Hs y REP (Ni
mn ane sa aunty i een I oie th Wit ‘ Ha i 5 sith
SES Benda te bids it bral
a miby EEN 4 ett ur hie Dil ae
dieser ta sf ES a i ik a B
eh ge
y Y Beis ih inka i an HK RE 1 if ] n : ‘5 ai heat het pee ne kj dard \ \ Hh AAG est iia BROER ; ‘ at ; VERON? AEN { a 1 4 WAGE hae ' HPAL l ‘
ri jl Perey rah BEAMS il } Uren
ht é el Pragati iets pit AMS dalijk bh gan LM} mi sate aN Meta TP SESAR Kan Ran ROE APR in sl, POR af EE ke gE Rive Ze geba bo hann. jk EN, nad y. MERE He aaa of daje Tv STE IE Nik Ab eh) thew H i BONNEN NEA ED APA ETSER ne me ae is Sea ‘i tah Nt RUAN tena ae matt UT KE sl beh ' nb Mt en nh me AAT pial lad ¥ a aries a an i An Di 1 ) Li iy “ RAS EU rats AAE! ge heats ise, HA at 5 ih 1 NE GEAN Hing vf vin ; pat U Wye me st Kben innen vt al Hen ¥ i: a ye et a i" 5 : ae is l Me Hi fii 9 | id } \ Hi a a ‘ oi ae ase A A v My i | FALEN EN f OAN NEO il 4 Hie “a 7 En vo ; < \ MN Wiese iit fat Kik AK i} nen Hai (1 Ae Pike 5 ™ in) 4, EO ADR Ann bl uy He | hijs Mute e 4 nie ih TNR idee ; ae Ee on i ut his be i ee Bi A Wik Ann HEA if wa : 7 f ty ij h HEN RE OD Maare Ey Tg io ee Ho
4 ij , nu hit A a it a fies a Hi et
aN tits Te
3 bali! aan i AURA ip AAI
ON th \
AEEA lers a a REY
Bt Ny 1 i; i} iv, / Pride En Pi mi
VPA tate ae: i Har Di Tae ne hit a) RECHTE 4 , } KEO
en = er eas i See ss erin. : ~~ = SS = en = are zi:
ce
in
PS
==
ae
REA lat Hit in Bt
THR AH i eat He Mua ae a a
Weal he Mi
Ait
HEt EISEN IE
i) Aina ish is
1 Hi ER was a 0 ne DHA wij tees AEK W544 ey nd TAAK EE be En BE ne fh eM Rt Hf oe i: _
ional i KD wid ba ho
hi dae hi 4e hy i Hn He he
i alee it : Kn silat f EK A edn fi ue Weis H et Hi 5 i oe Ein, Si anit Ba i
An }
©
Weevers.
a De, Th.
en 102
i ?
BCHT,
UTE
Wachter i
iG
a 8 cv)
w eg
ts
Uit
rd
aast,
TETE SOE ISTE ES TEES
BEGEPeE |
Be
| jen voi a peu Bn oe \
di ir, cen de ‘vacantics,
it nis ia ‘omtrent | geo tse met gt rican 10 He ; Aanvragen. tot het, Ieenen. van ‘planten uit het dan 4 voor. onderzoek te. richten tot den, conservator, Laboratorium,
Koloniaal Museum, Dreef, Haarlem. Terugzending van die” if a ter aan, hetze i, waar tan ook nieuwe planten. voor, ei i ca ‘gezonden. } fe he pee en » teszending van
Ne ee ere Atchiet te. ab ls ran,
iizen ; van, oude Jaargangen onzer, in {0
i Tak | Waatkeyptogemen door den’ conservator? Hohe | Hi. Heukels, Duinhustpark, Bento Suri) . hi en door de leden der Herbarnumm-Commissie bet: J. Th. Henrard, Kon. Emmakade’ 168,'s oe Wi He Wachter, De Vliegerstraat’ 125, Rotterd Tenzij. anders wordt verlangd, worden de gezonden planten. opgenomen. in het Vereenigingsherbaria EEN |
en woor! dE nd EN t Hoogere i
tak
EDERLANDSC KROIDKONDIG ARCHER
JAARGANG 1920.
_ VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
_ NEDERLANDSCHE BOTANISCHE VEREENIGING
OVER HET JAAR 1920 REDACTIE VAN
: Mej. Cath. Cool, J. Heimans, Dr. Th. J. Stomps, W.H. Wachter en Dr. Th. Weevers.
Uitgegeven 15 Juli 1921.
A. OOSTHOEK. — UTRECHT. — 1921.
oy Bieke Chart San.
er ih Ln ek ach
Er
INHOUD.
Staat der Vereeniging op 15 Maart 1921.
Verslag van den eersten secretaris over den toestand ae Speers op | Januari 1921
Verslag der Commissie van Beles voor en Ree ae Te Bats ‘Néerl.
Verslag der Commissie van Redactie voor het N. Kr. Archief .
Verslag der Commissie voor het Flor. Onderzoek in Nederland .
Verslag der Excursie, gehouden te Ter Apel op 27 Juli 1920 en volgende dagen door Dr. L. Vuyck.
Verslag der Commissie voor de BBE. en te Henan
Titels der „Nieuwe Aanwinsten”’ van de Bibliotheek.
Rekening en Verantwoording van den Penningmeester
Verslag der Commissie tot het nazien van deRekening en Veens van den Penningmeester :
Vergadering op Zondag 29 Februari 1920; in Nee Been Thomas te Amsterdam
Vergadering op Zaterdag 24 April 1920 ; in het Bae isch Eren tenUkrecht. …-
Vergadering op Ze 30 Ot Der 1920 i in eet Beene Pibo torium te Amsterdam. . 5
Vergadering op Dinsdag 28 Dee 1920 in BED te Amsterdam .
De plantengroei van het eiland Ga in ed met zijn bol en geschiedenis door Dr. Th. Weevers . 5
Anthoxanthum odoratum L. door J. L. v. Seer. SON.
Floristische Aanteekeningen XVII ee door P een en W.H. Wachter. .
Floristische en XVIII (F estuca See Grant) door P. Jansen en W.H. Wachter. . .
De Nederlandsche Euphrasia’s door A. W. les ie
Bijdrage tot de kennis van eenige Polygonaceae door B. H, Dinter
Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche Adventiefflora IV door tethe Henrard . 4 EER ail AY TS,
OCT 4- 1926
LIBRAKY NEW YORK BOTANICAL
GARDEN
Nederlandsche Botanische Vereeniging (opgericht 15 Augustus 1845).
STAAT DER VEREENIGING op 15 Maart 1921. BESTUUR.
Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter (aftr. 1924).
Prof. Dr. Ir. G. van Iterson Jr., Ondervoorzitter (aftr. 1925).
Prof. Dr. Th. J. Stomps, J ste Secretaris (aftr. 1923).
Dr. K. Zijlstra, 2de Secretaris (aftr. 1921).
Dr. Th. Weevers, Penningmeester (aftr. 1922).
PERMANENTE COMMISSIES.
CURATORIUM VAN HET KOK ANKERSMIT-FONDS.
Dr. J. W. C. Goethart, Leiden, Voorzitter (aftr. Dr. L. Vuyck, Schalkhaar, Secretaris (aftr. J. T. Cremer, Santpoort (aftr. P. Smidt van Gelder, Bennebroek (aftr. Dr. H. W. Heinsius, Amsterdam (aftr. Prof. Dr. J. W. Moll, Groningen (aftr. Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford, Utrecht (aftr. Prof. Dr. J. C. Schoute, Groningen (aftr.
De Voorz. der N.B.V. (Prof. Dr. F. A. F. C. Went, aftr.
De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr Nederl. Kruidk. Archief. 1920.
1924). 1923): 1924). 1925). 1925) 1922). 1922). 1923).
2
COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET RECUEIL DES TRAVAUX BOTANIQUES NEERLANDAIS.
Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter.
Mej. Prof. Dr. Tine Tammes, Secretaresse.
Prof. Dr. Ir. G. v. Iterson Jr.
Prof. Dr. Ed. Verschaffelt.
De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922).
COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET NEDER- LANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF.
De I ste Secr. der N.B.V. ee Dr. Th. J. Stomps, aftr. 1923).
V. oorzitter.
W.H. Wachter, Secretaris Ff (aftr. 1924). Mej Wi Gath Cool (aftr. 1922). J. Heimans (aftr. 1923).
De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922).
COMMISSIE VOOR HET FLORISTISCH ONDERZOEK VAN NEDERLAND.
Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1924). P. Jansen, Secretaris (aftr. 1923). B. H. Danser (aftr. 1925). Ir. A. W. Kloos Jr. (aftr. 1922). Prof. Dr. Th. J. Stomps (aftr. 1926).
COMMISSIE VOOR DE BIBLIOTHEEK EN HET HERBARIUM.
Prof. Dr. J. C. Schoute, Voorzitter (aftr. 1924). W.H. Wachter, Secretaris (aftr. 1922). J. Th. Henrard (aftr. 1923).
3
CONSERVATOR. H. Heukels.
COMMISSIE VOOR HET BOTANISCH STATION.
Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1923). _Mej. Prof. Dr. Joh. Westerdijk, Secretaresse (aftr. 1922). Dr. J. W. C. Goethart (aftr. 1924).
RAAD VAN DIRECTEUREN VAN HET FONDS DER VEREENIGING.
A. Ed. Dinger (1909), Rotterdam. Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1910), Eerbeek.
BUITENGEWONE LEDEN.
F. E. Blaauw (1917), ’s-Gravenland.
Mr. H. J. H. Baron van Boetzelaar van Oosterhout (1889), Oosterhout (Geld.).
J. T. Cremer (1889), Duin en Kruidberg, Santpoort.
E. G. Duijvis Fzn. (1910), Koog aan de Zaan.
A. C. Wertheim (1919), Bosch en Duin.
CORRESPONDEERENDE LEDEN. _ Geh. Reg.-R. Dr. H. Conwentz (1904), Berlin W 57, Elszholz-
strasse 13. Geh. Ob. Reg.-R. Prof. Dr. A. Engler (1912), Dahlem bei Berlin. Prof. Dr. J. Massart (1912), Brussel. Sir David Prain (1912), Royal Botanical Gardens, Kew, Surrey. Prof. Dr. C. Sauvageau (1917), Bordeaux, Faculté des Sciences
botaniques. | Prof. Dr. C. Schröter (1920), Zürich, Merkurstrasse 70. Dr. A. Thellung (1916), Zürich 7, Hegibachstrasse 42.
1*
4
GEWONE LEDEN *).
J. L. Addens (1912), Bellingwol de (Gr.).
Mej. A. F. Adriani (1915), ’s-Gravenhage, Liibeckstraat 6.
C. R. W. K. van Alderwerelt van Rosenburgh (1912), Buiten- zorg, Java.
Dr. U. P. van Ameijden (1912), Semarang, Java.
Mej. Dr. Ir. J. E. van Amstel (1911), Paramaribo, Departement van Landbouw.
Dr. A. d’Angremond (1913), Klaten, Java.
Gs. W. van Apeldoorn Jr. (1917), Amsterdam, 2de Oosterpark- straat 217.
Dr. Pedro Arens (1912), Malang, Java.
Dr. W.H. Arisz (1909), Djember, Java.
Dr. C. J. Baart de la Faille (1904), Arnhem, Roëllstraat 8.
L. G. M. Baas Becking (1917), Oegstgeest, Warmonderweg.
C. A. Backer (1900), Buitenzorg, Java.
L. W.H. Backhuys (1913), Rolduc.
R. C. Bakhuizen van den Brink (1919), Buitenzorg, Wigman- weg 15, Java.
Dr. W. Bally (1919), Salatiga, Java.
J. P. Bannier (1918), Utrecht, J. W. Frisostraat 18.
Mej. C. E. Bastert (1913), Amsterdam, Weteringschans 147 hs.
W.L. Beekman (1919), Groningen, Visscherstraat 28.
H. Begemann (1915), Utrecht, Rijnlaan 145.
Dr. M. W. Beijerinck (1909), Delft, Laan.
Mej. T. A. Bekkering (1916), Meppel, 2e Hoofdstraat 21.
Mej. W. S. S. van Benthem Jutting (1920), Haarlem, Wilhel- minapark 8.
Jonkvr. O. v. d. Bergh (1919), Amersfoort, Prinses Marielaan 14.
Mej. C. H. Berkhout (1915), ’s-Gravenhage, Archimedes- SIN
Dr. Ch. Bernard (1911), Buitenzorg, Java.
* De iste secretaris verzoekt de leden beleefd bij adresveran= dering hem daarvan terstond kennis te geven.
5
J. J. A. Bernsen (1920), Amsterdam, Waterlooplein 61 a.
J. G.B. Beumée (1918), Buitenzorg, Pabaton 17 A, Java.
Dr. J. van Beusekom (1904), Almelo, Molenkampspark 20.
Mej. W. C. Beutler (1917), Rotterdam, Wilhelminakade 25.
D. Bierhaalder (1894), Baarn.
Mevr. E. F. G. Binns—van Os van Daden (1915), Dairen (= Dalnij), Mandschoerije.
Dr. A. H. Blaauw (1904), Wageningen, Schoonoord.
L. E. C. Blijdenstein (1920), Utrecht, W. Barentzstraat 34.
Dr. W. Bobilioff (1919), Buitenzorg, Java.
K. Boedijn (1919), Amsterdam, Hortus Botanicus.
Dr. H. W. de Boer (1913), Enschedé, Dir. Keuringsdienst.
Mej. N. H. W. M. de Boer (1915), Haarlem, Tempeliersstr. 10.
A. W. Boerman (1917), Maarssen.
Dr. I. Boldingh (1903), Buitenzorg, Java.
Mevr. C. M. Boldingh-Verment (1909), Buitenzorg, Java.
Mej. P. C. Bolle (1918), Utrecht, Achter St. Pieter 11 (vac.
Rotterdam, Schiekade 4).
D. Bolten (1899), Amersfoort, Joh. van Oldenbarneveltlaan 24.
Dr. S. E. Boorsma (1911), Semarang, Java.
Dr. H. Bos (1920), Wageningen.
E. E. v. d. Bos (1919), Amsterdam, Tilanusstraat 80.
Dr. J. Botke (1906), Groningen, Wassenberghstraat 10.
Mej. H. Bouwens (1912), Ubbergen, Berg en Dalsche Weg.
P. van Boxtel (1912), Katwijk a. d. Rijn, College.
W. J. van Boxtel (1920), Amsterdam, Ceintuurbaan 221 hs.
Dr. J. Brand (1916), Doesburg.
Mej. J. G. Bredenoord (1917), Zeist, Wilhelminalaan 4b (vac. Nijbroek bij Deventer).
Dr. C. E. B. Bremekamp (1909), Soerabaja, Java, Embong Tandjong 17, tijd. p. a. Prof. Dr. H. Bremekamp, Delft, Rotterdamsche Weg.
G. Bremer (1915), Pasoeroean, Java.
D. J. Broekens (1915), Amsterdam, Joh. Verhulststraat 24.
G. Brouwer (1920), Rijswijk (Z. H.), Waldeck Pyrmontlaan 12.
6
Mej. J. Brouwer (1919), Driebergen.
Mevr. E. Brunner—de Vries (1911), Zürich I, Obere Zäune.
Mej. E. M. M. Bruyn (1920), Amsterdam, de Lairessestraat 54.
Mej. H. L. G. de Bruyn (1920), Wageningen. Villapark 271 f.
F. F. Bruyning Jr. (1907), Wageningen.
Dr. P. G. Buekers (1913), Velp (Gld.).
Mej. M. C. Burger (1919), Utrecht, Maliebaan 115 bis-
Dr. Joh. H. van Burkom (1903), ‘s-Gravenhage, Adelheidstr. 227.
Dr. L. P. de Bussy (1911), Amsterdam, Teniersstraat 5.
Mej. M. J. Buysman (1919), Utrecht, G. Doustraat |.
Dr. H. J. Calkoen (1878), Dieren, „de Peppel”.
Mej. H. E. Casparé (1917), Rijswijk (Z. H.), Nassaukade 2 (vac. Rotterdam, Oranjeboomstraat 28).
Dz. C. P. Cohen Stuart (1909), Buitenzorg, Java.
Mej. C. Cool (1910), Leiden, Witte Rozenstraat 34.
Mej. K. Cosman (1919), Bussum, Amersfoortsche straatweg [Be
Dr. J. C. Costerus (1875), Hilversum, Ministerpark 21.
Dr. P. J. S. Cramer (1904), Buitenzorg, Java.
Mej. A. E. Crétier (1917), Genève, 6 Rue de la Pélouse.
Mej. J. M. Crighton (1917), Utrecht, Catharijnesingel 24 (vac. Rotterdam, Mathenesserlaan 283).
Dr. K. W. Dammerman (1907), Buitenzorg, Java.
B. H. Danser (1912), Amsterdam, Hortus Botanicus.
A. B. van Deinse (1909), Rotterdam, Diergaardelaan 60a.
C. J. F. Denker (1920), Utrecht, Catharijnesingel 27.
Mej. M. J. Dijkstra (1918), Utrecht, Bleyenburgkade 6 (vac. Amsterdam, Palestrinastraat 8).
Mej. A. F. C. van Dishoeck (1915), Bussum, Graaf Wichman- laan 36.
Dr. W. M. Docters van Leeuwen (1900), Buitenzorg, Java.
J. E. A. den Doop (1917), Vezelonderneming Bendoredjo, halte Kras, Java.
J. D. Dorgelo (1917), Baarn, Krugerlaan 5.
Mej. C. M. Doyer (1920), Utrecht, Weerdsingel O. Z. 81bis-
Mej. Dr. L. C. Doyer (1907), Wageningen, Bowlespark 341.
Ko
1) se pa Re ae rea Weis
7
Mej. A. G. Dreckmeier (1916), Utrecht, Hoogt 14.
H. J. van Driel (1918), Utrecht, Burg. Reigerstraat 72.
A. B. Droogleever Fortuyn (1919), Oegstgeest, Julianalaan 7.
C. Druijvesteijn (1918), Utrecht, W. Barentzstraat 110 (vac. Arnhem, v. Pallandtstraat 65).
Mej. M. E. Dufour (1919), ’s-Gravenhage, v. Hertsenstraat 2.
H. J. van Eekeren (1917), Zeist, Stemlaan 37.
Dr. P. van der Elst (1904), Buitenzorg, Java.
M. L. Eversdijk (1919), Amsterdam, Rustenburgerstraat 2661! (vac. Biezelinge).
P. J. van der Feen Jr. (1913), Domburg, ,,de Wael’.
Mevr. C. P. Feenstra—Sluiter (1906), Batavia, p/a. Mr. H. D. Feenstra.
D. S. Fernandes (1920), Utrecht, Springweg 70.
Mr. F. Florschiitz (1920), Velp (@):
Mej. C. Fonteyn (1919), Amsterdam, de Lairessestraat 46.
Mej. } Fortuyn Droog] eever (1915), Nijmegen, Graadt van Roggenstraat 16.
Mej. A. Frickers (1920), Utrecht, Ostadelaan 11 [bis-
Mej. M. ij Frima (1920), Utrecht, JE W. Frisostraat 7.
G. L. Funke (1917), Utrecht, Oude Gracht 294 (vac. Amsterdam, van Eeghenstraat 81).
H. C. Funke (1915), Maastricht, Hertogsingel 34.
Dr. A. J. M. Garjeanne (1899), Venlo, Villapark 2.
Mej. L. Gasille (1920), Utrecht, Bleyenburgkade 4bis-
Dr. E. Gaumann (1919), Buitenzorg, Java.
Dr. J. M. Geerts (1906), Soerabaja, Sumatrastraat 16, Java.
C.A.v.d.Gen(1916), Rotterdam, Burgemeester Meineszlaan 47 a.
Mej. H. F. Gerhards (1918), Apeldoorn, van Heutszlaan 21.
Dr. E. Giltay (1880), Wageningen, Markstraat.
M. A. J. Goedewaagen (1913), Groningen, Markstraat 5.
Dr. J. W. C. Goethart (1886), Leiden, Witte Singel 39.
Dr. A. C. J. van Goor (1917), Den Helder.
Mej. C. A. Gouwentak (1920), Amsterdam, Lomanstraat 6.
J. A. W. Groenewegen Jr. (1920), Utrecht, Valkstraat 66bis-
8
Dr. H. R. M. de Haan (1917), Proefstation Malang, Java.
E. J. M. de Haas, S. J. (1890), Amsterdam, Hobbemakade 51.
Mej. A. van der Haas (1916), ‘s-Gravenhage.
Mej. J. M. E. Haga (1918), Groningen, Westersingel 47.
Dr. A. L. Hagedoorn (1912), Berkeley, Californië.
Mej. F. M. J. A. Haije (1915), Amsterdam, Heerengracht 590.
Dr. C.J. J. van Hall (1905), Buitenzorg, Java.
Dr. H. Hallier (1911), Leiden, Vreewijkstraat 4.
Dr. Ph. van Harreveld (1904), Pasoeroean, Java.
Mevr. C. H. van Harreveld—Lako (1907), Pasoeroean, Java.
Mej. W. P. van der Harst (1915), Koudekerke, Walcheren.
J. T. Hart de Ruyter (1916), Soestdijk, Julianaweg 2.
Mej. A. M. Hartsema (1916), Utrecht, Weistraat 80.
Dr. B. Havinga (1915), Harlingen.
F. Heide (1920), Buitenzorg, Java.
H. Heidinga (1919), Groningen, Helperbrink 17a.
J. Heimans (1912), Amsterdam, Plantage Muidergracht 123.
Dr. H. W. Heinsrus (1891), Amsterdam, P. C. Hooftstraat 144.
J. Th. Henrard (1912), ‘s-Gravenhage, Kon. Emmakade 168.
Dr. M. Hesselink (1875), Harendermo'en, gem. Haren (Gr.).
H. Heukels (1899), Santpoort-Station, Duinlustpark.
Mej. J. H. van Heusden (1919), Middelburg, Lange Delft I, 20.
W. D. v. d. Heyde (1919), Amsterdam, El. Wolffstraat 63.
W. M. Heyl (1920), Utrecht, Hamburgerstraat 24.
K. Heyne (1919), Buitenzorg, Java.
M. Hille Ris Lambers (1918), Utrecht, J. van Effenstraat 23 (vac. Jorwerd).
Mej. J. Hingst (1904), Rijswijk (Z.H.), Huis te Lande, Vreden- burgweg.
Mej. K. J. Hocke Hoogenboom (1917), Amsterdam, Wouwer- manstraat 24.
Mej. A. W. van ’t Hoff (1919), Amsterdam, Pl. Muidergracht 149 (vac. Warnsveld bij Zutfen).
Mevr. M. A. Hondius—van Haeften (1918), Utrecht, Frans Halsstraat 18.
9
Dr. J. A. Honing (1907), Wageningen.
H. R. Hoogenraad (1903), Deventer, Kromme Kerkstraat 18.
Mej. J. L. van Hoorn (1918), Haren (Gron.),. A 201.
J. M. van den Houten (1917), Rotterdam, Robert Fruinstr. 64.
A. P.M. v. d. Houven v. Oordt (1919), Utrecht, Kromme Nieuwe Gracht 38 (vac. Hilversum, Sterrelaan 26).
Mej. B. Hulshof (1919), Utrecht, Tolsteegsingel O. Z. 4c bis.
R. A. Hulst (1919), Groningen, Hoornschedijk 8b.
Dr. F. W. T. Hunger (1895), Amsterdam, van Eeghenstr. 52.
Dr. J. E. W. Ihle (1914), Utrecht, Bleijenburgkade 9.
Dr. Ir. G. van Iterson Jr. (1909), Delft, Oude Delft 81.
Mej. B. E. Jager (1917), Zeist, Postkantoor.
Dr. J. M. Janse (1910), Leiden, Witte Singel 76.
Joh. Jansen (1916), Malden.
P. Jansen (1902), Amsterdam, Frans van Mierisstraat 128.
Dr. H. H. Janssonius (1904), Groningen, Oranjestraat 7.
C. J. Jaski (1918), Laren, Eemnesserweg.
Dr. J. Jeswiet (1907), Pasoeroean, Java.
Dr. S. C. J. Jochems (1918), Medan, Deli, Sumatra.
Mej. G. A. Jonges (1919), Haarlem, van Eedenstraat 7.
Dr. W. J. Jongmans (1900), Bloemendaal, de Genestetweg 6.
Mej. B. Kaiser (1915), Bussum, Kromme Englaan 11.
J. P. Karthaus (1920), Utrecht, Bosboomstraat |2bis- (vac. Apel- doorn, Amersfoortsche weg 11).
Dr. J. R. Katz (1912), Amsterdam, Roemer Visscherstraat 2.
Mej. W.C. Keers (1920), J. W. Frisostraat 7.
Dr. M. G. J. Kerbosch (1912), Tjinjiroean, Bandoeng, Java.
C. J. Keyzer (1920), Wageningen, Julianastraat | f.
Mej. A. Kleinhoonte (1916), Utrecht, W. Barentzstraat 67.
Ir. A. W. Kloos Jr. (1912), Dordrecht, I. da Costastraat 8.
Dr. A. J. Kluijver (1911), Bandoeng, Java, Frisialaan 11.
Mej. E. Koker (1920), Zeist, Slotlaan 19.
Dr. J. C. Koningsberger (1892), Utrecht, Bleyenburgkade 6.
V. J. Koningsberger (1917), Utrecht, Bleyenburgkade 6.
Dr. H. N. Kooiman (1914), Den Dolder.
10
Mevr. C. H. Kooiman—van Amstel (1915), den Dolder.
W. J. C. Kooper (1918), Bussum, Alb. Grootlaan 12.
R. G. Koopmans (1918), Groningen, A Kerkhof 15a.
M. Kramer (1919), Leeuwarden, W. Lodewijkstraat 127.
Mej. A. C. Kreulen (1915), Amsterdam, Rokin 40.
J. M. A. Kroes (1918), Groningen, Oostersingel 12.
Mej. E. de Kroes (1919), Overschie, Schiedamsche Weg 417.
Dr. P. Kruizinga (1910), Rijswijk (Z. H.), Julianastraat 21.
Mej. M. Kruseman (1917), Halfweg (N. H.).
H. W. Kuhn (1910), Naarden.
Dr. J. Kuijper (1905), Pasoeroean, Java.
Dr. K. Kuiper Jr. (1909), Rotterdam, Diergaarde. . H. J. Lam (1913), Buitenzorg, Java.
G: L. de Leeuw (1920), Katwijk a. d. Rijn, St. Will. College.
H. A. A. van der Lek (1914), Bennekom, Dorpsstraat.
Mej. A. D. Lens (1913), Utrecht, Biltstraat 24 bis.
H. E. van Leyden (1918), Utrecht, Coornhertstraat 74bis (vac. ‘s-Gravenhage, Stadhouderslaan 98).
Mej. G. M. de Lint (1914), Den Helder, Binnenhaven 3a.
Mej. M. A. J. Lobry de Bruyn (1919), Amsterdam, Fr. van Mierisstraat 78. |
Mej. M. P. Löhnis (1915), Scheveningen, Rusthoekstraat 12.
Mevr. A. v. Lookeren Campagne—Sabron (1914), Hilversum, Bergweg 12.
Mej. P. M. Losecaat Vermeer (1920), Haarlem, Wilhelminastr.11.
Mevr. A. Lottgering (1914), Rotterdam, Adrien Mildersstr. 75 b.
A. van Luijk (1918), Baarn, ,,de Spin’, complex Ons Belang.
Mej. I. Luijten (1916), Wageningen, Hoogstraat 63a.
Mej. J. H. H. v. d. Meer (1917), Wageningen, Grintweg 93.
J. C. van der Mee: Mohr Jr. (1913), Hotel Bellevue, Buitenzorg, Java.
A. Mellink (1914), Haarlem, Brouwerskade 5.
P. J. A. J. Meulemeester (1903), Zwolle, Diezerstraat 10.
Dr. J. S. Meulenhoff (1914), Zwolle, Diezerstraat.
Dr. H. C. Milius (1914), Apotheek Rathkamp, Bandoeng, Java.
li
Dr. W. E. de Mol (1918), Amsterdam, Transvaalstraat | 12°.
Mej. E. J. van der Molen (1916), Utrecht, Lange Nieuwstraat 2 (vac. Velp, Parallelweg 83).
Dr. G. A. F. Molengraaff (1881), Delft, Kanaalweg 8.
Dr. J. W. Moll (1877), Groningen, N. Kijk-in-’t Jatstr. 84.
Mej. G. Mulder (1915), Stationsstraat 22, Assen.
H. Th. Nieuwenhuijsen (1920), Utrecht, Maliebaan 106.
Mevr. Dr. M. Nieuwenhuis—von Uexkiill Güldenband (1904), Leiden, Jan van Goyenkade 44.
Mej. C. H.M. van Nifterik (1920), Amsterdam, N. Maesstraat 39.
Mej. E. van Ogtrop (1920), Amsterdam, Heerengracht 280.
Mevr. M. C. van Oijen—Goethals (1912), Utrecht, „de Uitkijk”, Groenekansche dijk.
G. A. W. van Overbeek de Meijer (1 918), Utrecht, Oud Kerk- hof 44 (vac. Buys Ballotstraat 16).
Dr. C. van Overeem (1918), Weesp, Slijkstraat 36.
Mej. C. P. E. Oving (1918), Groningen, Heeresingel 30.
Dr. E. M. M. Paravicini (1919), Buitenzorg. Java.
Mej. D. J. Peck (1912), Bussum, Meerweg 33.
Mej. G. J. Peereboom (1917), Haarlem, Kleverparkweg 122.
Dr. N. R. Pekelharing (1904), Buitenzorg, Java.
Dr. A. J. van Pesch Jr. (1909), Amsterdam, Joh. Verhulst- straat 156.
M. Pinkhof (1917), Amsterdam, Fransche Laan IIc.
Mej. D. J. W. Pool (1919), Groningen, Marktstraat 6.
Mej. S. E. M. Poppes (1917), Utrecht, Stadhouderslaan 90.
O. Posthumus (1920), Groningen, Grachtstraat 3a.
Dr. G. Postma (1900), Deventer, Brink 41.
Dr. G. Postma Czn. (1905), Scheveningen, Van Slingeland- straat 156.
Dr. J. J. Prins (1904), Dordrecht, Achterhakkers 18.
Dr. A. Pulle (1904), Utrecht, Willem Barentzstraat 83.
Dr. H. M. Quanjer (1904), Wageningen, Lawicksche Allée.
Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford (1910), Utrecht, Emmalaan 35.
Dr. A. Rant (1904), Buitenzorg, Tjikeumeuh 37, Java.
12
A. Reijne (1917), Paramaribo (Suriname).
Mej. A. J. Reilingh (1918), Utrecht, Lange Nieuwstr. 2 (vac. Arnhem, Coehoornstraat 2).
Dr. E. Reinders (1910), ‘s-Gravenhage, Willemstraat 40.
Dr. J. F. Reitsma (1913), Rotterdam, Bergweg 113.
H. W. Renkema (1912), ‘s-Gravenhage, Kranenburgweg 5.
A. M. F. Reynders (1919), Leeuwarden, Maria Lemsestr. 15.
Dr. H. M. D. van Riemsdijk (1890), ‘s-Gravenhage, Ze Schuyt- straat 144.
Mej. M. P. J. van der Rijst (1919), Groningen, Herman Col- lentusstraat Ja.
H. M. W. Roelants (1916), Hilversum, Joelaan 8.
Dr. P. van Romburgh (1912), Baarn, Stationsweg 2.
J. W. M. Roodenburg (1919), Utrecht, Ridderschapstraat 8a.
J.D. Ruijs (1918), Utrecht, Nobelstraat 7 bis (vac. Dedemsvaart, Nieuw Moerheim).
Dr. A. A. L. Rutgers (1909), Medan, Sumatra.
Mevr. Dr. C. J. Rutten—Pekelharing (1904), Utrecht, Cornelis Evertsenstraat 7.
Mej. A. G. Sachse (1919), Bandoeng, Oranjeboulevard 15, Java.
Dr. H. L. van de Sande Bakhuyzen (1912), Doorn, Dennenoord.
Mej. C. Schaeffer (1919), Leur (N. Br.).
Mevr. L. R. van Schaik—Lutter (1918), ‘s-Gravenhage, van Slingelandstraat 31.
W. v. d. Schans (1919), Boskoop.
Mej. J. Scheffer (1920), Amsterdam, Pl. Muidergracht 17.
Dr. G. Schenk (1909), Utrecht, Frans Halsstraat 12.
Dr. A. M. H. Schepman (1912), Groningen, Kraneweg 86.
W.W. Schipper (1893), Winschoten.
Dr. J. C. Schoute (1904), Groningen, Zuiderpark 2.
Dr. A. R. Schouten (1906), Weltevreden, Java.
Mej. H. B. T. Schouten (1916), Utrecht, Willem Barentzstr. 70.
Dr. S. L. Schouten (1906), Utrecht, Lange Nieuwstraat 52a.
Mej. A. Schreuder (1913), Amsterdam, Valeriusstraat 251.
Mej. C.E.H. Schroeder van der Kolk (1917), Menes, Bantam, Java.
13
P. J. M. Schuijt (1899), Leeuwen—Beneden.
Dr. if H. Schuurmans Stekhoven lke (1914), Hoofdbur. Burg. Gen. Dienst Ned. Indié, Weltevreden, Java.
Mej. M. B. Schwarz (1917), Baarn, Javalaan 6.
Dr. J. Schweizer (1919), Djember, Java.
K. Simon Thomas (1917), Utrecht, Nieuwe Gracht 71.
C. Sipkes (1917), Haarlem, Verspronckweg 26.
Dr. M. J. Sirks (1911), Wageningen, Bowlespark A 328.
Jan G. Sloff (1915), Bergen op Zoom, Moeregrebstraat 24.
Dr. E. van Slogteren (1912), Lisse.
_ Dr. D. F. van Slooten (1913), Buitenzorg, Java.
Dr. J. J. Smith (1903), Buitenzorg, Java.
J. L. v. Soest (1920), ‘s-Gravenhage, van Aerssenstraat 160.
Dr. Ir. N. L. Söhngen (1911), Wageningen.
Mej. R. de Souza (1920), Utrecht, Biltstraat 36 bis.
Mej. B. G. Spierenburg(1915), Wageningen, (Berg), Villa Hippos:
M. Spoon (1910), Leeraar M. O. Ned. Indië.
A. M. Sprenger (1918), Wageningen.
Dr. C. Spruit P. Pz. (1914), Tjinjiroean, Java.
Dr. G. Stahel (1914), Wageningen.
M. C. E. Stakman (1912), Utrecht, Fred. Hendrikstraat 10.
Dr. Alp. Steinmann (1919), Buitenzorg, Java.
D. Stieltjes (1920), Meppel, Weerdstraat 71.
Mej. P. C. Stol (1919), Amsterdam, Bilderdijkkade 19.
Dr. Th. J. Stomps (1908), Amsterdam, Weesperzijde 29.
Dr. G. J. Stracke (1904), Amsterdam, Ceintuurbaan 249.
Dr. B. Sypkens (1904), Groningen, Zwanestraat |.
Mej. Dr. E. G. C. Talma (1909), Wipstrikker Allée 6b, Zwolle.
Mej. Dr. Tine Tammes (1904), Groningen, St. Jansstr. |la.
J. J. P. Tap (1917), ’s-Gravenhage, De Perponcherstraat 63.
Mej. M. Tenhaeff (1920), Utrecht, Mengelberglaan 7.
A. W. R. Thiel (1918), Silverbeeck, Station Billingham, Was- hington U. S. A.
Mevr. J. Thiel—van Bork (1917), Silverbeeck, Station Billing- ham, Washington U. S. A.
14
Jac. P. Thijsse (1899), Bloemendaal, Binnenduin.
Dr. K. Tjebbes (1905), Huizen (N. H.), Roelofslaan.
F. A. des Tombe (1905), Voorburg, Weverslaan 36.
‚Mej. M.M. Tondu (1920), Bilthoven, Soestdijksche Straatweg 85.
Mej. J. A. Toxopeus (1919), Utrecht, Stadhouderslaan 65.
L. J. Toxopeus (1919), Amsterdam, Lomanstraat 68.
H. Uittien (1920), Utrecht, Weistraat 4.
Dr. A. J. Ultee (1917), Djember, Java.
Mej. J. Uri (1919), Utrecht, A. v. Ostadelaan 48 bis.
Dr. J. Valckenier Suringar (1893), Wageningen, Arnhemsche Straatweg.
Dr. Th. Valeton Sr. (1889), Leiden, Oegstgeesterlaan 21.
Dr. Th. Valeton Jr. (1906), Buitenzorg, Java.
D. Valkema (1919), ‘s-Gravenhage, Valkenboschkade 474.
W.L. Varossieau (1919), ‘s-Gravenhage, Anth. Duyckstraat 58.
L. J. van der Veen (1880), Zwolle, Luttekestraat.
Dr. Ed. Verschaffelt (1893), Amsterdam, Waldeck Pyrmontlaan4.
Mej. M. C. Versluijs (1916), Wageningen, Hoogstraat 63a.
D. de Visser Smits (1903), Semarang, Java.
H. van Vloten (1920), Wageningen, Wilhelminaweg 14 (vac.
_ Nunspeet, Kraaienhorst).
B. P. v. d. Voo (1902), Bordeaux, Quai des Chartrons 2.
Mej. C. M. Voormolen (1912), ‘s-Gravenhage, Goudenregen- straat 65.
Mej. A. G. Vorstmann (1915), Haarlem, Mauritsstraat 5.
Mej. A. P. C. de Vos (1917), Helder, Binnenhaven 3a.
P. de Vos (1919), Amsterdam, van Ostadestraat 220 boven.
Mej. H. M. Voskuil (1920), Utrecht, J. W. Frisostraat 7.
Dr. Hugo de Vries (1907), Lunteren.
Mevr. M. de Vries—de Vries (1894), 's-Gravenhage, Stadhou- derslaan 90.
Mej. M. S. de Vries (1907), Utrecht, Maliesingel 32.
Dr. Otto de Vries (1912), Buitenzorg, Java.
Dr. L. Vuyck (1889), Schalkhaar, Park Brabant.
W. H. Wachter (1902), Rotterdam, De Vliegerstraat 12b.
15
Dr. J. H. Wakker (1885), ‘s-Hertogenbosch.
Dr. Ir. H. I. Waterman (1913), Delft, v. Leeuwenhoeksingel 26.
Mevr. S. W. Watson—Loos (1917), Rotterdam, Eendrachts- weg 14.
Mevr. Dr. A. Weber— van Bosse (1885), Eerbeek (Geld.).
F. Weehuizen (1911), Weltevreden, Salembalaan 8, Java.
Dr. Th. Weevers (1901), Amersfoort, Groote Bergstraat 9.
J. W. van Welsem (1916), Lembang, Java.
S. E. Wendelaar Bonga (1920), Dokkum.
Dr. F. A. F. C. Went (1887), Utrecht, Nieuwe Gracht 187.
Mej. Dr. Joh. Westerdijk (1904), Baarn, Javalaan 4.
Mej. M. Westveer (1920), Utrecht, Stadhouderslaan 32.
W.H. de Wette (1916), Bussum, Heerestraat 15.
Mej. L. S. Wiersma (1917), Sneek, Prinsengr. p/a. mevr. Beekhuis.
Mej. G. Wilbrink (1904), Cheribon, Java.
B. de Wilde (1920), Amsterdam, Prinsengracht 632 (vac. Arn- hem, Braamweg).
J. F. Wilke (1904), Rotterdam, Essenburgsingel 43.
Dr. C. A. van der Willigen (1910), ‘s-Gravenhage, Batjanstr. 35.
Mej. H. G. C. Willinge (1918), Rotterdam, Eenhoornstraat 2.
Mej. Dr. J. S. A. Wisse (1913), Delft, Voorstraat 45b (vac. Doesburg, Nieuwstraat).
P. C. van der Wolk (1909), ‘s-Gravenhage, Paulus Buysstraat 43 p/a Koops.
Ir. C. A. H. von Wolzogen Kühr (1919), Pasoeroean, Java.
S. J. C. van de Woude Venema (1918), Appingedam.
Dr. Th. Wurth (1912), Malang, Java.
Mej. E. Zeeman (1919), Amsterdam, Stadhouderskade 158.
Mej. E. Zeijdel (1914), Leiden, Houtstraat 6.
Dr. H. H. Zeijlstra Fzn. (1906), Deventer, Zwolsche Weg 65.
Dr. K. Zijlstra (1904), Groningen, Korreweg 38.
C. van Zijp (1914), Buitenzorg, Java.
Mej. Dr. C. Zollikofer (1920), Zürich I, Obere Zäune 4.
VERSLAG van den eersten secretaris over den toestand der Vereeniging op 1 Januari 1921.
Het jaarverslag van den eersten Secretaris kan ditmaal kort zijn. Geen andere belangrijke zaken zijn eigenlijk te vermelden, dan dat de vereeniging met den heer A. Oosthoek te Utrecht een nieuw contract aanging voor de uitgave harer tijdschriften en dat besloten werd, aan een aantal lichamen in de centrale landen gedurende eenige jaren gratis Recueil en Ned. Kruidk. Archief te sturen wegens den lagen stand der valuta dezer landen.
Wegens de contributieverhooging, waartoe in het vorig jaar besloten werd, verloren wij veel leden. Niet minder dan 24 leden zegden hun lidmaatschap op. Buitendien verloren wij 2 leden door den dood, nl. Mevr. M. Bremekamp-de Gelder en Mej. A. C. Geluk.
Waar 40 nieuwe leden tot de vereeniging toe traden, valt niettemin eenige vooruitgang in het ledental te constateeren. Op 1 Januari telde de vereeniging 357 gewone leden.
Van de correspondeerende leden ontviel ons door den dood Prof. Od. Beccari te Florence, waar tegenover staat, dat door de ledenvergadering van 29 Februari tot nieuw correspondeerend lid gekozen werd Prof. Dr. C. Schröter te Zürich.
Ledenvergaderingen werden gehouden te Amsterdam op 29 Februari, 30 October en 28 December en te Utrecht op 24 April. De leden, die zich voor het floristisch onderzoek van Nederland interesseeren, kwamen bovendien nog bijeen te ‘s-Gravenhage op 8 April en te Amsterdam op 28 December. De zomerexcursie vond plaats op 27 Juli en volgende dagen in
17
de omgeving van Ter Apel. Voor bijzonderheden zie men het verslag der Commissie voor de Floristiek met de bijlage.
In de samenstelling van het Bestuur kwam een wijziging door het aftreden van den heer Ed. Verschaffelt, in wiens plaats op de ledenvergadering van 30 October de heer G. van Iterson Jr. werd gekozen.
AMSTERDAM, 31 December 1920. De I ste Secretaris, THEO J. STOMPS.
Goedgekeurd en vastgesteld in de Ledenvergadering van
30 Januari 1921.
™
Neder]. Kruidk. Archief. 1920.
VERSLAGEN DER PERMANENTE COMMISSIES.
Curatorium Kok Ankersmit-Fonds.
Geen verslag is ingekomen.
VERSLAG der Commissie van Redactie voor het
Recueil des travaux botaniques néerlandais.
Zooals in het voorgaande verslag reeds was aangekondigd, „verschenen in het begin van het afgeloopen jaar Livr. 3/4 van vol. XVI. Van vol. XVII werden in den loop van het jaar Livr. 1/2 en 3 voltooid, terwijl aan het einde van het jaar Livr. 4 ter verzending gereed lag.
Op 31 Dec. 1920 liep het contract met de drukkersfirma de Waal af. Naar aanleiding van den reeds in 1919 uitgesproken wensch om in Nederland een uitgever te zoeken, die bereid zou zijn pogingen te doen om het Recueil in het buitenland meerdere bekendheid te geven, werd met eenige uitgevers onderhandeld. Van twee werd prijsopgave van drukken enz. gevraagd. De prijzen berekend door den heer A. Oosthoek te Utrecht bleken aanzienlijk beneden de door den Nederlandschen Bond van Boekdrukkers bepaalde te zijn, omdat deze uitgever het tijdschrift in Duitschland wilde laten drukken. Daar het verschil zoo groot was, was het Bestuur met het oog op den finantieelen toestand der Vereeniging van meening, dat het in
19
de ledenvergadering een voorstel moest doen om met den heer Oosthoek een contract voor den tijd van één jaar aan te gaan. Dit voorstel werd in beginsel in de ledenvergadering van 30 Oct. aangenomen en in de ledenvergadering van 28 Dec. werd het door de Vereeniging en den heer Oosthoek opgemaakte con- tract goedgekeurd. In de samenstelling der Commissie van redactie kwam geen verandering. F.A. F. C. WENT, Voorzitter. T. TAMMES, Secretaresse.
VERSLAG der Commissie van Redactie voor het Nederlandsch Kruidkundig Archief.
In het afgeloopen jaar verscheen Jaargang 1919 van het Ned. Kruidk. Archief, een omvangrijk deel, doordat het behalve de gewone rubrieken nog de dissertatie van Dr. B. Havinga bevatte: Studiën over Flora en Fauna van het Zuidlaarder Meer.’
Voor de verandering van drukker en uitgever zij verwezen naar het verslag der Ledenvergadering van 28 October 1920.
THEO J. STOMPS, Voorzitter. W.H. WACHTER, Secretaris.
VERSLAG van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland.
De voorjaarsvergadering op 8 April 1920 te ’s-Gravenhage mocht zich in een druk bezoek verheugen. De voornaamste
mededeelingen worden afzonderlijk in het Ned. Kruidk. Archief
opgenomen.
2*
20
Het aantal deelnemers aan de Excursie op 27 Juli en volgende dagen, gehouden in de omgeving van Ter Apel, was grooter dan in de laatste jaren het geval placht te zijn. (zie bijlage).
De wintervergadering werd op 28 December te Amsterdam _ gehouden. De leden Danser, Heidinga, Heukels, Jansen, Kloos, Sipkes, Wachter en Weevers deden mededeelingen over floristische en systematische onderwerpen, waarbij o. a. vertoond werd de nieuwe indigeen Linnaea borealis L., ontdekt te Appelscha door Heidinga op 6 Aug. 1920.
Besloten werd ook in 1921 een voorjaarsvergadering te houden, en aan de Algemeene Vergadering als plaats voor een zomer- excursie voor te stellen: Arcen in N. Limburg.
Namens de Commissie: P. JANSEN,
Secretaris.
Bijlage.
VERSLAG van de Zomerexcursie 1920. Á Dit jaar was de zomervergadering in Ter Apel belegd, juist 21 jaar geleden sinds wij er een vorige maal samenkwamen. Toen slechts een zestal deelnemers, thans trokken we met ons 13 uit of wil men dit ongeluksgetal vermijden, dan waren het de
leden J. D. Dorgelo, A. C. J. van Goor, H. Heidinga, Je Heiman’ balansen VAWEISlo oss Pen zaimsan W. van der Schans, C. Sipkes, J. Valckenier Suringar, L. Vuyck en W. H. Wachter met als genoodigde het oud-lid Dr. J. A. Tresling. De laatste sinds vele jaren in Ter Apel wonende en dus bekend met de omstreken en de groeiplaatsen van verschillende zeldzame planten, was ons een vriendelijke gids en een trouwe metgezel op onze tochten en de deelnemers
21
zijn hem dan ook veel dank verschuldigd, omdat hij ons op vele plekken heeft gebracht, die we uit eigen kracht niet of met moeite zouden gevonden hebben. Behalve door de gunstige omstandigheden, waardoor omstreeks dien tijd vele paddestoelen waren te voorschijn gekomen, danken wij het aan de groote ervarenheid van den Heer Tresling, ook op dit gebied der plantkunde, dat de meest voorkomende Champignons werden aangeteekend en dat we ditmaal de lijst der waargenomen phanerogamen kunnen aanvullen met een kleine opsomming der gevonden paddestoelen.
Bezien wij het eerst de phanerogamen dan blijkt het getal 378 der aangeteekende planten, in vergelijking met andere streken, niet bijzonder groot te zijn. Inderdaad maakt het ook op ieder, die min of meer vreemd in dit gebied botaniseert, den indruk, dat men met een betrekkelijk arme flora te doen heeft. Men vergeet dit echter gemakkelijk ter wille van eenige zeldzaamheden, als Rebus saxatilis en Cornus Suecica, maar daar staat tegenover, dat talrijke andere soorten, elders overvloedig voorkomende, niet of zeer sporadisch worden aangetroffen. Zoo zijn er uiterst zeldzaam Aegopodium, Aethusa, Anthemis, Batrachia, Campa- nula's, waarvan slechts een paar maal C. rotundifolia gevonden werd, Chaerophyllum, Chelidonium, Convolvulus beide soorten, Crepis virens, Dactylis en Daucus, Eupatorium, Galium Mollugo, Hordeum murinum, Hottonia, Humalus, Hydrocharis, Lampsana, Lemna’s, waarvan alleen minor tweemaal is aangeteekend, Lysi- machia Nummularia, Mentha aquatica, Nasturtium amphibium, Ornithopus, Pedicularis, Prunus spinosa, Scutellaria, Sium, Sola- num, Tussilago, Urtica urens. Van vele dezer soorten zijn slechts een of twee groeiplaatsen opgeteekend. In het geheel niet gezien werden: Anagallis, Arrhenatherum, Berula, Briza, Butomus, Car- duus, Centaurea jacea, Cerastium arvense, Crepis biennis, Erysimum cheiranthoides, Erodium, geen enkele Euphorbia noch Mercurialis, Fumaria,Heracleum, Lathyrus,Malva, Medicago, Moehringa, Nym- phaea, geen enkele Papaver, Pimpinella, Pulicaria, Sisymbrium Alliaria, Sinapis, Stellaria glauca, Symphytum, Teucrium, Tha-
22
lictrum, Tragopogon. Afgezien van de planten, die reeds ver- dwenen waren of de zeer enkele, die eerst later verschijnen, hebben we hier een arme flora, een hoogveen-flora, waarop noch de kleiplanten, noch de zandplanten en ook niet de echte laagveenplanten zich thuis gevoelen. Ofschoon wij zeer uiteen- loopende plaatsen bezocht hebben en in groot aantal waren, is de streek gebleken zeer arm te zijn, behoudens dan de enkele floristische bizonderheden. Rubus saxatilis breidt zich sterk uit; Cornus suecica komt op een paar plaatsen voor, Trientalis is nog op verschillende plaatsen te vinden. Gedurende onzen excursie- tijd is deze plant niet gemakkelijk te zien; des te meer valt zij op in het voorjaar, wanneer haar witte bloemen reeds van verre zichtbaar zijn en gretig door bezoekers geplukt worden. Eigenaardig is haar voorkomen in de bosschen nabij het Boschhuis, waar zij aan den voet van oude eiken wordt aan- getroffen.
Op de gebruikelijke wijze volgt hier de lijst van planten, die wij hebben kunnen aanteekenen op onze tochten van 26—30 Juli 1920. De laatste dag was bestemd voor een excursie in de omstreken van Winschoten, ten einde Lappa tomentosa nader te bezien. Dat is ons ook wel gelukt, d. w. z. onder een mee- doogenloozen gietregen hebben we de dichtstbijzijnde groeiplaats bezocht, maar hebben verder moeten afzien orn van Winschotens omstreken te genieten, daar het hemelwater het vuur van den meest enthousiasten botanist zou hebben gedoofd. Niettegen- staande deze ongunstige omstandigheden hebben we de plant niet alleen gevonden, dank zij de aanwijzingen van den Heer Schipper, die helaas verhinderd was ons te begeleiden, maar moesten we erkennen, dat het een zeer typische plant is en inderdaad in zijn bloemen een zeer fraaie. Wij zijn, althans de- genen, die nog van het oorspronkelijke aantal waren over- gebleven, dit oord van regen en wind zoo gauw mogelijk ont- vlucht; helaas, we zouden het elders vooreerst niet beter treffen. De hieronder gebruikte afkortingen behoeven thans geen nadere verklaring.
723)
Achillea Millefolium z.a., A. Ptarmica a.; Aegopodium K8, 22, 21, 33, 32, 11; Aethusa J8, 42, 22, K8, 22, 21, 34; Agrostis alba z.a.; A. canina K8, 22, 12—14; Agrostis vulgaris a.; Aira caes- pitosa a., A. flexuosa K8, 22, 43; Ajuga reptans J8, 42, 22: K8, 22, 33; Alchemilla arvensis J8, 53, 34, K8, 22, 23, 34, 43: Alisma Plantago a.; Alopecurus agrestis J8, 42, 22; A. fulvus K8, 22, 12—14; A. geniculatus K8, 22, 12—14, 34, 43, 32, 11; Andromeda J8, 53, 34, 63, 13; Anemone nemorosa K8, 22, 21; Aegopodium v.a.; Anthemis arvensis K8, 22, 33, 41, 43; Antho- xanthum odoratum a.; A. Puelii K8, 22, 23; Anthriscus silvestris v.a.; Anthyllis K8, 12, 23; Apera Spica venti J8, 53, 34, K8, 22, 12—14, 34, 32, 11: Arnoseris v.a., Artemisia Absinthium K8, 22, 34; A. vulgaris K8, 22, 21, 34, 41, 43,32,11; Athyrium Filix femina v.a.; Atriplex patula K8, 22, 21; Avena caryophyllea K8, 22, 23: A. praecox a.; Batrachium heterophyllam J8, 53, 34, K8, 22, 12—14; Bellis v.a.; Betula verrucosa v.a.; Bidens tripartita a; Blechnum K8, 22, 21, 33, 32, 11; Bromus arvensis J8, 42, 22; B. mollis a.; B. secalinus K8, 22, 12—14, 34, 41, 43; Bryonia J8, 53, 34; Calamagrostis lanceolata v.a.; Callitriche spec. J8, 43, 31; Calluna z.a.; Caltha K8, 22, 33, 34; Campanula rotundifolia J8, 42,22, 63, 13; Capsella a.; Cardamine pratensis a.; Carex acuti- formis J8, 63, 13; C. arenaria K8, 22, 41; C. flava lepidocarpa J8, 43, 31, K8, 22, 34; C. hirta K8, 22, 33; C. leporina v.a.; C. panicea v.a.; C. pilulifera J8, 62, 42; C. Pseudo-Cyperus K8, 22, 33, 32, 11;C. rostrata K8, 22, 12—14; C. vulgaris a; Centaurea Cyanus a.; Cerastium glomeratum J8, 62, 24, K8, 22, 21; C. triviale z.a.; Chaerophyllum temulum J8, 42, 22, 62, 44, 63,12; Chelidonium K8, 22, 21; Chenopodium album z.a.; Ch. bonus henricus J8, 42, 22; Ch. polyspermum K8, 22, 21, 34; Chry- santhemum inodorum v.a., Ch. Leucanthemum K8, 22, 33; Cicendia J8, 43, 31, K8, 22, 41: Cirsium arvense v.a., C. lanceolatum J8, 63, 13, K8, 22, 12—14, 32, 11, C. palustre z.a., Comarum a., Convallaria majalis K8, 22, 21, 23, 33; Convolvulus arvensis K8, 22, 34; C. sepium K8, 22, 34, 32, 11: Cornus suecica J8, 43, 31; Corrigiola J8, 62, 24, 63, 13: Corydalis claviculata J8, 43, 31,
24
53, 34, 62, 44, 63, 13, K8, 22, 21; Corylus K8, 22, 21; Crepis virens K8, 22, 21; Cuscuta epithymum J8, 62, 24, 63, 13; Cynosurus cristatus J8, 63, 11, K8, 22, 21, 23 (viviparus), 33 (furcatus), 34, 41, 32, 11; Dactylis J8, 42, 22, 43, 31, K8, ZOD oe, Vl: Daucus |S) Oa. 04. NON NIN ARA Dianthus deltoides K8, 22, 12—14, 23, 41; Draba verna K8, 22, 12—14; Drosera intermedia a., D. rotundifolia a.; Elodea J8, 63, 12; Empetrum J8, 63, 13; Epilobium angustifolium a.; E. montanum K8, 12, 43, 22, 21, 32, 11; E. parviflorum K8, 22, 23, 34; E. virgatum J8, 53, 34; K8, 22, 43; Equisetum arvense J8, 63, 12, K8, 22, 21, 34, 43; E. limosum J8, 53, 34, K8, 22, 33, 41, 43; E. palustre K8, 22, 23, 33, 41, 32, 11; Erica Tetralix a.; Eriophorum polystachyum a.; Erythraea Centaurium K8, 22, 12—14, 23; Eupatorium K8, 12, 43; Euphrasia officinalis a., hiervan: gracilis J8, 53, 34, K8, 22, 43, nemorosa K8, 22, 12—14 en stricta J8, 43, 31, 63, 12, K8, 22, 12—14, 33; Festuca arundinacea K8, 22, 33, F. elatior a., F. ovina a., F. rubra va; Filago minima J8, 62, 24, 63, 12, 13, 43, K8, 22, 41; Fragaria vesca J8, 43, 31, 62, 44, K8, 22, 21; Galeopsis Tetrahit a., G. versicolor a.; Galium Aparine v.a.; G. Mollugo J8, 63, 12; G. palustre v.a.; G. saxatile a.; G. uliginosun K8, 22, 23; G- verum K8, 22, 34; Genista anglica J8, 43, 31, 53, 34, 63, 11, 12, 13; G. pilosa J8, 53, 34, 63, 11, 13; Gentiana Pneumonanthe a.; Geranium dissectum K8, 22, 43: G. molle K8, 22, 21, 34, 43; G. Robertianum J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 23: Geum urbanum v.a.; Glechoma a.; Glyceria fluitans a.; G. spectabilis a.; Gnapha- lium dioicum J8, 62, 24, 63, 11; G. silvaticum K8, 22, 34; G. uliginosum a.; Hedera J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21; Heleo- charis palustris K8, 22, 23, 41 ; Hieracium pilosella z.a., H. triden- tatum v.a., H. umbellatum J8, 43, 31, 62, 42, 63, 13; H. vulgatum J8, 62, 42; K8, 22, 21: Holcus lanatus a, H. mollis z.a.; Hordeum murinum K8, 22, 41, Hottonia K8, 22, 41: Humulus K8, 22, 43, 32,.11; Hydrocharis J8, 53, 34, K8, 22, 12—14, 43; Hydrocotyle a.; Hypericum humifusum K8, 22, 12—14, 21, 34; H. perforatum v.a.; H. quadrangulum K8, 22, 12—14, 23, 33, 34, 32, 11;
25
Hypochoeris radicata a.; H. glabra J8, 63, 43; Ilex J8, 43, 31, K8, 22, 21, 23; Illecebrum J8, 62, 44; Iris pseudacorus J8, 43, 34, 62, 44, 63, 13, K8, 32, 11; Jasione J8, 53, 34, 62, 24, 63, 11, 12, 24; Juncus bufonius z.a.; J. conglomeratus J8, 43, 31, K8, 22, 12—14; J. effusus z.a.; J. filiformis J8, 63, 24, K8, 22, 23, 41; J. lamprocarpus a.; J. squarrosus z.a., J. supinus J8, 43, 31, 62, 24, 44, K8, 22, 33, 41; J. silvaticus J8, 62, 44, 63, 13, K8, 22, 21, 23, 41; J. Tenageia J8, 43, 31; Lactuca muralis K8, 22, 21; Lamium album v.a., L. parpureum K8, 22, 21, 33; Lampsana J8, 43, 31, K8, 22, 21; Lappa intermedia J8, 43, 31; L. minor J8, 42, 22, 43, 31, K8, 22, 21 (fl. albis), 34, 32, 11; L. tomen- tosa bij Winschoten; Lemna minor K8 22, 41, 32, 11; Leontodon autumnale z.a.; Ligustrum K8, 22, 21; Linaria vulgaris va; Linum catarcticum K8, 22, 33, 34,32, 11 ; Lolium multiflorum v.a.; L. perenne z.a.; Lonicera Periclymenum v.a.; Lotus uliginosus z.a.; Luzula multiflora J8, 62, 44, K8, 22, 23, 41; L. pilosa J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21; Lychnis diurna J8, 43, 34, 62, 44, L. Flos cuculi J8, 43, 31, 63, 12, K8, 22, 12—14, 33, 34, 43; L. ves- pertina v.a.; Lycopodium claviculatum K8, 22, 23; L. inundatum J8, 53, 34, K8, 22, 23; Lycopus a.; Lysimachia Nummularia J8, 42, 22,-K8, 22, 12—14;L. thyrsiflora K8, 22, 23; L. vulgaris z.a.; Lythrum salicaria a.; Majanthemum J8, 43, 31, 63, 13, K8, 12, 43, 22, 21, 32, 11; Matricaria discoidea J8, 42, 22; Melam- pyrum pratense J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21, 41; Mentha aquatica J8, 63, 12, K8, 22, 12—14; M. arvensis a.; M. sativa K8, 22, 12—14; Menyanthes J8, 43, 34, 63, 13; Milium effusum J8, 43, 31; Molinia z.a.; Myosotis intermedia K8, 22, 34, 41; M. palustris v.a.; Myrica Gale J8, 43, 31, 34, 63, 13; Nardus a; Nasturtium amphibium K8, 22, 12—14, N. palustre v.a.; Nuphar J8, 63, 13, K8, 22, 12—14: Oenanthe fistulosa K8, 22, 12—14; Oe. Phellandrii v.a.; Oenothera biennis K8, 22, 43; Orchis ma- culata J8, 63, 13; Ornithopus perpusillus J8, 63, 12, K8, 22, 23; Osmunda K8, 22, 21, 23; Oxalis Acetosella J8, 43, 31, K8, 22, 21; O. stricta J8, 43, 31; Panicum Crus-Galli J8, 42, 22, K8, 22 21, 32, 11; Parnassia K8, 22, 33; Pedicularis silvatica J8, 43, 31;
26
Peplis J8, 43, 31; K8, 22, 23, 34, 41, 43; Phalaris arundinacea J8, 43, 31, 63, 12, 13; Phleum pratense J8, 63, 24; K8, 32, 11; Phragmites v.a.; Pinguicula K8, 22, 33; Pirola minor K8, 12, 43: Plantago lanceolata z.a.; P. major z.a.; Platanthera bifolia K8, 22, 33, 34; Poa annua z.a.; P. pratensis J8, 43, 31, K8, 22, 34, 43; Polygala vulgaris K8, 22, 12—14, 23, 33, 34, 41; Poly- gonatum multiflorum K8, 12, 43, 22, 21; Polygonum amphibium J8, 63, 12, 13, K8, 12, 23, 22, 41; P. aviculare z.a.; P. cuspi- datum K8, 22, 2|; P. Convolvulus a.; P. Hydropiper va; P. lapathifoliuma.;P.nodosum J8, 62, 42; 63, 12; K8, 22, 12—14, 34, P. Persicaria z.a.; Polypodium J8, 43, 31, 53, 34, 62, 44, 63, 12, K8, 22, 21, 32, 11; Polystichum Filix-mas J8, 63, 12, 13, K8, 22, 21, 23; P. spinulosum v.a.; Populus nigra J8, 43, 31; K8, 22, 21; P. tremula K8, 22, 21; Potamogeton lucens J8, 63, 12, K8, 12, 23, 22, 12-14; P. natans J8, 62, 42, 63, 12; K8, 22, 41, 43; P. polygonifolius J8, 62, 42, 63, 13, K8, 22, 34; P. pusillus J8, 63, 13; Potentilla anserina a.; P. procumbens J8, 62, 24, 63, 12; P. reptans K8, 22, 33, 34, 41; P. Tormentilla za; Prunella z.a.; Prunus spinosa K8, 22, 34; Pteris J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21; Quercus Robur v.a.; Radiola v.a.; Ranunculus acer a.; R. Flammula a.; R. repens z.a.; Raphanus raphanistrum Kei 22) 23833) 34.132. 11: Rhamnus catarctica K8, 22, 23: R. Frangula J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21, 23; Rhinanthus minor v.a.; Rhynchospora alba J8, 53, 34, 62, 24, 63, 13; R. fusca J8, 43, 34, 53, 34; Rosa caninav.a.; R. dumetorum K8, 22, 33; R. rubiginosa K8, 22, 33, 32, 11; Rubus caesius J8, 63, 13, K8, 22, 21: R. gratus K8, 22, 33; R. Idacus v.a.; R. macro- phyllus K8, 12, 43, 22, 21; R. plicatus J8, 53, 34, K8, 22, 43; R. suberectus J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21, R. saxatilis K8, 12, 43; Rumex Acetosa v.a.; R. Acetosella z.a.; R. conglomeratus K8, 22, 12—14, 32, 11; R. crispus v.a.; R. Hydrolapathum J8, 63, 13; K8, 22, 12—14, 41, R. obtusifolius a.; Sagina nodosa K8, 22, 34; S. procumbens a.; Salix alba K8, 22, 41; S. amygdalina J8, 53, 34 en var. discolor K8, 32, 11, S. aurita z.a.; S. caprea J8, 62, 42, 44, K8, 22, 21, 33, 41; S. caprea X aurita K8, 22, 33,
27
S. caprea X cinerea K8, 22, 33; S. caprea X viminalis K8, 22, 33, 43; S. cinerea a.; S. cinerea X viminalis K8, 22, 12: S. pentandra K8, 22, 43; S. repens z.a.; S. viminalis J8, 43, 31; Sambucus nigra K8, 22, 21; Sarothamnus J8, 53, 34, 62, 44, K8, 22, 34, 41, 63, 24; Scirpus caespitosus J8, 43, 31, 63, 13, K8, 22, 12—14; S. lacustris J8, 63, 13; S. maritimus J8, 63, 13; S. setaceus K8, 22, 33, 41; Scleranthus annuus z.a.; Scro- phularia nodosa J8, 43, 31; K8, 22, 21, 34; 32, 11; Scutellaria galericulata J8, 62, 44; K8, 22, 41; Sedum purpureum K8, 22, 23, 33, 34; Senecio aquatica J8, 43, 31, 63, 12, 13, K8, 32, 11; S. silvatica v.a.; S. vulgaris a.; Sisymbrium officinale K8, 22, 21, 34, 41, 43, 32, 11: Sium K8, 22, 12—14: Solanum Dulcamara J8, 43, 34; S. nigrum J8, 42, 22, 53, 34, K8, 22, 34; Solidago J8, 42, 22; Sonchus arvensis J8, 43, 31, K8, 22, 33, 34; S. oleraceus K8, 22, 41, 32, 11; Sorbus v.a.; Sparganium ramosum K8, 22, 12—14, 34; S. simplex J8, 63, 13; Spergula arvensis a; Spergularia rubra J8, 62, 44, 63, 12, K8, 22, 41, 43, Spiraea salicifolia K8, 32, 11; S. Ulmavia a.; Stachys arvensis K8, 22, 34, 41: S. palustris J8, 43, 31, K8, 22, 12—14, 43, 32, 11: S. silvatica K8, 22, 21, 34, 43, 32, 11; Stellara graminea z.a.; S. media z.a.; S. uliginosa J8, 63, 12; Succisa z.a.; Tanacetum a., Taraxacum z.a.; Teesdalia v.a.; Thrincia K8, 22, 23, 41 ; Thymus J8, 62, 24, 63, 11; Thysselinum J8, 43, 31, K8, 22, 23, 41, 32, 11; Torilis Anthriscus v.a.; Trientalis K8, 12, 43, 22, 21, aldaar steeds aan den voet van oude eikeboomen; Trifolium hybridum K8, 22, 21, 33, 34, 43; T. minus a.; T. pratense z.a.; T. repens z.a.; Triglochin palustre K8, 22, 12—14; Triodia a.; Triticum repens v.a.; Tussilago J8, 43, 34, 63, 24; Typha latifolia J8, 63, 13; Ulex K8, 22, 34; Urtica dioica a.; U. urens J8, 42. 22; K8, 22, 12—14, 34; Utricularia minor J8, 63, 24; Valeriana officinalis a.; Valerianella olitoria J8, 63, 13; Veronica arvensis K8, 22, 43; V. Beccabunga K8, 22, 34; V. Buxbaumii K8, 22, 21; V. Chamaedrys a.; V. officinalis a.; V. scutellata K8, 22, 41; V. serpyllifolia K8, 22, 34, 43; Viburnum Opulus J8, 63, 12, K8, 22, 21, 23: Vicia angustifolia J8, 62, 24, 42, K8, 22, 23,
28
33, 34, 41; V. Cracca v.a.; V. tetrasperma K8, 22, 23; Vinca minor K8, 22, 21, Viola canina a.; V. palustris v.a.; V. silvatica J8, 43, 31, K8, 12, 43, 22, 21; V. tricolor z.a. —
Bezocht werden de hokjes J8, 42, 22, 43, 31, 34, 53, 34, 62, 24, 42, 44, 63, 11, 12, 13, 24, 43, K8, 12, 23, 43, 22, 1214, 21, 23, 33, 34, 41, 43, 32, 11, terwijl hier en daar ook in andere hokjes enkele planten werden opgeteekend. In meer begrij- pelijke termen werd den eersten dag een tocht gemaakt te voet van uit Ter Apel over het kanaal langs de Runde, om daarna in zuidwestelijke richting de maten door te steken, waarna de moersloot eerst eenigszins noordelijk werd gevolgd, om daarna de Vennen langs een der vele evenwijdige voetpaden te volgen, die naar Roswinkel voeren. Na hier een oogenblik verpoosd te hebben, werd zuidwaarts gegaan tot de school, om daarna weer naar de Runde terug te keeren. Toen echter werd deze over- gestoken en langs de oude Battery in noordelijke richting naar het Schot gewandeld, waar we in de moerassige plekken nog een tijd vertoefden, om daarna langs den gewonen weg weder Ter Apel te bereiken. ’s Avonds werd per fiets nog een tocht gemaakt naar de Roelage, het bosch, waarin de Rubus saxatilis voorkomt en ook Trientalis.
Den volgenden dag fietstocht, waarbij hier en daar werd afgestapt om enkele fraaie plekken te bezoeken. Eerst een klein excursietje ten noorden van Sellingen, daarna bij Weende, waar hoofdzakelijk de Cornus suecica werd opgezocht en verder naar Vlachtwedde. Wel beschouwd is zulk een fietsexcursie weinig loonend, behalve dan dat men vrij spoedig en op een voor ieder geschikt oogenblik op interessante terreinen kan zijn. Bij een tocht als deze werd het grootste gedeelte van den tijd op de fiets doorgebracht en tot een meer nauwkeurig onderzoek van de streek kwam het niet. Er werd nog een zijsprong gemaakt naar den Hassenberg, met een buitenlandsch uitstapje in het Bourtanger veen. Hier werd echter weinig belangrijks gevonden evenmin als op het Zuidveld, dat geheel in cultuur gebracht was. Den derden dag bracht de tram ons naar Sellingen, om
29
vandaar westwaarts ons te begeven langs den Tangerweg, om vandaar met een boog in zuidelijke richting nabij het Veerste Veldhuis weder op den tramweg uit te komen. Op dezen tocht had een onzer medeleden, de Groningsche taal machtig, het denkbeeld, bij een boerderij een ketel met koffie te doen gereed- maken, die dan ook weldra boven een vuurtje werd toebereid. Ook de suiker ontbrak niet, alleen lepeltjes waren blijkbaar niet in voldoende mate voorhanden, waarom de boerin één zeer nieuwerwetsche roerstaaf aanbood, in den vorm van een draadnagel. Een voorbeeld om in geval van nood nagevolgd te worden. Tusschen de groote bedrijven werd de naaste omgeving van het Boschhuis natuurlijk grondig doorzocht.
Bezien wij de resultaten nog eens nauwkeuriger, dan geven de gevonden getallen ook nu weer een maatstaf voor den planten- groel. Herinneren wij er aan, dat achtereenvolgens in Breda, Meppel, den Bosch, Nijmegen en Ter Apel 455, 377, 367, 538 en 378 soorten werden aangeteekend, dan komt dus de plantenrijkdom van de omstreken van Meppel, den Bosch en Ter Apel vrijwel overeen. Ook bij Meppel en den Bosch hebben we opgemerkt, dat de flora arm moest genoemd worden en waar wij in de omstreken van Ter Apel den indruk hebben gekregen, dat de plantengroei daar zeer arm was, vindt deze meening niet geheele overeenstemming in de cijfers. Men moet echter niet vergeten, dat we in Ter Apel vrij lang gebleven zijn, ‘t aantal deelnemers groot was, maar bovendien, dat we hebben kunnen profiteeren van de kennis der plaatselijke gesteldheid van Dr. Tresling, die ons bijv. door de Maten en Vennen gevoerd heeft juist langs een der vele wegen, waar werkelijk iets bijzonders te vinden was, zooals Pinguicula, Parnassia enz. en ons bij de verdere excursies juist daar deed stilhouden, waar de planten- groei rijker was dan elders. Tot mijn spijt is in 1899, na afloop der excursie, geen lijst gepubliceerd, zoodat een vergelijking van toen en thans niet mogelijk is; slechts enkele vondsten werden destijds vermeld, die betrekking hadden op rariores, die
30
we ook thans terugvonden. Toch was en is het een zeer merk- waardige streek uit botanisch oogpunt; wij hopen, dat de alles nivelleerende civilisatie er vooreerst niet moge binnendringen en de Stad Groningen, aan wie een groot gedeelte van de daar nog aanwezige bosschen toebehoort, deze vooreerst moge sparen, niet alleen tot genoegen van haar eigen inwoners, maar ook ter bescherming van een streek, die zoovele natuurmonumenten uit het plantenrijk bewaart.
Jaren achtereen heb ik geklaagd over de weinige animo om aan de zomerexcursie deel te nemen; het getal der excursionisten was ditmaal een verrassing, te meer waar Ter Apel werkelijk een uithoek van het land is, waar men niet zoo gemakkelijk komt. En toch is de deelneming in werkelijkheid niet zoo groot. De Vereeniging heeft 277 in Nederland wonende leden, waarvan 108 Dames. De 13 excursionisten vormen dus 5% van het geheele aantal; sinds de dagen van Mej. Ogterop en Mej. Destrée heeft men geen dames meer op onze excursies gezien en dat in een tijd, waarin de vrouw in de maatschappij voor haar rechten gestreden en gezegevierd heeft! Zijn dan de paddestoelen de eenige voorwerpen, die bij het vrouwelijk geslacht sympathie verwekken? Of zijn er andere redenen, waarom al die 108 dames onze excursiën vermijden? Ziehier enkele vragen; ik wil geen kostbaar papier verbruiken, om die vragen te trachten te beantwoorden. Mochten de paddestoelen werkelijk een aanlokking zijn, ziehier dan, wat we op onze tochten aangeteekend hebben, een lijst, die aangevuld is met de opgaven van den Heer Tresling. Hiervoor mijn persoon- lijken dank, maar tevens herhaal ik in dit verslag, wat ik in de vergadering reeds gelegenheid heb gehad persoonlijk tot Dr. Tresling te zeggen, n. |. dat de deelnemers aan de excursies te Ter Apel met genoegen zullen terugdenken aan zijn vriendelijke leiding en de wijze, waarop hij ons heeft doen profiteeren van zijn plaatselijke kennis.
Ook in deze lijst is de aanwijzing volgens het plantenkaartjes- systeem in toepassing gebracht.
31
Amanita rubescens K8, 22, 34, 41; Amanitopsis vaginata KS, 12, 41 en 43, 22, 21 en 23, Boletus badius K8, 22, 23, B. chry- santheron K8, 22, 21; B. scaber 18, 43, 31; B. subtomentosus KS, 22, 21; B. versipillis 18, 43, 31; Bovista nigricans J8, 62, 24, 63, 13; B. plumbea (geen nadere groeiplaats), Cantharellus cibarius K8, 22, 23, 34; Calocera viscosa K8, 22, 21; Clitocybe butyracea K8, 22, 21; Cl. infundibuliformis K8, 22, 12—14: Cl. nebulosa K8, 22, 21 ; Collybia drijophila K8, 22, 41 ; Daedalia quercina J8, 43, 31; Entoloma nidorosum (Rhodopolium nid.) J8, 63, 13; K8, 22, 12—14, 34; Hysrophorus niveus K8, 22, 21, 23, H. puniceus J8, 63, 24, Hypholoma fasciculare K8, 22, 21; Inocybe descissa K8, 22, 21 en 23; Laccaria laccata K8, 22, 21; Lactarius subdulcis K8, 22, 21; Lycoperdon pyriforme J8, 62, 24, 44, K8, 32, 11: Marasmius Oreades JS, 63, 12, 13, K8, 22, 34, 41, 32, 11; M. perforans K8, 22, 21; M. Rotula K8, 22,21; M. urens K8, 22, 21: Omphalia umbellifera J8, 62, 24, 63, 13; Paneolus campanulatus J8, 63, 13; Panas stipticus K8, 22, 21; Peziza aurantiaca K8, 22, 21: Phallus impudicus 8, 22, 21; Pluteus cervinus K8, 22, 21, 23; Polyporus fumosus K8, 12, 43, 22, 34; P. radiatus K8, 22, 21, meestal op els, maar ook op eik, werd door Dr. Tresling ook gevonden op Populus tremula; P. sulfureus K8, 22, 21; Psilocybe spadicea var. poly- cephala K8, 22, 21; Russula cyanoxantha K8, 12, 41, 43, 22, 21 en 23; R. fragilis K8, 22, 21, 23; R. pectinata J8, 63, 13, iMeaae. 1. R: vesca 18. 63, 13, K8, 12, 43. 22, 11, 34: R. viscaria K8, 32, 11; Scleroderma verrucosum J8, 62, 44; S. vulgare K8, 22, 21, 43; Stereum ochroleucum J8, 62, 44; Tre- mella mesenterica J8, 63, 12, 13.
Schalkhaar, November 1920. VUYCK.
32
VERSLAG der Commissie voor de Bibliotheek en het Herbarium over het jaar 1920.
De voltallige commissie hield haar vergadering op 7 Januari te Haarlem, waarbij ook de conservator aanwezig was, die de volgende mededeelingen deed omtrent zijn werkzaamheden in 1920:
„De catalogus der Bibliotheek is door hem bijna geheel naar den nieuwen grondslag in orde gebracht en de boeken worden daarnaar nu ook te Amsterdam gerangschikt. Het model- herbarium is gereedgemaakt van no. 1406 tot no. 1476, zoodat enkel nog de Gramma en de Vaatkryptogamen overschieten ter bewerking. De losliggende exemplaren van het herbarium zijn opgeplakt van no. 704 tot no. 866, alsmede de ten geschenke ontvangen planten. Die geschenken zijn:
1. door Mej. C. Cool een collectie mossen, die zij indertijd van Mevr. Weber — van Bosse ontving.
2. van den consefvator een vervolg van het geschenk van het vorige jaar; nl. de nrs. 1120 tot 1250 (595 planten).
3. van den heer Dr. Th. Weevers een 16 tal planten, op Goeree verzameld.
4. van de heeren J. Kern en Th. Reichgeld een 14 tal planten uit de omstreken van Nijmegen, waaronder Najas marina L. van Weurt uit de Waal, een der mooiste vondsten van dit jaar, en Potentilla fragariastrum Eh rh. van Heumen en van Berg en Dal.
5. van den heer J. L. van Soest een 18 tal planten van de omstreken van den Haag en Arnhem, waaronder Teesdalia nudicaulis R. Br. var. integrifolia D um. van Beekhuizen.
6. van den heer C. G. G. J. van Steenis een 16 tal planten, waaronder Fumaria capreolata L. van Soestdijk.
7. van den heer J. Koornneef een 23 tal, waarbij Campanula rotundifolia L. var. ovata Peter m. van Eck en Wiel.
8. van de dames Van Baars: Chenopodium capitatum Asch. van de Neethof te Santpoort.
33
9. van den heer J. E. W. Ihle: Mibora minima Desv. van Utrecht.
10. van den heer Joh. Jansen te Malden een 3 tal, waarbij Potentilla fragariastrum van Malden.
Il. van Mevr. A. J. Heukels—de Kruijff Symphytum bulbosum L. uit het Duinlustpark te Bloemendaal.
12. van den heer P. J. Feitsma Gagea spathacea Salisb. van Nienoord bij de Leek.
13. van de heeren J. H. en J. A. Overdiep Viscaria vulgaris Roehl. van Oranjewoud.
14. van den heer Mr, A. Th. ten Houten een bastaard van Vaccinium Myrtillus en Vitis Idaea met blauwzwarte bessen van Winterswijk.
15. van den heer A. Richel Fumaria capreolata L. van Hoorn.
16. van Mevr. A. G. Kerkhoven — Wijthoff, Mej. A. Kleinhoonte, Mej. J. Heering en de H. H. G. D. Swanenburg de Veije, van Steyn, J. Bax, A. M. F. Reynders, A. Scholte S. J., C. Janssonius, H. R. M. de Haan. H. Heukels, A. de Wever, J. Mesu, Dr. H.W. Hein- sius, A. J. v.d. Linden, B. G. Meyeman, A. C. den Beste, B. E. Bouwman, H. A. F. Borgman en L. Dorsman Czn. ieder | of meer planten van verschillende vindplaatsen.
Bijna alle determinaties werden door den Conservator en twee leden der commissie gecontroleerd.
Daar het huis aan de Hazepaterslaan verlaten moest worden, is het Herbarium zoo lang ondergebracht in een zaal van het Koloniaal Instituut te Haarlem.
Van de gelegenheid om het Herbarium te raadplegen werd slechts een zeer matig gebruik gemaakt. Verscheidene malen werd aan leden herbariummateriaal ter studie toegezonden.”
De Commissie heeft niets dan lof voor den conservator, die onvermoeid doorgaat met het ondankbare, maar hoogst nood- zakelijke opplakken der planten, waarbij de achterstand nog zoo groot is, dat de conservator nog minstens 3 jaar denkt noodig te hebben, aleer alle Phanerogamen opgeplakt zijn.
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 3
4
34
In den middag werd de Bibliotheek te Amsterdam bezocht, en in goede orde opgesteld gevonden, op Lipmannkasten in de gangen van een gebouw van het Koloniaal Instituut.
De Commissie betwijfelt, of de som, uitgetrokken voor het inbinden der tijdschriften en boeken, op den duur voldoende zal blijken. Het afschrift van den kaartcatalogus is gereed ge- komen en berust nu bij den conservator, aan wien ook de nieuwe aanvullingen (voorloopig jaarlijks wegens het geringe aantal) zullen gezonden worden.
Na afloop van het bezoek was de heer De de Bussy zoo welwillend, een overzicht te geven van,de plannen voor en den voortgang van den bouw van het nieuwe gebouw.
In een bijlage wordt opgenomen de uitbreiding der biblio- - theek, waarvan de voornaamste is het prachtig geschenk van Prof. Dr. L. Kolderup Rosenvinge te Kopenhagen, ver- kregen door de vriendelijke bemiddeling van Dr. A. C. J. van Goor. Behalve de tijdschriften is verder het aantal aanwinsten bedroevend gering en de commissie wekt alle leden op, door meer inzendingen mee te werken tot instandhouding van bibliotheek en herbarium.
Aan hen, die door inzendingen of revisie van materiaal blijk gaven van belangstelling in bibliotheek of herbarium, wordt de dank der vereeniging gebracht.
J. C. SCHOUTE, Voorzitter. W. H. WACHTER, Secretaris.
35) Bijlage. Titels der „nieuwe aanwinsten” van de bibliotheek
der Ned. Botanische Vereeniging in 1920.
A. Tijdschriften.
Aanteekeningen van het verhandelde in de sectie-
vergaderingen van het provinciaal Utrechtsch ge-
nootschap van Kunsten en Wetenschappen. Utrecht. 3 Juni 1918, 2 Juni 1919.
Abhandlungen aus dem Gebiete der Naturwissen- schaften, hrsg. v. d. Naturwissensch. Verein in Hamburg. Hamburg. Bd. 20, Heft 3; Bd. 21, Heft 1.
Abhandlungen, hrsg. v. Naturwissenschaftlichen Vereine zu Bremen. Bremen. Bd. 24, 1919, Heft 2.
Abhandlungen und Berichte des Vereins fiir Na- turkunde zu Cassel. Cassel. LV, 81—83. Vereinsjhr. 1916— NONE
Acta societatis pro fauna et flora fennica. Helsing- forsiae. Bd. 46.
American journal of botany. Lancaster. 1919, Vol. VI, n.9—10; 1920, Vol. VII, n. 1—9.
American, the, Midland naturalist. Indiana, Vol. 6, Pen 55:4, 7,8, 9) 10, 11.
Annales du jardin botanique de Buitenzorg. Buiten- zorg. Vol. 31, prt. |.
Annales de la société botanique de Lyon. Lyon. Tome XL, 1915—1918. Tome XLI, Ire partie 1919.
Annali di botanica. Roma. Vol. 13, Fasc. 3. Vol. 14, Fasc. 1, 2, 3. Vol. 15, Fasc. 1, 2.
Annals of the Missouri botanical garden. St. Louis. Vol. 3, n. 2—3; Vol. 5, n. 1—4; Vol. 6, n. 1—4.
_ Annual report of the Canadian institute. Toronto. 1916—1917. 3*
36
Archief: vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland; uitg. d. h. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Middelburg. 1919, 1920.
Archives Neerlandaises des sciences exactes et na- turelles, publiés p. ,,La Société Hollandaise des sciences à Haarlem.” Haarlem. Serie III A (sciences exactes). Tome III, Livr. 1—4; Tome IV, Livr. 2; Tome V,-Livr. 1.
Archivos do jardin botanico do Rio de Janeiro. Vol. 2.
Arkiv för botanik; utg. af Kon. Svenska Vetenskaps- akademien. Stockholm. Bd. 15, Häfte 1—2, 3—4.
Beitrage zur geobotanischen Landesaufnahme, hrsg. bei der pflanzengeograph. Komm. d. Schweiz. Naturf. Gesellsch. Zürich. N. 3, 4, 5, 6.
Berichten van de afdeeling Handelsmuseum van het Koloniaal Instituut. Amsterdam. 1920, n. 1, 2, 3.
Berichte über die Verhandlungen der Kön. Säch- sischen Gesellsch. der Wissensch. zu Leipzig. Leipzig. Mathem. Phys. Klasse. dl. 71, n. 1, 2, 3.
Bibliographical contributions from the Lloyd li- brary. Cincinnaty (Ohio). Vol. 3, n. 2, 3, 4—5, 6, 7.
Biolgiske Meddelelser, utg. det Kgl. Danske Videns- kabernes Selskab. Kjgbenhavn. Bd. I, n. 3—8, 9, 10, 11, 12, 13, 14. Bd. II, n. 1.
Botanisches Zentralblatt. (Assoc. Intern. des Botanistes). Haarlem. 1917, bd. 135, n. 12, 14, 15, 17, 19, 21, 22, 25: 1918, Bd. 137, n. I—10, 12—18, 20, 21—24, 25, 30, 33—36, 38—46, 48, 49, 51; 1919, Bd. 140, n. 3—8, 10, 15, 16, 18—21, 23—25, 27—31, 33—35.
Bulletin du Jardin botanique de Buitenzorg. 3e serie, 1919, vol. 1, livr. 4—5; 1920, vol. 2, livr. 1, 2, 3.
Bulletin du Jardin impér. botanique de St. Peters- bourg. 1915, Tome XV, 1.
Bulletin mensuel de la société des naturalistes Luxembourgeois. Luxembourg. Nouv. série, 7 me année, 1913;
37
8me année, 1914; Ome année, 1915; 10me année 1916; 11 me année 1917; 12me année 1918; 13me année 1919.
Bulletin of the national research council. Washing- tons Vol. 1, prt, |, n. k:
Bulletin of the New York botanical Garden. New- Mork n 38, 39.
Bulletin de la société royale de botanique de Bel- gique. Bruxelles. Tome 53, 2e serie tome 3, fasc. 2.
Bulletin de la société vaudoises des sciences na- turelles. Lausanne. Vol. 52, n. 197.
Denkschriften der Kon. Bayer. botanischen Ge- sellschaft in Regensburg. 1920, Bd. 14, N. F. Bd. 8.
Flugblatt der Kaiserl. biol. Anstalt fiir Land- und Forstwirtschaft. Dahlem bei Berlin. n. 56—63.
Jaarboek van het Departement van Landbouw. Buitenzorg. 1918.
Jaarverslag van de vereeniging Koloniaal Instituut. Amsterdam. 1919.
Jahresbericht der Gewerbeschule in Bistritz. 1915/16.
Journal of the college of science, Imperial Uni- versity of Tokyo, Tokyo. Vol. 39, art. 10, 11; vol. 43, art. 2, 3, 4.
Journal of the Elisha Mitchell scientific society. Chapel-Hill. Vol. 29, n. 1, 2, 3, 4: vol. 30, n. 1, 2, 3, 4; vol. 31, n. |, 2, 3, 4; vol. 32, n. 1, 2, 3, 4; vol. 34, n. 1—2, 3—4; vol. 35, n. I—2, 3—4; vol. 36, n. 1—2.
Kryptogamische Forschungen, hrsg. v. d. Bayer. Botan. Gesellsch. z. Erforschung der heimischen Flora. Miinchen. RSM 3; 1919, n. 4.
Levende, de, natuur. Amsterdam. Jrg. 23, 1918, afl. 8; 1919, afl. 9, 10, 11, 12; jrg. 24, afl. 1,2,3,4,5, 6, 7, 8; 1920, afl. 9, NOs 2: ye: 25, afl. 1, 2, 3,4, 5; 6, 7, 8.
Meddelanden af societatis pro fauna et flora fennica. Helsingfors. 1913—14, 1914—15, 1915—16, 1916—I7, 1917—18, 1918—19.
38
Mededeelingen van het laboratorium voor Planten- ziekten. Buitenzorg. n. 38, 39, 40. - Mededeelingen van het algemeen proefstation voor den Landbouw. Buitenzorg. 1919, n. |.
Mededeelingen van het Deli-proefstation te Me- dan. Tweede serie, 1918, n. 8, 10, 11, 13, 15.
Mededeelingen uit het phytopathologisch labora- torium „Willie Commelin Scholten”. Amsterdam. N. 4.
Mededeelingen van het proefstation voor de Java- suikerindustrie. Landbouwkundige serie. 1919, n. 4, 5; 1920, n. I—7.
Idem. Chemische serie. 1920, n. 1, 2, 3, 4.
Idem. Technische serie. 1920, n. 1, 2. “ Mededeelingen van het proefstation voor thee. Buitenzorg. N. 63, 66, 67.
Mededeelingen van het proefstation voor vorsten- landsche tabak. Klatten. n. 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39.
Mededeelingen van de Landbouwhoogeschool. Wa- genmeen. Dll vat lS dS mate
Mededeelingen van de vereeniging tot bevordering van wetenschappelijke teelt. n. 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11.
Mededeelingen van het algemeen proefstation der A. V. R. O. S. Medan. Rubber serie. n. 16, 17, 18, 20.
Mémoires de l'académie royale des sciences et des lettres de Danemark. Copenhague. Section des sciences. Je ser. tome VII, n. 2; Se serie, tome II, n. 6, tome V, n. 2.
Mitteilungen der Bayerischen botanischen Gesell- schaft zur Erforschung der heimischen Flora. Mün- chen. III Bd. n. 22—23, 24, 25, 26—27.
Natura, orgaan der Nederlandsche Natuurhistorische Ver- eeniging. n. 253—267.
Naturwissenschaftliche Zeitschrift fiir Land- etl Forstwirtschaft. Stuttgart. Jhrg. 16, 1918, n. 11—12; Jhrg. 17, 1919, n. 6—12; Jhre. 18, 1920, n. 3—6, 10.
39
Natuurkundig tijdschrift voor Nederlandsch In- dié. Batavia. Dl. 74, 75, 76, 77, 78, 79.
‚Nederlandsch Kruidkundig Archief, verslagen en me- dedeelingen der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Haar- lem. 1919.
Nuova, la, Notarisia. Modena. Ser. 31, 1920, Apr.-Ott.; ser. 32, 1921, Genn.-Apr.
Osterreichische Botanische Zeitschrift. Wien. LXIII Jhrg., 1913, n. I—12; LXIV Jhrg, 1914, n. I—12; LXV Jhre. 1915, n. 1—12; LXVI Jhrg., 1916, n. 1—12; LXVII Jhrg., 1918, n. I—12; LXVIII Jhrg, 1919, n. 1—12; LXIX Jhrg., 1920, n. 1—3, 7—10.
Oversigt over det kongelike danske videnskabernes selskabs forhandlinger. (Bulletin de l'académie royale des sciences et des lettres de Danemark, Copenhague). Ksbenhavn. Juni 1918—Mai 1919.
Proceedings of the American philosophical society held at Philadelphia for promoting useful knowledge. Vol. 56, n. 6, 7; vol. 57, n. 1—7; vol. 58, n. I—7; vol. 59, n. 1,2. ©
Proceedings of the academy of natural sciences of Philadelphia. Vol. 69, prt. 1, vol. 70, prt. 3, vol. 71, hE 2.9:
Proceedings of the national academy of sciences. Baltimore. Vol. 5, 1919, n. 10, 11, 12; vol. 6, n. 1—8.
Proceedings of the royal society of Edinburgh. Vol. 39, 1919, prt. 3; vol. 40, 1919/20, prt. 1.
Proceedings of the royal society of Victoria. Mel- bourne. Vol. 32, prt. |.
Procés-verbaux de la société linnéenne de Bor- deaux. Tome 68, 1914; tome 69, 1915—I6.
Programma van het onderwijs aan de Landbouw- hoogeschool. Wageningen. 1918/19; 1919/20; 1920/21.
Recueil des travaux botaniques neerlandais par la Société Botanique Néerlandaise. Vol. 15, 1918, livr. 3, 4; vol. lio, 1919 livr. 1, 2, 3, 4; vol. 17, 1920, live: 1, 2,3.
40)
Schriften des naturwissenschaftlichen Vereins fiir Schleswig-Holstein. Kiel. Bd. XVII, Heft 1.
Schriften der Physik.-Okonomischen Gesellschaft zu Königsberg in Preussen. Leipzig-Berlin. 60 Jhrg. 1919; 61 u. 62 Jhrg. 1920/21.
Sitzungsberichte des Naturhistorischen Vereins des Preuss. Rheinlandes und Westfalens. Bonn. 1919 (over 1917/19).
Svensk botanisk tidskrift, utgifven af Svenska Botaniska Foreningen. Stockholm. Bd. 10, Häfte 3, 4; Bd. 11, 1917, Eläfte l 2, SA Bde 12) 1918) Matte, 2, 3.14 Bd lS Häfte 1, 2, 3/4; Bd. 14, 1920, Häfte 1.
Transactions of the R. Canadian Institute. Toronto. 27.
Verhandlungen des Botanischen Vereins der Pro- vinz Brandenburg. Berlin. 1919.
Verhandlungen der Naturforschenden Geelen in Basel. Basel. Bd. 29, 1918; Bd. 30, 1919.
Verhandlungen des Naturhistorischen Vereins des Preuss. Rheinlandes und Westfalens. Bonn. 75. Jhrg. 1918, le und 2e Hälfte; 76, Jhrg. 1919, le und 2e Hälfte.
Verhandlungen des Naturwissenschaftlichen Ver- eins in Hamburg. Bd. 24, 1916; Bd. 25, 1917; Bd. 26, 1918.
Verslag der algemeene vergaderingen van het Ba- taafsch Genootschap der proefondervindelijke wijs- begeerte, opgericht in 1769 door Steven Hoogendijk, Rotter- dam. 73e alg. verg. 1916, 74e alg. verg. 1920.
Verslag van het Departement van Landbouw. Para- maribo. 1918, 1919.
Verslag van het verhandelde in de algemeene ver- gaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genoot- schap van kunsten en wetenschappen. Utrecht. 4 Jun: 1918, 3 Jum 1919.
Verslag der voordrachten van Leden van het Ba-
4]
taafsch Genootschap der proefondervindelijke wijs- begeerte. Rotterdam. 1919—1920. Verslagen en mededeelingen van de directie van den Landbouw. s-Gravenhage. 1920, n. I, 2, 3. Vierteljahrschrift der Naturforschenden Gesell- schaft in Zürich. Zürich. Jhrg. 63, Heft 3—4; Jhrg. 64, 1919, Heft 1—2; Jhrg. 65, 1920, Heft 1—2.
B. Overige Werken.
Beumée, J. G. B. De korte flora der Djatibosschen. Bat. 60 blz. Overdr. ,, Tectona’’, dl. 12, 1919, afl. 1—2.
Beumée, J. G.B. Over bastverwondingen aan den djati. Bat. 22 blz. Overdr. „Meded. v. h. Proefst. v. h. Boschwezen, n. 4. Schaden, plagen en ziekten in bosschen, I’, 1919.
Botany of the Faeröes based upon Danish investigations, Copenh., 1901—1908. 3 dln. dl. 1, 1901: 338 blz; afbdn.; fign. dl. 2, 1903: 343 blz.; fign. dl. 3, 1908: 388 blz.; afbdn.
Botany, the, of Iceland; ed. by L. Kolderup Rosenvinge and Eug. Warming. Copenh., London, 1912—18. 2 dln.
dl. 1, 1912—18: III, 675 blz.; afbdn.; tabn. Prt. 1: |. Jonsson, H. the marine algal vegetation of Iceland. 1912. 2. Thoroddsen, Th. An account of the physical geography of Iceland. 1914. Prt. 2: 3. Ostrup, E. Marine diatoms from the coasts of Iceland. 1916. 4. Hesselbo, A. The bryophyta of Iceland.
dl. 2, 1918: 247 blz.; pltn.; tabn. Prt. 1:5. @strup, E. Fresh- water diatoms from Iceland. 6. Gallge, O. The lichen flora and lichen vegetation of Iceland.
Braak, C. Het klimaat van den Idjen. Bat. 1920..... afl. |: 51 blz.; krtn.; tabn.; graph. voorstn.
Correa, M. P. Fibras texteis e cellulose. Rio de Janeiro, 1919. X III, 276 blz; afbdn.; plin.; tabn. Uitg. ,,Minist. da agricultura, industria e commercio .
Lausanne. Société vaudoise des sciences naturelles. Centenaire. Lausanne, 1919. 91 blz.
42
Prain, D., and J. H. Burkill. ,,Dioscorea sativa’. Kew. 37 blz.; Bull. of Miscellan. information of the Royal Botanic Gardens, Kew, 1919, n. 9.
_Stahel, G. en A. Reyne. Een vreemdelingen-laboratortum voor biologisch onderzoek in Suriname. ’s-Grav. 12 blz.; titelplt.; staatsn.; krt. Overdr. „West-Ind. Gids”, 1920.
Stuart, C. P. Cohen. Le nom scientifique de la plante de thé. Saigon. 4 blz.
Vuyck, L.en H.C. van de Pavord Smits. Naamlijst der Nederlandsche gewassen afgebeeld en beschreven in Deel XXV der Flora Batava. ’s-Grav., 1920. 131 blz.
Zijp, C. van. Pseudodatura Nov. Gen. Bat. 5 blz. Overdr. »Nat. Tft. v. Ned. Indië’, dl. 80, 1920.
REKENING EN VERANTWOORDING
van den Penningmeester.
Zooals uit bijgaande Balans en Verlies- en Winstrekening blijkt, bleef de toestand van het Kok Ankersmitfonds nagenoeg onveranderd; de inkomsten van hypotheken en effecten over- treffen nog eenigszins het verlies door de diverse uitgaven en het koersverschil geleden. Bij het Brumundfonds was de toestand minder gunstig; door het niet betalen van verschillende fondsen overtroffen de verplichte uitgaven aanzienlijk de inkomsten; bovendien was er een belangrijk verschil door het in koers achteruitgaan van verschillende fondsen, ondanks het feit, dat van den hoogen stand van den dollar gebruik gemaakt werd om een Amerikaansch fonds met belangrijke winst van de hand te doen.
Wat het Vrije Fonds betreft: de uitgaven voor Recueil en Ned. Kruidk. Archief namen met bijna 50% toe; het bleek daarom noodig de contributie te verhoogen. Dank zij deze verhooging bleef er evenwicht tusschen inkomsten en uitgaven, zoodat de stand van het fonds nu ongeveer gelijk is aan dien van het vorige jaar.
De Penningmeester,
Dr. TH. WEEVERS.
olzzer f
sPL LEST f
GBL f
01S = COG = Os 6lr f
Hagan Lorie f
3 OL f
=o
SOT[19A Op[es o1se uve JSUIM 100A fe ote eh alyoogyuegaeeds aju en saljngtuguo)
‘spuof alia A
Sal[JoA OP[eS 23u “spuofpunuma g
aun ‘spuofjrus1ojur yor
Oley f
Gu * (i Ge
LOG6h eCOVGEl © eWeELie f
bl Leet f
€9'G601 “ IZA f
GBH f
‘zor Jeel jay J2A0 ONINAWAYLSNIM NAH 7SAITADA
oB0ILL “ 0zzr1 * LEEN f
uajsoyuo ISJ9AI] Bega cies figs A Ue -slof . ‘+ + _uajueunuowanngen
“A proyed }o1 “TIA deyosyeewpiy]
yeoyzorjgig us umMILeqJapy
ene apis pie enon
sanbruezog XNPABI] sop [Tondo] ‘spuof ah /
[LYISI9AS19OM SuIuoyololgelJstUIUIpPY
‘spuofpunuinig 7 + + + JSUIM op[eS [Y9SA9AS 1905] SuruoyolorjeljstUrwpy
“spuofjwustoyur yor
—069¢ f — Sl |
Ad
m4
Ol Hr — 002 — 0001
“UaAeST
66
66
66
uoAesjIn aUlZIOOAUG) 0696 if “ WNT JH UdARS}I() * UsJUSUINUOULINN eK] “19 A “WPI —'(6 se * U9}JSOHUO “AIC =O en uaj so lrjgdo A ue -sloxf ‘“BuIopesJo A — ool “ SV ee 0G * + + Tlandayy UOARSIIN —oorr f ‘spuof oli * UDABSIIN ‘ALT = Self | = OG "+ aquaaplty = 096... / ‘spuofpunuinig * UdARSIIN “ALT Al i | eae uoysog UspuIquy " + + JOJEAIOSUOD SIJEJEG | —'0Q7Z| i “Sspuofjiulsayupy JOS)
126} ONILOOUDHH
VOREN ass = de flondayy “MIO A uijj neder ; aed U9}IeIJUOD FM UsysuIOyU]
ae do pjas 9309] Sarynqi4yuo7)
IT 28) "A UdALTIYOS a} JV . . . . . JUT
. . . . . ry JUT
“uajswoyur
BZ “ 19°86EG1 “ 98 1LE9 f
‘uapjnyos
spuo,j oli,
* spuoypunumig
_* Spuoj} Ws IoxUY OS] Lof “JOH ‘PON [Pedy ;
98° L697 f
agen gig ©
LOMO ie LO90L
ee Soe r0'0rK9
= hee 96660 ~
GLEes| 7 CEE
— 06E 6
CT 90701 ~ GL 56001 f
: spuofpunums qd
= op[es S1[29p100 A
* 0C77 f Ar +
TOEG R Os / Wok gp{[nyossjeeig suraltzyosuy
aman Eee "/9'9 f FU +
104 168% Ki 0001 y Job ld EH eal ee chel
a 0 ° 199 f Jul —
oan f Tov L061 wepaonoyj we “S190 |
WAM VSA 00S % “Ph 6061 PURIS"Y “S190 | (F0°91 fewer + LG ROOT f — 0 FR |
|
ICT ERP emi BOR POs) EUD AOR AR: OOZ JEE Sv paey |
° . ° e e ° e Q|'G f 934 £96509 > OE VG PEEL AE ENGO Z
ok ee a Jo 098 OST SVE SOENEIO PEIO 20 GE cH en o9L 0001 f Yor IN SEON
* + + uazuounuowinngen “Yed JO} “19 ‘ylim.z01819 Su[uoor y "2109 J “300 | aju JOU WEP gode 94se] U2} zeeyiodH 97U91 OU *p19}3{0Y ‘AOON "p “A 9}Se] U9} yoou od Ap] ‘spuofpiussayuyy Yor ‘usS8UT}IZIgG
0761 YHHNAOAd TE NVA SNV IVA
96 8E0rb f
96'8E0rr f
ey'8977 f
L9'6EGI f
ELS
96 CrCl €9 IP991 f
OS IL
LY’ 16
deu EAs
— Os)
COL GL EGI
80081
ee L9'9Z8Z
OLPZGE f
| 99'EGee | 0S 021
66 |
f
ce |
66
66
66
66
6e
€
UsSUIUOIT) Teen op W SULIOP10 A FV
este renine eee sey opyes SI[29P100 A OO Ori TOs uommopngop 9SIAAICT
“Spuoj alia 4 ieee Dab Seo et Oe aero sey Opjes SijeoPeN JV
OSG f RUMI + %A9L U (OOG f VL 0001 f €) 00S¢ f %%p Lill PuepepeN “S190 PF A Lpg f 291 + App
2 002 f %%L PIMPS APA PON FLJ |
%6T ® 20001 %%p OK “MILEY AEN “SITIO |
pp eR eget Rene ne ey CZ f AU + %OQ eR
0001 f %S “Ad “FAH “Pesuery, “pen “sqpued |
*S | Ki 001 f PAR oat 304 “IIAY “STV “2qpued |
Veken coef equal +- %9/ 8 OLE Yr W'S ACH SO | aL (Sy Se + %09% 067 f MES DN “S90 |
BP AGE SIM EM ey A
00rZ f = 001 F MAP 86, LUUD ‘PROD “S190 2
Yolo 8 008r f = 001F Tob os pros “S190 #
; "19°99 f eque1
Kp Ber Vv et #190 4
+ 7069 8 0001
VERSLAG van de Commissie tot het nazien van de Rekening en Verantwoording van den Penningmeester.
De ondergeteekenden, door de Algemeene Ledenvergadering benoemd tot leden der Commissie tot het nazien der bescheiden, betrekking hebbende op de bewaargeving en het verdere ka- pitaal en tot het nazien van de Rekening en Verantwoording van den Penningmeester, hebben zich van die opdracht gekwe- ten en hebben de eer, daarover het volgende mede te deelen:
De bescheiden op de bewaargeving bij de Nederlandsche Bank en op het verdere kapitaal betrekking hebbend, werden in goede orde bevonden.
Hetzelfde geldt van de Balans en van de Winst- en Verlies- rekening, waarbij als basis is aangenomen het grootboek; de juistheid van dit laatste werd beoordeeld door het nagaan van eenige willekeurig gekozen posten.
Op grond van hun bevindingen stellen ondergeteekenden aan de Vergadering voor om de Rekening en Verantwoording van den Penningmeester goed te keuren en dezen te dechar- geeren onder dankbetuiging voor de moeite en zorg, aan het omvangrijk beheer der geldmiddelen onzer Vereeniging be- steed.
Utrecht, 23 Februari 1921.
J. C. KONINGSBERGER. L. H. QUARLES VAN UFFORD.
VERGADERING op Zondag 29 Februari 1920, ’s voormiddags te 11 uur te Amsterdam, in het Botanisch Laboratorium.
Aanwezig 25 leden, n.l.: Arisz, van den Bergh, Brede- noord, Bannier, C. Cool, Dorgelo, Danser, van der Feen, van Goor, Hartsema, van Harreveld, Heimans, P. Jansen, V. J. Koningsberger, Kooper, Koperberg, Pinkhof, Hart de Ruyter, Th. Schouten, Stomps, Verschaffelt, Wachter, Weevers, Went en Zijlstra. Bericht van verhindering, de vergadering bij te wonen, is in-_ gekomen van de leden v. d. Elst, Heukels, Pulle, Schoute en Tammes.
De notulen der vorige vergadering worden soorgelezen en goedgekeurd. Het ontwerp-verslag van den |S" Secretaris over 1919 wordt zonder voorlezing goedgekeurd.
Daarna is aan de orde de rekening en verantwoording van den Penningmeester over 1919. Naar aanleiding van de zeer hooge drukkosten deelt de Voorzitter, de heer W ent, mede, dat goed- kooper drukken misschien alleen mogelijk zal zijn in Duitsch- land. De heer Heimans vreest echter bezwaren, indien aldaar voor onze Vereeniging gedrukt zal worden, omdat een Neder- landsche uitgever geen zekerheid kan geven, dat dan het druk- werk tijdig wordt opgeleverd.
De heeren Hoogenraad en Zeijlstra worden aangewezen tot het nazien der schriftelijke bescheiden, betrekking hebbende op de bewaargeving en het kapitaal der Vereeniging en van de rekening en verantwoording van den Penningmeester.
De ontwerpverslagen der permanente commissies (behalve dat van de commissie voor het Botan. Station, dat niet was ingekomen) worden zonder voorlezing goedgekeurd.
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 4
50
Door de commissie voor het floristisch onderzoek wordt voor- gesteld, eind Juli of begin Augustus een excursie te houden in de buurt van Vlachtwedde en Ter Apel.
Vervolgens komt de verkiezing van nieuwe’leden in de per- manente commissies aan de orde:
a. Curatorium van het Kok Ankersmit fonds: Herkozen wor- den de heeren Goethart en Cremer met 22 en 18 stemmen; de heer Kloos kreeg 3 en Mevrouw Weber-van Bosse 6 stem- men; blanco | stem. In de plaats van den heer Went, die nu ambtshalve zitting in dit curatorium heeft gekregen, wordt de heer Schoute verkozen, met 23 stemmen; de heer Van Iter- son kreeg 2 stemmen.
b. Commissie van Redactie van het Ned. Kruidk. Archief: de heer Heimans wordt herkozen met 17 stemmen; blanco 6; de heer Van Goor kreeg 2 stemmen. De heer Heimans neemt zijn benoeming aan.
c. Commissie voor het floristisch onderzoek van Nederland: de heer Danser wordt herkozen met 18 stemmen; blanco 6; de heer Henrard kreeg | stem. De heer Danser neemt zijn benoeming aan.
d. Commissie voor bibliotheek en herbarium: herkozen de heer Henrard met 18 stemmen, blanco 6; de heer Danser kreeg | stem.
e. Commissie voor het botanisch station: de heer Vuyck wordt herkozen met 16 stemmen, blanco 6; de heer Stomps kreeg 3 stemmen.
Aan de orde komt nu de benoeming van een lid in de Maas- commissie, vacature Beyerinck. Het Bestuur stelt voor, den heer Van Goor te benoemen, welk voorstel zonder stemming wordt aangenomen. De heer Van Goor neemt zijn benoeming aan.
Tot correspondeerend lid wordt benoemd Prof. Dr. C. Schröter te Zürich.
Tot gewone leden worden met algemeene stemmen benoemd:
Dr: H. Bos te Wageningen, Mej. L. Gasille te Bussum, Mej.
“ &
51
H. L. G. de Bruyn te Wageningen en de heer J. van Soest te den Haag. De heer A. Geels te Amsterdam was op de agenda ook als candidaat-lid opgegeven, doch dit voorstel werd door de voorstellers teruggenomen. Hierop wordt de vergadering ge- schorst tot 2 uur ’s namiddags. Gedurende de pauze hadden de leden op vertoon van hun convocatiebiljet toegang tot Artis.
Te 2 uur heropende de Voorzitter de Vergadering. Aan- wezig waren 36 leden, nl. Arisz, Bastert, Bannier, Van den Bergh, Berkhout, Blaauw, Bredenoord, de Bruyn, Costerus, Dorgelo, Doyer, Fortuyn Droogleever, van der Feen, Funke, Goedewaagen, Van Goor, Van Harre- veld, Hartsema, V. Koningsberger, Kleinhoonte, Koo- per, Koopmans, Koperberg, Löhnis, Luyten, Van der Meer, Pinkhof, Hartde Ruyter, Stomps, van Slogteren, Th. Schouten, Verschaffelt, Versluijs, Weevers, Went en Zijlstra. Dr. A. C. J. Van Goor hield zijn aangekondigde voordracht over het Zosteretum van de Waddenzee.
Spreker geeft een overzicht over den groei en de verspreiding van het zeegras in de Waddenzee en in de eigenlijke Zuiderzee en gaat de verschillende vegetatievormen na. Bijzonderheden van den groei worden afgeleid uit een aantal metingen in ver- schillende jaargetijden uitgevoerd. Het blijkt, dat de planten jaarlijks slechts een schot van 5 of 6 bladeren voortbrengen, die in den winter uit de scheeden der oudere bladeren te voorschijn komen en gedurende den zomer in lengte toenemen, om in na- jaar en winter af te sterven. Tevens blijkt uit de metingen, dat het wiermaaien, indien het op groote schaal geschiedde, niet on- belangrijke schade aan het zeegras zou toebrengen.
Op ondiepe plaatsen komt ook de var. stenophylla A. en Gr. (= angustifolia Rch.) en Zostera nana Roth voor, benevens de vermoedelijke bastaard Zostera marina var. angustifolia Horn. Na een enkele bijzonderheid over de bloeikolven sluit spreker met de in de Zosteravelden voorkomende wieren. —
Daarna sprak Mej. Léhnis over eenige leemten in de kennis van Phytophthora infestans als veroorzaker der aardappelziekte.
4*
ay
Aan spreekster 1s opgedragen door de Subcommissie voor Plantenziekten van de Wetenschappelijke Commissie voor Ad- vies en Onderzoek het verband na te gaan tusschen de weers- gesteldheid en het optreden van Phytophthora. Gehoopt wordt hierdoor het tijdstip voor besproeiing met Bordeauxsche pap rationeel te kunnen bepalen.
Voor dit doel is in den zomer van 1919 in den IJpolder een verplaatsbaar houten veldlaboratori1um geplaatst om de ziekte in volkomen natuurlijke omstandigheden te kunnen bestudeeren.
Zeer opvallend bij een Phytophthora-epidemie is het plotse- linge optreden, waarvoor tot nu toe alle verklaringen falen. In den zieken knol bevindt zich levend mycelium. De oorspronke- lijke opvatting, door de Bary verdedigd, is, dat het mycelium vanuit den zieken knol in de spruiten uitgroeit en zoo de zieke planten levert. Deze meening wordt nu nog door Melhus voor- gestaan, die herhaaldelijk bij laboratoriumcondities (hooge tem- peratuur en vochtigheid) zieke spruiten zich uit zieke knollen zag ontwikkelen en in twee opeenvolgende jaren in het vrije veld een epidemie zag optreden, die als infectiecentrum eenige dergelijke zieke spruitjes vertoonde. Tegen deze meening plei- ten tallooze waarnemingen van allerlei onderzoekers in het la- boratorium en op het veld gedaan, waarbij zieke knollen òf wegrotten, òf gezonde planten leverden. Theoretisch pleit er daarbij sterk tegen, dat deze spruiten aan de jonge aardappel- planten moeten ontstaan en de ziekte gewoonlijk pas bij de volwassen plant optreedt.
Spr. nam bij kunstmatige culturen van Phytophthora op aard- appelknollen nooit infectie van spruiten vanuit den knol waar. In het veld controleerde zij dagelijks 50 planten uit zieke knollen opgekomen. Aan geen van deze planten was een zieke spruit te ontdekken—zelfs bleven deze planten langer dan de overige gezond, toen de Phytophthora over den geheelen akker verspreid was.
In 1919 is de ziekte zeer plotseling ingetreden. Het proefveld werd dagelijks bezichtigd. 21 Juli werd één ziek blad boven
53
aan een plant waargenomen, dat echter nog geen sporen voort- bracht — de plant werd in het laboratorium geobserveerd; de voet bleek gezond en de knol verrot. 27 Juli was plotseling de geheele akker besmet en was de ziekte overal in de omgeving opgetreden. Opvallend is het voorkomen vooral in de bovenste bladen.
Kunstmatige infecties, in een apart proefveldje eenige weken vroeger ingesteld, hadden zich bij vochtig weer reeds herhaal- delijk even snel verspreid, als in de dagen, dat de ziekte ,,in het wild” optrad. Aan een gunstige weersgesteldheid alleen is de plotselinge infectie dus niet toe te schrijven — evenmin aan een bepaald ontwikkelingsstadium van de aardappelplant, daar jonge loten zeer gemakkelijk kunstmatig zijn te infecteeren.
Door proefnemingen is het misschien mogelijk de localisatie van de infectiebron op gezonde of zieke poters in den grond iets nader te bepalen.
Zooals bekend is worden de knollen besmet door de sporen, die van de bladen naar beneden vallen. Ook geheel gave knollen kunnen besmet worden. Langs welken weg de besmetting gaat is niet duidelijk. Door de kurklaag is het spr. door kunstmatige infectie nooit gelukt — evenmin ziet men de schimmel bij kunstmatige culturen door de kurklaag naar buiten komen. Proeven van infectie door slapende oogen gaven geen resultaat. De mogelijkheid bestaat, dat Phytophthora door de lenticellen
naar binnen dringt. Bij kunstmatig geïnfecteerde knollen groeit
de schimmel door de lenticellen naar buiten. Omgekeerd nam spr. het zeer zelden waar.
Deze kwestie is zeker van beteekenis, daar verheldering ervan inzicht zou kunnen geven in het wezen van de resistentie van den knol. Dat deze in eigenschappen van het parenchym zou liegen, is onwaarschijnlijk, daar door insnijdingen resistente en niet-resistente soorten even goed te infecteeren zijn.
Ten slotte sprak Prof. Dr. A. H. Blaauw over de perio- dieke ontwikkeling van de Hyacinth.
Verschillende problemen uit den tuinbouw komen botanisch
54
neer op studie van de periodiciteit der gewassen en den invloed van de groeifactoren in verschillende phasen van die periodieke ontwikkeling. Spreker heeft allereerst voor de Hyacinth die ontwikkeling nagegaan en de verschillende tijdstippen bepaald, ten einde daaraan den invloed van groeifactoren en cultuur te kunnen beoordeelen. De levensgeschiedenis van den knop van de Hyacinth duurt ongeveer twee jaar; hij wordt aangelegd juist, wanneer de knop van het vorige jaar bloemtros wordt, d. 1. + | Aug. Dan begint direct de bladvormende periode, die tot Juli van het volgend jaar wordt voortgezet en die ook in den winter — door de kou langzaam — voortschrijdt. Begin Juli na het afsterven der wortels en het rooien der bollen gaat de knop na het ophouden der bladvorming over tot bloemvorming zon- der eenige rustpauze. Deze bloemvormende periode ver- loopt snel: eind Juli — eind Sept. Verschillende stadiën werden vastgelegd om daaraan invloeden van klimaat of proefneming te kunnen beoordeelen. Zoo bleek 1919 ongeveer 3 weken vroeger te zijn dan 1918 en het geregeld vaststellen daarvan in verband met het klimaat is ook van belang om te kunnen be- oordeelen het gewas, dat het volgend jaar te wachten 1s. Spreker heeft aan de hand van deze bloem-stadiën de vervroeging be- paald, die de bloemtrosvorming ondergaat door het vroeg rooien en inwerken van droge warmte gedurende 3 weken op ver- schillenden tijd, gelijk in de practijk door het z. g. prepareeren wordt toegepast. Het prepareeren bleek den aanleg niet alleen te vervroegen, maar tevens achteraf te versnellen. Dergelijk onderzoek is niet alleen voor de cultuur noodig, maar tevens van gewicht voor de experimenteele morphologie en in den grond voor de beoordeeling van het leven van de plant. Wederom zonder eenige rustpauze gaat de bloemvormende periode geleidelijk over in de Strekkingsperiode, die na Sept. op den voorgrond gaat treden en den geheelen winter door gestadig voortschrijdt tot de volle ontplooiing van bloem- tros en blad. Deze strekking is buiten op het veld in het winter- halfjaar afhankelijk van de schommelingen van de temperatuur.
55
De bladen blijven doorgroeien tot ze verdord zijn tot op den bol in Juni. In de geheele levensgeschiedenis van den knop, die bijna twee jaar duurt, is morphologisch geen oogenblik rust en de schijnbare rust in den zomer is juist de tijd van de meest intensieve celdeeling en orgaanvorming. Zoo valt er bij de Hya- cinth een bladvormende, bloemvormende en een strekkings- periode te onderscheiden en verschillende in den tuinbouw na- gestreefde effecten zijn speciale optima in één dezer perioden, welke op zichzelf weer physiologisch van beteekenis kunnen zijn.
Vervolgens demonstreerde Dr. E. van Slogteren eenige bloeiende Narcissen, waarvan de bollen verwarmd waren ge- weest ter bestrijding van de bollenziekte.
Eindelijk werd nog door Mej. Dr. L. C. Doyer zomertarwe vertoond, aangetast door een Fusarium.
Niets meer aan de orde zijnde, werd daarna de Vergadering door den Voorzitter gesloten.
VERGADERING op Zaterdag 24 April 1920 te half 8 in het Botanisch Laboratorium te Utrecht.
Aanwezig 43 leden, nl.: Arisz, Bannier, Bredenoord, Bolle, Bos, Burger, Buysman, Casparé, Costerus, van Dishoeck, Dorgelo, Fortuyn Droogleever, Ga- sille, van Goor, van Haeften, Hartsema, Jager, Kleinhoonte, Kooper, Koperberg, de Kroes, van der Lek, Lens, van Leyden, Löhnis, van der Molen, Quanjer, Reilingh, Schoute, Th. Schouten, Sale Schouten, Schwarz, Simon Thomas, Sloff, van Slog- teren, Spierenburg, Uri, Quarles van Ufford, Wach- ter, Weevers, Went, van der Willigen, Zijlstra, en geintroduceerd de heer F. Heide.
Nadat de notulen der vorige vergadering zijn voorgelezen en goedgekeurd, worden eenige ingekomen stukken behandeld. In
56
de eerste plaats is bericht ingekomen van de leden Stomps en Heukels, dat ze verhinderd zijn, — laatstgenoemde door on- gesteldheid —, deze vergadering bij te wonen.
Verder heeft Prof. Dr. C. Schröter uit Zürich een dank- betuiging ingezonden voor zijn benoeming tot correspondeerend lid onzer Vereeniging.
De leden Hoogenraad en Zeilstra, in de vorige verga- dering aangewezen tot het nazien der schriftelijke bescheiden enz. en van de rekening en verantwoording van den Penning- meester, hebben hun verslag ingezonden, waarin ze berichten, alles in goede orde bevonden te hebben en voorstellen, het be- heer goed te keuren en den Penningmeester te dechargeeren; welk voorstel door de Vergadering wordt goedgekeurd.
Laatstgenoemde heeren hebben bovendien een brief inge- zonden, waarin ze bezwaren opperen tegen den aard van som- mige der fondsen, waarin het kapitaal der Vereeniging is be- legd, te weten de buitenlandsche fondsen, waaronder zich be- vinden, die tengevolge van de abnormale toestanden geen rente uitkeeren. Zij stellen daarom voor, in het huishoudelijk Regle- ment bepalingen op te nemen, waardoor in ‘t vervolg de wijze van belegging wordt geregeld, om de kans op buitenlandsche katastrophen te verminderen. De Voorzitter, de heer Went, deelt mede, dat dit voorstel pas den vorigen dag ontvangen is, en dientengevolge nog niet door de bestuursleden is besproken. Hij heeft het bewuste stuk echter voorgelezen, om de aanwezige leden gelegenheid te geven opmerkingen te maken.
De Penningmeester, de heer Weevers, vindt het voorstel eigenlijk mosterd na den maaltijd, ofschoon hij het.plan niet kwaad vindt voor de toekomst. Maar aan de tegenwoordige be- legging is onder de bestaande omstandigheden niets te veran- deren. De heer Schoute voelt niet veel voor het voostel der heeren Hoogenraad en Zeijlstra. De Penningmeester zal z.i. wel altijd zorgen voor een goede belegging, maar het is niet altijd te voorspellen, wat in de toekomst een goede belegging zal blijken. Spr. wil liever geen dwingende bepalingen hier om-
57
trent opnemen. De heer S. L. Schouten merkt op, dat de Pen- ningmeester bij de belegging altijd te rade kan gaan bij de Neder- landsche Bank, die een lijst van soliede fondsen geeft.
De Voorzitter verzekert, dat het bestuur de zaak nog nader zal overwegen.
Verder deelt de Voorzitter mede, dat Prof. Goebel een bezoek aan Utrecht zou brengen, maar dat dit bezoek waar- schijnlijk miet door kan gaan, wegens de slordigheid en traag- heid van de autoriteiten, belast met het afgeven van een pas- visum.
Verschillende leden hebben voor deze vergadering geen con- vocatie ontvangen, hetgeen waarschijnlijk te wijten is aan de slordigheid van den drukker, die opdracht had, tevens voor de verzending der convocaties te zorgen. De Ze Secretaris ver- zekert, voortaan persoonlijk de convocaties te zullen verzenden ter voorkoming van dergelijke onregelmatigheden.
Door verscheidene leden is geklaagd over het niet ontvangen van de laatste aflevering van het Recueil; hun wordt verzocht, hun naam op te geven aan den Zen Secretaris, opdat deze de oorzaak kan nagaan.
De heer Schoute deelt mede, dat in de Koninklijke Aka- demie van Wetenschappen brieven zijn ingekomen van botanici in het buitenland, die in geldnood verkeeren; de Voorzitter voegt er nog aan toe, dat de Oostenrijkers, o.a. ook botanici, verzoeken om toezending van boeken en overdrukken, daar ze die niet kunnen koopen. :
Voordat de wetenschappelijke mededeelingen een aanvang ne- men, deelt de Voorzitter mee, dat de heer Bos na de eerst aangekondigde voordracht een korte mededeeling zal doen.
Nu verkrijgt Dr. W. H. Arisz het woord om zijn aange- kondigde voordracht te houden over het uitvloeien van de latex bij het tappen van Hevea.
Wanneer, zooals in het bedrijf op de rubberplantages ge- bruikelijk is, op een Heveaboom een snede van 13 of Y van den omtrek wordt aangebracht, vloeit er iederen dag bij het
58
tappen een zekere hoeveelheid latex uit de snede. De hoeveel- heid latex, die uitvloeit, is zeer wisselend; er zijn zoowel af- wijkingen tusschen de boomen onderling als tusschen de hoe- veelheden in opeenvolgende dagen van een zelfden boom ge- wonnen. De wisselingen in opbrengst van een zelfden boom kunnen natuurlijk voor een deel veroorzaakt worden, doordat de snede niet op volkomen gelijke wijze is aangebracht, maar bovendien wordt de productie bepaald door de weersomstandig- heden en door den innerlijken toestand van den boom.
Over den invloed van die innerlijke omstandigheden geven enkele krommen een indruk, waarin voorgesteld wordt de op- brengst in ccm latex van enkele boomen in de maanden Mei tot November. In deze maanden viel in het jaar 1919 juist de droge tijd, die sterk geprononceerd was, terwijl pas in October de eerste regens invielen. Gemiddeld geven deze boomen in den regentijd, dat zijn de maanden, die aan Mei voorafgaan, een 60 tot 70 ccm latex. In Mei treedt een daling in productie op. In Juni beginnen de boomen hun bladeren te verliezen. Eerst wordt de top ontbladerd, langzamerhand verkleuren ook de bladeren der lagere takken en vallen af. In dezen tijd heeft een aanmerkelijke stijging van de latexproductie plaats. Bij de hier onderzochte boomen, waarbij de rui zeer regelmatig over den geheelen boom plaats had, begonnen de jonge knoppen gelijktijdig te zwellen en kwamen de bloemen en de jonge bla- den ineens te voorschijn. Op het oogenblik echter dat de jonge bladen zichtbaar worden, heeft de latexvloei vrijwel geheel op- gehouden. Pas wanneer het jonge blad ontplooid is, begint er weer meer latex bij het tappen uit te treden. De productie bleef in de zeer droge maanden, die volgden, gering, om zoodra de eerste regens invielen, sterk toe te nemen en weer op het oude niveau terug te komen. 2
Niet alle boomen gedragen zich echter op deze manier. Er zijn er namelijk vele, die niet een zoo geprononceerden ruitijd vertoonen, waarbij de geheele boom bladerloos is, maar bij hen heeft de eene tak reeds zijn bladen verloren, terwijl de
59
andere nog met oude bladeren bedekt is. In een dergelijk geval wordt niet een zoo typisch verloop van de productiekromme verkregen. Terwijl de uitwendige omstandigheden voor deze boomen alle vrijwel dezelfde waren, reageerden zij toch tenge- volge van hun innerlijke eigenschappen op een geheel verschil- lende manier. Pas toen de ruitijd voorbij was en in October de regens invielen, gedroegen zij zich alle op dezelfde wijze en gaven een aanzienlijke productieverhooging.
Het bestaan van dergelijke innerlijke factoren, die op het uitvloeien van invloed zijn, blijkt ook uit het merkwaardige ver- schijnsel, dat de invloed van den rui op de hoeveelheid latex, die uit hoogere deelen der boomen uitvloeit, anders is dan op die, welke uit de gewone aan den voet van den boom aange- brachte snede uittreedt. Zoo bleek het, dat bij een boom, waarop 3 sneden waren aangebracht, één op O. 3, één op 31% en één op 7 Meter hoogte boven den grond, waarvan de onderste da- gelijks werd aangesneden en de beide bovenste op ongeregelde tijden, dat, terwijl in gewone omstandigheden de onderste snede steeds de meeste latex gaf, in de periode, die aan het uitkomen van de knoppen voorafging, de productie van de bovenste snede grooter werd en die van de lagere snede zelfs aanzienlijk overtrof.
Datum onderste middenste hoogste tapsnede
25/5 56ecem 32% cem 1015 eem
1/6 48 35 10 enkele takken kaal 10/6557 53 15 5402455 50 15% top kaal, bladen be- 22/6 39 48 25 neden geel 29/6 44% 69 29
6/7 30% 50 191, begint te bloeien 15/7 7 40% 8 bloeit, jong blad 20715 33% 8
SN I 12 6
Dit verschijnsel, dat.zich geregeld bij boomen, die beginnen te bloeien, voordoet, is gemakkelijk waar te nemen, doordat bij
60
verwonding van de jonge spruiten sterk latex uittreedt, daaren- tegen geen of heel weinig bij aansnijding van het basale deel van den stam.
De vraag is nu, door welke omstandigheden het uittreden van de latex bepaald wordt. Het is bekend, dat de latex zich voor het uittreden bevindt in een stelsel van kanalen, dat in den bast gelegen is in den vorm van concentrisch geplaatste mantels. De kanalen van een zelfden mantel staan door talrijke anasto- mosen met elkaar in verbinding, terwijl ook de mantels op enkele plaatsen met elkaar samenhangen.
Wordt nu een snede op den boom aangebracht, dan moet de uitvloeiende latex uit de aangesneden kanalen afkomstig zijn. Naarmate dus meer latexlagen worden aangesneden, zal er ook meer latex kunnen uitvloeien. Men kan zich nu voorstellen, dat er in de melksapbanen een zekere spanning heerscht en dat, naarmate deze spanning grooter is, het melksap in grootere hoeveelheid wittreedt. De hoeveelheid melksap, die te voor- schijn komt, zal natuurlijk afhankelijk zijn van den weerstand, dien de nauwe melksapbanen aan een verplaatsing van de latex bieden. Die weerstand zal afhangen van den diameter der latex- kanalen en van de visceusheid van het melksap. Al deze factoren zijn gebleken sterk variabel te zijn bij verschillende boomen van een aanplant, zoodat het niet te verwonderen is, dat alleen reeds door de bovengenoemde factoren groote verschillen in de latex- productie worden veroorzaakt.
Men stelt zich voor, dat de latex van Hevea de vloeistof is, die zich in de vacuole der melksapbanen bevindt. Men kan dus a priori verwachten, dat de spanning, die in deze cellen heerscht, zich zelf regelt. Een indruk over de regulatie geeft de bepaling van de vriespuntverlaging van het melksap. Afgezien nog van het feit, dat er bijzondere experimenteele moeilijkheden aan deze bepaling verbonden zijn, doordat in de vloeistof een groote hoeveelheid osmotisch niet werkzame rubber gesuspendeerd is, die zeer slecht de warmte geleidt en daardoor storend op de bepaling werkt, was het steeds noodig met betrekkelijk groote
61
hoeveelheden latex te werken, ongeveer 15 ccm, omdat alleen een bepaling met behulp van een thermometer van Beckmann mogelijk was. Hierdoor geeft de bepaalde vriespuntsverlaging niet den toestand weer op de plaats, waar de snede werd aan- gebracht, daar die groote hoeveelheid latex ook van een uit- gestrekt complex van melksapbanen afkomstig moet zijn. Dat er in de tropische warmte gemakkelijk verdamping tijdens het opvangen kan plaats hebben, spreekt van zelf. Dit werd echter zooveel mogelijk voorkomen door de tapsnede voor direct zon- licht te beschermen, en de latex in lange, van onderen verwijde buizen op te vangen.
Door bij verschillende boomen op bepaalde tijden de vries- puntsverlaging van de uittredende latex te bepalen, kon worden vastgesteld, dat deze en dus ook de osmotische waarde van het melksap vrij constant was voor eenzelfden boom, mits steeds
op dezelfde wijze werd geëxperimenteerd. Er traden echter
duidelijke verschillen op in het melksap afkomstig van ver- schillende boomen; die verschillen werden in twee opeenvolgende Jaren geconstateerd. Bij elken boom trad in de maanden, waarin de rui plaats vond, een verhooging van de osmotische waarde op, die bij het kaal staan van de boomen weer eenigzins terugging en daarna weer toenam, totdat bij het invallen van de regens in het midden van October dezelfde waarde als in Mei weer bereikt werd.
De osmotische waarde bleek, zooals ook theoretisch te ver- wachten is, binnen zekere grenzen onafhankelijk te zijn van de concentratie van de vaste stof, die in het melksap aanwezig is. Of dit in alle gevallen geldend is kan nog niet met zekerheid worden vastgesteld. Wordt toch sterk getapt en abnormaal veel latex onttrokken, waardoor een sterk verdunde concentratie van de latex verkregen wordt, dan gaat hiermee ook een lage osmotische waarde gepaard. Zoo was bij een dergelijke proef, waarbij een boom extra zwaar was aangetapt, de concentratie van de vaste stof verminderd van 45,1 % tot 17,3%, terwijl de osmotische waarde was gedaald van 8,4 Atmospheer tot 6.
62
Hier staat echter tegenover, dat bij een tapping het dikwijls voorkomt, dat de eerst uitstroomende latex gevolgd wordt door een latex van aanzienlijk kleinere vriespuntsverlaging, waaruit men concludeeren mag, dat bij het eind van die tapping latex van die veel lagere osmotische waarde in de omgeving van de tapsnede aanwezig was; toch heeft, wanneer op den volgenden dag deze snede weer wordt geopend, de eerst uitvloeiende latex een zelfde vriespuntsverlaging als die, welke den vorigen dag het eerst was verkregen. Een dergelijk geval bewijst, dat er binnen de tijdsruimte van een dag een regulatie van de osmotische waarde van het melksap heeft plaats gevonden.
Kunnen wij dus eenerzijds aannemen, dat er een bepaalde spanning in de melksapbanen gehandhaafd wordt, die bij het epenen van de melksapbanen een uitvloeien van latex ten gevolge heeft, aan den anderen kant bestaan er nog moeilijkheden over de vraag in hoeverre de spanningsvermindering, die door het uitvloeien van de latex ontstaan is, veroorzaakt, dat water in de melksapbanen infiltreert en er zoo een verdunning tot stand komt en een versterkte latexuitvloei.
Wanneer men het uit een snede vloeiende melksap in gedeelten opvangt, neemt men inderdaad in verschillende gevallen waar, dat zoowel de vriespuntsverlaging als de concentratie aan droge stof van de later uittredende latex geringer geworden is. De moeilijkheid echter om zich hierover een oordeel te vormen ontstaat, doordat reeds, voordat er getapt wordt, de concen- tratie van de latex op verschillende plaatsen in den boom en evenzoo de osmotische waarde niet dezelfde is.
Op een boom werden op verschillende hoogten boven den grond eenige sneden aangebracht, één in den worteltronk, één op 0,3 M. hoogte, een andere op 345 M. en één op 7 M. hoogte. Wordt nu van iedere snede de eerstuitvloeiende latex op droge stof en vriespuntsverlaging onderzocht, dan vinden wij bijv:
ondersnede 30,8% 0,820° 203 0,673° middensnede 2937. 0,862° 24% 0,702°
63
wortelsnede 28095 WO G42 ht DBA 15 0.755° ondersnede 322% 0,830° BQ 0,860° middensnede 34.3% 0,880° 34,6% 0,865°
In gewone omstandigheden werd steeds een grootere waarde voor de vriespuntsverlaging verkregen bij de middensnede dan bij de ondersnede en bij de ondersnede in vergelijking met de wortelsnede.
Daarentegen werd in den boven besproken ruitijd, waarin de latexvloei van de hoogere deelen van den stam relatief veel sterker was dan van het basale deel, de osmotische waarde van de latex uit het basale deel hooger gevonden dan van de latex uit de hoogere deelen van den stam.
22/6 ondersnede 36,4% 0,935° 40 ccm latex middensnede 33,8% 0,900° 48 ccm latex:
29/6 ondersnede 40,2% 0,962° 441, ccm latex middensnede 33595 0,933° 69 ccm latex
2 6/7 ondersnede Des 0,895°® 30% ccm latex ~ miuddensnede 33,8% 0,910° 50 cem latex bovensnede DIS 0,895° 191% ccm latex
Er blijkt dus, met uitzondering van den ruitijd, waarin zich de osmotische waarde anders gedraagt, een afname voor te komen in de lagere deelen van de boomen. Dit is begrijpelijk, wanneer men aanneemt, dat de osmotische waarde in de melksapbanen samenhangt met die van de omgevende cellen en de turgescentie- toestand van de cellen in het basale deel van den boom grooter is, dan op eenige Meters hoogte, doordat de waterverzorging er gemakkelijker plaats heeft. Een lagere osmotische waarde zal _ dus samen kunnen gaan met een grooteren turgescentietoestand, een sterkere spanning en hierdoor een verhoogden latexuitvloet. Men zal de verhoogde spanning in de jongere deelen van den boom bij het uitloopen aan een soort van bloedingsdruk moeten toeschrijven.
64
De getallen, die verkregen werden voor de concentratie en de osmotische waarde van het melksap in verschillende deelen van den boom, bleken dus sterk van elkaar af te wijken en van den innerlijken toestand der boomen af te hangen. Wanneer nu bijv. uit de onderste snede van een boom een 100 ccm. latex uitvloeit, dan zal het wel duidelijk zijn, dat die latex niet alleen van de aangesneden plek, maar van groote gedeelten van den boom afkomstig moet zijn. De volgende proef geeft eenig inzicht, van waar in een bepaald geval de latex afkomstig is. Een tapsnede op 30 cM. hoogte boven den grond werd in drie gelijke deelen verdeeld en de latex van ieder van deze deelen afzonderlijk op- gevangen. Het blijkt nu, dat niet alleen de eerst uitvloeiende latex een hoogere osmotische waarde heeft dan de later uit- vloeiende, maar bovendien, dat de latex, die uit het middelste ‘gedeelte ten slotte uitvloeit, de laagste waarde vertoont. Dit kan gemakkelijk verklaard worden, doordat de latex van de deelen I en II] niet alleen van de aangesneden banen, die naar de wor- tels voeren, afkomstig is, maar door middel van anastomosen ook kan toevloeien uit het stelsel van melksapbanen in hoogere deelen van den boom: Het middelste deel van de tapsnede zal echter al haar latex uit lager gelegen zones betrekken en ver- toont in overeenstemming daarmee een lagere osmotische waarde. Die lagere osmotische waarde mag voor een deel zeker aan haar afkomst uit diepere lagen worden toegeschreven, die turges- center zijn, doordat zij beter van water worden voorzien, ten deele zou zij ook kunnen berusten op een secundaire infiltratie van water. Theoretisch kan men een infiltratie van water vooral verwachten, wanneer de melksapcellen zeer turgescent zijn. Dan zal er een relatief groote spanning heerschen, die, wanneer die door het uitvloeien van de latex wordt opgeheven, aanleiding is tot de infiltratie van water en hierdoor een versterkten latex- uitvloei kan veroorzaken. De waarnemingen stemmen hiermee in zoover overeen, dat in hoogere deelen van den stam, afgezien van den ruitijd, waarin een locale bloedingsdruk wordt ont- wikkeld, er niet zoo’n typisch verschil bestaat tusschen het eerst
65
en het later uitvloeiende melksap. Terwijl bij de ondersnede steeds gevonden werd, dat het later uitvloeiende gedeelte een lagere osmotische waarde had, afgezien van de concentratie van het melksap, die integendeel dikwijls bij de latere deelen grooter was, wat dan veroorzaakt werd, doordat de latex op plaatsen verder van de snede weg minder verdund was, dan bij de snede zelf, werd voor de middelste snede op 3 Meter hoogte boven den grond veelal dezelfde waarde gevonden voor het later uittredende
melksap. Bideensnede Eerste deel Tweede deel atum
515) 0,862° 0,841°
15/5 0,865° 0,856°
25/9 0,901° 0,890°
10/6 - 0,940° 0,945°
15/6 0,919° 0,887° 22/6 0,900° 0,895° |
a 29/6 0,933° 0,935°
6/7 0,910° 0,895°
Een infiltratie van water heeft hier dus niet of in zeer geringe mate plaats gehad tijdens het uitvloeien van de latex. Het spreekt wel van zelf, dat, daar de oorspronkelijke spanning na de-tapperiode weer hersteld wordt, er ten allen tijde op den duur wel een infiltratie van water en opname van osmotisch werkzame stoffen in het melksapvaatstelsel moet plaats hebben.
Wij krijgen dus van het proces van het uittreden van het melksap den indruk, dat het zeer afhankelijk is van den turges- centietoestand van de weefsels. Dat bleek uit den relatief grooten latexvloei van lagere zone’s; ook uit den verhoogden vloer, wanneer de boom zijn bladeren verliest en hierdoor de ver- damping geringer wordt, terwijl ook de locale sterkere turges- centie, die jongere deelen bij het uitloopen van de boomen vertoonen, samengaat met een verhoogden latexvloei. In hoeverre of reeds tijdens het uitvloeien van de latex een infiltratie van
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 5
66
water in de melksapbanen plaats heeft, kan niet met zekerheid worden vastgesteld. Wel is dit meer waarschijnlijk, wanneer een snede in de basis van den boom wordt aangebracht bij vochtig weer, wanneer de latexvloei, die onder andere omstan- digheden in | 4 1% uur is afgeloopen, tot 2% uur kan duren.
De osmotische waarde, die voor de uitvloeiende latex gevonden werd, is op zich zelf niet in staat een indruk te geven van de spanning, die in de melksapbanen heerscht. Dit komt, omdat het niet mogelijk is na te gaan, of een hoogere osmotische waarde veroorzaakt wordt door wateronttrekking en dan samengaat met een geringere spanning in de melksapbanen of wel, dat zij door de veranderde eigenschappen van de cellen wordt bepaald. Wanneer men echter twee boomen met elkaar vergelijkt, dan zal, wanneer de inwendige structuur verder geheel dezelfde is, de boom met de hoogste osmotische waarde de grootste hoeveelheid latex doen uitvloeien. In de praktijk is dit echter moeilijk aan te toonen, daar behalve de spanning er nog zoo veel andere factoren zijn, die reeds in het kort zijn aangeduid, die de grootte van de uitvloeiende hoeveelheid melksap bepalen.
In een vroegere publicatie was de hypothese opgesteld, dat het wortelstelsel bij goede producenten een belangrijke rol speelt bij het witvloeien van de latex. Het anatomisch onderzoek heeft het mogelijk gemaakt de banen vast te stellen, waaruit de latex, die uitvloeit, afkomstig kan zijn. Dit waren bij een basaal aan den stam aangebrachte snede de melksapbanen van den stam, van de takken, voor zooverre deze secundaire melksapmantels hebben gevormd, daarenboven die van den worteltronk en die van de zijwortels, waar naar verhouding de melksapmantels veel talrijker waren dan in de takken. Terwijl uit den aard der zaak die banen, welke aangesneden zijn, het meeste latex zullen toevoeren en dit bij een basale tapsnede voornamelijk de naar de wortels voerende banen zijn, kunnen wij nu ook nog vast- stellen, dat de basale deelen van den boom begunstigd zullen worden bij het afvloeien van de latex, voorzoover daar de turgescentietoestand grooter is dan in de hoogere deelen, terwijl
67
ook een eventueele infiltratie van water in de basale deelen sterker zal kunnen optreden. Bij minder goede producenten, bij een tapsnede, die niet basaal gelegen is, en bij onvoldoende toevoer van water naar de wortels zal van dezen invloed van het wortelstelsel ook minder gemerkt worden.
Daarna doet Dr. H. Bos een korte mededeeling over het abnormaal vroege ontluiken van sommige boomen en heesters, o. a. van eik en sering.
Vervolgens houdt Dr. Th. Weevers zijn aangekondigde voordracht over de binnenduinen van Goeree en hun kalk- mijdende planten.
Het onderwerp van spreker is: ,,de binnenduinen van Goeree en hun kalkmijdende planten.” Eerst wordt, in korte trekken, de geographische bouw van het eiland nagegaan, daarna meer geologisch behandeld de oude kern van het eiland: „het land van Diepenhorst”, waaraan zich de Oost-, Middel- en West- duinen aansluiten. Dit zijn binnenduinen, maar van een geheel ander karakter dan die benoorden de Maas, veeleer overeen- komende met sommige terreinen in Zeeland en België. Evenals daar liggen onder den zandgrond op 1—4 M beneden A. P. kleien veenlagen van het oude haff. Het zijn dus jongere vormingen dan de binnenduinen van Zuid- en Noord-Holland, maar in tegenstelling met de meeste duinen van Zeeland en België zijn ze zeer kalkarm; even kalkarm als de Hollandsche binnenduinen. Dit laat zich verklaren door overstuiving van die oude klei-en veengronden door reeds uitgeloogde zanden der oude duinen, die toen veel meer westwaarts lagen. Blijkens ge- vonden aardewerk moet deze verplaatsing der oude duinen geschied zijn na de eerste eeuwen na het begin onzer jaartelling.
De tegenstelling tusschen de flora van deze gronden en die der jongere kalkrijke zeeduinen van Goeree is zeer groot, maar ook is er een verschil in de flora der binnenduinen zelf. Speciaal de brem, struik-en dophei bewonen slechts goed begrensde ge- bieden van het oude land van Diepenhorst. Spreker brengt dit in verband met het kalkgehalte van die gronden, door hem op
5*
68
verschillende plaatsen geänalyseerd. Speciaal het gedrag van de bremplant is daar nagegaan, die tot die kalkmijdende planten behoort, die ook inderdaad een zeer gering kalkgehalte in hun asch vertoonen. De vraag, waarin de verschillen tusschen kalk- mijdende en kalkzoekende planten gelegen zijn, werd nu door spreker nader onder de oogen gezien. De physische factoren als bodemstructuur, bodemwarmte e. a. kunnen hier moeilijk een rol spelen, veeleer edaphische factoren, zooals het feit, dat in de kalkrijkere gronden de reactie van het bodemwater een zwak-alkalische, m de kalkarme een neutrale of zwak-zure is.
Ook voor de veenmossen zijn waarnemingen gedaan, die de schadelijkheid van een zwak-alkalische reactie van het bodem- water bevestigen. Daarnaast brengt spreker het niet-voorkomen van brem op de kalkrijkere gronden in verband met het antago- nisme van Calciumzouten ten opzichte van Kaliumzouten, waardoor in bepaalde verhoudingen zij elkaars giftigheid voor plantenweefsels opheffen, maar sterke overmaat van één van beide die giftwerking te voorschijn roept. De typische kalk- mijdende planten als brem en hei zouden dus in veel hooger mate dan andere gevoelig zijn voor de giftwerking, die hier door | de overmaat van kalk ten opzichte van kalium wordt teweeg- gebracht.
De heer Van Goor, die volgens de agenda zou spreken over eenige typische verschillen in het Phytoplankton van Rijn en Maas, verzoekt en verkrijgt, wegens den vergevorderden tijd, uitstel tot de volgende Vergadering.
Niets meer aan de orde zijnde, sluit de Voorzitter de Ver- gadering.
69
VERGADERING op Zaterdag 30 October 1920, te half 8 in het Botanisch Laboratorium te Amsterdam.
Aanwezig 42 leden, n.l.: Van Apeldoorn Jr.,H.Bos, Bolle, van den Bos, de Bussy, Buysman, Droogleever For- tuyn, Dijkstra, van Driel, Funke, van Goor, Goede- waagen, Gasille, Heukels, Honing, Hart de Ruyter, Heimans, Hartsema, van der Heyde, van Iterson, Jeswiet, Kleinhoonte, V. J. Koningsberger, Kruse- man, van der Meer, de Mol, van der Molen, van Oyen- Goethals, van Overeem, Pinkhof, Schoute, Schwarz, van Slogteren, Stol, Stomps, Talma, Ver- schaffelt, Voormolen, de Vos, Weevers, Went en Zijlstra. Geïntroduceerd: Mevr. de Mol—Rijnveld, Mej.
Oppenheim en de heer van de Zwaal.
Na opening der Vergadering heet de Voorzitter, de heer Went, de leden Honing en Jeswiet, uit Indië teruggekeerd, welkom en deelt vervolgens mede, dat onze Vereeniging door den dood heeft verloren de leden van Leersum en Mevr. Bremekamp-de Gelder.
Vervolgens worden de notulen voorgelezen en goedgekeurd. Bericht van verhindering, deze vergadering bij te wonen, is ingekomen van de leden Tammes, Wachter en Wertheim.
De verkiezing van een bestuurslid, in de plaats van den heer Verschaffelt, levert het volgende resultaat op: de heer van Iterson verkrijgt 20 stemmen, de heer Blaauw 15, blanco 2, zoodat de heer G. van Iterson Jr. is verkozen, die zijn benoe- ming aanneemt.
De voorzitter brengt den dank der Vereeniging over aan den heer Verschaffelt voor diens zorgen, als ondervoorzitter aan de Vereeniging gewijd.
Daarna wordt de begrooting voor het jaar 1921 ingediend en door de vergadering vastgesteld.
70
Het vierde punt der agenda, de uitgave van het Recueil, wordt door den voorzitter toegelicht. Tot nu toe werd het Recueil door de Vereeniging uitgegeven bij G. Fischer in Jena. Fischer kan dit echter wegens de tijdsomstandigheden niet langer doen en nu heeft het bestuur besloten, voor te stellen, het tijdschrift in Nederland uit te geven. Prijsopgaven zijn gevraagd bij de uitgevers Oosthoek en Wolters. Uit de ontvangen opgaven blijkt, dat, indien Oosthoek in Duitschland mag laten drukken, deze uitgever goedkooper is dan De Waal en Wolters en wel zooveel goedkooper, dat de Vereeniging wel verplicht is, het contract met Oosthoek te sluiten; de prijs per vel druks zal dan komen op f 68 voor 650 exemplaren. Het contract zal slechts voor | jaar gelden. Het bestuur stelt nu voor, dat de Vereeniging zich hiermee in beginsel vereenigt, opdat het bestuur snel kan handelen, het contract kan voorbereiden, om dit dan aan de volgende vergadering ter goedkeuring voor te dragen.
De heer Van Goor vraagt of het int vervolg niet mogelijk is, het verschijnen der afleveringen van het Recueil beter over het jaar te verdeelen; waarop de heer Heukels er op wijst, dat in de laatste 2 jaren er nooit een opeenhooping van meer afleveringen 1s geweest.
De Voorzitter meent, dat de gelijkmatige verdeeling wel eens moeilijk kan zijn, door onregelmatig inkomen van de copie.
De heer Schoute verzekert, dat het inkomen van copie vrij geregeld plaats vindt en er van geen ophooping sprake is. Hij vraagt, of het drukken in het buitenland geen vertraging tenge- volge zal hebben.
De heer Stomps is voor dit laatste niet bevreesd en deelt mee, dat hij de ervaring heeft, dat er in Duitschland op het oogenblik zeer snel wordt gewerkt.
Een vraag van den heer Heukels, n. |. of het de bedoeling is, dat buitenlandsche koopers zich moeten wenden tot den uitgever Oosthoek, wordt door den Voorzitter in bevestigenden zin be- antwoord.
Daarna wordt het voorstel van het bestuur aangenomen.
7\
De Voorzitter herinnert vervolgens aan den geldnood in verschillende landen, waardoor men aldaar in de onmogelijk- heid verkeert om tijdschriften aan te schaffen. Het bestuur meent, dat er aanleiding is om hierin te hulp te komen, daar onder deze omstandigheden ook ons Recueil wel nagenoeg niet in het buitenland zal worden gelezen. De Voorzitter vraagt daarom, of het bestuur zich b. v. gedurende 5 jaren gemachtigd mag achten om eenige exemplaren van het Recueil gratis in het buitenland te verspreiden.
De heer Heukels merkt op, dat het Recueil reeds door ruil- verkeer wordt verspreid, waarop de Voorzitter zegt, dat het hier die plaatsen geldt, waarmee geen ruilverkeer plaats vindt. Mocht er aandrang van buitenlanders komen, om in het Recueil te publiceeren, dan zou de Voorzitter hier wel bezwaren tegen hebben, daar in elk geval de Nederlanders hier vóór moeten gaan; de buitenlanders mogen pas in de laatste plaats komen.
Daarop wordt het voorstel aangenomen en het bestuur dus gemachtigd, eenige exemplaren van het Recueil gratis te ver- spreiden.
Aan de orde komt nu de benoeming van nieuwe leden. Alle voorgestelde candidaten worden met algemeene stemmen be- noemd, n. |. de dames C. M. Doyer, A. Frickers, M. J. Frima, W. C. Keers, E. Koker, B. J. Sikkema, R. de Souza, M. Tenhaeff, M. M. Tondu, H. M. Voskuil, M. Westveer, allen te Utrecht; Dr. C. Zollikofer te Ziirich; ‚ W.S.S.vanBenthem JuttingenG. M. Losecaat Vermeer te Haarlem; J. Scheffer, E. M. M. Bruyn, C. H. M. van Nifterik, E. van Ogtrop, te Amsterdam; C. A. Gouwentak te ‘s-Gravenhage; B. de Wilde te Arnhem; en de heeren: L. E. G. Blijdenstein, A. de Buck, C. J. F. Denker, D. S. Fernandez, J. A. W. Groenewegen, W. M. Heyl, J. P. Karthaus, H. T. Nieuwenhuyzen, H. Uittien, allen te Utrecht; G. Brouwer te ’s-Gravenhage; Mr. F. Florschütz te Velp; F. Heide te Buitenzorg; C. J. Keyzer te Wageningen;
12
J.J. A. Bernsen en W.J. van Boxtel te Amsterdam; O. Post- humus te Groningen; D. Stieltjes te Meppel en S. E. Wendelaar Bonga te Dokkum.
Vóór den aanvang van de wetenschappelijke mededeelingen deelt de Voorzitter nog mee, dat de heer Droogleever For- tuyn een bespreking heeft gehad met de voorzitters der Bo- tanische en der Dierkundige Vereeniging omtrent de referaten in het vakblad voor Biologen, en dat is overeengekomen, dat de belangrijkste literatuur zal worden gerefereerd. Spr. spoort de aanwezigen aan, zich te abonneeren op het vakblad, voor zoover zij het nog niet hebben gedaan.
De heer M. Pinkhof sprak vervolgens over een nieuwe me- thode voor het registreeren van de bewegingen der stomata. Van de verschillende methoden, die zijn uitgedacht om den toestand van de huidmondjes op een bepaald oogenblik te leeren kennen, verdient de porometer-methode van Darwin en Pertz de voorkeur. Zij berust op het waarnemen van den tijd, die noodig is om een bepaalde hoeveelheid lucht door het blad van een plant te zuigen. Deze tijd is een maat voor den openingstoestand der huidmondjes. Er zijn reeds verschillende zelfregistreerende modificaties van den porometer van Darwin en Pertz ge- construeerd, doch deze leverden verschillende bezwaren op, o. a. doordat de omstandigheden, waaronder de plant gebracht werd, minder natuurlijk waren. Spr. heeft nu getracht een toestel samen te stellen, waarbij deze bezwaren worden ver- meden. Bij de veranderingen van den druk in den porometer beweegt zich het wateroppervlak in een U-vormigen mano- meter en een drijver in het open been daarvan doet een katrol draaien. De luchtdruk in het toestel blijft steeds tusschen twee gestelde grenzen. Eerst neemt hij toe door den luchtstroom door de huidmondjes. Is de hoogste grens bereikt dan, wordt door de werking van de katrol een contact gemaakt, dat een electrische wipschakelaar omschakelt, hetgeen o. a. het toestel in verbinding brengt met een steeds werkende waterstraallucht- pomp. Deze verbinding wordt weer automatisch verbroken als
73
de laagste drukgrens is bereikt en nu begint de stroom door de huidmondjes weer. De duur van de periode, die dan is aan- gevangen, moet worden geregistreerd. Het registreeren geschiedt in een apart vertrek, terwijl de proefplant in een kas kan staan, waar de omstandigheden naar behoefte geregeld kunnen worden. De verbinding wordt door een electrische geleiding tot stand gebracht. De registreermethode bestaat daarin, dat de schrijfstift gedurende de te registreeren periode eenparig wordt voort- getrokken (door een afzonderlijk uurwerk) loodrecht op de doorsnede van de registreertrommel. Is de periode geéindigd, dan loopt de schrijfstift terug naar het punt van uitgang, om bij de volgende periode op nieuw te beginnen. Zoo verkrijgt men een serie lijnen, waarvan de lengte den duur der perioden aangeeft. Zijn de huidmondjes wijd geopend, dan gaat de luchtstroom snel en de periode, dus de door het toestel geschreven lijn, is kort. Zijn ze in de volgende periode reeds wat meer ge- sloten, dan is de volgende lijn wat langer, enz. De toppen van de lijnen geven dus den gang van den openingstoestand aan. De tijdstippen, waarop de schrijfstift heen of terug gaat loopen, vallen samen met het omschakelen van den wipschakelaar. Het registreertoestel is zoo geconstrueerd, dat het niet speciaal voor het onderzoek van de huidmondjes te gebruiken is, doch ook voor andere onderzoekingen. Zoo kan bv. de groei-snelheid van plantendeelen op deze wijze veel overzichtelijker worden geregistreerd, dan bij de gebruikelijke methode. Het gebruik- maken van een heen en weer gaande schrijfstift is ontleend aan de inrichting van sommige zelfregistreerende windsnelheid- meters.
Aan het bezwaar tegen den onnatuurlijken onafgebroken luchtstroom door het blad is tegemoetgekomen door een in- richting, die tusschen elke twee te meten perioden een rusttijd inschakelt, gedurende welke de lucht in het tegen het blad gelijmde glazen porometerblokje wordt ververscht, om te voor- komen, dat door te groote vochtigheid dier lucht de gom vloei- baar wordt en lekken ontstaan.
74
Een en ander werd met behulp van lichtbeelden verduidelijkt, terwijl na afloop der vergadering gelegenheid bestond de in- stallatie van het toestel in het laboratorium van den Hortus Botanicus te bezichtigen.
Daarna hield de heer De M ol zijn aangekondigde voordracht:
,
Over het voorkomen van heteroploide Hollandsche variéteiten van Hyacinthus orientalis L. en de gevolgen daarvan voor de kultuur.
Reeds in 1908 is het spr. opgevallen, hoe variéteiten van Hyacinthus orientalis, welke door groote afmetingen der bollen, bladeren, bloemtrossen en andere onderdeelen uitmuntten, door hybridisatie het aanzijn gaven aan zaailingen, die in grootte ten zeerste uiteenliepen. Dit verschil in afmetingen zag hij eveneens optreden bij de bollen en de daaruit ontstane organen, die na ,,hollen” of kruisen” (= ,,snijden’’) gevormd werden aan één en denzelfden moederbol. Deze laatstbedoelde grootte- verschillen blijven jaren achtereen gehandhaafd, zoodat men geneigd zou zijn aan te nemen, dat zij berusten op cytologisch- erfelijke verschillen. In deze meening wordt men versterkt, indien men zich rekenschap geeft van de factoren, welke cyto- logische afwijkingen in de cel kunnen doen ontstaan. Onder deze factoren zijn er eenige, die bij de kunstmatige vegetatieve vermeerdering der hyacinthenbollen een belangrijke rol spelen, n. |: verwonding, abnormale temperaturen, intensieve voeding.
Aan de bloembollenkweekers is het ook niet onbekend, dat zich op deze wijze zeer kleine planten kunnen vormen, want zij brengen ze als z. g. Miniatuurhyacinthen — in Engeland gaat men ze in het vervolg Cynthella’s noemen — in den handel.
Uitgebreide cytologische onderzoekingen, uitgevoerd aan de variëteiten Grand Maitre en Generaal de Wet hebben spr. evenwel aangetoond, dat het verschijnsel, nooit een normale grootte te bereiken, niet op cytologische verschillen berust, doch op phy- siologische. In de cellen der worteltoppen van alle op deze wijze
75
ontstane bollen, zoowel kleine als groote, trof spr. 24 chromo- somen aan. De chromosomengarnituur van alle planten was dezelfde.
Eveneens vond spr. 24 chromosomen bij een zeer merkwaardige knopvariatie van Grand Maitre, welke de moedervariéteit in grootte verre overtreft, zoodat het hem tot heden nog niet gelukt is, zichtbare cytologische verschillen te ontdekken, die ontstaan zijn tengevolge der vegetatieve vermeerdering.
‘Tot geheel andere resultaten is spr. gekomen, toen hij ver- schillende variëteiten, alle door kruising ontstaan, onderzocht. Onder de ruim 40 bestudeerde variëteiten trof hij er aan met 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 27, 28 en 30 chromosomen.
Uit vergelijkingen met Fransche en Italiaansche variëteiten is het spr. gebleken, dat het aantal 16 het normale diploide is. Door nauwkeurig de vormen en de afmetingen der chromosomen na te gaan, kon hij er toe besluiten, dat de vormen met 24 chromosomen triploid zijn.
Door toepassing eener bijzondere meetmethode meent spr. tot een beter inzicht gekomen te zijn, betreffende de phylogenie der chromosomen van Hyacinthus orientalis L., dit mede door zijn onderzoek aangaande de chromosomengarnituur van Belle- vallia romana en Bellevallia Welbiana.
Het groote belang van cytologisch-erfelijke onderzoekingen in deze richting voor onze bloembollenkulturen kwam spr. helder voor oogen, toen hij de kultuurgeschiedenis der door hem onder- zochte variéteiten in verband bracht met zijn vondsten. Toen bleek hem, dat de kweekers, uit handelsoogpunt gaarne voldoen willende aan de verlangens, welke men in het buitenland koestert betreffende grootte, sterkte en vorm der hyacinthenvariéteiten, onbewust geselecteerd hebben op vormen met hooge aantallen chro- mosomen, daar deze over het algemeen de diploide in afmetingen en stevigheid verre overtreffen. Het verband tusschen het aantal chromosomen en de habitus der plant is door spr. uitvoerig nagegaan, evenals de fertiliteit en de zaadvorming van variëteiten met verschillende aantallen chromosomen. Het komt hem echter
76
gewenscht voor, deze onderzoekingen thans niet te bespreken, doch eerst te wijzen op het groote gevaar, dat onze hyacinthen- kultuur gaat bedreigen. Voor de kweekers is het tegenwoordig het meest loonend, slechts een gering aantal — zij spreken van 6 a 10 — van de grootste en sterkste hyacinthenvariéteiten in groote hoeveelheden te kweeken. Dit vindt dan ook hoe langer hoe meer toepassing. Het gevolg daarvan is reeds en zal nog meer worden, dat men de kleinere variëteiten — dat zijn over het algemeen de diploide — gaat veronachtzamen en dat zij geheel uit de kultuur zullen verdwijnen. Spreker zou cijfers kunnen noemen, die ten duidelijkste aantoonen, hoe haar aantal, mede onder den druk der oorlogsjaren, reeds angstwekkend is ver- minderd. Dit heeft tot gevolg:
_1°. dat men hoe langer hoe minder in staat zal zijn doel- bewust door hybridisatie waardevolle variëteiten te scheppen, want de normale haploide geslachtscellen, op welker aanwezigheid de Mendelsche wetten gegrondvest zijn, ontbreken dan.
Door de reductiedeeling van een heteroploide variëteit te bestudeeren, is het spr. gebleken, dat de geslachtscellen zéer uiteenloopende aantallen chromosomen kunnen bezitten.
2° dat zeer veel waardevolle, erfelijke factoren, deze oudere, kleinere, diploide variëteiten kenmerkende en zich uitende in. kleuren, vormen en physiologische eigenschappen, zoodoende te gronde zullen gaan. De kweekers bastaardeeren steeds tusschen de groote variëteiten, ten zekerste denkende, dat deze alleen nieuwe, groote nakomelingen zullen geven. Dit wekt niet anders in de hand dan stijve éénvormigheid en het idee, dat met de hyacinthen-hybridisatie niets meer te bereiken valt.
Noodig is het daarom, ten spoedigste in te grijpen. Spr. meent. dat dit het best kan geschieden door de stichting van een ,,kul- tuurmonument” zooals hij het zou willen noemen, d. i. het aanleggen van een tuin, waarin een bepaald aantal individuen bewaard en voortgeteeld wordt van elke oude, 16-chromosomige variëteit, die een groote handelswaarde vertegenwoordigde in den tijd, toen de dolle drift naar grootheid en grofheid van vorm
77
nog niet woedde. De ouderdom van deze variëteiten is reeds door spr. nagegaan. Hij heeft er in zijn bezit, die reeds in 1815 bestonden. Behalve a. h. w. een reservoir te zijn van normale geslachtscellen en een groot economisch voordeel te leveren, zou zoo n stichting nog velerlei ander nut met zich brengen, in de eerste plaats dit, dat experimenteel aangetoond zou kunnen worden, of de voort- durende vegetatieve vermeerdering van bastaarden al of niet tot degeneratie voert, op welke vraag door theoretici en practici thans nog zeer uiteenloopende antwoorden worden gegeven.
Vele kweekers juichen dit te berde gebrachte plan zeer toe. Het Hoofdbestuur van de Vereeniging voor Bloembollenkultuur heeft reeds in haar proeftuin te Heemstede een stukje grond beschikbaar gesteld en op sprekers advies aanvragen naar oude variëteiten in haar orgaan geplaatst. Thans zijn reeds een aantal van deze oude variëteiten aldaar geplant. Spreker hoopt, dat dit het begin is van iets belangrijks voor onze kulturen.
Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter deze Ver- gadering.
VERGADERING op Dinsdag 28 December 1920, te half 11 v. m. in het Hôtel Parkzicht”, Hobbemastraat te Amsterdam.
Aanwezig 12 leden, n. l.: Heimans, Heukels, P. Jansen, Kloos, Pool, Sloff, Stomps, Varossieau, Vuyck, Wachter, Weevers, Went.
De voorzitter, de heer Went herdenkt de overleden leden Beccari en Mej. Geluk. Beccari was correspondeerend lid en had groote verdiensten voor de kennis der flora onzer koloniën.
Bericht van verhindering, de vergadering bij te wonen, kwam in van de leden van Goor en Zijlstra.
De notulen worden voorgelezen en goedgekeurd. Zij geven den Voorzitter aanleiding, mee te deelen, dat de Vereeniging
78
geheel zelfstandig aan een aantal buitenlandsche adressen het orgaan der Vereeniging een tijdlang kosteloos gaat toezenden.
De heer Heukels merkt op, dat hij enkele abonné’s op het Recueil in England, Frankrijk en Amerika kent, maar dat alleen G. Fischer te Jena alle abonné’s kent. Nu het tijdschrift door den heer Oosthoek uitgegeven gaat worden, zal G. Fischer de abonné's moeten opgeven.
De heer Kloos vraagt, of ook het Kruidkundig Archief kosteloos aan buitenlandsche adressen zal worden gezonden; hetgeen niet in de bedoeling lag; wat de heer Jansen verklaart te betreuren. De Voorzitter verzocht de heeren floristen, dit punt tezamen eens onder de oogen te zien.
Nu is het Ze punt der agenda aan de orde, het ontwerp-contract met den heer Oosthoek, waarin nog een kleine wijziging moet worden aangebracht, n. |. in art. 10 in plaats van „complete jaar- gangen moet worden gelezen ,,den completen jaargang . De heer Kloos uit den wensch, dat de uitgever van het Archief zal zorgen, dat de inhoud in het Botanisches Centralblatt gerefereerd wordt.
De Voorzitter antwoordt, dat de uitgever daarvoor uit den aard der zaak niet zorgen kan, terwijl buitendien de kans groot schijnt, dat het Bot. Centralblatt binnenkort zal ophouden te bestaan. Het nieuwe Amerikaansche tijdschrift „Botanical Ab- stracts’’ zou eerder in aanmerking komen.
De heer Stomps uit in verband hiermee den wensch, dat de uitgever | exemplaar aan „Botanical Abstracts” kosteloos zal zenden. De heer Sloff merkt nog op, dat het Repertorium der Koninklijke Bibliotheek een presentexemplaar van Archief en Recueil ontvangt en nooit meer refereert. De secretaris zal hierover eens schrijven.
De heer Wachter vraagt naar het aantal overdrukken, dat in de toekomst kosteloos beschikbaar zal worden gesteld.
De Voorzitter verzekert, dat dit 25 zal blijven.
De heer Kloos zou wenschen, dat voortaan weer omslagen om de overdrukken geleverd zullen worden, hetgeen dit jaar
79
niet geschiedde. De Voorzitter zegt het hiermee geheel eens te zijn. Een vraag van den heer Jansen, hoe groot de oplaag zal worden, beantwoordt de Voorzitter in dien zin, dat de grootte naar de behoefte zal worden bepaald.
Het ontwerp-contract wordt vervolgens zonder hoofdelijke stemming aangenomen.
Met algemeene stemmen wordt tot lid gekozen de heer G. L. de Leeuw te Katwijk.
Nadat de Voorzitter heeft meegedeeld, dat de volgende ledenvergadering te Utrecht zal plaats vinden op Zondag 30 Ja- nuari 1921 en bij de rondvraag niemand meer het woord heeft verlangd, wordt de Vergadering te 1114 uur gesloten.
De plantengroei van het eiland Goeree in verband met zijn bodem en geschiedenis
door
TH. WEEVERS.
(Ingekomen 13 September 1920).
Een verblijf gedurende verschillende vacanties op het eiland Goeree bracht mij tot de studie van de flora, die om meer dan een reden een onderzoek waard scheen te zijn. In de eerste plaats om de weinige bekendheid. Vuyck*) vermeldt in zijn ,,Planten- groei der duinen” voor het eiland Goeree slechts zeer enkele planten, Jeswiet?) spreekt in zijn dissertatie nagenoeg niet over de Zuidhollandsche eilanden, de lijst van A. he heeft slechts betrekking op Zeeland.
Het Herbarium der Nederl. Botanische Wee heeft bijna geen exemplaren uit Goeree afkomstig en ook de gegevens in den Prodromus Florae Batavae en de Plantenkaartjes van Nederland®) zijn uiterst onvolledig.
Telkens wordt in publicaties wel gesproken over Voorne, Schouwen of Walcheren, maar het ertusschen gelegen Goeree wordt niet genoemd, terwijl het juist als grensgebied de moeite van een onderzoek zou kunnen loonen. Waarschijnlijk is de betrekkelijke afgelegenheid wel de oorzaak van die onbekendheid,
1) Vuyck, L., De Plantengroei der duinen. Leiden. 1898.
2) Jeswiet, J., Die Entwicklungsgeschichte der Flora der holländischen Diinen. Inaug.-Diss. Zürich. 1913.
3) A. Walraven, Nederl. Kruidk. Arch. 2e Ser. 3e deel 1878.
4) J. W.C. Goethart en W. J. Jongmans. Plantenkaartjes voor Neder- land.
8]
ook het feit, dat het eiland bij oppervlakkig bezoek veel minder interessant lijkt, dan bij nader onderzoek blijkt.
Volledig is mijn onderzoek natuurlijk niet, al direct omdat ik in ieder van de maanden April, Mei en Juni er slechts enkele dagen zijn kon en dan van half Juli tot begin September er vertoefde. Het feit echter, dat de lijst der gevonden planten (Phanerogamen enVaatkryptogamen ‘) ongeveer 600 verschillende soorten telt, wijst er wel op, dat de flora vrij rijk te noemen is.
De hoofdzaak lag voor mij ook niet in een zoo volledig moge- lijke opsomming der planten, al heb ik natuurlijk naar volledig- heid gestreefd, maar in het geven van een beeld van den planten- groei der verschillende terreinen van het eiland en in de be- schouwing van dien plantengroei in verband met de geaardheid van den bodem en zijn wijze van ontstaan.
Het onderzochte gebied omvat de gemeenten Ouddorp en Goedereede, dus het vroegere eiland Goeree, oudtijds West Voorne genoemd.”) Behalve door de zee, het Brouwershavensche gat, het Goereesche gat en het Haringvliet, wordt de grens dus gevormd door den dijk van den Grooten Zuiderpolder (zie kaart), die tot 1751 buitendijk was, dus tot dat de verbindingsdijk met Overflakkee tot stand kwam en na aanslibbing der Scharrenzee de polders van de tegenwoordige gemeente Stellendam ont- stonden. De grootte van het onderzochte terrein is + 5250.H. A.
Aan de bespreking der flora wil ik telkens vooraf laten gaan een korte beschrijving van de geaardheid van het terrein, terwijl ter verduidelijking de bijgevoegde kaart dienen kan.
1) Later hoop ik dit onderzoek ook tot de andere Kryptogamen uit te strekken.
2) Toch zijn er geen gronden om aan te nemen, dat er oudtijds een samen- hang met het eiland Voorne bestond, eerder zijn er goede redenen voor het tegendeel, zooals later zal blijken. Wel was Goeree een deel van het gebied der burggraven van Voorne.
Volgens oude kronieken (v. Alkemade, Beschrijving van de stad Brielle enz), was er vroeger een samenhang van Goeree met Schouwen, maar ook dit berust
slechts op overlevering.
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 6
82
De jongere zeekleipolders gelegen ten Noordoosten, Oosten en Zuiden van het stadje Goeree, die geleidelijk van af 1546 zijn ingedijkt, naarmate de aanslibbing meer vorderingen maakte, wil ik vooreerst buiten beschouwing laten en eerst be- handelen de meer interessante oude kern van het eiland.
Het centrum van die oude kern wordt gevormd door het zoogenaamde „Oude land van Diepenhorst’’ waarin de kom der gemeente Ouddorp ligt. Op sommige kaarten wordt de naam van Oudelandsche polder gebruikt, die m. i. minder juist is.
Ten westen wordt dit Land van Diepenhorst begrensd door de Westduinen, ten Noordoosten door de Middelduinen, die zich weer aansluiten aan de Oostduinen. Deze laatste gaan geleidelijk over in de zeeduinen, die zich oostwaarts ombuigen naar de later aangelegde haven van Goeree en daarbij de straks genoemde jonge polders van de zeekant begrenzen. Westwaarts daarentegen sluiten de zeeduinen niet aan het Land van Diepen- horst en de Westduinen, maar zijn ervan gescheiden door een rij polders nl. van Oost naar West: de Oude Nieuwlandsche polder, de Nieuweroordpolder, de West Nieuwlandsche polder en de Springertpolder, die zich boogvormig naar het Zuidwesten en Zuiden ombuigen.
Zuidelijk en zuidoostelijk van het Land van Diepenhorst ligt langs het Brouwershavensche zeegat een kleistrook, door den grooten Oudelandschen zeedijk beschermd en ten slotte strekt zich tusschen die kleistrook in het zuiden en de Oostduinen in het Noorden de oude Oostdijksche polder uit op wiens ringdijk het stadje Goedereede gebouwd is. Uit oude oorkonden is bekend, dat de stad Goedereede reeds in 1065 bestond, dus moet die oude Oostdijkpolder van voor 1065 dateeren.t) Deze polder ligt veel lager dan de jongere kleipolders, wat op een daling:van den bodem wijst en is grootendeels vrij drassig, soms ziltig weiland; de andere polders zijn nagenoeg geheel bouwland. Van de rij
1) J. Massart, (Essai de Geographie botanique des districts littoraux et alluviaux de la Belgique) stelt den tijd van de eerste dijken in de 9® eeuw:
83
polders tusschen het land van Diepenhorst en de zeeduinen ge- legen, hebben de oostelijke een meer zandigen, de westelijke een meer kleiachtigen bodem.
De oude Nieuwlandsche polder en de Nieuweroordpolder zijn in de 4e eeuw, de meer westwaarts gelegen West Nieuwland- sche polder kort voor 1494 ingedijkt, de zuidelijk gelegen Springertpolder dateert van 1854.
Dat is alles wat de historische gegevens ons leeren; omtrent het land van Diepenhorst is alleen bekend, dat het in 1170 door zeewater overstroomd werd. Wat nu de plantengroei betreft, wil ik eerst de duinflora behandelen. Reeds bij oppervlakkige be- schouwing blijkt onmiddellijk het groote verschil, dat er bestaat tusschen de zeeduinen eenerzijds en de West- en Middelduinen anderzijds, de Oostduinen vormen eenigermate een overgang tusschen beide.
De zeeduinen, hoezeer ook verschillend in het Zuidwesten en Noorden van het eiland (waarop ik later terugkom), vertoonen de gewone flora van kalkrijke duinen met Elymus arenarius L., Calamagrostis arenariaRth., Triticum junceum L., Eryngium mariti- mum L.., Hippophaes rhamnoides L., Anthyllis vulneraria L., Ononis repens L., Carlina vulgaris L., en andere kalkminnende planten.
De West- en Middelduinen hebben daarentegen een geheel ander karakter. Ze zijn behalve op de enkele plaatsen, waar de wind het plantendek heeft losgewoeld en stuiving optreedt, geheel en al begroeid en vertoonen het uiterlijk van een sterk golvende weide, met kleinere en grootere ronde heuveltjes (hobbelwei is de typische locale naam). Tusschen die heuveltjes zijn vochtige plekken, waar op sommige plaatsen tot ver in ‘t voorjaar water kan staan. 't Is een meent, omsloten door dijkjes met dooden duindoorn erop en waarin veel vee graast.
Een vrij nauwkeurig onderzoek der Middelduinen gaf mij de volgende lijst der daar voorkomende Phanerogamen en Vaat- kryptogamen.*)
1) Equisetum arvense |, Polypodium vulgare L., Juncus bufonius Dee J. effusus L.., J. lamprocarpus Ehrh., Luzula campestris D. C., Carex are-
6*
84
Zooals men ziet, is t wat Drude‘) een psammitische formatie noemt, met een aantal planten, die voor onze zeeduinen als kenmerkend beschouwd worden, zooals Anthyllis vulneraria, Cochlearia danica, Hippophaes rhamnoides, maar ook enkele die Jeswiet als typisch voor oude duinen noemt: Carex hirta, Festuca ovina, Orchis morio. De vraag, hoe we deze Middelduinen moeten beschouwen is dus niet zoo direct te beantwoorden, later kom ik daarop terug. Even wil ik ook de aandacht vestigen op ‘t voorkomen van eenige merkwaardige soorten. Gentiana
naria L., C. glauca Scop., C. hirta L., C. panicea L., C. trinervis Degl., C. vulgaris L., (C. Goodenoughii Gay.), Eriophorum polystachyum [ESC pus compressus Pers., S. paluster L., Agrostis alba L.., A. vulgaris With.
Aira caryophyllea L.., Aira praecox 1.., Alopecurus geniculatus L., A. pra-
tensis L.., Anthoxanthum odoratum L., Briza media \.., Corynephorus canes- cens P. B, Cynosurus cristatus L., Festuca ovina L., Holcus lanatus EN: Lolium perenne L., Phleum arenarium L.., Poa annua Ì…, Triodia decumbens Bernh., Epipactis palustris Crntz, Orchis morio L., Spiranthes spiralis Koch, Salix repens L., Rumex acetosella L., Cerastium arvense L., C. glomeratum Thuill, C. semidecandrum L., C. triviale -Lk., Sagina nodosa Fenzl., S. procumbens L., Scleranthus annuus L., S. perennis L., Silene conica L., S. nutans L., Stellaria graminea L., Montia minor Gmel, Batrachium tricho- phyllum Chaix, Ranunculus acer L.., R. bulbosus L., R. flammula L., Car- damine hirsuta L., C. pratensis L., Cochlearia danica L., Erophila verna E.. Mey, Nasturtium officinale R. Br., Teesdalia nudicaulis R. Br., Viola canina L., Erodium cicutarium L. Herit, Radiola linoides Gmel, Polygala vulgaris L., Eryngium campestre L., Hydrocotyle vulgaris L., Sedum acre L., Parnassia palustris |, Saxifraga tridactylites L., Hippophaes rhamnoides L., Crataegus oxyacantha L.., Potentilla anserina L., P. tormentilla Neck, Rosa rubiginosa HEB Anthyllis vulneraria L., Lotus corniculatus L., Ononis repens L., O. spinosa L., Ornithopus perpusillus L., Trifolium minus Relh., T. pratense L., T. repens L., Vicia angustifolia Rth., V. cracca L., Gentiana campestris L., Erythraea centaurium Pers., Convolvulus arvenis L.., Myosotis arenaria Schrad., Euphrasia nemorosa Pers., Veronica anagallis L. V. arvensis L., Brunella vulgaris L., Mentha aquatica L., Thymus serpyllum L., Plantago lanceolata L.., Jasione montana L., Galium verum L., Achillea millefolium |, Bellis peren- nis L., Carduus nutans L., Centaurea jacea L., Cirsium palustre Scop., Filago minima L., Hypochoeris radicata L., Onopordon Acanthium L., Taraxacum officinale Web., Thrincia hirta Rth. 1) O. Drude, Die Oekologie der Pflanzen.
85
campestris is in de Middel- en Oostduinen, zoowel in de droge als in de iets vochtiger terreinen veel te vinden; Silene conica en S. nutans zijn op Goeree vrij algemeen voorkomende soorten ; t merkwaardigste echter is, dat in West-, Oost- en Middelduinen Spiranthes spiralis Koch voorkomt. Deze orchidee wordt hier en daar op ons diluvium aangetroffen, maar van de duinen waren slechts twijfelachtige gevallen bekend.)
Scleranthus perennis, ook Orchis morio en enkele andere ont- breken in de zeeduinen, zijn alleen in de meer binnenwaarts ge- legene te vinden. Naast Ononis repens L. 2 mitis Gmel. treedt hier op dezen echten zandgrond op Ononis spinosa L. (duidelijk herkenbaar aan de rijpe vruchten) op; wat dus niet pleit voor de beschouwing door Dr. Vuyck in den Prodromus Florae Batavae gegeven, dat de verschillen tusschen beide een gevolg zouden zijn van de bodemgesteldheid. Met zekerheid is dit trouwens slechts door bepaalde proeven uit te maken.)
De flora der Westduinen is nagenoeg gelijk aan die der Middel- duinen; meer de moeite loont daarentegen de vergelijking met het Land van Diepenhorst tusschen de West- en Middelduinen ge- legen. Dit Land van Diepenhorst is door de kultuur sterk ge- wijzigd, veel meer dan de West- en Middelduinen, die als meent hun oude karakter beter bewaard hebben. Terwille van de kultuur, vooral om dichter bij het grondwater te komen, wordt de bovenste zandlaag eenige dM. verwijderd en opgehoopt tot soms meters hooge wallen, die de akkers omgrenzen, wat de streek vooral bij het begroeten van die wallen een eigenaardig landschaps- beeld geeft. Waar deze afgraving niet geschied is, vinden we vrij droge weiden met hier en daar vochtiger plekken. De flora van die weiden lijkt sterk op die der boven beschreven Middel- duinen, maar wijkt er toch in bepaalde punten van af. Zoo ontbreken Epipactis palustris, Gentiana campestris, Parnassia
1) Prodromus Florae Batavae Vol. I, Pars IV. 1916. 2) Anders is inderdaad ook op Goeree O. spinosa meestal een aanwijzing, dat de bodem in meerdere of mindere mate klei bevat.
86
palustris, Spiranthes spiralis, terwijl daarentegen aanwezig zijn: Hypericum humifusum L., Sarothamnus vulgaris Wimm., Calluna vulgaris Salisb., Erica tetralix L. Vooral de drie laatste trekken als typisch voor kalkarme gronden onze aandacht; maar ook de eerste «Is voor ons alluvium ongewoon.
Populus tremula is er algemeen, Equisetum hiemale groeit er veel op de dijkjes. Bij vergelijking met de binnenduinen bij Haarlem bijv. treft ons de afwezigheid van Pteridium aquilinum’) en Rosa pimpinellifolia’), terwijl ook Melandryum rubrum ont- breekt; grooter is daarentegen de overeenkomst met de flora van de „dunes internes et sable a cardium’’ van Massart’).
Speciaal het voorkomen van Sarothamnus vulgaris is door mij door het geheele eiland uitvoerig nagegaan. De brem leent zich daar bij uitstek goed toe, bij eenige oefening is zij met een prismakijker ook op grooten afstand zoowel bloeiend als niet bloeiend te herkennen. Op bijgevoegde kaart zijn de uitkomsten van dit onderzoek aangegeven en zien we dus het voorkomen begrensd door West- en Middelduimen en ongeveer door de lijnen, die het Land van Diepenhorst afscheiden van de lichte kleipolders ten noorden en de zware kleipolders ten zuiden ; waar de meentgrond van West- en Middelduinen begint, houdt het voorkomen van de brem op. Aan afgegraasd worden is dit niet toe te schrijven, daar volkomen gelijke, ook door het vee afge- graasde terreinen van het oude Land van Diepenhorst wel de brem vertoonen.
Calluna vulgaris en Erica tetralix vinden we ook uitsluitend in
1) Zich aansluitend aan G. Braun noemt Jeswiet de adelaarsvaren een kalkmijdende plant. In Zuid-Limburg vond ik echter adelaarsvarens op zuiveren kalkbodem o. a. in het Onderste Bosch bij Epen.
2) Vuyckl. c. zegt „op het eiland Goeree vond ik haar (Rosa pimpinelli- folia) in 1894 zeer overvloedig’. Ondanks een vrij nauwkeurig onderzoek gelukte het mij echter niet, deze plant te vinden.
3) J. Massart, Essai de géographie botanique des districts littoraux et alluviaux de la Belgique. Rec. Inst. bot. Errera T. VII. 1908.
87
hetzelfde gebied, maar zooals op de kaart is aangegeven, slechts op zeer enkele plaatsen. Deze soorten verdwijnen ook eerder dan de brem!) bij het afgraven der gronden, daar de laatste dan zijn toevlucht vindt op de dijkjes, wat struik en dophei niet doen.
Het ligt voor de hand hierbij aan den meerderen of minderen kalkrijkdom van den bodem te denken, daar juist brem, struik- en dophei als kalkmijdende planten worden beschouwd.
Ik nam daarom een aantal zandmonsters van de laag gelegen onder den bovensten bouwgrond, ter diepte van 2—6 dM. op de meest verschillende deelen van de oude kern van het eiland Goeree en bepaalde het kalkgehalte.
De hierbij gebruikte methode was de volgende als hieronder gemeld,°) waarbij alleen het kalkgehalte voor zoover dit aan CaCO; (uit schelpresten afkomstig) toe te schrijven is, bepaald wordt; Calcium aanwezig in de zware mineralen wordt op deze wijze niet bepaald.
1) Vroeger was het met hei bedekte terrein waarschijnlijk veel grooter. De naam is in ‘t Westvoornsch dialekt ,,haemeten” (bij van Dam l. c. hayge- meten). Volgens M. A. v. Weel, „Het dialekt van Westvoorne’’ (dissertatie Amsterdam 1909) is ‘t woord gevormd uit haege (haag) en gemeten (vlaktemaat) dus land door heggen omgeven. Dr.R. v. d. Meulen wees mij er op, dat men bij dit woord ook denkt aan het middelnederl. heimode, heimede, hemede, hemethe. De laatste vorm komt in Brabantsche stukken als synoniem van wildert voor.
2) Methode, zie ook Jeswiet |. c.:
25 Gr. Ca-rijke of 100 Gr. Ca-arme bodem, gedroogd bij 100° C. en gezeefd om grove schelpresten of worteltjes te verwijderen, wordt 3 uur op waterbad met 25 c.c. 10°/, HCI behandeld, dan de oplossing afgefiltreerd. Aan het filtraat worden een paar druppels HNO; toegevoegd om hetijzer tot ferriverbinding te oxydeeren en de vloeistof dan behandeld met ammonia in overmaat, waardoor het ijzer neerslaat. Het geheel wordt op volume gebracht en in een bepaald deel van het filtraat het Ca op de gebruikelijke manier met Ammoniumoxalaat neergeslagen. Dit neerslag wordt in een platinakroes bepaald als CaCO3 door eerst te gloeien, dan met (H‚N),COs te bevochtigen en op waterbad uit te dampen en even te verhitten. Het ijzer werd colorimetrisch bepaald door de neerslag in HCI op te lossen, ammoniumrhodanaat toe te voegen en de kleur te vergelijken met die van een standaardoplossing.
88
In de zeeduinen had de zandbodem een gehalte van 1,75— 3,25% CaCO3, in de Westduinen aan de grens van den West- Nieuwlandschen polder 0,85%; in de Oostduinen + 0,07 %, in de Middelduinen neemt het gehalte naar den Ouden Nieuw- landschen polder gaande toe van 0,07% tot +1%. In het Land van Diepenhorst schommelde op ver uit elkaar gelegen plaatsen het gehalte steeds tusschen 0,015% en 0,02%.
Het ijzergehalte was in de zeeduinen ongeveer de helft van dat in het Land van Diepenhorst (0,30%).
Het kalium- en natriumgehalte samengenomen, bedroeg in het Land van Diepenhorst 0,06%, in de Middelduinen 0,08%.)
Deze uitkomst leert dus, dat de meer of minder roodachtige zandlaag van het Land van Diepenhorst altijd kalkarmer is, dan de laag in de Middel-, West- en Oostduinen, die naar de zeezijde toe kalkrijker worden, maar toch tot de kalkarme duinen volgens Jeswiets indeeling (I. c.) gerekend moeten worden.
Scleranthus perennis by. die de zeeduinen mijdt,—maar in de Middelduinen voorkomt, schijnt dus minder gevoelig, dan Sarothamnus, Calluna en Erica, die alleen het Land van Diepen- horst bewonen. Dit zijn alle drie planten met min of meer xerophytischen bouw, terwijl anders juist de kalkminnende plan- tenformatie der bergstreken meer xerophytisch is dan de kalk- mijdende.
Het ingewikkelde vraagstuk der kalkmijdende en kalk- minnende planten is nog volstrekt niet opgelost en heeft aan- leiding gegeven tot een uitgebreide literatuur, waarvan hier slechts de hoofdzaken genoemd kunnen worden. Ons geval biedt echter het voordeel, dat enkele factoren, die anders een groote rol spelen, hier te elimineeren zijn. Speciaal heeft dit betrekking op physische factoren als bodemstructuur, korrelgrootte, water-
1) Kalium en natrium tezamen werden aldus bepaald: Nadat in de vloeistof alle Ca was neergeslagen werd een bepaald deel van 't filtraat ingedampt, daarna voorzichtig gegloeid tot alle Ammoniumverbindingen vervluchtigd waren. De rest was Kalium en Natrium, daar Magnesium, zooals controle- proeven leerden, slechts in sporen aanwezig was.
89
houdendheid en vatbaarheid voor verwarming door de zon- bestraling. Onderzoekingen van Thurman!), later van Gr. Kraus?) hebben de groote beteekenis van deze factoren vooral voor de bergstreken in ’t licht gesteld. Zoo is ‘t te verklaren, dat een plant hier kalkmijdend, daar niet-kalkmijdend zijn kan. Concurrentie tusschen twee verschillende soorten kan hierbij ook van invloed zijn, zooals ‘t bekende voorbeeld van Naegeli voor Achillea moschata en A. atrata laat zien. Hier op Goeree is echter van deze factoren geen sprake. De bodem is in beide terreinen zand van nagenoeg gelijke korrelgrootte, met zeer weinig humus; hij wordt bij zonbestraling op overeenkomstige plaatsen even sterk verwarmd en toch is de flora verschillend.
Ook de concentratie van het bodemwater kan hier moeilijk de beslissende factor zijn, ofschoon in het algemeen gesproken Gola’s®) classificatie, die speciaal den nadruk legt op de tegen- stelling tusschen colloïdale en niet-colloïdale bestanddeelen van den bodem en op de concentratie van de zouten in het bodem- water, veel aantrekkelijks heeft. De xerophytische brem zoekt de droge plaatsen van het Land van Diepenhorst, mijdt daarentegen zoowel de droge als de vochtiger terreinen der Middelduinen. Beide bodemsoorten waren, zooals bij proefneming bleek, perge- loid volgens Gola’s classificatie, dus met zeer lage zoutconcentratie.
Het ligt dus voor de hand, dat andere edaphische factoren hier van beteekenis zijn en daarbij wil ik het volgende opmerken.
1°. dat zoowel de kalkmijdende als de kalkminnende planten calctum bevatten en noodig hebben. Ook uit een weinig kalk bevattenden bodem kan een plant groote hoeveelheden opnemen.”) Het kalkgehalte der kalkmijdende planten is echter in de meeste gevallen zeer gering, zooals op eenvoudige wijze blijkt met een
1) Thurman, Essai de phytostatique appliqué a la chaîne du Jura 1849.
2) Gr. Kraus, Boden und Klima auf kleinstem Raum. 1911. ;
3) G. Gola, Saggio di una teoria osmotica del edafismo. Ann. d. Bot. VIII. 1910.
*) Castanea vesca heeft op diluvialen grond met kalkgehalte 0,3°/,, in de bladasch 45°/,, in de houtasch 73°/, Ca.
90
reactie van Molisch?), waarbij de kalk wordt aangetoond in den vorm van het dubbelzout Gaylussiet. Kalkarme planten, zooals de meeste hoogveenplanten en ook de brem, geven een zeer zwakke reactie. Quantitatieve bepalingen van de brem gaven mij een aschgehalte van 1,6% der droge stof der totale plant. Het kalkgehalte van de asch was 3,5%, dus 0,5 pro mille van het drooggewicht. Al is dan ook het aschgehalte van een plant en eveneens de hoeveelheid kalk in de asch, sterk verschillend naar gelang van de standplaats, toch is dit wel een zeer sterk sprekend verschil met Trifolium pratense, die ook in de Middel- duinen voorkomt, waar het kalkgehalte op drooggewicht be- rekend 2,5%, dus + 50 X zooveel bedraagt.
2.° Wilik er den nadruk op leggen, dat CaCO; in vele gevallen een schadelijken invloed op de kalkmijdende planten uitoefent. Voor de mycotrophen als Calluna en Erica is dit bekend genoeg, maar misschien uit den invloed der Ca zouten op de mycorrhiza te verklaren. Hier wil ik liever, daar de stofwisseling dezer mycotrophen nog zoo weinig bekend is, de aandacht vestigen op de brem. °) |
Proeven van Massart |. c. te Coxyde verricht, toonden de schadelijkheid van den kalkrijken bodem der jonge zeeduinen voor de brem aan, zonder dat echter nauwkeurig bleek, waarin die schadelijke werking bestond. Voor Sphagnum spec. staat het geval gunstiger, daar leerden proeven van Paul®), dat reeds op- lossingen van 0,01—0,03% CaCOs voor deze planten schadelijk zijn, terwijl zij voor CaSO, oplossingen veel minder gevoelig zijn. In dat geval kan dus moeilijk de schadelijke werking der Calcium-ionen als zoodanig de hoofdrol spelen.
1) H. Molisch, Beiträge zur Mikrochemie der Pflanze. Ber..d. d. bot. Ges. 1916.
?) Invloed van den kalkrijkeren bodem op de wortelknolletjes en dus de N- opname lijkt onwaarschijnlijk, zooals ook Hiltner heeft gevonden. Andere Papilionaceeén hebben ook in Middelduinen wortelknolletjes; in beide ge- vallen is er ook stikstofbemesting door het weidende vee.
3) Paul, Mitt. kel. bayr. Moorkulturanstalt. 1908.
ol
Dit voert ons vanzelf tot de beschouwing der reactie der voedingsoplossing, dus hier van het bodemwater, welke reactie natuurlijk verschilt als in plaats van ‘t neutrale CaSO,, 't alkalisch reageerende CaCO, aanwezig is. Werd 150 gr. droge zandbodem met 50 cc. gedestilleerd water geschud en de vloeistof na 24 uur afgefiltreerd, dan vertoonde het filtraat bij den zandbodem der zeeduinen een duidelijke alkalische reactie met lacmoid en met rosolzuuroplossing; eveneens was er een zwakkere alkalische reactie bij het filtraat van den bodem uit de Middel- en West- duimen. Daarentegen was de reactie neutraal of zwak zuur bij zandmonsters uit het Land van Diepenhorst. Zou dus misschien in die richting een verklaring van het verschil in flora gezocht moeten worden? Duidelijk is, dat verschil in reactie van het bodemwater een geheel andere voedingsvloeistof geeft, waardoor bijv. bij alkalische reactie de ontledende werking der zuren op de moeilijker aantastbare bodemdeeltjes opgeheven is.) Al is echter deze invloed der reactie van het bodemwater van groote beteekenis, de eenige factor kan het niet zijn. Daarvoor pleit ‘t geval, waar twee bodemsoorten gelijke reactie van bodem- water vertoonen en toch bij gelijke physische factoren, maar ongelijk kalkgehalte, een duidelijk verschillende flora bezitten. Ik bedoel hier de Middelduinen van Goeree eenerzijds, de zeeduinen anderzijds. Orchis morio, Scleranthus perennis e. a. mijden de zeeduinen, maar groeien wel in de Middelduinen. Ook is de meestal kalkmijdende lupine eveneens gevoelig voor de bemesting met CaSO,; hier hebben dus de Ca-ionen een specifieke beteekenis. Daarom wil ik hier ook nog wijzen op het antagonisme der bivalente Ca-ionen, ten opzichte der eenwaardige K- en Na-ionen. Onderzoekingen van Loeb?) op zoölogisch, later van Osterhout?®) op botanisch gebied o. a. met planten-
1) Bekend is ook de beteekenis der reactie bij de veenkoloniale haverziekte en de Hooghalensche ziekte van de rogge.
2) J. Loeb, Am. Journ. Physiology, Vol. III. 1900.
3) W. J. v. Osterhout, Jahrb. f. Wiss. Bot. 1908, Bot.-Gazette 1907, Science 1917.
92
wortels verricht, hebben doen zien, dat zoowel de zouten der eenwaardige als die der tweewaardige metalen, elk afzonderlijk genomen, een giftige werking uitoefenen, die echter door een bepaalde coficentratie der andere opgeheven kan worden. De permeabiliteit van het protoplasma wordt erdoor beïnvloed op een manier, die ik hier niet nader bespreken wil, maar het is een feit, bodemproeven van Osterhout bevestigden dit, dat over- maat van een van beide als gift werkt. Bij kultuur in een bepaalde bodemsoort bleek toevoeging van CaCl, schadelijk, toevoeging van KC] oplossing niet, daar deze bodem reeds Calcitumzouten in overmaat bevatte.
In ons geval van de brem vinden we, dat bij vergelijking van het Land van Diepenhorst met de Middelduinen, het kalk- gehalte van den bodem stijgt van 0,015% tot 0,90% dus + 60 zoo groot wordt; het gehalte aan Kalium en Natrium tezamen ge- nomen stijgt bijna niet, m de Middelduinen was dit 0,08%, in het Land van Diepenhorst 0,06%. De verhouding is dus zeer sterk gewijzigd, zoodat tenminste voor een in dit opzicht gevoelige plant als de brem, het evenwicht verbroken is. Voor deze opvatting pleit ook, dat men kalkmijdende planten, zooals de tamme kastanje, op kalkrijken grond kweeken kan, mits deze van nature kalirijk is*) of er kali aan wordt toegevoegd.
Schimper?) heeft beweerd, dat kalk de opname van ijzer- zouten hinderde en toevoeging van ijzerzoutoplossing aan kalk- rijken grond de ontstane chlorose deed verdwijnen; door anderen, zooals Sidorin®) is dit echter tegengesproken en ge- weten aan de alkaliciteit der gebruikte voedingsoplossing.
Voor Magnesium is door Loew®) betoogd, dat een bepaalde verhouding van Calcium en Magnesium noodigis voor den goeden
1) A.Dojarenko, Journ. f. experim. Landwirtschaft. 1903. — F.A. Wyatt Journ. agr. research. 1916.
2) Schimper, Pflanzengeographie. 1908.
3) Sidorin, Bot. Centralblatt. 1918.
4) O. Loew, Bull. Coll. Agric. Coll. Tokyo 1902. Die Lehre vom Kalk- faktor. Berlin. 1914.
— a. on
05
groei van iedere plant; door Russische en Amerikaansche schrij- vers op het gebied der landbouwscheikunde is dit echter tegen- gesproken. Bij de hier gebruikte methode van bodemonderzoek vond ik in beide bodemsoorten slechts sporen Magnesium, een oordeel in dezen wil ik dus nog niet geven. Wellicht zullen latere proeven dit bepalen, waarbij ik trachten wil de brem te kweeken op kalkrijker grond, waaraan verschillende zouten zijn toegevoegd. Dit is echter een werk van langeren duur, voorloopig gaven water- kulturen met boekweit mij eveneens aanwijzingen, dat het anta-
gonisme der zouten van eenwaardige en tweewaardige metalen
een belangrijke rol speelt in het vraagstuk der kalkmijdende planten.
Op de kalkminnende of beter niet-kalkmijdende planten wil ik hier niet ingaan. In verband met het bovenstaande zijn dit planten, die bijzonder weinig gevoelig zijn voor de nadeelige werking van het verbreken van het evenwicht tusschen een- en tweewaardige metalen, en waarvoor de physische factoren van een kalkrijken bodem gunstig werken.
Keeren wij nu tot onze beschouwing over den bodem terug. Wat is dit geologisch gesproken voor een bodem, waarvan de brem als het ware de indicator is; wanneer en hoe is die gevormd > Daarmee komen we aan de vraag der duinvorming op de Zuid- hollandsche en Zeeuwsche eilanden. De oude opvatting van Staring, ook nog in van Eeden’s „Onkruid” en in Vuyck's dissertatie gehuldigd, dat het voorkomen van Calluna en Erica in de duinen zou wijzen op diluviale lagen vlak onder de op- pervlakte, is verlaten. Het geologisch onderzoek, ook terwille van waterleidingen verricht, heeft gegevens geleverd, waaruit Lorié, Molengraaff, Jeswiet e.a. de onjuistheid van dit voor- komen van diluvium aan de oppervlakte (Texel uitgezonderd) hebben aangetoond. Op Goeree ligt, zooals uit de dissertatie van
94
v.d. Sleen!) blijkt, de bovenrand van het Diluvium op + 25 M. beneden A. P.
Lorié heeft de binnenduinen als oudere meer uitgeloogde duinen opgevat”), en Jeswiet heeft aangetoond hoe de inge- wikkelde constructie der duinen door een transgressie van jongere duinen over oudere te verklaren viel.
De grens tusschen jongere en oudere duinen is gewoonlijk scherp en direct te constateeren door het kalkgehalte, dat volgens Jeswiet in de oude duinen bij Haarlem hoogstens 0,068%, in de jonge duinen minstens 2,6% was.
Beschouwen we nu de bovenstaande gegevens omtrent het kalkgehalte der Goereesche duinen, dan blijkt, dat zoowel Oost- en Middelduinen als ook het Land van Diepenhorst als oudere duinen te beschouwen zijn, de duinrij langs de kust als jongere duinen; het CaCO, gehalte wisselt er tusschen 1,75% en 3,5% en is het laagst in de duinen bij het Flauwe Werk, die ook histo- risch als ouder dan de andere worden opgevat.
Dat het kalkgehalte in de West- en Middelduinen naar de kant der West- en Oude Nieuwlandsche polders sterk stijgt en + 1% wordt, een waarde juist tusschen die der jongere en oudere duinen van Jeswiet in gelegen, komt, doordat hier een bijzonder geval is, dat in Jeswiets onderzoek bij Haarlem niet voorkwam. Deze polders zijn in de Middeleeuwen ingepolderd en de West- en Middelduinen, hoewel reeds voor dien tijd geen echte zeeduinen meer, werden nog lang, bij hoogen vloed door de zee bespoeld.
De oude kern van het eiland Goeree (Westduinen, Land van Diepenhorst, Middel- en Oostduinen) werd reeds door
1) W.G.N. van der Sleen. Bijdrage tot de kennis der chemische samen- stelling van het duinwater in verband met de geo-mineralogische gesteldheid van den bodem.
2) Nieuwe onderzoekingen v. E. Dubois en Tesch laten de mogelijkheid
open, dat wellicht ook de afkomst van het duinmateriaal, in het bijzonder van het Schoorlsche complex, een rol speelt.
oF
Lorié!) als binnenduin opgevat. Deze beschikte toen evenwel niet over de gegevens van boringen, later terwille van tramaanleg en waterleidingplannen verricht en door de welwillendheid van den heer J. F. Steenhuis te mijner beschikking gesteld.
Voor zoover die gegevens strekken, ligt bijna overal onder het zand van de oude kern een veen- of kleibank, waarvan de boven- rand + | M. onder A. P. ligt, de onderrand bij 2—5 M. beneden A. P. Daaronder komen lagen van fijn blauw of lichtgrijs zand tot 10 M. diepte. De lagen tusschen 5 en | M. beneden A. P. bevatten meestal van onderaf gerekend, eerst klei, dan veen en daarboven weer klei. Ook in andere deelen van het eiland Goeree is meestal die klei-veenlaag op ongeveer dezelfde diepte voor- handen en evenzoo vertoonen boringen op het eiland Over- flakkee een dergelijk resultaat. Nagenoeg overal liggen daar dus tusschen 1—5 M. beneden A. P. veenlagen, soms met klei of wat zand gemengd. Klaarblijkelijk zijn dit dus geen plaatselijke veenvormingen, maar resten der continue lagen, gevormd in de oude binnenzee, „het haff’ door Lorié, Molengraaff e. a. beschreven. Ook in Zeeland vond Lorié |. c. dit veen (derrie) met zijn bovenrand op + 2 M. beneden A. P.
Wanneer we bedenken, hoe dikwijls in dit deltagebied van Rijn, Maas en Schelde land en water elkaar afgewisseld hebben en hoe sterke stroom den bodem dikwijls tot grocte diepte uit- woelt, dan is ‘t niet verwonderlijk, dat er ook plaatsen zijn, waar bij boring deze veenlagen blijken te ontbreken?). Zoo verklaart ook Lorié ‘*t hoogteverschil van het veen op nabij gelegen plaatsen door erosie en vervanging door klei of zand.
De oude kern van Goeree ligt dus niet op den schoorwal’), maar evenals in België op veen en klei van het oude ,,Haff’’, ver-
1) J. Lorié, Archives du Musée Teyler, Vol. III. 1892, Ser. II. Contri- butions à la géologie des Pays Bas. Les dunes intérieures, les tourbières basses et les oscillations du sol.
2) Typisch is dit bijv. voor boringen bij de haven van Middelharnis, waar enkele eeuwen geleden nog het Haringvliet stroomde.
3) Vergelijk Lorié l. c.
96
schilt dus in dit opzicht van de echte binnenduinen van Zuid- en Noord-Holland.
Toch zijn deze duinen van Goeree niet kalkrijk, zooals de meeste Belgische duinen, maar kalkarm. Hun flora vertoont dan ook de meeste overeenstemming met dieder enkele kalkarmedeelen in de Belgische duinen, de „dunes internes”’ en „sable aCardium”’ van Massart l.c. In het zoo uitvoerige werk over de flora der Belgische polders en duinen schijnen mij deze terreinen eenigs- zins stiefmoederlijk behandeld te zijn. Massart vat hieronder, waarschijnlijk omdat de bodem in beide kalkarm is, terreinen samen, die m. 1. weinig met elkaar gemeen hebben. De „dunes internes”’, alleen op de grens van Fransch- en Belgisch-Vlaanderen te vinden, dateeren volgens Blanchard) uit het Flandrien, dat door Rutot®) gelijkgesteld wordt met ons Eemstelsel, door anderen met een jongere, doch in elk geval diluviale periode. Met onze binnenduinen hebben deze dunes internes niets te maken, vertoonen alleen oppervlakkige overeenkomst door hun kalk- armoede.
De streek met „le sable à Cardium”’ beschouwt Massart als oude polders, in het begin der Middeleeuwen gedurende langen tijd overstroomd en zoo met zand bedekt, dat later bij rustiger zee weer ten deele met klei werd overspoeld®).
Met geen van beide terreinsoorten, ook niet met de laatste, kunnen we de oude kern van Goeree identificeeren, al meldt ook de geschiedenis een overstrooming van het Land van Diepen- horst in 1170. Het terrein vertoont hier en daar veel te sterke golvingen, ligt soms + 4 M. boven A. P. en de zandlaag is veel
1) R. Blanchard, La Flandre. Etude géographique de la plaine flamande en France, Belgique et Hollande. Paris. 1908.
2) A. Rutot, Bulletin de la société belge de géologie, de paléontologie et d'hydrologie, t. XX. 1906.
3) Het zand bevat: Cardium edule, wat vreemd schijnt bij ’t lage kalkgehalte, dat trouwens hooger is dan van onze gronden. Jeswiet zegt: ,,Auch Belgien verlor seine alten Diinen. Vielleicht ist noch ein Rest in dem kalkarmen „Sable à Cardium’ anwesend.”
Oi
te dik, soms meer dan 4 M., dan dat van een overstrooming als oorzaak der zandbedekking sprake zou kunnen zijn. Ook bevat het zand geen schelpen, slechts aan de zeezijde, waar de gronden aan de jongere polders grenzen, zijn schelpbanken, iets waarop ik later nog terug kom. Veeleer beschouw ik bovengenoemde gronden als een aeolische vorming, als overgewaaide oudere duinen.
De gronden kunnen slechts zoo kalkarm geworden zijn in een vochtige periode met sterke uitlooging, een periode, die Jeswiet stelt vóór de vernieling der Belgisch-Zeeuwsche duinen. Hij vat den gang van zaken aldus samen.
1. ,,Als die Torfbildung in den Längstälern der alten Diinen schon längere Zeit gedauert hatte, fand eine teilweise Über- schüttung durch die damals noch kalkreichen Dünen vom Westen her statt.
2. Dieser Uberschüttung folgte eme feuchte Periode, während welcher sich die alte Dünenlandschaft im Ruhezustand.befand; es fand eine starke Auslaugung des Bodens statt und die Torf- schicht in den Talern nahm an Dicke zu. 5
3. Zur gleichen Zeit fand an der Meeresseite die grosse Ab- nahme statt, welche mit der Zerstörung der alten nordfranzö- sischen, belgischen und südniederländischen Diinen endete, während auch die nordniederländischen stark angegriffen wurden.
4. Auf diese Zerstörungsperiode, welche sehr lange dauerte, folgte eine trockne Zeit, welche die Bildung einer neuen Dünen- landschaft hervorrief, die sich in der Mitte der Küstenbucht zwischen Scheveningen und Wijk aan Zee am stärksten äuszerte. In derselben Zeit wurden die bestehenden festliegenden alten Dünen wieder lebendig und wanderten in östlicher Richtung. Die neue Diinenlandschaft hat die alte teilweise überschüttet und ist in historischen Zeiten gebildet worden.”
De vraag is nu: Is op Goeree uitlooging van den bodem ter plaatse geschied, dan zijn de gronden overgestoven vóór de
- vochtige periode; — is de uitlooging van den grond ergens anders
geschied, dan was het zand reeds kelkarm, toen de overstuiving Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 7
98
in den drogen tijd begon. In het laatste geval mogen wij geen toename van het kalkgehalte met de diepte verwachten, in het eerste wel.
Jeswiet vond in oude, ter plaatse uitgeloogde binnenduinen bij een diepte van 0,10—0,20 M. 0,008% CaCOs, bij 0,30— 0,40M. 0,068%, bij 2,00—2,50 M. 0,24%, 5,50—6,00 M. 2,88%, dus eerst bij groote diepte sterke toename. Hier op Goeree nam 't kalkgehalte bij het dieper gaan tot ruim | M. niet toe, bleef ook bij ruim | M. diepte 0,015%. Dit pleit dus voor een ver- stuiving, nadat de witlooging was geschied.
Op verschillende plaatsen van het eiland Goeree o. a. in het Zuidwesten van het Land van Diepenhorst is de kalkarme laag, die door Sarothamnus wordt gekenmerkt, zoo weinig dik, dat het tot-voor eenige jaren de kosten loonde, deze op vrij groote schaal af te graven om de eronder gelegen klei-en veenlagen naar boven te brengen ter verbetering van den bouwgrond. Bij dit omzetten zijn nu verschillende vondsten gedaan, die ons in- lichtingen kunnen geven aangaande den tijd van ontstaan dezer zandlagen. Soms vond men eronder boomstammen!), soms waar de typische blauwe kleilagen voor den dag kwamen, dierenresten als geweien van reeën of ook aardewerk.
Aangaande dit laatste was Prof. Holwerda zoo welwillend mij mede te deelen, dat de gevonden voorwerpen bestonden uit Romeinsch aardewerk van de 2e eeuw na Christus en uit Bataafsch-Friesch aardewerk, waarschijnlijk uit denzelfden tijd. Op andere plaatsen oostelijk van Ouddorp zijn Merovingische vondsten voor den dag gekomen). Tusschen de Ze en 6e eeuw moet dus de vorming der verschillende lagen van dit zand ge- schied zijn. Voor dien tijd was dus de streek, zooals het veen bewijst, vast land, bedekt met bosch en bewoond, zoodat de Romeinsche kultuur haar invloed kon doen gelden. Hier levert dus het huidige wetenschappelijk onderzoek gegevens, die de
1) Tot mijn leedwezen was ik niet in de gelegenheid deze te onderzoeken.
2) Verslag Rijks Museum v. Oudheden te Leiden 1900—1901 en 1901 — 1902.
99
min of meer fantastisch gekleurde overlevering bevestigen. Er wordt n. |. door van Dam!) in zijn beschrijving van het eiland Westvoorne (Goeree) een plaats genoemd de „Oude Weereld”’ gelegen ten Noorden van Goedereede en bij laag water in zee zichtbaar, waar men vroeger bij lage waterstanden, naast andere voorwerpen, ook Romeinsche munten gevonden had met de namen van (H) adrianus en Antonius (Pius). Dit wijst dus ook op een tijd van 100—200 na Christus. Het land strekte zich dus toen verder westwaarts uit, iets waarop ook het aan de kust aangespoelde veen en de veenbank in zee wijst”).
Tegelijk met de verwoesting der Belgische en Zeeuwsche duinen ®) zijn ook deze op Goeree vernield, een verwoesting die Massart omstreeks den tijd der volksverhuizing + 400 stellen wil. Het Land van Diepenhorst eri de geheele oude kern van Goeree, in Romeinschen tijd bosch ®), werd toen overdekt door de vroeger uitgeloogde oude zandgronden, te voren meer west- waarts gelegen. Hier op Goeree kan men dus nog met meer recht dan in België van „übergerollte”’ duinen spreken, want in België zijn de kalkrijke duinen in de 5° tot de 9° eeuw opnieuw door de zee gevormd; — hier op Goeree zijn de oude uitgeloogde duinen niet geheel verwoest, maar door den wind oostwaarts verplaatst en vormen nu de golvende, kalkarme gronden van de oude kern van Goeree.
Met de opvatting van Van Baren, dat op de Zuidholland- sche eilanden alleen jongere duinen zouden voorkomen, kan ik
1) H. v. Dam, Korte beschrijving van het eiland Westvoorne. Rotterdam. 1680. Hetzelfde verhaal is ook te vinden bij v. Alkemade, Beschrijving v. Brielle en is overgenomen uit de Kroniek van Pieter Jansz. T wisch.
Soms wordt deze plaats met den naam van Witlam aangeduid.
2) J. v. Baren, De vertikale bouw der zeeduinen in Nederland. Tijdschrift. Aardr. Gen. 2e Ser. Deel XXX. 1913. Over Goeree wordt ten opzichte van de duinvorming niet gesproken, wel vermeld de aanwezigheid van veenlagen voor de kust.
3) Vergel. rapport. centrale drinkwatervoorziening Walcheren met de geologische beschouwingen van Dr. T. J. Steenhuis.
4) Misschien wijst ook de naam Diepenhorst op oude bosschen.
7*
100
mij dus slechts ten deele vereenigen, beter lijkt mij de opvatting van Jeswiet, die zegt ,,die Diinenreste auf diesen Inseln sind teils sehr neuen, teils alteren Ursprungs.” al is ook dit dus niet geheel juist.
Voor onze botanische beschouwingen heeft het bovenstaande ook deze beteekenis, dat het eiland Goeree dus geen nieuwe vorming is‘), zooals Voorne, maar deelen bezit, die, hoewel overstoven, al van vóór-Romeinschen tijd dateeren en vroeger waarschijnlijk deel uitmaakten van het samenhangend kustgebied in deze streken. De tegenwoordige flora der kalkarme gronden en de schaarsche boschflora kunnen dus ook op Goeree een con- tinue voortzetting zijn der flora, die op den uitgeloogden zand- bodem in Romeinschen en vóór-Romeinschen tijd aan onze zeekust te vinden was.
Op de periode van afneming der duinen moet er een van toeneming zijn gevolgd, die Massart tusschen de 5° en 10° eeuw stelt. Op Goeree is dit waar te nemen door de vorming van polders zeewaarts van het Oude Land van Diepenhorst gelegen, die zeker eerst konden ontstaan, toen zich ervoor een nieuwe duinrij gevormd had*). De inpoldering van den ouden Oostdijk- polder valt vóór 1065, daar in dat jaar reeds de stad Goedereede genoemd wordt, die op den ringdijk van dien polder is gebouwd. De betreffende duinvorming moet dus wel voor de 10° eeuw geschied zijn. Terwijl elders aan onze kust die duinvorming later weer ophoudt, gaat zij op Goeree onder bijzondere omstan- digheden veel langer door”). De inpoldering van den Ouden
1) Ook de opvatting van R. Schuiling, in het Handboek der Aardrijks- kunde (Zwolle 1915) lijkt mij onjuist, waar hij zegt van Goeree: „het oudste deel is de zandplaat in het westen, waarop zich zeeduinen ontwikkelden, de plaat breidde zich oostwaarts wit en tevens ontstond er aan de zeezijde een nieuw zelfstandig duin, dat door een met zeeklei gevulde laagte van de binnen- duinen is gescheiden.” Van een zandplaat te spreken geeft m. 1. een totaal onjuiste voorstelling van den gang der ontwikkeling.
2) De duinen liggen nu op klei, zooals bij 't Westhoofd door strand- afname te zien is. Dit pleit echter niet tegen bovenstaande beschouwing,
10]
Nieuwlandschen polder moet geschied zijn in de 14°, die van den West-Nieuwlandschen in de 15° eeuw, die vanden Springertpolder in de 19° eeuw. Hoe dit geschiedde kunnen we nu nog nagaan bij het zoogenaamde gorsje (kwelder) aan de zuidwestpunt van het eiland. Hier is de Springertpolder omstreeks 1834 ingedijkt, maar heeft zich sedert de duinrij veel verder uitgebreid (vergelijk de kaart) en daar achter zich een gors gevormd met aangeslibde klei en zand dooreengemengd.
Nog meer dan bij de gewone gorzen buiten de dijken vinden we hier bij de samenvoeging van gors en duin een typisch beeld van verschillende natuurlijke plantenformaties en van een land- schap, zooals ons land waarschijnlijk in voorhistorische tijden heeft vertoond, een echt natuurmonument en bescherming waard. De rijke vogelfauna draagt het hare tot dit landschap bij en oefent ook haar invloed wit op de flora, in de jonge duinen toch vindt men naast planten met windverspreiding') ook een aantal soorten door vogels erheen gevoerd).
In het laagste deel van het gors groeien: Zostera nana Rth., Z. marina @ stenophylla, iets hooger Salicornia herbacea L., en in ‘t gebied, dat bij gewonen vloed niet of slechts even in ‘t water staat: Festuca thalassica Kth., F. distans Kth., Lepturus incur- vatus Trin. (strictus Buch.), Triglochin maritima L., Suaeda mari- tina Dum., Obione portulacoides Mog. Tand, Spergularia salina Prsl., S. marginata Kittel, Glaux maritima L., Statice Limonium L., Armeria vulgaris Wild (8 maritima), Plantago maritima L., Aster tripolium L. var discoidea, Artemisia maritima L. « typica Buch. Dus onze typische pelopsammitische en
daar de duinen zeker eerst meer zeewaarts lagen en landwaarts in zijn ge- stoven.
1) Epilobium angustifolium, E. parviflorum, Polypodium vulgare, Pirola ro- tundifolia, Salix repens.
2) Asparagus officinalis, Bryonia dioica, Crataegus oxyacantha, Hippophaes rhamnoides, Ligustrum vulgare, Rubus caesius, Sambucus nigra, Ribes nigrum, R. grossularia, Solanum dulcamara e.a. De duinen zijn hier veel sterker begroeid dan elders, wat wel toe te schrijven zal zijn aan het feit, dat hier geen weidend vee is, elders wel.
102
pelische soorten der zoute gronden. Spartina stricta Rth. voor Zeeland en Herkingen bekend, vond ik er nog niet.
Zooals ook Massart |. c. opgemerkt heeft, zijn deze soorten uiterst gevoelig voor geringe hoogteverschillen van den bodem, zoodat meestal bijna elk zijn eigen terrein inneemt: Salicornia lager dan Statice Limonium, deze weer lager dan Artemisia. Waar dit mee samenhangt is met bekend; de meerdere of mindere kleirijkheid van den bodem schijnt er niet direct mee te maken te hebben, eerder bestaat de mogelijkheid, dat het grootere of klemere watergehalte en dus ook zoutgehalte van den grond en in verband hiermee de mate van verdamping hierbij een rol speelt.
De wortels dezer halophyten komen natuurlijk in aanraking met meer of minder geconcentreerde zoutoplossingen (het zout- gehalte van het water is 2 à 3%), zij hebben echter ook grooten osmotischen druk in hun wortelharen. Hier op Goeree vond ik den druk in ‘t palissaden-parenchym van Salicornia aequivalent met + 6% NaCl, proeven van Hill?) gaven voor de wortelharen een druk, aequivalent met 6,3% NaCl. Met de toename of afname van de zoutconcentratie in het omgevende zeewater neemt ook de osmotische druk in de wortelharen toe of af, maar is altijd belangrijk hooger dan die van de omgeving.
Kweekt men niet-halophyten op zouthoudenden bodem, dan wordt de plantencel zoodanig gemodificeerd, dat verschillende anatomische verandermgen optreden, die geringere verdamping teweeg brengen. Proeven van Harter®) met graansoorten heb- ben in dit opzicht de meening van Lesage“) en Schimper’) bevestigd.
Echte halophyten hebben deze xerophytische eigenschappen
1) Blijkens bericht van het Rijksinstituut voor Hydrografisch Visscherij- onderzoek zijn geen nauwkeurige waarnemingen hierover gedaan.
*) Hill, T., Observations on the osmotic properties of the roothairs of saltmarsh plant. New Phytologist. 1908.
3) Harter, L. L., Bull. U. S. Dept. Agr. Bur. 1908.
4) Lesage, Revue générale de botanique, 1890.
5) Schimper, Die indomalayische Strandflora.
103
in veel hooger mate, maar als erfelijke kenmerken, die door ver- andering in omgeving eenigermate modificeerbaar zijn. Toename en afname van de dikte der cuticula of van de wasafzetting spelen hierbij een belangrijke rol. Of sluiting der stomata ook een factor van beteekenis is, staat nog niet vast.
Stahl!) meende, dat echte halophyten op zouthoudenden bodem open stomata zouden hebben, niet-halophyten daarentegen op dergelijken bodem steeds gesloten stomata. Deze laatste zouden dus hierdoor in ‘t nadeel zijn. Rosenberg?) vond echter in tegenstelling met Stahl ook bij halophyten gesloten stomata. Om in dezen te beslissen onderzocht ik volgens de methode van Molisch®) op het gors zelf het gedrag der stomata.
Bij deze methode wordt een vluchtige vloeistof op de onder- zijde van het blad gedruppeld, zijn de huidmondjes geopend, dan dringt de vloeistof snel in de intercellulairen binnen, ver- drijft de lucht en maakt het blad doorschijnend.
De methode heeft in sommige gevallen goede resultaten, maar is niet bruikbaar bij sterk behaarde of beschubde bladen, dan verdrijft de vloeistof ook de lucht tusschen of onder deze haren en schubben en geeft zoodoende reeds een meer doorschijnende tint aan het blad, waardoor de verandering, die het verdrijven der lucht uit de intercellulairen teweeg brengt, moeilijk waar- neembaar is. Artemisia maritima en Obione portulacoides waren dus geen geschikte objecten.
Als vloeistoffen gebruikte ik xylol en benzol, waarvan de eerste nog iets sneller binnendringt dan de laatste. De onder- zochte planten waren Statice Limonium, Glaux maritima, Plan- tago maritima, Salicornia herbacea, Aster tripolium, Cochlearia officinalis.
Op een helderen zonnigen dag (15 Aug.) 10 u. (9 uur) ’s morgens waren bij alle objecten de huidmondjes duidelijk geopend en
1) E. Stahl, Versuche über Transpiration und Assimilation. Bot. Ztg. 1894.
2) Rosenberg, Transpiration der Halophyten. Kongl. svensk. Vetenskap Förh. 1897.
3) Molisch, Zeitschr. Botanik IV. 1912.
104
het binnendringen was duidelijk waarneembaar. Alleen bij Salicornia was de waarneming onduidelijk.
Een waarneming 16 Augustus eveneens bij zonneschijn, 's middags om 6 uur (5 uur) gaf hetzelfde resultaat, eveneens om 7 u 30 min. Toen, bij lager zonnestand, waren enkele exemplaren van Statice Limonium en Glaux maritima aan den rand van uit- gegraven kuilen in de schaduw gekomen en was duidelijk waar te nemen, hoe bij deze onder overigens gelijke omstandigheden verkeerende objecten de huidmondjes gesloten waren, het licht dus hier de bepalende factor was. 26 Augustus 12 uur (11 uur) bij bedekte lucht en motregen waren, de stomata van Glaux maritima, Plantago maritima, Aster tripolium eveneens geopend, die van Statice Limonium half gesloten.
Worden overdag geplukte exemplaren van de laatste twee objecten in ‘t donker gelegd, dan zijn de huidmondjes na een uur gesloten. Mijn resultaten toonen dus, dat halophyten zich ten opzichte der verdamping vrijwel als mesophyten gedragen, bij veranderde belichting sterk reageeren. Met Rosenbergs opvatting kan ik mij niet vereenigen.*)
Bij de grens van de hoogste vloedlijn, op meer zand bevattenden bodem, vinden we Atriplex littorale L. 8 marinum, Ammadenia peploides Rupr. en Erythraea pulchella Fr. in overvloed, iets hooger weer de duinflora, daar het dicht begroeide duin steil naar het gors afdaalt.
Zooals hier, achter de duinrij, zich in stil water een gors vormde, moeten ook achter de duinrij de West-Nieuwlandsche polder, die op oude kaarten nog Noordergors heet, de polder Nieuweroord en misschien de Oude Nieuwlandsche polder aan- geslibd zijn. Voor deze opvatting pleit ook het verloop van de duinrij, die sterker dan op de kaarten aangegeven staat, op de grens van de beide eerste polders, zich naar binnen buigt en in een boog, juist als bij Springertpolder, den ouderen Nieuweroord-
*) Delf Annals of Botany 1911, heeft ook getoond, dat vele halophyten vrij sterke transpiratie bezitten. Vergelijk ook Peklo, Ost. Bot. Zeitschr. 1912.
105
polder afsluit. Die duinen, die naar binnen toe lager worden, naderen vrij dicht de Noordwestpunt der Westduinen, waar blijkens de schelpenbank in den bodem vroeger een schelpen- strand was, juist zooals dat nu ook achter het gors aan den voet der jongste duinen bij de Hilhaven te vinden is. Als de gorzen voldoende aangeslibd waren, werd dan de dijk gelegd en soms doen ook deze dijken in hun plantengroei nog aan duinen denken. Zoo groeit rondom de Weel op den dijk, die Nieuweroord- polder en Ouden Nieuwlandschen polder scheidt, Hippophaes rhamnoides, die overigens langs de wegen in de polders nergens voorkomt en evenmin in de oude kern van het eiland wordt aangetroffen *).
Met de voorstelling, die Beekman?) in ,,Nederland als polderland’ van de wordingsgeschiedenis van deze polders gegeven heeft, kan ik mij dus niet vereenigen, beter met die van Lorié l. c.
Deze voorstelling van Beekman keert m. 1. den gang van zaken om; dat in de Middeleeuwen hier vóór de kust een dijk zou gemaakt zijn en later daartegenaan duinen zouden zijn ge- vormd, lijkt mij onaannemelijk. Wel kan op een zandplaat met beginnende duinvorming een stuifdijk zijn gemaakt om ‘t ver- stuiven te beletten en zoo betere duinvorming te krijgen, maar
1) Wel aan de Noordoostpunt van-het Land van Diepenhorst, bij Blankers- berg, waar de noordrand der oude duinen ook schelpbanken heeft.
2) Beekman À. H. l. c., bl. 402: „van Goeree is de zeer oude kern het Land van Diepenhorst met het zeer oude Ouddorp als hoofdplaats. Dit moet zeker reeds in de 10° of 11& eeuw bedijkt geweest zijn, want de Oude Oostdijk ten O. daarvan en blijkens den naam zeker jonger bevatte de stad Goeree, die reeds in 1065 genoemd wordt. Aan de N. zijde werd reeds vroeger de Oude Oord, later de Nieuwer Oord van het Oude Nieuwland aangewonnen. Langs de W.- en N. W. zijde lagen duinen, overigens (? Th. W.) was het land door dijken gedekt; buiten langs den noordelijken dijk vormde zich een smalle duinrij. Ten W. tegen de Westduinen werd in 1494 de West Nieuwlandsche Polder aangewonnen, ten W. waarvan zich weer een nieuwe duinrij vormde; in deze eeuw is zelfs ten W. daarvan de Springertspolder bedijkt, die thans weer duinen ten W. heeft.”
106
dat is m. 1. iets anders en bovendien in verband met wat we nu bij het gors zien gebeuren niet noodig en niet waarschijnlijk; de jonge zeeduinen zijn ontstaan vóór de vorming van de polders en niet erna.
Ook de opvatting van H. Blink in „Nederland en zijne bewoners’ is vreemd. Hij zegt ,,In den oudsten tijd strekte zich Goedereede of liever Voorne, het westelijk gedeelte van het tegenwoordige eiland zeer waarschijnlijk langs de zee van het noorden naar het zuiden uit, waardoor het tegenwoordige Goedereede Westvoorne genoemd werd; dat òf met Oostvoorne (het tegenwoordige Voorne) verbonden was, òf er slechts door een smal water van gescheiden werd. Door erosie werd deze opening verbreed en de scheiding vergroot.” Deze voorstelling op oude kronieken gebaseerd, lijkt mij fantastisch en zonder goede gronden!), tenzij de bedoeling is, dat deze samenhang bestond in den Romeinschen of vóór-Romeinschen tijd, dus voor de vorming van onze duinen in hun tegenwoordige gedaante. Daar- mee klopt echter niet de zin, die Blink er op volgen laat. „Van de verplaatsing der duinen waren in de 17° eeuw nog voldoende sporen over; in een officieel stuk van 1667 enz.’ en „de laatste sporen van bovengenoemde afneming in de richting N. Z. vindt men in de afneming van den polder het Oude Nieuwland tenge- volge van de doorbraak v. 3 Maart 1715”. Dit laatste is een feit, maar heeft m. 1. met de vraag naar een vroegere verbinding met Voorne, dat trouwens in historischen tijd uit tal van eilandjes en bedijkingen samengegroeid is, niets te maken.
Zooals de duinrij van Goeree zich in historischen tijd naar het zuidwesten uitbreidde, geschiedde dit ook naar het Noord- Oosten, blijkens verschillende duinvormingen en in aansluiting daarmee verschillende bedijkingen bij de Haven van Goedereede. Zooals echter ook bij Oost-Friesche eilanden voorkomt, dreigde
1) Omstreeks het jaar 1000, toen de Oostdijkpolder bestond en Goedereede een goede reede had, kon van een samenhang met Voorne natuurlijk geen sprake zijn. Volgens overlevering was Goeree vroeger met Schouwen ver- eenigd, doch ook hiervoor is geen bewijs aan te voeren.
107
daartegenover in het midden een doorbraak, daar waar de duinrij sterk afnam en slechts één keten overbleef.
In 1725 lieten de Staten hoofden aanleggen om de afname tegen te gaan, dit was het zoogenaamde Flauwe Werk. Noord- oostwaarts hiervan verloor de polder het Oude Nieuwland in de eerste helft der 18° eeuw een groot deel grond en verdween de oude duinrij. De polder is dus veel kleiner geworden, zooals bij vergelijking van de kaart van v. Alkemade!) blijkt. De nieuwere duinen nadien tijd gevormd liggen op den ouden polder- bodem, zooals aan den zeekant op ‘t strand ook te zien is n. |. bij t Flauwe Werk; door de daar sterke afneming van den duin- voet komen kleibanken te voorschijn. Eigenaardig is nu, dat de oudste deze jongere zeeduinen, die dus bij het Flauwe Werk zijn overgebleven en die ook ‘t geringe CaCO; gehalte van 1,75% bezitten, de voornaamste vindplaats zijn van Convol- vulus soldanella. Deze typische zeeduinplant komt op Goeree in twee vlak aan elkaar grenzende gebieden voor en wel in zeer groote hoeveelheid, de geheele bodemoppervlakte is er daar als het ware mee bedekt. Het grootste deel van dit gebied be- hoort tot de oude duinen van het Flauwe Werk, vandaar heeft de verspreiding, die blijkbaar zeer langzaam gaat”), plaats gehad.
In deze zeeduinen komt van Hordeum arenarium voor de var. multiflorum Hallier, die nog niet in ons land aangetroffen werd, en op de grens van duin en polder heeft zich op enkele plaatsen Chrysanthemum majus Aschrs. verspreid, tot nog toe in ‘t wild slechts van Texel bekend (verwilderd uit boeren- tuinen).
1) v. Alkemade, Beschrijving van de Stad Brielle en den lande van Voorne 1729.
2) Hoe de verspreiding der zeer groote zaden geschiedt, vond ik in de literatuur niet vermeld. Het weidende vee wordt hier iederen dag in dezelfde richting door de duinen gedreven en in die richting is de verspreiding geschied. Echter komt Convolvulus soldanella ook bij de Haven v. Goeree voor, ongeveer een uur Westwaarts, waar de flora verschilt van de rest van het eiland o. a. door de aanwezigheid van Thalictrum minus a dunense.
108
Wat de zee in de 18° eeuw veroverde, heeft zij daarna weer gedeeltelijk prijs moeten geven. Waarschijnlijk ook dank zij de hulp van steenen dammen, is de kust vooral in de laatste tien- tallen jaren weer aangegroeid en wel zóó, dat deze dammen voor een groot deel totaal door het strand bedolven zijn en de toename van de kust ook nu nog hier en daar voortduurt; de tegenstelling van de gave duinrij langs de kust hier en de sterk aangetaste duinen westwaarts van het Flauwe Werk is bijzonder groot. Vooral is de toeneming van de kust duidelijk ten noorden van de gemeente Goedereede en dit aangroeiende strand vertoont enkele bijzonderheden op floristisch gebied en tevens op: dat der landschapsvorming.
Het is een zoogenaamd „groen strand’, een strandweide van eenigszins ander karakter dan die op het eiland Voorne. In het Oosten bij de Haven van Goedereede heeft het begroeide strand vrijwel het karakter en den plantengroei van een gors, zooals die boven is beschreven, bij den duinvoet vond ik Bupleurum tenuissimum. Het gors grenst direct aan het Haringvliet en heeft grootendeels een slibbodem met de typische geulen, toch liggen landwaarts in goed ontwikkelde duinen met begroeide valleien, waarvan de flora o. a. gekenmerkt is door Thalictrum minus a dunense, die ik verder op het eiland niet aantrof. Meer west- waarts, dus naar de volle zee toe, komt vóór de begroeide strook een zandig zeestrand en gaat het gors geleidelijk over in een vochtige strandweide met grootendeels anderen plantengroei. Vóór die strandweide, aan de zeezijde ervan, was beginnende duinvorming en was duidelijk te zien, hoe op een aangroeiend strand de duinpan zich uit een strandweide ontwikkelen kan, zooals door Lorié!) is betoogd. De plantengroei wees dit ook uit door aanwezigheid v. Epipactis palustris L., Linum catarcti- cum L., Hippophaes rhamnoides L., Parnassia palustris L. e. a.
De typische strandweide, die tot laat in den zomer moerassig is met zoet water, daar de jonge duinen ze tegen den vloed be-
1) J. Lorié, Tijdschrift Kon. Ned. Aardr. Genootschap. 1910.
109
schermen), heeft veel ijzeroer in den bodem. In het laagste deel, in 't midden, dat den geheelen zomer moerassig blijft, groeien de planten hoog op en zijn de karakteristieke planten allereerst Oenanthe lachenalii Gmel., Scirpus maritimus L., Arundo Phrag- mites L., verder Juncus maritimus Lk., Rumex maritimus L., Caltha palustris L., Apium graveolens L., Carex distans L. Meer aan den omtrek is de grond iets droger, de plantengroei minder weelderig en komen o. a. voor: Carex extensa Good., Schoenus nigricans L.., Agrostis alba L. a prorepens, Trifolium fragiferum L., Samolus valerandi L., Centunculus minimus L.*), Erythraea litto- ralis Fr., E. pulchella Fr., Euphrasia verna Bell. e. a. Ondanks herhaald zoeken was Chlora, van *t Voornsche groene strand bekend, hier niet te vinden. Wel was de heer Kloos zoo vriende- lijk mij op te geven, dat Glaucium flavum Crntz. op Goeree voorkwam in de jonge duinen vóór ‘t groene strand, even boven de vloedlijn; dus waar ook Euphorbia Paralias veel te vinden is.
Dat het water niet brak is, wordt wel bewezen door het voor- komen van Caltha palustris, die brak water schijnt te mijden en dan ook aan slootkanten en in weiden op Goeree niet te vinden is.
Het Zuiden van het eiland, begrensd door het Springersdiep, heeft in historische tijden veel te lijden gehad door oever- _ afschuivingen en daardoor op verschillende plaatsen grond ver- loren. Achter den grooten tegenwoordigen zeedijk liggen dan ook op verschillende plaatsen slaperdijken en tusschen beide zoo- genaamde inlagen. Dit zijn zilte weiden en hier en daar brakke plassen omgeven door Scirpus maritimus L., S. tabernaemontani Gmel., Arundo phragmites L. en waarin Ruppia rostellata Koch. en Zannichellia palustris L. (pedicellata). Ook is dit ’t geval oostwaarts van de haven, in de nabijheid van de Blauwe Steen
1) Ook begin April was het water er zoet, de winterstormen schijnen dus de strandweide bijna nooit te bereiken.
2) Volgens de Plantenkaartjes voor Nederland komt Centunculus voor op de Noordzee-eilanden, bij den Haag, Haarlem en op Schouwen en Walcheren, verder in de meer oostelijke diluviale streken.
110
en de Schans). De flora der zilte weiden bestaat hier uit Juncus maritimus Lmk., J. obtusiflorus Ehrh., J. Gerardi Loisl. Scirpus maritimus L., S. maritimus var. monostachya, S. taber- naemontani Gmel., Carex distans L., Agrostis alba var. maritima G. Mey., Festuca thalassica Kth., F. distans Kth., Hordeum secalinum Schreb., H. maritimum With., Lepturus incurvatus & vulgatus, Triglochin maritima L., Salicornia herbacea \.., Sper- gularia marginata Kittel, S.salina Prsl., Cochlearia officinalis L., Trifolium fragiferum L., Lotus tenuifolius L., Glaux maritima L., SamolusV alerandi L., Plantago maritima L., Artemisia maritima L. De zeedijk zelf vertoont een gewonen plantengroei (zie onder) aan de zeezijde is op enkele plaatsen Atriplex laciniata L. te vinden; Crithmum maritimum L., van een dergelijk terrein bij Schouwen bekend, vond ik er nog niet. Op andere meer begroeide plaatsen van den zeedijk, meestal aan de binnenzijde, trof ik aan Cynodon Dactylon Pers., Pimpinella Saxifraga L., Medicago arabica All., Campanula rotundifolia, ook Medicago media Pers. De merkwaardigste plek aan de zuidzijde is wel Preekhil, waar ‘t oude land van Diepenhorst nog aan ‘t Brouwershavensche zeegat grenst en vlak aan zee Calluna vulgaris, Erica tetralix, Eriophorum polystachyon en Sarothamnus op zeer kalkarmen grond (0,018% CaCOs) voorkomen; onder dit zand is op sommige plaatsen (1 M. onder de oppervlakte) een dunne veenlaag te . zien, wat elders op ‘t eiland op die diepte niet voorkomt. De jongere polders ten N. Oosten, Oosten en Zuiden van het stadje Goedereede zijn na 1546 ingedijkt en echte zeekleipolders met bijna uitsluitend bouwland, gescheiden door hooge dijken. De streek lijkt geheel op Overflakkee en komt ook in plantengroei ermee overeen. Typeerend voor de dijken zijn: Agrimonia eupatoria L., Ononis spinosa L., Eryngium campestre L., Crepis taraxacifolia Thuill. Soms treden meer de duinplanten als Polygala vulgaris L. var. B oxyptera, Thymus serpyllum L., Briza
1) De eerste is volgens sommigen een oude vliedberg, de laatste in de 17° eeuw aangelegd, is nu geslecht.
11
media L. op, wellicht is dan zandgrond bij den dijkaanleg ge- bruikt.
De bodem der polders is nog min of meer zilt, ‘t meest in de jongste, die duidelijk hooger liggen dan de oudere. Aster tripo- lium en Scirpus maritimus verraden ‘t zoutgehalte. Soms ook Salicornia herbacea en Suaeda maritima aan de slootkanten. Althaea officinalis vond ik er nog niet, wel bij Melissant op Overflakkee.
Als een zeldzame, waarschijnlijk met zaaizaad ingevoerde plant, noem ik nog Torilis helvetica Gmel. Eigenaardig is ook, dat hier evenals in ‘t overig deel van het eiland Carduus crispus schijnt te ontbreken, Carduus tenuiflorus daarentegen op ver- scheidene plaatsen voorkomt. Dit feit, dat een voor ons land algemeene plant op Goeree zeldzaam is of ontbreekt en een verwante, voor ons land zeldzame soort daarentegen op Goeree algemeen is, komt meer voor. Zoo ontbreekt, voor zoover ik na kon gaan, Veronica chamaedrys, is daarentegen Veronica Tournefortii zeer algemeen; Melandryum rubrum ontbreekt, M. noctiflorum komt er voor, ook de rose vorm van Melandryum album. Zoo zijn Ficaria verna, Caltha palustris er zeldzame planten.
Vragen we ons ten slotte af, of Goeree blijkens zijn flora meer met Zeeland of met Holland overeenkomt, dan blijkt, zooals reeds boven werd betoogd, er een belangrijk verschil te zijn tusschen de kalkarme door overstuiving gevormde duinen van Goeree en de typische binnenduinen van Zuid- en Noord- Holland. Grooter is de overeenstemming met de enkele kalk- arme duinstreken, door Massart voor België beschreven, al vat de laatste die terreinen geologisch anders op, dan ik ‘t boven de Goereesche kalkarme duinen deed. De groote plantenrijkdom, die Walcheren 5) kenmerkt, vinden we op Goeree niet terug; de binnenduinen op Noord-Walcheren, vronen genoemd, die ook brem en op enkele plaatsen Calluna dragen, hebben misschien een overeenkomstig karakter als ’t Oude Land van Diepenhorst.
1) A. Walraven, Nederl. Kruidk. Archief. 1878. 2° Ser. 2° deel.
Ht
Over Schouwen, mij door eigen onderzoek niet bekend, vond ik bij Walraven te weinig gegevens om een vergelijking te maken. Volgens den Prodromus komt Sarothamnus er voor, Calluna en Erica worden echter niet voor Schouwen vermeld.
Het gemis aan bosch brengt mee, dat op Goeree tal van planten ontbreken, die de flora van Walcheren zoo rijk maken. Typische boschplanten zijn er op Goeree bijna niet, tenzij men Corydalis solida en Listera ovata, die in de verspreide kreupelboschjes van het Oude Land van Diepenhorst in groote hoeveelheid voor- komen, als zoodanig beschouwen wil. De boschflora, die het in Romeinschen tijd boschrijke gebied zeker wel gehad heeft, is nagenoeg verdwenen. Een boschflora als in Holland hier en daar op de binnenduinen en geestgronden te vinden is, ontbreekt. Hier op Goeree zou slechts het Jonkersteebosch in dit verband te noemen zijn, maar dit is kreupelhout, met een vrij armoedige flora. Het kreupelhout wordt gevormd door Quercus robur, Alnus glutinosa, Betula pubescens en verrucosa, Populus alba en tremula, Sorbus Aucuparia en Frangula Alnus').
Onder dit kreupelhout en op de open plekken groeien o. a. Calluna vulgaris, Sarothamnus vulgaris, Jasione montana, in de greppels Osmunda regalis en Blechnum spicant?). Polytrichum com- mune en juniperinum, Mnium hornum, Leucobryum glaucum, bedekken met Cladonia rangiferina den bodem en in Augustus vond ik er Boletus scaber, Cantharellus cibarius en enkele Rus- sula’s. Men zou in dit plantengezelschap bijna meenen zich op ons diluvium te bevinden. Alleen Vaccinium myrtillus, Melam- pyrum pratense en enkele andere ontbreken om de overeenstem-
1) Een vijvertje gelegen in een open terrein van dit Jonkersteebosch, vlak bij de plaats van het voormalige Huis Ouddorp, is in zooverre merkwaardig voor onze flora, dat daar nog in 1915 door den heer van Eyk, onderwijzer te Ouddorp Trapa natans gevonden schijnt te zijn. De juistheid hiervan moeten de vruchten door den heer v. Eyk aan Dr. W. J. Jongmans gezonden, be- vestigen. Nu vond ik ’t vijvertje schoon gemaakt en van Trapa natans geen spoor.
2) De flora bestond verder uit Polypodium vulgare, Polystichum spinu-
losum, Arundo Phragmites, Rumex acetosella, Lonicera periclymenum.
113
ming met bijv. diluviale terreinen in de provincie Utrecht vol- komen te maken.
Altijd ontbreken er echter van die vaste vertegenwoordigers van onze diluviale flora en dit brengt ons als het ware vanzelf tot de vraag: Wat is de oorzaak dat een aantal planten wel op onze diluviale gronden te vinden zijn en niet in de kalkarme binnen- duinen, die er in physische bodemstructuur zoozeer mee overeen schijnen te komen en ook het geringe kalkgehalte ermee gemeen hebben. De nabijheid van de zee kan in dezen van geen invloed zijn, dat leert ons bijv. de flora van het diluvium der Noord- Friesche eilanden.
Zoo zijn bv. Spergula morisonii, Illecebrum verticillatum, Genista pilosa voor de droge, Hypericum elodes en Pinguicula vulgaris voor de moerassige streken van ons diluvium ken- merkend, terwijl ze in de binnenduinen ontbreken. Eigen- aardig is ook het gedrag der Gentiana soorten. Gentiana pneumo- nanthe komt bijna alleen op diluvium, zelden. op veengrond in ‘t alluviale gebied voor*), maar niet in de duinen. Gentiana cam- pestris daarentegen groeit bij ons niet op diluvium en wel in de duinen, in Goeree op kalkarme binnenduinen. Gentiana Amarella en G. germanica hooren thuis op kalkrijken bodem.
Wellicht zou men onder invloed van de jongste publicaties van Dr. Tesch”) over den oorsprong onzer duinen geneigd zijn, de verklaring van dit verschil tusschen diluviale en binnenduin- flora daarin te zoeken, dat de gronden onzer duinen van anderen oorsprong zijn dan ons Rijn-, Maas- en Noordelijk diluvium. Niet door de rivieren zouden de zanddeeltjes van onze duinen hier zijn gebracht, maar na de doorbraak bij Calais zouden zij uit aldaar door abrasie ontstane en door de zeestrooming hier- heen gevoerde zandmassa’s zijn opgebouwd. Slechts het Schoorl- sche duincomplex zou volgens Dr. T esch misschien van anderen oorsprong zijn.
1) Gentiana pneumonanthe vond ik o. a. op veengrond bij Gouda.
2) Dr. P. Tesch, De herkomst van het duinzand. Tijdschrift Ned. Aardr. Genootschap. 1920.
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 8
114
Dan zou dus het bovengenoemde verschil in flora een gevolg zijn van het verschil in de samenstelling van dien bodem, met het verschil in physische eigenschappen, dat daarmee samen- hanst.
In deze beschouwing zou passen, dat de duinen van het Schoorlsche complex planten bezitten, die anders alleen op het diluvium te vinden zijn, zooals Vaccinium myrtillus.
We zouden dan ook verschillen mogen verwachten tusschen de flora van het Noordelijk diluvium en die van Rijn- en Maas- diluvium en misschien zou het voorkomen van Empetrum nigrum daarmee in verband te brengen zijn‘), ook dat der glaciale relicten in Drente gevonden.
Toch moeten we met dergelijke beschouwingen uiterst voor- zichtig zijn: Hypericum humifusum zou men ook zulk een plant van diluviale gronden genoemd hebben en die blijkt nu ook in de kalkarme binnenduinen van het Land van Diepenhorst op Goeree voor te komen”). In zekeren zin geldt dit ook voor Spiranthes spiralis (zie boven).
Onze gegevens betreffende de Nederlandsche flora zijn nog te onvolledig om conclusies op dit gebied te trekken. Jammer genoeg is de uitgave der Plantenkaartjes voor Nederland van Goethart en Jongmans, die deze lacunen zou kunnen aanvullen, gestaakt.
Hieronder volgt de lijst der op het eiland Goeree aangetroffen soorten en variëteiten. De enkele, die niet door mij zijn gevonden, zijn òf overgenomen uit de Plantenkaartjes en afkomstig van een excursie van Vuyck en Boerlage in 1894 en met een * aangeduid, òf berusten op betrouwbare opgaven omtrent voor- komen en vindplaats van de later genoemde heeren en zijn met T aangeduid. Bij het nazien van enkele twijfelachtige gevallen had
1) De bessen van Empetrum worden door vogels (wulpen) verspreid; dit speelt dus misschien ook een rol bij de verspreiding; een ander object zou beter zijn, om deze vraag na te gaan.
2) Volgens de plantenkaartjes is Hypericum humifusum ook bij Leiden gevonden. D’Hui en van Iterson vonden de plant ook op Schouwen.
115
ik de hulp van de heeren Heukels, Kloos, Jansen en Wachter, terwijl de heer Schipper zoo vriendelijk was de Rubus soorten voor mij na te gaan. Hun allen hierbij mijn hartelijken dank, ook Ds. de Gids en den heer Brinkhuis te Goeree, benevens den heeren P. v. Eyk en de Hondt, onder- wijzers te Ouddorp en Goeree, die mij met het inzamelen van enkele exemplaren behulpzaam waren.
De nomenclatuur is die van Heukels’ Schoolflora voor Nederland, 15° druk, dus in aansluiting aan den 2e? druk van den Prodromus F lorae Batavae.
De met ** aangeduide planten bevinden zich in het Her- barium der Nederl. Botan. Vereeniging. De vindplaatsen zijn aangegeven volgens het stelsel der Plantenkaartjes, alleen die der gewone planten niet.
AMERSFOORT, Juli 1920.
85
Lijst der Flora van het eiland Goeree.
Equisetaceeën. E. arvense Ib. Z.d. E. palustre evens ** E. hiemale L. P2, 67, 41, 42, 43, 44; Q2, 17, 21, 22.
Polypodiaceeén. Polypodium vulgare L. a. Polystichum Filix mas Rth. P2, 67, 34, 42, 44. : spinulosum D.C.
0 eu-spinulosum Aschr. et Gr. P2, 67, 44; Q2, 17, 14.
8 dilatatum Sm. P2, 67, 34, 42. Asplenium Ruta muraria L. P2, 68, 34; Q2, 17, 22. Blechnum spicant With. P2, 67, 44.
Osmundaceeén.
Osmunda regalis L. P2, 67, 44.
Coniferen. Taxus baccata L.‘) aangeplant P2, 67, 44. Juniperus communus L. aangeplant Q2, 17, 22. Pinus Pinaster Ait. aangeplant v.a.
silvestris L. aangeplant P2, 67, 42.
Liliaceeën.
Ornithogalum umbellatum L. P2, 67, 41, 42, 43, 44; Q2, 17, AID
1) Oude exemplaren bij het Huis Ouddorp, dat in 1673 gebouwd is. Omvang bij den voet + 2,5 M., op schouderhoogte 2 M.
117
+ Ornithogalum nutans L. P2, 68, 14. + Muscari botryoides Mill. P2, 68, 32. Allium Cepa L. verw. P2, 67, 41, 42, 44.
Mee vinieale IL. a.
» Oleraceum L. P2, 68, 31. Asparagus officinalis L. v.a.
8 prostratus Aschr. et Gr. P2, 67, 42.
Pe onatura Atel Al P25 OSM KOMMT DD
Amaryllideeën.
Galanthus nivalis L. (verw.) P2, 67, 41.
Juncaceeën. Juncus glaucus Ehrh. P2, 67, 41. » conglomeratus L. a. effusus L. va. „ compressus Jacq. P2, 68, 14. » Gerardi Loisl. P2, 68, 14, 23, 32; Q2, 17, 12; 18, 23, 24. » _ Tenageia Ehrh. P2, 68, 14. ee buionius Ea: » maritimus Link. P2, 66, 44, P2, 68, 14, 23, 31, Q2, 17, 23, 24. Juncus lamprocarpus Ehrh. % eu-lamprocarpus Aschr. et Gr. a. „ obtusiflorus Ehrh. Q2, 18, ian Luzula campestris Link. et D. C. z.a.
Iridaceeén.
Iris pseudacorus L. P2, 67, 33, 34; 68, 33, 34.
Typhaceeén. Typha latifolia L. Q2, 17, 22, 23; P2, 67, 34. » angustifolia L. Q2, 17, 22.
Sparganiaceeén. Sparganium ramosum Huds. 8 neglectum Beeby. P2, 67, 41, 42.
118
Lemnaceeén. Spirodela polyrrhiza Schleiden v.a. Lemna trisulca L. a.
nino ar
„ gibba L. P2, 68, 34; Q2, 16, 22; 17, 11.
Potamogetonaceeën. **Zostera marina L. @ stenophylla Aschr. et Gr. Q2, 17, 31. eS ee nara AEO ZZAN IE
** Zannichellia palustris L. @ pedicellata Whlnb. a. Ruppia maritima L. § rostellata Koch. Q2, 17, 24. Potamogeton ee L. f. vulgaris Cham. et Schld. za. f. scoparius Wallr. a. crispus L. v.a.
Cyperaceeén. Carex disticha Huds. Q2, 16, 22. Pe atvenania lo. 7a. 2 vulpina P25 68,23-0O25 Wi: 2. se „ — nemorosa Koch. Q2, 17, 22. „ paniculata L. P2, 68, 33. ** stricta Good. P2; 68, 13. „ trinervis Degl. P2, 68, 13: „ Goodenoughii Gay. B curvata Aschr. et Gr. P2, 68, 13, 31. » glauca Murr. f. typica Aschr. et Gr. P2, 68, 13, 31. „… panicea L. f. typica Aschr. et Gr. P2, 68, 13, 31. … caryophyllea Latourette P2, 68, 13, 14. » _ flava L. f. lepidocarpa Godr. P2, 68, 24. 5 „… Ocderi Ehrh. P2, 68, 23; Q2, 17, 31. *X ___extensa Good. P2, 68, 14, 23. » distans L. P2, 68, 23; Q2, 17, 22, 23. „ pseudocyperus L. Q2, 17, 22. » Yiparia Curt. P2, 68, 24; Q2, 17, 22. 72 hintaan P2 On, 42: 68) 13514. 31. Sn nigricans L. P2, 66, 44; 68, 13, 23.
119
Scirpus paluster L. f. typica Aschr. et Gr. P2, 68, 13, 14. „ uniglumis Lk. P2, 68, 13. » pauciflorus Lightf. P2, 66, 44. oe setaceus L. P2, 67, 34. » lacustris L. Q2, 17, 14. Tabernaemontani Gmel. P2, 68, 14, 23; Q2, 17, 23.
maritimus L. a.
an ms fm. monostachya. Q2, 17, 24. ** ~~ compressus Pers. P2, 68, 31. . Eriophorum polystachyon L. P2, 66, 44; 67, 44; 68, 31; Q2, 17, 14. Gramineeén.
Zea Mays L. (opslag). P2, 67, 44. Phalaris arundinacea L. Q2, 17, 22. Se canariensis L. Q2, 17, 22. Anthoxanthum odoratum L. f. vulgatum Aschr. et Gr. z.a. Alopecurus pratensis L. f. eu-pratensis Aschr. et Gr. za. x myosuroides Huds. v.a. se bulbosus L. P2, 67, 32. et geniculatus L. P2, 67, 42. Phleum pratense L. f. typicum Aschr. et Gr. a. Pee arenarium i. a: ** Cynodon Dactylon Pers. P2, 67, 42; Q2, 17, 24, 31. _ Agrostis vulgaris With. f. genuina Schur. a. alba L. f. genuina Schur. a flavida Aschr. et Gr. a. 8 diffusa Host. a. f. prorepens Aschrs. a. f. maritima G. Mey. P2, 68, 14, 23. x Spica Venti L. v.a. Calamagrostis Epigeios Rth. P2, 66,22; P2, 68,24; Q2, 16,22, 24. arenaria Rth. a. Ane Phragmites L. a. a f. stolonifera G. Mey. P2, 68, 23, 24. Keeler albescens D.C. a.
120
Aira caryophyllea L. v.a. »» praecox L. va. », flexuosa L. P2, 67, 41, 42, 44. Weingaertneria canescens Bernh. a. Holcus lanatus L. f. coloratus Rehb. z.a. Avena elatior L. f. vulgaris Fr. a. sativa L. f. diffusa Aschrs. ef Gr. v.a. » pubescens Huds. va. Sieglingia decumbens Bernh. P2, 68, 31. Briza media L. va. Poa annua L. za. „ compressa L. Q2, 17, 22. pratensis L. f. vulgaris Gaud. za. , trivialis L. f. vulgaris Rchb. a. Glyceria aquatica Wahlb. va. fluitans R.Br. va. Dactylis glomerata L. f. typica Aschrs. et Gr. za. Cynosurus cristatus L. va. Festuca thalassica Kth. P2, 68, 14. Be distans Kth. Q2, 17, 31. ovina L. f. eu-ovina Hackel. P2, 68, 13. , _ rubra L. f. gigantea Hackel. va. i gigantea Vill. Q2, 17, 22. arundinacea Schreb. f. vulgaris Hackel. P2, 67, 4. ih pratensis Huds. f. genuina typica Hackel. va. Bromus hordeaceus L. f. mollis L. a. a oe f. Thomini Aschrs. et Gr. P2, 68, 14. : commutatus Schrad. P2, 68, 3. pul astenilisvioo via: Triticum cereale Salish. P2, 67, 42. sativum Link. f. vulgare Aschr. et Gr. P2, 67, 31. 5 repens L. f. vulgare Dell. z.a. ke » £. glaucum Dell. a. re ,. _f. maritimum Koch et Ziz. a.
12]
Triticum junceum L. f. normale Aschr. et Gr. P2, 67, 24, 41; O217 31. Triticum acutum Aschrs. et Gr. P2, 68, 13, 14; Q2, 17, 31. Hordeum arenarium Aschrs. a. ae xh 45 f. multiflorum Hall. By. 67, 24, 41. 85 sativum Jessen. P2, 67, 33. a polystichon Hall. f. hexastichon Dell. P2, 67, 42. es Mae secalinum Schreb. P2, 68, 42, Q2, 18, 11. ih murinum L. P2, 67, 44; Q2, 17, 21, 22, 24. maritimum With. Q2, 17, 23. En multiflorum Lmk. f. Gaudini Aschrs. et Gr. Q2, 17, 13. perenne L. za. Lepturus incurvatus Trin. f. vulgatus subcurvatus Aschr. et Gr. P2, 68, 32. f. vulgatus strictus Buch. P2, 68, 14, 23, 24; Q2, 17, 31.
Orchidaceeén. Orchis Morio L. P2, 67, 42; 68, 13, 14, 23, 31. , latifolius L. P2, 68, 13, 33; Q2, 17, 13, 18, 11. » maculatus L. f. genuinus Rchb. P2, 68, 23. Epipactis palustris Crntz. P2, 66, 44; 67, 42; 68, 14, 23, 24, 31. ni latifolia All. P2, 67, 34, 42; Q2, 16, 24. Listera ovata R. Br. P2, 67, 33, 34, 42; 68, 14, 24. « **Spiranthes spiralis Koch. P2, 67, 42; 68, 13, 31; Q2, 17, 11.
Scheuchzeriaceeén. Triglochin maritima L. P2, 68, 14, 23; Q2, 17, 31. ek palustris L. P2, 66, 44; 67, 34; 68, 23, 31.
Alismataceeën.
Alisma Plantago aquatica L. f. typicum. va. Eee ee Eng P2, 67, 34; 68, 13, 23; OZ;
Butomaceeén. Butomus umbellatus L. P2, 67, 44; 68, 34.
122
Hydrocharitaceeén. Helodea canadensis Rich. et Mich. Q2, 17, 22, 24.
Hydrocharus Morsus ranae L. a.
Cupuliferen. | Betula verrucosa Ehrh. P2, 67, 44. ,», pubescens Ehrh. P2, 67, 44. Alnus glutinosa Gaertn. a. Corylus avellana L. P2, 67, 42. Fagus sylvatica L.1) P2, 67, 44. Quercus Robur L. P2, 67, 41, 42, 43, 44.
Juglandaceeén. Juglans regia L. (aangeplant). Q2, 17, 22.
Salicaceeén. Salix repens L. f. eurepens v. Seemen (vulgaris Wimm.). z.a.
» purpurea L. f. genuina Dell. P2, 67, 24.
» viminalis L. f. vulgaris Kern. P2, 67, 42.
» cinerea L. P2, 67, 42. „caprea L. f. latifolia Anders. P2, 67, 42, 44.
, aurita L. P2, 67, 42, 44.
… alba L. f. typica Anders. P2, 67, 42.
», amygdalina L f. vulgaris Wimm. P2, 67, 44.
fragilis L. f. angustifolia Kern. P2, 67, 42, 44. Pels alba L. P2, 67, 41, 42, 44. D9 tremula L. ley, 67, Al, 42, 44, canescens Sm. (alba X tremula) P2, 67, 42.
je canadensis Mchx. va.
Urticaceeën. Urtica urens L. a. dioica L. za.
1) Fagus sylvatica is alleen in een exemplaar aanwezig bij het Huis Ouddorp.
123
Cannabis sativa L (opslag) P2, 67, 44 Humulus Lupulus L. a.
Ulmaceeén.
Ulmus campestris L. Q2, Ke 53 Ss © suberosa Ehrh. a. Ceratophyllaceeën.
Ceratophyllum submersum L. P2, 67, 41.
Polygonaceeën. ** Rumex maritimus L. P2, 68, 14, 23. Rumex obtusifolius L. f. agrestis Wallr. va. » conglomeratus Murr. f. vulgaris Wallr. a. „ sanguineus L. f. genuinus Koch. P2, 67, 41, 42, 44. Prema cnispus) a: » Hydrolapathum Huds. va. Acetosella L. z.a. ze Acetosa L. a. Polygonum aviculare L. f. heterophyllum Ldm. a. , Bistorta L. P2, 68, 31. … . amphibium L. f. natans Mnch. P2, 67, 33. 4 je L. f. terrestre Leers. P2, 68, 31.
tomentosum Schrk. a.
A Persicaria L. f. agreste Fr. a. f. biforme Whlnb. va. Ee nodosum Pers. a.
i Convolvulus L. a.
„ dumetorum L. P2, 68, 32. Fagopyrum esculentum Mnch. P2, 67, 44.
tataricum Gaertn. P2, 67, 44.
Chenopodiaceeën. Suaeda maritima Dum. Q2, 17, 31; 18, 12, 21, 22. Salsola Kali L. f. hirsuta Hornem. P2, 67, 23; 68, 24; Q2, 16, 21, 42.
124
Salicornia herbacea L. patula Crép. P2, 68, 23; Q2, 17, 31; | oti fT Fan pd
Chenopodium polyspermum L. f. cymosum Chev. P2, 68, 43. oh rubrum L. P2, 67, 43.
+ et glaucum L. P2, 68, 24. A album L. eu-album Ludw. f. spicatum Koch. z.a. i ficifolium Sm. P2, 68, 24.
Beta lee L. f. cicla L. (verw.) Q2, 17, 22; 18, 21. Obione portulacoides Mog. Tand. Q2, 17, 23, 31; 18, 11, 12. Atriplex laciniatum L. (arenarium Woods.) Q2, 17, 14. ie littorale L. 8 marinum Deth. Q2, 17, 31. hastatum L. microspermum W. et K. va. f. triangulare oppositifolium Q2, 17, 24. patulum L. va.
Amarantaceeën.
Amarantus caudatus L. (verw.) Q2, 17, 22. : retroflexus L. P2, 67, 43. ie lividus L. ascendens Th. P2, 67, 43.
Caryophyllaceeén. * Herniaria glabra L. Scleranthus annuus L. P2, 67, 42. NE perennis L. P2, 67, 41, 42, 43, 44; 68, 31; Q2, Zn Sagina procumbens L. f. nodosa Nolte. va. » stricta Fr. P2, 68, 14, 23. ** ~~ apetala Ard. f. ciliata Fr. P2, 67, 42. » nodosa Fenzl. f. genuina Prodr. a. Spergula arvensis L. f. vulgaris Boenngh. P2, 67, 44. f. sativa Boenngh. a. Spergularia marginata Kittel. P2, 68, 33, 34; Q2, 18, 12. a salina Prsl. Q2, 17, 31. 5 media Fr. P2, 68, 23, 24.
125
Ammadenia peploides Ruprecht a. (zeeduinen). Arenaria serpyllifolia L. a. Stellaria media Cyrillo. z.a. cs graminea L. P2, 67, 4. Malachium aquaticum Fr. P2, 68, 31. Cerastium arvense L. z.a. glomeratum Thuill. P2, 67, 44. triviale Lk. z.a. semidecandrum L. f. glandulosum Prodr. z.a. semidecandrum f. tetrandrum Prod. P2, 67, 31. <i officinalis L. P2, 67, 32. ** Silene conica L. a. „ pendula L. (verw.) P2, 68, 43. pas edichotoma 1. P2; 68, 42.
Sea nutans I. zoa.
Coronaria Flos cuculi L. P2, 68, 43. Melandryum noctiflorum Fr. P2, 68, 23, 32. JA album Grche. v.a.
Agrostemna Githago L. P2, 67, 42, 43, 44.
Portulacaceeën. Montia minor Gmel. P2, 67, 42; Q2, 17, 12. Claytonia perfoliata Donn. P2, 67, 42.
Berberidaceeën.
Berberis vulgaris L. P2, 67, 42; 68, 31.
Ranunculaceeën. ** Thalictrum minus L. f. dunense P2, 68, 23, 24. i flavum L. P2, 67, 34. Batrachium salinum Sur. v.a. onders. Baudotii Prod. P2, 67, 42. confusum Prod. P2, 67, 33.
2 aquatile Dum. onders. trichophyllum Chaix. P2, 67, 42; 68, 31.
126
Ranunculus Flammula L. P2, 67, 42, 44; 68, 31. a sceleratus L. P2, 67, 41, 42; 68, 33. i bulbosus L. P2, 67, 42; 68, 31. sn sardous Crntz. P2, 67, 31. Bs auricomus L. Q2, 18, 11. 3 acer L. za. repens L. a.
ican verna Huds. P2, 67, 34; Q2, 17, 22. Caltha palustris L. P2, 68, 14, 23.
Papaveraceeén. Papaver somniferum L. (verw.) P2, 68, 33. 5 Argemone L. va. Rhoeas L. f. genuinum Prod. a. f. strigosum Boenngh. a. 3 dubium L. z.a. + Glaucium flavum Crniz. P2, 68, 23.
Chelidonium majus L. v.a.
Fumariaceeén.
Corydalis solida Sm. P2, 67, 34, 41, 42, 43; Q2, 16, 22. Fumaria officinalis L. Q2, 17, 21.
Cruciferen.
Nasturtium officinale R. Br. f. genuinum Gren. et Godr. P2, 67, 41, 42, 44. palustre D.C. P2, 67, 41, 42, 43.
ie silvestre R. Br. f. dentato-incisum P2, 68, 42; Q2,
Wie
Cardamine hirsuta L. (multicaulis Hoppe) a. pratensis L. a.
Sen Sophia L. P2, 67, 41, 42, 43.
5 officinale L. a. Stenophragma Thalianum Celak. P2, 67, 42. Alliaria officinalis Andrzj. P2, 67, 44.
Erysimum cheiranthoides L. v.a.
127
Brassica oleracea L. v.a. Rapa L. v.a. Napus Ie See Sinapis arvensis L. v.a. Erucastrum Pollichii Sch. et Sp. P2, 67, 44. plan: tenuifolia D.C. P2, 68, 42. muralis D.C. P2, 68, 44.
Lunaria annua L. verw. P2, 67, 42. Erophila verna E. Meyer f. vulgaris Prod. a. Cochlearia Armoracia L. P2, 67, 31.
ie danica L. z.a. (duinen).
= officinalis L. P2, 68, 34, 42, 43; Q2, 18, 11, 12 Camelina sativa Crntz. f. subglabra Koch. P2, 67, 34, 43. Thlaspi arvense L. P2, 67, 44. Teesdalia nudicaulis R. Br. P2, 67, 42; 68, 31. Lepidium. Draba L. P2, 68, 34; Q2, 18, 11. Capsella Bursa pastoris Mnch. z.a.
i Evantecnitolia: ya
CDs Telt ANIENOE0) WEIDEN Cakile maritima Scop. v.a. (zeeduinen). Raphanistrum Lampsana Gaertn. P2, 67, 34. Raphanus sativus L. f. radicula Pers. P2, 67, 34, 42.
Resedaceeën.
Reseda lutea L. P2, 67, 44.
Violaceeén. Viola odorata hy. Py. 68, 43. canina L. f. ericetorum Schrad. P2, 67, 42; 68, 31. tricolor L. vulgaris Koch. a. f. arvensis Murr. a.
Hypericaceeën. ** Hypericum humifusum L. P2, 67, 34, 44. perforatum L. a. tetrapterum Fr. v.a.
128
Tiliaceeén. Tilia platyphyllus Scop. aangeplant P2, 67, 34. intermedia D. C. P2, 67, 43.
Malvaceeén. Malva moschata L. verw. P2, 68, 14, 34. crispa L. verw. P2, 68, 43. silvestris L. v.a.
» neglecta Wallr. va. +, borealis Wallmann*) P2, 68, 24.
Geraniaceeén. Geranium pusillum L. P2, 67, 42; 68, 32. ii molle L. a. is dissectum L. P2, 68, 42. is Robertianum L. v.a. Erodium cicutarium L'Herit. a.
var. 8 pimpinellifolium Willd. P2, 67, 42.
Oxalidaceeén. Oxalis stricta L. P2, 67, 44; 68, 33. corniculata L. (roode variéteit verw.) Q2, 17, 22. Linaceeén. Linum usitatissimum L. Q2, 17, 24; 18, 11. » catarcticum L. v.a. (duinen). ** Radiola linoides Gmel. P2, 67, 34, 42; 68, 31; Q2, 17, 12. Sapindaceeén. Aesculus Hippocastanum L. aangeplant Q2, 17, 22.
Aceraceeén.
Acer Pseudo-platanus L. opslag. Q2, 16, 22.
Polygalaceeén. Polygala vulgaris L. var. 8 oxyptera Rchb. a.
1) Althaea officinalis L. yond ik op Goeree nog niet, wel bij Melissant
op Overflakkee.
129
Rhamnaceeén.
Frangula Alnus Mill. P2, 67, 44.
Euphorbiaceeén. Euphorbia Lathyris L. P2, 67, 42. bs helioscopia L. a. Paralias L. P2, 67, 41; 68, 14, 23; Q2, 16, 42. Peplus L. v.a. exigua L. P2, 67, 42.
99
Callitrichaceeén. Callitriche autumnalis L. P2, 67, 42.
2 stagnalis Scop. v.a.
Umbelliferen. Hydrocotyle vulgaris iL. Pes 66, 44. 67, 42: 68, 13, 31 B O2, 17, 12. Eryngium campestre L. a. i maritimum L. a. (zeeduinen). Apium graveolens L. P2, 68, 14, 23, 34, 41, 42. Helosciadium inundatum Koch. P2, 67, 42. es nodiflorum Koch. P2, 67, 34; Q2, 16, 22. Aegopodium Podagraria L. z.a. ** Pimpinella magna L. P2, 67, 34, Q2, 17, 14, 23. Berula angustifolia Koch. z.a. ee Bupleurum tenuissimum L. P2, 68, 24. ** Oenanthe Lachenalii Gmel. P2, 67, 34; 68, 14, 23; Q2, 17, Be 16: 22: Aethusa Cynapium L. P2, 67, 42; Q2, 17, 22. Foeniculum capillaceum Gill. (verw.) P2, 67, 42. Angelica silvestris L. P2, 67, 24; 68, 23, 24; Q2, 18, I1. Pastinaca sativa L. a. Heracleum Sphondylium L. v.a. Daucus Carota L. a. Torilis Anthriscus Gmel. P2, 67, 42, 44. helvetica Gmel. P2, 68, 43. Neder]. Kruidk. Archief. 1920. e)
130
Anthriscus silvestris Hoffm. a.
i vulgaris Pers. P2, 68, 24; Q2, 17, 13. Chaerophyllum temulum L. P2, 67, 31, 33, 34; 68, 23. ** Conium maculatum L. P2, 67, 42; Q2, 17, 14.
Araliaceeén.
Hedera Helix L. P2, 68, 31.
Crassulaceeën. Sedum acre L. a. Sempervivum tectorum L. P2, 67, 42.
Saxifragaceeën. Sm tridactylites L. a. *- Parnassia Sea L. P2, 66, 44; 68, 13, 14, 23, 31, 67, 42, Q2, 16 Ribes ee ib. verw. v.a.
rubrum L. verw. Q2, 17, 31.
Onograceeën. Epilobium angustifolium L. Q2, 16, 24; 17, 31. i montanum L. Q2, 17, 31. Es hirsutum L. va. parviflorum Schreb. P2, 67, 34, 42; 68,14; Q2, 17, 22. palustre L. va. tetragonum L. P2, 67, 44. Orbn biennis L. P2, 67, 42; 68, 23.
Halorrhagidaceeën. Myriophyllum spicatum L. P2, 67, 32. Hippuris vulgaris L. P2, 67, 33.
Lythraceeën. Lythrum salicaria L. P2, 67,34, 44; 68, 14; Q2, 17, 22; 18,11.
Elaeagnaceeën. Hippophaes rhamnoides L. a. (duinen).
13]
Rosaceeén. Crataegus: Oxyacantha L. v.a. monogyna Jacq. v.a. Sorbus Aucuparia L. P2, 67, 44. ** Rosa rubiginosa L. a. canina L. v.a. „ dumetorum Thuill. 8 urbica Leman P2, 67, 32. * pimpinellifolia L.*) Geum urbanum L. v.a. ** Rubus affinis Wh. et N. P2, 67, 41, 42, 43, 44. EE, ulmifolius Schott. (R. rusticana E. Mercier) a. caesius L. z.a. », caesius Y dunensis Noeldeke. a. » caesius X affinis P2, 67, 42. - caesius X ulmifolius P2, 67, 44. pte vesca L. P2, 68, 14. i grandiflora Ehrh. (verw.) P2, 67, 42. Potentilla anserina L. a. Ee Tormentilla Neck. P2, 67, 42; 68, 31; Q2, 16, 22. ER reptans L. P2> 67742: ie argentea L. f. typica Beck. P2, 68, 23. f. demissa Th. Wolf. P2, 67, 41, 42. ** Alchemilla arvensis Scop. P2, 67, 42. Agrimonia Eupatoria L. P2, 67, 32, 34, 41, 68, 23, 24, 34; OPN 135.18. 4A 12213: Ulmaria palustris Mnch. f. discolor P2, 67, 34, 41, 42, 43, 68; 25:91.
Prunus avium L. verw. va. cerasus L. verw. va. ie spinosa L. P2, 68, 31, 32, 33; Q2, 17, 22.
». domestica L. verw. v.a.
1) Volgens Vuyck veel voorkomend in 1894, door mij niet terug- gevonden.
QF
132
Papilionaceeén. Sarothamnus vulgaris Wimm. P2, 67, 34, 41, 42, 43, 44; 68, 31, Sa OE eee Ononis spinosa L. v.a. , repens L. f. mitis Gmel. a. (duinen). Anthyllis Vulneraria L. (maritima Schw.) a. (duinen). Medicago lupulina L. z.a. sativa L. (verw.) v.a. ey media Pers. (M. sativa X falcata) P2, 67, 32; Q2, 17, 23. falcata L. P2, 67, 34, 41. minima L. P2, 67, 32. : arabica All. Q2, 17, 13, 14, 23, 24, 18, 11, 12. Melilotus altissimus Thuill. P2, 67, 24. ig officinalis Desv. P2, 67, 44. Trifolium hybridum L. P2, 67, 34, 44. repens L. a. fragiferum L. v.a. és arvense L. P2, 67, 41, 42, 43, 44. incarnatum L. (verw.) Q2, 17, 21. pratense L. a. var. Y villosum Wahlb. Q2, 17, 22. minus Relhan a. procumbens L. (T. campestre Schreb.) a. DS 53 L. (T. minus Koch) v.a. Lotus uliginosus L. P2, 67, 41. corniculatus L. v.a.
i is var. d. crassifolius Pers. P2, 68, 14. ** ~~ tenuifolius L. P2, 68, 14, 23, 32: Q2, 17, 13, 23, 24: 18, 11.
Robinia Pseud-Acacia L. (opslag) P2, 68, 33. Ornithopus sativus Brot. P2, 67, 42, 44.
i perpusillus L. P2, 67, 42; Q2, 17, 12. Vicia hirsuta Koch P2, 67, 44.
wee Craccamientas
133
Vicia sativa L. v.a. , angustifolia Rth. a.
Faba L. (opslag) Q2, 17, 13.
lathyroides L. v.a. Pisum sativum L. (verw.) Q2, 17, 14. Lathyrus tuberosus L. Q2, 18, 11.
4 pratensis L. P2, 67, 41, 68, 23; Q2, 17, 11.
ne paluster L. P2, 68, 14.
Ericaceeën. ** Calluna vulgaris Salisb. P2, 67, 42, 44; Q2, 17, 14. ** Erica Tetralix L. Q2, 17, 14. ** Pirola rotundifolia L. P2, 66, 44, 68, 23, 24, 31 ; Q2, 16, 24.
Primulaceeën.
Lysimachia vulgaris L. P2, 67, 34, 44, 68, 23; Q2, 17, 14. Nummularia L. va.
Ae eeallis arvensis L. a.
tenella L. P2, 68, 13.
** Centunculus minimus L. P2, 68, 14, 23.
Samolus Valerandi L. P2, 67, 34, 42, 68, 14, 23; Q2, 18, 11.
Glaux maritima L. P2, 68, 14, 23, 24; Q2, 17, 11, 12, 18, 31.
Plumbaginaceeën. Armeria vulgaris Willd. P2, 68, 23, 24; Q2, 17, 31. a 8 maritima Mill. Q2, 18, 21. Se Limonium L. P2, 68, 24; Q2, 17, 23, 31.
Oleaceeën.
Ligustrum vulgare L. v.a. (duinen). Fraxinus excelsior L. P2, 68, 32, 33. Syringa vulgaris L. (verw.) P2, 68, 33.
Gentianeeën. * Limnanthemum nymphaeoides Lk.
** Centiana campestris L. P2, 67, 42; 68, 13, 14, 31.
134
** Erythraea pulchella Fr. P2, 68, 14, 23; Q2, 17, 31.
en as Centaureum Pers. 2 67, 34, 42: 68, 13, 14. ree = littoralis Fr. P2, 68, 13, 14, 23; Q2, 16, 24. Convolvulaceeén.
Convolvulus sepium L. a.
ces Soldanella L. P2, 67, 32, 41, 68, 14, 23; Q2, 16, 22. ie arvensis L. z.a.
+ Cuscuta Epithymum L. 6 Trifolii Bab. P2, 67, 4.
ae » epilinum Whe. Q2, 17, 22.
Asperifolién. Cynoglossum officinale L. P2, 67, 24, 68, 13, 14, 23, 24. Borago officinalis L. (verw:) P2, 68, 43; Q2, 17, 22. Anchusa arvensis M. B. va. Symphytum officinale L. P2, 67, 41; 42, 68, 41; Q2, 18, 11, 12. + Echium vulgare L. P2, 68, 14. Lithospermum officinale L. P2, 68, 24, 44; Q2, 16, 22. i arvense L. P2, 67, 41. Myosotis caespitosa Schultz v.a. arenaria Schrad. v.a. intermedia Lk. v.a.
hispida Schldl. P2, 67, 42.
Solanaceeën. Lycium halimifolium Mill. P2, 67, 32, 44, 68, 24; Q2, 17, 22. Solanum tuberosum L. (verw.) P2, 67, 42.
Je Dulcamara L. va.
nigrum L. a.
+ Hyoscyamus niger L. P2, 68, 43. Nicotiana rustica L. (verw.) Q2, 17, 22. Datura Stramonium L. Q2, 16, 22, 17, 11, 12, 13.
Scrophulariaceeén. Verbascum Thapsus L. P2, 67, 34, 68, 23. Scrophularia nodosa L. P2, 68, 34.
135
Scrophularia alata Gil. 8 Neesii Wirts. P2, 67, 41. xy Balbisiu Horn. P2, 67, 42, 44, 68, 24; O20 17, 22. Linaria Cymbalaria Mill. Q2, 17, 22. minor Desf. P2, 67, 34, 68, 34. » vulgaris Mill. va. Veronica scutellata L. Bz 67, 42, 43, 68, 13% 14. a Anagallis L. (V. aquatica Bernh.) P2, 67, 42, 68, 31, SO ee KORE Rs Beccabunga L. P2, 67, 34. officinalis L. v.a. serpyllifolia L. P2, 67, 42. arvensis L. P2, 67, 42, 68, 31; Q2, 17, 12. hederaefolia L. z.a. Tournefortii Gmel. v.a. agrestis L. v.a. polita Fr. P2, 68, 41, 42. lesecolophus minor W. et Grab. v.a. major Rchb. v.a. eee Odontites L. P2, 67, 32, 41, 42. 5 verna Bellardi P2, 68, 14, 23, 24.
a nemorosa Pers. f. curta Wettst. a.
Labiaten. ** Mentha rotundifolia L. P2, 67, 34; Q2, 17, 11. aquatica L. v.a. He arvensis L. P2, 67, 44. Lycopus europaeus L. P2, 67, 34, 44, 68, 23. Thymus serpyllum L. f. chamaedrys Fr. a. 3 EA f. angustifolius Pes. va.
f. citriodorus Schreb. P2, ae 42. ag Weneta oe TRR NOTE 34-02) 10, IT. Glechoma hederacea L. z.a.
Lamium amplexicaule L. a.
purpureum L. P2, 68, 33; Q2, 17, 22.
136
Lamium album L. v.a.
Stachys paluster L. P2, 67, 34, 43.
** Marrubium vulgare L. P2, 67, 44. Leonurus Cardiaca L. Q2, 17, 22. Brunella vulgaris L. a.
Scutellaria galericulata L. P2, 68, 32, 33. + Ajuga reptans L. P2, 67, 41.
Orobanchaceeén. ** Orobanche minor Suit. P2, 67, 34, 41, 42; Q2, 17, 11. a ne purpurea Jacq. P2, 67, 42.
se caryophyllacea Sm. P2, 68, 24.
Plantaginaceeën. Plantago lanceolata L. f. % vulgaris Cop. z.a. f. 8 angustifolia Cop. v.a.
ce major L. a. gees media L. P2 67, 41, 42. maritima L. % genuina Koch. P2, 68, 23 24: Q2, 17, Bi, er 12,
En Coronopus L. va.
Campanulaceeën. Jasione montana L. P2, 67, 34, 42, 44, 68, 23, 31; Q2, 17, 12. ** Campanula rotundifolia L. P2, 67, 34, 42; Q2, 17, 13, 14, 23, 24, 18; 11. be rapunculoides L. (verw.) P2, 68, 34, 43.
Cucurbitaceeén. Bryonia dioica Jacq. a.
Rubiaceeén. Rubia tinctorum L. verw. P2, 67, 42. Galium Aparine L. a. ieee tricorne With. P2, 68, 42.
137
Galium uliginosum L. v.a. palustre L. P2, 67, 44, 68, 13, 14, 31. bh verum L. a. oy Mollugo L. « elatum Thuill. va. 2 erectum Huds. va. ** ~~ ochroleucum Wolf (G. verum X Mollugo) P2, 67, 42, 68, 23, 24; Q2, 17, 23.
Caprifoliaceeén. Sambucus nigra L. a. , var. @ laciniata L. P2, 67, 42. - Lonicera Periclymenum L. a. Symphoricarpus racemosus Mich. (opslag) P2, 67, 34.
Valerianaceeén. Valeriana officinalis L. a. Valerianella olitoria Poll. f. leiocarpa Krok. P2, 67, 24. AS Morisonu D. C. f. lasiocarpa Koch P2, 67, 42.
Dipsaceeën. Dipsacus silvestre Mill. P2, 68, 34. Knautia arvensis Coulter P2, 67, 41, 42, 68, 23, 24, 41; Q2, i213.
Compositen. Eupatorium cannabinum L. va. Tussilago Farfara L. va. Aster Tripolium L. v.a.
is oe f. discoideus P2, 68, 34. Bellis perennis L. z.a. Erigeron canadensis L. v.a.
7 acer L. P2, 66, 22, 67, 24, 41, 68, 13, 14. * Tnula britannica L. Pulicaria dysenterica Gaertn. P2, 67, 41, 42, 68, 32, 33; Q2, 17, 13.
138
Bidens tripartitus L. P2, 67, 44; Q2, 17, 22. Helianthus annuus L. verw. P2, 67, 44. Filago minima Fr. P2, 67, 31, 42, 44. Gnaphalium uliginosum L. Q2, Lie i222 1 luteo-album L. P2, 67 34, 43, 68, 31. ** Artemisia Absinthium L. P2, 68, 24. maritima L. 0. typica Buch. P2, 68, 24; Q2, 17, 13, NAB TOE Artemisia vulgaris L. a. Achillea Millefolium L. z.a. Matricaria inodora L. v.a. Chamomilla L. P2, 68, 34, 42. ae Gi rhe ae majus Aschrs. P2, 67, 34, 42. ze vulgare Bernh. P2, 68, 23. Leucanthemum L. v.a. coronarium L. (opslag) P2, 68, 14. Senecio ee Oar silvaticus L. P2, 67, 42, 44; Q2, 17, 12. eu erucifolius P2, 68, 43; Q2, 17, 13, 18, 11. Jacobaea L. a. py var. 8 flosculosus D.C. P2, 68, 5. Cri arvense Scop. a. lanceolatum Scop. a. sy palustre Scop. v.a. Silybum Marianum Gaertn. P2, 67, 44. ** Carduus tenuiflorus Curt. P2, 67, 42, 68, 14; Q2, 17, 14. ba nutans L. a. Onopordon Acanthium L. P2, 67, 34, 68, 14, 31; Q2, 17, 14. Lappa minor D.C. va. Carlina vulgaris L. P2, 66, 44, 68, 13, 14; Q2, 16, 22, 24. Centaurea Cyanus L. P2, 67, 42, 43. Jacea L. f. lacera Koch. v.a. Lampsana communis L. va. Arnoseris minima L. P2, 67, 42. Cichorium Intybus L. a.
CORRE
schaal TD
A Sarothamnus vulgaris © Calluna vulgaris
* Erica te tralix and zeeduinen
(a ‚binnenduinen ze laagwaterlijn ——- Vroegere laagwaterlijn == dij ken = wegen Vroepere duinvoet
= kom Ouddorp» Goeree tl Water
gers
139
Thrincia hirta Rth. v.a. Leontodon autumnalis L. P2 67, 42; Q2, 17, 31. Helminthia echioides Gaertn. P2, 68, 33. + Tragopogon porrifolius L. P2, 68, 34. pratensis L. v.a.
ie v var. 8 minor Fr. P2, 67, 42.
4 is f. tortilis P2, 67, 41. Hypochoeris glabra L. P2, 67, 42.
} radicata L. a.
Taraxacum officinale Web. f. genuinum Koch a.
/
le ds f. glaucescens Rchb. corniculatum D. C. P2685 23: Lactuca sativa L. verw. P2, 67, 44. Sonchus oleraceus L. f. integrifolia Wallr. a. f. runcinatum Koch va. 5 asper All. v.a. arvensis L. za. Crepis taraxacifolia Thuill. a. ,, biennis L. va. „ virens Vill. va. Hieracium Pilosella L. za. i umbellatum L. z.a.
laevigatum Willd. 8 tridentatum Fr. P2, 67, 44.
Anthoxanthum odoratum L.
door
J. L. van SOEST. (Ingekomen 21 October 1920.)
Deze soort kenmerkt zich door groote verscheidenheid. Zij is reeds besproken door de heeren Jansen en Wachter in het Ned. Kr. Arch. 1915 bld. 146, waarheen ik in hoofdzaak verwijs. Enkele opmerkingen mogen hier volgen.
Gedroogd Anthoxanthum odoratum-materiaal van de N.B. V. en van de heeren Kloos, Jansen en Wachter heb ik mogen inzien, waarvoor ik hun hier mijn hartelijken dank betuig.
Alvorens nog enkele vormen nader te bespreken, wil ik mijn resultaten in de volgende tabel vastleggen. De in ons land voor- komende vormen zijn:
a. glabrescens Celak. Onderste kelkkafjes kaal of op de nerven iets ruw.
1. subv. montanum A. et G. Pluim cylindrisch, met zeer regelmatig daarin geplaatste aartjes. Stengel meest knievormig gebogen. — Zeldzaam, Zuid-Limburg.
2. subv. vulgatum A. et G. Pluim eivormig of lang- werpig, dicht, in het onderste deel niet afge- broken. Stengels rechtopstaand of opstijgend, stijf. Bladen kort. — Algemeen.
Wijkt af: f. vestitum J. et W. Scheeden alle afstaand behaard. — Vrij zeldzaam. Talrijke overgangen tot % 3 en 6 |.
3. subv. umbrosum Bolle. Pluim vaak afgebroken, aartjes meest afstaand, glanzend. Stengels slap, bladen lang. Plant vaak blauwgroen. Schaduw- vorm. — Vrij zeldzaam.
14]
Wijkt af: f. laxum Engl. De onderste pluimtakken afstaand en langer dan 3 cM. — Zeldzaam. f. silvaticum A. et G. De geheele plant forsch, alle scheeden behaard. — Zeldzaam. Talrijke overgangen tot & 2 en 6 2. B. villosum Loisel. (non A. et G.). Onderste kelkkafjes ge- wimperd en soms geheel behaard.
1. subv. subglabrum van Soest. Onderste kelkkafjes gering behaard, meest alleen gewimperd. Plum vaak kort, aartjes dikwijls bruin of paars aan- geloopen. Bladen kort, scheeden bijna steeds kaal. Plant nooit duidelijk blauwgroen. — Al- gemeen; misschien v. |. benoorden de Maas.
Wijkt af: f. tenerum A. et G. Pluim armbloemig. Stengels dun, vaak sterk geknikt; bladen smal. — Zeldzaam.
f. strictum A. et G. Pluim dichtbloemig. Stengels stijf en rechtopstaand, bladen breed. — Algemeen.
Talrijke overgangen tot «2 en § 2.
2. subv. euz=villosum van Soest. De kelkkafjes zijn vrij dicht behaard, de aartjes meest blauwachtig groen en zilverglanzend en vaak afstaand. Pluim lang, soms afgebroken; bladen lang, meest blauwgroen, scheeden dikwijls behaard. — Vrij
algemeen. Wijkt af: f. laxum Engl. Onderste pluimtakken af- staand en langer dan 3 cM. — Zeer zeldzaam.
f. pilosum Brig. (+ syn. B II villosum A. et G. non Lois). Bladen meest lang gewimperd of be- haard, scheeden zachtbehaard. — Vrij zeldzaam.
Talrijke overgangen tot @ | en «3. Is de naald lang, zoodat deze 2 à3 mM. uit het aartje steekt, dan: f. longiaristatum J. et W. Bij de meeste vormen, vooral bij
a2 en De
142
Zijn de scheeden ruw, terwijl de stengel onder de bloeiwijze
twee ruwe randen heeft, dan f. asperum Mann. Deze is tot nu
toe waargenomen bij « 2 en 6 2.
Gevonden zijn de monstruositeiten : m. viviparum, m. bracte-
atum, m. compositum en m. glomeratum.
I
De volgende opmerkingen mogen hier nog volgen: Bij suby. vulgatum troffen mij eenige exemplaren, die zich kenmerkten door sterk violet gekleurde onderste scheeden, ter- wijl de vrij breede bladeren stijf en scherp afstaand waren en de aarpluimdichtbloemig was. Wij zouden dezen merkwaardigen vorm kunnen noemen f. formosum. De waarde ervan durf ik niet te bepalen; er dient echter in ieder geval op deze planten gelet te worden. Ik zag: Ooysche Waard, Nijmegen, door Abeleven, herb. N.B. V. een tweetal exemplaren. Kampen, R. Bondam, herb. N.B. V. In herb. Jansen en Wachter trof ik een dergelijk exem- plaar aan bij f. silvaticum.
Ulvenhout 1915. Jansen en Wachter.
. De faxum-vormen zijn zeldzaam; f. laxum was tot nu toe
alleen als vorm van umbrosum Bolle beschreven.
Hiervan zag ik:
Valkenburg en Geulhem 1912. Jansen, Wachter en Henrard in herb J. en W. Nunspeet 1920. Jansen en Wachter inherb J. en W.
Het eenige laxumexemplaar uit het materiaal der N.B. V. heeft dicht behaarde kelkkafjes en behoort dus tot eu-villosum:
Utrecht, van Hall.
De overige planten vertoonen slechts wimpering der on- derste kelkkafjes; deze houd ik voor overgangen van umbro- sum tot eu-villosum:
Valkenburg 1912. Jansen, Wachter en Henrard in herb. J. en W. Soest 1916. Jansen en Wachter in herb. J. en W.
en in herb. Kloos.
143
. Def. silvaticum A. et G. lijkt mij, in navolging van de heeren Jansen en Wachter meer een umbrosum-vorm dan een op-zichzelf-staande subv. Zij is zeldzaam:
Zuid-Beveland 1839. van den Bosch;
Naarden 1864. Oudemans beide in herb. N. B. V.
Schaesberg (Valkenburg) 1912. Jansen, Wachter en
Henrard imm herb. J. en W.
Ulvenhout 1915. Jansen en Wachter in herb. J.en W. . De subv. Foucaudii Brig. is nog niet in ons land gevonden. De eenige exemplaren, die er op gelijken, zijn langgenaald, hetgeen niet met de beschrijving klopt. . Bij de villosum-groep heerscht eenige verwarring, waarop reeds gewezen werd N. K. A. 1915. bld. 143. Echter lijkt mij de zaak nog niet voldoende opgelost. Wij kennen de vormen strictum A. et G., tenerum A. et G. en pilosum Brig. Onder- zoeken wij de villosum-exemplaren, dan blijken vele van deze niet tot één der bovengenoemde vormen te behooren. Deze rest laat zich gemakkelijk in twee duidelijk te scheiden groepen verdeelen.
De eerste groep sluit zich aan bij tenerum en bij strictum, de tweede bij pilosum. Deze laatste groep toont veel overeen- komst met umbrosum, de eerste meer met vulgatum, terwijl lenerum soms op montanum gelijkt.
. De eerste subv. heb ik gemeend subglabrum te kunnen noemen. Ziehier de beschrijving:
De onderste kelkkafjes zijn weinig behaard, meest alleen op de nerven gewimperd. De aartjes zijn vaak bruin of paars aangeloopen. De pluim is vrij kort. De bladen zijn kort, weinig behaard, meest van boven kaal; ook de bovenste scheeden zijn bijna steeds kaal. De plant is nooit duidelijk blauwgroen.
. De tweede subv. is de meest behaarde. Hiervoor stel ik den naam eu=villosum voor: 3
De onderste kelkkafjes, buiten de wimpering, nog vrij dicht
behaard. De aartjes zijn vaak blauwgroen en zilverglanzend.
144
De pluim is vrij lang. De bladen zijn lang, bijna steeds be- haard, vaak ook de scheeden. De plant is min of meer blauw- groen.
8. De pilosum=vorm staat tot eu-villosum ongeveer als de sil- vaticum-vorm tot umbrosum. Beide hebben typisch herkenbare eigenschappen. Zij lijkt mij minder zeldzaam dan silvaticuin.
9. Overgangen tusschen de verschillende subv. zijn talrijk te vinden, tenminste 4 2—% 3, B |—6 2, «21 en a 2—6 2.
Bij deze laatste (umbrosum tot eu-villosum) zijn de onderste kelkkafjes min of meer gewimperd, terwijl verdere beharing ontbreekt. Door deze eigenschap zou men geneigd kunnen zijn, deze planten tot sub-glabrum te rekenen: het umbrosum- type geeft dan echter uitsluitsel.
10. De f. asperum Mann. is hier te lande, voorzoover mij be- kend, gevonden bij subv. vulgatum:
Nijmegen, de Beyer in herb. N.B. V. in een twijfel- achtig, ongelukkig verzameld exemplaar.
En bij subv. eu-villosum:
Rotterdam 1907. Jansen en Wachter in herb. J. en W. Velp (G.) 1917. v. Soest in herb. v. S. Scheveningsche Boschjes 1920. v. Soest in herb. v. S.
I]. Tot slot wil ik nog een vorm van weinig waarde noemen: {. interruptum. Deze heeft tot kenmerk het regelmatig af- gebroken zijn der bloeiwijze. Zij behoort thuis bij subv. um- brosum en bij subv. eu-villosum en vormt geleidelijke over- gangen tot het type van deze subvariëteiten; meer dan toevallige afwijkingen zijn het dan ook niet.
Ik zag I. interruptum bij:
A. od. 8 vill. subv. eu-villosum (overgang tot umbrosum) Beek- huizen 1920. v. Soest in herb. v. S. A. od. a glabr. subv. umbrosum
Geulhem 1914. Kloos in herb. K. ‘s-Gravenhage, October 1920.
P. JANSEN en W. H. WACHTER.
Floristische Aanteekeningen XVII.
(Ingekomen 5 Januari 1921.)
In het volgende wenschen wij enkele opmerkingen te geven over een paar Orchis-vormen, waarbij wij allerminst getracht hebben naar volledigheid, omdat er nog zooveel te doen valt, eer aan een compleet overzicht der Nederlandsche vormen ge- dacht kan worden. Mogen onze opmerkingen een aansporing zijn voor enkelen, om dit geslacht bijzondere aandacht te schenken.
Veel meer dan bij eenig ander plantengeslacht is het bij Orchis funest, alleen te werken met beschrijvingen, zonder exemplaren gezien te hebben; uit welke slechte gewoonte talrijke ver- gissingen zijn voortgesproten, en waarom wij slechts die buiten- landsche planten zullen bespreken, die ons in handen gekomen zijn. Toch noodzaakt ons de enorme variabiliteit en gemakkelijke bastaardeering van de meeste soorten, dikwijls onze meening te moeten vervagen met woorden als waarschijnlijk” etc. Natuurlijk is niets minder gemakkelijk bij zoo’n vormenrijkdom, dan naar willekeur nieuwe variëteiten en zelfs soorten op te stellen, en waar dit in het buitenland herhaaldelijk gebeurd is en nog gebeurt, zal men bijna altijd in ons land wel planten kunnen vinden, waarop de uitheemsche beschrijving volkomen past. Het is echter o. 1. een groot verschil, of men enkele exemplaren aan- treft tusschen vele andere, of geheele vegetaties. Alleen in het laatste geval mag men o. 1. pas van een voor ons land nieuwen vorm spreken bij deze plantengroep.
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. ° 10
146
Een voorbeeld van een dergelijke twijtelachtige indigeen heeft men in Orchis purpurelfa (!). De heer C. Sipkes vertoonde op de laatste floristen-bijeenkomst van 28 December 1920 eenige ex. van dezen vorm, door hem met foto’s van de auteurs T. en T. A. Stephenson ontvangen, en meende, dat deze vorm in Zuid-Limburg algemeen zoude voorkomen. Afgaande op wat wij van de Zuidlimburgsche Orchideeén gezien hebben, komt dit ons zeer twijfelachtig voor, hoewel wij direct toegeven, dat wij bij het materiaal van het herb. der Ned. Bot. Ver. exemplaren uit de duinstreken en de Noordzee-eilanden hebben gezien, die er veel van weg hebben. De heer Sipkes had de welwillendheid, ons de overdrukjes uit „The Journal of Botany — Vol. 58” van © Juli en Nov. 1920 toe te zenden, waarin bedoelde plant be- schreven wordt; maar een aandachtige lezing van die artikelen en een bestudeering der gekleurde plaat met de lip-vormen van de nieuwe en aanverwante soorten heeft ons nog niet kunnen overtuigen van het goed recht dezer „soort . De auteurs geven geen scherp kenmerk ter onderscheiding; zij behandelen op pag. 166 den vorm der lip, de bloemkleur, de vlekken op de bladeren, en de dwerg-habitus'), en zeggen dan op pag. 167: „Our belief that we have here a good species is based on the convergence of these characters, not specially on any of them more than another.”
Op pag. 258 geven zij hun meening, waarom het geen hybride kan zijn: ‚In the first place it appears to be extremely constant in each locality in which it occurs ..... Always the plants are short, the leaves with their very small dots, the lips diamond- shaped, and the flowers of rich deep crimson-purple.”’
Zoo „extremely constant’’ zijn de planten echter toch niet; want op pag. 167 zijn de planten ,,normally’”’ klein en de bla- deren ,,normally” gevlekt, zoodat zelfs het verschil in vlekken wordt opgevat als een „mutation in the direction of spots’.
1) Een storende drukfout is pag. 167 regel 23 v. boven: 35 cm., wat moet zijn 15 cm.
147
En bovendien beginnen de auteurs met het beschrijven van twee vormen, benevens later hybriden en tusschenvormen met andere soorten. Toch houden de schrijvers nog een slag om hun arm door aan het slot te zeggen (p. 170), dat de beide vormen zouden kunnen ontstaan zijn uit een kruising, maar dat zij er de voor- keur aan geven, hierin twee gevallen van mutatie uit O. incar- nata te zien.
We zijn den heer Sipkes zeer dankbaar, dat hij onze attentie op deze planten heeft gevestigd, en tegelijk daarmede op eenige andere d. t. pl. genoemde vormen, als O. praetermissa Druce, O. incarnata var. dunensis, e. a., die ook voor ons land van belang zouden kunnen zijn.
Want ons land, hoe goed het ook doorzocht heet, heeft nog heel veel raadselachtige vormen bij de Orchideeën. Een dezer is wel de
Orchis latifolia dunensis Reichb. fils.
Het eerst werd onze aandacht op dezen vorm gevestigd, toen we in den Prodromus Fl. Batavae Ed. II pag. 1754 de opmerking van Dr. Vuyck lazen. De eerste beschrijving van deze variëteit vonden we in Ascherson-Graebner’s Synopsis Band III p. 738, waar de plant genoemd wordt onder de slanke, smal- bladige vormen van Orchis latifolia. Men vindt t. a. p. het syno- niem O. latifolia subspec. O. baltica Klinge met de volgende curieuse opmerking: „Die O. baltica Klinge’s ist absolut identisch mit der sehr guten Abbildung Reichenbach’s von seiner O. latifolia var. dunensis. Die sehr detaillierte Beschreibung Klinge’s passt in allen Teilen, sogar kleinen Nebensächlich- keiten, auf die zitierte Tafel.”
Hoe ondoenlijk het is, plaatjes van den één te gaan identi- ficeeren met beschrijvingen van den ander, blijkt uit het vol- gende. Toen wij het materiaal van deze Orchis groep der Ned. Bot. Ver. hadden ontvangen, vonden wij de bewuste type van Reichenbach nog in het herb. aanwezig. Op één vel vonden wij vastgeplakt een viertal ex., met een door Dozy geschreven
10*
148
en onderteekend etiket van Wassenaar, waarbij een door Rei- chenbach fils onderteekend etiket met O. latifolia dunensis en deze opmerking: „specimen majus pinxt tertium pace vestra retini . Op het etiket van Do zy staat nog door Van den Bosch geschreven: „Verslag 1854’’, in welk verslag hij de planten be- handelde.
Moeten we uit de opmerking van Reichenbach opmaken, dat R. slechts drie ex. ter inzage gehad heeft, en dat later de andere twee erbij gekomen zijn? (die ongelukkige gewoonte toch van onze voorgangers om de planten niet dadelijk vast te hechten !)
Nu bleek één der 4 ex. (het Z° van links) niet tot dezen vorm te behooren, en moest worden vastgesteld, welk ex. door Rei- chenbach werd afgebeeld. Ook dit blijkt met zekerheid niet meer mogelijk, want het eenige ex., dat sprekend op de af- beelding gelijkt, is juist het kleinste van de drie en heeft geen knollen (meer ?). Zeer waarschijnlijk lijkt het ons, en den heer J. Heimans, die bij de vergelijking aanwezig was, dat no. | is afgebeeld met het onderste gedeelte van no. 3; want zelfs al is no. | afgebroken in latere jaren, dan blijkt uit de afbeelding, dat er toch nooit zoo ‘n groot stuk kan zijn afgegaan, dat no. | het grootste ex. zou geweest zijn. De teekening meet van den top tot aan de knollen 15% cM. en tot aan het onderste blad 12 cM. en heeft 5 bloemen; no. | in het herbarium meet 13% cM. en 10% cM. tot aan de inplanting van het onderste blad.
Met het oog op een latere opmerking lijkt het ons gewenscht, iets meer van de afmetingen der 4 ex. te zeggen.
No. | heeft 3 bladeren, die vrijwel rechtopstaand schijnen geweest te zijn, evenals bij de andere ex., het onderste meet 5,5 bij 0,8 cM., het middelste 6 bij 0,7 cM. en het bovenste 4 bij 0,25 cM.. Aar 5-bloemig. ;
No. 2 behoort niet tot dezen vorm.
No. 3 is 15 cM. lang, heeft + 12 bloemen en smalle bladeren, die gedroogd nu heel lastig meer te meten zijn.
No. 4 is 16 cM. lang, de 3 bladeren zijn: het onderste 3 bij
149
0,7 cM., het middelste 6 bij 0,7 cM. en het bovenste 4 bij 0,4 cM. Aar + 10-bloemig.
Bij alle 3 de goede ex. zijn de bloemen vrij sterk afstaand; de spoor is korter dan het vruchtbeginsel, de bloemen staan ver uiteen (zooals bij O. Morio, waarmee de planten overigens geen overeenkomst hebben) en de middenslip der lip is bij no. | sterk ontwikkeld, veel meer dan bij no. 3 en 4.
Houdt men nu deze maten in het oog, dan doet het heel vreemd aan, als men bij Asch. en Graebn. t. a. pl. vindt o. a.:
,» ». . Stengel ziemlich hoch, 2,5 meist 3—5 (—7) dm. hoch....
Blätter entfernt, zu 4—7, meist 5 .... bis über 2 dm. lang und 1,5— 3,5 cm. breit .... mit kleinen braunroten Flecken oder Punkten, sehr selten ungefleckt!) .... Blütenstand ziemlich
locker, meist nicht sehr reichblütig.”
De verklaring is eenvoudig: Asch. en Graebn. hebben hun diagnose gedestilleerd uit de uitvoerige beschrijving van Orchis baltica in Klinge: Dactylorchidis I p. 24 (in Acta Horti Petro- politani Vol. XVII fasc. |. [1898]) waarin we bovenstaande aan- halingen bijna woordelijk terugvinden.
Het lijkt ons zeer onwaarschijnlijk, dat deze O. baltica uit Oost-Pruisen, Rusland, Finland, Siberië en Perzië (waar Asch. en Graebn. Zuid-Zweden vandaan halen, konden wij niet nagaan) in onze Hollandsche duinen zoude voorkomen®). Waar we echter geen ex. van O. baltica gezien hebben, moeten we voor- zichtig zijn en kunnen ons niet sterker uitdrukken.
Toch, hadden Asch. en Gr. niet enkel naar plaat 164 uit de Icones Florae Germanicae et Helveticae van Reichenbach fils gekeken, maar ook den tekst gelezen, dan waren ZIJ ook wel voorzichtiger in hun uitingen geweest. Zij hadden daar op p. 57 de indeeling van O. latifolia L. kunnen vinden, o. a. |. latifoliae verae: foliis infimis approximatis basi angustatis, patulis.
1) Reichenbach, die ze vermoedelijk kort na het vinden liet afbeelden, geeft ongevlekte bladeren, wat ook te verwachten was.
2) De Wever schrijft ons, dat Klinge in zijn 2e stuk de O. baltica beschouwt als O. Russowii x maculata |
150
2. subincarnatae: foliis infimis approximatis basi angustatis, arrectis. 3. subsambucinae en 4. submaculatae. Op pag. 58 vindt men dan de vormen van groep 2:
Latifoliae incarnatae (drukfout voor subincarnatae)
a. et aa. lapponica: macra, humilis, gracilis, paucifolia, rari-
serius sparsiflora, labello aeque longo atque lato. (Forma borealis et alpina).
bb. dunensis: lapponicae omnino similis, sed flores majores, folia longiora, stricta, arrecta, jam paullo supra basin dilatata. (Bat. Wassenaar in dunis. Herbar. der Ver- eeniging voor de nederl. Flora!)
Hieruit blijkt al, dat de vorm dunensis een kleine, schrale plant moet zijn, die Reich. voor verwant hield aan O. lapponica Laest. er. ze daarmee samen als vorm a. stelde tegenover b. subincarnata, c. elata en d. foliosa. Volgens de teekening op plaat 53 heeft O. lapponica breedere bladen, bloemen, die meer rechtopstaan, waardoor de aar dunner, meer cylindrisch wordt en een anderen vorm van middenslip der lip, en tevens een andere teekening daarop. Men vergete echter niet, dat Reichenb. zijn afbeelding maakte naar een gedroogd ex. Plaat 164 dateert van 1851, dus werd de plant vóór dien tijd gevonden, en niet in 1854 zooals de Prodr. Fl. Bat. geeft. Dozy zelf heeft er niets bijzonders in gezien: wij hebben twee ex. in ons eigen herb. van hem, ook van Wassenaar (herb. J. en W. no. 6764 en 6765) met etiket O. latifolia 8 angustifolia, onder welke benaming bij de oudere floristen zoowel O. incarnata als smalbladige O. latifolia en O. incarnata X latifolia voorkomt. Beide ex. verschillen echter onderling nog al. Het onderzoek van de Orchideeën dezer groep uit het Herb. der Ned. Bot. Ver. doet ons echter vermoeden, dat de var. dunensis beschreven is naar een paar extreme vormen, en dat ook hier wel weer geen scherpe grens te trekken zal zijn. Immers vindt men in bedoeld herb. zoowel als in ons eigen herb. ex., die min of meer tot de var. dunensis naderen, zonder nu juist het evenbeeld der bedoelde 3 ex. te worden. Dergelijke ex. vindt men o. a. in Herb. Ned. Bot. Ver. van Katwijk (leg.
151
Boursse Wils, 2 ex.), nog één ex. van Wassenaar (ex. herb. Wttewaal of Reinwardt), Texel (leg. Dr. Vuyck Mei 1895, geen typisch ex.) en Schiermonnikoog (leg. Holkema Juli 1867). Deze laatste ex. zijn 7 in getal, maar zijn niet alle eender, de nrs.1, 2, 3 en 7 lijken ons O. incarnata X latifolia?, de nrs. 4. 5 en 6 zouden O. latifolia dunensis kunnen zijn. Men houde in het oog, dat het opplakken der Orchideeën pas eenige jaren ge- leden geschied is, zoodat de ex. voor dien tijd soms wanhopig door elkaar geraakt zijn. Holkema schreef op het etiket: „Zie Reichenbach 59 en mijn dissertatie . In die dissertatie lezen we op pag. 105 onder II Latifoliae incarnatae’): ,,bb. du- nensis Reichb. t. a. p. pag. 59 tab. 164 D. XVI fig. 1. Vlieland, Schiermonnikoog. Aanm. Laatstgenoemde, zeer merkwaardige var., (door Rchb. van de Wassenaarsche duinen vermeld p. 59), die zeer groote overeenkomst heeft met de Incarnatae verae, vond ik den 12 Mei nauwelijks in bloei, terwijl Orchis latifolia L. aa. genuina in vollen bloei stond. Op de eilanden (in geheel Nederland >) vindt men de [ncarnatae verae niet voor half Juni in bloei; zij vormt dus ook in dit opzicht den overgang van de Latifolia verae tot de Incarnatae verae.”
Bedoelde O. latifolia genuina van 12 Mei 1868 vonden wij nog in Herb. Ned. Bot. Ver. als O. lagotis (die het echter niet is) evenals een O. incarnata van dien dag (met lange schutbladen »verosimiliter monstruosa’) maar de dunensis van Vlieland schijnt in den grooten chaos zoekgeraakt.
Zelf vonden wij de plant in zijn karakteristieken vorm nog nooit; wel verzamelden wij 3 Juni 1903 en juni 1904 te Hoek van Holland ex., die pas het allereerste begin van bloei vertoonden, en die wel tot deze var. kunnen behooren, als men de diagnose wat ruim neemt: de aar is n. |. te veel- en te dichtbloemig (Herb. J. en W. no. 143—145 en 146—150).
Het komt ons ten slotte voor, afgaande op het weinige oude, gedroogde en niet altijd typische materiaal, dat de Orchis lati-
1) Holkema heeft dus de drukfout niet verbeterd!
152
folia dunensis in zijn uitersten vorrn wij goed gekarakteriseerd schijnt, maar dat bij ijverig en vooral doelbewust zoeken tal van ex. gevonden zullen worden, die het vermoeden wettigen, dat de var. door een reeks vormen verbonden is met de typische O. latifolia; misschien zoude het nog niet eens zoo heel dwaas zijn, als men, gezien den kleinen, hoogst eigenaardigen duinvorm van O. incarnata (de O. incarnata dunensis der Engelschen? zie pag. 147) onze O. latifolia dunensis Reichb. als een der vele vormen beschouwde van den bastaard O. incarnata latifolia’). Hoe dit zij, onze kennis van dezen vorm is, sedert Van den Bosch er in 1854 melding van maakte, zoowat niets vooruit- gegaan, en het zou wel de moeite loonen, als nog eens een florist ‘tusschen half Mei en half Juni onze Noordzee-eilanden speciaal ep Orchis kon onderzoeken, ook met het oog op andere vormen. De woorden van Van den Bosch blijven nog steeds van kracht: „Ik beveel deze var. dunensis van O. latifolia dringend aan de opmerkzaamheid mijner medeleden aan.” Het is zeker opmer- kelijk, dat noch Klinge noch Max Schulze van onze plant melding maken.
Orchis Traunsteineri Sauter.
Het is met de z. g. O. Traunsteineri ten onzent al net eender gegaan als met de O. latifolia dunensis: onze kennis dienaan-
1) De heer A. de Wever te Nuth, aan wien wij het manuscript ter inzage zonden, schreef ons 3 Sept. 1920: „Dezen zomer vroeg Dr. Schlechter mij materiaal van O. latif. dunensis Reichb. Ik moest hem antwoorden, dat ik dit niet bezat, dat ik de origineele exempl. in het Herb. der N.B. V. niet zeker vond, maar dat ze, gedroogd, overeenkwamen met sommige exemplaren van O. latifolia X incarnata; dat hetgeen ik uit de duinen onder den naam latif. dunensis had ontvangen, deels flauwe ex. van latifolia, deels latif. X incarn. vormen waren, dat ik evenwel daarom niet zeggen wilde, dat er op bepaalde plekken (de Noordzee-eilanden) nog wel planten konden schuilen, die precies aan die van Reichenbach gelijk waren.”
En later nog eens | October 1920: „Vooreerst dunensis Reichenb. Me- dunkt, dat je gelijk hebt; misschien is alles incarn. X latif.; hier is deze zoo enorm vormenrijk, dat zuivere incarn. en zuivere latifol. werkelijk zeldzamer zijn dan de bastaarden. Vroeger wist ik dat zoo niet.”
153
gaande is nog heel gering en eischt dringend nadere onder- zoekingen, die juist op de Noordzee-eilanden voor een gedeelte weer hun oplossing kunnen vinden.
Wat is eigenlijk O. Traunsteineri ? Het antwoord, dat wij op deze vraag zouden willen geven, is, dat het een alpenplant is, die, behalve in Zwitserland, nog in Beieren, maar zeker niet noor- delijker voorkomt. De enorme vormenrijkdom der dactyl- orchideeén was echter de oorzaak, dat men deze alpenplant niet van de andere smalbladige vormen scherp kon onderscheiden, waaruit een hopelooze verwarring is ontstaan.
De directeur van ’s-Rijksherbarium, Dr. J. W. Goethart, stelde ons in staat, waarvoor we hem bij dezen hartelijk dank betuigen, het rijke materiaal dezer soort uit die collectie te bestudeeren, waaronder verschillende planten, afkornstig van den beschrijver Dr. Sauter en aanwezig in de Exsiccata van Rei- chenbach en in het zich te Leiden bevindend gedeelte van het herbarium van Koch.
Reichenbach teekende ook de Zwitsersche plant van Dr. Sauter en gaf ze uit in zijn Exsiccata no. 949 onder den naam van Orchis angustifolia Lois.; op pag. 52 van zijn Icones be- schrijft hij haar als c. angustifolia onder de Incarnatae verae.
Max Schulze wijdt een aantal paginas aan deze soort en hij is het o. 1. vooral geweest, die de verwarring zeer in de hand gewerkt heeft. Men kan gerust zeggen, dat hij bij het schrijven van zijn „Orchidaceen Deutschlands, Deutsch-Osterreichs und der Schweiz’ zich geen goed denkbeeld van deze soort gevormd had. Hij geeft zelf toe, maar weinig materiaal gezien te hebben en komt omtrent bepaalde planten in zijn ,,Nachtrage” tot andere con- clusies. Op pag. Ì van no. 20 beschrijft hij de plant van Sauter 's vindplaats Kitzbühel (hij vermeldt, dat hij daar + 100 ex. ver- zamelde en goed 4 X zooveel ex. zag; geen bepaald navolgens- waardig voorbeeld!) en beeldt ook zoo ’n ex. af op Taf. 20. Had hij het daar maar bij gelaten !, maar nu geeft bij op Taf. 20 b. een ex. uit de omgeving van Jena, waarbij men in den regel vergeet, dat het een afwijkende „nicht hybriden Zwischenform”’
154
voorstelt, waarbij, blijkens de noot op pag.5 van no. 20 nog ge- fantaseerd is ook!
Zoo verkondigt Max Schulze bovendien nog een meening omtrent ex. uit Bozen, die Aschers. en Graebn. pag. 727 overnemen en toepassen op hun vorm Friesii, welke meening o. 1. glad verkeerd is. Reichenbach noemt n. |. bij de vind- plaatsen op pag. 52 ook ,,Bozen, leg. v. Hausmann (inter speciminum copiam transitus adsunt in lanceatam)’. Wat doet nu Schulze? Hij vindt, dat deze planten dezelfde zullen zijn als de ex. uit Jena. In ’s-Rijksherbariuin, vel 909—245—297 liggen in herb. Koch ex. van Bozen leg. v. Hausmann (Bozen neben Orch. angustifolia auf etwas höhere Stellen von der Ebene bis 4200’), die zich van de andere Zwitsersche ex. voornamelijk onderscheiden, doordat ze verder in bloei zijn, kleinere bloemen en dus een smallere aar hebben, en de bladen stijver rechtop staan (wat ook aan het drogen kan liggen). Ze lijken in niets op Schulze’s Taf. 20 b. (Ook de planten van Groslöbegau leg. Bogenhard in herb. Koch maken het nog meer waarschijnlijk, dat Reichenbach de planten uit Bozen in herb. Koch bedoeld heeft).
Van veel belang zijn ex. uit Jena in herb. Koch, omdat Max Schulze ook een plant uit Jena afbeeldt: ze hebben weinig overeenkomst. Koch 's planten zijn 25—32 cM. hoog, met korte, rechtopstaande, spitse bladeren (6 à 7 mM. breed bij 6% à 8 cM. lang). De aar is breed, losbloemig met vrij groote bloemen, lip 6—8 mM. lang bij 8—10 mM. breed. Men vindt ze in ’s-Rijks- herb. vel 909—245—366 „flor. jenens. In pratis turfosis spongio- sis pone Groslöbegau | Juli 1846 Bogenhard. Cum descriptione in Koch syn. exacte congruit. Bracteas coloratas semper floribus brevioribus’’. Deze ex. schonk Koch aan Dr. Weiss en behield zelf die op vel 909—245—561.
Klinge gaf omtrent al deze vormen een uiteenzetting, die wij, ondanks veel moeite, niet in handen hebben gekregen; te meer jammer, omdat daarin het verband schijnt te zijn aan-
155
gewezen met de vormen uit de laagvlakte. Wij voor ons staan wat sceptisch tegenover de meening van Aschers. en Graebn. p. 724: „Ihr Formenreichtum und ihre Vielgestaltigkeit ist ge- radezu verbliiffend, so dass z. B. die beiden Schulze’schen Tafeln (20 und 20b) kaum zu derselben Art zu gehören scheinen würden, wenn nicht so zahlreiche ähnliche (und Ubergangs >) Formen existirten’’ en zijn het veel meer eens met den daarop volgenden zin: ,,Ganz sicher erscheint es uns keineswegs, dass die sehr abweichend gestalteten Formen des nördlichen Ge- bietes (Schulze’s Tafel 20b) mit denen der Alpen genetisch zusammenhangen.
Voor we nu onze Nederlandsche planten bezien, moeten we eerst nagaan, hoe ,,O. Traunsteineri’ van de verwante soorten wordt onderscheiden en al dadelijk valt in het oog, hoe de ken- merken bij Max Schulze en Ascherson-Graebner ten eenenmale onvoldoende zijn, de plant met zekerheid van O. la- tifolia te scheiden. De indeeling mag bekend verondersteld worden:
O. incarnata L. met ongevlekte, aan den top kapvormig samen- getrokken bladeren, die van den voet af versmald zijn. De vol- gende soorten hebben dan bladeren, die de grootste breedte boven den voet: in het midden of meer naar den top toe hebben.
O. maculata L. heeft een gevulden stengel, 6 tot 10 meestal gevlekte bladeren, en de zijdelingsche buitenste perigoonbladeren afstaand, niet teruggeslagen.
De beide laatste soorten hebben een hollen stengel met min of meer teruggeslagen zijdelingsche buitenste perigoonbladeren:
O. Traunsteineri Sauter: Bladeren meest 4, gewoonlijk lijn- lancetvormig, lang toegespitst en boven den voet het breedst.
O. latifolia L. heeft 4—6 bladeren, die breeder zijn en ge- woonlijk gevlekt.
Iedereen, die onze Hollandsche planten bekeken heeft, weet, dat men met deze indeeling vele malen tot O. Traunsteineri komen moet, want het aantal smalbladige vormen is groot. Met name talrijke O. incarnata latifolia vallen er onder. Klinge
156
heeft getracht, een betere indeeling te geven, vooral gebaseerd op den vorm der lip. In zijn Dactylorchidis pag. 6 en 7 heeft hij de groepen:
I. labello transverse ovali vel oblongo, late vel rectangule cuneato statim dilatato, trilobato, lobis lateralibus plus mi- nisve horizontaliter divergentibus extus satis distincte vel obscure tricrenatis, rarissime subintegris (Latifoliae verae).
Hiertoe O. latifolia L.
II. labello apicem versus vel ad medium latissimo obcordato, suborbiculari, transverse-ovali, subcuneato trilobo rariusve subintegro; calcare conico-cylindrico ovario labelloque bre- viore; foltis lineari-lanceolatis vel linearibus, normaliter ma- culatis; testae cellulis hyalinis.
Hiertoe O. angustifolia Rchb., omvattende de subspec. O. Traunsteinerii Sauter en O. Russowii Klinge. Max Schulze maakt hiervan gebruik in zijn vijfde vervolg op zijn Orchidaceen ; n. |. in ,,Heimische Orchideen” in de Mitt. Thür. Bot. Ver. N. F. XIX (1904) p. 109. Hij zegt daar: „Zur Beurteilung einer den Verdacht hybrider Kreuzung erweckenden Form der O. Latifolia-Gruppe dienen besonders die Lippe und die unter- sten Stengelblatter. Natürlich sind dabei auch Habitus und sonstige Charaktere rnit in Betracht zu ziehen, und immer muss im Auge behalten werden, dass iiberall eine grosse Variabilitat in der Gestalt der Lippe der Orchis-Arten herrscht.
Bezug auf J. Klinges Diagnosen nehmend, dessen Aus- führungen ich mich in dieser Hinsicht anschliesse, lasse ich eine Skizze der typischen Form der Lippen und unteren Blätter der vier bei uns hauptsächlich Zwischenformen darbietenden Arten folgen.”’
Is deze manier van doen vreemd, en voor ons van geen waarde, omdat hij alweer juist die Alpen- Traunsteineri teekent, de woor- den over den vorm der lip zijn ook voor onze Flora geldig. Opmerkelijk is in dit opzicht ook een noot op pag. 108: ,,Schon vor || Jahren (dus in 1893, J. en W.) schrieb mir J. Klinge, dass
157
im Ostbalticum wie in Ost- und Westpreussen der Typus der O. latifolia durch den Einfluss der O. incarnata völlig verwischt sel und nur selten rein zu Tage trete. Die dort fast ausschliesslich vorkommende Form nannte er später O. baltica.” Klinge moet later cp deze meening teruggekomen zijn, want hoe verklaart men anders het- eigenaardig verspreidingsgebied van deze O. baltica? (zie pag. 149).
Intusscken blijft het een feit, dat men een ongehoord aantal planten vindt, die noch tot O. latifolia, noch tot O. incarnata met zekerheid te brengen zijn, en het was nog zoo kwaad niet gezien van Reichenbach fils, om de groepen: Latifolia verae, Latifoliae subincarnatae, Incarnatae verae en Incarnatae sublati- foliae aan te nemen. Een scheiding is niet te maken, en uit- drukkingen als: ,,O. incarnata vergens ad latifolia; O. incarnata met latifolia-invloed, O. incarnata X latifolia dicht bij O. in- carnata staand’ en dergelijke meer, die men in de herbaria onzer floristen vindt, getuigen van hun (en onze) onmacht. Dergelijke vormen nu zijn door anderen en ook door ons, vaak als O. Traun- steineri betiteld, en later, na het verschijnen van de des be- treffende aflevering van Aschers. en Gr.’s Synopsis, als O. Traunsteineri Nylanderi fm. Friesii, waarmee dan planten als van Schulze’s Tafel 20b bedoeld worden. _
Nu betreuren wij het ten zeerste, dat wij van dit ras Nylan- deri, dat al deze vormen omvatten moet, in ‘t geheel slechts één armzalig buitenlandsch ex. te zien hebben gekregen; daarom geven wij onze meening slechts onder voorbehoud. Wij ge- looven dan, dat al die Hollandsche smalbladige vormen voor 't grootste deel behooren tot O. incarnata X latifolia, en enkele tot O. incarnata X maculata.
De Wever behandelt in zijn Lijst II] (Jaarboek 1913 uit- gegeven door ‘t Natuurhistorisch Genootschap in Limburg) ook de O. Traunsteineri (overdruk pag. 38 met afbeelding), en be- schouwt haar als te behooren tot het ras Nylanderi. Hij zegt, dat het volgens Krause een hybride zou zijn, waarbij O. latifolia, incarnata en maculata betrokken zijn, van welke laatste dan de
158
blauwgroene kleur afkomstig is'). De Wever geeft nog aan, dat de lange, smalle, boogvormig afstaande bladen gauw in ’t oog vallen, en schreef ons later, dat hij zich niet kon voorstellen, van welken stamouder die lange, smalle bladeren afkomstig zouden zijn. Nu hebben wij verschillende malen waargenomen, dat vooral O. incarnata op verschillende vindplaatsen dergelijke bladeren vertoont.
Het eerst wordt in de Nederlandsche literatuur melding ge- maakt van deze plant door H. R. Hoogenraad in het Maand- blad der Ned. Nat. Hist. Ver. Ie Jaargang p. 44 (bijvoegsel bij de Levende Natuur VII van Februari 1903). Hier noemt hij twee inlandsche ex. van Oostvoorne (leg. Hoogenraad) en van Hillegom (leg. P. J. N. Brussaard). Wij hebben deze plan- ten helaas niet aangetroffen bij het Orchismateriaal, dat de heer Hoogenraad ons welwillend ter inzage verschafte. Wel was daarbij het eenige door ons geziene buitenlandsche ex. van O. Traunsteineri Nylanderi; n. |. van „Ahlbeck auf Usedom, Pommern. 15 VII 1899 leg. R. Ruthe comm. Max Schulze’, vermeld in Asch. en Gr. p. 727. Het meet zonder knol (die tweedeelig is) 26,5 cM.; het onderste, vrij stompe blad is 9 bij 1 cM., het volgende 10 bij 1 cM. (zonder scheede van 2 cM.), het derde 6 bij 0,8 cM. en het vierde, vlak onder de aar 2,7 cM. bij 0,5 aan den voet. De bladen zijn afstaand. De aar is slechts 3,5 cM., en van den vorm der lip is weinig meer na te gaan. Wij willen deze bestemming niet in twijfel trekken, daar Ruthe een uitstekend Orchideeënkenner was en de plant levend gezien heeft, maar dit ex. moet voor ons en anderen een aansporing zijn tot ijverig zoeken, in de duinen en op de Noordzee-eilanden vooral. Want wij herinneren ons, dergelijke planten gezien te
hebben in het herb. der Ned. Bot. Ver. (welk materiaal reeds
teruggezonden was bij ontvangst van Hoogenraad s ex.)
1) De Wever schrijft ons | Oct. 1920: „Wat ons land betreft zou ik het met jou willen houden, dat alle ,,pseudo-Traunsteineri” tot incarn. X latif. (Noord-Nederland) en incarn. X maculata (Z.-Limb.) behooren.”
159
welke planten wij meest tot O. incarnata X latifolia gebracht hebben.
Wat de andere vindplaatsen aangaat, die men in de Ned. flora’s vindt, berusten Hoek van Holland, Rotterdam, Charlois en Eys op ex. uit ons herbarium, van welke ex. wij thans die van Eys en Rotterdam (dit is dezelfde vindplaats als Charlois) brengen tot O. incarnata X latifolia, en die van Hoek van Holland tot O. latifolia dunensis of no. 146—159 ook tot O. incarnata X lati- folia. Vooral bij deze laatste 5 ex. zijn er, die veel gelijken op bovengenoemd ex. van Ruthe. Aangaande de vindplaats Aals- meer (Ned. Kr. Arch. 1918 p. 148) deelde Sipkes ons mede, dat de plant daar overeenkwam met de andere z. g. Traunsteineri, die hij in ons herb. zag en dus vermoedelijk wel O. incarnata X latifolia zal zijn.
Het laatste woord in dezen is dus bij lange na nog niet ge- sproken; moge er aan deze vormen is de eerste jaren veel aan- dacht worden geschonken.
Verdere opmerkingen omtrent Orchis.
De indeeling der smalbladige Orchis latifolia in Aschers. en Gr. pag. 737 is wel geschikt, om een florist tot wanhoop te brengen. Wij kennen nog geen bladzijde uit den Synopsis, die zoo slecht in elkaar zit als deze. Naar onze overtuiging zijn de meeste smalbladige O. latifolia bastaarden met O. incarnata, hoewel er enkele vormen met smalle bladeren bestaan.
Het hoofdkenmerk van deze groep B is: ,,Pflanze stets schlank. Stengel diinn, oft etwas hin- und hergebogen. Blätter verhältnis- massig schmal”’ (tegenover de gewone vormen, groep A: ,,Pflanze kraftig, breit gebaut, mit dickem Stengel und breiten Blattern’’). Tot groep B behooren de vormen: | brevifolius met gracilis en angustifolius en I] dunensis.
Het komt ons voor, dat Aschers. en Gr. zoowat alle smal- bladige planten tot brevifolius brengen, met uitzondering dan van de andere 3 zeer zeldzame vormen. Dit is wel wat te veel eer voor deze brevifolius, die door Reichenbach onder zijn
160
Latifoliae verae genoemd wordt, waarvan de indeeling luidt (pag. 57).
aa. genuina: foliis lanceolatis, acutis, elongatis, perigonil
phyllis externis subaequalibus, calcare cylindraceo.
bb. brevifolia: foliis abbreviatissimis, sed firmiori habitu atque
spica densa a submaculatis diversa.
cc. lagotis: ampla, humilis, valde latifolia, perigonii phyllis
lateralibus externis maximis.
dd. tharandina: a prioribus cum pictura labelli, tum calcare
brevi subfiliformi recedit.
Deze brevifolia is weer een bewijs, met hoe weinig reden Reichenbach soms nieuwe variéteiten maakte, die beter geschrapt konden worden, want hij zet er de opmerking bij: „opecimen, quod pinxi, ex patris herbario, suecicum, nec in- ventore, nec loco accuratius in scheda inscripto. De teekening, plaat 51, meet 20 cM. zonder knol; waarvan de aar 5 cM. heeft; de bladeren zijn, van onderen af: 24%, 5, 5, 24%, 2% cM., welke maten onnauwkeurig zijn, doordat de bladeren iets krom ge- teekend zijn. De twee bovenste van 25 zitten 2 en 2% cM. onder de aar. Meer, dan wij hier citeerden, geeft Reichenbach niet, zoodat de heele diagnose bij Aschers. en Gr. van anderen af- komstig moet zijn, waarbij ons dan vooral treft, dat ,,de bladeren meest maar tot |, zeldzamer tot 2 dM. lang kunnen zijn !
Het best doet men, deze brevifolius maar te vergeten. Max Schulze wist er ook geen weg mee: in zijn Orchidaceen op pag. 3 van no. 21 zegt hij: „Wie die gewöhnliche Form, die Blätter jedoch sehr verkürzt. Hierher glaube ich zwei von mir bei Jena gesammelte Pflanzen ziehen zu dürfen, deren grösstes Blatt bei der einen 6 cm, bei der anderen nur 5 cm im Längsdurchmesser zeigt.” In zijn Nachträge IV en V noemt hij nog enkele vindplaatsen. Houden we ons maar aan de korte bladeren, dan bevindt zich een mooi ex. in herb. De Wever van Voerendaal): beemd bij
1) In zijn brief van 1 Oct. 1920 houdt De Wever dit ex. en al dergelijke
voor inc. X latif.
16]
*t Kasteel Haexen 26 V 1914, dat bladeren heeft van onderen af: 4,5 by 2,5; 6 by 2,8; 6,5 bij 2,2; 5 bij 2 en 4 bij 0,7 cM. In ’t algemeen hebben de Zuidlimburgsche planten neiging tot kortere bladeren.
Niet veel beter staat het met de beide overige vormen van groep B. De var. gracilis is slechts eenmaal door Warnstorf gevonden en de diagnose in Aschers. en Gr. p. 737 geeft hier- omtrent weinig licht, evenmin als de iets uitvoeriger beschrij- ving in Max Schulze op pag. 4 van no. 20, die er eer een O. Traunsteineri in ziet, afgaande op de beschrijving. Ook de var. angustifolia is slechts eenmaal gevonden door Becker en de karige diagnose in Aschers. en Gr. is ten eenenmale on- voldoende om iets met zekerheid te kunnen zeggen.
Bij O. maculata L. treft het ons alweer, dat men nog niets verder gekomen is dan Reichenbach fils en dat men zijn naar herbarium exemplaren opgestelde diagnosen en indeeling behouden heeft. Zijn variëteiten, die men nog onveranderd in Aschers. en Gr. vindt, zijn de volgende:
|. genuina: robusta, foliis infimis obtusis, spica sub anthest densa, calcare cylindraceo.
2. sudetica Pöch.: macra, gracilis, humilis, brevi-paucifolia, foliis plus minus curvatis.
3. Meyeri: gracilis, laxa, elongata, foliis plerisque squamae- formibus, infimis obtusis, spica elongata, sublaxiflora, parviflora, labello profunde trilobo, lobo medio producto, calcare angusto.
4. elodes: foliis infimis lanceolatis acutis, nec oblongis obtusis, calcare filiformi ovarium raro aequante.
5. saccigera: nunc valida, nunc gracilis, spica graciliori, rariori, bracteis angustioribus, longioribus, calcare ovarium subaequante, amplissimo.
Deze vijfde vorm uit Z. en O. Europa kan verder buiten be-
schouwing blijven, evenals |. genuina.
De var. sudetica is alweer opgesteld naar een herb. ex., want onder de synoniemen geeft Reichenbach: Orchis maculata
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. I]
162
B sudetica Pöch.! MSS. in herb. soc. Ratisb.! Bovendien ook nog: ? Orchis recurva Nyl. en > O. curvifolia Ny].
Volgens Reichenb. is het een alpenplant: „Est forma alpestris hebetata.’’ maar volgens Max Schulze in Nachtrag V p. 112 komen ,,annahernde Formen”’ ook op Usedom voor. Op plaat 56 der Icones is sudetica afgebeeld, op pl. 54 O. recurva en onderling verschillen ze nog al. Sudetica is op de plaat zonder knol 15,5 cM. lang, heeft bladen (van onderen af) van 3,5 bij 0,6; 4 bij + 0,6; 2,3 bij + 0,3 en 1,5 bij + 0,2 cM. en een 5bloemige aar van 2,5 cM. De 2 bovenste bladen staan rechtop, de 2 onderste zijn iets gekromd.
Het Nederlandsche ex. van Kok Ankersmit (Apeldoorn '53) lijkt er niet veel op; heeft meer afstaande, breedere en grootere bladen, en lijkt meer op de O. recurva van pl. 54, waarvan we ook niet veel weten. Aschers. en Gr. brengen deze laatste onder hun O. Traunsteineri (s. |.) p. 732 met de opmerking, dat als Reichenb. gelijk heeft, dat O. maculata sudetica synoniem is met O. recurva, in dat geval recurva ook in hun gebied voorkomt. Wat de zaak niet gemakkelijker maakt, is, dat wij hebben op- gemerkt, dat op heidegrond O. maculata vaak teruggekromde onderste bladeren heeft (die niet breed en stomp zijn) en naar boven langzaam in grootte afnemen.
Het ex. uit ons herb. (No. 182, Ootmarsum 1905) vroeger als sudeticus opgegeven, houden wij nu voor een vorm van helodes.
De var. helodes beeldt Reichenbach af op pl. 54 naar een ex., dat hij van Grisebach zelf ontving, en dat heel weinig gelijkt op wat wij hier onder helodes verstaan; maar gelukkig hebben we in herb. Nederl. Bot. Ver. enkele ex., door Reichenb. zelf gedetermineerd, waaronder nog enkele met groote bloemen b. v. Deventer, leg. Halbertsma (,,forma affinis, nimis grandiflora’) Vathorst bij Amersfoort, leg. Kraamwinkel („valde grandi- flora”). Het voornaamste kenmerk zijn de smalle, spitse, onderste bladeren, de dunne spoor en de slanke habitus, hoewel geen scherpe grens te trekken is. De vorm Meyeri is in het herb. Nederl. Bot. Ver. ook aanwezig, gedetermineerd door Reichen-
163
bach en wel ex. vanVan den Bosch: Zuid-Beveland en Hulst (zie Prodr. Fl. Bat. p. 1760 en daar de noot: die ex. lagen nog wel in Herb. N.B. V. maar onder O. latifolia). Van heel veel belang is hier de frappante verschil tusschen de onderste groote bladeren en de plotseling schubvormige middelste bladeren, weinig in aantal, tenminste bij de Zeeuwsche ex. Groot behoeft de plant niet te zijn, een tweetal ex. door Reichenbach gezien
zijn 20 cM. behalve de aar van 8 cM. en 28 cM. behalve de aar van 6 cM.
December 1920.
Wijs
P. JANSEN en W. H. WACHTER. Floristische Aanteekeningen XVIII.
(Ingekomen 10 Januari 1921.)
Festuca Schlickkumi Grantz. In Prod. Flor. Bat. Ed. II, Deel IV p. 2346 vindt men als
aanmerking, dat van Festuca pratensis X gigantea (— Festuca Schlickumi Grantz) zich in ons herbarium een exemplaar bevindt uit Rotterdam. Dat deze determinatie, die vroeger met eenigen twijfel geschiedde (en ook met een vraagteeken op- gegeven Is) niet juist is, bleek ons dit jaar, toen wij den boven- genoemden bastaard aan een nieuwen weg te Amsterdam, dicht bij den Amstel vonden in duidelijk kenbare exemplaren. (herb. J.enW. 25292—94). Ze bloeiden eind September 1920 tusschen de stamouders, die echter beide reeds uitgebloeid waren. (De eigenschap van laat te bloeien is ook aan Festuca gigantea eigen. Wij bezitten van die soort o. a. een exemplaar op 4 Januari 1912 te Rotterdam verzameld, dat sterk rood gekleurd is en iets kleiner aartjes heeft met bijzonder lange naalden.) De gevonden exemplaren van den bastaard gelijken trouwens uiterlijk het meest op Festuca gigantea en kunnen niet beter beschreven worden dan als een smalbladige en kortnaaldige vorm dezer soort. Bij nadere beschouwing blijkt echter de intermediaire structuur van belangrijke kenmerken.
Festuca pratensis is een los zodevormende plant met korte wortelstokken en rechtopstaande stengels, die bij Festuca gigan- tea daarentegen meer boogvormig opstijgend zijn en meermalen aan de onderste knoopen wortelen. Onze exemplaren van
165
‘spnjj stsuojead ‘3so,j UEA WAOA uaa [iq ye}lIZ ozstopuo “4 ‘ZyURIT) TUIMYSITYOG wonjse,J UEA solyeyy[ax UO ofqiee *¢
ee € 6e “ce 6e
“spnyy sisuozead 7 ‘IEA Paquesis eonjso,j UeA soljeyxxjoy ua oljree ‘|
166
Festuca Schlickumi vertoonen alleen een korte kromming in de onderste stengelinternodiën. Verder steekt de pluim van Festuca pratensis meest ver boven de bovenste scheede uit, ter- wijl bij Festuca gigantea de pluimvoet door het bovenste blad is omgeven. Ook hierin neemt de bastaard een tusschenplaats in. Bij sommige exemplaren steekt de pluim niet uit, bij één wel. De bladen van Festuca gigantea zijn breed, sterk nervig, glanzend, meest intens donker groen en omvatten met twee eigenaardig gevormde oortjes den stengel. De bladvlakte is op de nerven (vooral der groote bladen) ruw en zeer sterk ruw aan de randen. De bladen van Festuca pratensis zijn smaller en glad. Festuca Schlickumi vertoont ook de intens groene kleur, maar heeft smaller bladen, die zoowat het midden houden tusschen die der stamouders en geheel glad zijn, terwijl de on- derste kleine oortjes bezitten. Ook de pluimbouw is bij de beide stamouders verschillend. Festuca gigantea heeft een groote, uitstaande, knikkende pluim met dunne, heen en weer gebogen overhangende zijtakken, die naar den top toe aartjes dragen (zie over het gesteeld zijn dezer aartjes: Flor. Aant. IX in Kr. Arch. 1916 p. 167). De pluim van Festuca pratensis is smaller, na den bloei samengetrokken met dikkere en meer naar den voet toe met aartjes bezette takken. Onze exemplaren van Festuca Schlickumi hebben denzelfden pluimbouw als Festuca gigantea, alleen iets smaller en meer saamgetrokken. De zijdelingsche aartjes zijn kort, de eindelingsche lang ge- steeld. Ook de aartjes gelijken het meest op die van Festuca gigantea. Neemt men van beide stamouders een aartje met hetzelfde aantal bloemen, dan zijn de kelkkafjes bij Festuca gigantea grooter en spitser (zie fig. | en 2) dan die van Festuca pratensis; het bovenste is het langst en tevens duidelijk 3-nervig. Die van Festuca pratensis zijn kleiner, onderling zeer ongelijk; beide hebben een sterke nerf en zijn duidelijk breed vliezig gerand. Ook hierin is de bastaard inter- mediair (zie fig. 3). De vorm der kafjes is die van Festuca gigan- tea, maar ze zijn kleiner, sterker generfd en alleen naar boven
167
toe vliezig. De kroonkafjes verschillen bij beide soorten eenigs- zins in grootte, maar bovendien bezitten de langere van Festuca gigantea een lange, heen en weer gebogen, dunne naald, terwijl die van Festuca pratensis meestal ongenaald zijn (zie beneden). Festuca Schlickumi heeft kroonkafjes als Festuca gigantea, maar de naald is veel korter en ook iets dikker en bereikt nergens de lengte van het kroonkafje. Verder is ze onvruchtbaar en heeft ineengeschrompelde, geen goed stuifmeel bevattende helmknoppen. Nog op een ander kenmerk valt te letten en hierbij moeten wij tegelijk even over de verwante Festuca arundinacea Schreb spreken. A. Saint-Yves (Les Festuca dans les Alpes maritimes) wijst er op, dat ter onderscheiding van Festuca pratensis en arundinacea tot nu toe te weinig gelet is op de scheeden der onderste bladen. Hij zegt: „Les gaines du Festuca pratensis se résolvent en se flétrissant en fibres irrégulieres d'un brun noirâtre, tandis que dans le Festuca arundinacea elles restent entières ou subfibreuses. Dans bien des cas le simple examen des gaînes permet de distinguer les deux sous-espèces. Nu is dit onderscheid aan herbarium- materiaal niet gemakkelijk na te gaan, daar dit dikwijls of te jong of zonder onderste scheeden verzameld is, maar voor zoover uit het door ons geziene materiaal een conclusie te trekken is, blijkt de structuur der scheeden van Festuca pratensis een geheel andere te zijn dan die van Festuca arundinacea. Bij de laatste zijn de scheeden veel grover en verweeren en vervezelen niet zoo spoedig als bij Festuca pratensis. (Toch schijnt het geen absoluut kenmerk te zijn. Het komt prachtig uit bij Festuca pratensis, die in weiden groeit tusschen ander hoog gras, maar alleenstaande, op een adventiefterrein ver- zamelde exemplaren kunnen dezelfde scheeden vertoonen als Festuca arundinacea.) Nu zou dit kenmerk, dat o. a. in het geslacht Koeleria zulk een belangrijke rol speelt, ook bij de onder- scheiding dezer Festuca-soorten van groot belang kunnen zijn. Voor zoover wij op 't oogenblik na kunnen gaan, zijn de scheeden van Festuca gigantea nog veel minder geneigd zich in vezels
168
op te lossen. Onze exemplaren van Festuca Schlickumi hebben absoluut gave onderste scheeden, die bovendien voor een groot deel ongedeeld zijn, terwijl de scheeden van Festuca pratensis meest tot aan den voet gespleten zijn. Om tot een conclusie te komen is echter meer materiaal noodig, zoodat wij dit ken- merk aan de floristen ter onderzoek aanbevelen.
Nu nog een opmerking omtrent de naalden der kroonkafjes Ascherson en Graebner (Syn. II p. 502), hierin Hackel’s Monografie volgend, verdeelen de vormen van Festuca pratensis in 2 groepen. Die van de groep genuina hebben ongenaalde, hoogstens puntige kroonkafjes, die van de 2°. groep Apennina hebben een naald, die minstens half zoo lang is als het kroon- kafje. Nu komen bij ons hier en daar vormen voor, die ook duidelijk genaald zijn en toch moeilijk tot het in de Z. Alpen, - Z. Frankrijk en Italië voorkomende ras Apennina kunnen behooren, al zijn ze ook in den Prodromus (p. 2333) ertoe ge- rekend. Dit ras moet o. a. van boven blauwgroene bladen bezitten, een ruwe pluimas en ruwe pluimtakken. Het blijkt dus wenschelijk een fm. aristata te onderscheiden. Wij komen dan tot de volgende indeeling:
Festuca pratensis Huds. var. eu-pratensis St-Yves.
Scheeden geheel gespleten, pluimtakken glad.
a) typica Hack; primaire onderste zijtak 4—6, secundaire 1—3 aartjes dragend; kroonkafjes ongenaald. fm. mucronulata Belli: kroonkafjes met een kort spitsje. fm. aristata J. et W.: kroonkafjes met een naald, die ongeveer de helft van de lengte van het kroonkafje bereikt.
b) subspicata A et G.: pluim aarvormig; zijtakken meest maar | aartje dragend.
c) fasciculata Sonder: pluim smal saamgetrokken met korte zijtakken en dicht. opéénzittende aartjes.
169
var. apennina Hack.
Scheeden in het onderste deel geheel, daarna gespleten; bladen (speciaal der innovationen) van boven blauwgroen; pluimas en -takken ruw (misschien adventief te vinden).
Als overgang naar de subvar. fasciculata beschouwen wij vormen, zooals wij in 1919 bij Elburg en in 1920 bij Ter Apel vonden. De onderste étage der pluim bestaat slechts uit | zijtak, die kort is en op den top 3 of 4 aartjes draagt (zie fig. 4). Meest vertoont alleen de onderste tak dit verschijnsel, maar bij enkele exemplaren doet het zich ook hooger in de pluim voor.
December 1920.
De Nederlandsche Euphrasia’s
door A. W. Kloos jr. (Ingekomen 22 Januari 1921.)
§ 1. INLEIDING.
Het geslacht Euphrasia is voor de Nederlandsche floristen lang een raadselachtige geschiedenis geweest. Toen ik ver- schéidene jaren geleden wat nauwkeuriger op de verschillende vormen en soorten van dit geslacht ging letten en bij anderen hulp zocht, bleek mij weldra, dat ik te vergeefs bij hen aanklopte, dat er eigenlijk niemand raad mee wist. Zelfs iemand als Lako, die onze flora zoo lang en nauwkeurig bestudeerd had, vroeg mij, in antwoord op mijn verzoek om hulp, of hy mij zijn materiaal eens ter bewerking zou zenden. Ik kon er toen niet aan denken, dat te durven ondernemen. Blijkens zijn herbarium, dat na zijn dood in het bezit van ’s Rijks Herbarium te Leiden is overgegaan, heeft hij later, in 1916, die revisie zelf ondernomen. Toen A. de Wever te Nuth, met zijn „Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Zuid-Lim- burg“ de Scrophulariaceeën naderde, merkte ik uit onze brief- wisseling, dat hij zich over verschillende Euphrasia-vraag- stukken, ondanks zijn buitengewone bescheidenheid, met veel grooter beslistheid uitsprak, dan ieder ander, dien ik tot nog toe geraadpleegd had. Hij bleek in het bezit te zijn van de schitterende ,,Monographie der Gattung Euphrasia van Prof. Dr. R. von Wettstein, die hij mij later tijden lang en her- haaldelijk ter leen afstond. Na een zeer uitvoerige correspon- dentie en legio heen en weer zendingen van materiaal besloten
17]
wij gezamenlijk het materiaal van de Nederlandsche Botanische Vereeniging naar de monographie te bewerken en het resultaat van dezen, in hoofdzaak gemeenschappelijken arbeid, waarvan ik op een tweetal bijeenkomsten van floristen uit onze ver- eeniging reeds een korte mededeeling deed, wil ik U hier in zijn geheel voorleggen, in de hoop, dat het tot de kennis der Nederlandsche flora moge bijdragen en voor meerderen een aansporing zal zijn dit zeer interessante geslacht nauwkeuriger te bestudeeren, ten einde de nog altijd vele vraagstukken op dit gebied tot oplossing te brengen.
Oorspronkelijk was onze bedoeling, in navolging van de Monographie, ons te beperken tot de Blauwe oogentroost soorten, dus met uitsluiting van de Roode (en gele), die door v. Wettstein e. a., en vermoedelijk terecht, tot een afzonderlijk geslacht: Odontites gerekend worden. Waar deze splitsing echter in onze Nederlandsche literatuur nergens is doorgevoerd, heb ik mij in dezen ‘toch liever aan het nationaal gebruik willen aansluiten en ook het geslacht Odontites als ondergeslacht van Euphrasia in deze bewerking betrokken.
Voor ik echter tot mijn onderwerp overga, wil ik eerst mijn besten dank betuigen voor de zeer welwillende medewerking, die ik van verschillende zijden bij dit onderzoek mocht onder- vinden. In de eerste plaats natuurlijk aan De Wever, die mij niet alleen den weg gewezen heeft, maar mij op dien geheelen weg stap voor stap volgde en leidde, en zich ten slotte de niet geringe moeite gaf van bijna al mijn voorloopige determinaties te controleeren. Verder aan de heeren Goethart, Sloff, van Soest, Vuyck, Wachter, Weevers e. a., die my hun herbaria tijdelijk afstonden of materiaal toe zonden. Ten slotte een woord van bijzondere erkentelijkheid aan mijn collega’s Hellingman en Esser voor de vervaardiging van de foto, die, naar ik hoop, niet weinig ter verduidelijking van het hier geschrevene zal bijdragen.
172
§ 2, DE SOORTEN VAN HET GESLACHT EU- PHRASIA, DIE IN NEDERLAND ZIJN AANGE- TROFFEN OF VERWACHT KUNNEN WORDEN.
Determinatie -tabel.
. Bloemen rood (zelden vuilwit) of geel (dan met ver
uitstekende meeldraden). Ondergeslacht: Odon=
A
tites (Gilibae nec Pinca: heen OA Hie 2 lb. Bloemen blauw (zelden wit) onderlip met gele vlek en blauwachtige strepen. Ondergeslacht: EuphrasiaL. 4 2a. Bloemen geel. E. futea L. ~2b. Bloemen rood (zelden vuilwit). ......... 5) 3a. Stengel onder het midden vertakt (soms onvertakt). Stengelbladen dicht op elkaar, even lang of langer dan de korte internodiën. Kelktanden spits. Bloeitijd Juli—October. E. odontites L.
3b. Stengel niet- of boven het midden zwak vertakt. Stengelbladen ver van elkaar, korter dan de lange inter- nodiën. Kelktanden stomp. Bloeitijd Mei—Juli.
E. fitoralis Fr.
4a. Schutbladen geheel, of ten minste aan den rand,
beklierd ess Ae WE RT Tes A rua eh Zt RER A 4b. Schutbladen zonder klieren ...........
5a. Stengel onder het midden vertakt (soms onvertakt). Stengelbladen spits, spits getand, dicht opeen.
Bloeitijd Juli—October. E. Rostkoviana Hayne.
5b. Stengel niet- of boven het midden zwak vertakt. Stengelbladen stomp, stomp getand, door lange internodiën van elkaar gescheiden. Bloeitijd Mei
tot midden Juli. E. montana Jord.
6a. Bloemkroon van goed ontwikkelde exemplaren 8—10 mM. lang. Bladen kaal, of aan den rand met borstelige ikortemharenis. oan ee eee Ee
173
6b. Bloemkroon van goed ontwikkelde exemplaren ier Sean MORE n cute is os eee 8 7a. Stengel onder het midden vertakt (soms onvertakt). Stengelbladen spits, spits getand, dicht opeen. Bloei- tijd Juni—October. E. stricta Host. 7b. Stengel niet, of boven het midden zwak vertakt. Stengelbladen stomp, stomper getand, door lange internodién van elkaar gescheiden. Bloeitijd Mei tot Juli. E. suecica Murb. et Wettst. 8a. Bladen en schutbladen geheel of tenminste langs den rand en op de nerven aan de onderzijde borstelig DBE koa. I en ED AEON AV at RE 9 8b. Bladen en schutbladen eA be CaO ee Aa 10 9a. Stengel onder het midden vertakt (soms onvertakt). Stengelbladen dicht opeen, geheel of tenminste langs den rand en op de nerven aan de onderzijde behaard. Bloeitijd Juli—October. E. curta Fr. Ob. Stengel niet, of boven het midden zwak vertakt. Stengelbladen door lange internodiën van elkaar gescheiden, langs den rand en op de nerven aan de - onderzijde behaard. Bloeitijd Mei—Juli. E. coerulea Tausch. 10a. Stengel stevig (plant 10—40 cM. hoog) meestal sterk vertakt. Schutbladen van elkaar verwijderd, afstaand of zelfs teruggebogen. E. nemorosa Pers. 10b. Stengel teer, draadvormig niet of weinig (soms sterker) vertakt. Schutbladen rechtop, glimmend. E. gracilis Fr.
3. EUPHRASIA LUTEA L. Syn.: Odontites lutea Rchb. Orthantha lutea Kerner.
© Stengel enkelvoudig of naar boven vertakt. Bladen smal lancetvormig, de onderste zwak, verwijderd getand en vaak vroeg afvallend, de bovenste gaafrandig, alle aan den rand omgerold en evenals de stengel en de kelken kort gekroesd,
174
min of meer viltig behaard. De goudgele bloemen in een langen, lossen, naar één zijde gekeerden tros. De meeldraden steken buiten de bloemkroon uit.
Deze plant hoort thuis op droge kalkheuvels in Spanje, Frankrijk, Duitschland, Zwitserland, Oostenrijk-Hongarije, den Noord-Balkan en Zuid-Rusland.
In ons land is zij aangevoerd waargenomen bij Nijmegen door Abeleven en Pas. Herb. Nederl. Bot. Ver. zonder nadere aanduiding van vindplaats of datum (Prodr. p. 1244).
§ 4. EUPHRASIA LITORALIS Fr.
Syn.: E. verna Garcke et Auct. Germ. et Bat. (non Bell.). Odontites verna Rchb. O. serotina Rchb. s. sp. litoralis Hayek. O. rubra Gilib. Bartsia verna Rchb. f. O. litoralis Lange.
© Stengel enkelvoudig of naar boven met zwakke takjes, ‘1—3 dM. hoog. Stengel, bladen en kelken kort aanliggend, min of meer ruw behaard. Bladen min of meer vleezig, eirond lancet-vormig, stomp, aan beide zijden met enkele korte stompe tanden, korter dan de lange internodiën. Bloemen zeer kort ge- steeld, in een lossen, naar één zijde gekeerden tros, iets grooter dan bij de volgende soort. Bloemkroon op den rug van de bovenlip donzig behaard. Schutbladen langer dan de bloemen. Kelk met breed-driehoekige stompe tanden, korter dan de uitgerande zaaddoos. — Bloeitijd Mei—Juli.
De soort komt voor op strandweiden langs de Oost- en de Noordzee. In ons land is zij tot nu toe zeer spaarzaam waar- genomen.
In Herb. Nederl. Bot. Ver. bevinden zich de volgende exemplaren:
Oosterend op Texel, 5 Jun: 1869. Holk. 3ex. (Prodr. p. 1244) — Oude Schild op Texel, 19 Juni 1902. Goeth. en Jongm. 3 ex. (l. c. 1241 sub. serotina). — Terschelling, (Juni) 1887. V. groot aantal ex. (l.c. 1240 sub. odontites). — Harderwijk, Juni 1867. R. B. 5 ex. (het 6e behoort tot E. odontites L. |. c. 1244). (De
Tale,
175
l. c. nog genoemde ex. Rottum Schipper en Terschelling Un. 1886 behooren tot E. odontites L.)
Misschien behoort nog tot E. litoralis Fr. | ex. Mientegrond Texel, 10 Juli 1860. Lac. tusschen meerdere ex. E. nemorosa Pers. (l.c. p. 1236 sub. C. E. nitidula Reuter).
Verder is de soort in 1919 en 1920 door Dr. Th. Weevers waargenomen op Goeree, hiervan bevinden zich een aantal ex. in Herb. Nederl. Bot. Ver. en een 3tal in mijn eigen herb.
Toch houd ik er mij van overtuigd, dat deze soort op onze eilanden zeker meer voorkomt. De voornaamste reden, dat zij zoo weinig verzameld is, zal wel zijn, dat zoo vroeg in het jaar de groeiplaatsen van deze soort zelden door floristen bezocht worden.
Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk, dat tusschen E. litoralis Fr. en E. odontites L. dezelfde genetische en morphologische betrekking bestaat, als door v. Wettstein is aangetoond o. a. tusschen E. montana Jord. en E. Rostkoviana Hayne. Daar de ,,Monographie der Gattung Euphrasia’’ uitsluitend over de soorten handelt, die hier tot het ondergeslacht Eu- phrasia gebracht zijn, spreekt zij helaas niet over E. litoralis en E. odontites. De zeer gedocumenteerde redeneering van v. Wettstein, die bovendien aan uitvoerige cultuurproeven getoetst is, komt zeer in het kort op het volgende neer:
De euphrasia’s zijn halfparasieten, die zich hechten op de wortels van gramineeén, en als zoodanig echte weideplanten. Zij kunnen echter tusschen het dichte gras niet tot bloei en vruchtzetten geraken. Om nu aan deze moeielijkheid, die op den duur den ondergang van de soort zou beteekenen, te ontkomen, zijn er twee middelen. Of de plant zorgt door snellen groei het gras vóór te blijven, te bloeien en vrucht te zetten, voordat het gras zijn verstikkende hoogte bereikt heeft; òf zij groeit zeer langzaam en blijft in het begin van den groei zoo laag, dat de licht brengende maai haar niet schaadt, om dan na den maai snel tot vollen wasdom te komen. De natuur heeft zich blijkbaar op beide manieren aan de omstandigheden
176
aangepast en zoo Is eenerzijds de snel groeiende, vroeg bloeiende ‘soort ontstaan met lange internodién, niet of weinig vertakten stengel, over het geheel zeer weinig vegetatief ontwikkeld, en anderzijds de langzaam groeiende, laat bloeiende soort, met korte internodiën en sterke vegetatieve ontwikkeling, zich uitend in sterke, laag bij den grond beginnende vertakking.
Deze tegenstelling van kenmerken vindt men inderdaad bij E. litoralis en. E. odontites zeer geprononceerd terug (vergelijk
de foto No.1, 2 en 3).
§ 5. EUPHRASIA ODONTITES L.
Syn.: Odontites odontites Wettst. O. serotina Rchb. O. _ verna Bell. O. vulgaris Mnch. O. serotina s. sp. verna Hayek.
© Stengel van beneden af gewoonlijk sterk vertakt (soms on- vertakt) met afstaande, opgebogen, stevige, lange takken. Onderste bladen (tijdens den bloei vaak reeds verdord) even lang als, of langer dan de korte stengel -internodiën. (Dit geldt voor de onderste stengel-internodiën, die dus gevormd zijn in den tijd van lang- zamen groei. In dien tijd ontstaan ook de zijdelingsche knoppen, dus de vertakking, vandaar, dat de onderste takken gewoonlijk dicht op elkaar staan. Het hoogere deel van den hoofdstengel bezit vaak, evenals de zijtakken, aanmerkelijk langere inter- nodiën, die ontstaan zijn in den tijd na den maai, wanneer de groei plotseling sterk versneld wordt. De plant schiet dan werkelijk door, vormt spoedig daarop bloemen en vruchten.) Bloemen in een dichteren (dan bij E. litoralis) tros, naar één zijde gekeerd, gewoonlijk iets kleiner dan bij de vorige soort. De bovenlip op den, rug donzig behaard. Stengel, bladen en kelken min of meer ruw, kort aanliggend behaard. Kelktanden driehoekig tot lancetvormig, spits, even lang als of langer dan de niet of nauwelijks uitgerande zaaddoos (die intusschen soms ook wel langer dan de kelk is. Het al of niet uitgerand zijn van de zaaddoos is aan herbarium-materiaal vaak lastig te zien, doordat. de zaaddoos bij het drogen aan den top open- springt). Bloeitijd Juni—Augustus.
177
Een later bloeiende vorm wordt veelal onderscheiden als var. serotina Franch. Syn.: E. serotina Lam. E. odontites f. brevebracteata Prodr. E. odontites Duby. Bartsia odontites Huds. B. serotina Bert. O. vulgaris Stev. O. rubra Lange, O. rubra B serotina Coss. et Germ. O. serotina s. sp. serotina Hayek.
Zij onderscheidt zich door zeer korte onderste internodiën (korter dan de stengelbladen, terwijl die bij den zomervorm vaak evenlang als de stengelbladen zijn). Tusschen het bovenste paar zijtakken en de bloeiwijze bevinden zich vaak twee tot drie (zelden meer) paren bladen, die geen bloemen in de oksels _ dragen, terwijl deze bij den zomervorm ontbreken of er hoog- stens één paar voorkomt. De stengelbladen zijn naar den voet versmald (bij den zomervorm aan den voet breed afgerond). Schutbladen korter dan de bloemen (voornamelijk de bovenste) (bij den zomervorm alle schutbladen vaak beduidend langer dan de bloemen). Bloeitijd Augustus—October.
Zoo op papier ziet deze onderscheiding er heel aardig uit, maar als men herbarium- of levend materiaal er aan gaat toetsen, dan blijkt het niet zoo eenvoudig te zijn. Het aantal exemplaren, dat men dan in handen krijgt, waarvan niet met zekerheid uit- gemaakt kan worden, of zij tot den zomer- of tot den herfst- vorm behooren, is zeker even groot, als dat, waarvan dit wel geschieden kan. Het is gewoonlijk met de kenmerken een kwestie van meer of minder. Ook het samenvallen van een deel van den bloeitijd van beide vormen wijst er reeds op, dat de over- gang van den typischen zomervorm tot typische serotina een uitermate geleidelijke is. De scheiding in twee soorten, zooals die zich bij E. litoralis en E. odontites en elders voltrokken heeft, is binnen de grenzen van E. odontites niet tot stand gekomen. De tusschenvormen zijn hier niet verdwenen. De natuur levert, als zoo vaak, de geheele aaneengesloten reeks van ver- schijningsvormen op, waarin niet dan willekeurig, dus on- logisch, een grenslijn getrokken kan worden.
Wat bovendien het onderzoek vaak uiterst bemoeilijkt, is Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 12
178
t
het veelvuldig voorkomen van ,,maaivormen”’ d.i. van exem- plaren, waarvan bij den maai, door het grazen van vee, of op andere wijze, de hoofdstengel is afgesneden en daardoor de zijtakken abnormaal sterk ontwikkeld zijn. Zulke planten nemen vaak het serotina-type aan, wat de vertakking en de schut- bladen betreft, maar de intercalaire bladen ‘ontbreken meestal.
Volgens Schultz en Hegi zou de vroegbloeiende vorm het akkerras en de laatbloeiende het weideras zijn. Dit komt evenwel in zooverre althans voor ons land niet uit, dat wij in den voorzomer langs dijken en wegen en o. a. zeer vaak in de duinen, waar dus van akkerland geen sprake is, zeer gepronon- ceerde vroeg-vormen vinden. Daarentegen is het wel waar, dat later in het jaar, b. v. in Augustus bloeiende planten in de graan- akkers nog steeds uitgesproken vroeg-typen zijn, terwijl weide- en dijkplanten dan reeds veel meer tot het serotina-type neigen. Zoo bevinden zich in Herb. De Wever 4 exemplaren, ver- zameld op 12 September 1906 te Houthem, waarvan er twee geheel het vroege-, twee veel meer het serotina-type vertoonen. Ook waren de twee eerste, zooals dat bij den zomervorm vaak voorkomt, veel donkerder geworden bij het drogen, dan de beide andere. Naar aanleiding van deze planten schreef ik aan De Wever, dat het haast niet te gelooven was, dat deze 4 planten tegelijk verzameld en gedroogd waren, waarop hij mij antwoordde, dat dit toch zeer beslist het geval was, maar dat de twee donkere in een graanakker, de andere op den gras- rand er naast groeiden. Bij de opsomming der mij bekend ge- worden vindplaatsen heb ik om al deze redenen alleen die exemplaren tot var. serotina Franch. gebracht, die zeer duidelijk de bovengenoemde eigenschappen dier variëteit (>) vertoonen, terwijl meer twijfelachtige exemplaren, en ook alle maaivormen bij de soort zijn ondergebracht.
Zoowel bij den zomervorm als bij den herfstvorm komen, vrij zeldzaam, planten voor met vuilwitte bloemen. (Bij het drogen gaat van het kleur-verschil veel verloren, vooral als de herbarium-exemplaren ouder worden.) Zij worden in onze
179
flora’s aangegeven als f. fl. albis Prodr. Bij zulke planten ont- breekt de roode kleurstof in de geheele plant, zoodat de stengels enz., die bij de type vaak roodachtig bruin aangeloopen zijn, bij witbloemige exemplaren steeds een helder groene kleur ver- toonen.
De in Prodr. p. 1242 opgegeven f. paludosa Cop. van Zuid- Beveland is een krachtige plant, die tot 80 cM. hoog wordt, en tusschen het riet groeit. De terreinen, waar zij gevonden is, ken ik uit den tijd, dat ik in Goes woonde, en ik herinner mij in de jaren omstreeks 1910, althans op het terrein aan de Zwake dergelijke exemplaren gezien te hebben, die op mij in vivo den indruk van vochtigheids- en schaduwvormen maakten. Hoewel de meeste planten in Juli verzameld zijn, hebben sommige toch verschillende serotina-kenmerken (korte onderste internodiën, 2—3 paar intercalair-bladen, vrij korte schutbladen). Blijkbaar hebben we hier te doen met een aanpassing aan de gewijzigde omstandigheden op de afwijkende groeiplaats. Kultuurproeven zouden moeten uitmaken of er reeds een zaadvaste standplaats- variëteit gevormd is, dan wel of het zaad in normale om- standigheden (dus tusschen het gras gezaaid) tot normale exemplaren zich zou ontwikkelen. Dat deze vorm niet: aan den min of meer zilten voedingsbodem van Zuid-Beveland gebonden is, blijkt uit het feit, dat vrijwel identieke exemplaren uit de buurt van Nijmegen bekend zijn.
In tegenstelling tot dezen wijdvertakten vorm, waarvan de foto bij No. 4 een afbeelding geeft, staan de exemplaren, waar- van er een als No. 5 gefotografeerd is. Het zijn een zestal planten, door De Wever te Nuth op een adventief terrein gevonden. Door de dichte vertakking en de stijfrechtopstaande takken hebben de planten het uiterlijk van een heibezem. Zij voldoen vrijwel aan de beschrijving, dieRo uy (Fl. de France X. p. 139) geeft van:
E. odontites L. f. stricta Rouy = Odontites stricta Lange: „Tiges élevées, raides, très rameuses sup.‘ à rameaux dressés.
De authentieke diagnose van Lange (Pug. p. 216) heb ik niet (we
180 bij de hand, maar in de Prod. Fl. Hisp. van Willkomm et Lange
heet het: ,,var. y. stricta elata, rigida, ramosissima ramis stricte erectis, laciniis calycis anguste lanceolatis.”’
Rouy heeft dus de zinsnede over de kelktanden weggelaten, en aangaande de vertakking ,,supérieurement’’ ingelascht. Dergelijke willekeurige veranderingen in oorspronkelijke dia- gnosen komen maar al te vaak voor in de literatuur en maken, hoe goed ook bedoeld, de kwestie van synonimie niet zelden tot een hopeloozen warwinkel.
De Zuidlimburgsche exemplaren zijn van beneden af vertakt, terwijl de kelktanden weinig van die bij normale E. odontites verschillen.
Bij de opsomming van het materiaal, dat ik zag, lijkt het mij gewenscht, waar mogelijk ook den datum van verzamelen te vermelden.
E. odontites L. In Herb. Nederl. Bot. Ver. op enkele na ver- meld in Prodr. III p. 1240—41.
Cocksdorp op Texel, 10 Juli 1860. Lac. — Groene strand Terschelling, 9 Aug. 1886. K. — Schiermonnikoog, 15 Juli 1867. Holk. — Franeker, Sprée, — Jelsum, 10 Juli 1850. S. — Leeu- warden, Juli 1850. S.— Leeuwarden by de Bonte Koe, Juli 1850. S. — de Scharmer, Aug. 1829. v. H. — Meppel, v. Heyn. — Kampen, T. — id. R. B. — Zalk, Juli 1870. Hoek. — Ittersum bij Zwolle, Juli 1891. L. — Mastenbroekerpolder bij Zwolle, Juli 1891. L. en Carmiggelt (ook met rose bloemen). — Deventer, Juli. v. Gron. — id. Juni 1840. Halb. — Haaks- bergen, Juli 1891. L. — Hengevelde, Juni 1893. L. — Gorssel, 1877. K. — Hattem, R. B. — Harderwijk, Juli 1867. R. B. — Twello, Juni 1845. T. — Apeldoorn, 1872. K. A. — Angeren, 27 Juli 1876. Lac. — Zutphen, G.B. — id. Fockema. — Vorden, Juli 1880. Groll. — Hengelo, wie> — Enschede, 3 Juli 1904. Blijdenstein. — Winterswijk, 28 Mei 1872. R.E. de Haan. — Ellekom, Juli. M.D. — Rheede, v. H. — Nijmegen, B. — id. 5 Juli 1864. v. H. — St. Anna, Hatert, Neerbosch, Weurt, Lent, enz., N. en Th. Abel. — Groesbeek,
18]
6 Juni 1897. G. en V. — Driebergen-Bunnik, 13 Juli 1857. Knuttel. — Bunnik, Juli 1863. Coll. Nat. — de Bilt, v. H. — id. Juli 1837. Mb. — Utrecht, C.A. Bergsma. — id. Juli 1837. Mb. — id. Sept. 1858. R. B. — Anna Paulowna, 2 Aug. 1903. v. Breemen. — Sloterweg, Aug. 1838. Romb. — id. Juli 1842. Heybrock. — Haarlem, Kerb. — id. Aug. 1875. Groll (maaivorm). — Wijk aan Zee, v. Son. — Overveen, Juli 1872. Boerl. — Haarlemmervaart, Aug. wie? — Noord- wijk, Pierot. — Katwijk, 4 Aug. 1832. S. S. — id. 1844. O. — Leiden, Mb. — id. O. — id. Juni 1846. O. — id. 29 Juni 1894. V. — Poeldijk- Monster, 2 Juli 1896. Exc. — ’s-Gravezande. V. Z. — Overmaas, 1891. v. d. Voo. — Dordrecht, Aug. 1878. Posth. — id. Aug. 1882. C. v.d. Broek. — Dubbeldam, Juli 1835. Lac. — Achthuizen op Overflakkee, 30 Juli 1903 v. It. — Rockanje, 1902. Jongm. — Zd.-Beveland, 1838. v.d. B. — Vlissingen, 1845. Cop. — Moerdijk, 21—28 Juli 1860. v. d. B., Lac. en S. — Breda. v. A. —id. v. R. — Ginneken 27 Juli 1876. O. — id. Lac. — Sprang, Thomson. — Elshout en fort bij Vucht, v. Hov. — Roermond, 2 Juli 1900. Un. — Gronsveld, 29 Juli 1883. Un. De andere |. c. genoemde exem- plaren vindt men verder opgegeven, behalve het ex. Wassenaar, 1829. Wtt., dat Satureja hortensis L. is. —
Daarentegen meen ik de volgende ex. in Prodr. 1241 vermeld onder Bserotina Link tot den hoofdvorm te moeten brengen, deels omdat zij daartoe zeker behooren, deels omdat de deter- minatie als var. serotina niet voldoende zeker is.
Kleine Slufter op Texel, Juli 1868. Holk (maaivorm). — Beetgum-Menaldum, 19 Aug. 1860. J. M. de Boer. — Kamper- eiland, Aug. 1847. R. B. — Deventer. Romb. (maaivorm). — id. Halbersma. — de Lutte, | Sept. 1904. It. en Blijd. — Harderwijk, Juni 1867. | ex., de 5 andere zijn E. litoralis. — Ruurlo, Juni 1886. Ens. — Arnhem, Pierot. — Nijmegen. Abel. en Pas. — Culemborg, Coll. Nat. — Hamersveld, 17 Aug. 1892. Garj. — Baambrugge. v. d. T. (maaivorm). — ‘t Gooi, 1828. Wtt. — langs de Schinkel. Fl. Amst. — Wieringen,
182 4 Juli 1857. Hart. — Callantsoog-Petten, 30 Aug. 1891. Un.
(maaivorm). — Spaarndam, Buse (fasciatie). — Katwijk, B. W. — Hooge Morsch (Leiden), Juni 1846. O. — ’s-Graven- hage, Juli. R. B. — Dordrecht, Sept. 1884. V. (maaivorm). — Duiveland. Dozy. (maaivorm, p. p.). — Bruinisse, Aug. 1887. L. — Vucht. v. A. (maaivorm). — den Bosch, v. Hov. — Maastricht. v. Hov. (zijtak). — Hallum, Juli 1865. v. d. Ley. (p. 1242). — Dalfsen, Juli 1904. L. — Terschelling, Aug. 1886. Un. (p. 1244). — Rottum, Juli 1897. Schipper (p. 1244). —
Voorts in Herb. Kloos: Gorkum, Juli 1913. Kl. — id. 1915. Kl. — Bakkum, Juli 1914. Kl. — Houthem (Z.-L.), Mei 1916. Kl. — Rotterdam, 20 Juni 1917. Kl. — Groene strand, Goeree, 11 Aug. 1917. R. Breur en Kl. — Rotterdam, Sept. 1919. KI. — Noordwijk, 28 Juni 1920. KI.
In Herb. De Wever: Oud-Valkenburg, 22 Juni 1918. de W. — Hoensbroek, 28 Mei 1915. de W. — Houthem, 12 Sept. 1906. de W. (p. p.).
In Herb. J. en W.: Eilandje de Beer, 10 Sept. 1919 (P 3. 22. 32). J. en W. (maaivorm). — Geulhem, 11 Aug. 1910 (No. 4465 tot 70). J. en W.
In Herb. Lugd. Bat.: Kampen, Juli 1847 (Lako No. 38). — Dalfsen, Juni 1904. M 6. 17. 21 (id. No. 39). — Dieren, Juni 1878 (id. No. 40). — Petten, 1891 (id. No. 45, maaivorm). — Delft-Rijswijk, Juli 1876 (id. No. 46). — Den Haag, Juli 1900 (v. Breemen No. 1). — Hoek van Holland, Juli 1898 (id. No. 2). — Roermond, Juli 1900 (Jongmans No. 1). — Ooster- wijk, Juli 1894 (Ogterop No. 2).
f. flor. albis. Herb. Nederl. Bot. Ver. (Prodr. p. 1241): Millingen, Juli 1841. v. d. T. — Beuningen bij Nijmegen, Aug. 1850. Abel. — Kruitberg bij Santpoort, Juli 1838. Mb. — Heer Oudelandsambacht, 10 Sept. 1882. V. (maaivorm). — St. Pietersberg, 1885. Lac. (maaivorm).
Voorts in Herb. Lugd. Bat.: Zwolle, Juli 1891 (Carm. No. 1).
f. paludosa Cop. Herb. Nederl. Bot. Ver. (Prodr. p. 1242):
183
Beuningen bij Nijmegen, Juli. Abel. — Zwake, Juli 1847. v.d. B. — Noorddijk bij Goes, Sept. 1840. v.d.B. — id. Juni 1841. v. d. B. — Z.-Beveland, Juli 1846. v.d. B. Terwijl ook de ex.: de Lutte, 25 Aug. 1895 Un. |. c. p. 1241 en Vaes- raderbosch, 1920. de W. tot dezen vorm schijnen te behooren.
Var. serotina Franch. Herb. Nederl. Bot. Ver. (Prod. p. 1241): Schiermonnikoog, 5—9 Sept. 1860. S. — Meppel. v. Heyn. — Kampen, wie? — Overijsel. V.Z. — Zwolle, Sept. 1902. L. — Deventer, 1864. v. Gron. — Utrecht, Aug. 1859. A. W. Hartm. en R.B. — Haarlem. Buse. — Katwijk, Aug. 1856. A.W. Hartm. — Wassenaar. Dozy. — Loosduinen. V. Z. — Z.-Beveland. v. d. B. — Middelburg, 14 Sept. 1883. Buysm. — Voorts nog: Schiermonnikoog, 1867. Holk. (pag. 1240 p. p.). — Groningen, 9 Sept. 1867. Holk. (p. 1242). — id. 25 Sept. 1867. Holk. — Meppel, Herb. Cayaux (v. Heyn?) p. 1240. — Kampen, T. (p. 1240 p. p.). — Zwolle, Sept. 1910. L. — Utrecht. R.B. — id. 21 Aug. 1872. v. Tuinen. — Holland. Forsten (p. 1240).
Voorts in Herb. Kloos: Dordrecht, Sept. 1914. Kl. — id. Oct. 1915. Kl. — Slufter op Texel, 20 Aug. 1918. Kl.
In Herb. De Wever: Houthem, 12 Sept. 1906. de W. (p. p.).
In Herb. J. en W.: Rotterdam, Sept. 1904 (No. 12495—97).
In Herb. Lugd. Bat.: Zwolle, Sept. 1910. L 6. 65. 41—42 (Lako No. 43). — id. 1902. L 6. 55. 41 (id. No. 44). — Wal- cheren, Aug. 1873 (id. No. 47). — Middelburg, Sept. 1901 (Ogsterop No. 1). — (Witte No. 1).
f. fl. albis. In Herb. Nederl. Bot. Ver.: Z.-Beveland en Willem Anna polder, Aug. 1841. v. d. B. — Oranjepolder, Roodenhoek- Yzendijke, Aug. 1903. L.
In Herb. Kloos: Dordrecht, Oct. 1915. Kl.
In Herb. Lugd. Bat.: Grijpskerke, Aug. 1904. R 2. 32. 21. (Lako No.41). — Roodenhoek-Yzendijke, Aug. 1902. S 2. 13. 13 (id. No. 42).
Bij de behandeling van de nu volgende soorten van het onder- geslacht Euphrasia heb ik mij geheel gehouden aan de mono-
184
grafie van Prof. v. Wettstein. Hierdoor kom ik min of meer in strijd met onze Nederlandsche literatuur, en ongetwijfeld heeft deze handelwijze voor het inlandsche materiaal zijn eigenaardige bezwaren, die voornamelijk daardoor veroorzaakt schijnen te worden, dat ons land op het grensgebied van ver- schillende, elkaar overigens geografisch uitsluitende soorten ligt. Toch meen ik over deze bezwaren te moeten heen stappen, omdat het oordeel van v. Wettstein gegrond is op een ‘uiterst nauwgezette studie van een enorm uitgebreid ma- teriaal uit alle oorden der wereld en heel vaak getoetst werd aan uitvoerige cultuurproeven. Ik heb dan ook in hoofdzaak niet anders gedaan, dan het inlandsche materiaal, dat ik te zien kreeg, bewerken naar de monografie. Met het oog hierop komt het mij voor, dat ik in deze publikatie niet beter kan doen, dan de diagnosen van v. Wettstein van onze indigene soorten overnemen. Wellicht ware het voldoende geweest, eenvoudig naar de monografie te verwijzen, maar lang niet al onze floristen
zijn in staat telkens weer dit werk te raadplegen, wat allicht met het Nederl. Kruidkundig Archief wel het geval is.
§ 6. EUPHRASIA MONTANA Jord.
_ Syn.: E. officinalis L. forma montana Griseb. et Schenk. E. Rostkoviana var. montana Chabert. E. Rostkoviana s. sp. montana Hegi.
„Caulis erectus simplex vel (rarius) in parte superiore ramis paucis semper simplicibus erectis vel erecto- patentibus, 5—25 cm. altus viridis vel rubescens vel fuscescens pilis crispulis reversis albidis eglandulosis et ad nodos, saltem ad nodos bractearum pilis glanduliferis longis pubes- cens. Folia caulina infima cuneata vel cuneato-ovata obtusa dentibus utrinque paucis obtusis, media et superiora ovata, obtusa, dentibus utringue 3—) obtusis, omnia inter- nodiis elongatis sejuncta. Bracteae suboppositae, foliis caulinis similes sed latiores, acutae, dentibus elongatis acumi- natis. Folia omnia viridia vel rubescentia, subtus plicato-
185
striata vel plana, setulis minimis albidis eglandulosis et pilis glanduliferis longis (saltem in basi bractearum) obsita. Spica initio condensata, postea modice elongata. Flores subsessiles. Calyx indumento ei foliorum conformi, semper (sed hinc inde sparse) glandulosus, fructifer non accretus. Corolla magna, initio in dorso cca. 9—11, fine anthe- sis |1—14 mm. longa, tubo fine anthesis calycem conspicue superante, labio superiore bilobo lobis emarginatis vel bilobis reflexis, labio inferiore 3-lobo lobis profunde emarginatis. Corolla plerumque alba labio superiore violaceo, labio inferiore macula lutea et striis violaceis picto, fauce luteo; hinc inde et labio superiore albo. Capsula elliptica vel elongato-elliptica emarginata, calycis dentes non superans margine erecto-ciliata, caeterum breviter pilosa.
Blütezeit: April bis Juni, spätestens Anfang Juli.
Verbreitung: Belgien, Frankreich, Schweiz, Italienische Alpen, Österreich-Ungarn, Deutsches Reich, südliches Schweden, Balkanhalbinsel.’”)
Aan dit verspreidingsgebied moet Nederland toegevoegd worden. De soort is echter bij ons alleen in Z.-Limburg aan- getroffen, en het lijkt niet waarschijnlijk, dat zij elders gevonden zou worden, gebonden als zij blijkbaar is aan oudere grond- soorten.
Aan De Wever komt de eer toe deze soort in ons land het eerst in 1912 ontdekt te hebben. In zijn „Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.-Limburg” VII en VIII (1917—18), p. 85 geeft hij als vindplaats op: ‚Hoensbroek in veenachtig weiland te Overbroek; de plaats zal dit jaar nog ontgonnen worden’. In 1919 vond ik de soort in een groot aantal exemplaren in een weiland langs de Geul bij Cottessen. _
Ik zag gedroogd materiaal: Hoensbroek, 6 Mei 1918. de W. in herb. J. en W. et de W. en 15 Juni 1918 de W. (in herb. pr.
1) v. Wettstein |. c. p. 194—195.
186
et herb. K].). — Cottessen, 7 Juni 1919. Henrard, Jansen, Kloos en Sipkes in herb. pr. et de W. et Lugd. Bat.
Nog geeft De Wever mij per brief op, dat de soort in 1917 in groot aantal te Bunde gevonden werd, en dat zij dit jaar (1920) op alle 3 bekende vindplaatsen nog volop groeide.
§ 7. EUPHRASIA ROSTKOVIANA Hayne.
Syn.: E. officinalis Schult. E. officinalis var. pratensis Koch. E. officinalis var. grandiflora Wallr. E. officinalis var. vulgaris Spenner. E. officinalis var. villosa Fr. E. officinalis var. officinalis Coss. et Germ. E. officinalis var. glanduloso pilosa Presl. E. officinalis var. Rostkoviana Rohr et Mey. E. pratensis Fr. E. pratensis var. latifolia Rchb. E. pratensis var. cuspidata Peterm. E. laxa Lasch. E. laxiuscula Lasch. E. rubra Baumg. E. multicuspidata Kosteletzky. E. neglecta Schur. E. Rostkoviana s. sp. Rostkoviana Hegi. E. Rostkoviana s. sp. pratensis Heukels.
„Caulis erectus vel ascendens, rarissime (in speciminibus debilibus) simplex, plerumque in parte inferiore ramosus, 2 (in speciminibus alpinis) — 50 (in speciminibus locorum humidorum) cm. altus, viridis vel rubescens vel fuscescens pilis crispulis reversis albidis et ad nodos, hinc inde etiam in internodiis pilis longis glanduliferis pubescens, ramis suboppositis ascendentibus hinc inde iterum ramosis. Folia caulina infima cuneata obtusa dentibus utrinque paucis obtusis media et superiora ovata, breviter acuminata, dentibus utrinque 3—6 acutis sed non aristatis. Bracteae sub- oppositae, foliis caulinis similes sed latiores et breviores sensim diminutae et ad apicem inflorescentiae saepe basi cuneatae, dentibus acutioribus sed non aristatis. Folia omnia viridia rarius rubescentia, in regione alpina hinc inde nigro- marginata, subtus plicato-striata setulis albidis eglandu- losis et (saltem bracteae ad basin) pilis longis glanduli- feris plus minus dense obsita. Spica initio condensata, mox elongata. Flores subsessiles. Calyx indumento ei foliorum
187
conformi obtectus, semper glandulosus, fructifer non accretus. Corolla magna, initio in dorso cca. 9—ll, fine anthesis |1—14 mm. longa, tubo fine anthesis elongato calycem conspicue superante, labio superiore bilobo, lobis emarginatis vel bilobis reflexis, labio inferiore trilobo lobis profunde emarginatis. Corolla plerumque alba labio superiore violaceo, labio inferiore macula lutea et striis violaceis picto, fauce luteo; hinc inde tota plus minus violascens; rarius etiam labio superiore albo. Capsula elliptica emarginata, calycis dentes non vel parum superans, margine longe erecto-ciliata, caeterum breviter pilosa.
Blütezeit: Juni—Oktober.
Verbreitung: E. Rostkoviana ist in Mitteleuropa sehr verbreitet, ihr Areal erstreckt sich einerseits von Frankreich, Belgien, Grofbritannien bis nach Ruôland, anderseits vom südlichen Schweden und Norwegen bis nach Oberitalien und in die nörd- lichen Länder der Balkanhalbinsel. Sie ist in den in der Mitte dieses Areales gelegenen Landern, inSüddeutschland, Österreich- Ungarn und der Schweiz die häufigste Euphrasia.’)
Ook aan dit verspreidingsgebied moet Nederland toegevoegd worden. De soort komt vooral in Z.-Limburg voor en is er minder zeldzaam dan E. montana. Deze beide soorten zijn zeer nauw verwant. v. Wettstein beschouwt ze als seizoen- dimorphe soorten, waarvan hij zich het ontstaan denkt zooals bij E. litoralis en E. odontites p. 175 beschreven is. Cultuur- proeven hebben aangetoond, dat het inderdaad constante soorten zijn.
Ik zag het volgende indigene materiaal:
Helmond, Juni 1834. Wtt. en Maastricht, v. Hoven in herb. Nederl. Bot. Ver. (Prodr. p. 1238). — Klimmen, 20 Aug. 1917 de W. en Geulle, 16 Juli 1914. de W. in herb. Kl.
In Herb. J. en W.: Klimmen, 12. Sept 1917. de W. — id. 18 Aug. 1913. de W. — Ulestraten, de W. — Bunde, 12 Aug.
1) vy. Wettstein |. c. p. 183—187.
188
1915. de W. — Geulle, 18 Aug 1917. de W. (deze beide laatste van dezelfde vindplaats).
DeWever geeft |. c. p. 84—85 vindplaatsen uit de gemeenten: Klimmen, Bemelen, Sittard, Ulestraten, Nuth, Bunde, Geulle, Eis-Wittem.
§ 8. EUPHRASIA STRICTA Host.
Syn.: E. officinalis var. cucullata Wahlb. (p. p.). E. rigida Lasch. E. officinalis var. rigida Lasch. E. off. var. glabrata Schlecht (p.p.). E. off. var. parviflora Wallr. (p.p.). E. officinalis Hayne (p. p.). E. nemorosa Rchb. (p. p.). E. off. var. nemorosa Koch (p. p.). E. off. nemorosa grandiflora Beck- haus. E. off. nemorosa imbricata et curta Prahl. E. nemorosa var. grandiflora Acloque. E. micrantha Schur. E. off. var. grandiflora Rchb. E. off. var. stricta Dolliner. E. off. var. vulgaris Benth. EE. coerulea Greml. E. ericetorum Jord. E. rigidula Jord. E. condensata Jord. E. cuspidata Saint- Lager. E. alpina var. elongata Schleicher. E. aristata Favr. etGreml. E. Fatrae Borb. E. obscuraOpiz. E. multicuspidata Tausch. E. elegans Porta.
„Caulis erectus, rarius simplex, plerumque in parte in- feriore ramosus, 5—75 cm. altus, rubescens vel fuscescens, pilis crispis reversis eglandulosis pubescens in parte inferiore foliis mox deciduis tempore anthesis denudatus, ramis non numerosis ascendentibus suboppositis, folia caulina infima opposita cuneata, obtusiuscula utrinque dentibus |—2 obtusis, media et superiora opposita ovata vel ovato-lanceolata in parte media latissimalongitudinelatitudinem duplo superante, acuta, utrinque dentibus aristatis 3—). Bracteae alter- nantes, latitudine folia caulina superantes, in triente inferiore latissimae, ovatae, basi breviter cuneatae, acutissimae, dentibus longe aristatis vel acutis utrinque 4—7. Folia omnia viridia, in speciminibus siccis interdum nigricantia, subtus plana nitida vel in speciminibus locorum aridorum plicato-striata, glaberrima, rarius in pagina superiore et in
189
margine pilis brevissimis aspera. Spica initio condensata mox valde elongata, fructifera saepe in parte inferiore calyces fructiferos solum gerens. Flores subsessiles. Calyx glaber vel setulis minutis obsitus, fructifer non accretus. Corolla 6—10 mm. longa, labio superiore bilobo, lobis denticu- latis, rarius bilobis, labio inferiore trilobo, lobis emarginatis. Corolla plerumque pallide violacea macula flava in labio inferiore et striis coeruleis vel purpureis notata, rarius coerulea vel albida. Capsula cuneato-obovata, angusta, truncata vel subemarginata, calycis dentes non superans, margine longe ciliata caeterum pilosa vel glabrata.
Bliitezeit: Juni bis Oktober.
Verbreitung: Verbreitet in Mitteleuropa, in Spanien (be- sonders im nördlichen Teile), Frankreich, Belgien, in der Schweiz, im Deutschen Reich (besonders in den siidlicheren Teilen), im siidlichen Schweden und Norwegen (seltener), in ganz Osterreich-Ungarn, in Oberitalien, in den nördlichen Teilen der Balkanhalbinsel, in den westlichen und südlichen Teilen Ruflands. Neben E. Rostkoviana die häufigste und ver- breitetste Art in Europa. Vorherrschend in niederen und Berg- gegenden, niemals in die alpine Region steigend.’”)
Ons land valt geheel binnen de grenzen van het verspreidings- gebied van E. stricta, zooals die op het kaartje I] in de mono- grafie zijn aangegeven. Dat de monograaf Nederland niet in zijn opsomming noemt, zal wel uitsluitend zijn, omdat hij geen indigeen materiaal gezien heeft. Inderdaad is deze soort de meest algemeene „blauwe oogentroost’’ in ons geheele land. In zijn, aan de gegeven beschrijving beantwoordenden, typischen vorm is deze soort gemakkelijk te herkennen aan zijn groote bloemen en sterk genaalde schutbladen en kelktanden. Zie intusschen de opmerking onder E. nemorosa.
_ Van het materiaal uit Herb. Nederl. Bot. Ver. genoemd in Prodr. p. 1235 onder E. nemorosa Pers. A. E. stricta Host. behooren tot deze soort:
1) v. Wettstein I. c. p. 93—9%6.
190
Deventer, 1876. K. — Hengelo, 1895. Un. — Twello, 1845. T. — Harderwijk, 1847. R. B. — Keppel, 1850. Un. — Zutphen, 1881. C.v.d. Broek. — >Wassenaar, 1830. Forsten. — ‘s-Hertogenbosch. v. Hov.
Verder behooren tot E. stricta de exemplaren |. c. p. 1235—36 onder B. E. curta. Wettst. — Franeker, C. A. Bergsma. — Meppel. v. Heyn. — Deventer. v. Gron. — Almelo. E. C.C. v. Lennep (p. p.). — Nijmegen. N. en Th. Abel. — Utrecht, Zeist en Driebergen. C. A. Bergsma (p. p.). — Amersfoort, 1834. Kraamw. — Valkenberg-Loosdrecht. M. D. — Naarden, 1864. O. — Breesaap, 1871. Boer]. — Wassenaar. Pierot (p. p.). — id. herb. R. B. — Loosduinen, 1851. Un. — ’s-Gravesande. V.Z. —
Ook de exemplaren l.c. p. 1236—37 onder C. E. nitidula Reuter: Zalk, 1855. R.B. — Ruurlo, 1885. Ens. — Scheve- ningen-Wassenaar, 1851. Un. — Zuid-Beveland. v. d. B. (p. p.). — Vucht. v. Hov.
De exemplaren |. c. p. 1237 onder D. E. gracilis Fr.:
Wyhe-Raalte, 1849. Cop.2 — Twello, 1849. Cop. — Uddeler- meer, 1849. Un. (p. p.). — Doorn, 1830. Wet.
Ten slotte nog de niet in Prodr. genoemde ex.: Oldeboorn, 1863. Holkema (p. p.). — Giethoorn, 1902. K 6. 64. 22. L. (p. p.). — Staphorst, 1904. L 6. 37. 43. L. — Anna Paulowna, 1903. K 4. 24. 31. v. Breemen. |
Verder zag ik E. stricta in Herb. J. en W.: Leersum, 1918 (No. 18759—67). — Scheveningen, 1907 (12490—94);
in Herb. Sloff: Ulvenhoutsche bosch, 1915. R 4. 23. 22 (No. 679—84). — Geersbroek, 1916. R 4. 24. 13 (1057—64). — id. 1918. — id. (3623—27);
in Herb. Kloos: Meppel-Steenwijk, 1917. Un. — Bathmen, 1915. — Bakkum, 1914. — Castricum, 1915. — Kunrade, 1906. de W. — Schin op Geul, 1912. de W.;
in Herb. Lugd. Bat.: Staphorst, 1904. L 6. 37. 43 (Lako No. 9). — Dalfsen, 1911. L 6. 66. 24 (id. No. 19). — Heino,
19]
1910. M 6. 17. 44 (id. No. 2). — Lonneker, 1096. M 7. 68. 41 (id. No. 11). — Markelo, 1905. N 7. 14. 11. Gd. No. 17). — Enschede, 1906. N 7. 18. 44 (id. No. 10). — Brummen, 1890 (Carm. No. 2). — Wassenaar, 1892 (Bolten No. 1).
De soort is in Z.-Limburg algemeen (de W. Lijst enz. VII
en VIII, p. 83).
§ 9. EUPHRASIA NEMOROSA Persoon.
Syn.: E. officinalis var. nemorosa Beckhaus. E. officinalis var. parviflora Rchb. E. officinalis var. alpestris Koch.
E. officinalis var. micrantha Woerl. E. micrantha Rchb.
(p. p.). E. nitidula Reut. E. tetraquetra Arrond. E. stricta f. reducta Sag. E. nemorosa var. intermedia Acloque. E. nemorosa var. rigidula Mart. E. officinalis var. maior Schrad. E. autum- nalis Chalandre.
„Caulis erectus crassus rarissime simplex, plerumque in parte inferiore usque ad medium caulis vel solum in media parte ramosus, /—40 cm. altus, rubescens vel fuscescens, pilis crispulis reversis eglandulosis pubescens, hinc inde glabrescens vel bifariam pubescens, in parte inferiore foliis deciduis mox denudatus, ramis erectis, saepe iterum ramosis, oppositis. Folia infima obtusa, utrinque dentibus 1—3 obtusis, media et superiora ovata vel ovato lanceolata opposita acuta, medio fere latissima, utrinque dentibus acutis, sed non aristatis 4—7. Bracteae suboppositae latitudine folia caulina superantes, sed breviores, basin versus latissimae, utrinque dentibus 4—6 acutissimis vel breviter aristatis, patentes vel subarcuato- recurvae. Folia omnia viridia, glaberrima in speciminibus siccatis griseo-viridia, non nitida, subtus plicata. Spica initio condensata, mox elongata. Flores subsessiles. Calyx glaber, fructifer subinflatus, dentibus brevibus. Corolla cca. 5 mm. longa, labio superiore bilobo, lobis minute denticulatis, labio inferiore trilobo, lobis emarginatis, extus hirsuta, albida labio superiore coeruleo picta et macula lutea striisque coeruleis in labio inferiore vel tota + coerulea. Capsula cuneato-obovata,
192
matura calycem aequans vel (saepius) superans, emarginata, margine longe ciliata, ceterum pilosa vel glabra.
Bliitezeit: August bis Oktober.
Verbreitung: Mittel-, N.-, O.-Frankreich, Belgien, Schweiz (blof im Bereiche des Jura), Elsa, Baden, Württemberg, N.-Bayern, Pfalz, Rheinlande, Hessen, Westfalen, Braunschweig, Hannover, Thüringen, Sachsen, Schlesien, N.W.-Bohmen, Dänemark, England, Irland, Schottland, Norwegen.’”)
Hoewel v. Wettstein Nederland niet noemt, teekent hij toch de grens van het verspreidingsgebied van E. nemorosa over ons land, en wel een lijn, die ongeveer van Haarlem naar Enk- huizen en van Stavoren naar Dokkum loopt. Ten N.W. van die lijn zou E. nemorosa dan niet voor mogen komen. Het zal waarschijnlijk de bedoeling geweest zijn, deze grenslijn zoo te trekken, dat Scheveningen buiten het gebied van E. nemorosa viel en wel om de volgende reden. E. nemorosa en E. curta zijn twee soorten, die elkaar geographisch uitsluiten. Eén van de twee Nederlandsche Euphrasia s, die v. Wettstein gezien heeft (het buitenland is blijkbaar buitengewoon rijk van Hollandsch materiaal voorzien!) is een exemplaar van E. curta, verzameld door Hartsen bij Scheveningen.
Scheveningen moest dus binnen de grens van E. curta, dus buiten die van E. nemorosa vallen. Ik kom op deze grens- kwestie bij de bespreking van E. curta nog terug, maar meen toch hier even te mogen opmerken, dat het trekken van een grenslijn op grond van zoo spaarzame gegevens een stoutmoedige onderneming schijnt. Uit onderstaande lijst van het aanwezige Hollandsche materiaal kan blijken in hoeverre de grenslijn houdbaar is. Intusschen is E. nemorosa evenals E. stricta in ons land zeer algemeen. Stelt men de kenmerken dezer beide soorten tegenover elkaar, dan vindt men:
1) v. Wettstein l.c. p. 118—120.
193
E. stricta E. nemorosa Bloemen : 8—10 mM. lang kleiner dan 7 mM. Bladtanden: genaald ongenaald Schutbladen: metlanggenaaldetanden spits of iets genaald ay rechtopstaand afstaand of zelfs terug-
gebogen [naald Kelktanden: lang, meest sterk genaald kort, weinig of niet ge-
Zaaddoos : korter dan de kelk langer dan de kelk.
Twee soorten met zooveel scherp tegenover elkaar staande kenmerken moeten wel gemakkelijk van elkaar te onderscheiden zijn. De ervaring leert evenwel ook hier alweer, dat de praktijk niet zoo eenvoudig is. Zoowel aan herbarium-materiaal als in de natuur ontmoet men namelijk alle mogelijke: combinaties van kenmerken aan verschillende planten. En zulke planten met ten deele stricta-, ten deele nemorosa-kenmerken zijn geen zeldzaamheden. Integendeel, de planten met uitsluitend stricta-eigenschappen of zulke met alleen de kenmerken van nemorosa zijn ongetwijfeld zeldzamer dan deze twijfelnummers. v. Wettstein wees reeds op het voorkomen van zulke „tusschen- vormen’ op vindplaatsen, waar beide soorten groeien. Hij wenscht echter in het midden te laten in hoeverre we hier met tusschenvormen te doen hebben of liever van bastaarden zouden moeten spreken. Ik zou in dezen niet gaarne een beslissing - nemen. Het is wel een gemakkelijke en m. 1. te vaak gebruikte methode om iedere plant, die niet in het kunstmatig opgezette systeem past, eenvoudig met het scheldwoord bastaard in den ban te doen, maar het komt mij voor, dat de schuld dikwijls niet bij de plant, maar in de indeeling in soorten ligt, die maar al te vaak op grond van veel te weinig materiaal is opgesteld. Hoe dikwijls wordt niet een nieuwe soort beschreven naar één enkel, soms nog zeer onvolledig, hier of daar opgeduikeld herbarium-exemplaar. Is het wonder, dat dan later in de natuur vormen gevonden worden, die aan zoon beschrijving
„niet geheel beantwoorden’? Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 13
194
Intusschen waarschuwt v. Wettstein er voor, dat verarmde exemplaren van E. stricta en exemplaren, waaraan alleen nog de laatste bovenste bloemen voorkomen, gemakkelijk ten on- rechte voor zulke tusschenvormen gehouden kunnen worden. Gewoonlijk zijn n.l. de laatste bloemen van een Euphrasia abnormaal klein. Het is echter niet alleen de bloemgrootte, die een plant tot ,,tusschenvorm” stempelt, al speelt die vaak een rol, ook de andere bovengenoemde kenmerken wisselen zeer sterk.
In de nieuwere Hollandsche flora’s wordt de naam E. nitidula gebruikt. v. Wettstein wijst er echter op, dat onder dezen naam, dien hij dan als variëteit invoert, alleen die exemplaren behooren, die weelderig ontwikkeld en sterk vertakt, maar tegelijkertijd weinig hoog zijn, en daardoor een gedrongen indruk maken.
Verder noemt hij nog:
Var. macilenta Gremli, lange, magere exemplaren, die niet- of weinig vertakt zijn, en daardoor op E. gracilis gaan lijken.
Var. tetraquetra Arrond. Duinvorm met zeer korte, maar zeer dicht bebladerde stengels. Dit is de vorm, die in onze flora’s als var. imbricata beschreven wordt, en die in vochtige duinpannen en op strandweiden volstrekt niet zeldzaam is.
Var. reducta Sag. Armoedige exemplaren, van den voet af wijd vertakt, maar normaal bebladerd.
Al deze vormen zijn zeer waarschijnlijk niet anders dan standplaatsvormen; zoodra men echter een iets rijker materiaal doorziet of buiten enkele vegetaties onderzoekt, dan blijkt, dat behalve deze, als uitersten te beschouwen, vormen, alle moge- lijke overgangsvormen voorkomen, die ieder voor zich even- veel recht op een afzonderlijken naam zouden kunnen doen gelden. Om deze reden hecht ik heel weinig waarde ook aan de genoemde vormen en heb ik die fijnere onderscheiding, die trouwens practisch niet door te voeren is, ook bij het onder- zoek van het voorhanden materiaal achterwege gelaten.
Tot E. nemorosa Pers. behooren de volgende ex. uit Herb.
195 Nederl. Bot. Ver. genoemd in Prodr. p. 1236—37 onder C.
nitidula Reuter.
Mientegrond Texel, 1860, Lac. (p. p.). — Wolvega, 1881. Un. — Meppel. v. Heyn. — Zalk, 1855. R.B. (p. p.) —. Berkum bij Zwolle, 1832. Thorb. — Deventer. Halb. — Riele bij Deventer. Romb. — Hulshorst bij Harderwijk. R.B. . —- Nykerk. Stolz. — Voorst bij de Pol, 1843. Cop. — Pleken- poel bij Winterswijk, 1872. R. E.de Haan. — Nijmegen. B. — id. Abel. en Pas. — Amersfoort, 1847. Cop. — Hamersveld, 1891. Garj. — Driebergen, 1827. Wtt. — tusschen Maars- bergen en Doorn. v.d. T. — Natte bosch bij Zeist. W.K. — de Bilt, 1835. D.S. — id. 1857. Coll. Nat. — Zijdelmeer, Boerl. — Schinkel bij Amsterdam, 1857. Knüttel. — Sloter- weg Amsterdam, 1842. Heybrock (P.N.S.). — Sloten. Fl. Amst. — Breesaap, Buse. — Middenduin, 1870. Groll. — Geleerde Man, Kerb. — duinen Katwijk, 1844. O. — Leiden. Mb. — Wassenaar. Dz. — duinen Scheveningen, 1851. Un. — ’s-Gravenhage. V. Z. — id. v. d. Goes. — Zuid-Beve- land (p. p.), Oosterzwake, 1840, Zwake 1838 en Ovezande, 1840. v. d. B. — Zeeuwsch-Vlaanderen, 1860. A. W. — wallen Breda. v. A. — Meerssen, 1870. Groll. — Elsloo, Un. 1883. L. -
Verder de ex. |. c. p. 1235—36 onder B. E. curta Wettst.:
Vlieland, 1858. Lac. — Nesserduinen op Ameland, 1869. Holk (p. p.). — Rottum, 1861. Lac. en Knüttel. — id. 1897. Schipper. — Hardegarijp, Giekerk, 1849. S. — Zalk, 1847. R.B. — Zwolle. Thorb. — Almelo. E.C.C.v. Lennep (p. p.). — Twello, 1847. T. — Harderwijk. R. B. — Nijmegen. B. — Doorn. v. H. — Zeist en Driebergen. C. A. Bergsma (p. p.). — de Bilt, 1833. D.S. — Utrecht. R.B. — plassen Loenen, 1884. Exc. — Abcoude, 1846. Romb. — Haarlemmer- duinen. de Vrieze (p.p.). — Piet Gijzenbrug. v.d. T. — Leiden. Pierot. — duinen Katwijk, 1836 (p. p.). — id. Orchis- land en den Deyl. S. S. — Wassenaar. D. Z. — Zeeuwsch- Vlaanderen, 1860. A. W. — Bavelsche heide, 1852. Un. —
Mesch, 1885. K. en G. — Katwijksche duinen, 1844. O. (sub. 13%
196
imbricataCop.) en sub. coerulea Tausch. — Apeldoorn. K. A. — ‘s-Gravenhage. Destrée; — enl.c. p. 1237 onder D. E. gracilis Fr.:
Diepenveen, 1849. Cop. — Lonneker, 1891. L. — Arnhem. Thomson. — Doorn. Fockema. — St. Anthonie, 1853. Un. —
Ten slotte nog de niet in Prodr. genoemde ex.:
Ureterp, J 6, 26. 24. 1904 Exc. plantenkaartjes. — Zwolle, L 6. 66. 14 1904. L. — Dalfsen, M 6, 17. 13 1904, L. — Enschede N 7. 18. 43. 1903, L. — Diepenheim, N 7,:23, 21. 1905. L. en Blijd. —
Verder zag ik E. nemorosa in Herb. J. en W.: Leersum, 1916 (No. 16442—47). — Ouddorp, 1918 (18399—408). — Oosterhout, 1916 (16304—13). — Eilandje de Beer, P 3. 22. 32. 1919. — Oostvoorne, P 3. 41. 22. 1919;
in Herb. Sloff: Terschelling, H 5. 11. 31. 1918 (No. 3373—78) (3477—80). — Rockanje, P 3. 61. 22. 1918 (3909—13). — Bavelsche heide, R 4. 14. 33. 1917 (1942—46);
in Herb. Kloos: de Cocksdorp op Texel, 1918. — Bergen a. Zee, 1919, — Egmond, 1918. — Wychensche veen, 1919. — Hoek v. Holland, 1919. — Hoensbroek, 1914. de W.:
in Herb. Lugd. Bat.: Staphorst, 1905. L 6. 16. 42 (Lako No. 27). — Dalfsen, 1906. L 6. 56. 42 (id. No. 28). — Zwolle, 1904. L 6. 66. 14 (id. No. 25). — Ambt Ommen, 1910. L 6. 68. 44 (id. No.5 en 20). — Dalfsen, 1904. M 6. 17. 13 Gd. No. 23). — Heino, 1916. M 6. 27. 13 (id. No. 13—14). — Diepenveen, 1906. M 6. 67. 21/12 (id. No. 12). — Diepenheim, 1905. N 7. 23. 21 (id. No. 21). — den Ham, 1892 (id. No. 20). — ‘s-Gravenhage, 1895 (v. Breemen No. 3).
Onder het boven als E. stricta Host en E. nemorosa Pers. opgegeven materiaal zijn nog verschillende exemplaren, die wellicht beter als E. c.f. stricta en E. c.f. nemorosa gedeter- mineerd waren. De eisch, dat aan alle kenmerken beslist voldaan wordt, is nauwelijks door te voeren. Het volgende materiaal meen ik als tusschenvormen te moeten beschouwen, daar vaak niet te beslissen is, bij welke soort zij het dichtst staan:
197
Uit het Herb. Nederl. Bot. Ver. genoemd in Prodr. p. 1235 onder A. E. stricta Host: duinen ’s-Gravenhage. G.B. —, Maastricht. de Marres;
Le. p. 1235—36 onder B. E. curta Wettst.:
Nijmegen. N. en Th. Abel. — Breesaap, 1871. Boerl. — Overveen. Buse. — duinen ‘s-Gravenhage. R. B. — Waals- dorp. v. H. — duinen Scheveningen, 1851. Un.;
Le. p. 1236—37 onder C. E. nitidula Reuter:
Franeker, Spree. — Vijfhuizen bij Franeker, C. A. Bergsma. — Bergumerheide, Giekerk, 1849. S. — Deventer. v. Gron. — Harderwijk. R. B. — Warnsveld, 1884. Groll. — duinen Kat- wijk, 1843. O. — Wassenaar. Dz. — Waalsdorp, 1822. v. S. V. — Terheide, 1882. V. — Z.-Beveland. v. d. B. (p. p.);
en van het niet in Prodr. genoemde materiaal:
Giethoorn, K 6. 64. 22. 1902. L. — Goes. v. d. B. — Raalte, M 6. 37. 41. 1910. L. — Ambt Hardenberg, L 7. 45. 23. 1906. L. —
Verder zag ik dergelijke tusschenvormen in Herb. J. en W.:
Leersum, P 5. 41. 34. 1918 (No. 18740—51). — Nunspeet, 1919. — Hoek v. Holland, 1904 (12480—89). — Leersum, P 5. 14. 31 en 32. 1916 (16448—63);
in Herb. Sloff: Leersum, 1917 (4615—20). W.;
in Herb. Kloos: Bergen, 1916. — id. 1919. — Friesland, 1919. — Staalduin, 1919.;
in Herb. v. Soest: ‘s-Gravenhage, 1918.
in Herb. Lugd. Bat.: Giethoorn, 1904. K 6. 64. 22 (Lako No. 16). — Staphorst, 1904. L 6. 37. 43 (id. No. 24). — Ambt Hardenberg, 1906. L 7. 45. 23 (id. No. 6). — Ambt Ommen, 1906. L 7. 52. 43 (id. No. 7). — Heino, 1916. M 6. 27. 13 (id. No. 29). — Raalte, 1910. M 6. 37. 14 (id. No. 3). — id. 1905. M 6. 38. 32 (id. No. 26). — Wijhe-Tongeren, 1910. M 6. 37. 13 Gd. No. 4). — Diepenheim, 1905. N 7. 13. 44 Gd. No. 18). Lonneker, 1891 (Carm. No. 2).
De soort is in Z.-Limburg algemeen (de W. Lijst enz. VII en VIII, p. 8).
198
§ 10. EUPHRASIA CURTA Fr.
Syn.: E. parviflora var. curta Fr. E. parv. var. imbricata Lange. E. officinalis Buch. E. off. var. ciliata en var. glabrata Schlechtend. E. off. var. curta Hartm. E. off. var. nemorosa Asch. E. off. nemorosa canescens Prahl. E. off. incana Blytt. E. off. var. villosa Bolle. E. off. var. vulgaris Herder. E.
nemorosa Fiek.
„Caulis erectus, crassus, rarius tenuis, plerumque in parte inferiore usque ad medium caulis ramosus, 3—40 cm. altus (plerumque cca. 10 cm.), rubescens vel fuscescens, pilis crispulis albis reversis pubescens, ramis erectis vel erecto-patentibus, hinc inde iterum ramosis oppositis. Folia infima obtusa, utrinque dentibus 1—3 obtusis, media et superiora ovata opposita acuta, basin versus latissima, utrinque dentibus acutis, sed non aristatis 4—7. Bracteae suboppositae latitudine folia caulina superantes sed breviores, saepe fere orbiculares, utrinque dentibus 4—7 acutis non aristatis vel in aristam brevem abeuntibus, patentes vel arcuato-recurvae. Folia omnia griseo-viridia, in speciminibus siccatis infra rugosa, apicem caulis versus saepesmaragdino-nigricantia, in pagina superiore et inferiore setulis albis dense hirsuta vel pubescentia reducta saltem in regione marginali paginae superioris, in margine et in nervis paginae inferioris setulis parvis obsita. Spica initio condensata, mox, sed raro valde, elongata; flores subsessiles. Calyx totus vel saltem in margine et nervis albo-setulosus, fructifer subinflatus, dentibus brevibus. Corolla ca. 4—5 mm. longa, labio superiore bilobo, lobis emarginatis vel denticulatis, labio inferiore trilobo, lobis emarginatis, albida striis coeruleis et macula lutea in labio inferiore notata, rarius tota coerulea vel amethystina. | Capsula cuneato-obovata, matura calycem aequans vel parum superans, truncata vel subemargi- nata, margine longe ciliata, caeterum pilosa rarius glabra.
Bliitezeit: Juli bis Oktober.
199
Verbreitung: Verbreitet in Schweden, in Norwegen, England, Schottland, Dänemark, Finnland, in dem westlichen Teile von RuBland, im Norden und Osten des Deutschen Reiches (Schlesien, Prov. Sachsen, Posen, Ost- und Westpreufien, Pommern, Brandenburg, Mecklenburg, Schleswig-Holstein, Hamburg, Hannover, Lübeck), im nordöstlichen Böhmen und in der Tatra, auBerdem auf Island.’”)
Hoewel ook hier ons land niet genoemd wordt, zagen wij reeds bij E. nemorosa, hoe v. Wettstein op grond van een bij Scheveningen verzameld exemplaar van E. curta de grens dwars door Holland en Friesland trekt. De soort zou dus maar in een klein gedeelte van ons land voorkomen. Inderdaad zijn dan ook echte typische exemplaren van E. curta, waarvan de stengels, bladen, schutbladen en kelken alle geheel dicht behaard zijn, zoodat de geheele plant direct opvalt door zijn grijsheid, zeldzaam. De weinige mij bekende exemplaren komen alle uit onze duinstreek. Dit is trouwens in hoofdzaak ook het geval met de overige exemplaren, die alle tot de var. glabrescens Wettst. z. o. behooren, zoodat de grenslijn, opgevat in de beteekenis: ,,E. curta komt alleen voor in het Westen en Noorden van ons land’ volkomen juist is.
Dat deze grenslijn over ons land loopt, is intusschen juist een van de factoren, die de studie van Euphrasia hier zoo buiten- gewoon moeilijk maken. Eenerzijds komt n.l. E. curta, juist in hoofdzaak daar, waar zijn verspreidingsgebied aan dat van E.nemorosa grenst, vaak voor in de var. glabrescens Wettst., die zich van de type door veel geringere beharing onderscheidt. Toch blijft de beharing van de bovenzijde van de bladen, vooral langs den rand en de beharing van den kelk ook in dezen vorm nog duidelijk genoeg om hem te herkennen als een vorm van E. curta. Zulke exemplaren komen wel is waar over het geheele verspreidingsgebied van E. curta voor (om deze reden beschouwt v. Wettstein haar dan ook als var. van deze soort), maar het meeste toch juist daar, waar zij aan E. nemorosa grenst.
1) v. Wettstein l.c. p. 128—130.
200
Anderzijds vertoont E. nemorosa op diezelfde grens soms de eerste sporen van beharing op de bladbovenzijde en bladrand. v. Wettstein schrijft hieromtrent l.c. p. 133—134:
„Das Vorkommen dieser Form wird natürlich jene Botaniker, die als Hauptaufgabe der Systematik die Schaffung einer Uber- sicht und die Ermöglichung des sicheren Bestimmens ansehen, zu der Ansicht bringen, E. curta und E. nemorosa seien zu ver- einigen, während ich gerade in der scharfen geographischen und deutlichen morphologischen Scheidung der beiden Pflanzen einerseits, in dem Vorkommen dieser eine Verbindung her- stellenden Form andererseits einen Fall erblicke, in dem wir uns ein deutliches Bild von dem Entstehen zweier heute ge- schiedener Arten machen können.”
„Even als haar naaste verwant E. nemorosa is ook E. curta zeer variabel naar de standplaats, waar zij voorkomt. Zoo komt zij soms voor in magere, weinig of niet vertakte exemplaren, die geheel overeenkomen met E. nemorosa var. macilenta Gremli, dan weer in korte, gedrongen, sterk vertakte en dicht bebladerde exemplaren, die naast E. nemorosa var. tetraquetra Arrond staan.
De mij bekende exemplaren van typische E. curta Fr. zijn:
Groenendaal bij Heemstede, 1872. O. (p. p.) — Herb. Nederl. Bot. Ver. Prodr. p. 1236. — Overveen, 1917. Sipkes. Herb. de W. en Herb. J.en W. — Bakkum, 1914 Kl. en Egmond, 1918 Kl. in Herb. Kloos.
Bovendien vermeldt v. Wettstein: die ee Barbey in Herb. Barbey en Reuter.
Alle overige exemplaren bezitten een veel minder gepronon- ceerde beharing en behooren dus tot:
E. curta Fr. var. glabrescens Wettst. Het zijn uit Herb. Nederl. Bot. Ver. de ex. in Prodr. p. 1235—36 onder B. E. curta Wettst. II glabrescens Wettst. genoemde: Texel, 1881. Groll. — Vlieland, 1869. Holk. — Terschelling, 1869. Holk. — id. 1881 en 1887. V. — id. 1881. Groll. — Nesserduinen op Ame-
201
land, 1869. Holk (p. p.) — Eelderwolde, v. H.1) — Wieringen, 1856. Lac. — Breesaap, V. Z. — Bloemendaal, Romb. — Groenendaal bij Heemstede, 1872. Boer]. — Noordwijkerhout, 1867. O. — Piet Gijzenbrug, v. d. T. — duinen Katwijk, 1836. Lac. (p. p.). — Wassenaar, Pierot (p. p.). — duinen bij Haam- stede, 1869. Schuringa; bosch aldaar 1854. v. Dissel. — duinen Walcheren, v. d. B. — Oranjezon, B. W.;
verder |. c. p. 1236 onder C. E. nitidula Reuter vermelde: Meppel. v. Heyn. (1 jong ex. gevonden tusschen meerdere E. stricta Host);
en de niet in Prodr. opgegeven: Noordwijkerhout, 1867. O.;
voorts in Herb. J. en W.: Oostvoorne, P 3. 42. 11. 1918 (No. 18752—58);
in Herb. Sloff: Oostvoorne, P 3. 41. 22 1918 (3704—5). — id. P 3. 41. 24. 1918 (8234—39);
in Herb. Kloos: Bakkum, 1914. — Bergen, 1914. — Egmond, 1918. — de Cocksdorp op Texel, 1918. — Alkmaar-Egmond, 1919;
in Herb. v. Soest: ‘s-Gravenhage, 1920. — Rockanje, 1919;
in Herb. Lugd. Bat.: Deventer. v. Gron. (Lako No. 22). — Katwijk, 1876 (Lako No. 30). — Vrouwenpolder-Oranjezon (id. No. 15) (Ogterop No. 3). — id. 1887. Q 2. 64. 4--. (Lako No. 8).
Behalve de ex. van Eelderwolde, Meppel en Deventer is dus al het aanwezige curfa-materiaal afkomstig uit de duinstreek. Wellicht was het daarom beter, deze drie exemplaren liever tot -+ behaarde vormen van E. nemorosa te rekenen. Zooals ook niet onmogelijk enkele van de tot die soort gebrachte exem- plaren beter tot E. curta glabrescens gerekend zouden kunnen worden. Het schijnt dus, dat E. curta zich beter binnen zijn grenzen gehouden heeft dan E. nemorosa, die blijkbaar in ons land het gebied van haar concurrent is binnengedrongen.
1) Men merke op, dat al de hiertusschen genoemde ex. uit Drente, Overijsel, Gelderland, Utrecht en Zuid-oostelijk Noord-Holland uitgevallen zijn. Zij bleken
alle tot een van de andere soorten te behooren.
202
De soort is in Z.-Limburg niet gevonden (de W. I. c. p. 82) en m.1. ook niet te verwachten.
§ 11. EUPHRASIA GRACILIS Fr.
Syn.: E. micrantha Rchb. E. officinalis var. gracilis Prahl. E. nemorosa var. gracilis Griseb et Schenk. E. off. var. mi- crantha Nöldeke. E. off. var. nemorosa Asch. E. off. var. stricta Wahlb. E. off. var. parviflora Willk. E. off. var. alpina Blytt. E. tenella Kützing. E. off. var. tenuifolia Schlecht. E.off.var.alpestrisKoch. E. minor. Dill. E. rigidula Jord. E. off. var. rigidula Mart. E. off. var. ericetorum Patze. E. retusa Tausch. E. Brauniana Opiz.
„Caulis erectus strictus tenuis, saepe filiformis, sim- plex vel in parte media ramis stricte erectis fili- formibus nonnullis oppositis, glaber vel pilis brevibus albidis crispulis eglandulosis adspersus rubescens vel fuscescens, 3—30 cm. altus, foliis et basalibus usque ad florendi tempus plerumque persistentibus. Folia infima cuneata, obtusa, utrinque dentibus 1—3 obtusiusculis, media et superiora ovata, acuta, basin versus plerumque latissima dentibus utrinque 3—4, acutis sed non aristatis. Bracteae suboppositae, latitudine folia caulina superantes sed breviores, basin versus latissimae, utrinque dentibus 3—5 acutis vel (rarius) breviter aristatis, ut folia alia erectae rarius erecto-patentes. Folia omnia parva internodiis conspicue breviora, viridia vel rubescentia, glaberrima, in speciminibus siccatis nitida, non plicata, saepe nigricantia. Spica initio condensata mox valde elon- gata; flores subsessiles. Calyx glaber, fructifer subinflatus; dentibus brevibus acutis. Corolla circa 4—6 mm. longa, labio superiore bilobo, lobis integris vel subdenticulatis, labio inferiore trilobo lobis emarginatis angustis, extus glabrescens, albida et striis coeruleis maculaque lutea in labio inferiore picta vel labio superiore coerulescente vel tota coerulea vel violacea. Capsula lineari-obovata, matura calycem aequans vel superans, emarginata, margine ciliata, caeterum glabra.
Bliitezeit: Juni bis September.
pe
203
Verbreitung: Sehr verbreitet im Norden Europas und zwar in Schweden, Norwegen, Schottland, Dänemark, Belgien, Holland, im nordöstlichen Frankreich, im Deutschen Reiche, in Russisch-Polen, im Norden von Osterreich-Ungarn.’”)
Hoewel ons land dus geheel binnen het verspreidingsgebied valt, is E. gracilis bij ons toch veel minder algemeen dan de andere, met name E. stricta en E. nemorosa. E. gracilis is gemakkelijk te herkennen aan de uiterst kleine bloempjes en de fijne, gracieuse structuur van de geheele plant, den sierlijken, rechten, dunnen stengel met zeer regelmatig geplaatste kleine blaadjes. Niet zeldzaam zijn bij ons in E. gracilis-vegetaties exemplaren, die sterker en lager vertakt zijn (zie de 4 meest rechtsche exemplaren op de fotografie onder No. 8). Zoowel E. nemorosa en E. curta in hun vorm macilenta Gremli als ook E. stricta nemen op schrale, droge standplaatsen soms een gedaante aan, die zeer sterk aan E. gracilis doet denken. Zij zijn echter meestal ge- makkelijk te onderscheiden door de beduidend grootere bloemen en den groveren stengel. Zij missen het sierlijk-teere van E. gracilis.
Het mij bekende indigene materiaal van E. gracilis Fr. is het volgende:
In Herb. Nederl. Bot. Ver. vermeld in Prodr. p. 1237:
Meppel. v. Heyn. — Harderwijk, 1852. R. B. — Groesbeek, 1847. Un. — de Bilt, 1838. Lac. — Hilversum-N”- Loosdrecht 1838. v.d. T. —
De overige daar vermelde exemplaren zijn, voor zoover ze niet reeds elders vermeld zijn, zulke ongelukkige snippers, dat niet uit te maken is, of ze tot E. gracilis behooren of dat het uiterst verarmde exemplaren van een andere soort zijn. Om behoorlijk materiaal met bewijskracht te krijgen, is het zaak uit een vegetatie een flink aantal exemplaren te nemen. Vindt men tusschen een vegetatie van een andere Euphrasia- soort enkele exemplaren, die aan E. gracilis doen denken, dan
1) y. Wettstein l.c. p. 143—146.
204
kan men vrij zeker zijn, dat het E. gracilis niet is. Ik zag deze soort steeds in geheele vegetaties, afgescheiden van andere soorten, optreden. Zulke vegetaties zijn dan ook steeds zeer kenbaar.
Nog behooren tot E. gracilis F r. de ex. Prodr. p. 1235 onder B. E. curta Wettst. Nijkerkervenen, R. B. — en p. 1236—37 onder C. E. nitidula Reut. Hoevelaken-Nijkerk, R.B. — de Bilt, 1830. v. H.;
en de niet in Prodr. gencemde: Dalfsen, L 6. 57. 21. 1906. L.
Voorts exemplaren van: Bergen (N. H.), 1918. Kl. (in herb. pr., de W., J. en W.). — Malden-Overasselt, Un. 1919. Kl. Gn herb. pr., de W., J. en W.). — Ter Apel-Roswinkel en Weende, Un. 1920: Kl. (in herb. pr., J. en W.). — Wiesel bij Apeldoorn, 1918. v. Soest (in herb. pr.). — Diepenveen, 1920. V. (in herb. KI);
en in Herb. Lugd. Bat.: Dalfsen, 1906. L 6. 57. 21 (Lako No. 34). — Denekamp, 1905. M 8. 11. 41 (id. No. 33). — Markelo, 1905. N 7. 24. 12 (id. No. 32). — Lonneker, 1906 (id. No. 35). — Apeldoorn, 1879 (id. No. 31). — Tilburg, 1910 Un. R 5. 16. 24 (id. No. 36).
Volgens de Wever (Lijst enz. VII en VIII, p. 83) is deze soort in Z.-Limburg nog niet met zekerheid waargenomen. Toch meen ik met hem, dat zij daar, zoowel als op vele andere plaatsen in ons land, wel gevonden zou kunnen worden.
$ 12. EUPHRASIA COERULEA Fr. en EUPHRASIA SUECICA Murb. et Wettst.
Deze soorten zijn de vroegbloeiende parallel-soorten van E. curta en E. stricta. In het algemeen onderscheiden zij zich van deze soorten op dezelfde wijze als E. montana en E. litoralis zich van E. Rostkoviana en E. odontites onderscheiden, dat is dus door den vroegen bloei en den daarmee gepaard gaanden snellen groei, die zich uit in lange onderste internodién, tengeren onvertakten stengel, of alleen zwak vertakt met dunne opstaande takjes in of boven het midden van den stengel, en kleinere, minder spitse en minder spitsgetande bladen.
205
E. coerulea komt in beharing overeen met de var. glabrescens van E. curta, dus bladen en bracteeén spaarzaam behaard op de rand- en toppartijen van de bovenzijde, en op de nerven van de onderzijde. Bovendien is de soort gekenmerkt door de iets roodachtig-violette bloemen, die bij het drogen blauw worden („in sicco intense coerulea.’’)
„Verbreitung : Am verbreitetsten in den Sudeten (im weit. S.), vereinzelt überdies im Harz und im Thiiringer Walde, in Bran- denburg, in Pommern, in Galizien, in Oberungarn und Polen.””’)
Met het oog op dit beperkte verspreidingsgebied was het zeer onwaarschijnlijk, dat de soort bij ons zou voorkomen. Ik heb echter exemplaren van twee vindplaatsen ontmoet, die mij aan het twijfelen brachten, daar ik ze niet bevredigend tot een der andere soorten kon brengen. Het zijn exemplaren, ver- zameld door Kok Ankersmit te Apeldoorn, Juli 1853 en door v. Soest te Laag-Soeren, 23 Juni 1917, dus betrekkelijk dicht bij elkaar op een terrein vrij ver van het gebied van E. curta (de duinstreek) in ons land. Dit buiten het gebied van E. curta voorkomen is echter een moeilijkheid te meer, daar v. Wett- stein uitdrukkelijk constateert, dat zij binnen dat gebied groeit.
Zonder meer durf ik in dezen dan ook niet te beslissen, van daar, dat ik van beide vindplaatsen één exemplaar aan Prof. v. Wettstein gezonden heb met het verzoek mijn determinatie als E. coerulea te willen controleeren. Ik heb echter tot nog toe geen antwoord mogen ontvangen.) In alle gevallen lijkt het mij zeer gewenscht, dat in den voorzomer nog eens ernstig naar Euphrasia gezocht wordt op dat deel van de Veluwe.
Wat E.suecica betreft, deze soort, waarvan v. Wettstein in zijn monographie p. 106 het bestaan nog slechts vermoedde, — welk vermoeden blijkens een naschrift op p. 297 door waar- nemingen van Dr. S. Murbeck bevestigd werd — is nog weinig waargenomen. v. Wettstein geeft als vindplaatsen:
1) y. Wettstein l.c. p. 115. 2) v. Wettstein l.c. p. 116.
3) Noot bij de correctie: Beide ex. zijn volgens v. Wettstein verarmde ex. van E. stricta Host.
206
Strandwiesen bei Zinnowitz. — Braunsdorfer Wiesen in Thiiringen. — Gypsberg (Thiiringen). — Pontafel und Rakos bei Pest auf Flugsand (Österreich-Ungarn). — Insel Dagö (Ruôland). — Ljunga, Skane, Kjeflinge, Gotland, Gervalls 1 Hejde (Schweden).
Ik meen van deze soort één exemplaar gevonden te hebben tusschen het rijke materiaal van E. litoralis leg. Vuyck (Juni)
1887 op Terschelling.
Behalve de kenmerken komt dus ook bloeitijd en groeiplaats wel met E. suecica overeen, maar toch zou ik ook deze determi- natie gaarne nader bevestigd zien en geldt ook hier dat een onderzoek ter plaatse uiterst gewenscht is. In het algemeen blijken bij ons, zoowel als elders de vroeg-bloeiende soorten E. litoralis, E. montana, E. coerulea en E. suecica veel en veel zeldzamer te zijn dan hun laatbloeiende verwanten E. odontites, E. Rostkoviana, E. curta en E. stricta.
Dordrecht, Januar: 1921.
Bij de fotografie. (Schaal 1:6'/,) No. |. Euphrasia litoralis Fr, leg. Dr. Vuyck, (Juni) 1887. Terschelling.
No. 2. Euphrasia odontites L., zomervorm, verzameld op de plantenkaartjes — ex- cursie Juli 1904. Blauwhuis H 6. 65. 41.
No. 3. Euphrasia odontites L. var. serotina Franch., leg. F. Holkema 25 Sept. 1867 in een weiland achter Vorenkamp bij Groningen.
No. 4. Euphrasia odontites L. f. paludosa Cop. leg. v. d. Bosch, Juli 1846 Zuid- Beveland : In Arundinetis. :
No. 5. Euphrasia odontites L. var. stricta Rouy, leg. A. de Wever, 6 Sept. 1915. Nuth op puin langs het spoor (met ruderaal-planten, de gramineeén reeds verdord).
No. 6. Euphrasia montana Jord., leg. A. W. Kloos Jr., 7 Juni 1919 in een weiland langs de Geul bij Cottessen.
No. 7. Euphrasia Rostkoviana Hayne, leg. A. de Wever, 20 Aug. 1917, krijtheuvels te Kaardenbeek bij Klimmen.
No. 8. Euphrasia gracilis Fr, leg. A.W.Kloos Jr., voor zoover de op het herbarium- blad geplakte exemplaren betreft verzameld op de excursie van de Nederl. Bot. Ver. op 27 Juli 1919 tusschen Malden en Overasselt.
De vertakte rechtsche exemplaren in de duinen te Bergen (N.-H.), Groote Schulpvlak, 13 Aug. 1918. De No. 1, 2, 3, 4 bevinden zich in het Herb. van de Nederl. Bot. Ver., No. 5 in herb. De Wever, No. 6, 7, en 8 in herb. Kloos.
BARIUM K LOGS
j=}
Bijdrage tot de kennis van eenige Polygonaceae
door B. H. Danser.
(Ingekomen 31 Januari 1921.)
§ |. POLYGONUM AVICULARE.
In het jaar 1914 maakte Dr. J. C. Schoute, thans hoogleeraar aan de universiteit te Groningen, die wist, dat ik mij met de studie van het geslacht Polygonum bezighield, mij opmerkzaam op de verhandeling van Lindman over Polygonum aviculare in het Svensk Botanisk Tidsskrift van 1912. Deze verhandeling verheugde mij zeer, daar Lindman in zijn Polygonum hetero- phyllum en aequale twee typen van Polygonum aviculare onder- scheidt, die ik sedert 1911 ook reeds onderscheiden had. Ik had evenwel een verdere analyse van Polygonum aviculare reeds opgegeven om de volgende redenen. In de eerste plaats waren de kenmerken van de twee typen mij te vaag. Ten tweede waren tusschenvormige planten algemeener dan die van het tweede type, dat Lindman Polygonum aequale noemt. Ten derde waren enkele planten, die ik nòch tot een der twee typen kon brengen, nòch als tusschenvormen kon beschouwen, mij te onvolledig bekend. Ten vierde mislukten al mijn pogingen om het zaad van Polygonum aviculare tot kieming te brengen. Lindman schijnt met de laatste moeilijkheid ook te kampen gehad te hebben, maar hij heeft door langdurige waarneming in de vrije natuur zijn ondersoorten nauwkeurig leeren kennen.
Ik heb niet nagelaten te onderzoeken, of er tusschen de mij bekende Polygonum aviculare ook Polygonum calcatum voorkwam. Ik heb de oorspronkelijke beschrijving van deze soort niet gelezen en ik moet me dus verlaten op de Duitsche vertaling in de Synopsis van Ascherson en Graebner en op enkele
209
aanduidingen van Lindman in de verhandeling over Poly- gonum aviculare. Hieruit kan ik niets anders opmaken, dan dat Polygonum calcatum behalve door de glanzige vruchten in dezelfde punten van Polygonum heterophyllum verschilt als Polygonum aequale, maar alleen deze verschillen sterker vertoont. Dit komt geheel overeen met wat ik zag aan een exemplaar van Polygonum calcatum, dat zich bevindt in het herbarium van de Heeren Jansen en Wachter en dat verzameld is door Holm- berg bij Malmö. Onder het materiaal van Polygonum aequale, dat ik gezien heb, zijn talrijke exemplaren, die ik tot Polygonum calcatum zou brengen, indien de vruchten niet duidelijk ge- rimpeld van oppervlak waren. Ascherson en Graebner geven onder de kenmerken op: ,,Staubblatter 5, Frucht 2 bis 2% mm, hetgeen volkomen klopt met wat ik bij zulke planten vond. Daarom wil ik de volgende vragen stellen, die ik zelf niet kan beantwoorden, maar die ik ter bestudeering den floristen aanbeveel.
Geeft het al of niet gerimpeld zijn van het vruchtoppervlak den doorslag bij de onderscheiding van Polygonum aequale en calcatum? Zoo ja, gaan hiermee dan wel steeds andere eigen- schappen samen? Zoo neen, welke kenmerken geven dan wel den doorslag? Zijn de kenmerken van bladkleur en nervatuur wel zeer duidelijk?
Lindman heeft zeer zeker gevoeld, dat het voor de hand lag Polygonum aequale als tusschenvorm van Polygonum cal- catum en heterophyllum te beschouwen. Hy achtte dit echter onjuist omwille van de geographische verspreiding en de moge- lijkheid in drie richtingen overgangen te onderscheiden tusschen de drie door hem onderscheiden soorten. Ik vind dit evenwel onvoldoende argumenten, daar toch de bastaarden tusschen Polygonum heterophyllum en calcatum vruchtbaar zijn en na eenige generaties misschien splitsingsproducten kunnen geven, die deze overgangen in drie richtingen nabootsen, terwijl het ook mogelijk is, dat een of andere tusschenvorm zich verspreidt
in een gebied, waar de stamsoorten niet voorkomen. Wat ik Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 14
210
van Polygonum heterophyllum, aequale en calcatum gezien en gelezen heb, wekt bij mij het vermoeden, dat we misschien slechts te doen hebben met twee duidelijke ondersoorten: Polygonum heterophyllum en calcatum, en dat Polygonum aequale niet de eenige tusschenvorm is tusschen deze twee ondersoorten. In alle geval is het tegen de gewoonte dezen door Lindman onderscheiden typen (ook Polygonum calcatum) hoogeren rang toe te kennen dan ondersoorten, waar in de vrije natuur toch fertiele bastaarden of tusschenvormen daartusschen niet zelden gevonden worden (iets wat ik evenwel slechts voor de eenvormig- heid der nomenclatuur van belang acht).
Veel heb ik nagedacht over een plant van Polygonum aviculare, die ik bij Rotterdam vond, op een plaats, waar ze waarschijnlijk niet was aangevoerd, en die glimmende vruchten had (zie no. 18 van mijn herbarium). Deze plant stond in habitus tusschen Polygonum heterophyllum en aequale in en had kleme, maar breede, aan den top open bloemdekken en korte, van onderen breede vruchten. Het vruchtoppervlak was glimmend, onder de loupe in 't geheel niet gerimpeld, maar slechts zwak gestippeld. Determineer ik dezen vorm met de tabel in de Synopsis van Ascherson en Graebner, dan kom ik op de variëteit litorale, die het zeker niet is. Er wordt verwezen naar Polygonum ruri- vagum, maar die is het ook zeker niet. Een plant, die hierop veel gelijkt, alleen nog iets meer heeft van Polygonum hetero- phyllum, kocht ik uit de exsiccaten van I. Dörfler te Weenen als Polygonum Roberti Lois., Aude, la Nouvelle; sables, 31. 7. 1903, verzameld door Fre Sennen (zie no. 767 van mijn her- barium). Van Polygonum Roberti zegt Meisner: ,,P. Roberti est species mixta ex P. aviculari, litorali et Rayi ideoque omnino delenda.”” Moeten we uit deze soorten kiezen, dan komen we toch weer terug op Polygonum aviculare. Deze plant en die, welke ik gevonden heb bij Rotterdam, vereenigen dus ken- merken in zich van Polygonum heterophyllum en calcatum, maar op een andere wijze dan Polygonum aequale.
211
82. POLYGONUM CONVOLVULUS.
In de mij bekende flora’s vind ik voor Polygonum Convolvulus opgegeven, dat de buitenste slippen van het vruchtdragend bloemdek stomp gekield zijn. Vaak wordt evenwel een variëteit subalatum van Lejeune en Courtois opgegeven, waarvan de buitenste gekielde bloemdekslippen smal, maar duidelijk ge- vleugeld zijn. Hierover wil ik een en ander opmerken.
Planten met smal gevleugelde bloemdekken zijn overal veel algemeener dan planten met werkelijk stomp gekielde bloem- dekken. Op plaatsen, waar planten groeien met smal gevleugelde bloemdekken, dragen kleine, slecht ontwikkelde planten en ook de zwakkere takken van groote planten stompgekielde bloemdekken. Verder is de ontwikkeling van de smalle vleugels sterker, naarmate de bodem vruchtbaarder is. Daardoor ben ik eraan gaan twijfelen, of er werkelijk een Polygonum Convol- vulus bestaat, die onder gunstige of normale omstandigheden ongevleugelde bloemdekken heeft, en ik heb gezocht naar planten, die goed ontwikkelde en tegelijk ongevleugelde bloem- dekken vertoonden, teneinde dit kenmerk op de zaadvastheid te onderzoeken.
In 1912 kreeg ik van den Heer A. de Wever te Nuth flinke planten van Polygonum Convolvulus met werkelijk slechts stomp gekielde bloemdekken (zie no. 572 van mijn herbarium). De planten waren echter opgegroeid in de schaduw. In 1913 heeft Dr. Goethart te Leiden vruchten van deze planten voor me gezaaid op zandigen, maar vruchtbaren en zonnigen grond en hij kreeg er planten uit, die wel degelijk smal gevleugelde bloem- dekken hadden (zie no. 774 van mijn herbarium). Door al deze feiten acht ik het waarschijnlijk, dat we geen variëteit subalatum van Polygonum Convolvulus moeten onderscheiden, doch in de beschrijving van Polygonum Convolvulus moeten ver- melden, dat de bloemdekken in den regel smal gevleugeld zijn, doch op onvruchtbare en schaduwrijke plaatsen dikwijls stomp
gekield zijn. 14%
212
Hetzelfde verschijnsel komt voor bij Polygonum dumetorum. Hier zijn evenwel de bloemdekken veel breeder gevleugeld en is de ongevleugelde vorm ook veel zeldzamer (zie de no. 490 en 573 van mijn herbarium). Wat ik bij deze soort waarnam, ver- meldt ook Beck in Reichenbachs Icones Florae Germanicae: ‚„Varietas montanum Cicioni in Nuov. Giorn. bot. XXI (1889), 267 fructibus apteris exiguis, sec. autorem l.c. XXII (1890) 132—133 status abnormis esse videtur.’’ —
Planten van Polygonum Convolvulus nemen in het najaar soms een roode kleur aan. Behalve van overvloedigen zonneschijn schijnt deze roode kleur nog van andere onbekende uitwendige invloeden af te hangen. In 1912 vond ik een rood aangeloopen plant op een puinterrein bij Rotterdam (zie no. 486 van mijn herbarium). In 1913 zaaide Dr. Goethart te Leiden zaad voor me van deze plant en kreeg een groep gewone planten, die on- danks de zonnige standplaats niet rood waren aangeloopen (zie no. 775).
In den Prodromus Florae Batavae Ed. I noemt De Bruyn een „Polygonum Convolvulus B triangularis foliis triangularibus”’ met de bijvoeging: „In Herb. : Hilversum, de Br.” Deze variëteit schijnt nooit weer gevonden te zijn door anderen. Het authen- tieke exemplaar in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging is een kleine, jonge, pas bloeiende plant, met in het geheel 6 kleine bladeren, waarvan de middelste driehoekig zijn met afgeronde voetlobben. Het is zoo’n armelijk plantje, dat het misschien niet eens in staat was normaal ontwikkelde bladeren te ontwikkelen. Er ligt nog een tweede exemplaar van Weerdinge, door De Bruyn benoemd als triangularis, een nog jonge, zeer tengere, niet bloeiende plant, met geheel ander uiterlijk dan de eerstgenoemde. De 3 volwassen bladeren, die eraan zitten, hebben veel meer den normalen vorm, vertoonen evenwel een afgeknotte basis met spitse voetlobben.
Ik vind de bewijzen voor het bestaan van een variëteit triangu- laris daarom zóó onvoldoende, dat ze mijns inziens kan ver- vallen, als haar bestaan niet opnieuw bewezen wordt.
213
§ 3. POLYGONUM PERSICARIA.
De laatste bijdragen tot de kennis van den vormenrijkdom dezer soort in ons land zijn die van De Bruyn in het Neder- landsch Kruidkundig Archief, Serie I, deel 1 en 3. Sedert is er omtrent deze soort niet veel nieuws gevonden.
De Bruyn onderscheidde volgens Fries de ondersoorten agreste en biforme. Deze zijn in ons land beide algemeen te vinden, maar ze zijn allerminst scherp gescheiden. Naar mijn ondervinding zijn bij ons de tusschenvormen algemeener dan de typische ondersoorten en in herbaria zijn de laatste nog moeilijker te onderscheiden dan in de vrije natuur. Wanneer we dit vergelijken met wat ik bij Polygonum lapathifolium ge- vonden heb, moet dit ons verwonderen. Mogelijk is, dat in andere streken de scheiding der ondersoorten een scherpere is. De Bruyn vermeldt deze ondersoorten bij uitzaaien constant bevonden te hebben.
Bij de ondersoort biforme onderscheidt De Bruyn twee variëteiten, namelijk a. glandulosum, pedunculis glanduloso-scabris en b. hirsutum, pedunculis adpresse hirsutis, welke variëteiten hij bij uitzaaien eveneens constant bevond. Weliswaar zijn het slechts onaanzienlijke variëteiten, maar daar ongeklierde, on- behaarde aarstelen als typisch gelden voor Polygonum Persicaria, is het zeker de moeite waard op deze variëteiten te letten. De nummering a, b of a, B, zooals we die bij De Bruyn vinden (en zooals die in den Prodromus Florae Batavae 2en druk is over- genomen), wekt verwarring. Het is beter B en ¥ te nummeren en er een variëteit a glabripes voor te voegen en dus de volgende variëteiten te onderscheiden:
a glabripes, racemorum pedunculis glabris.
8 hirsutum, racemorum pedunculis adpresse hirsutis.
rv glanduflosum, racemorum pedunculis glandulis ‘sessilibus scabris.
Onafhankelijk van de ondersoorten en andere variëteiten onderscheidt De Bruyn volgens Alexander Braun (Flora VII,
214
1, 1824) de volgende bloemkleurvariéteiten:
a. rubelfum, floribus rubellis, roseis, purpureis.
b. albidum, floribus albidis.
Hierbij merkt De Bruyn op: „De eerstgenoemde vorm is algemeen aan slootkanten, wegen en bouwland enz., de wit- bloeijende vorm schijnt daarentegen zeldzaam te zijn. Slechts één maal vond ik dezen in bouwland bij ’s-Gravesande.”
Na lang zoeken is me gebleken, dat Polygonum Persicaria albidum alleen veel voorkomt in Zuid-Limburg. Verder vond ik haar eenige malen aangevoerd bij Rotterdam, één maal in 1912 een groote hoeveelheid. Van eenige dezer planten (no. 505 van mijn herbarium) zaaiden Dr. J. W.C. Goethart en ik beiden in 1913 een hoeveelheid vruchten en we kregen beiden een éénvormig bed witbloeiende planten.
In 1910 kreeg ik een tak van een witbloemige Polygonum Persicaria van den Heer H. N. Kooiman uit de omstreken van Stavoren. In 1915 vond ik zelf geheel daaraan gelijke planten bij Stavoren in groote hoeveelheid. Toen bleek me evenwel, dat de vruchttrossen zeer licht rose waren aangeloopen en dat de grond, waarop de planten groeiden, zouthoudend was. Aan- gezien ik den invloed van zilten grond op de bloemkleur van deze soort niet ken en het zaad van deze planten niet wilde kiemen, weet ik niet zeker, of deze planten tot de variëteit albidum behooren. Het is evenwel waarschijnlijk, daar Poly- gonum Persicaria op zilten grond ten Noorden van het IJ by Amsterdam roode vruchttrossen heeft (zie no. 3331 van mijn herbarium). |
De zeldzaamheid van de witbloemige variëteit is opmerkelijk, waar we bij Polygonum lapathifolium, mite, minus en Hydropiper geheel andere verhoudingen vinden tusschen de bloemkleur- variëteiten.
Niet alle planten van de variëteit rubellum hebben dezelfde bloemkleur. Vaak vindt men planten met opvallend donkerrose bloemen. In 1912 zaaiden Dr. Goethart te Leiden en ik zelf
te Rotterdam vruchten van zoo’n plant (no. 212). Beiden kregen
215
we weer een bed planten met donkerrose bloemen (zie no. 496 en 497). In 1913 zaaide Dr. Goethart vruchten van een andere plant met donkerrose bloemen voor me (no. 495). Ditmaal hadden de nakomelingen gewoon rose vruchttrossen. Er werd niet van verzameld. Het is mogelijk, dat de donkerroode kleur der vruchttrossen nu eens een gevolg is van een erfelijke eigen- schap, dan weer van uitwendige omstandigheden. Bij de laatste proef was evenwel ook mogelijk, dat het zaad niet gekiemd was en dat de weinige planten, die verkregen waren, als verontreini- ging beschouwd moeten worden; want de aarde, waarin gezaaid was, was niet gesteriliseerd en in den tuin, waaruit deze aarde genomen was, kwam Polygonum Persicaria als onkruid voor.
Van een roodbloemige plant, die ik van den Heer A. de Wever kreeg uit Zuid-Limburg (no. 577) zaaide Dr. Goet- hart voor me in 1914. Hij kreeg 5 planten, waarvan er 3 rood- bloemig waren en 2 witbloemig. Waar Polygonum Persicaria albidum in Zuid-Limburg veel voorkomt, ligt het voor de hand, dat de moederplant heterozygoot was voor de bloemkleur. Van deze planten werd niet voor mijn herbarium verzameld.
In 1913 kreeg ik van den Heer P. Jansen een tak van Poly- gonum Persicaria met bijna witte, slechts zeer zwak rose aan- geloopen vruchttrossen, door hem verzameld bij Oosterbeek (no. 820). In 1914 zaaide Dr. Goethart te Leiden zaad van deze plant en kreeg 8 groote planten, die alle rose vruchttrossen hadden (zie no. 2594). Mogelijk had de moederplant in de schaduw gestaan; want ik heb meermalen opgemerkt, dat Polygonum Persicaria en verwante soorten op beschaduwde plaatsen bijzonder licht rose gekleurde bloemen hebben.
In zijn eerste bijdrage (in het Nederl. Kruidk. Arch. Serie I, deel 1) zegt De Bruyn van Polygonum Persicaria: „De bladeren zijn kort gesteeld, donkergroen, veelal zwart gevlekt, soms van onderen grijswit-viltig (P. tomentosum Schr.).” Ik heb nooit planten van Polygonum Persicaria gevonden met van onderen viltige bladeren. Het voorkomen van vilt op de bladeren schijnt bij onze inlandsche Polygona beperkt te zijn tot Polygonum
216
lapathifolium (sensu amplissimo). De Bruyn komt hierop later niet terug, heeft dus misschien kleine roodbloemige planten van Polygonum lapathifolium voor viltige Polygonum Persicaria aan- gezien.
Bij Beck (in de Icones Florae Germanicae van Reichen- bach) lezen we: i
„tomentelfum — incanum Gren. Godr. |. c. 48 = Beckh. Fl. Westf. 773 non aliorum. Folia subtus albido-tomentosa.
Folia taliter pilosa nondum observavi sed folia inferiora utrinque denseque subscrispule breviter pilosa in forma ruderali frequenter occurrunt.”
Ook dit laatste heb ik nooit waargenomen.
In de Synopsis van Ascherson en Graebner lezen we:
„Blätter unterseits weiflich filzig.
“tomentellum. Stengel meist niederliegend, seltener aufrecht. Scheint sehr selten und bedarf der Beobachtung.”” Ook Ascher- son en Graebner vertrouwen dus deze opgaven niet.
De variëteit microspermum, die De Bruyn vermeldt, maar niet beschrijft, en waarvan ook geen planten in het herbarium van onze Vereeniging liggen, kan vervallen, zoolang ze niet opnieuw gevonden wordt.
Volgens de bladvlek zullen ongetwijfeld variëteiten te onder- scheiden zijn. Alle Polygonum Persicaria, die ik in den loop der laatste 10 jaar gevonden heb, had bladeren met een zwarte vlek en vaak ook met een weinig donkeren rand. De vlek verschilt in kleur en glans op een eigenaardige, niet te beschrijven wijze van die van Polygonum lapathifolium en variëert nogal sterk in donkerheid.
In het voorjaar van 1920 zag ik in het herbarium van den Heer A. de Wever te Nuth eenige takken van een Polygonum Persicaria, die geen vlekken op de bladeren vertoonden en die juist daarom door den Heer De Wever verzameld waren. Om te weten te komen of we hier met een standplaatsvorm of met een erfelijke ongevlekte variëteit te doen hadden, zaaide ik in April daarop volgende eenig zaad, dat bij deze planten lag.
217
Ik kreeg 20 kiemplanten, waarvan er 2 geen blad vormden en 18 tot groote planten opgroeiden. De eerste blaadjes waren zwart gestippeld (wat bij Polygonum Persicaria en verwanten iets heel gewoons is), de onderste grootere bladeren waren zwak maar onmiskenbaar gevlekt, de verdere bladeren waren onge- vlekt, zoodat het, toen de planten begonnen te bloeien, den indruk maakte, of ik een bed geheel ongevlekte planten had. Toen wierp ik 12 planten weg om de andere planten vrijer te laten ontwikkelen en van 5 der overgebleven planten verzamelde ik een tak voor mijn herbarium, toen de vruchten ten deele rijp waren (zie no. 3401). Deze Polygonum Persicaria had meer eigenschappen, die men anders bij deze soort niet vindt. De stengelleden hadden bij alle 18 planten kleine roode stippels en de vruchtdragende bloemdekken der 6 laatste planten hadden rijkelijk bladgroen, zoodat de vruchttrossen aan één kant rood, aan den anderen kant bijna groen waren. De planten waren evenwel in andere opzichten zóó echte Persicaria, dat ik niet aan bastaardeering met Polygonum lapathifolium durf denken.
Verder zag ik in het herbarium van den Heer De Wever een tak van een Polygonum Persicaria, waarvan de bladeren voor de onderste helft en aan den top groen waren, maar over het daar- tusschen liggende stuk geheel zwart. Deze plant was door den Heer De Wever verzameld aan de spoorbaan bij Bunde in 1908. De vruchten, die er bij lagen, heb ik in 1920 gezaaid, maar ze zijn niet gekiemd.
Wat ik hier over Polygonum Persicaria heb kunnen mededeelen, toont voldoende, dat een onderzoek van den vormenrijkdom dezer soort, waarbij ook op kleinigheden gelet wordt en twijfel- achtige punten door zaaiproeven worden opgehelderd (zooals ik dat voor Polygonum lapathifolium begonnen ben), nog zeer noodig is, als we iets naders van de variabiliteit van Polygonum Persicaria willen begrijpen.
Naschrift. Terwijl deze mededeeling ter perse was, vond ik in het herbarium der Ned. Bot. Ver. een P. Persicaria, door De Bruyn benoemd als var. setosum. Deze var. heeft op de stengelleden verspreide aangedrukte stijve haren. Achter de var. y op bl. 213 kan men dus voegen: 5 setosum, caulium internodia pilis brevibus adpressis praedita.
218
§ 4. POLYGONUM MITE.
Van deze weinig vormenrijke soort onderscheidde De Bruyn in het Nederlandsch Kruidkundig Archief Serie I, deel 3, twee ondersoorten volgens Fries, vele standplaatsvormen en twee bloemkleurvariéteiten volgens Alexander Braun. De onder- soorten zijn:
1. Polygonum fongifolium, foliis breve petiolatis, spicis pedunculatis subpendulis incrassatis basi interruptis, floribus roseis (vel albidis) fructibusque magnis.
2. Polygonum faxiflorum, caule firmulo, foliis subpetiolatis, latius lanceolatis, spicis filiformibus laxis pendulis, interruptis, floribus hexandris seminibus mediis acutis.
Ik heb deze ondersoorten niet kunnen onderscheiden. Mis- schien hebben die schrijvers gelijk, die zoowel Polygonum longi- folium Fries als Polygonum laxiflorum W eihe synoniem noemen met Polygonum mite Schrank. Ik wil ze evenwel den floristen tot nader onderzoek aanbevelen.
De standplaatsvormen, die Braun (Flora VII, 1, 1848) slechts terloops bij Polygonum dubium noemt, die De Bruyn als vormen opsomt en met eenige vermeerdert, die Beck (in de Icones Florae Germanicae van Reichenbach) als onbelangrijke variaties opgeeft en weer met enkele vermeerdert en die Ascher- son en Graebner weer als variëteiten opsommen, kunnen vervallen, daar alle auteurs erkennen, dat het slechts standplaats- modificaties zijn. Ze zijn moeilijk te herkennen, in ‘t geheel niet te scheiden en ieder kan hun aantal vermeerderen tot in het oneindige, als hij dat zou willen.
Polygonum mite rubellum, floribus rubellis en Polygonum mite albidum, floribus albidis, beide reeds door Braun opgegeven, kunnen we blijven onderscheiden, daar ze zaadvast zijn en goed herkenbaar.
In 1911 zaaide ik vruchten van een Polygonum mite albidum uit mijn herbarium (no. 233) in mijn tuin op een plaats, waar geen Polygonum mite voorkwam. Er groeide een bed flinke plan-
219
ten uit op, die alle witbloemig waren (zie no. 234). In 1912 zaaide Dr. Goethart te Leiden voor mij van deze planten en kreeg wederom een bed uitsluitend witbloemige planten (zie no. 507). Op de plaats in mijn tuin, waar ik in 1911 deze varië- teit gezaaid had, kwam ze in 1912 en 1913 weer vanzelf op. Ik heb Polygonum mite nog vele malen gezaaid, maar niet tot kieming gekregen. Het zaad schijnt, evenals dat van Polygonum minus, Hydropiper en aviculare, moeilijk te kiemen, als het ge- durende den winter droog gelegen heeft.
Tenslotte wil ik opmerken, dat Braun de bladeren van Polygonum dubium ,,meist ungefleckt’” noemt, die van Polygonum Hydropiper „oft mit einem schwarzen Flecken bezeichnet’’, die van Polygonum minus ,,zuweilen schwarz gefleckt”. Ik heb nog nooit een spoor van bladvlekken bij Polygonum mite, minus of Hydropiper gevonden.
§5. POLYGONUM AXILLARE.
Apud Beck (in Reichenbachii Icones Florae Germanicae et Helveticae) legitur de hac planta, pag. 83:
Polygonum axillare Rigo in Huter, Enum. pl. exs. (1885) nom. solum. — P. mite-persicaria A. Kern in Fl. exs. austro- hung. nr. 1832 ex Italia boreali (Cisano |. Rigo) nihil aliud quam P. hydropiper f. putatum vel forma eiusdem ramis foliis inferis Polygoni hydropiperis plurimum obtusis ovato-lanceolatis et racemo terminali vix evoluto praeditis. Vidi orig., optime fertilia.”
Ego quoque vidi specimina authentica Polygoni axillaris in herbario ill. virorum Jansen et Wachter sub no. 18.967 — 18.968 — 18.969. Sunt plantae parvae Polygoni mitis et Hydropiperis permixtae, parte maiore Polygonum mite rubellum, parte minore Polygonum Hydropiper viride-rubellum, ambo bene fructifera faciliaque cognitu.
220
§ 6. POLYGONUM AMPHIBIUM.
Omtrent de verschillende standplaatsvormen van deze soort leze men de belangwekkende verhandeling van Massart: „L'accomodation individuelle chez Polygonum amphibium”’ in het Bulletin du Jardin Botanique de l'Etat a Bruxelles (1902). Wat Massart daar uitdrukkelijk betoogt, namelijk dat al de beschreven vormen van Polygonum amphibium slechts stand- plaatsmodificaties zijn, ,,des accomodats ’, is wel doorgedrongen in de grootere flora’s, evenwel niet de vermaning van Massart, dat het onderscheiden en benoemen van deze vormen geen nut heeft voor de systematiek. Bij Beck (in Reichenbachs Icones Florae Germanicae) lezen we: „Formae sequentes efficientia loci natalis ortae observantur’ en vervolgens worden vele, als erfe- lijke variëteiten benoemde vormen opgesomd. Ascherson en Graebner zeggen (in hun Synopsis): ,,Besonders in der Tracht sehr veränderlich je nach dem Standorte. Bei dieser grofen Ver- . änderlichkeit ist es kaum möglich, bestimmte Abarten zu unter- scheiden, da sich die verschiedenst aussehenden Formen mit- unter auf derselben Grundachse finden, oder doch auf derselben Pflanze bei Anderung des Wasserstandes hervorwachsen können.” Desniettemin sommen ook Ascherson en Graebner een aan- zienlijke serie van deze vormen op.
Bij Massart lezen we onder meer: „Le Polygonum amphi- bium ne varie guêre; il ne présente, 4 ma connaissance, ni variëtés, nl races ..... Tout au plus peut-on y distinguer les deux sortes d'individus, macrostyles et microstyles.”’
Naar aanleiding hiervan wil ik het volgende opmerken. Ik was zoo gelukkig een witbloemige variëteit van Polygonum amphibium te vinden in 1909 aan de Maashaven te Rotterdam. In 1910 stond dezelfde plant er nog. Toen ik in 1911 er stukken van wilde halen om deze variëteit te kweeken, was ze verdwenen. Daar evenwel bloemkleurvariéteiten bij Polygonum mi tot heden steeds constant gebleken zijn, beschrijf ik de volgende variëteiten:
221
roseiflorum, floribus laete roseis, pallidiflorum, floribus sordide vel subflavide albis.
Ook lijkt het me nuttig de planten naar de lengte van hun stijlen en meeldraden te benoemen. Deze vormen zijn wel geen constante variëteiten in de gewone beteekenis, maar ze zijn toch ongetwijfeld genotypisch verschillend. Daarom be- schrijf ik ze als volgt:
brachystylum, stylis in perianthio inclusis, filamentis eminen- tibus,
macrostylum, stylis e perianthio eminentibus, filamentis inclusis.
Het verdient aanbeveling op de verspreiding dezer variéteiten te letten, daar het door de sterke vegetatieve vermenigvuldiging van Polygonum amphibium mogelijk is, dat over groote gebieden slechts een van beide voorkomt. Massart zegt bijvoorbeeld van eenige planten: „Ils étaient microstyles, de même que tous les Polygonum amphibium à Coxyde”. Misschien is ook het meest gescheiden voorkomen van de macrostyle en brachystyle planten de oorzaak van het feit, dat Polygonum amphibium zoo zelden rijpe vruchten draagt.
De variëteiten roseiflorum brachystylum en roseiflorum macro- stylum zijn beide algemeen. De witbloemige planten, die ik bij Rotterdam vond, waren pallidiflorum macrostylum (no. 262 en 263 van mijn herbarium).
De Bruyn meende door waarneming in de vrije natuur erfe- lijke variëteiten en niet-erfelijke vormen te kunnen onderscheiden, maar de indeeling, die hij geeft in het Nederlandsch Kruid- kundig Archief Serie I, deel 1, is niet te gebruiken, ongetwijfeld. omdat de inzichten van De Bruyn op te weinig waarnemingen gebaseerd waren. Ik acht het evenwel mogelijk en zelfs waar- schijnlijk, dat Polygonum amphibium niet zoon enkelvoudige soort ist als Massart meent, want het verschil in bladvorm der verschillende watervormen van verder uiteenliggende vind- plaatsen kan een nauwkeurig waarnemer op den duur niet ont-
2D
gaan en ook de bladvlek gedraagt zich, zooals ik nog nader zal bespreken, onder dezelfde omstandigheden niet altijd gelijk.
Mogen de vele standplaatsvormen van deze soort al niet van belang zijn voor een systematische indeeling, hun bestudeering is zeer noodig, als we Polygonum amphibium nader willen leeren kennen. Daarom wil ik er nog een en ander over zeggen, wat ik in de literatuur niet vermeld vond.
Polygonum amphibium heeft soms aan de tuitjes een afstaanden, bladachtigen, uitgeschulpten zoom, zooals die ook bij Polygonum orientale voorkomt. Ik zag dit eenige malen bij Rotterdam aan planten, die op vruchtbaren, matig vochtigen grond groeiden.
Verder bevond ik de tuitjes niet altijd aanliggend behaard, zooals ze beschreven worden. Bij sterk behaarde planten waren ze soms afstaand behaard. Soms ook vond ik het onderste deel van den stengel zelf aanliggend behaard.
Omtrent het al of niet gevlekt zijn der bladeren vind ik in de literatuur zoo goed als niets. Door langdurige waarneming ben ik tot het volgende beslut gekomen.
In het voorjaar komen op zonnige, niet al te vochtige plaatsen alle planten te voorschijn met gevlekte bladeren. Wanneer later in den zomer de stengels hooger worden, sterven de onderste, sterk gevlekte bladeren af en de nieuwe bladeren zijn naar boven steeds zwakker gevlekt. Nieuwe stengels vertoonen eerst nog eenige gevlekte bladeren, maar vormen spoediger onge- vlekte, naarmate ze later in den zomer uitkomen. In het najaar vindt men op plaatsen, waar men eerst planten met gevlekte bladeren vond, bijna geheel ongevlekte planten terug.
Op beschaduwde en zeer vochtige plaatsen vindt men reeds in het voorjaar weinig of geen bladvlekken en blijven de planten ook later ongevlekt. Bij andere Polygona met zwartgevlekte bladeren bemerkte ik denzelfden invloed van schaduw en voch- tigheid op de ontwikkeling van de bladvlek.
Verder vond ik op plaatsen, waar de landvorm duidelijk ge- vlekt was, den watervorm bijna altijd ongevlekt. Met het over- gaan in den watervorm schijnt de plant dus zijn bladvlekken te
223
verliezen, hetgeen niet te verwonderen is, daar, gelijk ik boven reeds opmerkte, hetzelfde al gebeurt, als de landvorm op zeer vochtige plaatsen groeit.
Hierop vond ik echter meermalen een uitzondering. In het noordwesten van Friesland is de watervorm van Polygonum amphibium meest duidelijk zwart gevlekt. In die streken is evenwel de landvorm bijzonder donker gevlekt. Ik heb hier- tusschen verband gezocht en heb vermoed, dat hier de buiten- gewoon sterke ontwikkeling der bladvlek oorzaak was, dat de omstandigheden, die den watervorm veroorzaakten, niet in staat waren, de vlek geheel te doen verbleeken. Dit heb ik in den zomer van 1920 door een proef waarschijnlijk gemaakt.
Bij Amsterdam groeiden niet ver van elkaar een landvorm met zwak gevlekte bladeren en een met zeer donker gevlekte. Van beide heb ik een stuk meegenomen en in een bloempot met klei gezet en ik heb de bloempotten in een bassin van den Hortus Botanicus eenige decimeters onder het wateroppervlak geplaatst. Spoedig stierven de stengels af en ontstonden nieuwe van den watervorm en nu vormde de oorspronkelijk zwak gevlekte variëteit ongevlekte waterbladeren en de oorspronkelijk donker gevlekte variëteit zwakker, maar toch duidelijk gevlekte water-
bladeren.
§ 7. RUMEX SCUTATUS. :
In den Prodromus Florae Batavae, Ed. 2, Vol. 1, pars 3, op bladzijde 1493 zegt Vuyck van deze soort: „Waarschijnlijk niet zuiver inlandsch, doch in tuinen gekweekt en hieruit ver- wilderd””. En in het Nederlandsch Kruidkundig Archief 1913, bladzijde 112, zeggen Jansen en Wachter: ,,Hoogstwaar- schijnlijk zijn de hier gevonden planten overblijfsels van vroegere cultures’’.
Ik vind het evenwel opmerkelijk, dat alle vindplaatsen van deze soort aan onze groote rivieren zijn gelegen en dit heeft bij mij het vermoeden doen opkomen; dat Rumex scutatus door Maas en Rijn uit zuiderlijker gebieden tot ons gebracht zou
ry
224
zijn. In het stroomgebied van Rijn en Maas komt ze overvloedig voor. Ik heb slechts de vindplaats te Eysden gezien: het was een muur langs de Maas en het kwam me daar ter plaatse waar- schijnlijker voor, dat de plant door het water der rivier zou zijn aangevoerd, dan verwilderd uit een of anderen tuin. In het herbarium van onze Vereeniging liggen exemplaren die in 1900 te Roermond verzameld zijn op een excursie der Vereeniging en op één der etiketten lees ik: „talloos op oude muren te Roer- mond aan de Maaszijde.” Mogelijk is dus ook hier Rumex scutatus door de Maas aangevoerd.
Mijn veronderstelling klopt met de opmerking van De Wever in zijn Lijst van wildgroeiende planten in Zuid-Limburg IV, in het Jaarboek van het Natuurhistorische Genootschap in Zuid-Limburg: „O-Zuidwaarts van Eysden wordt ze steeds minder zeldzaam.”
Eveneens met de opgave van Beck in de Icones Florae Ger- manicae van Reichenbach:
‚‚R. scutatus sponte crescit in glareosis, rupestribus, inter saxa, ad muros per totam ditionem nostram sed in terris borea- libus a Danubio septemtriones versus non spontaneus sed ex hortis domesticis, ubi ad usum culinarium saepissime colitur, hinc inde effugitus est....... spontaneus occurrit: per totum alpium tractum, in valle fluminis Rheni (delatus), in montibus Carpathis (Tatra) in omnibus terris australibus, florae mediterraneae propriis, in tota peninsula Balcanica, porro in Oriente, terris Causacicis.’’
Op het door mij gespatiéerde wil ik de aandacht vestigen.
§ 8. RUMEX AURICULATUS.
Het eenige, wat er over deze plant gezegd is met betrekking op onze flora, is het artikel van Jansen en Wachter in het Neder- landsch Kruidkundig Archief 1913, bladzijde 113, met het Na- schrift op bladzijde 135. Ik ben het met de schrijvers eens, dat onze planten niet zijn dedRumex thyrsiflorus van Fingerhuth, maar wel de Rumex Acetosa auriculatus van Wallroth, en dat
225
Haussknecht, Beck en Ascherson en Graebner ongelijk hebben, wanneer ze de eerste als synoniem beschouwen met de laatste. Waar evenwel Jansen en Wachter trachten aan te toonen, dat het onjuist is Rumex auriculatus als soort te be- schouwen en dat het beter is te spreken van een variéteit van Rumex Acetosa, wil ik een en ander in het midden brengen.
Dat vóór Wallroth de plant slechts als variëteit genoemd werd, is niet te verwonderen, daar dit in den beginne met veel andere planten is gebeurd, die later als goede soorten werden erkend.
Wallroth zei weliswaar, dat de onderscheidingskenmerken niet doorgaan (nunquam ad speciem distinguendam idoneae sunt), maar latere schrijvers schenen hem hierin toch niet te willen volgen. Haussknecht kende de beschrijving van W all - roth en hield Rumex auriculatus toch als soort, zij het dan ook onder den onjuisten naam van Rumex thyrsiflorus (zie de Mit- teilungen der Geogr. Gesellsch. III, 1885). Vele Scandinavische schrijvers noemden haar wel verkeerdelijk Rumex thyrsoides, maar twijfelden blijkbaar niet aan haar goed recht als soort. [Men zie bijvoorbeeld de goede afbeelding onder dezen naam in de Flora Danica, plaat 2896. Beck citeert verkeerdelijk: R. acetosa Fl. dan. t. 2896 (fide Murbeck)]. Murbeck noemt haar voor het eerst als Rumex auriculatus, twijfelt eveneens niet aan haar soortschap, merkt slechts op: ,,ndra beslägtad med föreg. art (d. 1. Rumex Acetosa). Beck en Ascherson en Graebner sluiten zich hierbij aan, maar de laatsten noemen haar weer Rumex thyrsiflorus.
Wat voor Jansen en Wachter vooral de reden is, waarom ze deze soort weer Rumex Acetosa auriculatus noemen, dat zijn de door hen gevonden tusschenvormige planten en het artikel van Sagorski in de Allg. Bot. Zeitschr. Jahrg. XX.
Wat de tusschenvormige planten betreft erkennen Jansen en Wachter zelf, dat hun materiaal onvoldoende is, om een beslissing te geven, waar ze op bladzijde 136 zeggen: ,,en we
waren nog niet in staat geweest de verschillende moeilijkheden Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 15
226
op te lossen, had Dr. Thellung ons niet gelijktijdig het ,,All- gemeine Botanische Zeitschrift” Jahrgang XX, Lief. 3 en 4 ge- zonden, waarin Prof. Dr. Ernst Sagorski op pag. 35 en v. v. uitvoerige mededeelingen over deze plant doet en op grond van een groot aantal waarnemingen tot het besluit komt, waartoe wij met ons gering aantal exemplaren nog niet durfden komen, n. |. dat R. thyrsiflorus niet genoegzaam van R. Acetosa te onder- scheiden is.”
Het citaat van Sagorski getuigt van groote oppervlakkigheid en heeft mijns inziens geen bewijskracht. Dat tusschen Rumex Acetosa en Rumex auriculatus geen enkel kenmerk opgaat (ook het bezwaar van Wallroth), getuigt op zich zelf alleen van de groote verwantschap der soorten of liever van het feit, dat ze zoozeer op elkaar gelijken, dat ze transgressieve en parallele variatie vertoonen, zoowel wat vorm als wat bloeitijd betreft. Het is onjuist, dat Rumex Acetosa groeit op plaatsen, waar gemaaid wordt en Rumex auriculatus, waar niet gemaaid wordt. Rumex Acetosa groeit heel typisch langs wegkanten e. d. ook als deze nooit gemaaid worden. De grasvelden in de uiterwaarden bij Gorinchem en Sleeuwijk, de eenige plaats, waar ik Rumex auricalatus in groote hoeveelheden een typische vegetatie zag vormen, worden ongetwijfeld gemaaid.
Trouwens de kweekproeven van Sagorski zijn met deze veronderstelling in lijnrechte tegenspraak. Als Rumex Acetosa een door het maaien ontstane vorm was van Rumex auriculatus, zou ze bij uitzaaien in Rumex auriculatus moeten overgaan en niet Rumex auriculatus in Acetosa, zooals Sagorski beweert gezien te hebben. Sagorski vermeldt blijkbaar niets van de voorzorgen, die hij genomen heeft om bastaardeering uit te sluiten. Had hij die voorzorgen genomen, dan zou hij het wel met zeer veel nadruk vermeld hebben, want het beletten van kruisbestuiving bij tweehuizige Rumices behoort tot de aller- moeilijkste proeven, daar men de bloeiwijze luchtdicht moet afsluiten van de buitenwereld en dan in den regel weinig of geen vruchten gevormd worden. Wat belet dus, dat de
227
planten van Sagorski voortdurend door Rumex Acetosa be- stoven werden?
Men zou hiertegen kunnen opmerken, dat dan toch zeker die bastaarden vruchtbaar waren. Dit is zeker mogelijk, maar mag dit alleen reden zijn om Rumex Acetosa en auriculatus tot één soort te vereenigen? Wat weten we van de bastaarden van Rumex Acetosa, arifolius, nivalis, thyrsoides, triangularis, inter- medius en tuberosus onderling? Hiervan zouden we eerst meer moeten weten.
Het is er verre van, dat ik hiermee bewezen zou achten, dat Rumex auriculatus als op zichzelf staande soort gehandhaafd moet worden. Ik wil slechts verhoeden, dat de Nederlandsche floristen mochten meenen, dat het laatste woord over Rumex auriculatus gezegd is en hen aansporen deze soort nauwkeuriger te bestudeeren.
Het volgende moet gedaan worden.
De verspreiding van Rumex auriculatus moet nauwkeurig nagegaan worden en er moet onderscheid gemaakt worden tusschen plaatsen, waar deze soort alleen voorkomt, of waar ze tezamen met Rumex Acetosa groeit. In de gebieden, waar bastaar- deering vrijwel uitgesloten is, moet de variatiewijdte van beide soorten worden nagegaan, om deze te onderscheiden van de variabiliteit door bastaardeering veroorzaakt. In de gebieden, waar Rumex auriculatus en Acetosa gemengd voorkomen, moet het gedrag dezer soorten ten opzichte van elkaar bestudeerd worden en moet men onderzoeken of er bastaarden zijn en zoo ja, of ze vruchtbaar zijn of onvruchtbaar. Buiten ons land moet hetzelfde gedaan worden voor verwante soorten. Eerst daarna kunnen we wat te weten komen omtrent de systematische plaats der Acefosae ten opzichte van elkaar. Zoolang we daar evenwel nog niets van weten, kunnen we Rumex auriculatus evengoed als soort blijven beschouwen als de andere Acetosae, ondanks de weinige tusschenvormige planten, die gevonden zijn.
155
228
Ten slotte moge hier het kort verhaal volgen van een zaai- proef, die ik terloops met Rumex auriculatus deed en waarvan ik in mijn aanteekeningen een en ander vind opgeteekend.
In het voorjaar van 1913 zaaide ik vruchten van een exemplaar van deze soort, verzameld door Jansen en Wachter in den Boschpolder bij Rotterdam op 24 Juli 1912 (thans no. 745 van mijn herbarium). Er kiemde veel, maar de jonge planten stonden gedrongen, zoodat ze in het najaar van hetzelfde jaar nog klein waren en geen verschil toonden met Rumex Acetosa. In 1914 plantte ik er 15 van uit en al spoedig vormden de meeste planten bladeren met meerdere voetslippen. Spoedig daarna traden ook verschillen tusschen de planten op: sommige vertoonden kroeze bladeren, andere niet. Na het stengelvormen werden deze verschillen nog wat duidelijker. De stengelvorming begon half Mei, de bloei half Juni; half Juli waren de vruchten rijp. Som- mige planten waren echte Rumex auriculatus, andere geleken meer op Rumex Acetosa. Van de 15 planten waren er 12 vrouwe- lijk en 2 mannelijk, terwijl er één niet bloeide. De twee mannelijke planten leken me beide geen echte auriculatus, maar ik weet niet of de gelijkenis met Rumex Acetosa soms geen secundair sexe-kenmerk was. Van de 12 vrouwelijke planten leken me er 6 typische auriculatus, 5 niet zoo zuiver en | twijfelachtig. Ik had geen gelegenheid later de proef voort te zetten. Voor mijn herbarium verzamelde ik één der vrouwelijke planten, die me onzuiver toegeschenen waren, maar die bij vruchtrijpheid toch weer niet van echte auriculatus te onderscheiden was (no. 2501). Henrard verzamelde bij een bezoek aan mijn tuin de twijfelachtige plant, die me later evenwel toch toescheen zuivere auriculatus te zijn.
De zaaiproef lijkt me eerder een voorbeeld van onzuivere bestuiving, dan van terugloopen naar een stamvorm, waarnaast Rumex auriculatus slechts door voortdurende selectie zou kunnen standhouden. Deze kwestie is van principieel belang, daar tot heden nog geen soortsbastaarden in het ondergeslacht Acetosa gevonden zijn, terwijl ze bij Lapathum zoo algemeen zijn.
229
§ 9. RUMEX ACETOSA HORTENSIS = RUMEX AMBIGUUS.
Onze gewone tuinzuring vinden we bij Ascherson en Graebner (in hun Synopsis) en bij Beck (in de Icones Florae Germanicae van Reichenbach) vermeld onder den naam Rumex Acetosa hortensis Dierbach, met als oudste binair synoniem Rumex ambiguus Grenier. Waarom wordt deze plant als variéteit opgegeven van Rumex Acetosa en waarom niet als daaraan verwante soort? Dat ze zaadvast is blijkt wel daaruit, dat het zaad, zelfs in verschillende variëteiten, in den handel is. En is er iets van overgangen naar Rumex Acetosa bekend? Ik vond hiervan nergens iets vermeld. De plant verschilt veel van Rumex Acetosa, niet alleen in vorm, grootte en consistentie der bladeren, maar ook in den vorm der bloeiwijze en in den bloeitijd. Beck zegt zelfs: „„Magis ad Rumicem arifolium spectat.”’
Van Rumex ambiguus vond ik eens een tweeslachtige plant. Tweeslachtige planten schijnen bij de tweehuizige Rumices zeldzaam te zijn. Ik vond alleen iets dergelijks vermeld in de dissertatie van Roth: „Die Fortpflanzungsverhältnisse bei der Gattung Rumex.” Hier lezen we over Rumex Acetosa: ,,Dazu kommt noch, daf} die hermaphroditen Exemplare bei uns auferordentlich selten sind. Nachdem ich in den verschiedensten Gegenden des Rheinlandes viele Tausende von Exemplaren untersucht hatte, fand ich auf einer Wiese des Bonner bot. Gartens ein hermaphrodites Exemplar, das iibrigens keinen normalen Pollen ausbildete.”
De bedoelde tweeslachtige Rumex ambiguus trof ik aan in een moestuin te Reuver, tusschen Venlo en Roermond (zie de no. 705 en 706 van mijn herbarium). De plant stond zeer be- schaduwd en was, waarschijnlijk daardoor, zeer hoog van stengel en breed van blad. De bloempluim maakte eerst den indruk van mannelijk te zijn, maar tegen het eind van den bloei ont- wikkelden zich hier en daar volledige vruchtdragende bloem- dekken en het bleek me toen, dat er tweeslachtige bloemen
230
tusschen de mannelijke zaten, die na het afwerpen der meel- draden zich verder als vrouwelijke bloemen ontwikkelden (evenals de tweeslachtige bloemen van Lapathum).
Ik vond Rumex ambiguus meermalen verwilderd, maar meestal niet bloeiend en ik kwam er daardoor meestal niet toe haar te
verzamelen. Bloeiende verwilderde exemplaren vond ik bij Hilversum in 1920 (no. 3402 van mijn herbarium).
§ 10. RUMEX HISPANICUS.
Naar aanleiding van wat Jansen en Wachter over Rumex hispanicus opmerken in het Nederlandsch Kruidkundig Archief 1913 op bladzijde 92 en 93 wil ik een poging wagen om de zonder- linge beschrijving van Koch te verklaren.
Koch zegt zelf: ‚In horto nostro nisi sexum masculum habemus, qua de causa fructus descriptionem ex flora italica mutuavi.
Hieruit maak ik de gevolgtrekking, dat Koch de plant nooit in vrucht heeft zien staan en dat hij dus de plant, die hij voor Rumex hispanicus hield, volgens de eigenschappen der bladeren met de Rumex Acetosa van Bertoloni geïdentificeerd heeft. Zien we nu van de kenmerken van het vruchtdragend bloemdek af, dan lijkt het me waarschijnlijk, dat Koch onze gewone tuin- zuring, Rumex ambiguus of Rumex Acetosa hortensis, op het oog gehad heeft, en dat hij deze de verdere eigenschappen maar toe- gedicht heeft. Koch verzwijgt het kenmerk van de bloeiwijze, dat Bertoloni opgeeft: ,,inflorescentia subsimplex, aphylla”’. Dit deed hij misschien, omdat hij deze woorden in strijd vond met wat hij aan de mannelijke planten van Rumex ambiguus waarnam, want de bloeiwijze van deze is noch subsimplex, noch aphylla.
_, Wat nu Bertoloni met zijn Rumex Acetosa bedoeld heeft, is wederom een vraag, die waarschijnlijk beter door de kennis der ltaliaansche flora opgelost kan worden.
Ook de Rumex hispanicus van Roth in „Die Fortpflanzungs- verhältnisse bei der Gattung Rumex ’ schijnt onze gewone tuin-
231
zuring, Rumex ambiguus, te zijn, want Roth zegt: „In dem zu Kulturzwecken angebauten Rumex hispanicus Koch fand ich eine Species, die völlig konstant sich in festen Merkmalen von Rumex Acetosa L. unterscheidet, mit dem sie allerdings im ganzen groBe Ähnlichkeit hat. Sie blüht jedoch meist erst im Sommer und Herbst, wenn der grofe Flor von Rumex Acetosa L. vorbei ist.” Roth kent evenwel ook de vrouwelijke plant, want hij zegt verder: ,,Schon früher hatte ich an den weiblichen Stöcken des Rumex hispanicus Koch reichlichen Samenansatz
beobachtet.”
§ 11. RUMEX ACETOSA.
Van deze soort in engeren zin (Rumex auriculatus en ambiguus niet meegerekend) worden door Beck en Aschersonen Graeb- ner verscheidene variéteiten onderscheiden, ten deele plaatse- lijke vormen, ten deele bladvorm- en beharingsvariéteiten. Op de laatste valt te letten.
Beck onderscheidt een variëteit fissus Koch, syn. fl. Germ. 616 (1837); ed. II, 709 (ex parte?) met de volgende beschrijving: ‚Lobi passim 2—3-fidi dentative’. Dit is onjuist. De Rumex Acetosa fissus van Koch is een variéteit van Rumex auriculatus, wat zeer duidelijk blijkt uit de diagnose van Koch zelf, daar bij de variëteit B auriculatus als synoniem staat opgegeven i. Acetosa B auriculatus Wallr. Sched. 182 inclusa varietate sequente’ en daar hij op de variëteit auriculatus laat volgen: ,»\ fissus, varietas antecedens, sed auriculae foliorum bi-trifidae ’. Trouwens, het is zeer twijfelachtig, of het eenigen zin heeft exemplaren van Rumex Acetosa met gespleten voetslippen als een afzonderlijke variéteit te beschouwen. In het herbarium van onze Vereeniging komen ze talrijk voor tusschen de planten met ongespleten voetslippen van allerlei vindplaatsen. Ascher- son en Graebner begaan dezelfde fout als Beck en breiden bovendien de beschrijving uit met het volgende: ,,Pflanze ziem- lich kraftig, untere Blätter meist ziemlich lang gestreckt’’, waardoor men weer aan Rumex auriculatus gaat denken.
23
In het herbarium van onze Vereeniging liggen verder exem- plaren van Rumex Acetosa, die zich door dichte fluweelachtige beharing onderscheiden. Het zijn twee vrouwelijke en een mannelijke stengel en ze liggen met kale planten op één vel, dat genummerd is 909, 158 . . . 68. Helaas staat er van de vind- plaats niets anders dan: ,,Graslanden, algemeen Mei 39”. Het etiket is evenwel van de hand van Van den Bosch en de planten zijn dus waarschijnlijk bij Goes verzameld. Ze komen overeen met de variëteit hirtulus Freyn bij Beck, die aldus beschreven is: ,,Caules foliaque plus minus papilloso-pubescen- tia, subscabra’’. En als synoniem wordt opgegeven de variëteit scaber van Velenovsky uit Bulgarije en de variëteit velutinus van Johansson uit Zweden. Met de synonimie van Beck moet men evenwel voorzichtig zijn en bij Ascherson en Graebner is de zaak dan ook niet zóó eenvoudig. Daar is de beschrijving van de variëteit hirtulus uitgebreid, zoodat ze niet meer op onze planten past, maar wel nagenoeg overeenkomt met de authentieke beschrijving van de variëteit scaber van Velenovsky, waarmee onze planten niet overeenkomen. Verder merken Ascherson en Graebner op: „Ob hierher auch das aus Schweden beschriebene R. Acetosa f. velutina
K. Johansson Gotl. Växttopogr. 108 (1897) Sv. Vet. Akad. Hand]. XXIV No.1 gehört, erscheint zweifelhaft. Er wird charakterisiert durch dicht kurze sammetartige, weifie Haar- bekleidung.”
Murbeck citeert de beschrijving van deze f. velutina aldus (in „Die nordeuropäischen Formen der Gattung Rumex’”’. Bot. Notiser 1899): ,,tackta af en sammetslik bekladnad af korta, hvita, tätt sittande har.”
Zeer waarschijnlijk zijn de bedoelde, door Van den Bosch verzamelde planten dus Rumex Acetosa velutina.
In het herbarium van onze Vereeniging bevinden zich verder van De Bruyn een vrouwelijke plant met uitstaande takken, benoemd als forma patens, een vrouwelijke plant met aange- drukte takken, benoemd als forma stricta en een vrouwelijke
233
plant, welker takken aan den top overhangen, benoemd als forma nutans. Deze vormen zijn door De Bruyn niet ge- publiceerd en met het woord forma placht De Bruyn uit te drukken, dat hij een bijzonderheid voor niet zaadvast hield. Ook mijn meening is, dat deze vormen geen beteekenis hebben voor de systematiek.
Helaas is bij de tweehuizige Rumices zoo weinig te beginnen met eenvoudige zaaiproeven, omdat de vrouwelijke planten even gemakkelijk door andere variëteiten bestoven kunnen worden als door dezelfde. Daarom heb ik me met hun vormen- rijkdom minder bezig gehouden dan met die der Lapatha. Toch wil ik voorloopig op het volgende wijzen.
In weilanden, die rijk zijn aan Rumex Acetosa vindt men tusschen gewoon rood getinte planten sommige exemplaren, die opvallend donkerrood zijn en andere, die opvallend licht gekleurd zijn en bij nadere beschouwing alle roode kleurstof schijnen te missen. Deze kleurvariëteiten lijken me tamelijk scherp te scheiden, wanneer men te jonge en door rijpheid of beschaduwde standplaats ontkleurde planten niet meerekent. Voornamelijk om er de aandacht op te vestigen wil ik ze hier benoemen.
rubida, panicula rubro obscuro tincta, perigonu fructiferi tepala exteriora toto obscure rubra vel margine lato rubro maculaque central viridi parva.
rubra, panicula rubra, perigonu fructiferi tepala exteriora margine rubro maculaque centrali viridi.
albida, tota planta omnino vel fere omnino pigmento rubro destituta.
Ook wil ik met de gewoonte breken en de sexen als variéteiten benoemen, evenals men het gynodioecische planten reeds vaak doet. Dit maakt het benoemen van variëteiten, die slechts bij één der sexen voorkomen, gemakkelijk.
feminea, floribus femineis. mascula, floribus masculinis. -
234
De tweeslachtige planten, zooals Roth die beschrijft, (zie het citaat op blz. 229,) zouden we androgyna kunnen noemen. | Van de mogelijke combinaties zijn Rumex Acetosa feminea rubra en mascula rubra zeer algemeen, maar ook feminea rubida, feminea albida en mascula rubida heb ik meermalen gevonden.
§ 12. RUMEX ACETOSELLA.
Deze soort komt bij ons voor met breede, bijna omgekeerd- eivormige bladeren, met lancetvormige en met bijna lijnvormige bladeren, met 2 voetslippen aan het blad, met meerdere slippen of zonder slippen, met vrije vruchten of met met-het-bloemdek- vergroeide vruchten. Hierover valt weinig te zeggen. Over de rangschikking dezer vormen heerscht groote oneenigheid. Waar mannen van gezag als Ascherson en Graebner en Beck groote tabellen opstellen van de vele vormen, die in Midden-Europa gevonden zijn, wilde ik omtrent deze rang- schikking een en ander opmerken.
Beck hecht de grootste waarde aan het aantal bladslippen en onderscheidt in de eerste plaats:
a multifidus; folia omnia hastata; hamae palmato-2-multi- fidae, laciniis lanceolatis vel linearibus saepe filiformibus.
8 vulgaris; folia hastata v. sagittata, hamis integris.
1 integrifolius; folia in basim integerrimam attenuata vel utrinque brevidentata.
Zoowel de bladbreedten als de met-het-bloemdek-vergroeide vruchten zijn voor hem bijzaak. Bij a noemt hij ze slechts, bij B vormen ze een lange serie benoemde ,,lusus’, bij ~ worden slechts enkele bladvormen nader genoemd.
Deze indeeling wordt echter niet geargumenteerd.
Ascherson en Graebner daarentegen hechten de grootste waarde aan de onderscheiding in a gymnocarpus en B angio- carpus, in de tweede plaats pas, en wel alleen bij gymnocarpus, aan de meerslippige bladeren en dan beschouwen ze eerst de bladbreedten en andere variëteiten. Ze merken bovendien op: „Gerade wegen des stark wechselnden Standortes ist es oft
235
schwer, den Wert der einzelnen Abänderungen festzustellen, sicher zu sagen, ob man mit einer systematisch selbstandigen Form oder etwa nur mit einer Standortsabänderung zu tun hat.” Dit is zeer juist, maar hun ingewikkelde indeeling is verder niet geargumenteerd en het ware beter geweest, indien ze de vormen, die ze in de literatuur gevonden hadden, zonder meer opgesomd hadden en niet in een onoverzichtelijke tabel vereenigd hadden. Het wil me voorkomen, dat de variatie van de bladbreedte onafhankelijk is van de variatie van het aantal bladslippen en deze weer onafhankelijk van de eigenschappen der vrucht. Als dit zoo is, moet dit in de nomenclatuur tot uiting komen en daarom lijkt het me beter, de variëteiten van deze soort op de volgende wijze te onderscheiden, zoolang een werkelijk natuur- lijke indeeling, die op meerdere kenmerken tegelijk gegrond is, niet gegeven kan worden. I]. Secundum foliorum lacinias basales. |. multifida L. foliis basi utrinque laciniis pluribus ornatis. 2. hastata Neilr. foliis basi utrinque lacinia singula (rarissime nulla vel binis) ornatis. 3. integrifolia Wallroth, foliis laciniis omnino vel fere omnino carentibus. Ii. Secundum foliorum latitudinem. |. latifolia Wallroth, foliis infimis (laciniis exceptis) obovatis vel oblongis. 2. angustifolia Koch, foliis infimis (lacinus exceptis) lanceolatis vel linearibus. II. Secundum sexum. 1. feminea, floribus femineis, caule firmiore. 2. mascula, floribus masculinis, nonnunquam nonnullis hermaphroditis intermixtis, caule tenuiore. IV. Secundum fructum. |. gymnocarpa Celakovsky, fructibus nitidis, perigonio liberatis. “8 2. angiocarpa Murbeck pro specie, Celak. pro varietate, fructibus perigonio connatis, ergo superficie iniquis, haud nitidis.
236
V. Secundum paniculae colorem. |. rubida, panicula rubro obscuro tincta. 2. rubella, panicula paulo rubra vel subviridi.
Omtrent de waarde dezer onderscheidingen eenige opmer- kingen.
De variéteiten gymnocarpa en angiocarpa maken den indruk van zaadvast te zijn, doordat ze een verspreidingsgebied hebben, dat niet van den aard der standplaats afhankelijk is of van andere uitwendige omstandigheden. Ik heb deze variéteiten beide uit- gezaaid in 1912. Van de planten van de variéteit angiocarpa bloeiden er 3 vrouwelijke en deze zetten geen vrucht. In het voorjaar van 1913 kwamen er in plaats van 3 planten vele op, die door vegetatieve vermeerdering uit één of meer van de planten van 1912 waren ontstaan. Deze planten vermeerderden zich gedurende den zomer van 1913 sterk vegetatief en bloeiden volop. Ze waren alle vrouwelijk en vormden eerst geen vruch- ten. In het begin van Augustus kreeg ik een mannelijk plantje van den Heer Wachter, maar dit is niet meer in bloei gekomen vóórdat ik in het najaar den tuin, dien ik toen had, voorgoed moest verlaten. In het eind van Augustus evenwel begonnen de vrouwelijke planten toch volop vrucht te vormen en bleken alle echte angiocarpa, hetgeen me eenigszins meeviel, daar de moeder- plant toch vrij bestoven was.
Van de variëteit gymnocarpa (no. 464) kwamen zoowel manne- lijke als vrouwelijke planten op en de laatste zetten overvloedig vrucht en waren weer gymnocarpa. Van hetzelfde zaad zaaide Dr. Goethart te Leiden voor me en kreeg hetzelfde resultaat.
De verschillende bladbreedten worden vaak voor stand- plaatsvormen aangezien. Bovengenoemde plant van de variëteit gymnocarpus, waarvan ik vruchten gezaaid had, was een smal- bladige. Daar ik deze smalbladigheid toeschreef aan den invloed van de droge zandige standplaats, was ik niet weinig verwonderd, toen de nakomelingen weer smalbladig werden. Daarom zaaide ik in 1913 zaad uit van een breedbladige plant (no. 708) en van een smalbladige (no. 714), ieder in een bloempot. Ik heb
237
de zaaisels niet verder laten ontwikkelen dan tot stengellooze plantjes, maar het verschil was treffend: de eene bloempot-vol was alleen van het smalbladige, de andere van het breedbladige type.
Omtrent het aantal voetslippen van de bladeren heb ik enkele zaaiproeven willen nemen, maar deze zijn mislukt. Daar de variëteit multifida evenwel bij ons meest als aanvoerplant voor- komt en in zuidelijker gebieden minder zeldzaam schijnt te zijn, zal ze ongetwijfeld zaadvast zijn. In mijn zaaisels van planten met 2 voetslippen aan de bladeren kwamen nooit bla- deren voor met meer dan 2 voetslippen.
Over de variëteit zonder voetslippen ben ik in twijfel. Het plaatselijk voorkomen doet evenwel vermoeden, dat we met een constante variëteit te doen hebben. Zoo zegt De Wever (in zijn Lijst van wildgroeiende planten in Zuid-Limburg IV) bij Rumex Acetosella: „Een vorm met ongedeelde bladeren (inte- grifolius Wallr.) vonden we te Hoensbroek op de hellingen van ‘t pad in ter Schurenboschje naar den watermolen, precies waar de mijnspoorweg dezen weg kruist. In groote hoeveelheid, maar scherp geïsoleerd. 1914. Vermoedelijk aangevoerd.” Daarom heb ik ook dezen vorm voorloopig onder de constante variëteiten opgenomen.
Bij breedbladige planten met twee zijslippen aan het blad vinden we vaak vóór de zijslippen een tand. Bij Beck vinden we dezen bladvorm benoemd als Rumex acetosella vulgaris ‘denticulatus. Mocht het een constante variëteit zijn, dan moet ze als gelijkwaardige variëteit naast multifida, hastata en inte- grifolia worden opgenomen.
De variëteiten rubida en rubella vermoed ik slechts constant, evenals de overeenkomstige van Rumex Acetosa. Kweekproeven hieromtrent, mits nauwkeurige, zijn zeer gewenscht. Mochten deze kleurvariëteiten echter niet constant blijken, dan moeten ze vervallen. In herbaria zullen ze gewoonlijk niet te onder- scheiden zijn.
Het is natuurlijk onverschillig in welke volgorde de variëteits-
238
namen op den soortsnaam volgen. Uit practisch oogpunt ben ik zelf begonnen met de namen, die het aantal bladslippen aan- geven; daarop heb ik laten volgen de namen, die de bladbreedte aangeven, dan de sexe-namen en tenslotte de namen der vrucht- en der pluimkleur-variéteiten.
In 1911 nam ik eens de moeite de bloemen van een mannelijke plant van deze soort nauwkeurig te onderzoeken en toen be- merkte ik, dat weliswaar de meeste bloemen slechts meeldraden hadden, maar dat sommige ook een normaal vruchtbeginsel be- zaten en dat bij enkele bloemen, waarvan de meeldraden af- gevallen waren, dit vruchtbeginsel zelfs vergroot was. Ik heb echter nooit gezien, dat een mannelijke plant vruchten ont- wikkelde, maar het verdient aanbeveling hierop nauwkeuriger te letten. > Men zal mij misschien willen vragen, waarom ik de vrucht- variëteiten gymnocarpa en angiocarpa genoemd heb, en niet acetoselloides en angiocarpa. Verschillende auteurs noemen Rumex acetoselloides Balansa synoniem met Rumex multifidus Linné, bijvoorbeeld Haussknecht, Beck, Ascherson en Graebner. Dit schijnt juist te zijn, want we vinden bij Murbeck (Botaniska Notiser 1899) zelfs bijgevoegd: „vidi specim. orig. Bovendien is de woordcombinatie Rumex Aceto- sella acetoselloides uit taalkundig oogpunt onzinnig en ook niet door Balansa bedoeld, de tegenstelling gymnocarpa — angio- carpa, zooals Celakovsky die gegeven heeft, daarentegen juist en duidelijk.
De variëteiten gymnocarpa en angiocarpa van Rumex Acetosella geven ons een duidelijk voorbeeld, hoe onrechtvaardig het is, de eerstbekende van twee tegenovergestelde variëteiten als het type te beschouwen en de later bekend gewordene als afwijking alleen te benoemen. De variëteiten gymnocarpa en angiocarpa staan nu geheel gelijkwaardig voor ons. Was de kennis dezer variëteiten van het noorden van Europa naar het Zuiden doorgedrongen, dan zou de variëteit gymnocarpa als het type beschouwd zijn; was daarentegen de kennis dezer
239
variéteiten van Zuid-Europa naar het Noorden doorgedrongen, dan zou de variéteit angiocarpa het type moeten zijn. In werkelijkheid is zoowel het een als het ander gebeurd. Stellen we aan Rumex Acetosella andere Rumices ten voorbeeld, dan is de variëteit gymnocarpa de gewone, typische plant. Een der- gelijke werkwijze is evenwel niet door te voeren, want gewoon- lijk noemen we de afwijkingen van een soort in de richting van verwante soorten juist ook de afwijkingen van het type. Een redeneering omtrent de mogelijke afstamming van deze varië- teiten mist allen reëelen grond en mag evenmin als basis dienen voor de rangschikking of benoeming. Het lijkt me daarom het beste zulke tegengestelde variëteiten ook in de rangschikking naast elkaar te plaatsen.
Van de verschillende variëteitencombinaties heb ik nog slechts een klein deel gezien. In mijn herbarium bezit ik slechts de volgende:
multifida latifolia feminea gymnocarpa rubida (no. 456),
multifida latifolia feminea gymnocarpa rubella (no. 459),
multifida latifolia mascula rubella (no. 460),
multifida angustifolia feminea gymnocarpa rubella (no. 461),
hastata latifolia feminea gymnocarpa rubella (no. 708, 929, 465),
hastata latifolia feminea angiocarpa rubella (no. 3171),
hastata latifolia mascula rubella (no. 449, 928, 711, 713). No. 454 is duidelijk denticulata Beck,
hastata angustifolia feminea gymnocarpa rubida (no. 455),
hastata angustifolia feminea gymnocarpa rubella (no. 457, 717, 105):
hastata angustifolia mascula rubella (no. 463, 716, 458).
Deze lijst van variëteitencombinaties moet evenwel nog veel vollediger worden, wil men ermee kunnen bewijzen, dat de naar verschillende organen onderscheiden variëteiten onafhankelijk van elkaar aan één plant kunnen voorkomen.
Tot mijn verwondering vond ik in de Synopsis van Ascher- son en Graebner de volgende opmerking over Rumex Ace- tosella.
ia
240
„Die Pflanze ist in allen Teilen viel kleiner als R. Acetosa; auch ist sie durch den etwas bitterlichen, nicht sauren (!) Ge- schmack leicht von allen Formen desselben, auch den ganz schmalblättrigen, zu unterscheiden.” Naar mijn smaak is Rumex Acetosella duidelijk zuur. Ook heb ik haar door meerdere on- bevooroordeelde leeken laten proeven, die den smaak allen duidelijk zuur vonden.
Als een voorbeeld, hoe in een tabel als Ascherson enGraeb- ner een variëteit verloren kan gaan, moge dienen Rumex multi- fidus similatus van Haussknecht in de Mitt. des Thüring. Bot. Ver. Neue Folge XI, 1897.
Bij Ascherson en Graebner wordt deze plant als volgt onderscheiden:
_„À. Innere Perigonabschnitte nicht mit der Frucht ver- wachsen (R. Acetosella « gymnocarpus Celak.).
II SpieBecken fingerförmig 2- bis mehrtheilig.
multifidus. Untere Blätter länglich rhombisch oder lan- zettlich, seltener linealisch-lanzettlich, alle am Grunde spief}- formig, Spiefiecken lanzettlich bis linealisch, seltener fast faden- förmig. Haierher:
b) similatus (R. multif. B similatus Hausskn. Thür. B. V. N. F. XI, 59 [1897]). Stengel und Rispenäste steif aufrecht. — Bisher nur in Griechenland.“
Bij Haussknecht vinden we evenwel heel wat anders: ‚‚R. multifidus L. (R. Acetoselloides Bal.) in P. D. schistotis reg. infer. et subalp. frequ., in jugo Zygos P. T., in apricis planit. Th. inter Karditza et Palaeokastron. —
Var. B similatus m. caulibus stricte erectis in paniculam strictam abeuntibus, folus tri- nec multipartitis, lacinia media latiore, hab. c. typo pr. mon. Korona. — Wechselt in den Blättern mit schmal linealen bis breit langlich-lanzettlichen Zipfeln; von dem hier fehlenden R. Acetosella oft nur durch die mit den Achänen nicht verwachsenen, sondern freien Klappen, zu unterscheiden.‘‘
241.
Uit wat Haussknecht hier zegt blijkt ten duidelijkste, dat voor hem Rumex multifidus niet alleen van Rumex Acetosella verschilt door de meerslippige bladeren, maar ook door de niet met het bloemdek vergroeide vruchten. Dit verklaart tevens waarom hij Rumex multifidus als soort beschouwt. Verder blijkt, dat hij het kenmerk van de vrucht belangrijker vindt dan dat van de bladslippen, want zijn variëteit similatus heeft driedeelige bladeren, dat wil zeggen: bladeren met twee zijslippen. Wel zoekt hij ook een kenmerk in de houding van den stengel en van de pluim, maar hij erkent onmiddellijk daarna, dat dit bijzaak is, want dat hij de variëteit similatus vaak slechts als een multi- fidus herkent aan de vrije vruchten. Rumex multifidus similatus is dus volkomen hetzelfde als wat wij noemen Rumex Acetosella gymnocarpa, onze gewone Rumex Acetosella.
Uit Ascherson en Graebner zou men opmaken dat het een Rumex Acetosella was met veelslippige bladeren en stijf rechtopstaanden stengel en pluimtakken, die tot heden slechts in Griekenland gevonden is.
§ 13. RUMEX OBOVATUS, nova species.
Lapathum, Rumicis pulchri affinis.
Planta omnis glabra est.
Radix erus annua est vel biennis (forsan nonnunquam pe- ren nis).
Caulis plerumque erectus est, firmulus, sed subtenuis, a basi ramosus, altitudine 60 cm. vel humilior, parte superiore, sicut rami, sulcatus, et in nodis saepe ultro citroque flexus.
Rami superiores patent, angulum — 45° cum caule faciunt,
paniculamque apertam formant; rami inferiores magis patent, paniculamque terminalem minorem ferunt, nisi plantae circum- stantes eorum evolutionem prohibeant; rami infimi, si bene evoluti, basi humi fusi sunt, parte superiori adscendunt; rami omnes usque ad apicem foliati sunt.
Folia radicalia et caulina inferiora obovata sunt, apice obtusa
et rotundata, basi rotundata, truncata vel subcordata vel sub- Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 16
242
cuneata; folia caulina media obovata vel oblonga sunt, apice subacuta, basi cuneata; folia caulina superiora paulatim angusti- ora, apice basique acutiora frunt; summa haud angusta sunt, elliptica vel oblonga; folia radicalia maxima longitudinem 12 cm. non superant.
Petioli foliorum radicalium lamina aequilongi sunt, foliorum caulinorum gradatim breviores; folia summae paniculae sessilia sunt.
Perigonu fructiferi maturi pedunculus crassus est, brevior quam valvae et articulationem incrassatam offert.
Florum glomeruli inferiores remoti sunt, superiores conferti in racemos, omnes multiflori, statu maturo densi, subglobosi, foliati.
Valvae anteriores + 41/2; mm. longae et + 3 mm. latae sunt, ovatae, apice obtusae vel subacutae, parte basali utrinque dentibus 4 vel 5 subulatis, usque ad 2 mm. longis, praeditae, parte apicali integrae, nervis prominentibus elevate reticulatae.
Perigonium fructiferum adultum granulis 3 magnis, ovatis, utrinque obtusis, iniquis, primum spumaceis, denique verrucu- losis ornatum est, quarum anterior paulo maior, -+ 2'/: mm. longa.
Fructus + 2,8 mm. longus est.
Rumex obovatus differt a Rumice pulchro, cuius affinis est, praecipue ramis firmioribus brevioribusque, foliis inferioribus obovatis, florumque glomerulis densioribus subglobosis, in caulium ramorumque apicibus confertis, omnibus foliatis.
Van de hier beschreven soort vond ik in 1910 op met rivier- bagger opgehoogden grond by Rotterdam één enkele plant (zie no. 391 en 392 van mijn herbarium). Ofschoon ik dadelijk de verwantschap van deze plant met Rumex pulcher opmerkte, heb ik haar later toch niet kunnen identificeeren met eenige variëteit of verwant van deze soort.
Ook is Rumex obovatus eenige malen aangevoerd gevonden door de Heeren Jansen en Wachter bij Rotterdam (1906), ‘s-Gravenhage (1916) en Wormerveer (1917) en door den Heer A. W. Kloos bij Wormerveer en bij Deventer.
Ee
243
Vergelijking van de verschillende planten heeft me geleerd, dat Rumex obovatus door de bovengenoemde verschilkenmerken steeds van Rumex pulcher te onderscheiden is. Van overgangen naar deze soort heb ik niets gevonden en de verschillen tusschen Rumex obovatus en pulcher zijn grooter dan die tusschen veel andere verwante Lapatha. Om deze redenen heb ik gemeend Rumex obovatus voorloopig als nieuwe soort te mogen be- schouwen.
Mijn eerst gevonden plant wordt door Jansen en Wachter in jaargang 1913 van dit tijdschrift op bladzijde 111 vermeld. als Rumex dentatus, met welke determinatie ik het evenwel niet eens ben. Bij één van de planten uit het herbarium van den Heer Kloos schreef Dr. A. Thellung te Zürich: „Gehört wohl in den Formenkreis des Rumex pulcher L., stimmt jedoch nicht sonderlich gut mit R. dentatus.”
In 1911 zaaide ik eenige vruchten van de door mij in 1910 gevonden plant. Er ontwikkelden zich 6 planten, waarvan er 5 bloeiden en vrucht vormden, de zesde echter een rozet bleef (zie no. 393 en 394 van mijn herbarium). De laatste plant bleef leven tot het voorjaar van 1912 en stierf toen.
Uit de vruchten van de eerste 5 planten kweekte ik in 1912 een tweede generatie. Ik kreeg 15 planten, waarvan de meeste hetzelfde jaar bloeiden en vrucht droegen (zie no. 663 en 664 van mijn herbarium), maar waarvan er eenige een rozet bleven. Verscheidene planten, ook enkele, die gebloeid hadden, verdroegen den volgenden winter goed, maar gedurende het volgende voorjaar begonnen ze door het natte weer te rotten en af te sterven. Tenslotte had ik nog één rozet over. Ik groef deze plant uit, reinigde haar goed en plantte haar in anderen grond. Na eenigen tijd begon ze flink te groeien en in den zomer van 1913 bloeide ze en droeg ze vrucht (zie no. 893). Het bleek ditmaal duidelijk, dat niet de vorst, maar het langdurige natte voorjaarsweer de planten doodde en waarschijnlijk had ik ook de andere planten in het leven kunnen houden, indien ik ze
bijtijds gereinigd en overgeplant had. Misschien is op die 16%
244
manier Rumex obovatus als overblijvende plant te kweeken, zooals de Heer Kloos dat met Rumex pulcher gedaan heeft.
In 1912 zaaide Dr. Goethart te Leiden voor me vruchten van de planten, die in 1911 gebloeid hadden en kreeg een bed planten, die alle stengels vormden, maar waaraan zich maar weinig goede vruchten ontwikkelden, doordat de bloemen zeer waren aangetast door Contarinia Rumicis, een klein Dipterum, waarvan de larve leeft tusschen de vrucht en het bloemdek, waardoor de vrucht mislukt en de voorste bloemdekslip mis- „vormd wordt. Zie no. 665 van mijn herbarium.
Van de afgevallen bloemdekken der laatste planten, die in mijn herbarium bij de gedroogde planten lagen, zaaide ik in 1920 een handvol. Ik kreeg 27 kiemplanten, die alle opgroeiden tot flinke volwassen planten en waarvan ik veel verzamelde voor -mijn herbarium.
Van een plant van Rumex obovatus uit het herbarium van den Heer Kloos, in 1916 door hem verzameld bij Wormerveer, zaaide ik in 1920 tien vruchten. Ik kreeg 9 kiemplanten, die alle opgroeiden tot volwassen planten, welke niet te onderscheiden waren van die van de andere zaaiproef. Ook van deze planten verzamelde ik voor mijn herbarium.
Verklaring van de plaat. fi
1. Hoofdstengel van een vruchtdragende, forsche plant van Rumex obovatus, naar een gekweekte herbariumplant op 1/3; van de natuurlijke grootte.
2. Rijp vruchtdragend bloemdek, 5 X vergroot.
3. Rijpe vrucht, 5 X vergroot.
§ 14. RUMEX CALLIANTHEMUS (nomen novum). In het Nederlandsch Kruidkundig Archief 1915, op bladzijde
113 en 114, vermeldde ik den bastaard van Rumex obtusifolius en maritimus als Rumex Steinii. Ik had dezen bastaard onaf- hankelijk van de beschrijvingen in de verschillende flora’s
246
herkend als dien van Rumex obtusifolius en maritimus en ik noemde hem Rumex Steinii in navolging van Beck in Reichen- bachs Icones Florae Germanicae. Daarnaast vermeldde ik, eveneens op gezag van Beck, den bastaard van Rumex obtusi- folius en paluster als Rumex scandicus.
Later kreeg ik de verhandeling van Murbeck te lezen in de Botaniska Notiser van 1913: „Zur Kenntnis der Gattung Rumex”’ en vernam ik daaruit waarom men tegenwoordig Rumex Steinii als den obtusifolius-maritimus-bastaard beschouwt en fiet als den obtusifolius-paluster-bastaard, en waarom de laatste op- vatting de juiste is.
Naar aanleiding van deze verhandeling wil ik slechts op- merken, dat ook mij de autoriteit van Haussknecht in dit geval van weinig gewicht lijkt, want het blijkt uit de verschillende _ mededeelingen van Haussknecht niet, dat hij ooit een zuiver en scherp begrip heeft gehad van Rumex paluster. De Rumex conglomeratus >< maritimus, die Haussknecht bij Rumex Steinii in het herbarium van Becker vond, was ook, zooals Murbeck gezien heeft, Rumex paluster en is dus geen argument vóór, maar tegen zijn interpretatie van Rumex Steinii als bastaard van Rumex obtusifolius en maritimus.
Uit de genoemde verhandeling van Murbeck blijkt evenwel ook, dat de bastaard van Rumex obtusifolius en maritimus nog niet benoemd is met een binairen naam. Daar ik zoowel den bastaard van Rumex obtusifolius en maritimus als dien van Rumex obtusifolius en paluster in ons land gevonden heb en in mijn tuin gekweekt en ik deze bastaarden dus onder gelijke omstandigheden heb kunnen vergelijken, en daar ik de gewoonte heb bij het vermelden van vondsten van bastaarden de binaire namen te gebruiken, veroorloof ik mij tot dat doel den bastaard van Rumex obtusifolius en maritimus te benoemen als Rumex callianthemus.
De echte Rumex Steinii, den bastaard van Rumex obtusifolius en paluster, heb ik op plaatsen, waar de stamsoorten dooreen groeiden, reeds meermalen gevonden. In mijn herbarium heb
247
ik exemplaren van Amsterdam, Rotterdam, Schiedam en Sneek. Ook het exemplaar van De Bruyn, dat zich in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging bevindt en waarover ik mij in het Nederlandsch Kruidkundig Archief van 1915 mijn meening nog voorbehield, reken ik thans tot de echte Rumex Steinii. De plant, die ik in dezelfde mededeeling vermeldde als Rumex Dufftii, verzameld door Van de Sande Lacoste, Rombouts en Merkus Doornik bij Amsterdam en door hen benoemd als Rumex Steinii, lijkt me bij nader inzien toch tot dezen bastaard te behooren, hoewel het een bloeiende, bij het drogen geheel bruin geworden en dus moeilijk te deter- mineeren plant is.
Van den bastaard van Rumex obtusifolius en maritimus heb ik nog steeds niet meer gevonden dan de plant, die ik reeds vermeldde in het Nederlandsch Kruidkundig Archief van 1915 (op bladzijde 114). Zie no. 2786 van mijn herbarium. Den wortel van deze plant heb ik in mijn tuin geplant en ze heeft in 1916, naast een plant van Rumex Steinii, volop gebloeid. De verschillen met Rumex Steinii waren klein, maar duidelijk genoeg ter onderscheiding. De plant was veel tengerder dan Rumex Steinii onder dezelfde gunstige omstandigheden, de trossen waren meer gedrongen, altijd naar het einde, vaak reeds in het onderste deel aaneengesloten. De bloemsteeltjes waren meest bijna twee maal zoo lang als het uitgegroeide bloemdek, soms nog langer. De bloemdekken waren kleiner, de knobbels nooit zoo opvallend dik, de tanden van het bloemdek veel langer, bij de goed ontwikkelde bloemen ongeveer zoo lang als de kleppen, soms nog langer.
In 1916 heb ik van deze plant overvloedig materiaal voor mijn herbarium verzameld (zie no. 3298, 3299 en 3300). In den daarop volgenden winter is de plant evenwel gestorven.
De beschrijving, die ik wil geven, is de volgende.
Rumex callianthemus, Rumicis obtusifolu et maritimi hibrida intermedia.
Radix perennis est.
248
Caulis est erectus, a basi ramosus, altitudine 2 pedum vel humilior, sicut rami a basi valde sulcatus.
Rami sunt longi et tenues et angulum + 45° cum caule faciunt; rami superiores paniculam apertam ramis simplicibus vel paulo ramosis formant, inferiores paniculas minores ferunt.
Folia radicalia sunt oblonga vel lanceolata, basi plus minusve profunde cordata, nonnunquam partim rotundata, apice ob- tusiuscula vel acuta; folia caulina inferiora sunt angustiora, basi rotundata; media sunt late lanceolata, basi cuneata, apice acuta; superiora sunt lanceolata vel anguste lanceolata. Omnia folia maximam latitudinem sub medio habent.
Petioli foliorum radicalium lamina aequilongi sunt, nonnun- quam longiores vel breviores; petioli foliorum caulinorum sursum paulatim breviores fiunt, sed folia quoque summae paniculae conspicue petiolata sunt.
Flores maxima parte steriles sunt statuque semiperfecto decidunt.
Pedicelli perigoniorum perfectorum sunt tenuiter filiformes, valvis paulo vel duplo, nonnunquam triplo longiores, et prope basin articulationem paulo incrassatam offerunt.
Florum glomeruli inferiores sunt remoti, medii superioresque conferti in racemos apertos plerumque usque ad apicem foliatos, nonnunquam apice efoliatos.
Valvae anteriores sunt triangulares, + 31/2mm. longae, basi + 2 mm. latae, truncatae, parte apicali subacutae et integrae, parte basali utrinque dentibus 2 vel 3 subulatis, usque ad 4 mm. longis, ornatae.
Perigonium adultum granulis 3 anguste ovatis ornatum esi,
anterior quarum maior, —- 11/2; mm. longa.
Differt a Rumice Steinii, Rumicis obtusifolii et palustris hibrida intermedia, caule bipedali, ramis tenuioribus, racemis basi tantum interruptis, pedicellis perigonn adult: valvis saepe plus quam triplo longioribus, granulis valvisque minoribus, dentibus longitudinem valvarum plerumque aequantibus, saepe etiam superantibus (cum in Rumice Steinu caulis in 1isdem
249
condicionibus sit tri- vel quadripedalis, rami sint firmiores, — racemi plerumque apice tantum conferti, pedicelli perigoni adulti rarissime duplo longiores quam valvae, plerumque tamen multo breviores, granula anterior 2 mm. longa vel paulo longior, valvae anteriores -+ 4mm. longae, valvarum dentes nunquam tam longi quam valvae).
Voornaamste door mij geraadpleegde literatuur.
Ascherson, Paul, und Paul Graebner, Synopsis der mitteleuropäischen Flora. Vierter Band (1908—13). Braun, Alexander, Über die zur Abtheilung Persicaria gehörigenPolygona, welche
bei Karlsruhe vorkommen. Flora VII, 1, blz. 353 (1824).
Bruyn, A. J. de, Bijdrage tot de kennis der Noord-Nederlandsche Polygona. Nederl. Kruidk. Archief, Serie I, deel 1 (1848).
— Uitslag van het voortgezet onderzoek der Polygona. Nederl. Kruidk. Archief, Serie I, deel 2 (1855).
— Bijdrage over Rumex Steinu Becker enz., op de 26° Jaarvergadering van de Neder- landsche Botanische Vereeniging. Nederl. Kruidk. Archief, Serie II, deel 1, blz. 241 (1872—73).
Candolle, A. de, Prodromus systematis universalis Regni vegetabilis XIV.
Danser, B. H., Mededeelingen op de Vergadering der Nederl. Bot. Vereeniging van 30 December 1915. Nederl. Kruidk. Archief 1915, blz. 103.
Fingerhuth, Dr. C. A., Einiges zur deutschen Flora. Linnaea IV (1829).
Grenier, M., et M. Godron, Flore de France III, 1856.
Haussknecht, C., Beitrag zur Kenntnis der einheimischen Rumices. Mitteilungen der Geogr. Gesellsch. zu Jena, [II (1885).
— Uber einige kritische Rumex-Arten. Mitt. des Thiir. Bot. Vereins. Neue Folge I (1891).
— Symbolae ad floram Graecam. Mitt. des Thür. Bot. Vereins. Neue Folge XI (1897).
Jansen, P., en W. H. Wachter, Floristische Aanteekeningen VII, Rumex. Nederl. Kruidk. Archief 1913, blz. 91.
— Floristische Aanteekeningen XIV. Nederl. Kruidk. Archief 1917, blz. 229.
Koch, G. D. J., Synopsis Florae Germanicae et helveticae II (1844).
Lindman, C. A. M., Wie ist die Kollektivart Polygonum aviculare zu spalten > Svensk Bot. Tidsskrift 1912. Band 6, Häfte 3.
Massart, J., L'accomodation individuelle chez Polygonum amphibium. Bulletin du Jardin Botanique de l'État 4 Bruxelles (1902).
Murbeck, Sv., Die nordeuropäischen Formen der Gattung Rumex. Botaniska
Notiser 1899.
250
Murbeck, Zur Kenntnis der Gattung Rumex. Botaniska Notiser 1913.
Prodromus Florae Batavae, Ed. ! (1850).
— Vol. I, Pars III, Editio altera (1904).
Reichenbach, Icones Florae Germanicae et Helveticae etc., Vol. XXIV (1909).
Roth, Franz, Die Fortpflanzungsverhältnisse bei der Gattung Rumex (1907).
Velenovsky, Flora Bulgarica.
Wallroth, F. G., Schedulae criticae (1822).
Wever, A. de, Lijst van wildgroeiende planten in Zuid-Limburg IV, Jaarboek 1914 van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg.
- Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche adventiefflora
door
J. Th. Henrard.
(4° mededeeling) (Ingekomen 8 Februan 1921).
wee
Voor eenige jaren bij een onderzoek van de terreinen om de meelfabriek bij Deventer trof ik aldaar naast de reeds vroeger in ons land gevonden Panicum dichotomiflorum Michx. een Panicum aan, die wel wat op de bekende Panicum capillare L. leek, doch de voor die soort zoo karakteristieke beharing miste, en verder in habitus daarvan nog al afweek. Daar ik in de ge- legenheid geweest ben, om het geslacht Panicum, en speciaal de Amerikaansche soorten, wat beter te kunnen bestudeeren, bleek mij, dat we hier te doen hebben met een voor onze adven- tieve flora nieuwe Panicum-soort: de Panicum barbipulvinatum Nash. Tevens is deze soort ook nieuw voor de Europeesche flora. Het door mij geziene vergelijkingsmateriaal komt met ons exemplaar goed overeen, zelfs is ons exemplaar zeer goed ontwikkeld en kloppen de kenmerken geheel met de oorspronke- lijke beschrijving van Nash. Met het bekende werk van Hitch- cock en Chase: The Nord American Species of Panicum!) is onze Panicum gemakkelijk te vinden en behoort deze evenals
*) Contrib. U.S. Nat. Herb. XV (1910).
252
onze Panicum capillare L. tot de groep der ,,Capillaria’. Van P. capillare onderscheidt ze zich door de grootere aartjes en doordat de bladen aan den voet der plant opeengehoopt zitten. Volgens Hitchcock heeft P. barbipulvinatum kortere, minder behaarde bladen, kortere pluimen met sterk divergeerende takken en grootere aartjes, hetgeen we terugvinden in Hitchcock’s bewerking der grassen in Jepson: A Flora of California (1912), p. 91, onder toevoeging, dat deze soort de westelijke vertegen- woordiger is van P, capillare L. in Noord-Amerika. Frappant wordt dit aangetoond door Hitchcock op zijn verbreidings- kaartjes p.61 en 63 van zijn Panicum-studie. Panicum barbi- pulvinatum Nash is wel een flink behaarde soort, doch de be- haring is veel losser en minder stijf dan die van P. capillare. Onze plant vertoont zeer sterk de loodrecht afstaande beharing der pluimas en der hoofdtakken, ook de stengel onder de pluim is zoo behaard. Deze kenmerken worden vooral in de beschrij- ving van Nash gememoreerd. Daar de origineele beschrijving van Nash voor velen niet toegankelijk is, geef ik haar hier in haar geheel weer.
PANICUM BARBIPULVINATUM Nash).
Panicum capillare brevifolium Vasey; Scribner, Bull. U.S. Dept. Agric. Div. Agrost. 5:21; non Panicum brevifolium L.
Culms at length branched and rooting at the lower nodes, the upper portion below the panicle pubescent with spreading hairs; leaves confined to the base of the culm; sheaths coarsely striate, densely pubescent with spreading hairs, the hairs arising from pa- pillae ; ligule a short scarious ring ; blades erect, pubescent on both surfaces with spreading hairs, sparsely so above, 4—13 cm long, 5—10 mm wide, lanceolate ; panicle ovate, 1—2 dm long, the lower part of the axis and the basal part of the lower branches together with the axils of all the branches pubescent with spreading hairs,
1) Per Axel Rydberg, Catalogue of the Flora of Montana and the Yellowstone National Park in Memoirs of the New York Botanical Garden. Vol. I p. 21 (1900).
253
the remaining portion of the axis together with the branches and their spreading divisions very rough with a hispid pubescence, the branches widely spreading, the lower ones finally reflexed ; spikelets lanceolate, acuminate, appressed, on strongly hispid pedicels, 3—3,3 mm long, glabrous ; first scale clasping the base of the spikelet, a little less than one-half its length, broadly ovate, rather abruptly acute, 3-nerved, the lateral nerves converging toward the midnerve at about the middle and sometimes running into it; second and third scales 7-nerved, acute, pubescent at the very apex, the former a little exceeding the latter ; fourth scale chartaceous, elliptic, about two- thirds as long as the second scale, about 1,8 mm long and 0,7 mm wide, obtuse at the apex.
In wet and sandy soil at an altitude of 1500 to 2500 m.
Yellowstone Park: Lower Geyser Basin.
Montana: Great Falls, Manhattan.
Aangevoerd bij de meelfabriek van Van der Lande te Deventer, Augustus 1917 (J. Th. Henrard in herb. prop.).
§ 2, CENCHRUS PAUCIFLORUS Benth.
Vroeger!) heb ik melding gemaakt van het vinden van Cenchrus tribuloides L. in ons land, te Gorinchem op het vroegere aanvoer- terrein aan de Linge. Bij een algeheele revisie van het geslacht Cenchrus was me al opgevallen, dat Amerikaansche Agrostologen over deze plant een andere meening hadden, gebaseerd op de onderzoekingen in 1908 door Hitchcock’) gedaan over de grassen in het Herbarium van Linnaeus. Daaruit is gebleken, dat Linnaeus als Cenchrus tribuloides beschreef de zeer ,,groot- koppige" sterk behaarde soort, die later door Doell als var. macrocephalus van C. tribuloides werd beschreven. Dit is dan de echte C. tribuloides L. Hitchcock en Chase?) geven daarvan
1) Nederl. Kruidk. Archief (1916), p. 182. Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche adventiefflora. 2° mededeeling.
2) Contrib. U. S. Nat. Herb. XII (1908), p. 127.
3) A.S. Hitchcock andA. Chase, Revisions of North American Grasses. Contrib. U. S. Nat. Herb. XXII (1920), p. 72—73.
254
in een interessante studie een goed beeld. Voor deze soort zijn karakteristiek de groote ,,hoofdjes”, of zoo als Hitchcock ze noemt ,,burs’’. Deze zijn bij C. tribuloides zonder de doorn- vormige uitsteeksels gemeten, 8—9 mM. lang en 5—6mM. breed, terwijl het ,,involucrum” meestal zeer lang behaard is, tevens heeft deze soort een zoo weinig gespleten involucrum, dat de eigenlijke aartjes niet te zien zijn en vooral daardoor verschilt ze van haar verwanten. VolgensHitchcockis deC. tribuloides L. een kustplant en haar verbreidingsgebied loopt van New- York langs de kusten van Florida over Costa Rica tot Rio Janeiro. Met het hier gezegde en volgens de uitvoerige opgaven van Hitchcock komt de aanvoerplant van Gorinchem niet overeen.
De in ons land tot nu toe slechts éénmaal aangetroffenCenchrus is dan ook een andere soort en wel deCenchrus pauciflorus Benth. in Bot. Voy. Sulph. (1840) p. 56 oorspronkelijk uit Californié beschreven. Deze soort heeft een veel grooter verbreidings- gebied en reikt zuidelijk tot Argentinië.
Hitchcock teekent twee vormen van deze soort en wel de „bur van het origineele exemplaar door Bentham beschreven, en de bur” van de binnenlandplant uit Nieuw-Mexico, welke vorm het meest algemeen is en dus door hem voor den typischen vorm wordt gehouden, ofschoon de Californische plant veel karakteristieker is. Hitchcock heeft beide vormen tot C. pauciflorus Benth. gebracht, gezien het enorme materiaal, dat hij bij de beoordeeling tot zijn beschikking had. Als men echter de beide teekeningen ziet en deze plant in herbaria vergelijkt, zou men ze wel tot twee soorten kunnen brengen, zoo verschillen zij, — doch er zijn veel vormen, welke tusschen beide het midden houden. Onze aanvoerplant nu behoort tot den meest voorkomenden vorm (l.c. fig. 18 p. 69!), waarvan Hitchcock zegt: „typical of the species’.
Het geslacht Cenchrus is in Europa al meermalen waargenomen (Duitschland volgens Ascherson en Graebner, Zwitserland). Dr.R. Probst zond me een exemplaar van Cenchrus tribuloides van Solothurn: Derendingen, Kompost der Kammgarnfabrik,
255
12. X. 1919. Dit exemplaar is Cenchrus pauciflorus Benth. (zie A. Thellung, Beiträge zur Adventivflora der Schweiz (III)
in Mitteilungen aus dem botanischen Museum der Universitat
Ziirich LXXXIII [1919] p. 6991).
§ 3. SPOROBOLUS BERTEROANUS (Trin.) Hitch. et Chase.
Indertijd!) heb ik van het vroegere aanvoerterrein bij Go- rinchem ook een Sporobolus bekend gemaakt als Sporobolus indicus (L.) R. Br. Ik heb toen al gezegd, dat ’t geen gemakkelijke taak is, een Sporobolus te determineeren, daar dit geslacht een groot aantal soorten bevat; doch daar mijn determinatie door Dr. Thellung was goedgekeurd, heb ik deze dan ook gepubli- ceerd. Inderdaad geven alle Europeesche en zeer vele Ameri- kaansche auteurs dezelfde determinatie. Het is alweer Hitch- cock geweest, die hierop een ander licht heeft doen vallen. Bij de algeheele revisie van de grassen, voor zoover die onder mijn bereik komen, heb ik ook langen tijd het geslacht Sporobolus bekeken en vergeleken en hoewel de resultaten daarvan nog niet voor publicatie geschikt zijn en ook de revisie nog niet geheel afgeloopen is, kan ik toch nu reeds met zekerheid mededeelen, dat onze aanvoersoort den naam draagt, zooals ik boven heb opgegeven. Het is n.l. de Vilfa berteroana van Trinius. Ik heb deze soort bij mijn bewerking der grassen door Dr. Herzog in Bolivië verzameld, in handen gekregen en daarover een uit- voerig vergelijkend onderzoek gedaan, waarbij ik vond dat de Zuidamerikaansche Sporobolus indicus, zooals ik deze uit Chili, Brazilië, Uruguay, Paraguay en Argentinië in herbaria vond, identiek is met onze aanvoerplant, doch verschilt van wat Hitchcock Sp. indicus noemt. Door de welwillendheid van Prof. E. Hackel kreeg ik een onlangs verschenen studie van Hitchcock ten geschenke: The Genera of Grasses of the United
1) Nederl. Kruidk. Archief (1917), p. 181. Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche
adventiefflora. 3° mededeeling.
256
States!). Dit omvangrijke werk bevat een uitvoerige bewerking van alle geslachten der grassen tot nu toe in de Vereenigde Staten gevonden. Van elk geslacht is één soort geteekend (detailteeke- ningen van Agnes Chase). Dit werk heb ik natuurlijk na ontvangst bestudeerd. Van het uit agricultuur oogpunt belang- rijke geslacht Sporobolus worden zelfs drie soorten afgebeeld en daaronder de Sporobolus berteroanus, de afbeelding is geheel identisch met onze aanvoerplant en met veel door mij geziene exemplaren uit Zuid-Ämerika en Bolivië. Ten overvloede zond ik een plant aan Prof. Hitchcock, die mij terugschreef dat mijn nieuwe determinatie juist was. Sporobolus berteroanus met _ lange slanke aarvormige bloeiwijzen is algemeen in de Zuidelijke Staten van Noord-Amerika. Het is de Sporobolus indicus der handboeken, maar miet die van R. Br.
Onder Sporobolus indicus (L.) R.Br. verstaan de nieuwe Amerikaansche auteurs de in 1831 door Kunth van het eiland Santo Domingo beschreven Sporobolus Jacquemontii. De ver- schillen vindt men in de bewerking van Hitchcock en Chase getiteld: Grasses of the West Indies.)
Pluimtakken slank, opstijgend, tamelijk losbloemig; bladen slank en slap; kelkkafjes zeer kort, beiden bijna even lang, slechts 1/3 mM. S. indicus.
Pluimtakken kort, aangedrukt, een nauwe compacte aar- vormige pluim vormend; bladen korter, stevig, vlak uitgespreid tot 5 mM. breed; kelkkafjes zeer ongelijk 1/:—I mM. lang.
S. berteroanus.
De plant door Grisebach?) als S. indicus beschreven is onze S. berteroanus.
Hoewel ik indertijd reeds schreef, dat tusschen de diagnosen van Sporobolus indicus en Sporobolus tenacissimus geen verschil is te vinden, komt het me nu voor, dat we hier toch nog met
1) United States Dep. of Agriculture Bull. no. 772. Bureau of Plant Industry. Washington (1920).
2) Contrib. U. S. Nat. Herb. XVIII pars 7 (1917), p. 368— 370.
3) Flora Brit. W. Ind. (1864), p. 533.
257
afzonderlijke soorten te doen hebben. Sporobolus tenacissimus wordt ook door Hitchcock nóch bij S. indicus nóch bi S. berteroanus genoemd onder de synoniemen bij die soorten.
Aan het slot van deze bijdrage wil ik niet nalaten mijn harte- lijken dank te betuigen aan Dr. J. W.C. Goethart, Directeur van ’s Rijks-Herbarium te Leiden, die het mij mogelijk ge- maakt heeft een groot materiaal der grassen van de geheele wereld te kunnen onderzoeken, terwijl ik tevens grooten dank aan mijn vriend Prof. E. Hackel te Attersee betuig voor zijn enorme hulp en groote gastvrijheid, mij het vorige jaar gedurende
mijn verblijf in Oostenrijk verleend. OokProf. A.S. Hitchcock's
welwillendheid en hulp waren mij zeer aangenaam.
Crevenlace Jan. 1921.
Nederl. Kruidk. Archief. 1920. 17
REGS iiEnk.)
Blz. Blz. Anthoxanthum odoratum L.. . . 140 | Chrysanthemum majus Asch.. . . 107 — od. asperum Mann. . . . 142, 144 | Cornus suecica L.. . . . . . . 23, 28 — od. eu=vilflosum v. Soest 143 | — od. formosum v. Soest. . 142 | Euphrasia coerulea Fr... . . . . 204 — od. Foucaudi Briquet . . . . 143 | — curta Fr. .......... 198 — od. glabrescens Celak. . . . . 140 | — c. glabrescens Wett. ..... 200 = od. laxum Engl... (42 Heracles Free en 202 — od. longiaristatum J. et W.. . 141 | — litoralis Fr. ......... 174 = ods montanums Asset Gael ZON ee ltr aes ees ee nee 173 — od. pilosum Briquet .... . 144 | — montana Jord......... 184 — od. silvaticum A. et G.. . . . 143 | — nemorosa Pers. ....... 191 — od. strictum À. et G. sE == Pans nde eee se 194 — od. subglabrum v. Soest . 143 | — nem. maalenta Gremli. . . . 194 — od. tenerum A.etG...... 141 | — nem. mtidula Reut. .…... 194 — od. umbrosum Bolle ..... 140 | — nem. reducta Sag. ...... 194 — od. vestitum J. et W. . . . . 140 | — nem. tetraquetra Arrond. . . . 194 = od. villosum [oisell. 7... - LAT eritidulavReuts se. oe 194 = asl, wallen A, a Co oo se AR |) = welonttives bee so os eene 176 — od. paludosa Cop....... 179 Campanula rot. ovata Peterm. . . 32 | — od. serotina Franch. .... . 177 Carduus tenuiflorus Curt. . .. . LS | odsestricta Rouy = sh eee 179 Cenchrus pauciflorus Benth. . . . 253 | — Rostkoviana Hayne. .... . 186 ==. tinlolloals Ibe 5 6 6 6 2 0 6 « 253 | — Rost. montana Hegi. .... - 184 — tr macrocephalus Doellf. > = = 253))| — stmcta Host == 2 = .-> - = = 188 Chenopodium capitatum Asch. . . 32 | — suecica Murb. et Wett.. . . . 204 Chrysanthemum coronarium L.. . 138 | — verna Garcke. ......... 174
1) In dit register zijn niet opgenomen de planten uit de alphabetische lijst der
Excursie om Ter Apel, en evenmin die uit het artikel van Dr. Weevers.
Synoniemen zijn cursief, meuwe vormen vet gedrukt.
259
Blz. Festuca arundinacea Schreb. . . . 167 Smarcantea Will...) 5 2s one. 166 — pratensis Huds. ....... 166 — pr. apennina Heck.. . . . . . 168 — pr. aristata J. et W.. . . 168 — pr. eu-pratensis St. Yves . 168 — pr. fasciculata Sonder. . . . . 168 — pr. mucronulata Belli. . . . . 168 | — pr. subspicata A. et G. . 168 =D Ae FE 168 — pratensis X gigantea ..... 164 — Schlickumi Grantz. ..... 164 Fumaria capreolata EERE 32, 33 Gagea spathacea Salisb. . . . . . 33 Glauctum flavum Crtz..... . 109 Hordeum aren. v. multiflorum . . 107 | Hyacinthus orientalis L.. . . . . 74 Linnaea borealis L. . Berater 20 Mibora minima Desv.. ..... 33 Naraskmarcmasleamen en veen. 32 Odontites lutea Rchb. ...... 173 — odontites Wetist. ....... 176 — Ome EE 174 | Orchis baltica Klinge . . 147, 149, 157 mttncarnatanlen en Ns 151, 155 ii nedunensisg Ne end 147 inca vlatifs int tn. 151, 157, 159 Se macul: ss. des 157, 158 =—illapponica Jiaest. ns. 150 — latif. angustifolia Lois. . . 150, 153
lat. brevifolia Rchb. f. . . . . 160
— lat. dunensis Rchb. f. 147 — lat. gracilis Warnst. .... . 161 ak naenlatar Wish. ad 161 mac: elodesiRchb: f. . . 5... 162 |
Blz.
| Orchis mac. Meyeri Rchb. f.. . . 162
— mac. sudeticus Poech. . . 161, 162 = praetermissa Druces sons. 2 147 — purpurella Steph. ...... 146
| — Russowii Klinge. ...... 156
| — Traunsteineri Sauter... . . 153
(re Traun. Nylanderi 5 0 WON, Wate Panicum barbipulvinatum Nash. . 252 = Capillared les us Mian Nae eeN: 251 — cap. brevifolium Vasey. . .. . 252 — dichotomiflorum Michx. | 2 Polygonum aequale Lindm.. . . . 208 = amnion les 5 5 6 6 oo & 220 — am. brachystylum Dans. . 221 — am. macrostylum Dans, . 221 — am. palfidiflorum Dans.. . 221 — am. roseiflorum Dans. . . 221 SE eAVicU larey lee ae ea ery es Ce We 208
| — axillare Riso eth’ seers spe 219 — caleatum Lindm- -....- - 208 = Convolyulus sas 2-6 cae 211 — Con. subalatum L.etC.. . . . 211 — Con. triangularis de Br. DIZ — dubium Braun ........ 218 = durmetorume lee 212 — dum. montanum Cic.. .. - .- 212 — heterophyllum Lindm. ... . 208 = amiterochranky) nrs aen: 218 — mi. albidum Braun .... : 218 — mi. laxiflorum Weihe. . . . . 218 — mi. longifolium Fries... . . 218 — mi. rubellum Braun .... . 218 — mite~persicaria Kern... .. . 219 =» Rersicaliat eens eh ere 213 — Pers. agreste Fries. ..... 213 — Pers. albidum Braun... . . 214 — Pers. biforme Fries. .... . 213 — Pers. glabripes Danser . . 213 — Pers. glandulosum de Br.. . . 213 — Pers. hirsutum de Br. 3 ANB!
as
260
Blz Blz. Polygonum Pers. incanum.... . 216 | Rumex acetoselloides Balansa . . . 238 — Pers. microspermum de Br. . . 216 | — ambiguus Gren. ....... 229 — Pers. rubellum Braun... . . 214 | — auriculatus Murb. ..... . 224 ——'Pers.setosum de Br: \. au 217 | — callianthemus Danser . . 244 — Pers. tomentellum Beck. . . . 216 | — dentatusL...... . el VLAD = JRObertie Mois 4 to oet Ses 210 | — Dufftn Hausskn.. .... . . 247 — tomentosum Schrank. ..... 215 | — hispanicus Koch. ...... 230 Potentilla fragariastrum Ehrh.. . 32, 33 | — mult. similatus Hausskn.. . . . 240 — obovatus Danser..... 241 gt — obtusifolius X maritimus . . . 246 Rubrstsaxatlis See Ren AOS) ME abtusifolins <epalucten: LED Rumex Acetosa IL... 2. - iho PBI I) Fee ARE ieee 243 pulcher : — Ac. albida Danser ... . 233 | _ Bet Me oe 246 scandicus Bec — Ac. androgyna Danser. . 234 | _ gepeins lbs vegen s ere 4e 223 — Ac. Seren Wall ae DIAG ie IH Mate Sey ARS dah 246 eeen Le 0 2 dello Dees 224 = ACHIISs ns Woche 231 = Ac: ivctulos Freyn. ier Hete 232 Spiranthes spiralis Koch. .... 4 OD = Fe es Detd ss 3 5 22? | Sporobolus berteroanus .... . 255 mie masculayDanser ee Rabe ee 255 ~ Ac. rubida Danser... . 233) _ Jacquemontii Kunth... .... 256 ee We Deuss, 0 2. 485 | somde. B. 256 — Ac. scaber Velen ie hao 232 Gel ytum bulbesiia een 33 — Ac. velutina Johans. . . . . . 232 a wAlceoselial la. ine eea ADT 234 | Teesdalia nud. ntegrifolia . . . . 32 ca at neiecapuss Viurise 254-02 50m) llinapalnatans te 112 — — angustifolius Koch. .. . . 235 | Trientalis europaea L.. . . . . 27, 28 —- — denticulatus Beck... . . 237 — — gymnocarpus Celak. . . 234,236 | Vaccinium Myrt. X vit. Id. fm.. . 33 -— — hastata Neilr ....... 235 | Vilfa berteroana Trin. ..... . 255 —— — integrifolia Wallr.. . . ... 234 | Viscaria vulgaris Roehl. . . ... 33 — — latifolia Wally. . . . . .. 235 — — multifidusL.. ...... 234 | Zostera angustifolia Rchb.. . . . . 51 — — rubella Danser ... . 236 | — mar. angustifolia Horn... ... 51 — — rubida Danser ... . 236 | — mar. stenophylla A. et G.. . . 51 — — vulgaris Beck. ...... 2340) nana Roth 51
i RLANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF.
JAARGANG 1921.
__ VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
NEDERLANDSCHE BOTANISCHE VEREENIGING OVER HET JAAR 1921
a _Mej. Cath. Cool, J. Heimans, Dr. Th. J. rans Ws H, Wachter en Dr, Th. Weevers.
Uitgegeven 30 September 1922.
A. OOSTHOEK. — UTRECHT.
=. i À, 2 NN % * 9 4 ayy A OE, LON A IED A LEIP af ve rn arti 3, 7 ee
fy fo en ta
AANWIJZINGEN _
Herbarium. Adres: Laboratorium Kelowiasl Aer. Dreef,
Haarlem. Spreekuur van den conservator ; he lo
uur, buiten de vacanties.
Wenscht men het Herbarium op een anderen hae te een dan is overleg omtrent dien tijd met den conservator noodig.
Aanvragen tot het leenen van planten uit het Herbarium voor onderzoek te richten tot den conservator, Laboratorium Koloniaal Museum, Dreef, Haarlem: Terugzending van die planten aan het- zelfde adres, waaraan ook nieuwe planten voor het Herbarium moeten worden gezonden.
Bibliotheek. Aanvragen om boeken en terugzending van hd aan het adres: Bibliotheek der Ned. Bot. Vereeniging; Koloniaal Instituut, Amsterdam.
‚Reclames wegens het niet ontvangen van Recueil XIX of het Nederlandsch Kruidkundig Archief 1921 te richten tot den Uitgever. Aanvragen tot aankoop van deelen van den Prodr. Fl. Bat. en van afleveringen of deelen van het Recueil of het Ned. Kruidk. Archief te richten tot den Conservator.
__ Prijzen van oude jaargangen onzer tijdschriften:
Recueil per afl. f-1.—, per deel f 3.—.
Ned. Kruidk. Arch. per deel f 1.50.
Inlichtingen voor de leden omtrent Hoogere planten en Vaat- kryptogamen door den conservator:
H. Heukels, Duinlustpark, Santpoort-Station, en door het lid der Herbarium-Commissie:
W. H. Wachter, Vierambachtstraat 8la, Rotterdam.
Tenzij anders wordt verlangd, worden de gezonden planten op- genomen in het Vereenigingsherbarium.
NEDERLANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF.
JAARGANG 1921.
VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
DER
NEDERLANDSCHE BOTANISCHE VEREENIGING
OVER HET JAAR 1921
ONDER REDACTIE VAN
Mej. Cath. Cool, J. Hei Dr. Th. J. Stomps, W. H. Wachter aos eee
Uitgegeven 30 September 1922. LISRARY NEW YORK BOTANICAL
A. OOSTHOEK. — UTRECHT.
wc?
nds
2e
oa ne ae
INHOUD.
SiaamdermVercenizine op io) Vaart IO22 Ae Verslag van den eersten secretaris over den toestand der Vereeniging op | Vormer IELD: dere EN
Verslag der Commissie van Redactie voor het Recueil des Tr. Bot. Néerl. Verslag der Commissie van Redactie voor het N. Kr. Archief........... Verslag der Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland ... Verslag der Excursie. gehouden te Arcen op 25 Juli 1921 en volgende dagen
door Dz be VOER ce Ne So ee AE Verslag der Commissie voor de Bikliotheek en het Herbarium .......... Titels der ,,Nieuwe Aanwinsten” van de Bibliotheek.................-- Rekening en Verantwoording van den Penningmeester............2----: Verslag der Commissie tot het nazien van de Rekening en Verantwoording
vankdenikernningmeester Psv ee Te Vergadering op Zondag 30 Januari 1921 in het Botanisch Laboratorium
te Uorecht Aedes ae Ee U EE Vergadering op Zaterdag 30 April 1921 in het Botanisch Laboratorium te
Urmeelit. osb edAL ASKED eG Te ORE SA nat Aa bare. Vergadering op Zaterdag 28 Mei 1921 in het Botanisch Laboratorium te
SSCL oade de Ge EER Vergadering op Zaterdag 29 October 1921 in het Botanisch Laboraterium
ie Amsterda hoe oo Ree cme EA Aanwinsten van de Nederlandsche Flora in 1920 door A. W. Kloos Jr.. Agrostis alba L. fm. subbiflora door A. W. Kloos Jr............. Bijdrage tot de Mycologische Flora van Nederland door Cath. Cool... Floristische Aanteekeningen XIX (Hordeum) door P. Jansen en W. H.
Wachter eco SAE BRIO tt ST IIE Ore ea ere torte tay Ar aie De Nederlandsche Polygonum-bastaarden door Dr. B. H. Danser.. Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche Rumices door Dr. B. H. Danser De Nederlandsche Rumex-bastaarden I door Dr. B. H. Danser...
17 18 19 19
20 35 35 51
56 57 64 68 71 83 113 114 146 156
167 229
Bou opie a do done wk ae a ob amie HO ao
ae
Nederlandsche Botanische Vereeniging
(opgericht 15 Augustus 1845).
STAAT DER VEREENIGING op 15 Maart
BESTUUR. Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter (aftr Prof. Dr. Ir. G. van Iterson Jr., Ondervoorzitter (aftr Prof. Dr. Th. J. Stomps, Iste Secretaris (aftr Mej. C. M. Voormolen, 2de Secretaresse (aftr Prof. Dr. Th. Weevers, Penningmeester (aftr
PERMANENTE COMMISSIES.
1922.
1924). 1925). 1923). . 1926). 1922).
CURATORIUM VAN HET KOK ANKERSMIT-FONDS.
Dr. J. W. C. Goethart, Leiden, Voorzitter (aftr. Dr. L. Vuyck, Schalkhaar, Secretaris (aftr. J. T. Cremer, Santpoort (aftr. P. Smidt Van Gelder, Bennebroek (aftr. Dr. H. W. Heinsius, Amsterdam (aftr. Prof. Dr. J. W. Moll, Groningen © (aftr. Jhr. Dr. L: H. Quarles van Ufford, Utrecht (aftr. Prof: Dr. J. C. Schoute, Groningen (aftr.
De Voorz. der N.B.V. (Prof. Dr. F. A. F. C. Went, aftr De Penningm. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. Weevers, aftr
Nederl. Kruidk. Archief. 1921.
1924). 1923). 1924). 1925). 1925). 1926). 1926). 1923). ‚ 1924). _ 1922). 1
2
COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET RECUEIL DES TRAVAUX BOTANIQUES NEERLANDAIS.
Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter.
Mej. Prof. Dr. Tine Tammes, Secretaresse.
Prof. Dr. Ir. G. v. Iterson Jr.
Prof. Dr. Ed. Verschaffelt.
De Penningm. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. Weevers, aftr.
1922).
COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET NEDER-
LANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF.
De Iste Secr. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. J. Stomps, aftr. Voorzitter,
W. H. Wachter, Secretaris (aftr.
Mej. Cath. Cool (aftr.
J. Heimans (aftr.
De Penningm. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. Weevers, aftr.
COMMISSIE VOOR HET FLORISTISCH ONDERZOEK VAN NEDERLAND.
Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. P. Jansen, Secretaris (aftr. Dr. B. H. Danser (aftr. Ir. A. W. Kloos Jr. (aftr. Prof. Dr. Th. J. Stomps (aftr.
COMMISSIE VOOR DE BIBLIOTHEEK EN HET HERBARIUM. (Zie pag. 4 van den omslag.) Prof. Dr. J. C. Schoute, Voorzitter (aftr.
W. H. Wachter, Secretaris (aftr. J. Th. Henrard (aftr.
1923).
1924). 1925). 1923). 1922).
1924). 1923). 1925). 1927). 1926).
1924). 1925). 1923)
3
CONSERVATOR. H. Heukels.
COMMISSIE VOOR HET BOTANISCH STATION.
Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1923). Mej. Prof. Dr. Joh. Westerdijk, Secretaresse (aftr. 1925). Dr. J. W. C. Goethart (aftr. 1924).
RAAD VAN DIRECTEUREN VAN HET FONDS DER VEREENIGING.
A. Ed. Dinger (1909), Rotterdam. Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1910), Eerbeek.
BUITENGEWONE LEDEN.
F. E. Blaauw (1917), ‘s-Gravenland.
Mr. H. J. H. Baron van Boetzelaar van Oosterhout (1889), Ooster- hout (Geld.).
J. T. Cremer (1889), Duin en Kruidberg, Santpoort.
E. G. Duijvis Fzn. (1910), Koog aan de Zaan.
A. C. Wertheim (1919), Bilthoven, Villa Vanessa”.
CORRESPONDEERENDE LEDEN. Geh. Reg.-R. Dr. H. Conwentz (1904), Berlin W 57, Elszholz-
strasse 13. Geh. Ob. Reg.-R. Prof. Dr. A. Engler (1912), Dahlem bei Berlin. Geh. Reg.-R. Prof. Dr. K. Goebel (1921), München, Nymphenburg. Prof. Dr. J. Massart (1912), Brussel. Sir David Prain (1912), Royal Botanical Gardens, Kew, Surrey. Prof. Dr. C. Sauvageau (1917), Bordeaux, Faculté des Sciences botaniques. Prof. Dr. C. Schröter (1920), Zürich, Merkurstrasse 70. Prof. Dr. A. Thellung (1916), Ziirich 7, Hegibachstrasse 42.
1*
4
EERELID. Dr. J. W. Moll (1877), Groningen, Oranjesingel 3.
GEWONE LEDEN *).
J. L. Addens (1912), Bellingwolde (Gr.).
Dr. U. P. van Ameijden (1912), Semarang, Java.
Mej. Dr. Ir. J. E. van Amstel (1911), Paramaribo, Departement van Landbouw.
Dr. A. d’Angremond (1913), Klaten, Java.
Gs. W. van Apeldoorn Jr. (1917), Amsterdam, 2de Oosterpark- straat 217.
Dr. F. M. Arens (1921), Djocja, Java.
Dr. Pedro Arens (1912), Malang, Java.
Dr. W. H. Arisz (1909), Djember, Java.
D. Atanasoff (1922), Wageningen.
Dr.C. J. Baart de la Faille (1904), Arnhem, Roéllstraat 8.
Dr. L. G. M, Baas Becking (1917), Oegstgeest, Warmonderweg.
C. A. Backer (1900), Buitenzorg, Java.
R. C. Bakhuizen van den Brink (1919), Buitenzorg, Wigmanweg 15, Java.
Dr. W. Bally (1919), Malang, Java.
Mej. M. Balsem (1921), Utrecht, Cornelis science 20.
J. P. Bannier (1918), Utrecht, J. W. Frisostraat 18.
Mej. C. E. Bastert (1913), Amsterdam, Weteringschans 147 hs.
W. L. Beekman (1919), Groningen, Visscherstraat 28.
H. Begemann (1915), Utrecht, Rijnlaan 145.
Dr. M. W. Beijerinck (1909), Gorsel.
Mej. T. A. Bekkering (1916), Meppel, 2e Hoofdstraat 21.
Mej. W. S. S. van Benthem Jutting (1920), Haarlem, Wilhel- minastraat 51.
Mej. C. H. Berkhout (1915), ‘s-Gravenhage, Al 25
Dr. Ch. Bernard (1911), Buitenzorg, Java.
*) De Iste secretaris verzoekt de leden beleefd bij adresverandering hem daarvan terstond kennis te geven.
5
J. J. A. Bernsen (1920), Amsterdam, Waterlooplein 61 a.
Dr. J. G. B. Beumée (1918), Buitenzorg, Java.
Dr. J. van Beusekom (1904), Almelo, Molenkampspark 20.
Mej. W. C. Beutler (1917), Rotterdam, Wilhelminakade 25.
J. J. Beyer (1921), Groningen, Kl. Kruisstraat 2.
D. Bierhaalder (1894), Baarn.
Mej. S. M. Birnie (1921), Utrecht, Mauritsstraat 12.
Dr. A. H. Blaauw (1904), Wageningen.
L. E. C. Blijdenstein (1920), Utrecht, W. Barentzstraat 24.
Dr. W. Bobilioff (1919), Buitenzorg, Java.
K. Boedijn (1919), Amsterdam, Hortus Botanicus.
H. de Boer (1921), Hilversum, Neuweg 77.
Dr. H. W. de Boer (1913), Enschedé, Dir. Keuringsdienst.
Mej. N. H. W. M. de Boer (1915), Amsterdam, Wouwermanstr. | |b.
S. R. de Boer (1921), Utrecht, Zuilenstraat 3bis (vac. Drachten, Noord N. 14).
Dr. A. W. Boerman (1917), Utrecht, da Costakade 37.
Dr. I. Boldingh (1903), Buitenzorg, Java.
Mevr. C. M. Boldingh-Verment (1909), Buitenzorg, Java.
Mej. P. C. Bolle (1918), Baarn, Javalaan 6 (vac. Rotterdam, Schie- kade 4).
D. Bolten (1899), Amersfoort, Joh. van Oldenbarneveltlaan 24.
Dr. S. E. Boorsma (1911), Amsterdam, Johan Verhulststraat 44.
Mej. J. C. Boot (1921), Utrecht, Oude Gracht 324bis (vac. Hoorn, Groote Oost 34).
W. J. van Bortel (1920), Amsterdam, Ceintuurbaan 221 hs. (vac. Zierikzee).
Dr. H. Bos (1920), Wageningen.
E. E. v. d. Bos (1919), Amsterdam, Tilanusstraat 80.
Dr. J. Botke (1906), Groningen, Wassenberghstraat 10.
Mej. H. Bouwens (1912), Ubbergen, Berg en Dalsche Weg.
P. van Boxtel (1912), Katwijk a. d. Rijn, College.
Dr. J. Brand (1916), Doesburg.
Mej. J. G. Bredenoord (1917), Nijbroek bij Deventer.
Dr. P. J. van Breemen (1921), Pasoeroean, Java.
6
Dr. C. E. B. Bremekamp (1909), p. a. Prof. Dr. H. Bremekamp, Delft, Rotterdamsche Weg.
Dr. G. Bremer (1915), Pasoeroean, Java.
D. J. Broekens (1915), Amsterdam, Joh. Verhulststraat 24.
G. Brouwer (1920), Rijswijk (Z. H.), Waldeck Pyrmontlaan 12.
Mej. J. Brouwer (1919), Driebergen.
Mevr. E. Brunner—de Vries (1911), Zürich 1, Obere Zäune.
Mej. E. M. M. Bruyn (1920), Amsterdam, de Lairessestraat 54.
Mej. H. L. G. de Bruyn (1920), Wageningen, Villapark 271f.
Dr. P. G. Buekers (1913), Velp (Gld.).
Mej. M. C. Burger (1919), Utrecht, Oudwijkerlaan 16.
Dr. Joh. H. van Burkom (1903), ‘s-Gravenhage, Adelheidstr. 227.
Dr. L. P. de Bussy (1911), Amsterdam, Teniersstraat 5.
Mej. M. J. Buysman (1919), Utrecht, G. Doustraat |.
Dr. H. J. Calkoen (1878), Dieren, ,,de Peppel”.
Dr.-C. P. Cohen Stuart (1909), Buitenzorg, Java.
Mej. C. Cool (1910), Leiden, Witte Rozenstraat 34.
Dr. J. C. Costerus (1875), Hilversum, Ministerpark 21.
Dr. P. J. S. Cramer (1904), Buitenzorg, Java.
Mej. A. E. Crétier (1917), Genève, 6 Rue de la Pélouse.
Mej. J. M. Crighton (1917), Rotterdam, Samuel Muller-
straat 20b.
Dr. K. W. Dammerman (1907), Buitenzorg, Java.
Dr. B. H. Danser (1912), Amsterdam, Hortus Botanicus.
A. B. van Deinse (1909), Rotterdam, Beukelsweg 86B2.
C. J. F. Denker (1920), Utrecht, Catharijnesingel 27.
Mej. W. F. van Deventer (1921), Utrecht, Schoolstraat 40 (vac. ‘s-Gravenhage, Stationsweg 14).
Dr.W. M. Docters van Leeuwen (1900), Buitenzorg, Java; tijdelijk: Huis ter Heide.
J. D. Dorgelo (1917), Rotterdam, Rosier Faassenstraat 38a.
W. F. Dorgelo (1921), Zalt-Bommel.
Mej. C. M. Doyer (1920), Utrecht, Weerdsingel O. Z. 8lbis.
Mej. Dr. L. C. Doyer (1907), Wageningen, Bowlespark 341.
Mej. A. G. Dreckmeier (1916), Utrecht, Hoogt 14.
7
H. J. van Driel (1918), Utrecht, Burg. Reigerstraat 72.
Dr. A. B. Droogleever Fortuyn (1919), Oegstgeest, Julianalaan 7.
C. Druijvesteijn (1918), Utrecht, Oude Kerkstraat 30 (vac. Arn- hem, v. Pallandtstraat 65).
Mej. M. E. Dufour (1919), ‘s-Gravenhage, van Aerssenstraat 2.
A. Dumoulin (1921), Amsterdam, Schalk Burgerstraat 3 hs.
B. J. J. Duncker (1921), Rotterdam, van Weelstraat 9b.
H. J. van Eekeren (1917), Zeist, Steinlaan 37.
Dr. P. van der Elst (1904), Buitenzorg, Java.
M. L. Eversdijk (1919), Amsterdam, Rustenburgerstraat 2661. (vac. Biezelinge).
P. J. van der Feen Jr. (1913), Domburg, ,,de Wael’’.
Mevr. C. P. Feenstra—Sluiter (1906), Batavia, p/a. Mr. H. D. Feenstra.
D. S. Fernandes (1920), Utrecht, Springweg 70.
Mr. F. Florschiitz (1920), Velp (G.).
Mej. J. Fortuyn Droogleever (1915), Nijmegen, Graadt van Roggen- straat 16.
P. de Fremery (1921), Ede, School voor Verlofsofficieren B. A.
Mej. A. Frickers (1920), Arnhem, Sweerts de Landasstraat 43.
Mej. M. J. Frima (1920), Utrecht, J. W. Frisostraat 7.
Dr. G. L. Funke (1917), Laboratoire de biologie végétale, Avon, (Seine et Marne), Frankrijk.
H. C. Funke (1915), Maastricht, Hertogsingel 34.
Dr. A. J. M. Garjeanne (1899), Venlo, Villapark 2.
Mej. L. Gasille (1920), Baarn, Stationsweg 43.
Dr. E. Gaumann (1919), Buitenzorg, Java.
Mej. A. A. Geerlings (1921), Utrecht, Willem Barentzstraat ||.
Dr. J. M. Geerts (1906), Soerabaja, Sumatrastraat 16, Java.
C. A. v. d. Gen (1916), Rotterdam, Leede, Tuindorp ,,Vreewyk’’.
Mej. A. J. van Genderen (1921), Hilversum, Albertus Perk-
straat 29.
Mej. H. F. Gerhards (1918), Apeldoorn, Kerklaan.
Dr. E. Giltay (1880), Wageningen, Markstraat.
M. A. J. Goedewaagen (1913), Groningen, Zuiderdiep 32.
8
Dr. J. W. C. Goethart (1886), Leiden, Witte Singel 39.
Dr. A. C. J. van Goor (1917), Den Helder.
Mej. C. A. Gouwentak (1920), Amsterdam, Lomanstraat 6.
Mej. G. T. F. A. Grashuis Deves (1921), Marum (Gr.).
J. A. W. Groenewegen Jr. (1920), Utrecht, Valkstraat 66bis.
Dr. H. R. M. de Haan (1917), Proefstation, Malang, Java.
Mej. J. M. E. Haga (1918), Groningen, Westersingel 47.
Dr. A. L. Hagedoorn (1912), Berkeley, Californié.
Mej. F. M. J. A. Haije (1915), Amsterdam, Heerengracht 590.
Dr. C. J. J. van Hall (1905), Buitenzorg, Java.
Dr. H. Hallier (1911), Leiden, Vreewijkstraat 4.
Dr. Ph. van Harreveld (1904), Pasoeroean, Java.
Mevr. C. H. van Harreveld—Lako (1907), Pasoeroean, Java.
Mej. W. P. van der Harst (1915), Koudekerke, Walcheren.
J. T. Hart de Ruyter (1916), Enschede, Lyceum.
Mej. A. M. Hartsema (1916), Utrecht, Weistraat 80.
Dr. B. Havinga (1915), Harlingen.
F. Heide (1920), Buitenzorg, Java.
H. Heidinga (1919), Groningen, Helperbrink 17a.
J. Heimans (1912), Amsterdam, Plantage Muidergracht 123.
Dr. H. W. Heinsius (1891), Amsterdam, P. C. Hooftstraat 144.
J. Th. Henrard (1912), ’s-Gravenhage, Kon. Emmakade 168.
Dr. M. Hesselink (1875), Harendermolen, gem. Haren (Gr.).
H. Heukels (1899), Santpoort-Station, Duinlustpark.
Mej. J. H. van Heusden (1919), Middelburg, Lange Delft I, 20.
W.D. v. d. Heyde (1919), Amsterdam, Nic. Beetsstraat 110.
W. M. Heyl (1920), Utrecht, Hamburgerstraat 24.
K. Heyne (1919), Buitenzorg, Java.
M. Hille Ris Lambers (1918), Utrecht, Vinkenburgstraat 20bis,
Mej. J. Hingst (1904), Rijswijk (Z.H.), Huis te Lande, Vreden- burgweg.
Mej. K. J. Hoeke Hoogenboom (1917), Amsterdam, Wouwerman- straat 24.
Mej. A. W. van ‘t Hoff (1919), Gorinchem, Westwagestraat 341 (vac. Warnsveld bij Zutfen).
a9
T. H. van den Honert (1921), Utrecht, Burg. Reigerstraat 66bis.
Dr. J. A. Honing (1907), Wageningen.
H. R. Hoogenraad (1903), Deventer, Kromme Kerkstraat 18.
Mej. J. L. van Hoorn (1918), Haren (Gron.), A 201.
J. M. van den Houten (1917), Rotterdam, Robert Fruinstr. 64.
A. P. M. van der Houven van Oordt (1919), Nieuw Loosdrecht, ,»Micombé’’.
F. J. Huisman (1921), Groningen, Binnen Damsterdiep N. Z. 24.
Mej. B. Hulshof (1919), Utrecht, Tolsteegsingel O. Z. 5bis.
R. A. Hulst (1919), Groningen, Koninginnelaan.
Dr. F. W. T. Hunger (1895), Amsterdam, van Eeghenstraat 52.
Dr. J. E. W. Ihle (1914), Utrecht, Alex Numankade 9.
Dr. Ir. G. van Iterson Jr. (1909), Delft, Oude Delft 81.
Mej. B. E. Jager (1917), Utrecht, Oudwijkerlaan 18 (vac. Zeist, Postkantoor).
Dr. J. M. Janse (1910), Leiden, Witte Singel 76.
Joh. Jansen (1916), Malden.
P. Jansen (1902), Amsterdam, Frans van Mierisstraat 128.
Dr. H. H. Janssonius (1904), Groningen, Oranjestraat 7.
C. J. Jaski (1918), Laren, Eemnesserweg.
J. Jensma (1921), Leeuwarden, Weaze 14.
Dr. J. Jeswiet (1907), Pasoeroean, Java.
Dr. S. C. J. Jochems (1918), Medan, Deli, Sumatra.
Mejonkvr. A. C. W. de Jong van Beek en Donk (1921), Utrecht, Maliestraat 8 (vac. ’s-Gravenhage, Verhulststraat 16).
Mej. G. A. Jonges (1919), Haarlem, van Eedenstraat 7.
Dr. W. J. Jongmans (1900), Bloemendaal, de Genestetweg 6.
Mej. Dr. B. Kaiser (1915), Amsterdam, Saxen Weimarlaan 56.
J. P. Karthaus (1920), Utrecht, Bosboomstraat 12bis (vac. Apel- doorn, Amersfoortsche weg 11).
C. G. B. ten Kate (1921), Utrecht, Buys Ballotstraat 6 (vac. Kam- pen, Ysselkade 26).
Mej. W. C. Keers (1920), Utrecht, J. W. Frisostraat 7.
Dr. M. G. J. Kerbosch (1912), Tjinjiroean, Bandoeng, Java.
C. J. Keyzer (1920), Leeraar M. O. Ned.O. Indië.
10
Mej. A. Kleinhoonte (1916), Utrecht, W. Barentzstraat 67.
Ir. A. W. Kloos Jr. (1912), Dordrecht, Crispijnsche Weg 105 zw.
Dr. A. J. Kluijver (1911), Delft, Nieuwe Laan 3.
Mej. E. Koker (1920), Bilthoven, Gezichtslaan 7.
Dr. J. C. Koningsberger (1892), Utrecht, Alex Numankade 6.
Mevr. M. J. Koningsberger-Dijkstra (1918), Utrecht, Tolsteeg- singel 23bis,
Dr. V. J. Koningsberger (1917), Utrecht, Tolsteegsingel 23bis.
W. J. C. Kooper (1918), Pasoeroean, Java.
R. G. Koopmans (1918), Bussum, Korte Singel 36.
M. Kramer (1919), Leeuwarden, W. Lodewijkstraat 127.
Mej. A. C. Kreulen (1915), Naarden, Burg. v. Hasseltlaan 20.
B. J. Krijgsman (1921), Rotterdam, Crooswijksche Kade 28a.
J. M. A. Kroes (1918), Groningen, Oostersingel 12.
Dr. P. Kruizinga (1910), Rijswijk (Z. H.), Julianastraat 21.
Mej. M. Kruseman (1917), Halfweg (N. H.).
H. W. Kuhn (1910), Naarden.
Dr. J. Kuijper (1905), Pasoeroean, Java.
Dr. H. J. Lam (1913), Buitenzorg, Java.
G. L. de Leeuw (1920), Maastricht, Tongersche Straat 53.
H. A. A. van der Lek (1914), Wageningen.
Mej. A. D. Lens (1913), Utrecht, Biltstraat 24bis.
H. E. van Leyden (1918), Utrecht, Alex Numankade 24 (vac. Loosduinen, Ockenburg).
A. G. M. Liernur (1921), Utrecht, Roemer Visscherkade 15.
Mej. G. M. de Lint (1914), Den Helder, Binnenhaven 3a.
Mej. M. A. J. Lobry de Bruyn (1919), Amsterdam, Fr. van Mieris- straat 78.
Mej. Dr. M. P. Löhnis (1915), Scheveningen, Rusthoekstraat 12.
Mevr. A. v. Lookeren Campagne—Sabron (1914), Hilversum, Berg- weg 12.
Mej. P. M. Losecaat Vermeer (1920), Heemstede, Bosboom Tous- saintstraat 35.
Mevr. A. Lottgering (1914), Rotterdam, Graaf Florisstraat 73a.
A. van Luijk (1918), Baarn, „de Spin”, complex Ons Belang.
1]
Mej. I. Luiten (1916), Wageningen, De Zonzij.
Jhr. J. W. de Marees van Swinderen (1921), Bilthoven, ten Kate- laan 10.
Mej. J. H. H. v. d. Meer (1917), Wageningen, Grintweg 93.
J.C. van der Meer Mohr Jr. (1913), Hotel Bellevue, Buitenzorg, Java.
Mej. N. Meihuizen (1921), Burum (Fr.) bij Visvliet.
A. Mellink (1914), Haarlem, Brouwerskade 5.
P. J. A. J. Meulemeester (1903), Zwolle, Diezerstraat 10.
Dr. J. S. Meulenhoff (1914), Zwolle, Diezerstraat.
Dr. H. C. Milius (1924), Apotheek Rathkamp, Bandoeng, Java.
Dr. W. E. de Mol (1918), Amsterdam, Transvaalstraat 1123.
Mej. E. J. van der Molen (1916), Velp, Parallelweg 83.
Mej. G. Mulder (1915), Assen, Vaart Z. Z. 3.
H. Th. Nieuwenhuijsen (1920), Utrecht, Maliebaan 106.
Mevr. Dr. M. Nieuwenhuis—von Uexküll Güldenband (1904), Leiden, Jan van Goyenkade 44.
Mej. C. H. M. van Nifterik (1920), Amsterdam, N. Maesstraat 39.
F. J. M. Offerijns (1921), Amersfoort, Rijks H. B. S.
Mej. E. van Ogtrop (1920), Amsterdam, Heerengracht 280.
Mevr. M. C. van Oijen—Goethals (1912), Utrecht, „de Uitkijk’, Groenekansche dijk.
H. Ad. P. C. Oomen (1921), Nijmegen, Barbarossastraat 75.
J. Oosterhuis (1921), Groningen, Hooge der Aa 37a.
Dr. C. van Overeem (1918), Weesp, Slijkstraat 36.
Dr. E. M. M. Paravicini (1919), Buitenzorg, Java.
Mej. D. J. Peck (1912), Bussum, Meerweg 33.
Dr. N. R. Pekelharing (1904), Buitenzorg, Java.
Dr. A. J. van Pesch Jr. (1909), Amsterdam, Joh. Verhulststraat 156.
M. Pinkhof (1917), Amsterdam, van Musschenbroekstraat 21 hs.
J. W. Pont (1921), Bussum, Willemslaan 28.
Mej. D. J. W. Pool (1919), Groningen, Marktstraat 6.
Mej. S. E. M. Poppes (1917), Utrecht, Stadhouderslaan 90.
O. Posthumus (1920), Groningen, Grachtstraat 3a.
Dr. G. Postma (1900), Deventer, Brink 41.
12
Dr. G. Postma Czn. (1905), ’s-Gravenhage, Van Slingelandstraat 156.
Dr. J. J. Prins (1904), Dordrecht, Achterhakkers 18.
Dr. A. Pulle (1904), Utrecht, Willen Barentzstraat 83.
Dr. H. M. Quanjer (1904), Wageningen, Lawicksche Allée.
Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford (1910), Utrecht, Emmalaan 35.
Dr. A. Rant (1904), Soerabaja, N. I. Artsenschool.
Mej. M. K. van Ravesteijn (1921), Utrecht, Schoolstraat 40.
A. Reijne (1917), Paramaribo (Suriname).
Dr. E. Reinders (1910), ‘s-Gravenhage, Willemstraat 40.
Dr. J. F. Reitsma (1913), Rotterdam, Bergweg 113.
A. M. F. Reynders (1919), Leeuwarden, Maria Lemsestraat 15.
Dr. H. M. D. van Riemsdijk (1890), ‘s-Gravenhage, Ze Schuyt- straat 144.
H. M. W. Roelants (1916), Hilversum, Schuttersweg 6.
Dr. P. van Romburgh (1912), Baarn, Stationsweg 2.
Mej. E. C. Ronner (1921), Utrecht, Simon Stevinstraat 9.
J. W. M. Roodenburg (1919), Utrecht, Ridderschapstraat 8a.
Mevr. A. F. C. Roodhuijzen de Vries—van Dishoeck (1915), Bussum.
J.D. Ruijs (1918), Dedemsvaart, Nieuw Moerheim.
Dr. A. A. L. Rutgers (1909), Medan, Sumatra.
Mevr. Dr. C. J. Rutten — Pekelharing (1904), Utrecht, Cornelis Evertsenstraat 7.
Mej. A. G. Sachse (1919), Bandoeng, Oranjeboulevard 15, Java.
Mej. Ingeborg M. Saetrang (1922), Utrecht, Schoolstraat 40.
Dr. H. L. van de Sande Bakhuyzen (1912), Utrecht, Mengelberg- laan 56.
Mevr. L. R. van Schaik—Lutter (1918), ’s-Gravenhage, van Slinge- landstraat 31.
Mej. J. Scheffer (1920), Amsterdam, Amsteldijk 28.
Dr. G. Schenk (1909), Utrecht, Frans Halsstraat 12.
Dr. A. M. H. Schepman (1912), Groningen, Kraneweg 86.
W. W. Schipper (1893), Winschoten.
Dr. J. C. Schoute (1904), Groningen, Zuiderpark 2.
Dr. A. R. Schouten (1906), Weltevreden, Salemba 27, Java.
13
Mej. H. B. T. Schouten (1916), Middelburg, Buitenrust, Oude Vlis- singsche Weg.
Dr. S. L. Schouten (1906), Oer Lange Nieuwstraat 52a.
Mej. E. R. van Schouwenburg (1921), Utrecht, Weistraat 33.
Mej. A. Schreuder (1913), Amsterdam, Amstel 171.
Mej. C. E. H. Schroeder van der Kolk (1917), Bilthoven, Soestdijk- sche Weg 115.
P. J. M. Schuijt (1899), Leeuwen—Beneden.
Mej. Dr. M. B. Schwarz (1917), Buitenzorg, Lab. voor planten- ziekten en cultures, Java.
Dr. J. Schweizer (1919), Djember, Java.
K. Simon Thomas (1917), Utrecht, Oude Gracht 310.
C. Sipkes (1917), Haarlem, Koudenhorn 34.
Dr. M. J. Sirks (1911), Wageningen, Bowlespark A 328.
W. Slis (1921), Utrecht, Nachtegaalstraat 67.
Jan G. Sloff (1915), Bergen op Zoom, Halstersche Weg D 46 F.
Dr. E. van Slogteren (1912), Lisse.
Dr. D. F. van Slooten (1913), Buitenzorg, Bataviasche Weg, Java.
Dr. J. J. Smith (1903), Buitenzorg, Java.
J. L. van Soest (1920), ’s-Gravenhage, van Aerssenstraat 160.
Dr. Ir. N. L. Söhngen (1911), Wageningen.
Mej. R. de Souza (1920), Utrecht, Biltstraat 36bis.
Mej. B. G. Spierenburg (1915), Wageningen, (Berg), Villa Hippos.
A. M. Sprenger (1918), Wageningen.
Dr. C. Spruit P. Pz. (1914), Tjinjiroean, Java.
Dr. G. Stahel (1914), Paramaribo, Suriname.
M. C. E. Stakman (1912), Utrecht, Fred. Hendrikstraat 10.
D. Stieltjes (1920), Meppel, Weerdstraat 71.
Mej. P. C. Stol (1919), Amsterdam, Bilderdijkkade 19.
Dr. Th. J. Stomps (1908), Amsterdam, Weesperzijde 29.
Dr. G. J. Stracke (1904), Amsterdam, Ceintuurbaan 249.
B. Swart (1921), Zaandam, Bootenmakersstraat 133.
J. J. Swart (1921), Utrecht, Nieuwe Gracht 10.
S. J. Swierstra (1922), Utrecht, Rembrandtkade 12.
Dr. B. Sypkens (1904), Groningen, Jozef Israélsstraat |.
14
Mej. Dr. E. G. C. Talma (1909), Zwolle, Wipstrikker Allée 6b.
Mej. Dr. Tine Tammes (1904), Groningen, St. Jansstraat I] a.
J. J. P. Tap (1917), ’s-Gravenhage, De Perponcherstraat 63.
Mej. A. M. Temminck (1921), Bunnik, Villa Agatha.
Dr. T. A. Tengwall (1921), Pasoeroean, Java.
Mej. M. Tenhaeff (1920), Utrecht, Mengelberglaan 7.
Dr. Jac. P. Thijsse (1899), Bloemendaal, Binnenduin.
Dr. K. Tjebbes (1905), Huizen (N. H.), Roelofslaan.
F. A. des Tombe (1905), Voorburg, Weverslaan 36.
Mej. M. M. Tondu (1920), Bilthoven, Soestdijksche Straatweg 85.
Mej. J. A. Toxopeus (1919), Utrecht, Catharijnesingel 99.
L. J. Toxopeus (1919), Amsterdam, Lomanstraat 68.
Mej. Y. M. Trip (1921), Utrecht, Simon Stevinstraat 9.
H. Uittien (1920), Utrecht, Koningslaan 13.
Dr. A. J. Ultee (1917), Djember, Java.
Mej. J. Uri (1919), Utrecht, A. v. Ostadelaan 48bis.
Dr. J. Valckenier Suringar (1893), Wageningen, Arnhemsche Straat- weg.
Dr. Th. Valeton Sr. (1889), Leiden, Oegstgeesterlaan 21.
Dr. Th. Valeton Jr. (1906), Buitenzorg, Java.
W. L. Varossieau (1919), ‘s-Gravenhage, Anth. Duyckstraat 58.
L. J. van der Veen (1880), Zwolle, Luttekestraat.
Dr. J. Vermeulen (1921), Weltevreden, Java.
Dr. Ed. Verschaffelt (1893), Amsterdam, Waldeck-Pyrmontlaan 4.
Mej. M. C. Versluijs (1916), Wageningen, De Zonzij.
Mej. A. E. C. Vis (1921), Utrecht, Stadhouderslaan 31.
D. de Visser Smits (1903), Semarang, Java.
H. van Vloten (1920), Wageningen, Wilhelminaweg 14 (vac. Nun- speet, Kraaienhorst).
Mevr. O. van Vloten — van den Bergh (1919), Wageningen, Postjes- weg, Bouwver. ,,lrene”’.
H. J. Vonk Jr. (1921), Utrecht, Sweelinckstraat 21.
Mej. C. M. Voormolen (1912), Delft, Willem de Zwijgerstraat 5.
Mej. Dr. A. G. Vorstman (1915), Haarlem, Mauritsstraat 5.
Mej. H. C. C. A. A. Vos (1921), Utrecht, Fred. Hendrikstraat 72.
15
Mej. A. P. C. de Vos (1917), Helder, Binnenhaven 3a.
P. de Vos (1919), Amsterdam, da Costastraat 131.
Mej. H. M. Voskuil (1920), Utrecht, J. W. Frisostraat 7.
D. M. de Vries (1921), Gouderak.
Dr. Hugo de Vries (1907), Lunteren.
Mevr. M. de Vries—de Vries (1894), ‘s-Gravenhage, Stadhouders- laan 90.
Mej. M. S. de Vries (1907), Utrecht, van der Duinstraat 11.
Dr. Otto de Vries (1912), Buitenzorg, Java.
Dr. L. Vuyck (1889), Schalkhaar, Park Brabant.
W. H. Wachter (1902), Rotterdam, Vierambachtstraat 81 a.
Dr. J. H. Wakker (1885), ‘s-Hertogenbosch.
Dr. Ir. H. I. Waterman (1913), Delft, van Leeuwenhoeksingel 26.
Mevr. S. W. Watson—Loos (1917), Rotterdam, Hofplein.
Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1885), Eerbeek (Geld.).
F. Weehuizen (1911), Weltevreden, Salembalaan 8, Java.
Dr. Th. Weevers (1901), Groningen, N. Kijk-in-’t Jatstraat 84.
J. W. van Welsem (1916), Lembang, Java.
S. E. Wendelaar Bonga (1920), Dokkum.
Dr. F. A. F. C. Went (1887), Utrecht, Nieuwe Gracht 187.
Mej. Dr. Joh. Westerdijk (1904), Baarn, Javalaan 4.
Mej. M. Westveer (1920), Utrecht, Prins Hendriklaan 38bis.
W. H. de Wette (1916), Tames-Huizen (N. H.), Huis ,,de Patrijs”.
Mej.L.S.Wiersma (1917), Sneek, Prinsengracht p/a. mevr. Beekhuis.
R. van der Wijk (1921), Meppel, Weerdstraat 67.
Mej. G. Wilbrink (1904), Cheribon, Java.
Mej. F. A. G. Wilbrink Hoitsema (1921), Hilversum, Melkpad 20.
Mej. B.de Wilde(1920), Amsterdam, Prinsengracht 632 (vac. Arnhem, Braamweg).
L. S. Wildervanck (1921), Groningen, Martinikerkhof 29 (vac. Drachten).
J. F. Wilke (1904), Rotterdam, Essenburgsingel 43.
Dr. C. A. van der Willigen (1910), Rijswijk, Vlietweg 13.
Mej. Dr. J. S. A. Wisse (1913), Delft, Oude Delft 212 (vac. Does- burg, Nieuwstraat 145).
16
P. C. van der Wolk (1909), Weltevreden, Salemba 53, Java.
Ir. C. A.H. von Wolzogen Kiihr (1919), Heemstede, Havenstraat 17. S. J. C. van de Woude Venema (1918), Appingedam.
Dr. Th. Wurth (1912), Malang, Java.
Mej. E. Zeeman (1919), Amsterdam, Stadhouderskade 158.
Mej. E. Zeijdel (1914), Leiden, Houtstraat 6.
Dr. H. H. Zeijlstra Fzn. (1906), Deventer, Zwolsche Weg 65.
Dr. K. Zijlstra (1904), Groningen, Korreweg 38.
C. van Zijp (1914), Leiden, Pension Futura, Breestraat 105.
Mej. Dr. C. Zollikofer (1920), Zürich I, Obere Zaune 4.
VERSLAG van den eersten secretaris over den toestand der Vereeniging op | Januan 1922.
De toestand der vereeniging geeft reden tot tevredenheid. Wel verloren wij ook dit jaar wederom veel leden, nl. één door den dood, den heer F. F. Bruyning Jr. te Wageningen, twintig door be- danken voor het lidmaatschap en vier, doordat het bestuur zich tot zijn leedwezen genoodzaakt zag, hen, wegens gebleken onmoge- lijkheid, voeling met hen te krijgen, als lid te schrappen, in ‘t geheel dus 25 leden, maar daartegenover valt een aanwinst te boeken van 48 nieuwe leden, zoodat wij met 380 leden eindigen: 23 meer dan verleden jaar. Tot correspondeerend lid werd benoemd Prof. Dr. K. Goebel te München, het eerelidmaatschap der vereeniging ver- leend, en wel voor de eerste maal, aan Prof. Dr. J. W. Moll te Groningen, als blijk van erkenning van zijn groote verdiensten ten opzichte van de vereeniging.
Het bestuur onderging een wijziging door het aftreden van den heer Dr. K. Zijlstra, in wiens plaats de ledenvergadering van 29 Oc- tober koos: Mej. C. M. Voormolen. Het contract met den heer A. Oosthoek voor de uitgave der tijdschriften werd hernieuwd. Behalve op 29 October te Amsterdam hadden nogledenvergaderingen plaats te Utrecht op 30 Januari, 30 April en 28 Mei. Een floristen-
bijeenkomst werd gehouden in de Paaschvacantie te 's-Gravenhage
en in de Kerstvacantie te Amsterdam, terwijl een zomerexcursie werd georganiseerd in de laatste week van Juli bij Arcen (N. Lim-
burg). AMSTERDAM, 31 December 1921.
De rste Secretaris,
THEO. J. STOMPS.
Goedgekeurd en vastgesteld in de Ledenvergadering van 29 Ja- nuari 1922.
Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 2
VERSLAGEN DER PERMANENTE COMMISSIES.
Curatorium Kok Ankersmit-Fonds.
Geen verslag is ingekomen.
VERSLAG der Commissie van Redactie voor het
Recueil des travaux botaniques néerlandais.
7
In het afgeloopen jaar werd het Recueil voor de eerste maal ge- drukt en uitgegeven door den heer A. Oosthoek te Utrecht volgens het contract, dat door de vereeniging met genoemden uitgever. voor den tijd van één jaar was aangegaan. Aanvankelijk veroorzaakte het drukken in Duitschland eenige vertraging, maar later werden proe- ven en revisies binnen den daarvoor gestelden termijn ontvangen.
Van Vol. XVIII verschenen Livr. | en 2, Livr. 3 lag aan het einde van het jaar ter verzending gereed, terwijl Livr. 4 bijna geheel vol- tooid was en binnen kort kon verschijnen.
Op 31 Dec. 1921 liep het contract met den heer Oosthoek af. Door den voorzitter der vereeniging werd voorgesteld het contract met den heer Oosthoek onder dezelfde voorwaarden met één jaar te verlengen en tevens te bepalen, dat zonder opzegging vóór | Juli van het loopende jaar, het contract steeds met één jaar zal zijn ver- lengd.
In de samenstelling der commissie van redactie kwam geen ver- andering.
F.A. F.C. WENT, Voorzitter. T. TAMMES, Secretaresse.
19
VERSLAG der Commissie van Redsctic voor het Nederlandsch Kruidkundig Archief.
In het afgeloopen jaar verscheen Jaargang 1920, bevattend de gewone verslagen en diverse mededeelingen.
De verandering van drukker is nog niet in alle opzichten een ver- betering gebleken, daar in de eerste plaats veel te veel tijd verloopen is tusschen het inzenden der copie (half Maart) en het verzenden van het Archief (begin Augustus). Waar verder de inzenders van bijdragen gewoon waren de overdrukjes tegelijk met het uitgekomen Archief te krijgen, zijn die overdrukken nu pas | October verzonden. Ook is het gebruikte lettertype wel iets minder prettig voor de oogen dan in de vorige jaargangen.
Toch heeft bij de hernieuwing van het contract de commissie gemeend, dit jaar nog over de bezwaren te moeten heenstappen, omdat zij vertrouwt, dat deze het volgend jaar verbeterd zullen worden, en ook al, omdat volgens berekening deze jaargang goed- kooper is geweest, dan bij de firma de Waal het geval geweest zou zijn (althans volgens het tarief van jaargang 1919).
THEO. J. STOMPS, Voorzitter. W.H. WACHTER, Secretaris.
VERSLAG van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland.
De voorjaarsvergadering te ‘s-Gravenhage mocht zich evenals de wintervergadering te Amsterdam weer in een druk bezoek ver- heugen. De voornaamste mededeelingen worden afzonderlijk in het Nederl. Kruidk. Archief opgenomen.
De excursie in de omgeving van Arcen was minder druk bezocht dan die der vorige jaren en leverde door de droogte minder resul- taten, dan door sommige deelnemers verwacht werd.
Ok
20
Op de wintervergadering kwam o. a. ter sprake het verdwijnen van Ceterach te Stamproy en van Isoétes te Weert. Besloten werd alle moeite te doen om de beide groeiplaatsen te behouden. Aan de algemeene vergadering zal worden voorgesteld om de zomerexcursie in 1922 te houden in de omstreken van Goes.
Namens de Commissie:
P. JANSEN,
Secretaris.
Bijlage.
VERSLAG van de Zomerexcursie, gehouden te Arcen van 25—30 Juh 1921.
Met eenige bezorgdheid togen wij naar Arcen, want een gloeiende hitte en een verzengende zonneschijn hadden reeds sinds weken de weiden verschroeid, de wateren doen opdrogen en de oogst vroegtijdig doen rijp worden, zoodat we weinig verwachtten van den nog overgebleven plantengroei. Wie uit het midden van ons land kwam en daar vooral op de zandstreken de volkomen kale, bruin- geschroeide landen had gezien, kon nauwelijks verwachten in Arcen nog eenige vegetatie te zullen aantreffen, die de moeite van het aan- kijken waard zou zijn. Toch viel het nog mede: niettegenstaande men den vorigen Zondag midden in de Maas gevoetbald had, bleek deze rivier toch nog meer water te bevatten, dan men vermoed had, waren nog niet alle plassen uitgedroogd, ja hadden enkele dier moerassen het voordeel, dat ze volkomen begaanbaar waren ge- worden. De nabijheid van de Maas had nog wel eenigen waterdamp over de nabijzijnde landen gebracht, de moerassige plaatsen, aldaar sompen genaamd, waren nog niet overal uitgedroogd, zelfs met eenige verwondering en in ieder geval met opgetogenheid zagen we enkele nog frissche weilanden in de nabijheid dier sompige
plaatsen.
Zil
De meer dan tropische warmte is misschien oorzaak geweest, dat eenige leden zich hebben bedacht om aan deze excursie mee te doen, maar gelukkig ontdekten we den eersten middag al het witte vierkante gebouw, dat bleek te zijn de bierbrouwerij ,,de Vrienden- kring’ en inderdaad heeft deze inrichting gemaakt, dat we voor matigen prijs het sterke vochtverlies voortdurend behoorlijk hebben kunnen aanzuiveren. Toch hebben we elkaar dien Donderdagmiddag wel eens aangekeken en de gedachte voelen opkomen — we zijn toch eigenlijk gekken, om bij zulk een temperatuur ons in de wilder- nis te begeven en je leven bloot te stellen aan de gevolgen van zulk een oververhitting. Maar voorzoover ik weet zijn we toch allen weer behouden thuis gekomen en behoort ook deze excursie weer tot het verleden.
Maandags waren de leden Brand, Kloos, Sloff, Vuijck en Wachter aanwezig; op de morgenwandeling van den volgenden dag voegde de Heer Florschiitz zich bij ons, ’s avonds ontmoetten we den Heer Schuijt in de tram, die ons heenwaarts voerde; bij dit heilige getal van 7 is het ditmaal gebleven.
Reeds Maandagmiddag deden een drietal onzer een wandeling langs de Maas van Arcen naar het Broekhuizerveer; 26 Juli werd gewandeld naar Lingsfortbrug en terug. ’s Middags van den Broek- huizerveerweg naar de Kiezelkuilen en de Dorperheide, over de Roode beek terug naar Beeksche Hof en per tram naar huis. Woens- dag langs de Maas over Lottum naar het Lottumer-Schuitwater (oude Maas-loop), terug over Stokt naar Broekhuizen en over het veer naar huis. ’s Middags met de tram naar Wellerlooi, langs den Paaldijk in het Heereven en daarna zuidelijk naar het Pikmeeuwen- water, terug naar Kanaalmond, waar de Heer Wachter de uitmonding van het Geldersch Kanaal vluchtig bezocht. Den 27 Juli fietsten we door Velden tot mijlpaal 76 en wandelden toen oostwaarts naar het Zwartwater, van daar terug naar Nieuw Rengels aan den grooten weg, waarna we westelijk afslaande de Maas bereikten, om deze te volgen tot de Stapbeek en van daar weer onzen mijlpaal te bereiken en per fiets huiswaarts te keeren. ’s Middags te fiets naar Lomm, oostelijk naar de zich daar bevindende plassen, over Valkenberg en
22
door Lommerheide weer terug. Wel de warmste tocht van alle; bij het huiswaarts fietsen kwam er met groote snelheid een onweersbui op, die een weldadigen gietregen bracht, die met zooveel door- tastendheid begon, dat we precies de laatste twee minuten nog vol- komen nat konden regenen. Verkwikkend was het, doch het duurde niet lang: de verzengde grond deed de neervallende droppels ter- stond verdampen en den volgenden dag, toen het buitengewoon hard stormde, werden er wolken stof in de lucht gejaagd, die het licht verduisterden. We zijn dien dag per fiets naar Broekhuizer- vorst gegaan, van daar langs en door verschillende plassen in de richting Gunhof, daarna door zeer moeielijk terrein naar den grind- weg van Blitterswijk, dien we volgden langs de kapel en het kasteel tot ons punt van uitgang, waarna we onze laatste krachten besteedden om tegen den wind naar huis te fietsen. Dien middag vertrokken reeds verscheidene van ons gezelschap, zoodat ik dien avond ge- legenheid had in mijn eentje na te denken over de genoegens en de rampspoeden van de doorgebrachte excursiedagen. Ik had toen gelegenheid het plaatsje zelf eens nader te bekijken, waartoe we nog geen tijd hadden gehad. Als iets nieuws op onze excursiën hebben we ons ditmaal gevoegd naar ’s lands gebruik en den hoofdmaaltijd om 2 uur gebruikt. Voordeel hiervan is, dat de wandeltocht geen 8 tot 10 uren duurt, wat alleen mogelijk is bij geoefende en ouder- wetsche botanisten; na een morgenwandeling van een uur of 5, is men na het middagmaal wel weer zooveel versterkt, dat men om 4 uur nog een flinken marsch kan maken. Dit kon thans, omdat Arcen werkelijk het middelpunt was van de verschillende plekken, die ons op de kaart aanlokkelijk toeschenen. Ditmaal heeft de kaart ons geen enkele maal in den steek gelaten en zelfs waren nog vele van de aangeduide natte plaatsen werkelijk van water voorzien en slechts enkele dier moerassen in cultuur gebracht. Een brand had een groot gedeelte van het Heereven verwoest; zoowel de heuvels waren ver- koold als ook de grassen en veenplekken in de lagere deelen, waar nu de Moliniabulten als hooge zwart geschroeide massa’s uitstaken.
Meer nauwkeurig aangeduid bezochten we van blad R6 de
volgende 40 hokjes:
23
26, 14, 21, 22, 24, 33, 34, 42, 44, 36, 12, 21, 22, 24, 34, 41, 42, 43, 44, 37, 11, 12, 14, 31, 32, 33 (Arcen), 34, 46, 12, 21, 23, 24, 42, 47, 11, 13, 14, 31, 32, 56, 43, 44, 57, 33, 66, 21, 22 en 24.
Op de gebruikelijke wijze werden daarin de planten aangeteekend, zooals uit de volgende lijst blijkt. Het nummer van het blad R6 (Venlo, Nr. 52) is weggelaten; verder beteekenen de letters a, z. a en v. a, algemeen, zeer algemeen of vrij algemeen, natuurlijk met betrekking tot de grondsoort, waarop men de vermelde plant mag verwachten.
Achillea Millefolium z.a., A. Ptarmica z.a., Acorus 66, 21; Aego- podium a., Aethusa 36, 42, 43, 37, 33, 34; Agrimonia 36, 42, 43; Agrostis alba a., A. vulgaris z.a.; Atra caespitosa 36, 12, 21, 37, 32, 46, 12, 23, 24, 47, 31, A. discolor 26, 42; A. flexuosa z.a.; Alisma natans 31, 34, A. Plantago a.; Allium vineale 36, 42, 43, 37, 34; Alnus glutinosa v.a.; Alopecurus geniculatus 37, 31 ; Anagallis arven- sis 36, 42, 43,37, 34, 56, 43; Andromeda 26, 22, 42, 47, 31; Angelica v.a., Anthems arvensis 26, 22, 36, 12, 21, 47, 14, 31, 32; Anthcxan- thum odoratum z.a., A. Puelii 26, 44,56, 44; Antirrhinum Orontium v.a., ook fl. albis, Apera Spica venti a.; Aquilegium 37, 33; Are- navia serpyllifoha 37, 11, 33, 34; Arnoseris 36, 12, 21, 46, 12, 23, 47, 14; Avrhenatherum a.; Artemisia Absinthium 36, 42, A. vulgaris a. Asplenium Ruta muraria 36, 42, 37, 33; Athyrium Filix femina v.a.; Atriplex lati foliaa., A. hortense 46, 23, A. patu- la 36, 42, 43, 37, 33, 46, 24, 66, 24; Avena caryophyllacea a, A praecox a.; Ballota 26, 14, 37,33, 46,24; Barbarea vulgaris 36, 24; Batrachium heterophyllum {. tervestre 47, 11; Bellis z.a.; Berula 36, 12, 34, 46, 12; Betula verrucosa a.; Bidens cernua 36, 24, 42, 43; B. tripartita v.a.; Blechnum 36, 12, 34, 46, 12, 21, 23; Brassica nigra 36, 22, 24, 42, 43, 56, 43, 66, 21, 24; Briza 26, 44, 36, 12, 34, 37, 31, 46, 24, 47, 11; Bromus mollis z.a., B. secalinus 36, 42, 43, 37, 32, 34, 47, 14, 32, B. sterilis 26, 14, 36, 41, 43; Bryonia 26, 14; Butomus 36, 22, 66, 21 ; Calamagrostis lanceolata 26, 33, 36, 12; Calla 36, 12, 37, 33; Calluna z.a.; Caltha 36, 12, 46, 12; Campanula vapunculoides 36, 34, 37, 33, 46, 24, 56, 43; C. Rapunculus v.a., C. rotundifolia z.a.; Capsella z.a.; Cardamine pratensis 46, 12; Car-
24
duus crispus v.a., C. nutans 36, 42, 43; Carex acuta 26, 42, 36, 42, 43; C, acutiformis 26, 34, 36, 24, 47, 11; C. avenaria z.a., C, echinata 37, 34; C. elongata 26, 34, 36, 12, 37, 34: C. glauca 26, 24; C. hirta v.a.; C. leporina 26, 33, 37, 12, 32, 46, 12, 23; C. muricata 46, 24, 47, 31; C. pallescens 36, 12; C. paniculata 26, 34, 37, 34; C. piluli- teva 26, 34, 42, 36, 34, 37, 14, 57, 33, C. Pseudocyperus 26, 34, 36, 12, 46, 12; C. remota 36, 12, 37, 33, C. remota >< elongata > 36, 12; C. riparia 36, 12, 37, 33; C. rostrata v.a.; C. stricta 26, 24; C. tere- tiuscula 46, 12; C. vulgaris 26, 21, 42; Castanea 37, 34; Centaurea Cyanus za. C. Jacea z.a.; Cerastium arvense a.; C. triviale za; Chaerophyllum temulum a.; Chelidonium 26, 14, 46, 24; Cheno- podium album z.a.; C. hybridum 66, 24; C. polyspermum 36, 22, 42, 43, 46, 24; Chrysanthemum inodorum 66, 21; C. Leucanthemum z.a.; C. Parthenium 36, 12, C. segetum z.a.; Cichorium Intybus 36, 42, 43, 46, 24, 47, 11, 66, 21; Cicuta 36, 12, 37, 34, 46, 12; Carsium arvense z.a.; C. lanceolatum 26, 14, 44, 36, 22; C. palustre za; Clematis Vitalba 36, 42; Comarum a.; Conium 37, 12; Convolvulus arvensis z.a.; C. sepium a.; Corrigiola 46, 24, Corylus 26, 14; Cory- nephorus z.a.; Crataegus monogynus 26, 14, 34; Crepis biennis vas C, virens z.a.; Cuscuta Epithymum z.a.; C. europaea a., op zeer verschillende voedsterplanten; Cynosurus cristatus v.a.; Dactylis z.a.; Datura 26, 14, 36, 22, 46, 21; Daucus z.a.; Digitalis purpurea 37, 32, 34; Diplotaxis tenuifolia 46, 42, Drosera intermedia va, D. rotundifolia a.; Echium 26, 44, 36, 22, 37, 11; Elodea 26, 33, 37, 34, 46, 12; Epilobium angustifolium z.a.; E. hirsutum 26, 34, 36, 22; E. montanum 36, 12; E. palustre va, E. parviflorum 26, 33, 34, 36, 12, 34, 37, 33; E. virgatum 37, 31; Equisetum arvense z.a.; E. limosum 36, 12, 46, 12, 23, 57, 33; E. palustre v.a.; Erica Tetvalix z.a.; Erigeron canadensis a.; Eriophorum polystachyum 28, 22, 24, 42, 37, 34, 46, 12, 47, 31, 57, 33; Evodium pimpinellifolium z.a.; Eryngium campestre 26, 44, 36, 42, 44, 46, 24, 66, 24; Ery- simum cheivanthoides a, zeer uiteenloopend van grootte; Eupa- toriwm a.; Euphorbia Esula v.a., E. Helioscopia a., E. Peplus 36, 42, 44, 37, 33, 66, 21; Euphrasia Odontites 56, 44; E. officinalis (nemorosa) 26, 33, 36, 12, 34, 46, 12; Evonymus 26, 44; Festuca arun-
25
dinacea 26, 33. 34; F. elatior v.a.; F. gigantea 36, 12; F. ovina z.a.; F. rubra 36, 21, 37, 33; Filago minima 36, 12, 43, 37, 31, 46, 42, 56, 44, 66, 22; Fragaria vesca 36, 12; Fraxinus 36, 21; Fumaria officinalis 37, 33, 46, 23, 56, 43, 66, 22; Galeopsis ochroleuca 37, 11, 47, 13, 32; G. Tetrahit z.a.; Galium Aparine 26, 34, 36, 12, 37, 33, 46, 12; G. cruciatum 26, 34, 36, 12, 42; G. Mollugo a.; G. palustre a.s G. saxatile 37, 11, 12, 32, 47, 32, 57, 33; G. verum a.; Genista anglica z.a.; G. pilosa 36, 12, 37, 12, 14, 47, 13, 32; Gentiana Pneu- monanthe 47, 13, 57, 33; Geranium molle 26, 14, 36, 42, 44, 37, 34, 66, 22, 24: G. pusillum 26, 14, 37, 34, 46, 24, 66, 22; G. Robertianum 26, 33, 34, 36, 12; Geum urbanum 26, 34, 36, 12, 21; Glechoma a.; Glyceria fluitans 26, 34, 36, 12, 22, 37, 33, 46, 12; G. spectabilis 26, 34, 36, 12, 37, 33, 46, 24, 66, 22, 24; Gnaphalium uliginosum a; Hedera 36, 12, 37, 33; Heleocharis acicularis 46, 12; H. palustris 26, 24, 37, 34; H. uniglumis 46, 24, 47, 31; Hevacleum z.a.; Herni- aria glabra 36, 24, 46, 24; Hieracium Pilosella z.a.; H. tridentatum v.a.; H. umbellatum a.; H. vulgatum 26, 22; Holcus lanatus za; H. mollis a.; Hordeum murinum 36, 42, 37, 33, 66, 24; Hottonia 36, 12, 46, 12; Humulus a.; Hydrocharis 26, 33, 34, 36, 12, 37, 34, 46, 12; Hydrocotyle a.; Hypericum Elodes 31, 34; H. humifusum 36, 12, 37, 31, 46, 23, 56, 44; H. perforatum z.a.; H. tetrapterum 36, 21, 47, 31; Hypochoeris radicata a.; Ilex 26, 14; Illecebrum 26, 14; Inula brittanica 36, 22, 24, 42, 44, 47, 11; Iris a.; Jasione z.a.; Juncus bufonius v.a.; J. compressus 46, 24; J. conglomeratus 26, 34, 36, 12; J. effusus z.a.; J. lamprocarpus 26, 33, 37, 31, 32, 46, 21, 57, 33; J. squarrosus a.; J. supinus 26, 24, 42, 37, 11, 34, 47, 13, 57, 33; J. silvaticus z.a.; Juniperus 26, 21, 37, 12, 46, 12; Knautia a.; Lamium album a.; L. amplexicaule 46, 23, 66, 24; L. purpureum 36, 43, 37, 34, 46, 24, 56, 43; Lampsana 26, 14, 36, 21, 37, 31, 33, 46, 24; Lappa minor 26, 14, 36, 42, 44, 37, 12; Lathy- rus pratensis 36, 12, 46, 24, 47, 11, 66, 21, 22; Lemna minor 26, 33, 34, 36, 12, 37, 33, 34, 46, 12; L. trisulca 36, 12, 46, 12; Leontodon autumnale z.a.; L. hispidum v.a.; Leonurus 26, 43; Linaria minor 36, 22, 24, 46, 24, 47, 11, 56, 43; L. vulgaris z.a.; Linum catarcticum 46, 12; Lolium multiflorum 31, 32, 34; L. perenne z.a.; Lomicera
26
z.a.; Lotus corniculatus z.a.; L. uliginosus a.; Luzula campestris 36, 12, 37, 34, 56, 44, 57, 33; L. multiflorum 26, 33, 47, 31, 57, 33; Lychnis diurna 36, 22; L. Flos cuculi a.s L. vespertina 26, 34; Lycium 37, 34; Lycopodium clavatum 36, 12, 46, 12; L. inun- datum 47, 31; Lycopsis v.a.; Lysimachia Nummularia v.a.; L. thyrsi- flora 36, 12, 37, 34, 57, 33; L. vulgaris z.a.; Lythrum z.a.; Mala- chium 36, 22; Malva rotundifolia 26, 14, 36, 24, 42, 44, 46, 24, 66, 22, 24; M. silvestris 36, 42, 44, 66, 22; Matricaria Chamomilla a.; M. discoidea 36, 22, 44; Medicago falcata 66, 22, 24; M. lupulina v.a.; M. media 26, 44; M. sativa 36, 42; Melampyrum pratense 37, 31; Mentha aquatica 26, 34, 36, 12, 22, 46, 12; M. arvensis v.a.; M. rotundifolia hybride 46, 24; M. sativa 36, 23, 37, 33; Menyanthes 26, 34, 36, 12, 37, 34, 46, 12, 47, 13, 31, 57, 33; Mer- curialis annua 36, 42, 44, 37, 33, 47, 11; Molina z.a.; Myosotis lispida 37, 31, 46, 21; M. intermedia 36, 12, 22, 37, 34, 46, 12; M. palustris v.a.; M stricta 31, 14; Myrica Gale 37, 11, 32, 34, 47, 31; Nardus z.a.; Narthecium 26, 42, 46, 12, 47, 31; Nasturtium am- phibium 36, 22, 42, 44, 47, 11; N. officinale 46, 12; N. silvestre v.a.; Nuphar 36, 12, 34, 37, 33, 34, 46, -12; Nymphaea v.a.; Oenanthe fistulosa 46, 12: Oe. Phellandrii 37, 31, 33; Ononis spinosa 36, 42, 44, 46, 23, 24; Orchis maculata 36, 12; Ornithopus perpusillus 37, 31, 46, 12; Orobanche minor 56, 43; Osmunda 37, 32, 34; Oxalis stricta v.a.; Panicum Crus galli z.a.; P. lineare a.; Papaver dubium z.a.; P, Rhoeas v.a.; Pastinaca 47, 11; Pedicularis silvatica 26, 22, 37, 11, 12, 47, 31, Peplis 57, 33; Phalaris arundinacea z.a.; Phleum pratense v.a.; Phragmites a.; Pimpinella magna 37, 33, 56, 44, 66, 21, 22, 24; P. Saxifraga a.; Pinus a.; Plantago lanceolata za; P. major z.a.; P.mediav.a.:; Poa annua z.a.; P.nemoralis 36, 12, 37, 34; P. pratensis 26, 34, 36, 21, 37, 34, 46, 23; Polygala depressa 57, 33; Polygonatum multiflorum 36, 21; Polygonum amphibium v.a.; P, aviculare z.a.; P. Convolvulus z.a.; P. dumetorum 36, 21; P. Hydrolapathum v.a., P. lapathifolium z.a.; P. minus 36, 42, 44; P. nodosum v.a.; P. Persicaria z.a.; P. tataricum 26, 34, 36, 21, 37, 11, 66, 24; Polypodium 36, 12, 37, 11, 31, 33, 34; Polystichum Filix mas 37, 11, 32, 46, 12; P. spinulosum 26, 33, 34, 36, 12, 37, 32, 37,
27
34; P. Thelypteris 37, 34; Populus tremula 36, 12; Potamogeton natans v.a.; P. pectinatus 36, 42, 44; P. perfoliatus 36, 42, 44: P. polygonifolius v.a.; Potentilla anserina z.a.; P. argentea 37, 33, 34, 66, 24; P. intermedia 66, 24; P. reptans v.a.; P. Tormentilla z.a.; Prunella z.a.; Prunus spinosa a.; Pteris 26, 42, 37, 11 ; Quercus, aangeplant en opslag; Radiola 36, 12; Ranunculus acer za; R. Flammula a.; R. Lingua 36, 12, 34, 46, 12; R. repens z.a.; Rapha- nus raphanistrum z.a.; Reseda lutea 36, 22, 42, 44, 66, 22; Rhamnus catartica 26, 14; R. Frangula z.a.; Rhinanthus major 26, 33, 34, 36, 12; R. mincr 37, 14; Rhynchospora alba 26, 21, 24, 42, 47 31; R. fusca 47, 31; Ribes mgrum 26, 34; Rosa spec. culta> 46, 24 R. canina 26, 14, 33, 34, 36, 12; Rubus caesius 36, 22, 24, 42, 44, 37, 33, 46, 24, 47, 11, 56, 43; R. Idaeus v.a.; Rumex Acetosa a.*; R, Acetosella z.a.; R. conglomeratus 26, 33, 34, 36, 22, 42, 44, 37, 33; R. crispus a.; R. Hydrolapathum a.; R. obtusifolius z.a.; R. san- guineus 36, 12, 21, 37, 33; Sagina procumbens v.a.; Sagittaria 37, 33, 46, 12; Salix alba 36, 24, 42, 44, 46, 24, 57, 33; S. alba x fra- gilts 36, 44; S. amygdalina 26, 44, 36, 22, 24, 42, 44, 46, 24, 47, 11, 56, 43, 66 21, 22; S. aurita z.a.; S, caprea 26, 21, 37, 11; S. aurita x caprea 51, 33; S. aurita x cinerea 56, 44, 57, 33; S. caprea x cinerea 51, 33; S. cinerea v.a.; S. repens a.; S. viminalis v.a.; Salvia pratensis 36, 42, 44; Sambucus nigra 36, 22; Sangmsorba officinalis a.; Saponaria officinalis 26, 34, 56, 43, 66, 24; Sarothamnus z.a.; Scheuchzeria 26, 42; Scirpus caespitosus 26, 21, 46, 12, 47, 31; S. jlutans 37, 34; S. lacustris 26, 24,57, 33; S. maritimus 36, 22, 47, 11; S. setaceus 36, 12, 46, 23; S. silvaticus 36, 22; Scleranthus an- nuus 7.a.; Scrophularia aquatica (Balbisii) 36, 12, 21; S. nodesa v.a.; Scutellaria galericulata 26, 34, 36, 12, 22, 37, 33, 34, 46, 24; Sedum acre 36, 42, 44, 37, 33,46, 24; S. purpurascens 37, 33; Senecio erucifolius 36, 42, 44; S. Jacobaea v.a.; S. silvaticus z.a.; S. vis- cosus 46, 24, 56, 44; S. vulgaris z.a.; Setaria viridis a.; Sherardia 56, 43; Sinapis alba 56, 43, 66, 21; Sisymbrium Alliaria 31, 33, 46, 24; S. officinalis z.a.; S. pannonicum 36, 44; S. Sophia 46, 24; Sium 36, 22; Solanum Dulcamara a.s S. nigrum z.a.; Sonchus arven-
* Hiervan de vorm auviculatus in 66, 24.
28
sis 26, 33, 36, 12, 42, 37, 11, 56, 43; S. asper a.; S. oleraceus v.a.; Sorbus a.; Sparganium ramosum 26, 34, 36, 12, 21, 37, 34 (poly- edvum); S. simplex 26, 33, 36, 22, 34, 37, 34, 46, 12; Spergula arvensis z.a.; S, Morison 26, 24, 42, 36, 34, 37, 14, 34, 57, 33; Spergularia rubra v.a.; Spiraea Ulmaria z.a.; Stachys arvensis z.a.; S. palustris a.; S. silvatica 36, 12, 21, 37, 31, 33, 46, 24; Stellania glauca 37, 34, 46, 12; S. graminea a.; S. Holostea 36, 12; S. media a.; S. uliginosa 36, 12, 46, 21, 23; Succisa v.a.; Symphytum z.a.; Tanacetum z.a.; Taraxacum z.a.; Teesdalia 46, 12; Teucrium Scoro- donia 36, 12, 66, 22; Thalictrum flavum 36, 22, 24, 42, 44, 46, 24, 47, 11; Thrincia v.a.; Thymus a. zoowel glaber als angustifolius ; Thysselinum 26, 33, 36, 12, 37, 11, 33, 34, 46, 12, 21, 23, 47, 31, 56, 44; Torilis Anthriscus 36, 22, 46, 24; Tragopogon pratensis a; Trifolium arvense 26, 34, 36, 42, 44, 37, 34, 56, 44, 66, 22, 24; T. fragiferum 46, 24: T. hybridum 26, 14, 44, 37, 34, 47, 31; T .intermedium 31,34; T. minus v.a.; T. pratense z.a.; T. repens Z.a.; Triodia z.a.; Triticum repens z.a.; Tussilago 26, 22, 36, 24, 37, 11, 47, 31, 57, 33; Typha angustifolia 26, 33, 47, 13; T. latifolia 36, 22, 37, 34, 46, 12, 47, 13; Urtica dioica z.a.; U. wrens a.; Utri- cularia minor 47, 13; U. vulgaris 26, 33; Vaccinium Myrtillus 36, 34 37, 31, 32 34 46, 12; V. Oxycoccus 26, 42, 47, 31; Valeriana officinalis a.; Verbascum nigrum 26, 44, 36, 42, 44, 46, 24; V. Schraderi 26. 44; V. thapsiforme 26, 44; Veronica agrestis 56, 43; V. arvensis 37, 31, 46, 21; V. Chamaedrys 36, 12, 37, 33, 46, 23; V. polita 37, 33; V. scutellata 26, 33, 34, 36, 12, 46, 12, 57, 33; V. serpyllifolia 37, 11; Viburnum Opulus 26, 34, 36, 21; Vicra angustifolia 26, 21, 37, 11, 31, 46, 12; V. Cracca z.a.; V. lursuta v.a.; V. sativa 37, 34, 46, 12; V. tetrasperma 37, 12; V. villosa 37, 11; Viola canina 37, 34; V. palustris 26, 34, 36, 12; 37, 11, 34, 46, 12, 57, 33; V. silvatica 36, 12, 37, 33; V. tricolor z.a., vooral in den vorm a/vensis,
Alzoo werden dit jaar 471 soorten waargenomen, bijna alle echte indigenen. Dat maakt in de reeks der laatste jaren, Meppel, Breda, den Bosch, Nijmegen, Ter Apel met respectievelijk 377, 455, 367, 538 en 378 planten, geen onbelangrijke figuur. Inderdaad waren er
29.
hokjes bij met een buitengewoon aantal soorten, R6, 36, 12 bijv. met 220 soorten. Gevolg van de snel op elkaar volgende terreinen — rivieroever, zandhellingen, moerassen als gevolg van oude verlaten Maasbedding. Ook thans hebben we vergelijkingsmateriaal, want in 1893 werd er eveneens in deze buurt de zomerexcursie der Neder- landsche Botanische Vereeniging gehouden. Destijds namen 13 per- sonen deel aan een tweedaagschen tocht; den eersten dag van Venlo naar Blerik, Baarlo, Steil, Velden en Arcen, den tweeden de streek tusschen Hamert, Venraai, Oostrum, Wansum, het Wolfsven, Wel en Welsche hut, naar Vierlingbeek. Ten deele een andere streek en over een grooter gebied; het resultaat vindt men vermeld in Kruidk. Archief 2° ser. Vi, p. 568. Toen echter was de excursie zorgvuldig voorbereid door Dr. Goethart, die te voren de streek had bezocht en in een schetskaartje met plan den tocht zeer had ver- gemakkelijkt; thans zochten we op goed geluk de meest belovende plaatsen op, doch ieder weet, dat een zeer aanlokkelijk plekje op de kaart in werkelijkheid dikwijls groote teleurstelling geeft. Volgens de destijds gepubliceerde lijst van groeiplaatsen werden er toen 428 soorten aangeteekend; de excursie was echter een maand later. By onderlinge vergelijking blijken er in 1893 nog 61 planten ge- vonden te zijn, die we thans niet gezien hebben. Dit zijn: Batrachium flumtans, Ficaria, Erucastrum, Farsetia, Camelina, Thlaspi arvense, Lepidium vuderale, Neslia paniculata, Silene inflata, Moehringia, Malva borealis, Hypericum quadrangulum, Geranium dissectum, Erodium Cicutarium, Lupinus luteus, Ononis vepens, Melilotus officinalis, Ormthopus sativus, Rosa rubiginosa, Oenothera biennis, Scleranthus perenmis, Sedum album, boloniense en veflexum, Cornus sanguinea, Sherardia arvensis var, Walravens, Aster salignus, Erigeron acris, Solidago, Pulicaria dysenterica, Filago arvensis, Gnaphalium silvaticum, Centaurea migra, Lactuca sativa, Lobelia, Erythraea pulchella, Hyoscyamus, Echinospermum Lafpula, Limaria, Elatine, Veromica Beccabunga, Calamintha Acinos, Pedicularis palustris, Scutellaria minor, Verbena officinalis, Littorella, Blitum rubrum, Polygonum Bistorta, Fagopyrum, Eu- phorbia exigua, Ulmus suberosa, Carpinus, Populus canescens,
30
Stratiotes, Malaxis, Colchicum, Evicphorum vaginatum, Carex vulpina, C. stellulata, C. filiformis, Alopecurus pratensis, Psamma, Avena strigosa.
Hieronder zijn wel enkele cultuurplanten, die we ook thans gezien hebben, als boekweit, lupine en enkele boomsoorten, die we ditmaal niet hebben opgeteekend.
Daarentegen komen op onze lijsten de volgende soorten voor, die in 1893 niet werden opgeteekend: Acorus, Aira caespitosa en discolor, Allium vineale, Anthoxanthum Puelii, Apera Spica venti, Aquilegia, Arenaria serpyllifolia, Artemisia Absinthium, Avena caryophyllea en praecox, Barbarea vulgaris, Batrachium hetero- phyllum, Brassica migra, Bromus. mollis, secalinus en sterilis, Calamagrostis lanceolata, Campanula vapunculoides, Carex acuta, acutiformis, elongata, glauca, lurta, leporina, muricata, pallescens, pilulifera, Pseudocyperus, remota, riparia, stricta en teretiuscula, Cerastium arvense, Chenopodium hybridum en polyspermum, Chrysanthemum tmodorum en Parthenium, Conium, Corrigiola, Epilobium virgatum, Euphrasia Odontitis, Festuca elatior, Galeopsis ochroleuca, Galium Aparine, Geranium molle en Robertianum, Glyceria spectabilis, Hedera, Heleocharis acicularis en umglumis, Holcus mollis, Hottonia, Lemna trisulca, Leonurus, Linum catarti- cum, Luzula campestris en multiflora, Lychnis diurna, Matricaria discoidea, Medicago media, Myosotis hispida, intermedia en stricta, Nuphar, Orchis maculata, Orobanche minor, Pimpinella magna, Poa pratensis, Polygonatum multiflorum, Polygonum tataricum Potamogeton pectinatus en polygomifoltus, Polystichum Thely- pteris, Potentilla intermedia, Rlinanthus major, Ribes nigrum, Rumex obtusifolius en sanguineus, Salix alba, amygdalina en verschillende hybriden, Scirpus fluitans en lacustris, Scrophularia Balbisu, Senecio erucifolius, Sisymbrium pannonicum, Stachys silvatica, Stellaria glauca en Holostea, Thalictrum flavum, Trifolium fragiferum, hybridum en mimus, Typha angustifolia, Utricularia minor, Vaccinium Myrtillus, Verbascum Schraderi, Veronica arvensis, Chamaedrys en scutellata, Vicia hirsuta, sativa, tetra- sperma en villosa. |
31
Dit grooter aantal vindt ten deele zijn verklaring in den vroegeren datum van onze excursie, waardoor verschillende vroegbloeiende planten nog te herkennen waren, maar toch ook voor een niet gering gedeelte door de methode van opteekenen, de z.g. hokjesmethode, waardoor ook meer algemeen voorkomende planten minder ge- makkelijk verwaarloosd worden. ‘t Is mogelijk, dat er eens een enkele maal een gewone plant niet opgeteekend wordt, hetzij men door het langdurige schrapjes zetten wat afgestompt raakt, maar bij een eenigszins zeldzamere plant worden de levensgeesten wel wakker en krijgt zij haar schrapje op het voor haar bestemde hokje.
Het is ons echter gebleken, dat de aanhoudende droogte een slechten invloed heeft gehad op de niet diep wortelende planten. Zeldzaam waren Drosera's en al die kleine bewoners van natte heiplekken als Radiola, Cicendia, Centunculus, Lycopodium inun- datum en vele andere, die we niet of slechts enkele malen konden waarnemen. Opmerkelijk was, dat Rhynchospora alba vrij algemeen werd geconstateerd en haar zustersoort fusca slechts eenmaal kon opgeteekend worden. Rozensoorten waren zeer schaarsch, Limu- anthemum schijnt te ontbreken. Bovendien waren alle graansoorten reeds geoogst, zoodat de echte bouwlandplanten als Arnoseris, Apera, Alchemilla en zoovele andere eveneens bijna niet meer te vinden waren. In het algemeen was het een mooie excursie en schijnt de streek waard nog wel eens bezocht te worden; het hotel Rayers verleent een billijk en goed verblijf, waar een botanist geen angst behoeft te hebben om zijn medegebrachte vondsten uit te pakken en te bekijken.
Bij de heerschende droogte was de verwachting om paddestoelen te vinden al zeer gering; ik had mij in het geheel niet geprepareerd om iets te zullen vinden. We misten dit jaar ook onzen ervaren mycoloog van het vorige jaar; toch vonden we nog enkele cham- pignons als. Hygrophorus pumiceus 57, 33, Hygrophorus niveus 57, 33, Pluteus cervinus 56, 44, Agaricus campestris 56, 44, Dae- dalea quercina 47, 31, Hebeloma crustulina 36, 44; van een paar andere durfden we de determinatie niet op ons nemen.
32
Het verslag der bijeenkomst zou niet volledig zijn, indien ik geen melding maakte van de vondsten door den Heer Kloos gedaan op een excursie in de omstreken van Weert en Roermond. De volgende planten werden vertoond: Aira discolor van de Roevender peel, Alisma ranunculoides var. repens aldaar, Campanula rapunculus van Weert, C. rotundifolia van Baexum, Calliopsis tunctoria van Karelke, Echium Wirtzbeckii van Station Weert, Euphorbia platy- phyllos van Weert, Galeopsis Ladanum en ochroleuca met allerlei tusschenvormen van Station Weert, Helianthus annuus van dezelfde plaats, Linaria genistifolia van Karelke, Littorella en Lobelia van de Roevender peel, Oenothera biennis van Karelke, Pedicularis silvatica en Pilularia van de Roevender peel, Plantago Coronopus var. Lindhovit, Potentilla norvegica van Karelke, Saponaria bu Roermond, Scirpus caespitosus van Weerterbosch, Scutellaria minor van Roevender peel, Stachys rectus van Station Weert, Thymus, beide variëteiten tusschen Roermond en Baexem, Utri- cularia minor Roevender peel, Verbascum Blatteria en Lychnitis van Karelke en Viola palustris van Roevender peel.
Waar ik hierboven een zoo getrouw mogelijk verslag heb gegeven van hetgeen er op de excursies in 1893 en 1921 gevonden werd, blijkt daaruit dat er verschillende planten niet zijn waargenomen, die er, stellig kunnen en waarschijnlijk ook wel zullen voorkomen. Ofschoon reeds opgegeven werd, waarom vele soorten niet werden aangeteekend bijv. het late seizoen en de thans heerschende droogte, zoo is het even belangwekkend aan te teekenen, welke planten bij beide excursies niet zijn geconstateerd, nl. Agvostemma, Ajuga, Alchemilla arvensis, Avena flavescens en pubescens, Cirsium anglicum, Cladium, Convallaria majalis, Corydalis claviculata, Epipactis latifolia en palustris, Evythraea Centaurium, Galeopsis versicolor, Geranium dissectum, Gnaphalium dioicum, Hordeum secalinum, Isnardia, Juncus Tenageia, Limnanthemum, Listera, Lithospermum, Majanthemum, Melilotus, Nasturtium falustre, Onganum, Papaver Agrimone, Parnassia, Pirola, Platanthera, Pulicaria, Ranunculus arvensis en sceleratus, Sagina nodosa, Saxifraga granulata, Scandix, Scleranthus biennis, Senecio aquatica,
33
Fuchsu en palustris, Setaria glauca, Silaus, Solidago, Specularia, Vaccinium Vitis Idaea, Valeriana dioica, Triglochin palustris, Valerianella olitoria, Veronica Anagallis en officinalis, Vinca,
Schaikhaar, November 1920. VUYCK.
VERSLAG der Commissie voor de Bibliotheek het Herbarium over het jaar 1922.
De cemmissie hield haar vergadering op te Haarlem, waarbij ook de conservator aanwezig was.
Deze deelde mede, dat de bibliotheek veel geschenken had ont- vangen, en wel in de eerste plaats de verzamelde geschriften van Beyerink, voor zoover verschenen (jammer, dat die van Hugo de Vries nog maar steeds ontbreken!) ; van den heer W. W. Schip- per het Botanisches Centralblatt van 1887—1917 met slechts enkele ontbrekende afleveringen en verder nog eeu aantal publicaties door bemiddeling van de botanische instituten te Bonn, Erlangen en Halle en het Kaiser Wilhelm Institut für Biologie te Dahlem. Aangekocht werden alleen de Flora Batava afl. 402—405 en Ascher- son—Graebner’s Synopsis der mitteleuropäischen Flora Lief. 96—104. Het werk van den conservator aangaande de bibliotheek bepaalt zich alleen tot het catalogiseeren der aanwinsten.
Het modelherbarium is thans geheel gereed, wat de Phanero- gamen betreft. De losliggende ex. van het herbarium werden op- geplakt van nr. 867 tot nr. 1050. Als geschenken werden ontvangen :
1. de rest van het herbarium van den conservator (na nr. 1250) in ‘t geheel 942 planten.
2. van de heeren J. Kern en B. Reichgeld 14 planten, waarbij Poa bulbosa L. monstr. vivipara van Heumen; Rumex scutatus L. var. hastatus Schult. uit de Weurtsche Waard; Scrophu- laria canina L. uit de Weurtsche en Beuningsche Waard en Calli- stephus chinensis N. ab E. van Beuningen. Nederl. Kruidk. Archief. 1921.
oD
34
3. van den heer C. G. G. J. van Steenis 24 planten, waarbij Rumex salicifolius Weinmann uit Zeist; A xyris amaranthoides L. uit Zeist; Evucastrum Pollichii Sch. et Sp. met ten deele bloemen zonder meeldraden, doch met 8 kroonblaadjes, uit Vreeswijk en Achillea millejolium L. collina Becker pannonica Scheele van Hollandsche Rading.
4. Lycopodium annotinum L. uit Frederiksoord (J. J. van Nouhuys); Lycopodium complanatum L. var. anceps Wallr. van Winterswyk (Mr. A. Th. ten Houten); Salvinia natans All. uit de Balkenhaven te Meppel (R. v.d. Wink); Rubus vulgaris Wh. et N. var. laciniatus Willd. uit Bergen (N. H.) door Mej. M. J. de Verwer; Datura Sitramonium L. var. Tatula L. van ’s-Gravenhage (W. J. Doijer); Petunia violacea Lindl. van Arnhem aan den Rijn (Dr. A. C. Oudemans); Helminthia echioides Gaertn. van een akker met Provence luzerne, met Centaurea solstitialis L., te Putten op de Veluwe (Dr. J. Th. Oudemans); Leontodon autum- nalis L. var. cinerascens Briq. uit Soesterveen (O. L. van Steenis) en verder nog eenige planten van de H. H.: C. Sipkes, L. Dors- man Czn. en N. Meihuizen. De determinaties werden door den conservator en het lid Henrard gecontroleerd.
Aan alle personen, die door het schenken van boeken of planten de vereeniging aan zich verplicht hebben, wordt hierbij hartelijk dank gebracht; een woord van bijzonderen lof komt wel toe aan den conservator, den heer H. Heukels, die in den loop van enkele achtereenvolgende jaren zijn geheele herbarium aan de vereeniging heeft geschonken, en het aldus mogelijk heeft gemaakt, dat de meeste opgaven uit zijn bekende Flora's altijd kunnen worden nagegaan. Waren de herbaria van vroegere floristen steeds aan de vereeniging of andere wetenschappelijke inrichtingen overgegaan, dan zouden er nu heel wat minder vraagpunten zijn. Dat deze belangrijke schenking voor vele anderen een navolgenswaardig voorbeeld moge zijn !
Van de gelegenheid, om het herbarium der vereeniging op de plaats zelve te raadplegen, werd slechts een matig gebruik gemaakt. Verscheidene keeren werd aan de leden materiaal er uit ter studie
35
_ toegezonden; voor het eerst na den oorlog ook weer naar het buiten- land.
Tot slot van dit verslag zij nog vermeld, dat de commissie be- sloot, het bestuur der vereeniging te vragen, nogmaals bij het be- stuur van het Koloniaal Instituut aan te dringen op het laten drukken van den catalogus onzer bibliotheek.
J. C. SCHOUTE, Voorzitter. W.H. WACHTER, Secretaris.
Bijlage.
Titels der „nieuwe aanwinsten” van de bibliotheek der Ned. Botanische Vereeniging in 1921.
A. Tijdschriften.
Aanteekeningen van het verhandelde in de sectiever- gaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genoot- schap van Kunsten en Wetenschappen. Utrecht. 31 Mei 1920; 1 Juni 1920.
Abhandlungen aus dem Gebiete der Naturwissenschaf-
_ ten, hrg. v.d. naturwissenschaftlichen Verein in Hamburg. Ham- burg. Bd. 21; Hft. 2.
Acta forestalia fennica. Helsingfors. dl. 1. 2. 1913; dl. 3, 1914; dl. 4, 5, 1915; dl. 6, 7, 1917; dl. 8, 1918; dl. 9—11, 1919; dl. 12, 1920. :
American Journal of Botany. Lancaster. vol. 7, no. 10, 1920; vol. 8, no. 1—8, 1921.
American, the, Midland Naturalist. Indiana. vol. 6, no. 12,
1919; vol. 7, no. 1—6, 1920.
Annalen des K. K. Hofmuseums zu Wien. Wien. Bd. 34.
Annales de la Société Botanique de Lyon. Lyon. tome 41, 2e partie, 1920.
Annali di Botanica. Roma. vol. 15, fasc. 3.
3%
36
Annals of the Missouri Botanical Garden. St. Louis. vol. 7, no. 1—4. /
Archief, vroegere en latere mededeelingen, voornamelijk in be- trekking tot Zeeland, uitgeg. d. h. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Middelburg. 1921.
Archives de l'Institut Botanique de l'Université de Liège. vol. 5.
Archives Neerlandaises des Sciences exactes et naturel- les. Haarlem. Serie 111 B (Sciences naturelles) tome 4, livr. 1, 1921.
Serie 111 C (Physiol. de l'homme et des animaux) tome 5, livr. 1—4; tome 6, livr. 1.
Arkiv för Botanik, utg. af Kon. Svenska Vetenskaps- akademien. Stockholm. Bd. 16.
Atti del Real Instituto d'Incorraggiamento di Napoli. 1913—1916.
Beitrage zur geobotanischen Landesaufnahme, hrsg. von der pflanzengeograph. Komm. d. Schweiz. naturforsch. Ge- sellsch. Ziirich. no. 7—9.
Bergens Museum Aarsberetning. 1918—1919; 1919—1920.
Bergens Museums Aarbok. Bergen. Hft. 2, 1917—1918; Hft. 1, 2, 1918—1919.
Berichte der Oberhessischen Gesellschaft fiir Natur- und Heilkunde, medizinische Abteilung. Bd. 12.
Berichte iiber die Verhandlungen der Kén. Sachsischen Gesellsch. der Wissenschaften zu Leipzig, mathem.- phys. Classe. dl. 71, no. 4; dl. 72, no. 1, 2.
Berichten van de Afdeeling Handelsmuseum van het Koloniaal Instituut. Amsterdam. no. 4, 1920; no. 5, 1921.
Biologiske Meddelelser, utg. det Kgl. Danske Videnskabernes Selskab. Kjobenhavn. Bd. 2, no. 2—).
Botanisches Zentralblatt. (Assoc. Intern. des Botanistes.) Haarlem. 1887, behalve no. 1—39; 1888—1890; 1891, beh. no. 16 en 17; 1892—1902; 1903, beh. no. 49; 1904, beh. no. 12; 1905—1910; 1911, beh. no. 6; 1912—1917.
BIJ
Bulletin van het Departement van Landbouwin Suriname. Paramaribo. no. 40—43.
_ Bulletin van het Instituut voor Plantenziekten. no. 16.
Bulletin du Jardin Botanique de Buitenzorg. serie 3, 1921, livr. |—3.
Bulletin mensuel de la Société des Naturalistes Luxem- bourgeois. Luxembourg. 1920, 14e année.
Bulletin du Museum National d'Histoire naturelle. Paris. 1915, no. 4—7; 1916, no. 1—7; 1917, no. 1—7; 1918, no. 1—7; 1919, no. 1—7; 1920, no. 1—7.
Bulletin of the New-York Botanical Garden. New-York,
Reno. 405 411):
Bulletin de la Société Linnéene de Normandie. Caen. serie 6, vol. 7, 1914; vol. 8, 1915; vol. 9, 1916: vol. 10, 1917: serie 7, vol. 1, 1918; vol. 2, 1919.
Bulletin de la Société royale de Botanique de Belgique. Bruxelles. tome 54.
Bulletin de la Société Vaudoise des Sciences Naturelles. Lausanne. vol. 53, no. 198; 199; vol. 54, no. 200.
Bulletino della Societa Botanica Italiana. Firenze. 1914, no. 4—9; 1915, no. 1—9; 1916, no. 1—9; 1917, no. 1—9; 1918, no. 1—6; 1919, no. I—9; 1920, no. 1—9; 1921, no. 1—6.
Bulletino bibliografico della Botanica Italiana. Firenze. 1914, sem. 1 en 2; 1915, sem. | en 2; 1916, sem. | en 2.
Bulletin de la Station Biologique d’Arcachon. année 16, 1914; année 17, 1915—1920.
Commentari dell. Attenio di Brescia. Brescia 1919.
Flora Batava; afbeelding en beschrijving der Neder- landsche gewassen. 's-Grav. afl. 400—405.
Flugblatt der Biologischen Anstalt fiir Land- und Forst- wirtschaft. Dahlem bei Berlin, no. 64, 65.
IzojeSéa o Raspravama matematiëko-prirodoslovnoga Razreda, Jugoslavenska Akademija Znanosti [ Om- jesnostiO Zagrebu. (Bulletin des travaux de la classe des Sciences mathématiques et naturelles, Académie des Sciences
: 38
des Arts des Slaves du Sud de Zagreb. 1918, svezak 9 i 10; 1919, svezak |] 1 12.
Jaarboek van het Departement van Landbouw. Buiten- zorg, 1919.
Jaarverslag van de Vereeniging Koloniaal Instituut. Amsterdam, 1920.
Journal of the College of Science, Imperial University of Tokyo. Tokyo, vol. 43, art. 7.
Journal of the Elisha Mitchel Scientific Society. Chapel Hill, vol. 36, no. 3—4.
Kryptogamische Forschungen, hrsg. v. d. Bayer. Botan. Gesellsch. z. Erforschung der heimischen Flora. Miinchen, 1920, no. 5.
Levende, de, Natuur, Amsterdam. Jrg. 25, afl. 9—12; Jrg. 26, afl. 1—6.
Mededeelingen van het algemeen proefstation der A. V. R. O. S. algemeene serie no. 5—12; rubber serie no. 23—33.
Mededeelingen van het Deli proefstation. no. 16—21.
Mededeelingen van het Instituut voor Plantenziekten. no. 41, 42, 45—47, 49.
Mededeelingen van het proefstation van de Java-suiker-
industrie. chemische serie 1920, no. 5 en 6; 1921, no. 1—7, 10. landbouwkundige serie 1920, no. 8, 9; 1921, no. 1, 3, 4. technische serie 1921, no. |, 2. onderafdeeling Cheribon. 1921, Sept. Mededeelingen van het proefstation voor suikerriet in West- Java te Kagok- Tegal. no. 12, 19. Mededeelingen van het proefstation Oost-Java. Pasoe- roean. no. 22. Mededeelingen van het proefstation voor Thee. Buiten- zorg. no. 68—75. Mededeelingen van het proefstation voor Vorstenland- sche Tabak. no. 40, 41. Mededeelingen van ’s-Rijks Herbarium. no. 36—4l.
a9
Mémoires del’AcadémieroyaledesSciences et des Lettres de Danemark. Copenhague, section des Sciences. série 8, tome 6, no. |.
Meteorologische waarnemingen gedaan op de meteoro- logische stations in de koloniën Suriname en Curacao. 1918.
Mitteilungen der Bayerischen Botanischen Gesellschaft der heimischen Flora. München. Bd. 3, no. 28—30.
Mitteilungen aus der Biologischen Anstalt fiir Land- und Forstwirtschaft. Dahlem bei Berlin. no. 18—20.
Mitteilungen des Thiiringischen Botanischen Vereins. Weimar. Hft. 34, 35.
Mycological writings of C. G. Lloyd. Cincinnati. Ohio.
writings 1910; 1191; 1913; 1915—1919. mycological notes no. 38—60.
Natura, orgaan der Nederlandsche Natuurhistorische Vereeniging no. 268—275.
Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indié. dl. 80.
Nederlandsch Kruidkundig Archief, verslagen en mede- deelingen der Nederlandsche Botanische Vereeniging. 1920.
Notizblatt des Botan. Gartens und Museum zu Berlin- Dahlem. no. 1—71. Appendix no. 1—35.
Nuovo Giornale Botanico Italiane. Firenze. vol. 21, 1914, no. |—4; vol. 22, 1915, no. 1—4; vol. 23, 1916, no. 1—4; vol. 24, 1917, no. 1—4; vol. 25, 1918, no. 1—4; vol. 26, 1919, no. 1—4: vol. 27, 1920, no. |.
Nuova, la, Notarisia. Modena. serie 32, Luglio-Ottobre, 1921.
Nyt Magazin for Naturvidenskaberne. Kristiania. Bd. 57, 58.
Osterreichische Botanische Zeitschr. Wien. Jhrg. 69, 1920, no. 11 en 12; Jhrg. 70, 1921, no. 1—8.
Oversigt over det Kongelike Videnskabernes Selskabs Forhandlinger. (Bulletin de l'Académie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark) Kobenhavn. Juin 1919—Ma: 1920.
40
Proceedings of the Academy of natural Sciences of Philadelphia. vol. 72, part 1, 2, 3.
Proceedings of the American Philosophical Society, held at Philadelphia for promoting useful knowledge. vol. 59, no. 3—6.
Proceedings ofthe National Academy of Sciences. Washing- ton. vol. 6 no. 8—11; vol. 7, no. 3, 5—7.
Proceedings of the Royal Society of Edinburgh. vol. 40, 1919—1920, prt. 2; vol. 41, 1920—1921, prt. 1.
Proceedings of the Royal Society of Victoria. Melbourne. vole 32. sort. 2.
Procés verbaux de la Société Linnéene de Bordeaux. tome 70, 1917—1918; tome 71, 1919.
Programma van het onderwijs van de Rijkslandbouw- school te Wageningen. 1921—1922.
Publications of the University of California. Berkely. vol. 6, no. 13—19; vol. 7, no. 1—8.
Recueil des Travaux Botaniques Néerlandais publié par la Société Botanique Néerlandaise. vol. 17, 1920, livr. 4; vol. 18, 1921, hvr. 1, 2.
Sitzungsberichte der Kon. Preussischen Akademie der Wissenschaften. 1916, Nr. 20; 1917, Nr. 51, 1918, Nr. 11, 50; 1919, Nr. 34, 44; 1920, Nr. 6; 1921, Nr. 18.
Smithsonian Reports. Publication 2558, 2563, 2564.
Treubia. Batavia. vol. 1, 1919, livr. 4.
Verhandlungen des Botanischen Vereins der Provinz Brandenburg. Berlin. 1896, 1920.
Verhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft in Basel. Bd. 31, 1919—1920.
Verhandlungen des Naturwissenschaftlichen Vereins in Hamburg. Bd. 27, 1919.
Verslag van het Departement van Landbouw in Suriname. Paramaribo. 1920.
Verslagen en mededeelingen van de afdeeling handel van
41
het Departement van Landbouw, Nijverheid en Han- del no. 2.
Verslagen en mededeelingen van de Directie van den Landbouw. 1920, no. 4; 1921, no. 1—3.
Vierteljahrschrift der Naturforschenden Gesellschaft in Ziirich. Jhrg. 65, 1920, Hft. 3—4.
Vlugschrift van het Deli proefstation. no. |, 3, 5—10.
B. Overige Werken.
Andreesen, A. Beiträge zur Kenntnis der Physiologie der Desmidiaceen. Jena, 1909. 41 blz.; fign. Acad. proef- schr. Halle-Wittenberg.
Angelstein, U. Untersuchungen iiber die Assimilation submerser Wasserpflanzen. Halle, 1910. 37 blz.; fign.; tabn. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Ascherson, Pau! und Graebner, Paul, Synopsis der Mitteleuropäischen Flora, lief. 96—103.
Becker, K. L., Untersuchungen iiber die Ursache der Sterilität bei einigen Prunaceen. Halle, 1920. 43 blz. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Benecke, W., Beiträge zum Problem der Kohlensäure- assimilation. Jena. (32) blz. Overdr. ,,Zeitschr. f. Botan.” Wires 15.) Hit. 7.
Benecke, W. Pflanzen und Nacktschnecken. z. pl. (27) blz.
Boosfeld, A. Beitrage zur vergleichenden Anatomie stammsukkulenter Pflanzen. Dresden, 1920. 43 blz; tabn.; pltn. Acad. proefschr. Frankfort.
Buchholz, Maria. Uber die Wasserleitungsbahnen in den interkalaren Wachstumszonen monokotyler Sprosse. Jena, z. jr. 66 blz.; tabn. fign. Overdr. ,,Flora’”, neue Folge, Bd. 14, Hft. 1.
Busch, P. Anatomisch-systematische Untersuchung der Gattung Diospyros. Crefeld, 1913. 94 blz. Acad. proefschr. Erlangen.
42
Claussen, P. Nachruf fiir Paul Ascherson. z. pl. 5 blz. Overdr. ,,Mitteil. d. Bad. Landesvereins f. Naturk. und Natur- schutz’, 1913.
Claussen, P. Uber Eientwicklung und Befruchtung bei Saprolegnia monoica. Berlin. (17) blz.; pltn. Overdr. ,,Fest- schr. d. Deutschen Botan. Gesellsch.”’, Bd. 26, Jhrg. 1908.
Claussen, P. Über neuere Arbeiten zur Entwicklungs- geschichte der Ascomyceten. Berlin. 38 blz; fign. Overdr. „Berichte d. Deutschen Botan. Gesellsch.”’, Bd. 24, Jhrg. 1906, Generalversammlungsheft.
Claussen, P. Zur Entwickelungsgeschichte der Asco- myceten. Boudiera. Leipzig. 27 blz.; fign.; Overdr. ,,Botan. Ztg.”, Jhrg. 1905, Heft. 1/2.
Correns, C. Die Absterbeordnung der beiden Geschlech- ter einer getrennt geschlechtlichen Doldenpflanze.
_(Trinia glauca) z. pl. (17) blz.; fign.; tabn. Overdr. ,,Biol. Zentralblatt”, Bd. 39, Nr. 3, 1919.
Correns, C. Die ersten zwanzig Jahre Mendelscher Vererbungslehre. Berlin. 7 blz. Overdr. ,,Festschr. d. Kaiser Wilhelm-Gesellsch. z. Förderung d. Wissensch. zu ihrem 10jahrigen Jubilaum, 1921.
Correns, C. Die geschlechtliche Tendenz der Keim- zellen gemischtgeschlechtlicher Pflanzen. Jena, z. jr. (9) klz; fign. Overdr. ,,Zeitschr. f. Botan.”, Jhrg. 12, Hft. 2.
Correns, C. Gregor Mendels Briefe an Carl Nageli 1866—1873; ein Nachtrag zu den veröffentlichten Bastardie- rungsversuchen Mendels. Leipzig. (73) blz. Overdr. „Abhandl. d. mathemat-phys. Klasse d. Königl. Sachs. Gesellsch. d. Wissensch., Nr. 3, Bd. 29, 1905.
Correns, C. Individuen und Individualstoffe. Berlin. 38 blz. Overdr. „Die Naturwissensch.”, Hft. 13—16, 1916. Correns, C. Eine mendelnde kalteempfindliche Sippe (f. delicata) der Mirabilis Jalapa. Berlin. 6 blz.; afbdn.; tabn. Overdr. ,,Zeitsch. f. induct. Abstammungs- und Ver-
erbungslehre’, Bd. 10, Hft. 1 und 2, 1913.
43
Correns, C. Selbststerilitat und Individualstoffe. Miinster. 32 blz.; tabn. Overdr. ,,Festschr. d. mediz.-natur- wissensch. Gesellsch. z. 84 Versammlung Deutscher Natur- forscher und Arzte, 1912.
Correns, C. Uber eine nach den Mendelschen Gesetzen vererbte Blattkrankheit (Sordago) der Mirabilis Jala- pa. Leipzig. (31) blz. afbdn.; pltn.; fign. Overdr. ,, Jahrbiicher f. wissensch. Botan.”, Bd. 56, (1914).
Correns, C. Uber den Unterschied von tierischem und pflanzlichem Zwittertum. Leipzig. 24 blz.; tabn. Overdr. , Biol. Centralblatt’’, Bd. 36, Nr. 1, 1916.
Correns, C. Versuche bei Pflanzen das Geschlechtsver- haltnis zu verschieben. Berlin. 24 blz.; fign.; graph. voorstn. Overdr. ,,Hereditas 2, 1921.
Correns, C. Zahlen- und Gewichtverhältnisse bei eini- gen heterostylen Pflanzen. z. pl. (12) blz.; tabn. Overdr. Biol. Centralblatt’’, Bd. 41, Nr. 3, 1921.
Doubelt, H. Beitrage zur Kenntnis eines pigmentbilden- den Penicilliums. Halle, 1909. 30 blz. fign. Acad. proef- schrift Halle-Wittenberg.
Fiedler, H. Beitrage zur Kenntnis der Nyctaginiaceen Halle, 1910 (33) blz. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Freman, D. L. Untersuchungen über die Stromabildung der Xylaria Hypoxylon in kiinstlichen Kulturen. Halle, 1910. 24 blz; fign.; pltn. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Gehrmann, C. Beitrag zur Kenntnis ruhrähnlicher Bakterien. Halle, 1918. 36 blz.; tabn. Acad. proefschr. Halle- Wittenberg.
Gericke, F. Experimentelle Beitrage zur Wachstums- geschichte von Helianthus annuus. Halle, 1909. 41 blz. tabn.; graph. voorstn. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Hansen, A. Goethes Morphologie. (Metamorphose der Pflanzen und Osteologie); ein Beitrag zum sächlichen und philosophischen Verständnis und zur Kritik der morphologi- schen Begriffsbildung. Giefien, 1919. 200 blz.
44
Hauser, R. Untersuchungen an Makrogametophyten von Piperaceen. Leipzig-Berlin. (34) blz.; fign. Overdr. „Beiträge z. allgem. Botan.”
Hecht, K. Studien über den Vorgang der Plasmolyse. Halle, 1912, 55 blz.; pltn. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Herrmann, W. Uber das phylogenetische Alter des mechanischen Gewebesystems bei Setaria. Halle, 1909 69 blz. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Hessmer, Meta. Anatomische Untersuchungen an Son- nen- und Schattenblättern immergriiner Pflanzen Halle. 1914. 59 blz; fign.; tabn. Acad. proefschr. Halle-Witten. berg.
Janssonius, H. H., and J. W. Moll. The Linnean method of describing anatomical structures; some remarks concerning the paper of Mrs. Dr. Marie C. Stopes, entitled: Petrifactions of the earliest European Angio- sperms. Gron. 12 blz.; fign. Overdr. ,,Recueil des Trav. Botan. Neerland.’’, vol. 9, livr. 4, 1912.
Jauerka, O. Die ersten Stadien der Kohlensäureaus- scheidung bei quellenden Samen. Breslau, z. jr. (54) blz; fign.; tabn. Overdr. „Beiträge z. Biol. d. Pflanzen”.
Keil, F. Beitrage zur Physiologie der farblosen Schwefel- bakterien. Breslau, z. jr. (36) blz. Overdr. ,,Beitrag z. Biologie d. Pflanzen’.
Klieneberger, Emmy. Uber die Gréfe und Beschaffen- heit der Zellkerne mit besonderer Berücksichtigung der Systematik. Dresden, 1917, 60 blz. tabn.; pltn. Acad. proefschr. Frankfort.
Knös, R. Anatomische Untersuchungen über die Blatt- spreite der einheimischen Farne. (Erlangen) 59 blz. Akad. proefschr. Erlangen.
Kunz, M. Systematisch-anatomische Untersuchung der Verbenoideae unter Ausschluf der Gattungen Ver- bena, Lantana und Lippia. Ettlingen, 1911. 78 blz.; fign. Acad. proefschr. Erlangen.
45
Kunz, M. Die systematische Stellung der Gattung Kra- meria unter besonderer Beriicksichtigung der Anato- mie. Dresden. 14 blz. Overdr. ,,Beih. z. Botan. Centralblatt’’, Bd. 30 (1913), Abt. 2
Kiister, E. Die Gallen der Pflanzen; ein Lehrbuch fiir Botaniker und Entomologen. Leipzig, 1911. X, 437 blz.; afbdn.; fign.
Kiister, E. Lehrbuch der Botanik fiir Mediziner, mit einem Vorwort von Dr. P. Krause. Leipzig, 1920. VIII, 420 blz.; afbdn.; fign.
Kiister, E. Pathologische Pflanzenanatomie. 2e umge- arb. Aufl. Jena, 1916. XI, 447 blz.; afbdn.; fign.
Küster, E. Uber Zonenbildung in kolloidalen Meier Jena, 1913. VIII, 111 blz; fien. Beiträge z. entwicklungs- mechanischen Anatomie der Pflanzen, Hft. 1.
Liebau, O. Beiträge zur Anatomie und Morphologie der Mangrove-Pflanzen, insbesondere ihres Wurzel- systems. Halle, 1913. 33 blz.; fign. Acad. proefschr. Halle- Wittenberg.
Lorenzen, M. Die Epidermis des Weizenblattes bei den verschiedenen Kulturformen. Halle, 1920. 48 blz.; fign.; tabn. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Maertens, H. Das Wachstum von Blaualgen in minerali- schen Nahrlésungen. Breslau, z. jr. (55) blz.; tabn. Overdr. „Beiträge z. Biol. d. Pflanzen”.
Markowski, A. Beitrage zur Kenntnis der Gattung Pedilanthus. Halle, 1912. 50 blz.; pltn.; fign.
Meinhold, F. Beitrage zur Physiologie der Diatomeen. Halle, 1911. 31 blz.; afbdn.; pltn.; tabn. Overdr. „Beiträge z. Biol. d. Pflanzen’’.
Mevius, W. Beiträge zur Physiologie ,,kalkfeindlicher’ Gewächse. z. pl. (35) blz.; tabn. Overdr. ,, Jahrbiicher f. wissenschaftl. Botan.”’, Bd. 60, Hft. 2, 1921.
Montfort, C. Die Xeromorphie der Hochmoorpflanzen
46
als Voraussetzung der „physiologischen Trockenheit” der Hochmoore. Jena, z. jr. (94) blz.; fign. Overdr. „Zeitschr. f. Botanik”’, Jhrg. 10, Hft. 5/6.
Miinz, E. Zur Physiologie der Methanbakterien. Halle, 1915. 61 blz.; fign.; tabn.; graph. voorstn.
Nitzschke, J. Beitrage zur Phylogenie der Monokoty- len; gegriindet auf der Embryosackentwicklung apokarper Nymphaeaceen und Helobien. Halle, 1914, 41 blz.; fign. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Pammel, L. H. Flora Northern Iowa Peat bogs. Desmoines 1909, 45 blz.; afbdn.; fign. Overdr. ,,lowa Geolog. Survey”, vol. 19, annual Report, 1908, pp. 735—778.
Pammel, L. H. The problem of weeds in the West. z. pl. en jr., 46 blz. pltn. Iowa Acad. of Sciences.
Pammel, L. H., and Estelle D. Fogel. The underground
„organs of afew weeds. z. pl. en jr. 10 blz.; pltn.
Pammel, L. H., and Charlotte M. King. Delayed germina- tion. z. pl. en jr. 32 blz.; pltn.; tabn.; stastn. lowa Acad. of Sciences.
Pammel, L. H., and Charlotte M. King. Notes on factors in Fungus diseases of plants, with records of occur- rences of plant diseases at ames for a period oftwenty- five years. z. pl. en jr., 57 blz.; tabn.; stastn.; graph. voorstn. lowa Acad. of Sciences.
Peter, J. Zur Entwicklungsgeschichte einiger Caly- canthaceen. Breslau, z. jr. 27 blz.; afbdn. Overdr. ,,Beitrage z. Biol. d. Pflanzen.”
Pfeiffer, H. Revision der Gattung Ficinia Schrad. Bremen, 1921. 63 blz. tabn.
Rabbas, P. Beitrage zur Kenntnis des Wachstums der Ranunculaceenwurzel. (Berlin) (1913) 44 blz.; fign. Acad. proefschr. Berlijn.
Rexhausen, R. Uber die Bedeutung der ektotrophen Mykorrhiza für die höheren Pflanzen. Halle, 1920. 46 blz.; fign. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
47
Ruben, M. Uber die Embryonen pharmakognostisch wichtiger Samen. Halle, 1918. 41 blz.; fign. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
Schaffnit, K. Uber die Nektarien der Ranunculaceen unter Beriicksichtigung der Struktur der kronartig ge- farbten Bliitenteile. (Erlangen), 1914. 62 blz. Acad. proef- schr. Erlangen.
Schmidt, A Die Abhangigkeit der Chlorophyllbildung von der Wellenlange des Lichtes. Halle, 1914. 31 blz.;. tabn.; graph. voorstn. Acad. proefschr. Halle-Wittenperg.
Schulz, H. Uber Korrelationen zwischen den Bliiten- teilen und den geotropischen Bewegungen der Bliiten- schafte, nach Untersuchungen insbesondere an Pa- paver. z. pl. 66 blz.; tabn.; fign.; graph. voorstn. Overdr. ,Leitschr. f. wissensch. Botanik’’, Bd. 60, Hft. 1, 1921.
Solereder, H. Bemerkenswerte anatomische Vorkomm- nisse bei einigen Drogen. Berlin. (8) blz.; fign. Overdr. „Archiv d. Pharmazie’, Bd. 245, Hft. 6, 1907.
Solereder, H., Johann Wilhelm Crudy, ein frankischer Arzt und Naturforscher in West- Indien. z. pl. (6) blz. Overdr. ,,Symbolae antillanae seu fundamenta Florae Indiae occidentalis’, edidit Ignatius Urban, vol. 7, fasc. |.
Solereder, H. Pfropfversuche mit der Mistel und der Riemenblume im botanischen Garten zu Erlangen. Stuttgart. (5) blz.; afbdn. Overdr. ,,Naturwissensch. Zeitschr. f. Forst- und Landwirtsch.”, Jhrg. 6, Hft. 1, 1908.
Solereder, H Uber die Versetzung der Gattung Heter- anthia von den Scrophulariaceen zu den Solaneen. Dresden. 5 blz. Overdr. ,,Beiheft z. Botan. Centralblatt’’, Bd. 23, Abt. 2, (1915).
Solereder, H. Uber die systematische Stellung von Lebeckia? retamoides Bak. z. pl. (4) blz. Overdr. ,,Bull. de |’Herbier Boissier’’, ser. 2, (1902) Nr. 2.
Solereder, H. Uber die Stammpflanze des sogen. Hard- wickia-Balsams, Kingiodendron pinnatum Harms,
48
nebst Bemerkungen über verwandte Genera. Berlin. (6) blz. Overdr. „Archiv d. Pharm,’ Bd. 246, Hft. 1, 1908.
Solereder, H. Uber Riickschlagerscheinungen an der astlosen Fichte des Erlanger botanischen Gartens und über diese astlose Fichte überhaupt. Erlangen (4) blz.; afbdn. Overdr. „Sitzungsber. d. physikal.-medizin. Societät in Erlangen”, Bd. 42, (1910).
Solereder, H. Uber den Nachweis von Friichten der ge- meinen Bärentraubein einer Preisselbeermarmelade; zugleich ein Beitrag zur Kenntnis der Samen von Arctostaphylos und Arctous. Berlin. (8) blz.; Overdr. ,,Zeitschr. f. Untersuchung d. Nahrungs- und Genufimittel, sowie Gebrauchsgegenstande’’, Ballen 1916;
Solereder, H. Uber die Gattung Rehmannia. Berlin. 14 blz.; fign. Overdr. „Berichte d. Deutschen Botan. Gesellsch.”’
Othe, WOODS 1b O7E, elie. 7),
Solereder, H. Uber die Gattung Hemiboea. Dresden. 10 blz.; fign. Overdr. ,,Beihefte z. Botan. Centralblatt’’, Bd. 29, CID a Abtse2-
Solereder, H. Uber die Cyanocysten van Cyanastrum cordifolium Oliv.; mit Bemerkungen über die systematisch- anatomischen Merkmale von Cyanastrum. Dresden. (5) blz. Overdr. ,,Beihefte z. Botan. Centralblatt’’, Bd. 33, Abt. 1, (1916).
Solereder, H. Uber Artocarpus laciniata Hort., und ihre Zugehörigkeit zu Ficus Cannonii N. E. Brown. z. pl. (6) blz.; plt. Overdr. „Bull. de l’Herbier Boissier’’, ser. 2, (1903) no. 6.
Solereder, H. Samen von Evonymus europaea mit un- vollstandigem Arillus. (München) (1) blz. Overdr. ,,Mitteil. d. Bayer. Botan. Gesellsch. z. Erforschung d. heiml. Flora’, Bd. 2, Nr. 2, (1909).
Solereder, H. Systematisch-anatomische Untersuchun- gen des Blattes der Hydrocharitaceen. Dresden. 104 blz: fign. Overdr. „Beihefte z. Botan. Centralblatt’’, Bd. 30, (1913) Abt. 1.
49
Solereder, H. Zur naheren Kenntnis von Poclycarpaea filifolia Webb edd Christ und anderen kanarischen Polycarpaea-Arten. z. pl. 8 blz. Overdr. „Bull. de |’Herbier Boissier’’, ser. 2, tome 4, (1904) no. 5.
Solereder, H. Zur Struktur der Leguminosenschalen,
_insbesondere über das Vorkommen von Kieselkörpern in ihnen. Berlin. (5) blz. Overdr. „Archiv d. Pharmacie’, Bae 2o8, Elft 2, 1920:
Solereder, H. Zur Systematik einiger Gesneraceen- Gattungen, insbesondere der Gattung Napeanthus. Dresden. 8 blz. Overdr. „Beihefte z. Botan. Centralblatt”’, (1909), Abt. 2.
Solereder, H. Zwei Beitrage zur systematischen Ana- tomie. Leipzig-Berlin. (7) blz.; fign. Overdr. ,,Botan. Jahr- bücher f. Systemat., Pflanzengeschichte und Pflanzengeograph.”’ Bd. 50, Supp!. Bd.
Solereder, H. Zwei Berichtigungen z. pl. 8 blz. Overdr. „Bull. de l’Herbier Boissier’’, ser. 2 (1903), no. 4.
Spilman, H. Afbeeldingen van kerken, kasteelen en andere gebouwen in Oostelijk Noord-Brabant: met aan- teekeningen van Jhr. Mr. A. F. O. van Sasse van I Jsselt. ’s-Hert., MOAI stm. st. |: 38 blz. Uitg. _,Provinc. Genootschap. v. Kunsten en Wetensch. in Noordbrabant.”
Stuart, P. C. Cohen, Slijmafzondering bij Camellia theifera (Griff.) Dyer. Weltevr. 7 blz. Overdr. ,,Handel. v. h. eerste Ind. Natuurwetensch. Congres, Weltevr. 3—6, Oct., 1919.
Theune, E. Beiträge zur Biologie einiger geokarper Pflanzen. Halle, 1916. (57) blz.; pltn.; fign. Acad. proefschr. Halle- Wittenberg.
Verslag betreffende takken van dienst ressorteerende onder de Directie van den Landbouw over 1912. ‘s-Grav., 1912. VIT, 69 blz. Dept. v. Landb., Nijverh. en Handel, Dir. v. d. Landb.
Verzamelde Geschriften van M. W. Beyerinck. Delft, 1921,
Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 4
50
3 din. aanw. dl. 1 : 426 blz; tabn.: pltn. dl. 2 : 359 blz; fign.; pltn. dl. 3 :350 blz; fign.; pltn.
Wager, H. A. A list of the mosses of South Afrika. Pret., 1917. 20 blz. Uitg. „Transvaal Museum”.
Wilke, F. Beiträge zur Kenntnis der Gattung Mesem- brianthemum. Halle. 1913. 47 blz; fign. Acad. proefschr. Halle-Wittenberg.
REKENING EN VERANTWOORDING
van den Penningmeester.
Het verslag kan dit jaar iets rooskleuriger zijn dan vorige jaren. Door de veranderde geldmarkt vertoonen, voor ‘t eerst sedert 1916 de beide fondsen: Brumund- en Kok Ankersmitfonds een winstsaldo door koersverschil. De voortdurende waardedaling van eerstgenoemd fonds zal nu misschien tot stilstand gekomen zijn. Door verwisseling van een uitgeloot stuk van dit fonds in 5% Nederland Obligatie a f 1000 is ook ‘t rendement iets verbeterd, al dekt dit lang niet de onkosten.
Aangaande het Kok Ankersmitfonds werd het vorig jaar opge- merkt of het mogelijk zou zijn de hypotheekrente te verhoogen. Dit bleek mogelijk bij de hypotheek v. d. Kooy, waar de rente van nu af 515% bedraagt in plaats van 4, Yee
Ook het Vrije Fonds vertoont door de toevallige omstandigheid, dat de uitgaven voor het Recueil dit jaar zooveel lager waren dan de raming een winstsaldo van ole f 1000, ook al door den sterk toegenomen verkoop van exemplaren Recueil zie f 600.
Verder geeft de rekening en verantwoording geen aanleiding tot bijzondere opmerkingen, alleen leverde de inning der contributie steeds meer bezwaren op.
Nu het de laatste maal is, dat ondergeteekende dit verslag op- maakt, zou hij gaarne den dank der Vereeniging willen brengen aan Dr. Kuyper, die zonder eenige officieele functie te bekleeden, zich zoo verdienstelijk maakt door voor de inning der gelden in Indié zorg te dragen.
De Penningmeester,
TH. WEEVERS.
4*
OS Shs / — 000! “ ne O8pLEr | OVL6EZ £| LL OvPL 66956 gs19g1 / | 07BOP “ geese f
[lenoayy Uejoers}U0D Yin Uojsworuj
Oog0 000004 slyooqyueqieeds 94U9%]
\
POD Asea Pe RETA] LUIS)
“spuof alis,
a [ES 19 ASAONT 0 50-6000 60 EEEN
“spuofpununag
EE [PY ISAS AS19 ON] od0000000 EEN |
“SPUO/NMSAIYU Py YOST ‘1761 Jeel yoy 19A0 ONINAASALSNIA NA “SAT TUTA
O8'8hrs /
04-8601 * SOA Gele —¢G) “
86595“ O8OEEL “ 656017 /
91 L6E7 /
68 LEI 7 LT6S71 /
BC 19EL /
CGC SOLO /
. eee eee eee ee ewe se ee JSUIM op[es
APOEL HENS LO ISIOATCT
? ‘UISULIOpeSIOA HA uo Sla
0 00000000 00 uazuo NUUO U INN ye KY pnoyeg 304 ‘ton deyosyeewpry] 5000000 yoo yrorjgqrg ua UNE LH
erger Sipunypinzyy ‘JePaN sonbruezog XNPARI] sop [Lon]
“spuof alts,
Ene SUM op[es 90000000 Sumo Jolje IJslULUPY
‘spuofpunwnsg
Tg eer oo sty Op lec Suruoso Jorge IJstULWPY
“spuofpusdayup YO
gl — 00r = GI
— 00E = (051 OE — WIE
—o00z¢ |
SE — 6c
— 0021
=e mm OUG
ee
66
66
ce
~~
oe
66
—'0001 /
"UdARS}I a)
MPO ugAeSJIn IUSIZIOOAUGC) — 00LS / ee eee ee ee ee eee -WnegoH uaAeSJIN uozusunuow Innen) “LA WPIT (VZ ki ROE “ssss+* uogsoyuo ostoAIT =e © “U94sOx flI[G19 A Ud -sloy ‘SULIOPPS IO A — 0001 © EE prypay “YP ce yn & 6,09 00/00 ee AT ON UdAP SII) —'00Er / “spuof olur ziee venrerreees UoARSH ‘AIG ed np 4 Eeen oUr ar ns df *spuofpunuinag | ette rr uoAeSzn “ALT dl * yeoyzorjgig vojsog Uopurguy tose esses eecee tt TOFAIISUOD SIIEJEG —'‘07Z| {
“SPUOfMUSMIJUY YO
C761 ONLLOOUD HH
PPA DT A
[enaar “A TNI OA UIN oneIeped [tenooyj Uogoeruoo Jin Us}sUIOxU] yueqgieeds do Pps 9]U2y] "* saljnqujuog
REN “spuo} PAN uoAfryos 34 JV eee ee 24U9 x]
e cece eee es
CELLEN
uajsulosuj
9G 9ES9| © 6£ 61297 /
‘uep[nyoS
cE LOGE ©
SD00G000 o0 60500000 spuoypunwnig
"Maf POE “PAN Wond]
EN
[9'OpEE
"*spuo J oft
SPUO} TUS Io YU OS]
OSZI9E | EON | | Gays)” OG ZEI 7 195926 % LONG OG EL v006L ~ zl 9L0SE 7 SE GEEN ae COC eee GZ90Z01 © GL €6001 /
eee nett eee e eee eee egqugd H 000r / 0001/8 %%h AG “F4H ASM ‘PUR p tee gade ee opoe sano dao sapien
de COG A Gouin GONE PEN ON ZAG) |
“SpUOfPUNWNAT
Oe BN sey opjes SrjoopzooA "*aquat + GZ / OE ‘qp[nyossjeeig SurAltiyosuy ""aguor + OOI / Yr Ad F4H “Hoy Puqpueg | aqua + 0001 / % Pr 206] Wepionog “WED ‘SAO | Eg Av 6061 PYE™Y “S190 |
Reener vene: oquer + 997] f = (Os # ae SC ERO) MI nav 8681 P®°D BuryD ‘BAO | ENDE “+ 007 / yuegq ‘Iswy ‘puey | noes" equal + OL F %G puny [zg “SqO Z ap anaes omer OET | YE SO'N “190 | wages oper + OOOL f %r IWS A H “8490 |
wane cnet Ree 000} / & vervewnuownnien Wel 82H VON alen) SHEET ENE NIETO) | 9juot Jow WeploHoy *yrods ajsej Ue} yooyjodA py azul JOU *P19}}0Y ‘“Koosy “Pp ‘A ojsej ua} yeoyjodAyy
‘spuofpumssayup YO
“UasUI}IZIq
OS
CC6l YAANAOAC IE NVA SNV'IVd
60°€299r / 60°€299r /
ee LOECE |
69S 9E69| |
00 Is
c€VL98p /
e8h L9DE ~ HOL ool |
18991 * 6€ 0081 /
LV698 VOL
BON GCG 6 —' G/8 66
SOG Sgt Cort ane a ON ere 8008S! ~
OGAE 6'8L0e /
Len [pnor] JeoUIso) HPI) ISLA JV
. ee ee a eee eee ee ee ee oe es ee e sey opyes BI[99p100 A sister ays nesses ss Tranday UoFPeIUOI 100A Joqad] EE en Ae enten uoxnogtgop. os1oAIT
“spuo ali) ee ee e es e ee eee oe oe se ee e sey opyes SIjaPeN JV
"oul +- 0001 /%S 8161 PUEPSPEN ae | Se ote aa Rees Seamed (pe Ile ‘0001 / ® €) 00SE 1% “Pr Ll6l PULPSPN Aigo p quad + 007 /% HATZ PILYES OM “PEN FM) | eee LU FAV ONK IE ZEN "SIJO | Dn TR po wr an. 000! / %S “AG “A4H{ “pesuery “pony “zqpued | mets sss 000L £7999 jeg 304 “HYAT STV “zqpued | noose soquat + QOOL / %b W'S’A’H “4190 | Bes “aqua i. 057 ES 9 ‘N “84190. | ae Ciena Pe ch ee cities OOpz f = O01 F Wr 86, LUUD ‘Prog ‘STO Z 117 Q08h / = 001 F Yh BUCH PROD “SIO 4 "aquet + QOOL / ® Yop Wep,y “WoD 'SIAO PF
VERSLAG van de Commissie tot het nazien van de
Rekening en Verantwoording van den Penningmeester.
Ondergeteekenden, daartoe aangewezen door de vergadering van 27 Jan. 1922, hebben de rekening en verantwoording van den penningmeester over het jaar 1921 nagezien, en de bescheiden op het kapitaal der Vereeniging betrekking hebbende, gecontroleerd. Het is hun een genoegen te kunnen vaststellen, dat alles in volmaakte orde werd aangetroffen.
Zij stellen dan ook gaarne voor, den penningmeester onder dank- zegging voor zijn beheer décharge te verleenen over 1921.
Groningen, 6 Maart 1922.
IKCSSCHOUMDE K. ZIJLSTRA.
VERGADERING op Zondag 30 Januan 1921, 's voormiddags te half |l te Utrecht, in het Botanisch Laboratorium.
Aanwezig 81 leden n.l.: Bannier, van den Bergh, Blijden- stein, Bolle, Bolten, Bos, Bredenoord, G. Brouwer, J. Brouwer, De Bruyn, Barger,Costerus,Crighton,Denker, Dijkstra, L. C. Doyer, C. M. Doyer, Dorgelo, v. d. Feen, Florschiitz, Frickers, Frima, Gasille, Gerhards, Goede- waagen, van Goor, Gouwentak, Groenewegen, Hartsema, Heimans, Heyl, Henrard, Heukels, Hille Ris Lambers, Honing, van Iterson, Jeswiet, Keers, Koker, Kooper, Kleinhoonte. V. J. Koningsberger, Lens, van Leyden, Lottgering, v.d. Meer, v. d. Molen, Nieuwenhuyzen, van Oyen-Goethals, Pulle, Quanjer, Reilingh,Hart deRuyter, Ruys, Scheffer, Schoute, Schwarz, Schuyt, Simon Thomas, Sloff, Sirks, van Slogteren, Spierenburg, Stakman, Stomps, Tammes, Tenhaeff, des Tombe, Uittien, Uri, Valeton, Voormolen, van Vloten, Voskuil, M. S. de Vries, Wachter, Weevers, Went, Wertheim, Westerdijk en Zijlstra; en de introducé s mevrouw Jeswiet- Hagedoorn, mej. L. A. G. Bos Janssen en T. A. Tengwall.
Nadat de notulen der vorige vergadering zijn voorgelezen en goedgekeurd, deelt de voorzitter, de heer Went, mede, dat er een brief van Dr. Dan. de Lange is ingekomen, met het verzoek, geld en boeken beschikbaar te stellen voor Russische natuurweten- schappelijke onderzoekers. Hiervoor zouden ook de tijdschriften van onze vereeniging in aanmerking komen. Nu heeft de Redactie- commissie van het Recueil reeds een lijst opgemaakt van adressen, waarheen het Recueil gratis gezonden zal worden, maar Rusland komt hier niet op voor. De voorzitter verzekert, dat, zoo mogelijk,
58
ook nog met de wenschen der Russische onderzoekers rekening zal worden gehouden. De heer Heukels deelt mede, dat sedert 1917 alles, wat voor Rusland en Finland was bestemd, is terug gekomen, waarop de voorzitter de hoop uitspreekt, dat het toezenden van nu af wel mogelijk zal zijn, door bemiddeling van een commissie, die zich heeft gevormd met het doel, selen en boeken in het buitenland te verspreiden.
Aan de orde komt nu het ontwerp-verslag van den 1st€" Secre- taris over 1920, welk verslag ongelezen wordt goedgekeurd. Daarna komen in behandeling de ontwerp-verslagen der vaste Commissies. Mej. Tammes leest het verslag der commissie van Redactie van het Recueil voor, dat wordt goedgekeurd. Van het Curatorium van het Kok Ankersmitfonds, de commissie voor het floristisch onderzoek en van de commissie voor het Botanisch Station zijn geen ontwerp-verslagen ingekomen.
De heer P. Jansen zal nog door den Ísten Secretaris worden aangezocht het verslag van de commissie voor floristisch onderzoek in te zenden.
De verslagen der commissie voor het Kruidkundig Archief en voor Bibliotheek en Herbarium worden verder zonder lezing goed- gekeurd.
Naar aanleiding van de nu volgende rekening en verantwoording van den Penningmeester beveelt de heer Schoute aan, de hypo- theekrente van het Kok Ankersmitfonds te verhoogen. De Penning- meester vindt dit eveneens wenschelijk. Er wordt besloten, dat over deze kwestie zal worden beraadslaagd. Tot kasnazieners, belast met het nazien der schriftelijke bescheiden, betrekking hebbende op de bewaargeving en het kapitaal der Vereeniging en van de rekening en verantwoording van den Penningmeester worden op voorstel van den voorzitter, benoemd de leden J. C. Koningsberger en Quarles van Ufford, welke beide heeren hiervan bericht zullen ontvangen van den Ísten secretaris.
Namens de commissie voor het floristisch onderzoek, deelt de heer Wachter mede, dat wordt voorgesteld dit jaar een excursie te houden naar Arcen in Noord-Limburg.
59
Voor de permanente commissies worden alle aftredende leden herkozen met groote meerderheid van stemmen, n.1.:
a. Curatorium Kok Ankersmitfonds: de heeren Smidt van
Gelder en Heinsius. b. Commissie van Redactie Kruidkundig Archief: de heer Wachter.
c. Commissie voor floristisch onderzoek: de heer Stomps.
ad. Commissie voor Bibliotheek en Herbarium: de heer Schoute.
e. Commissie voor het Botanisch Station: de heer Goethart.
De heeren Schoute, Stomps en Wachter nemen hun be- noeming aan, de heeren Smidt van Gelder, Heinsius en Goethart zullen van hun benoeming bericht ontvangen van den [sten secretaris.
De heer Stomps deelt mede, dat de Nederlandsche Zuid-Afri- kaansche Vereeniging heeft verzocht om toezending van een of meer exemplaren van onze tijdschriften. Op voorstel van den Voor- zitter wordt besloten, aan dat verzoek te voldoen door toezending van één exemplaar van het Recueil en één van het Kruidkundig Archief.
Op een vraag van mej. Tammes, of de auteurs 25 exemplaren krijgen van het door hun ingezonden artikel, terwijl er in het contract met den uitgever staat, dat de Vereeniging 50 exemplaren krijgt, wordt door den Voorzitter geantwoord, dat er 50 vellen noodig zijn voor 25 overdrukjes. De heer van Goor deelt mede, dat de heer Suringar de veranderingen in den Zen druk van zijn boekje kosteloos wil verschaffen aan de leden der Ned. Bot. Ver- eeniging en dit gaarne op een convocatiebiljet wil zien aangekondigd. De Voorzitter vindt een dergelijke wijze van bekendmaking uit principe niet wenschelijkk. Op de convocaties der vergaderingen worden alleen bekendmakingen van het Bestuur, of een der per- manente commissies en van den conservator toegelaten.
Vervolgens sprak Dr. van Goor over: „Eenige typische ver- schillen in het Phytoplankton van Rijn en Maas’, waarbij spreker aantoonde, dat het phytoplankton van den Rijn rijker is aan indi- viduen dan de Maas en dat er ook soorten in voorkomen, welke
60
in de Maas ontbreken. Deze zijn afkomstig uit de Zwitsersche meren en de Altrheine. Het zijn Oscillatoria Agardhit, Tabellaria fene- strata var. asterionelloides resp. uit Murtener See en meer v. Zürich, welke in ons land nog zeer talrijk zijn, verder Stephanodiscus astraea en Melosira helvetica. Uit de Bodensee is nog Cyclotella bodanicaafkemstig, die ons land slechts zelden met hoogwater bereikt.
Coscinodiscus Roti, welke aan de Maas wordt toegeschreve behoort evenals Cyclotella striata tot het nog zoete eb- en vloed- gebied der benedenrivieren.
Dezelfde spreker deelde nog mede, dat de sinds 1900 aan onze kust gevonden Codium niet C. tomentosum is, maar C. mucronatum, welke in verschillende variëteiten in den Stillen Oceaan voorkomt. De Hollandsche Codium wijkt af van de minstens sinds 1839 aan de kusten van lerland en Schotland en sinds 1920 in Denemarken voorkomende var. atlanticum en slut zich dichter aan bij var. catifornicum.
De hierover gevoerde correspondentie met Prof. Rosenvinge heeft ten gevolge gehad dat de Bot. Vereen. de Botany of the Faroes en de Botany of Iceland, tezamen 6 Banden ten geschenke gekregen heeft.
Daarna kreeg Dr. van Slogteren het woord over de Nematoden- bestrijding in de bloembollenstreek in verband met zijn onder- ~ zoekingen over dit onderwerp.
Het nematoden-vraagstuk is van groote economische beteekenis, terwijl het ook zeer veel problemen opwerpt, welke uit een weten- schappelijk oogpunt bezien zeer belangwekkend zijn.
In de jaren 1910 tot 1915 is er plotseling een ziekte in de Nar- cissen opgetreden, welke de cultuur met een totalen ondergang bedreigde.
Deze bleek veroorzaakt door een nematode, welke buitengewoon veel geleek op die, welke oorzaak is van het zen. ringziek of oudziek der hyacinthen. Tot op dat oogenblik waren de narcissen, hoewel ze naast en tusschen ringzieke hyacinthen werden geteeld, voor nematoden onaantastbaar gebleken. De groote gelijkenis, welke tusschen deze parasiet van de narcissen en die van de hyacinthen
61
bestond, was oorzaak, dat men van een plotselingen overgang sprak en de nematoden uit de narcissen identificeerde met 7 ylen- chus devastatrix Kühn, uit de hyacinthen. Men zou hier dan met een ander, zen. physiologisch ras te doen hebben. Spreker meende echter, dat hij door de resultaten van zijn onderzoek gerechtigd was, om deze parasiet van de narcissen als een afzonderlijke soort te beschouwen.
Voor de bestrijding van deze parasieten moet men door de eigen- aardigheden van de bloembollencultuur, zoowel rekening houden met een bestrijding van deze nematoden in den grond, als in de bloembollen. Slechts door deze te combineeren met een bestrijding dezer ziekte in de partijen, welke te veld staan, kan men iets voor de cultuur bereiken. Het is tevens een onafwijsbare eisch, dat men zoo goed mogeljik op de hoogte moet zijn van de bijzonderheden der betreffende cultuur.
Door de bloembollen bloot te stellen aan een temperatuur, welke voor deze nematoden doodelijk is, onder omstandigheden, waaron- der de bloerhbollen zelf geen schade ondervinden, zijn zoowel door het toepassen van warm water, als door middel van heete lucht zeer bevredigende resultaten bereikt. In verband met den beschikbaren tijd beperkte spreker zich in hoofdzaak tot een bespreking van de bestrijding der ziekte in een te veld staande partij en van de nema- toden in den bodem.
In verband hiermede werd nagegaan de verplaatsing der nema- toden in den bodem, zoowel in horizontale als in verticale richting. Het was spreker gebleken, dat het voor de nematoden mogelijk was, zich door een grondlaag van ongeveer | Meter dikte, naar de oppervlakte der aarde te bewegen, zelfs onafhankelijk van de be- wegingen van het grondwater. Er bleek bij deze parasieten de nei- ging te bestaan om zich van uit de diepte eerst naar de allerbovenste grondlagen te begeven en van daaruit de bloembollen bij den neus binnen te dringen.
Nu hield Dr. J. Jeswiet zijn lezing over: ,,Onderscheidings- kenmerken bij het suikerriet’’, waarbij spreker op het feit wees,
van hee groot belang het is voor vegetatief voortgeplante gewassen,
62
dat zij zuiver, d.w.z. zonder bijmenging gehouden worden. Speciaal is dit het geval bij het suikerriet, waar men te maken heeft met vroegrijpe en laatrijpe, vlug en langzaamgroeiende vormen enz. welke antipoden bij vermenging het product drukken. Voor dit zuiver houden is het gewenscht de vormen te kennen. Het aantal vormen was voor 1887 reeds groot. In dat jaar vond op Java Solt- wedel, dat het suikerriet door zaad kon worden voortgeplant. Anderen werkten in die richting tot het verkrijgen van betere vormen voor de suikerrietcultuur en het aantal is daardoor sterk vermeerderd. Een der eerste opdrachten, die spreker kreeg aan het Proefstation te Pasoeroean, was de belangrijkste vormen vast te leggen in een dusdanige beschrijving, dat elk dier vormen daar- mee herkend zou kunnen worden. Vroegere beschrijvingsmethoden werden geprobeerd, maar ondeugdelijk bevonden. Daar elke suiker- rietvorm een vegetatief voortgeplant individu is, is de beschrijving op- kleine kenmerken te baseeren, even als bij de beschrijving der menschen-individuen met het Bertillon-systeem, waar vingeraf- drukken b.v. van veel gewicht zijn. Dergelijke kenmerken vond spreker in beharingsgroepen op de bladscheede en op de buitenste knopschub, die constante kenmerken voor het individu vormen. Een dergelijke methode wordt ook gevolgd bij beschrijving van keverlarven, bladluizen e.a. Aan de hand van vele lichtbeelden behandelde spreker de morphologie van het suikerriet voor zoover die noodig was om de gebezigde methode toe te lichten.
Ook in de aartjes der rietpluimen zijn constante verschillen te’ vinden, doch het onderzoek leent zich niet zoo goed voor de praktijk, daar het suikerriet kort bloeit, het onderzoek een vrij subtiel werkje is en de praktijksman vaak genoodzaakt is, niet bloeiend riet, zoo- genaamde bibit, te herkennen.
De voordeelen voor de praktijk waren: Voorkomen van ver- menging; zekerheid der oudersoorten voor kruising; bibitkeuring en arbitrage bij leveranties; tegengaan van herdoopingen; uitgave van een bibit courant; identificatie van rietvormen uit andere landen met die op Java, waardoor eenheid in nomenclatuur; aan-
wijzingen voor onderlinge verwantschap.
63
Voor de systematiek leverde dit onderzoek ook eenige nieuwe gezichtspunten op. De soort Saccharum officinarum, het Suiker- riet, is door Linnaeus zoo genoemd en omschreven. Een der ken- merken is de gladde bloeispil en de gladde, onbehaarde trosassen. Het onderzoek in Pasoeroean toonde aan, dat er vele vormen waren met langbehaarde assen en dat deze het meest voorkwamen in de Noordelijke streken van Br. Indië aan den Himalayavoet en in China. Deze vormenzijn tot twee scherp omlijnde groepen te brengen, die in allerlei kenmerken van bloei en habitus afwijken van Sacch. officinarum en vele kenmerken gemeen hebben met Saccharum spontaneum L., een wildgroeiende grassoort van groote verspreiding. Beide groepen verschillen weer van S. spontanewm in andere ken- merken. Het was van groot belang te weten, dat deze groepen geheel verschillend waren van Sacch. officinarum, daar kruisingen van deze suikerrietvormen met vormen uit de soort Saccharum offi- cinarum L., die op Java gemaakt zijn, daardoor soortskruisingen zijn, waarbij de mogelijkheden van variatie veel grooter zijn dan bij kruisingen binnen de soort.
De in alle handboeken gevolgde indeeling van de vormen van Saccharum officinarum naar de kleur moet vervallen, daar men de 3 genoemde kleuren: rood, groen of gestreept, alle op | individu
vereenigd kan vinden. ~ Ook het geven van variéteitsnamen aan een vegetatief voortge- plant individu is uit den booze, waarmee de ondervariëteit brevi- pedicellatum Hack. vervalt, terwijl de soortsnaam Sacch. edule Hassk., gebaseerd op een enkel steriel monstrueus individu, even- eens moet verlaten worden.
Er kwamen bij het onderzoek der rietvormen ook enkele voor, die in geen der 3 groepen ingelijfd konden worden. Zij weken in ver- schillende kenmerken van die groepen af. Als voorbeeld diene het Kassoer-riet. Dit vertoont kenmerken zoowel van officinarum als van spontaneum. Toen «eindelijk kruising dezer beide soorten mogelijk was, werden op Kassoer gelijkende individuen verkregen.
Door den heer G. Bremer werden de 3 groepen cytologisch onderzocht. Hij vond voor elk der groepen een bepaald aantal
64
chromosomen, dat binnen elke groep voor alle individuen hetzelfde was en constateerde afwijkende chromosomengetallen bij Kassoer en andere afwijkingen.
Verder leverde het gedetailleerde onderzoek ook een zuivering van het geslacht Saccharum, waarin verschillende soorten waren opge- nomen, die in het nauw verwante geslacht Erianthus thuis behooren. Voor een dezer soorten werd dit ook langs cytologischen weg door den heer Bremer bevestigd.
De detail-studie van verschillende leden van het geslacht Saccha- rum leidde dus tot een andere groepeering der vermen en tot zuivering van het geslacht Saccharum, welke beide, langs den weg van morphologisch onderzoek verkregen resultaten, door het cytc- logisch onderzoek bevestigd werden.
Ten slotte gaf de heer Jeswiet als toegift nog een voordracht over de flora van Oost- Java.
„De heer Pulle vroeg en verkreeg uitstel van zijn mededeeling tot de volgende vergadering.
Niets meer aan de orde zijnde werd de vergadering door den
Voorzitter gesloten.
VERGADERING op Zaterdag 30 April 1921
's avonds te half 8 in het Botanisch Laboratorium te Utrecht.
Aanwezig 49 leden n.l.: Baas Becking, Bekkering, Bouwens, Bolten,Blijdenstein, Brouwer, Bremekamp,Buysman,Dor- gelo, Doyer, Dijkstra, Florschütz,Frickers, Frima,Funke, van Goor, Groenewegen, van der Harst, Hartsema, Heyl, HilleRis Lambers, Honing, v.d. Houven v.Oordt, Hulshoff, Kleinhoonte, V. Koningsberger, Kuyper, Lens, v. d. Molen, Nieuwenhuyzen, Pekelharing, Pulle, Quarles v. Ufford, Roodenburg, Schoute, Simon Thomas, Teng- wall, Talma, Toxopeus, Uittien, Uri, Valeton, Voor-
65
molen, Voskuil, M.S. de Vries, Wachter, Weevers, Went en Zijlstra.
Van de leden Heukels, van Iterson en Verschaffelt is bericht gekomen, dat ze verhinderd zijn, deze vergadering bij te wonen.
Nadat de notulen der vorige vergadering zijn voorgelezen en goed- gekeurd, deelt de Voorzitter, de heer Went, mede, dat aan 50 buiten- landsche instellingen het aanbod is gedaan tot kostelooze toezending van het Recueil, en dat van de meerderheid het antwoord is ge- komen, dat men het tijdschrift gaarne wil ontvangen. Een bijzonder apprecieerend schrijven uit Helsingfors wordt door den Voorzitter voorgelezen. Sommigen hebben verzocht, ook vorige jaargangen te mogen ontvangen.
Bij monde van den heer Quarles van Ufford wordt verslag uitgebracht omtrent het beheer van de financiën door den Penning- meester. Alles is in orde bevonden en daarom stelt de commissie van kasnazieners voor, den Penningmeester te dechargeeren. Aldus wordt besloten, terwijl de Voorzitter de commissie van kasnazieners dank zegt voor haar bereidwilligheid. Punt 3 en 4 der agenda worden nu tegelijk aan de orde gesteld. Met algemeene stemmen, behalve 1 blanco, wordt Prof. Dr. K. Goebel te München benoemd tot correspondeerend lid en tot gewoon lid Dr. T. A. Tengwall en de heer J. Vermeulen uit Weltevreden. De |ste Secretaris zal genoemden heeren bericht van hun benoeming doen toekomen
Daarna houden de sprekers van dezen avond hun aangekondigde voordrachten. In de eerste plaats was het Dr J. Kuyper, welke sprak over: ,,Groeimetingen bij het suikerriet.”
Bij de bestudeering van het zoogenaamde toprot van het suiker- riet bleek het noodig zich een goed beeld te kunnen vormen van den groei der jongste, nog niet uitwendig zichtbare deelen van de bladeren en den stengel. De gewone methoden om merken aan te brengen waren voor deze van buiten niet zichtbare deelen niet te gebruiken; spreker kwam tot een oplossing door met een naald prikken in de groeiende stengeldeelen te geven, waarbij de omhul- lende bladgedeelten en de stengel doorboord werden, zoodat de Nederl. Kruidk. Archief. 1921. z
66
hierbij gemaakte openingen als merkteekens optraden. Door na een bepaalden tijd de bladeren één voor één weg te nemen kan de verandering en afstand tusschen deze gaatjes vastgesteld worden, waarvan de oorspronkelijke afstand bekend was.
Dit gaf een beeld van den groei der verschillende deelen.
Het bleek nu, dat van een blad eerst de bladschijf zich bijna vol- komen ontwikkelt, daarna de bladscheede en dat daarna het stengel- lid, waarop het blad ingeplant is, zich strekt. leder dezer deelen vertoont een ontwikkeling, die zich van den top naar de basis ver- plaatst; de groei is basipetaal. Dit wijkt in sommige opzichten af van vroegere waarnemingen bij Monocotylen; de literatuur hierover wordt besproken.
In de tweede plaats wordt een overzicht gegeven van den totalen groei van een rietstengel. De groote periode in de ontwikkeling van den totalen stengel en van ieder der spruitgeledingen werd nage- -gaan evenals de opvolgende ontwikkeling der verschillende deelen. Het plastochroom, zooals het door Askenasy gedefiniëerd is, werd hier bepaald op 5 à 6 dagen. De groei over dag is bij het riet belangrijk minder dan die ‘s nachts; hiervan werden grapkische voorstellingen vertoond. Nagegaan werd in hoeverre wisseling van vochtigheidstoestand zoowel van de lucht als van den bodem, hierin verandering kan brengen; regen blijkt een grooten invloed te hebben, maar toch krijgt men den indruk, dat een door de dag- en nachtwisseling geïnduceerde periodiciteit bestaat, waarbij het licht de hoofdfactor is.
Aangetoond wordt, dat bij bloeiende stengels voor het verschijnen van de bloempluim de groote periode van de stengelontwikkeling afgeloopen is, en hoe daarna de bloeias haar eigen groote periode doormaakt.
Nu deelde Prof. Dr. A. Pulle een en ander mede over photo- grafeeren in de tropen, op grond van zijn ervaringen, en liet hij van de verkregen resultaten iets zien, waarna Dr. Th. Weevers omtrent „de werking van licht en zwaartekracht op Pellia epi- phylla Nees” de volgende mededeelingen doet:
De nieuwere onderzoekingen over de werking van licht en
67
zwaartekracht op planten zijn meestal slechts met enkele objecten verricht. Spreker bestudeerde nu dien invloed op een geheel ander object, Pellia epiphylla Nees, een levermos.
Na de winterrust strekken zich de steeltjes, die de sporenkapsels dragen, binnen enkele dagen van een paar m.M.tot 7 à 8 c.M. Eerst werden nu de factoren nagegaan, die deze strekking beheerschen; de omzetting van zetmeel in suiker, de turgor en celwandverandering, waardoor de steelcellen 30 zoo groot worden. Het middelste deel der stelen strekt zich ‘t eerst, de top en vooral de basis blijven in lengte toenemen. De groote periode, die hierbij optreedt, wordt door de belichting verkort; in ‘t donker worden de stelen langer.
Deze groeiende stelen zijn nu gevoelig voor eenzijdige belichting, krommen zich naar de lichtbron. Spreker ging nu den invloed van verschillende lichtenergiehoeveelheden op die kromming na. De kleinste hoeveelheid, die een merkbare kromming teweeg brengt bleek 400 M. K. S., dus veel meer dan bij haverkiemplanten. De ex- perimenteele reactietijd was in sterke mate van de hoeveelheid energie afhankelijk, bij 400 M. K. Sekunden reageerden de planten na 150 minuten; bij 15 millioen M. K.S. na 15 min., in zonlicht reeds na 3—7 minuten.
Planten, die tevoren in ’t donker gestaan hadden, waren veel gevoeliger, welk stemmingsverschijnsel volgens de beschouwingen van v. d. Sande Bakhuyzen werd verklaard.
Aan deze krommingen ligt ten grondslag de fotogroeireactie van Blaauw, dat is de primaire reactie, die alzijdige belichting op de plant heeft. Met de horizontaalmikroskoop constateerde spreker by Pellia een groeivertraging, intredend na enkele minuten be- lichting. Deze vertraging is bij eenzijdige belichting aan de voor- zijde sterker dan aan de achterzijde, waar ‘t licht reeds geabsorbeerd is; zoodoende treedt de bovengenoemde positieve kromming op.
Van prikkelgeleiding bleek hier geen sprake, slechts de belichte deelen krommen zich en het zijn ook hier blauwe lichtstralen, die de reactie te weeg brengen.
Ten slotte ging spreker de mechanische zijde van de strekkings- en krommingsprocessen na, toonde hoe verandering in de celwanden
5*
68
deze beheerschen. Deze veranderingen kunnen primair of secundair zijn, in ‘t eerste geval is de celwand ’t lichtgevoelig systeem; in ’t laatste, meer waarschijnlijke geval ‘t protoplasma. In beide ge- vallen zijn het echter kolloide systemen, die door de belichting reversibele veranderingen ondergaan; zooals door andere onder- zoekers reeds bij eiwitten, als gevolg der bestraling met sterker breekbaar licht, veranderingen zijn geconstateerd.
Niets meer aan de orde zijnde, wordt de vergadering door den Voorzitter gesloten.
VERGADERING op Zaterdag 28 Mei 1921,
’s avonds te half 8 in het Botanisch Laboratorium te Utrecht.
Aanwezig 57 leden n.l.: Baas Becking, Begemann, v. d. Bergh, Bolle, Bredenoord, Bremekamp, Burger, van Burkom, L. C. Doyer, Dijkstra, Droogleever Fortuyn, v. d. Feen, Fernandes, Fortuyn Droogleever, Frickers, Frima, Funke, Gerhards, v. Goor, Groenewegen Jr., v.d. Harst, Hartsema, Heukels, Heyl, Hille Ris Lambers, Honing, van Iterson Jr., Jager, Keers, Koker, Konings- berger, Kleinhoonte, Kuyper, Lens, de Mol, v. d. Molen, Nieuwenhuyzen, v. Oyen, Poppes, Roodenburg, Ruys, v. d. Schans, Scheffer, Schoute, Th. Schouten, Simon Thomas, Schroeder v. d. Kolk, Sirks, de Souza, Stomps, Tengwall, Uittien, Uri, v. Vloten, Voskuil, Weevers, Went. Geïntroduceerd: Prof. Nierstrasz, Prof. Boeke, Mej. M. A. van Herwerden, en de heeren G. C. Heringa en A. G. Entz.
Daar de Ze Secretaris verhinderd was deze vergadering bij te wonen, en de Iste Secretaris pas later verscheen, werden de notulen door den Penningmeester voorgelezen. De Voorzitter, de heer Went, leest hierop een dankbetuiging voor van Prof. Goebel voor
69
de benoeming tot correspondeerend lid. Hierop memoreert de Voorzitter naar aanleiding van punt | der agenda de bijzondere verdiensten van Prof. Moll voor de Botanische Vereeniging, o. a. bij het ontwerpen der Statuten. De aanwezigen vereenigen zich bij acclamatie met het voorstel, dat tot 3 Juni geheim moet blijven.
Dan leest de Voorzitter een brief voor van den Gezant te Weenen, waarin geldelijke steun verzocht wordt voor de Hongaarsche Bo- tanische Vereeniging, ten einde de voortzetting der uitgifte van haar tijdschrift mogelijk te maken. Hierna vertoont de heer Baas Becking zijn preparaten van Chromosomen van Dyosophila in verband met de nieuwere erfelijkheidsleer.
De chromosoomhypothese staat of valt met het al of niet parallel zijn van cytologische verschijnselen in de configuratie der chromo- somen en zuiver genetische uitkomsten, door kweekproeven ver- kregen. Nieuwere onderzoekingen, door Dr. C. B. Bridges uit- gevoerd, voeren tot het merkwaardige resultaat dat een aantal „mutanten van Drosophila melanogaster chromosomenfiguren vertoonen die logisch verklaard kunnen worden uit de genotypische eigenschappen dezer individuen. Omgekeerd is het mogelijk ge- bleken om uit de genotypische constitutie de gedaante van de chromatine garnituur te voorspellen. In de vijf gevallen waarin zulk een voorspelling door Dr. Bridges is gemaakt, blijkt het cytologisch resultaat geheel in overeenstemming te zijn met de verwachtingen.
Er werden vliegen gevonden, die ten opzichte van de z. g. ,,kris- kras” erfelijkheid van een aan het geslacht gebonden kenmerk uit- zonderingen vormden, die verklaard konden worden door aan te nemen, dat bij de reductiedeeling de ei- of spermakern twee of geen geslachtschromosomen meekrijgt. De genetische constitutie wees dus op een cytologische configuratie, die inplaats van de nor- male X Y en X X chromosomen, vliegen moest geven met een ge- slachtsstructuur X X X, X X Yen X X Y Y. De twee laatste struc- turen zijn reeds gedurende ongeveer vijf jaren, de eerste structuur is slechts sinds drie maanden bekend.
Een zekere groep vliegen vertoonde afwijkingen in de overerving van kenmerken, die aan het vierde chromosoom gebonden zijn.
70
De individuen gedroegen zich, alsof zij haploid voor deze kenmerken waren. Werkelijk bleek uit het cytologische onderzoek, dat bij deze vliegen één van de beide vierde chromosomen ontbrak.
Onlangs heeft ook het cytologisch onderzoek van de zoogenaamde „intersexes’ het vermoeden bevestigd, dat deze vliegen inderdaad triploïd in constitutie zijn.
Demonstratiemateriaal in den vorm van preparaten van ver- schillende normale en abnormale chromosoomfiguren verduide- lijkte een en ander.
Vervolgens doet Dr. Bremekamp een mededeeling over: ,,De draaung van de kolfscheede bij Aronskelken.”
Spreker heeft naar aanleiding van een artikel van Miller Christie, dat in 1914 in het Journal of Botany verschenen is, onderzocht in hoeverre de daarin geuite onderstelling, als zou bij de kolfscheede der aronskelken de richting der draaung, die ongeveer even vaak rechts als links plaats vindt, reeds bij de bevruchting der eicel bepaald worden, met de feiten in overeenstemming is. Hij ging daarvoor na, of de kolfscheeden bij planten, die zich langs vege- tatieven weg uit dezelfde moederplant ontwikkelen, alle in dezelfde richting gedraaid zijn. Dit zou natuurlijk, indien de onderstelling van den schrijver juist was, het geval moeten zijn. Dit vraagstuk kan opgelost worden, zonder dat men daarvoor zijn toevlucht behoeft te nemen tot langdurige kweekproeven. Het is spreker n. |. gebleken, dat de richting, waarin de kolfscheede gedraaid is, steeds tegengesteld is aan de richting van de bladstandsspiraal en deze laatste is natuurlijk reeds aan betrekkelijk jonge zijspruiten te her- kennen. Hij kwam langs dezen weg tot de conclusie, dat de kolf- scheede bij de eene helft van de zijspruiten links, bij de andere helft rechts gedraaid is. Deze uitkomst was trouwens te verwachten, daar ook bij andere planten de bladstandsspiraal der zijspruiten evenvaak links- als rechtsloopend is. De draaiing van de kolfscheede der aronskelken is dus niet genotypisch bepaald.
Spreker vergeleek vervolgens dit vraagstuk met het vraagstuk van de geslachtsbepaling. De toestand, die men heeft bij eenslachtige organismen, waar de eene helft van het aantal individuen mannelijk,
71
de andere helft vrouwelijk is, komt overeen met den toestand bij de hoofdstengels van planten met een verspreiden bladstand, waar we bij de eene helft een rechts-loopende, bij de andere helft een links-loopende bladstandsspiraal aantreffen. Het moment, waarop bij tweeslachtige organismen de bepaling van het geslacht plaats vindt, komt overeen met het moment, waarop bij de bovenbedoelde planten de bepaling van de richting van de bladstandsspiraal in de celgroepen, waaruit zich de zijspruiten ontwikkelen, plaats vindt. Het komt spreker daarom onjuist voor, dat men de beslissing over de ontwikkeling van een bepaald geslacht aan de aanwezigheid van een gen toeschrijit. Dit gen zou zich dan n. 1. op een geheel andere wijze gedragen dan de overige, daar het gedurende de ontwikkeling van het individu zou kunnen verdwijnen. De z.g. geslachtsbepalende chromosomen, die als bewijs voor den genotypischen aard der ver- schillende geslachten aangevoerd worden, maken zijns inziens deel uit van het phaenotype. Het zijn volgens spreker hoeveelheden chromatine, die met de eigenlijke genen niets te maken hebben.
Na afloop van deze voordracht krijgt Dr. van Goor nog een oogenblik het woord voor een korte mededeeling over eenige wieren van onze kust. Daarna wordt deze vergadering gesloten.
VERGADERING op Zaterdag 29 October 1921, ’s avonds te half 8 in het Botanisch Laboratorium te Amsterdam.
Aanwezig 56 leden n.l.: Bannier, Berkhout, Bolle, van Boxtel, Bremekamp, Brouwer, Bruyn, Lobry de Bruyn, Buysman, de Bussy, Dorgelo, C. M. Doyer, Dijkstra, Droogleever Fortuyn, Funke, Gasille, Geerts, van Goor, Gouwentak, Groenewegen Jr, Hartsema, Heynsius, v. d. Heyde, Heyl, Heukels, van Iterson, Karthaus, Koningsberger, Kleinhoonte, van Wolzogen Kühr, Kreu-
len, Hille Ris Lambers, Löhnis, v. d. Meer, de Mol, v. d.
72
Molen, Pinkhof, Postma, Quanjer, Scheffer, van Slog- teren, Schreuder, Stomps, Cohen Stuart, Simon Thomas, Uri, Valeton, Varossieau, Losecaat Vermeer, Verschaf- felt, Voormolen, de Vos, Weevers, Went, Westerdijk en Zijlstra en de introducé's Mevr. Geerts- Ronner, en de heer Dumoulin.
Nadat de notulen zijn voorgelezen en goedgekeurd leest de voor- zitter, de heer Went, een dankbetuiging van Prof. Moll voor, van diens benoeming tot Eerelid der Ned. Bot. Ver. Vervolgens worden brieven voorgelezen van Prof. Clausen uit Erlangen en Prof. Vouk uit Zagreb, waarin deze hun dank betuigen voor de toezending van het Recueil.
Daarop komt de verkiezing van een bestuurslid aan de orde, waar- bij Mej. C. M. Voormolen 34 stemmen en Mevr. A. v. Lookeren Campagne 15 stemmen verkrijgt; blanco 3 stemmen, zoodat mej. Voormolen is verkozen, die deze benoeming aanneemt.
De indiening van de begrooting geeft den heer Schoute aan- leiding te vragen, waarom de ontvangsten voor het Recueil, die, naar hij gehoord had, nogal groot waren, niet op de begrooting voor- komen. De Penningmeester, de heer Weevers, deelt hierop mede, dat de gegevens daarvoor te laat zijn verschenen. De heer van Goor merkt op, dat het Brumund-fonds van jaar tot jaar minder op- brengt en vraagt of daar niets aan te doen is. De heer Weevers verzekert, dat hieraan niets is te veranderen, daar er aan dit fonds een voorwaarde is verbonden. De begrooting wordt hierop goed- gekeurd en vastgesteld.
Aan de orde komt nu een voorstel tot vernieuwing van het con- tract met den uitgever. Het bestuur vraagt machtiging het bestaande contract ongewijzigd te vernieuwen. Hiertoe wordt besloten.
Vervolgens worden allevoorgestelde candidaatleden tot lid der Ver- eeniging benoemd en wel bij acclamatie. Het zijn de dames: S. M. Birnie, F. A. G. Wilbrink Hoytsema, A. A. Geerlings, G. C. Ronner, Y. M. Trip, A. J. van Genderen, A. M. Tem- minck, A. C. E. Vis, M. van Rijn, P. C. Koopman, L. B. van Schouwenburg, A. Giltay, J. G. Boot, W. F. van Deventer,
73
H.C. C. A. A. Vos, Mejonkvrouw A. C. W. de Jong van Beek en Donk, M. K. van Ravesteijn, M. Balsem, G. T. F. A. Gras- huis Deves, N. Meihuizen en de heeren: A. G. M. Liernur, C. G. B. ten Kate, H. A. P. C. Oomen, B. J. Krijgsman, B. J. J. Duncker, A. Dumoulin, Dr. P. van Breemen, Dr. F. Arens, D. M. de Vries, S. R. de Boer, J. W. Pont, P. de Fremery, I. H. van den Honert, J. J. Swart, E. H. Hazel- hoff, H. J. Vonk, W. Kreger, W. T. Dorgelo, F. J. M. Of- ferijns, J. W.de Marees van Swinderen, W. Slis, B. Swart, J. J. Beyer, F. J. Huisman, J. Jensma, J. Oosterhuis, L. S. Wildervanck, R. van der Wijk en H. de Boer.
Voordat wordt overgegaan tot de wetenschappelijke mededeelin- gen wijdt de Voorzitter eenige woorden aan de nagedachtenis van wijlen den heer F. F. Bruyning Jr. die in den loop van den zomer is overleden.
Vervolgens krijgt Dr. L. G. M. Baas Becking het woord over „Straling en Levensverschijnselen” en daarna spreekt Dr. J. M. Geerts over „Oplossing van Cultuurproblemen”’.
Spreker behandelt dit onderwerp in verband met de groote cultures in Ned. Indië en denkt daarbij in hoofdzaak aan de suiker- cultuur op Java. Reeds lang heeft men in die cultuur behoefte gehad aan wetenschappelijke voorlichting. De problemen waarvoor de wetenschappelijke onderzoekers werden gesteld, zijn in den loop der jaren nogal veranderd. In de eerste periode hield men zich voornamelijk bezig met phytopathologische onderzoekingen. Daarna is men begonnen nieuwe zaadsoorten te kweeken om het product op te voeren. Daarnaast werden ook wel physiologische onder- zoekingen ingesteld; daarbij kreeg men echter weinig voor de praktijk te gebruiken resultaten. Toch waren er tal van kwesties, vooral over bemesting, die opgelost dienden te worden. Deze problemen werden daarom van een andere zijde aangepakt. In navolging van Europa begon men vakkenproeven te nemen; daarbij volgde men geheel de Europeesche methode van veel proefobjecten en weinig contrôlevakken. Eerst werden in de tuinen van het Proefstation vakkenproeven genomen, daarna werden ze op de
74
ondernemingen zelf, onder leiding van het Proefstation aangelegd. Bij de reorganisatie van ‘t Proefstation te Pasoeroean waren reeds meer dan 1000 proeven genomen, maar over geen der cultuur- kwesties, die op de ondernemingen in onderzoek waren, konden vaststaande conclusies gegeven worden. De liefhebberij in het nemen van vakkenproeven en het vertrouwen in de methode begon dan ook aanzienlijk te verflauwen. In de meeste culturen op Java verkeert men nog in dit stadium van onderzoek. In de suikercultuur konden deze moeilijkheden overwonnen worden, doordat op de onderne- mingen voldoende geschoold personeel aanwezig is om het aantal nauwkeurig genomen proeven aanzienlijk op te voeren. Dit is nu reeds boven de 10000 gestegen.
Spreker begon in 1913 na te gaan in verband met de fouten- theorie, waardoor er zoo weinig resultaten kwamen. De opbrengst der overeenkomstige contrôlevakken bleek door de variabele factoren vaak zeer sterk te schommelen, zoodat de fouten groot worden; daarnaast geven systematische factoren dikwijls een ver- schuiving van de uitkomst. Door het aantal proefobjecten tot 2 of 3 te verminderen en het aantal contrôlevakken tot 10 4 12 uit te brei- den, werden de fouten kleiner en kwamen er meer eensluidende resultaten in de verschillende proeven. Spreker demonstreert het belang van een dergelijke proefindeeling met melasseproeven bij padi.
Maar ook bij een goede proefindeeling kunnen systematische fouten zeer storend werken, zoodat men nooit op een enkele proef een conclusie kan bouwen, ook al is het resultaat meer dan driemaal de bijbehoorende fout, dus schijnbaar volkomen betrouwbaar.
Spreker gaf daarom een methode van samenvatting van series proefveldresultaten, waardoor het mogelijk werd, de meeste onder- werpen tot oplossing te brengen. Daartoe werden de proeven op de wijze als in het toestel van Galton, dat ter demonstratie van de variabiliteitscurve wordt gebruikt, gebracht in 7 groepen, al naar de betrouwbaarheid van het resultaat.
Een serie proeven levert op die wijze een curve, uit den vorm waarvan terstond is af te lezen, hoe het resultaat gemiddeld is.
iD
Spreker demonstreert dit voor kalibemesting. Hoewel er veel kaliproeven genomen waren, was het oordeel over deze meststof voor het suikerriet zeer verschillend. Door het Kalisyndicaat werd veel reclame voor deze meststof gemaakt, in zijn brochures werden speciaal de proeven met eenig resultaat naar voren gebracht. De curve van 149 kaliproeven gaf een zeer duidelijken top in de middelste groep, zoodat deze meststof voor ‘t suikerriet niet noodzakelijk is.
De verdeeling over de 7 groepen was voor kalibemesting in 149 proeven als volgt:
Inn ie 0 lm 2m 3m voor riet 0 2 12 97 34 4 0 voor suiker 0 2 13 97 31 4 0
Ook was men het niet eens over phosphaatbemesting. Spreker verkreeg uit 268 phosphaatproeven een tweetoppige curve. Werden deze proeven gesplitst naar de phosphaatanalyse der gronden, dan ontstonden eentoppige curven. Op phosphaatarme gronden is er een duidelijke werking, op phosphaatrijke gronden geen werking. De phosphaatgrens ligt bij 0.025°% voor phosphorzuurvoorraad en 0.008% voor assimileerbare hoeveelheid.
De verdeeling der proeven over de 7 groepen was voor de phos- phaatbemesting (dubbelsuperphosphaat of enkelsuperphosphaat)
als volgt: ie om 2m tm) O° Im 2m Sim riet 3 - 5 tor GB AD 7 totaal 268 sale 4 8 118 40 24 73 op phos- En 0 0 0 5 6 7 29 ee) es 00 05 6 B 8 op phos- ee: 1 2 4 62 7 0 I ee 9 936 B A op grens- 61 riet 2 | 0 26 I 3 18 gronden suiker | | 0 23 16 4 16 ‘op gronden, waarvan 5 riet 0 ie | 29 6 = 16 geenanalyse 27 suiker () 0 1 29 5 5 17
bekend is
76
Door deze methode van samenvatting van de resultaten van series proeven, kon spreker o. a. ook van Chilisalpeter, boengkil, kalk- stikstof en andere hulpmeststoffen de waarde voor de rietcultuur nauwkeurig vaststellen, zoodat, toen tengevolge van den Europee- schen oorlog op Java niet meer voldoende zwavelzure ammonia voorhanden was, de suikercultuur zich met succes met de andere stikstofmeststoffen heeft kunnen behelpen.
Voor de proeven, waarin onderzocht wordt, welke gift zwavel- zure ammonia optimaal is, kon deze methode van samenvatting niet rechtstreeks gebruikt worden. Daar het Proefstation in 1918 reeds over bijna 1500 van deze optimumproeven beschikte en deze kwestie voor de cultuur van het hoogste belang was, ging spreker bij dit onderwerp eenigszins anders te werk. Er kwamen bij ver- werking dezer proeven voor de praktijk zeer belangrijke conclusies te voorschijn, waarvan spreker slechts een enkele wil noemen. Men meende steeds, dat een te zware bemesting zich wel demonstreerde door een hoog legerpercentage en streefde er voornamelijk naar een hoog rietproduct te verkrijgen. Spreker vond, dat deze op- vatting onjuist is. Door een bemesting boven het optimum treedt niet noodzakelijk legeren van het riet op; het rietproduct kan zelfs laag worden, waarbij dan, doordat ‘t rendement zeer laag wordt, weinig suiker verkregen wordt. De planter heeft dan, daar het riet- product laag is en geen legeren optreedt, de neiging nog zwaarder te mesten. Het lage rendement schrijft hij dan aan klimatologische invloeden toe. Spreker demonstreert dit met enkele curven.
Deze optimum Z.A. curven zijn verkregen door in elk der proevente berekenen, welk percentage aan riet en suiker door een gift van 1, 2 of 3 pikol boven of onder het optimum meer of minder ont- staat dan bij de optimale bemesting. Daartoe waren meer dan 40000 berekeningen noodig; in Ned. Indië is een dergelijk onderzoek zeer goed uitvoerbaar, daar men over voldoende rekenmachines en goedkoop personeel ter bediening beschikt.
Terwijl een bemesting boven het optimum niet steeds door legeren van riet opvalt, kan omgekeerd op sommige gronden, waar het onbemeste riet reeds totaal legert, een bemesting nog wel voor-
71
deel geven. De stikstofbemesting van de rietplant dient slechts om haar door de eerste moeilijke periode heen te brengen. Dit wordt o. a. duidelijk wanneer we bedenken, dat de grond ongeveer 0.076% stikstof bevat en toevoeging van | pikol zwavelzure am- monia per bruto bouw, berekend op den grond der plantgeulen overeenstemt met 0,001 4% stikstof, zoodat | pikol Z.A. de stikstof- voorraad voor de plant maar met 4/;, vermeerdert.
Door de samenvatting der series van proeven verkrijgt men al- gemeen geldende conclusies. Op een onderneming moet men de toepassing daarvan op de daar speciaal heerschende omstandigheden door proeven contrôleeren. Het aantal proeven, dat een onderneming kan nemen, is echter niet zoo heel groot. Daarom dient men zooveel mogelijk na te gaan, in hoeverre de praktijkcijfers de toegepaste be- mesting, bewerking enz. bevestigen. Daarnaast zijn er vele kwesties, o. a. de invloed van toevallig optredende abnormale omstandig- heden, die men niet door proeven kan oplossen. Het is daarom van het grootste belang, dat de praktijk hare cijfers nauwkeurig ver- zamelt. Bij de Ned. Indische Landbouw Mij, waarbij spreker sedert 1918 werkzaam is, zijn van af 1912 veel waarnemingen regelmatig verricht. Spreker behandelt daarvan achtereenvolgens de uit- stoeling, de lengtemetingen, het kattiegewicht per meter en het legerpercentage.
Om de uitstoeling na te gaan worden voor elke rietsoort | of 2 geulen per bouw geteld. Daardoor heeft men voor elke rietsoort honderden uitstoelingscijfers. Al zijn er enkele onjuiste cijfers onder toch is ‘t gemiddelde van zooveel cijfers voldoende betrouwbaar. Voor de 14 ondernemingen, welke spreker regelmatig bezoekt, zijn de uitstoelingscijfers gemiddeld als in onderstaande tabel staat opgegeven. Ek 28 heeft dus als soort-eigenschap een geringe uit- stoeling. Daarom heeft het geen zin te trachten het product van deze soort op te voeren door nauwer plantverband.
Op dezelfde wijze worden elke 15 dagen per bouw | tot 3 stoelen regelmatig gemeten, zoodat men door deze lengtemeting een indruk heeft van den groei. Deze cijfers leeren o. a., dat vroeg geplant riet het langst wordt. De gemiddelde rietlengte der rietsoorten staat
78
in dezelfde tabel. DJ 52 blijft in den regel kort, Ek 28 wordt zeer lang.
Bij de bemonstering worden analyses van het sap gemaakt, zoodat het rendement te berekenen is. Daarbij worden meestal ook de stokken gewogen, zoodat het kattiegewicht per Meter bekend wordt. Deze kattiegewichten per Meter der monsterstokken stemmen lang niet altijd overeen met de kattiegewichten per Meter, die uit het werkelijk verkregen product te berekenen zijn. Tijdens het oogsten zijn de stokken natuurlijk niet in dezelfde conditie als bij het bemonsteren in het voorjaar. Daarom maakte spreker gebruik van het kattiegewicht per Meter zooals uit het behaalde rietproduct, de uitstoeling en de rietlengte te berekenen is. Door dit kattiegewicht per Meter om te rekenen op een gemiddelde uitstoeling verkreeg hij de z.g. „rietwaarde . De rietwaarde verschilt zooals in de tabel is te zien, voor de verschillende rietsoorten. Voor Ek 28 is de riet- waarde het hoogst. D J 52 heeft een hoogere rietwaarde dan 100 PO J.
Ook het legerpercentage wordt geregeld bij het oogsten bepaald. De gemiddelde cijfers staan eveneens in de volgende tabel.
Tabel van verhoudingscijfers der diverse rietsoorten.
uitstoeling ; Rietsoort stokken per ae lengte _ rietwaarde legerper- bruto bouw /0 centage 247 B 54400 100 322 OAD el 100 POJ 51100 94 304 Oele 25.54 Ek 2 47500 87 327 OD ARE Ek 28 36300 66 348 0.995 9% IDL) Sy 49600 35 293 OOR 0 8 66700 123 307 OOR Tjep 24 51900 95 284 Hovey elli NB 42900 79 354 074077" 26%
Geregeld worden ook de planttijd, de oogsttijd, het percentage ziek riet, het percentage boorderbeschadiging enz. voor elke rietsoort genoteerd, zoodat de meeste gegevens om het verkregen product
te verklaren, aanwezig zijn.
79
Het product kan in opvolgende jaren zeer uiteenloopen onder invloed der klimatologische omstandigheden. Spreker trachtte nu met behulp van bovenvermelde gegevens te vinden, waarin de klimatologische invloed v. n.l. tot uiting komt. De gegevens voor elke rietsoort werden daartoe voor elke onderneming afzonderlijk voor de opvolgende jaren in een tabel naast elkaar geplaatst. De bodemfactoren zijn dan in hoofdzaak gelijk, alleen de klimatologische omstandigheden verschillen, zoodat de invloed daarvan te voorschijn treedt. Daarbij bleek, dat in jaren, waarin een goed product werd verkregen, de groei van het riet in den Westmoesson gering, in jaren, waarin een laag product ontstond, juist groot was.
Het product wordt zeer weinig door de totaallengte van het riet bepaald, zooals het volgende voorbeeld duidelijk doet zien. In 1917 verschilde 247 B op tegallans geplant en op sawahs geplant miet in uitstoeling. Hoewel het riet op de tegallans veel langer werd, ontstond daar toch een veel lager product.
rietlengte wtstoeling riet rendt suiker 247 B op tegallans 323 53000 888 8.75 78 op sawahs 295 53000 1366 9.39 128
Deze cijfers bewijzen, dat niet de rietlengte, maar de wijze waarop het riet groeit, het product bepaalt.
De groei hangt zeer sterk van den planttijd af, daarom drukt spreker den groei steeds uit in c.M. per dag. Verder voerde hij in den groeifactor, d. i. de verhouding van den dagelijkschen groei in den Oostmoesson en in den Westmoesson. Spreker demonstreert nu met enkele voorbeelden, dat de groeifactor in opvolgende jaren parallel verloopt met de rietwaarde en het suikerproduct.
Voor 100 PO J waren de cijfers gemiddeld op del4 ondernemingen
3 : : uitstoelin : oogstjaar groeifactor rietwaarde : S suiker
1916 0.78 0.695 105% 118
1917 1.14 0.755 106 133 1918 1.03 0.701 103% 130 1919 0.621 0.613 93 101
1920 0.644 0.609 92 99
80
Op de s.f. Goedo waren de cijfers van 100 POJ: oogstjaar groeifactor rietwaarde riet rendement suiker 1917 0715) 07609) 1173 10.84 127 1918 1.02 0.802 1259 10.79 136 1919 0.63 0.654 969 9.97 97
1920 0.45 0.729 980 10.27 _100.7
Op de s.f. Redjosarie waren deze cijfers:
EON | (22 0.786 1241 Wado) (BV 1918 1.06 0.686 931 1407 131 (Onore 050 0.645 Woh hee ld 1920 0.44 0.638 OO e/a 0305
Voor 247 B waren de cijfers op de s.f. Pesning:
groeifactor _rietwaarde suiker 1915 0.628 0.658 95 1916 0.981 0.732 125 1917 1.187 0.831 135 1918 1.032 0.818 126% 1919 0.880 0.679 115 en voor de s.f. Redjosarie zijn de cijfers voor 247 B: 1915 0.461 0.624 105 1916 0.754 0.702 125 1917 2.096 0.813 153 1918 1.205 0.748 126 1919 0.388 0.626 92
In een gunstig jaar, zooals 1917, was het riet op 30 Nov. reeds vrij lang, waardoor de Westmoessongroei gering was. De groeifactor werd dus hoog. Het rietproduct werd toen door hooge rietwaarde hoog. Het rendement werd, niettegenstaande door ‘t hooge riet- product vrijveel riet legerde, vrij hoog. In droge jaren, zooals 1915, 1919 en 1920 stagneerde het riet in den Oostmoesson, groeide zeer forsch in den Westmoesson. De groeifactor werd dus laag, daar- door werd de rietwaarde laag en ontstond een laag rietproduct met laag rendement. In 1919 werd, niettegenstaande het lage riet-
81
product, het legerpercentage door de ongunstige groeiverdeeling, zeer hoog. Terwijl op de meeste ondernemingen in 1917 voor alle rietsoorten het hoogste product werd verkregen, ontstond op een enkele in 1918 een hooger product. De groeifactor was daar dan ook in het jaar 1918 hooger dan in 1917. Dit demonstreert duidelijk, dat de groeifactor ons een goed beeld van het product geeft.
Plaatselijke omstandigheden kunnen eenzelfden invloed als de klimatologische factoren uitoefenen.
Op de nieuwe gronden van de s. f. Petaroekan wordt het product veel lager dan op de andere gronden, doordat de groeiverdeeling er minder gunstig is, hetgeen tot uiting komt in een lageren groei- factor. Het legerpercentage wordt op de nieuwe gronden zeer hoog en het rendement laag.
Door voor elk jaar de cijfers der diverse rietsoorten van een onder- neming naast elkaar te plaatsen, komt te voorschijn, hoe elk dezer variëteiten zich onder de klimatologische omstandigheden van dat jaar gedraagt onder de groeivoorwaarden, die op die onderneming voorkomen. Daardoor wordt een inzicht in de eigenschappen der rietsoorten verkregen. De tijd laat niet toe, dat spreker daar nu ver- der op ingaat.
Van tijd tot tijd worden cijfers gevonden, die niet aan den hier gevonden algemeenen regel, dat er een parallelliteit bestaat tusschen groeifactor, rietwaarde en product, voldoen. In die gevallen wordt getracht de oorzaak dier afwijking op te sporen; juist daardoor wordt een beter inzicht in de cultuur verkregen. Het groote voordeel van dezewerkmethode is dan ook daarin gelegen, dat ook degevolgen van het beheer in de cijfers tot uiting komen en dus ook hierover een objectief oordeel verkregen wordt.
Verschillende kwesties konden op deze wijze tot oplossing gebracht worden, zoodat de methode niet alleen het inzicht in den groei van het riet verruimde, maar ook practische resultaten gaf, zooals spreker nog nader met een voorbeeld toelicht.
Spreker hoopt er ingeslaagd te zijn, zijn toehoorders duidelijk te maken, dat er voor de biologen naast het eigenlijke laboratorium- werk in de tropen nog veel nuttig werk in de praktijk zelf te doen Nederl, Kruidk, Archief. 1921. = 6
‘ 82 valt. Wanneer velen der jongeren zich op dergelijk werk willen gaan toeleggen, zal, gezien de groote uitbreiding van het aantal biologische studenten, misschien de tijd nog eens komen, dat de cultures in onze uitgestrekte koloniën hun wetenschappelijk personeel uit- sluitend in het kleine Nederland zullen kunnen vinden.
De aangekondigde voordracht van Ir. C. A. H. von Wolzogen Kühr wordt wegens tijdsgebrek uitgesteld tot de volgende ver- gadering.
Niets meer aan de orde zijnde, wordt de vergadering gesloten.
Aanwinsten van de Nederlandsche Flora in 1920.
Door A. W. KLOOS Jr. (Ingekomen 5 November 1921)
De meeste der hieronder vermelde planten heb ik reeds op de Kerst- en Paasch-bijeenkomsten van floristen uit de Ned. Bot. Ver. gedemonstreerd, zoodat deze bijdrage grootendeels als een verslag van die mededeelingen te beschouwen is.
Als gewoonlijk moet ik ook nu mijn dank betuigen aan Dr. A. Thellung, correspondeerend lid onzer vereeniging te Ziirich © voor de groote welwillendheid, waarmede hij mijn adventieven aan een revisie onderwierp, foutieve determinaties corrigeerde, de goede bevestigde en mij aan den juisten naam hielp, waar ik zelf geen weg meer had kunnen vinden.
1. Brodiaea uniflora (Lind).) Engl. = Triteleia uniflora Lindl. = Milla uniflora Graham, een sierplant behoorende tot de familie der Liliaceae, onderfamilie Allioideae, vond ik te Zwijndrecht langs de spoorlijn in de omgeving van het vroegere station. De plant is afkomstig uit Uruguay en Argentinië (Thell.), Montevideo en Buenos Aires (A. et G.). De beschrijving bij Ascherson und Graebner: Syn. Mitt. Eu. Fl. III. p. 169 luidt:
21. Laubblätter meist bis 6 mm breit, fleischig, graugriin. Blüthenstand eim- (sehr selten zwei-) blüthig, Hochblätter schlank, den langen Blüthenstiel am Grunde umfassend, bleich-häutig. Perigon bis weit über 3 cm lang mit trichterförmiger Röhre und zur Bliithezeit spreizenden lanzettlich-spatelförmigen Abschnitten, hell lila gefärbt.”
2. Ornithogalum cf. nanum Sibth. et Sm. (breitblatterige Kul- turform T hell).
Ik zag deze plant voor het eerst in het herbarium van den heer
Ge
84
G. J. Evers onder den naam O. wmbellatum L. verzameld op en bij buitenplaatsen in de omgeving van Middelburg. De plant maakte den indruk van vertrapt te zijn, en ik twijfelde, mede met het oog op den zeer vroegen bloeitijd (begin April), aan de determinatie. Daarom verzocht ik den heer Evers mij zoo mogelijk levend materiaal te verschaffen, waaraan hij bereidwillig voldeed. Kultuur leerde, dat de plant inderdaad niet misvormd was, maar tevens, dat zij zeker niet tot O. umbellatum behoorde. Ik kon evenwel met de determinatie niet naar mijn zin slagen. Verschillende flora’s leiden n.l. tot verschillende resultaten. Gebruikt men Rouy: Flore de France XII p. 412, die als hoofdonderscheiding van de Ornithogalums met schermvormige bloerwijze de lengte van den stengel neemt, dan komt men tot O. exscapum Ten. Deze soort, die blijkbaar nauw met O. nanum verwant is, heeft echter bladen, die een zilverwitte middenstreep vertoonen, wat niet klopt met de Middelburgsche planten, wier bladen geheel groen zijn. O. nanum zelf komt in Rouy niet voor.
Gebruikt men Halacsy: Consp. Florae Graecae III. p. 230, waar als hoofdonderscheiding de bladbreedte genomen wordt, dan komt men tot O. montanwm Cyr., wat evenmin bevredigt. De be- schrijving geeft o.a. ,,pedicellis patentibus”, terwijl de bloem- steeltjes, vooral in vrucht, zeer sterk teruggeslagen en aan den top weer opgebogen zijn.
Gebruikt men ten slotte A. et G. I. c. II. p. 241—248, dan leidt de hoofdonderscheiding naar al of niet teruggeslagen bloem-(vrucht) steeltjes snel tot O. nanwm Sibt. et Sm., die evenwel volgens de beschrijving bladen van 1—4 m.M. breedte moet hebben, terwijl onze plant een bladbreedte van 8 m.M. vertoont. Overigens komt evenwel de beschrijving bij A. et G. |. c. p. 248 luidende:
„2. Zwiebel rundlich-eiformig bis fast kugelig, bis über 2 cm dick, meist ohne Nebenzwiebeln. Stengel sehr kurz, der unterste Blüthenstiel fast am Boden entspringend. Blätter zu 5—6 meist 2—4 mm breit, rinnig, meist gebogen, mehrmals länger als der Bliithenstand, gleichfarbig, oberseits ohne weisslichen Mittel- streifen. Blüthenstand meist 3— 10 blüthig, breit. Hochblätter lang-
85
lich-lanzettlich, zugespitzt, aufgeblasen bis iiber 2 cm lang, etwas langer als die Bliithenstiele. Bliithenstiele sehr verschieden lang, die unteren herab- und wieder aufwärts gebogen, bis etwa 2 cm lang. Perigonblatter lanzettlich, bis etwa 1,5 cm lang und bis 1.5 mm breit, spitzlich bis stumpflich. Staubblatter etwa halb so lang als die Perigonblatter. Griffel bis 3 mm lang. Frucht kugelig mit stumpfen, oberwarts geflügelten, zu 2 etwas genäherten Kanten.” zoowel als die bij Halacsy, |.c. p. 233 luidende:
‚„Bulbo subgloboso, simplici, scapo brevissimo vel subnullo, glabro; foliis 5—8, linearibus, 1—3 mm latis, canaliculatis, con- coloribus vel vix albo-vittatis, glabris; racemo 1—3 floro vel corymbose plurifloro; pedicellis inferioribus 15—30 mm longis, fructiferis arcuato-patentibus vel subrefractis; bracteis oblongo- lanceolatis, acuminatis, pedicello brevioribus; perigonii phyllis elliptico-lanceolatis, obtusiusculis, 10—15 mm longis, dorso late viridi-fasciatis; filamentis perigonio dimidio brevioribus; capsula subglobosa, costis binatim approximatis, superne alatis.”
vrijwel voor de Middelburgsche planten uit. De soort hoort thuis in den Balkan, Zuid-Rusland en Voor-Azié en is by ons vermoedelijk een verwilderde kultuurplant.
3. Scirpus setaceus L. pallescens Hausm. onderscheidt zich van typische S. sefaceus door het ontbreken van de breede bruin- zwarte middenstreep op de kafjes. Deze zijn bijna geheel groen, waardoor de plant een veel bleeker aanzien heeft. Wij vonden haar met de type op de excursie van de Ned. Bot. Ver. 27 Juli 1920 te Ter Apel bij de Oude Schans. Ter plaatse groeide ook Cicendia fili- formis Delarb. en Juncus filiformis L.
4, Festuca megalura Nutt. Deze eenjarige Amerikaansche Festuca-soort, bekend uit Washington tot Californië, Argentinië, Chili en Portugal wordt door Jansen en Wachter in Flor. Aant. XV. Kruidk. Arch. 1918 (1919) p. 105 genoemd. Zij melden echter niet, dat zij ook bij ons aangetroffen is. Toch is dit inderdaad het geval blijkens de synonimie, zooals die o. a. voorkomt bij Charles V. Piper: Flora of the state of Washington 1906. p. 136, waar als
synoniemen genoemd worden:
86
Festuca myuros hirsuta Asch. et Graebn. Syn. Mitt. Eu. Fl. 2. p. 558 (1901) en Vulpia myuros hirsuta Hack. Cat. Gram. Port. p. 24 (1888).
Ik meen te weten, dat zich in Herb. J. en W. exemplaren van deze soort bevinden. In mijn herbarium heb ik ze van Wormerveer 1914 en Rotterdam 1920.
De soort verschilt van Festuca myuros L., doordat de onderste kroonkafjes gewimperd zijn. A. S. Hitchcock schrijft in het Gramineeén-deel van A Flora of California by Willis Linn Jepson (1912) p. 166 ,,The cilia on the lemmas, by which this species is distinguished from F.myuros, are sometimes hidden by the incurved edges of the lemma at maturity.”
Behalve de type vond ik te Rotterdam in 1920 een geheele vege- tatie, die sterk purper-violet gekleurde kafjes vertoonde, zoodat de plant op het eerste gezicht aan Hordeum jubatum L. deed denken. Jeist om het optreden als vegetatie schijnt mij deze vorm belang- rijk genoeg om met den naam Festuca megalura var. eorolata nov. var. onderscheiden te worden.
5. Polygonum Kitaibelianum Sadl. = P. patulum M.B. Kitaibeinanum A. et G.
De determinatie van deze plant, die ik vond bij Weert nabij de heiontginning ,,Karelke’ in een haverakker, die vermoedelijk be- mest was met meelfabrieksafval, dank ik aan Danser. Of deze soort zich wellicht ook reeds bevonden heeft onder vroegere vondsten van Polygonum patulum M.B. (Gorkum, Amsterdam, Rotterdam, Pietersberg?) kan ik op het oogenblik niet uitmaken!). Zij behoort tot de sectie der Avicularia Meisn. en wel tot de groep met naar- boven onbebladerde bloeiwijzen. Ascherson und Graebner geven Ì.c. IV. p. 865 onder meer als synoniem op: P. paiulum
a. virgatum Rouy in Fl. de Fr. XII p. 108. [dit moet zijn £. vir- gatum.] We vinden daar de indeeling van P. patulum M.B. in: „a. genuinum Nob.; P. Bellardi B. patulum Meisn. ap. D.C.
Prodr. 14 p. 99. Tige dressée, élevée, à rameaux raides, étalés-
1) Inderdaad is dit volgens Danser en Wachter voor de meeste dezer vindplaatsen
het geval.
87
divariqués; fleurs en épis laxiuscules, interrompus à la base et + denses jusqu'au sommet.
B. virgatum Nob.; P. virgatum Lois. Nouv. not. p. 18, Fl. Gall. éd. 2 p. 284 t. 26; P. Bellardi a. virgatum Meisn. |. c. Tige de a. mais a rameaux étalés-dressés; fleurs en épis laches, allongés, longt-interrompus si ce n'est au sommet densiuscule.’’
Hier wordt dus als eenig verschil tusschen de beide vormen de habitus van de bloeiwijze aangegeven, zoodat de vorm f. overigens aan de beschrijving van de soort zou moeten voldoen, waar het onder meer heet: ...Achaines assez gros (242—3 mm de long.) trigones etc. Dit komt evenwel niet voor mijn plant uit en klopt ook niet met de onderscheiding bij A. et G. luidende:
»A. Kitaibelianum. Sämmtliche Wickeln, auch die oberen durch deutliche Stengelglieder getrennt. Früchte 4—5 mm lang, kürzer als das Perigon, von ihm vollstandig eng eingeschlossen und bedeckt.
B. genuinum. Obere Wickeln genähert, Stengelglieder zwischen ihnen kurz, daher öfter von ihnen verdeckt. Früchte kleiner, nur 2,5—3 mm lang, langer als das Perigon. welches an der Spitze nicht so eng geschlossen erscheint.’’
Deze beschrijving van vrucht en bloemdek van Kitaibelianwm komt geheel met onze plant overeen en geeft inderdaad een scherpe onderscheiding tegenover P. patulwm M.B. in den engeren zin van P. patulum B. genuinum A. et G.
6. Amarantus. Op 10 en 22 September bezocht ik een terrein aan de Maashaven te Rotterdam, dat de voor een adventief terrein uiterst gunstige ligging tusschen een meelfabriek en een graan- elevator had, terwijl bovendien een kippenfokkerij nog het zijne bijdroeg. Dit terrein leverde o.a. een zeer rijke Amarantus- vegetatie. Naast zeer veel A. vetroflexus L. en A. albus L. in rechtopstaande, zoowel als vlak op den grond rozetachtig uitge- spreide exemplaren, veel A. vulgatissimus Spegazz., meestal in den vorm verticillatus T hell, veel A .deflexus L.vaak min of meer in den vorm minor Gürcke, stond er ook:
A. quitensis H.B.K. var. rufescens Thell., die tot nog toe alleen bij Amsterdam en Wormerveer waargenomen was,
88
A.hybridus L. chlorostachys Willd. pseudo-retroflexus Thell., die bij ons alleen van Deventer bekend was,
A. gracilis Desf. vroeger nog ééns bij Rotterdam gevonden en ten slotte:
A. crispus Terrac., die nieuw is voor ons land. Zij vormt met A. vulgatissimus de verzamelsoort: A. crispus Thell. en verschilt van deze voornamelijk door de veel kleinere (6—15 m.M. lange) bladen, die sterk gekroesd-gegolfde randen hebben. De schut- blaadjes zijn ongeveer half zoo lang als het bloemdek, dat bij de vrouwelijke bloemen uit vijf omgekeerd ei- tot spatelvormige blaad- jes bestaat, die vliezig doorschijnend zijn behalve de groene midden- nerf, die als een stekelpuntje uitsteekt. Wel zijn zij aan den voet lang steelachtig versmald, maar miet eigenlijk genageld, d. w. z. het geheele blaadje ligt in éen plat vlak, terwijl bij A. vulgatissimus de bloembladschijf naar buiten gebogen is en dus met het vlak van den nagel een hoek maakt. De ongeveer 1°/3 m.M. lange vrucht steekt iets buiten het bloemdek uit.
De soort is evenals zijn naaste verwant uit Argentinië afkomstig.
Hetzelfde terrein was enkele dagen voor mij door Wachter bezocht. Hij had er dezelfde soorten verzameld en heeft A. crispus ook op onze Kerstvergadering gedemonstreerd.
7. Sisymbrium altissimum L. Op hetzelfde terrein groeide zeer veel S. altissimum, waarvan verschillende exemplaren prach- tige vergroening der bloem vertoonden. Alle bloemdeelen, kelk- en kroonbladen, meeldraden en stamper waren in 1—2 c.M. lange, groene, bladachtige organen veranderd. Het komt mij voor een door schimmels of iets dergelijks veroorzaakt ziekte-verschijnsel te zijn. De geheele aangetaste plant heeft een eigenaardige broze sterk afwijkende consistentie gekregen.
Sisymbrium altissimum f. Ucrainicum (Blonskisub S. Sinapis- tro) Thell. = S. Sinapistrum f. trichocarpum Busch is een in de Ukraine en de Kaukasus voorkomende vorm, die van de type ver- schilt doordat de vruchten (vooral de jonge) met verspreide lood- recht afstaande haren bezet zijn. Thell. schrijft in Hegi: Ill. Fl. v. Mitt. Eu. IV. p. 179 aangaande de verspreiding: ,,ob auch
89
bei uns?’’, echter in III. Beitr. zur Adv. Fl. d. Schw. Vierteljahrsch. d. Naturf Gesellsch. in Ziirich 1919 Jahrg. 64 p. 740: ,,findet sich aber verschleppt in der Schweiz (Ziirich, Olten) wie auch in Eng- land’. (Zie ook R. Probst: II. Beitr. zur Adv. und Rud. fl. v. Solothurn und Umgebung: Mitt. der Nat. Gesellsch. Solothurn, sechstes Heft XVIII. Ber. 1920. p. 30.) Ik vond den vorm in den reeds genoemden haverakker bij Weert in meerdere exemplaren, terwijl de type daar niet werd aangetroffen.
8. Lepidium Draba L. subsp. eu-Draba T hell. var. Madritense (Pau) Thell. Deze variëteit is blijkens het onderzoek van Henrard Kr. Arch. 1916 (1917) p. 216 nieuw voor Nederland. Zij werd door de Wever bij Heerlerheide gevonden. Volgens Thellung bij Hegi
Le. IV p. 79 hoort de var. thuis in Zuid-Europa en is zij in 1905/1906 —
aangevoerd bij Solothurn (Zwitserland) waargenomen’).
9. Lepidiuim heterophylium (D.C.) Bentham = Thlaspi hete- vophyllum D.C. = Nasturtium heterophyllum O. Kuntze = L. campestre subsp. heterophyllum Bonnier = L. Smithii Hook. = L. campestre subsp. Smithit Rob.= Crucifera lepidioides Krause = L.campestre var. longipeduncalatum F. Schultz = L.camp. f. prostratum Vollm. = Thl. hiPtum Huds. nec L. = L. hirtum Sm. nec D.C. = L.camp. var. longistylum Bucknall et White nec A.C. More.
Deze soort, die van L. campestre in hoofdzaak verschilt, doordat zij overblijvend is en een langeren stijl heeft, is nieuw voor onze flora. Zie Henrard |. c. p. 220. Aangaande de verspreiding zegt Thellung in Heg: |. c. IV p. 80:
Steinige Orte, Damme, Schutt, Mauern; im Gebiete nur ver- schleppt und teilweise eingebürgert. In Deutschland auf Mela- phyr bei Kusel von F. Schultz gefunden, nach F. Schultz und Wirtgen am Ufer der Nahe von Oberstein bis Kreuznach ver- einzelt unter L. campestre und Barbarea vulgaris (seit 1857 neu aufgefunden), Lothringen, Saargebiet, Hafen v. Mannheim (zie
1) Aan in 1921 verzameld beter materiaal is intusschen gebleken, dat we niet met de var. Madritense te doen hebben, maar dat de plant behoort tot L. Draba L. subsp. chalepense //ell.
SS Oe
90
ook F. Zimmermann Ady. und Rud. Fl. v. Mannh. enz. [1907] p. 99), im bayerischen Wald: verschleppt zwischen Eisenstein und Ludwigstal. In der Schweiz früher bei Genf verwildert, beim alten Dolder auf dem Ziirichberg bei Ziirich seit 1907, bei Celerina gegen Pontresina (Engadin) am Damme der Berninabahn.
Allgemeine Verbreitung: Siidwesteuropa (Portugal, Spanien, Frankreich [ostwarts bis zur Rhône und Saéne], Grossbritannien und Irland) verschleppt in Belgien und an den oben genannten Orten, ferner in Nord-Amerika und Neuseeland. Voor onze flora werd zij door de Wever bij Heerlen langs de spoorlijn ontdekt.
10. Trigonella monspeliaca L. = Buceras Monspeliacum All. Van deze Trigonella, behoorende tot de sectie Buceras Hall, die zich kenmerkt door rechtopstaande vruchten en gele bloemen, die in schermvormige of korte trossen staan, niet in gesteelde hoofdjes, luidt de beschrijving bij A. et G. Syn. VI. II. Abt. p. 385—386:
„© Meist nur 0,5—2, mitunter bis 4 dm hoch, angedrückt weich behaart, stark nach Cumarin duftend. Stengel kurz, aufrecht, die seitlichen verlangert niederliegend bis aufsteigend oder alle niederliegend, ziemlich diinn und schlaff, etwas kantig, unver- zweigt oder ästig. Blättchen graugriin, aus keilférmigem Grunde verkehrt-eiförmig über der Mitte gezähnt, stumpf oder gestutzt bis ausgerandet, die der oberen Blätter schmäler, das mittlere langer, die seitlichen kurz gestielt. Nebenblatter halbpfeilförmig, die unteren oft gezähnt oder alle ganzrandig, zugespitzt. Blüthen- stände sitzend 5—l5blüthig. Blüthen sehr klein, nur etwa 3 mm lang, sehr kurz gestielt. Kelch mit ziemlich gleichlangen linealischen, spitzen Zipfeln, die langer als die Kelchröhre sind. Fahne eiförmig, ausgerandet, viel länger als die Flügel. Schiff- chen stumpf. Früchte zuletzt schwärzlich, sternförmig aus- gebreitet, gebogen, wenig zusammengedrückt, dicht behaart, mit schiefen, etwas geschlängelten Nerven. Samen stark warzig, stumpf bis gestutzt, am Nabel vertieft.
An trockenen Orten auf buschigen sonnigen Hügeln, auf Gras- plätzen, an Wegrändern und auf sandigen Ackern nur im Gebiete
91
der Mittelmeer- und Pontischen Flora. Im siidlichen Frankreich in der Dauphiné und Provence, Schweiz: in Wallis bei Branson und Sion. Siid-Tirol. Venetien. Niederösterreich, namentlich im Wiener Becken zerstreut. Böhmen: be: Leitmeritz. Mahren. Ungarn und Banat. Kroatien. Istrien. Dalmatien. Montenegro. Bosnien. Her- cegovina. Im iibrigen Gebiete hier und da su gcse is doch un- beständig. Bl. Marz— Juni.
In der Tracht der Medicago minima resp. M.luputina ähnlich und dadurch leicht kenntlich, von den Medicago-Arten durch die linealische bis lanzettliche (nicht stark gekriimmte bis eingerollte) Frucht etc. leicht zu unterscheiden.”
Zij is bovendien waargenomen: Bei Oggersheim auf Schutt. 1893. F. Zimmermann |. c. p. 128. Solothurn, Hühnerhof. 1915. leg. Aellen. R. Probst l.c. p. 34.
Ik vond de plant in meerdere exemplaren op het genoemde haverland bij Weert.
11. Zrifolium vesiculosum Savy werd in ons land alleen ver- meld van den molen te St. Anna bij Nijmegen leg. Docters v. Leeuwen en Abeleven. 1893. Ik vond een zeer fraai exemplaar van deze soort tusschen veel Trifolium diffusum Ehrh. bij de meel- fabriek te Deventer. Op hetzelfde terrein vond ik ook een exem- plaar van
12. Trifolium hybridum L. subsp. elegans Savy, dat nu werke- lijk eens goed aan de diagnose van elegans voldoet, wat bij verre- weg de meeste exemplaren, die voor en na bij ons als zoodanig gedetermineerd zijn, niet het geval genoemd kan worden. Ook le- verde dit terrein nog een exemplaar van de sierlijke
13. Lotus augustissimus L. var. erectus Gren et Godr., welke var. in Rouy Fl. de Fr. V p. 152 als volgt beschreven wordt:
Tiges de 1—2 décimétres, ascendantes ou dressées, stipules ovales-lancéolées, pédoncule un peu plus long que la feuille; fleurs ordinairement d'un jaune plus pâle que dans les var. vulgaris Gren et Godr. et medius Rouy, a étendard jaune.
De soort is éénmaal bij ons aangetroffen, ook te Deventer, op het
toenmalige Pothoofd in 1880 door L. J. v.d. Veenen J.D. Kobus.
wed ak
ok EEEN
NRG BSA
07
Het is mij onbekend tot welke var. deze plant gerekend moet worden.
14. Astragalus cicer L.De volgende eigenschappen zijn voldoende om deze plant met behulp van A. et G. Syn. VI. II. Abt. p. 744—770 of met Rouy Fl. de Fr. V p. 158—159 te determineeren.
Overblijvende plant met enkelvoudige, aan den voet aangehechte haren, met klokvormigen kelk, die zich ook na den bloei niet ver- groot. Bloemen zeer kort gesteeld, tot een dicht hoofdje vereenigd. Kroonbladen lichtgeel, na den bloei afvallend. De beschrijvingen komen ook in beide werken wonderwel overeen. Bij A. et G. heet het Le. p. 770—771:
„A. Pflanze angedriickt behaart, grün. Stengel ausgebreitet, ästig, niederliegend bis aufsteigend, hin- und hergebogen, ver- kahlend. Blätter (5 bis) 8 bis 10 (bis 12) Paaren von Blättchen; diese gross, oval bis länglich oder länglich-lanzettlich, stumpf oder aus- gerandet, besonders unterseits behaart. Nebenblatter klein, linealisch- lanzettlich, die oberen mitemander verbunden, dem Blatte gegen- iiberstehend. Blüthenstände kopfig, dicht, eiförmig, sich später etwas verlängernd, vielbliithig, ihre Stiele verlängert, meist kiirzer oder so lang als das sie tragende Blatt, seltener langer. Hochblatter lanzett- lich, gewimpert, langer als die Bliithenstiele. Kelch besonders vorn schwarzhaarig, röhrenförmig, mit pfriemlichen, etwa die Hialfte der Linge der Röhre erreichenden Zahnen, zur Fruchtzeit nicht aufgeblasen. Fahne eiförmig, ausgerandet, meist etwa um die Hälfte _länger als die Flügel, diese länglich, stumpf, ungeteilt, langer als das Schiffchen. Friichte, sehr kurz gestielt, fast sitzend, rundlich bis eiförmig, aufgeblasen, meist etwas über |—1,5 cm lang und etwa 8—9 mm breit, dicht rauhhaarig, mit schwarzen und weissen Haaren, an der Spitze ganz stumpf und lang bespitzt, an beiden Nahten gefurcht. Samen rundlich-nierenförmig, glänzend, gelb.
An sonnigen Hügeln, an Wegrändern, an Abhängen und Dammen, Waldrandern, gern zwischen lockerem Grasbestande, durch den grössten Teil des Gebietes zerstreut, im ganzen nordwestdeutschen Flachlande fehlend, auch-im nordostdeutschen östlich der Weichsel nur voriibergehend verschleppt, fehlt auch in Holland und Belgien
93
und auch sonst hier und da auf grossen Strecken. In den Alpen von Wallis bis 1400 M. aufsteigend, in Tirol bis 1300 M. Fehlt auch im äussersten Siidosten, erreicht dort nach Maly ihre Siidostgrenze in‘ Nord-Istrien. Kroatien, dort wohl im Kiistengebiete fehlend Nord-Bosnien: Banjaluka und Drinjata. Bl. Juni—August, ver- einzelt auch später.
Frankreich [im ganzen Nordwesten fehlend]; Ost-Pyrenäen; Spanien; Italien; nördliche Balkanhalbinsel (Serbien; Bulgarien, Türkei), mittleres und südliches Russland; Kaukasus; Sibirien bis Altai und Dsungarei.
Ik verzamelde de plant bij een van de meelfabrieken te Wormer- veer, waar ik haar al meerdere jaren had zien staan, maar er niet voldoende aandacht aan geschonken, daar ik ze hield voor Coronilla varia, die daar vrij veel voorkomt. Dit jaar echter viel mijn oog toevallig, toen ik er voor den 3& keer langs kwam, op een vrucht- tak en toen zag ik plotseling, dat het een heel andere plant was in alle opzichten en stond verbaasd, hoe ik haar zoo lang en zoo vaak over het hoofd had kunnen zien.
15. Vicia benghalensis L.= V. incana Lam. non alior., = V. atropurpurea Dest. = V.villosa Brot. non Roth. = V. Brotereana Ser. = V. albicans Lowe = Cracca atro-purpurea Gren et Godr.
De soort is na verwant aan V. villosa Roth Zij verschilt er in hoofdzaak van door de prachtig donkerpurpere bloemkleur en door- dat de vruchten, althans in de jeugd, zijdeachtig behaard zijn. De beschrijving bij Rouy, I. c. V. p. 240, waarvan die bij A. et G. Le.p. 946—947 een vrijwel woordelijke vertaling is, luidt:
„Plante annuelle ou bisannuelle, plus ou moins mollement velue, parfois blanchâtre. Tiges de 2—8 décimétres, diffuses ou grimpantes, rameuses, anguleuses. Feuilles toutes cirrifères, à vrille rameuse, à 5—8 paires de folioles linéaires-oblongues ou sublinéaires, obtuses ou aigués, mucronulées. Stipules semi- sagittées, entiéres ou peu dentées. Fleurs 2—|2 assez grandes (14—15 mm de long), très étalées, à la fin pendantes, s’ouvrant toutes en méme temps, disposées en grappes plus ou moins denses ou laxiuscules, très plumeuses avant l’anthése, égalant la feuille
94
ou plus courte qu elle Calice regulier, non bossu 4 la base, a dents toutes subulées, porrigées, peu inégales, les inférieures d'un tiers environ plus longues que le tube. Corolle étroite plus ou moins rougeâtre, a étendard et carène d'un pourpre noir au sommet, |’ étendard plus long que les ailes, a limbe une fois plus court que l’onglet. Style plié et tordu sur son axe. Légumes largement linéaires ou linéaires-rhomboidaux (25—35 mm de long sur 8—I1 de large), pendants, comprimés, fauves à la maturité, bosselés sur les faces, réticulées, hérissés de poils étalés, surtout sur les sutures, polyspermes, contractés a la base en un carpophore plus court que le tube du calice. Graines orbiculaires, plus ou moins comprimées, d'un noir velouté; hile égalant le cinquiéme de la circonférence de la graine. Mars-juin
Beide werken geven de soort onder den naam Vicia atropurpurea Desf. en noemen V. benghalensis L. een synoniem, waarvan zij in een voetnoot beweren, dat hij vervallen moet aangezien de plant in Bengalen niet voorkomt. Thellung is echter van oordeel, dat deze naam ongetwijfeld op onze plant betrekking heeft, en dus, als oudste, de naam moet zijn. (III. Beitr. |. c. p. 763.) Inderdaad schijnt het niet twijfelachtig, dat Linn. deze plant bedoeld heeft, maar zich in de groeiplaats vergiste. We vinden in Richter Linnaei p. 716:
V. benghalensis Sp. 1: V. pedunc. subquinquefloris (multifloris S. XII sq.), foliolis integerrimis, stipulis integris, legum. erectius- culis. Sp. I—S. XII n. 9. — Ger. prov. 498 (S. XII sq.) V. pedunc. sub-5 floris longit. foliorum. H. cliff. p. 368 n. 3. H. ups. p. 219. n. 4. Roy. lugdb. 365. V. benghalensis hirsuta et incana, siliquis pisi. Herm. lugdb. 623. t. 625. Habitat in Stoechadibus (in Benghala Spa mOm(speele ses
„Cor. intensissime puniceae, carinae apice nigro. Sp. II. „Cresc. passim in tractu Benghalensi. Facie planta et fulcro cum antec. [V. cracca] convenit, differt autem rad. annua. fl. major. paucioribus, leguminum figura. H. cliff (cum syn. Herm. l.c. et Boerh. lugdb. 2 p. 44).
H. ups. syn. Herm. |. c., |. nat. Bengh.
95
Het verspreidingsgebied is Spanje, Balearen, Corsica, Sardinié, Sicilié, Algiers, Marokko. Frankryk: Alpes-Maritimes, Var. Ad- ventief op Leuna (Dalmatië) (Visiani Fl. Dalm. III p. 324), Helgo- land (A. et G. |. c. p. 947), Zwitserland: Zürich 1916 leg. Thell. Aarau, Wildegg (1917) leg. Liischen (Fl. Aarg. p. 38), Solothurn 1916, 1919 leg. Brosi, Schöngrün 1918 leg. Probst (Probst |. c. p. 36). Mont Dard (Neuenburger Jura) 1916 leg. E. Miiller, Ruchfeld (Baselland) 1917 leg. Aellen. (Thell. III. Beitr. p. 762— 763). Engeland (id.).
Ik vond deze soort aangevoerd bij een meelfabriek te Wormerveer.
16. Euphorbia virgata W. et K. var. … Op 23 Juli 1920 verzamelde ik bij de meelfabriek te Deventer een Euphorbia, die ik als E. virgata gedetermineerd aan Thellung ter revisie zond, en terug kreeg met de opmerking: „Wohl eine Var. von Euphorbia virgata W. et K.auffallig durch die gelbgriinen, breiten Laubblätter.” Inderdaad meten de stengelbladen ter plaatse van hun grootste breedte meer dan | c.M.
17. Daucus montevidensis Link. Op het meergenoemde terrein aan de Maashaven te Rotterdam vond ik 10 Sept. 1920 een tweetal exemplaren van deze soort, die door Thellung gedetermineerd werden als Daucus (c. f.) montevidensis Link met de toevoeging: „(mihi ex descr. tantum notus) (= D. pusillus Urban in Fl. Brasil. p.p., non Michx.) Am.-austr.”
De beschrijving bij Kurt Sprengel Curae posteriores, Syst. Veg. Vol. IV. Pars II (1827) p. 119, waar de soort het eerst gepubli ceerd werd (de naam van Link was een herbariumnaam, door Sprengel overgenomen) luidt: Daucus caule erecto foliisque decomposites hirsutis, foliolis linearibus abbreviatis, involucro foliaceo decomposito umbellam superante, partialibus 3-tidis, floribus. exiguis albidulis setis fructuum glochidatis. Monte Video.
Deze beknopte beschrijving is geheel van toepassing op mijn planten, die mij bovendien identiek schijnen met exemplaren in het Rijks Herbarium te Leiden, waarbij het etiket luidt:
‚‚In pascuis saxosis in sylvaticis secus flumen Cackapual loco dicto
96
St. Joaquin et in collibus Quillota. Octbr. 1828. 1829. Herb. Voertero nr. 217 et 949.”
Uit een en ander blijkt de zeer groote waarschijnlijkheid, dat de determinatie als D. montevidensis Link. juist is, terwijl de op- merking van Thellung doet vermoeden, dat zij nieuw is voor Europa. [ntusschen zou het niet onmogelijk zijn, dat een plant, die ik in 1913 te Wormerveer verzamelde en die ais Daucus c. f. pusillus Michx. te boek staat, met de bijvoeging: „Sichere Bestimmung in diesem jugendlichen Zustand nicht möglich,” ook tot deze soort moet gebracht worden. Habitueel hebben de planten groote overeenkomst en in beide gevallen werden zij gevonden bij een meelfabriek, waar Amerikaansch graan verwerkt werd.
18. Parnassia palustris L. var. apetala Klocs. Op 24 Aug. 1920 vond ik in een duinpan tusschen Bergen en Egmond te midden van zeer veel normale exemplaren één Parnassia zonder kroonbladen. De plant telt 6 bloeistengels: alle bloemen volkomen gelijk. De meeldraden zijn normaal ontwikkeld. Nectariën aanwezig, maar klein en groenachtig. De plant, die door het ontbreken der bloem- kroon een heel vreemden indruk maakte, is overigens geheel normaal. Ín de literatuur heb ik nergens iets van dien aard vermeld gevonden; toch lijkt het mij belangrijk genoeg om ze hier als var. apeiala te beschrijven.
19. Oenothera argentinae Lév. et Thell. Deze soort, als zoodanig eerst in 1917 door den Oenothera monograaf Prof. H. Lé- veillé te Le Mans ontdekt, werd door hem het eerst beschreven in een voorloopige mededeeling in Le Monde des Plantes 18° année (2e sér.) no. 108 (Sept. 1917) p. 52 onder den naam Onothera Argentinae Lév. et Thell. ,,se distingue de l’O. sinuata L. par sa fleur rose très petite, par sa graine lisse ou striée longitudinale- ment et par ses feuilles entiéres. Suisse, Pays-Bas, Allemagne?
In 1918 verscheen de ,,Originaldiagnose” in Fedde Repert. XV p. 133—134 luidende: „Oenothera argentinae Léveille et Thel- lung spec. nov. Syn.: Oe. (laciniata Hill proles) humifusa Torr. et Gray f. evecta (Léveillé ap.) F. Zimmermann! in
97
‘Mitteil. d. „Pollichia’ Dürkheim no. 27—28, LXVIII—LXIX Jahrg. 1911—12 (1913) wissensch. Beiheft p. 27 (nomen nudum) et in Fedde Rep. spec. nov. no. 405/408 (Bd. XIV no. 21/24) (30. VI. 1916) p. 375 (sphalm. 275) (Rep. Eur. et Medit. I. Bd. no. 14 p. 215) (,,caule erecto’’).
Affinis Oe. laciniatae Hill (1767) (= Raimannia laciniata Rose 1905 = Oe. sinuata L. 1771) a qua differt: foliis omnibus integris (margine levissime tantum repando-undulatis nec sinuato-dentatis usque pinnatifidis), floribus parvis roseis et seminibus sublaevibus vel tenuiter longitudinaliter striatis (nec. alveolatis). Affinis quoque Oe. humifusae Nutt.(= Oe.sinuata var. humifusa Torrey et Gray = Raimannia humifusa Rose), cui folia superiora subintegra et semina (sec. auctores Americanos recentes) longitudinaliter striata, quae tamen indumento appresso sericeo-pubescente (nec tenuissimo
patulo puberulo), et foliis inferioribus pinnatifidis satis diversa videtur. Planta annua (vel etiam biennis?). Radix fusiformis, tenuis (caule vix crassior) et unicaulis, vel incrassata et pluricaulis. Caules suberecti, ad 40 c.M. alti, subcylindrici, + 2 m.M. crassi, foliosi et saepius ramosi, basi cortice flavo-brunneo detersibili tecti et subglabri, ceterum herbacei et tenuiter puberuli pilis simpli- _cibus gracillimis horizontalibus plerisque brevissimis (+ ?/; m.M.), intermixtis rarioribus elongatis (14,—l, raro ad 2 m.M.) ceterum similibus. Folia viridia. pilis eis caulis similibus puberula, omnia subintegra (margine tantum levissime repando-undulata); inferiora (florendi tempore plerumque delapsa) anguste elliptico-lanceolata, ad 6 c.M. longa et | c.M. lata; caulina media lanceolata, + 31/5: ia c.M., plerumque acuta; superiora (bractealia) parum et sensim deminuta, flores subattingentia et capsulas superantia, acuta, aut lanceolata et basi paullum tantum dilatata (rotundata) aut subovata et basi leviter cordata. Inflorescentia racemosa, valde elongata et interfoliata. Flores pro genere parvi. Calycis tubus puberulus, (efflorendi tempore) 5—7 m.M. longus, ovario plerumque subbre- vior; laciniae tubo subaequilongae (5—6 m.M.) extus puberulae, apice subcucullatae et sub apice appendice filiformi ‘4—] m.M. longo munitae. Petala laciniis calycinis subaequilonga (5—7 m.M.) Nederl. Kruidk. Archief. 1921, id
98
rubella, late triangulari-obovata, apice late truncata, ad 9 m.M. lata. Stamina (8) subaequalia, petalis subaequilonga; filamenta filiformia, ad 4 m.M. longa; antherae lineares, 3—4 m.M. longae. Ovarium satis dense puberulum. Stylus petalis subaequilongus; stigma ad basin 4-partitum lobis lineari-cylindricis 144—Z m.M. longis. Capsula sessilis vel breviter stipitata, pilis eis caulis similibus dense puberula, + 142—2'% c.M. longa, aut quadrangulari-cylin- drica et 2—2'% m.M. crassa, aut + claviformis et ad 344m.M. crassa. Semina in quoque loculo biserialia, fusiformia vel subpyri- formia, pressione mutuali plerumque angulosa (parallelepipedoidea) utrinque acuminato-attenuata, 1—11 m.M. longa, %—*/; m.M. crassa; testa pallide flava (straminea) vel brunneo-flavida, sublaevis vel striis levissimis longitudinalibus notata, nec tamen manifeste alveolata.
Patria non exacte nota; certissime tamen (ex speciebus conco- mitantibus) Argentina, unde planta cum frumentis vel seminibus oleaginosis in Europam introducta fuit.
Germania: Palat. Bavar.: Ludwigshaten, in portu, 1909, Fr. Zimmermann! (= Oe. hwmifusa f. erecta F.Zimmermann |. c. 1913). — Prov. Rhen.: Uerdingen (ad ripas Rheni) et Emmerich, prope fabricas olearum, 1915, Bonte!
Hollandia: Wormerveer (Prov. Holl. bor.) prope fabricam farinarum, cum aliis plantis argentinis, 1913, Jansen et Kloos!’
(Hungaria: Raab (Gyor), 1916, Polgár!] [Thell. in litt].
De plant was reeds in 1912 door mij op hetzelfde Wormerveersche terrein gevonden [Kr. Arch. 1913 p. 16] en kwam daar ook later herhaaldelijk voor; in 1918 vond ik op een ander terrein eveneens te Wormerveer een exemplaar [zie Lev. Nat. | Oct. 1919. Afl. 6 p. 178—180 met afb}.
In 1920 is zij echter in ons land op verschillende plaatsen soms in vrij grooten getale, opgetreden, zoowel op terreinen annex met meelfabrieken, als bij oliefabrieken, die alle dat jaar nog al wat Zuidamerikaansch materiaal verwerkten. Ik verzamelde de soort te Deventer, West-Knollendam, Rotterdam en Weert en constateerde dat zij op verschillende plaatsen zeer vormenrijk
99
was, in tegenstelling met de zeer eenvormige exemplaren van vroeger te Wormerveer.
Zoowel te Deventer en Rotterdam als te Weert kwam de soort voor te samen met Oe. laciniata Hill, die er in den vorm integri- folia®) soms veel ov gaat gelijken. De onderscheiding der beide soorten leverde evenwel geen bezwaar op. Niet alleen dat het kenmerk van de zaadhuid-opper- | vlakte (bij Oe. lacimiata met diepe onregelmatig netvormig geplaatste putten, bij Oe. argentinae met zwakke overlangsche strepen en
daartusschen hoogstens rijen van
zeer ondiepe putjes) steeds duide- Fig. I. eo ee (2) lijk te constateeren is, maer ook de beharing, hoe variabel ook bij beide soorten, levert een goed doorgaand kenmerk. Bij Oe. argentinae n. |. hebben alle haren, ook de langere, dezelfde fijne, teere structuur, en zijn over hun geheele
lengte ongeveer even dun; terwijl bij Oe. laciniata tusschen de
Fig. 2. Beharing van Oe. laciniata (1) en van de verschillende vormen van Oe. argentinae, De letters B. en y. moeten verwisseld worden.
1) Oe. laciniata f. integrifolia Jansen et Kloos verschilt van de type door dat de bladen alle ongedeeld zijn, gaafrandig of verwijderd ondiep getand. De eerste bladen van Oe. Jaciniata Hill hebben steeds dezen vorm. Het is dus een vorm waar ook de oudere bladen den jeugdvorm behouden hebben.
[*
100
fijnere haren, die ongeveer denzelfden bouw hebben als bij Oe. argen-
tinae, steeds andere voorkomen van veel harder, grover maaksel,
die van den top naar den voet zeer duidelijk dikker worden, een meer ruwe beharing dus opleveren. Dit komt vooral duidelijk uit bij de
beharing van de vruchtbeginsels en van de vruchten, en is reeds .
met het bloote oog goed zichtbaar (Fig. 2).
Intusschen is het, naast den algemeenen habitus, juist de beharing die Oe, argentinae zoo vormenrijk maakt. Toen ik het materiaal aan Dr. Thellung toezond, geschift en met mijn aanteekeningen voorzien, kreeg ik het terug met het volgende bijschrift:
„Oenothera argentinae Léveillé et Thellung ist, wie das vor- liegende reiche Material aus Holland zeigt, in der Behaarung des Stengels recht veränderlich. Ich möchte darauf die folgenden Varietäten (oder Formen?) begründen:
a. Pili caulis patentes, vel breves e basi patente leviter curvati: “a. var. typica Kloos et Thell.: pili breves abundantes, longi |
multo rariores, disseminati;
B. var. longipila Kloos et Thell.: pili longi abundantes, densiores. (Bisher nicht sehr ausgeprägt bekannt, könnte wohl noch typischer gefunden werden.)
y. var. brevipila Kloos et Thell.: pili omnes breves, vix ultra W/s vel 14 m.M. longi.
b. Pili caulis (satem breviores) a basi + curvato-appressi:
0. var.heterotricha Kloos et Thell.: pili longiores abundantes patentes, brevi parci, appressi.
e. var. camplotricha Kloos et Thell.: pili omnes (breves et mediocres, vel breves tantum praesentes) curvato- appress1.””
Wij brengen de verschillende vormen dus in twee groepen samen:
a. Vormen met uitsluitend rechte, afstaande haren.
b. Vormen met (althans ten deele) aan den voet gekromde,
daardoor aanliggende haren.
Tot groep a. behooren:
a. var. typica. Beharing, zooals die in de diagnose van de soort
101
omschreven is; duidelijk uit twee soorten bestaande n. 1. een dichte beharing van zeer korte haartjes en daar tusschen ver- spreid haren, die 3—10 maal zoo lang, maar overigens gelijk van vorm zijn.
Tot deze var. moeten alle oudere Duitsche en Hollandsche exemplaren gerekend worden, en verder:
W. Knollendam 1920 bij de oliefabriek ,,de Vrede’; leg. K. Rotterdam 1920 bij de meelfabriek ,,de Maas’; leg. K.
Opmerking verdient, dat het ex. Ludwigshafen tot de var. 7.
nadert door het betrekkelijk gering aantal lange haren.
Het ex. van Emmerich zou als:
subvar. corynocarpa T hell. (in litt.) onderscheiden kunnen worden. Op dit ex. heeft n. |. betrekking de zinswending in de diagnose: ,,folia superiora (bractealia) subovata et basi leviter cordata’ en ook ,,capsula + claviformis et ad 3% m.M. lata”.
Tot var. #ypica behoort ook het oudste bekende exemplaar van deze soort, dat ik in Herb. Jansen et Wachter vond en dat ver- zameld is te Rotterdam 6 Juli 1902 leg. J. et W.
B. var. longipila. De langere beharing treedt meer op den voorgrond. Er zijn veel meer lange haren dan bi de var. a. en zij staan daardoor ook veel dichter op elkaar. Hiertoe te rekenen het ex. van Raab, en 2 ex. Weert 1920. Heide- ontginning bemest met afval van een meelfabriek; leg K.
Een van deze exemplaren nadert echter sterk tot var. a.
y. var. brevipila. Dit is een variatie in tegengestelde richting. De korte beharing is zeer sterk domineerend. De langere haren zijn zeer weinige, en die er nog hier en daar tusschen de korte voorkomen, zijn bovendien belangrijk kleiner dan bij de var. 2.
Van deze var. vond ik exemplaren:
Weert 1920 en Rotterdam 1920 (zie boven). (Ook in Herb. J. et W. waar zich bovendien een exemplaar bevindt van Rotter- dam 11 Sept. 1904 leg. J. et W.)
De habitus van al deze planten doet sterker dan bij de andere vormen aan Oe. laciniata f. integrifolia denken.
102
Zeer waarschijnlijk zullen deze drie variëteiten door allerlei tusschenvormen verbonden zijn. De opmerking van Dr. Thel- lung dat de var. f eigenlijk niet geheel typisch is gevonden, maar nog meer geprononceerd te verwachten is, en het twijfelachtige van het ééne Weertsche exemplaar alsmede het ex. van Ludwigshafen, dat tusschen var. a. en van y. in staat, wijzen trouwens reeds zeer sterk in die richting.
We zullen dus de namen van var. f. en var. y. moeten gebruiken voor de uitersten van de beide divergeerende vormenreeksen, die van de type (var. a.) uitgaan.
Tot de groep b. behooren:
Ò. var. heterotricha. Alleen de korte beharing is aanliggend, de langere haren zijn evenals bij de vorige groep loodrecht af- staand. Zij zijn in groot aantal aanwezig, en zeer krachtig ont- wikkeld evenals bij var. 6.
= Hieronder valt een ex. Weert 1920 (zie boven) dat een on- vertakte stengel heeft. De onderste bladen zijn naar den voet zeer geleidelijk, bijna steelachtig, versmald. De vruchten zijn duidelijk. knotsvormig in tegenstelling met alle andere hier te lande gevonden exemplaren, die zuiver prismatisch-cilin- drische vruchten hebben (subvar. corynocarpa T hell.).
€. var. camptotricha. Alle haren, ook de langere, die intusschen weinige zijn en zwak ontwikkeld, zijn aan den voet gebogen en daardoor aanliggend.
Het materiaal van deze var. bestaat uit exemplaren van Deventer 1920, bij de meelfabriek; leg. K. Weert 1920 en Rotterdam 1920 (zie boven).
Vooral deze var. heeft een sterk afwijkenden habitus. Het vol- komen ontbreken van afstaande haren valt direct op; maar vooral de buitengewoon smalle lange bladen geven de plant een veel teerder aanzien. Dit geldt vooral voor de ex. van Weert en Deventer, waar de grootste bladbreedte + 3 m.M. bedraagt bij een lengte van meer dan 4 c.M. Het Rotterdamsche materiaal heeft iets breedere bladen, maar toch belangrijk smaller dan bij de andere variëteiten voor- komen. Ook zijn de zaden bij al mijn exemplaren iets meer
103
spilvormig dan bij de andere variëteiten. Dit alles deed mij oorspronkelijk twijfelen of de planten wel tot Oe. argentinae Lev. et Thell. behoorden, dan wel of het misschien een vorm van Oe. humijusa Nutt. kon zijn. De aanliggende beharing sprak hier- voor, maar „silky’ zooals de Amerikaansche schrijvers aangeven, kon zij toch niet genoemd worden. Ook was er absoluut geen sprake van ,,pinnatifid’’ bij de onderste bladen. :
In het algemeen komt het mij voor, dat de var. van de groep b. een grootere systematische zelfstandigheid hebben, dan die van de groep a.
Mogelijk heeft ook de subvar. corynocarpa een grootere syste- matische waarde.
Nog een opmerking over de bloemkleur. Het staat bij mij lang niet vast, dat de in 1921 gevonden Hollandsche exemplaren alle roode bloemen hadden. Integendeel, er zijn er onder, die ik zeer sterk verdenk van + geelbloemig te zijn. Ik moet dit echter met de noodige voorzichtigheid zeggen, daar ik dit jaar op geen van de terreinen behoorlijk geopende bloemen gezien heb (alleen het ex. te W. Knollendam maakte hierop een uitzondering, het had vol- komen dezelfde roode bloemkleur als de vroegere Wormerveersche exemplaren’). Intusschen zullen deze kwesties wel bezwaarlijk opgelost kunnen worden, zoolang wij uitsluitend op de studie van adventiefmateriaal aangewezen zijn. De soort zou in haar vaderland bestudeerd moeten worden. Zij kan daar, blijkens het betrekkelijk frequente adventieve optreden in de laatste jaren, zeker niet zeld- zaam zijn.
Evenwel is nog steeds niet met zekerheid uitgemaakt, waar dat vaderland ligt. Indertijd schreef T hellung mij: „Nun muf ich Ihnen noch melden, dass die Herkunft der Pfl. aus Argentinien
1 Bi deze opmerking sluit zich zeer goed aan de volgende mededeeling van Dr. Thellung „Die Blüten sind nach Bonte (briefl.) „zwischen gelb und rot varierend”. Die Pfl. von Raab hat nach Polgár (briefl.) anscheinend kleisto- game Blüten, die sich weder über Tag noch abends öffnen.”
Verschillende ex. Rotterdam 1920 leg. J. en W. hebben goed ontwikkelde
gele bloemen.
104
keineswegs sicher, sondern recht zweifelhaft ist. Prof. Hauman- Merck in Buenos-Aires, der die dortige Flora sehr gut kennt, versichert mir, dass die Oe. argentinae dort nicht vorkomme! Wenn sie trotzdem, was ich nicht fiir ausgeschlossen halte, aus Argen- tinien stammt, so muf} sie in einer entlegenen, wenig erforschten Gegend zu Hause sein.”
Sedert is echter door hem (naar aanleiding van het feit, dat op verschillende terreinen Oe. argentinae is aangetroffen in gezelschap van Rumices, voor zoover de Hollandsche betreft door Danser!) beschreven als R. obovatus, identiek met of althans zeer nauw ver- want aan R. paraguayensis Parodi uit het noordelijkste deel van Argentinie en Paraguay) de onderstelling geopperd, dat deze streek als het mogelijke vaderland van Oe. argentinae in aanmerking komt.
20. Lythrum virgatum L. uit Oost-Europa en West-Azië wordt in enze Flora's uitsluitend als vermoedelijk verwilderde sierplant bij Hilversum opgegeven. Ik vond op 23 Juli 1920 een adventief exemplaar op het terrein van de meelfabriek te Deventer.
21. Anagallis arvensis L. m. viridijlora (Staniek pr. sp.) Rouy. Bij het graanmagazijn ,,Salm”’ te Sittard vond ik op 12 Aug. 1920 enkele zeer forsche planten van Anagallis arvensis, waarvan niet alle, maar een groot deel der bloemen een sterke vergroening ver- toonden. De kelken zijn bij die bloemen sterk vergroot, de bloem- kroon is soms groenachtig rood, soms geheel dofgroen, bladachtig. In Rouy: Fl. de Fr. X p. 180 vind ik den vorm ,,a fleurs verdâtres s. var. viridiflora = A. viridiflora Staniek.” Toevallig kreeg ik een exemplaar uit de Flora exsiccata Bavarica in handen, dat vol- komen identiek is met mijn exemplaren, verzameld in de „Rhein- pfalz”: Brachacker bei Neustadt a. d. H. door L. Gross, 16 Sept. 1908.
22. Cuscuta racemosa Martius var. chiliana Engelm. Deze soort werd mij door Dr. A.C. J. van Goor te Helder toegezonden, waar zij was aangetroffen, in groote hoeveelheid woekerend op Solanum
tuberosum L., door den heer L. de Bruin 20 Oct. 1920.
1 Zie hierover het artikel van Danser op pag. 217 van dit nummer.
105
Voor de uitvoerige synonimie verwijs ik naar Thellung: FI. adv. de Montpel. [1912] p. 416. Daar vind ik o. a. als syn: C. corym- bosa auct. Eur. (non Ruiz et Pavon sec. Engel m. Syst. Arrang. of the Spec. Gen. Cuscuta in Trans. Acad. Sc. St. Louis I n. 3 [1859] p. 504) met de voornaamste verschilkenmerken tusschen de beide soorten: Thell. l.c. p. 417:
„C.corymbosa R. P. (vera): Calice très ample, a lobes larges et très obtus, semi-circulaires et à peu près deux fois aussi larges que -hauts; corolle cylindrique ovoïde; styles allongés au moins deux fois aussi longs que l’ovaire et dépassant souvent la corolle.
C. racemosa Mart. (C. corymbosa auct. Eur. non R.P.): Calice plus petit relativement à la corolle et plus étroitement ap- pliqué, à lobes triangulaires-ovales, à peu près aussi larges que hauts; corolle campanulée (insensiblement dilatée supérieurement); styles courts, à peu près aussi longs que l'ovaire, beaucoup plus courts que la corolle.”
De var. y. chiliana Engelm. ,,différe du type de l’espéce (var. a. brasiliana Engelm.) par les fleurs plus grandes (longues ordinaire- ment de 3—4 m.M.) plus fortement membraneuses; lobes de la corolle à pointe aiguë infléchie; écailles de la gorge de la corolle aussi longues ou souvent plus courtes que le tube. Originaire du Chili; introduit en Europe vers 1840 et naturalisé, depuis, dans une grande partie de la France, en Italie, en Suisse, en Allemagne, en Hollande (sic! K.) en Algérie etc.; parasite surtout sur le Medicago sativa L.” (1. c. p. 416—417). Waar mij van het voorkomen dezer soort in Holland niets bekend was, en ik dienaangaande ook bij kennissen en in de literatuur nergens eenige aanduiding kon vinden, schreef ik Dr. Thellung waar de opgave voor Holland vandaar kwam. Hij antwoordde: „Die Angabe aus Holland geht (ohne nähere Angabe von Fundort und Finder) auf Engelmann (Syst. Arr. [1859] 505) zurück.” zoodat we in dit opzicht nog in het duister tasten. Intusschen is de plant nu bij Helder gevonden, en ik meen ze met een gerust geweten als nieuw voor Hoiland te mogen aangeven.
23. Anchusa Barrelieri (All) Vitm. werd in Juli 1919 door
Sipkes in de duinen bij Haarlem verzameld, waar zij vermoedelijk
106
met fazantenvoer aangevoerd is. De determinatie dank ik ook hier aan Thellung, maar ik heb geen beschrijving van de soort machtig kunnen worden, en waag mij er niet aan, naar het eenige onvolledige gedroogde ex., dat ik er van bezit.
24. Plantago virginica L. Deze sierlijke plant onderscheidt zich van alle tot nog toe in ons land waargenomen Plantago’s, doordat de bloemkroonslippen zich tot een lange spitse muts over de zaad- doos samensluiten.
De authentieke diagnose van Linn. luidt (Richter Linnaei p. 125):
P. fol. lanceolato-ovatis pubescentibus subdenticulatis, spicis cylindricis (Sp. Il: laxis Sp. 1.S. X) pubescentibus scapo angulato. Cron ware On Spain Sse ne oie oe spicis flor. remotis scapo tereti. S. XII. XIII. n. 4. P. media incana virginiana. serratis foliis, annua. Moris. hist. 3 p. 259. s. 8. t. 15 f. 8. P. vir- giniana, pilosellae fol. angustis, rad. turbinata. Pluk. alm. 298. P. mariana, spica praetenui. Pet. gaz, \ t. 1 f. 10 (Sp. II). P. myo- sotis s. trinervia hirsuta carolina. Raj. hist. 2 p. 1889. Habitat in Virginia (© Sp. II) [Sp. I. II]. „Flos in America corollas explicat et stamina exserit, in Europa vero vix. Folia semitrinervia et Scapus pubescentia. S. XII. XIII.
De uitvoerigste beschrijving vind ik bij Britton and Brown. Ill. Fl. South. States and Can. [1898] p. 210: ,,Annual or biennial, pubescent or villous; scapes erect, slender, | —18 high, much longer than the leaves. Leaves spatulate or obovate, obtuse or acutish, thin, entire, or repand-denticulate, narrowed into margined petioles, or almost sessile, varying greatly in size, 3—5 nerved, ascending or spreading; spikes very dense, or the lower flowers scattered, linear-cylindric, obtuse, 3 —4 thick, usually 1 —4 long, but in dwarf forms reduced tc 2—6 flowers; flowers imperfectly dioecious; corolla-lobes of the fertile plants erect and connivent on the top of the pyxis, those of the sterile widely spreading; stamens 4; pyxis oblong, about as long as the calyx, appearing beaked by the connivent corolla-lobes, 2—4 seeded. In dry soil, Connecticut to Florida, west to Illinois, Missouri, Arizona and northern Mexico. March- July.”
"ig © es Dee Bee ae PE ae ete Oe a 8 Cie Nee eh eNO AS Po es
LEN
\
Fig. 3. Pl, virginica.
108
De beschrijving bij A. Gray. New. Man. of Bot. Ed. VII [1908] p. 746 komt hier vrijwel mee overeen, zij geeft nog de uitbreiding:
fruiting calix 1,5—2,5 m.M. long; mature corolla slender-cylin- dric, seeds usually 2, brown or yellowish, 0,8—1,5 m.M. long.”
Uit Europa vind ik de volgende opgaven:
Frankrijk. Port- Juvenal, Godron. Fl. Juv. (1853) p. 445 (37) ed. 2 (1854) p. 101. — Thell.: Fl. adv. de Mentp. (1912) p. 484.
Zwitserland. Basel: Wiesendam 1915. P. Aellen Alg. Bot. Zeitschr. XXI 1(1916) no. 5—8 p. 73. Thell. Vierteljahrschr. Nat. Ges. Ziirich LXIV (1919) p. 792.
Engeland. Hayward and Druce: Adventice Flora of Tweedside (1919) p. 173:
„First record as a wool introduction: Galashiels, Selk., A. Bro- therston 1873 in Rep. Bot. Rec. Club, 1874. Also near the mouth of the Gala, A. Brotherston in Proc. Berw. 136. 1873.”
Nederland. \k vond twee mooie exemplaren in een haverakker van de heideontginning in de buurt van ,,Karelke’” bij Weert 13 Aug. 1920. Dit terrein was bemest met afval van een meelfabriek.
Hier wil ik tevens noteeren, dat ik van Plantago Purshii R. et Sch. (zie Kr. Arch. 1919 [1920] p. 96) een mooi exemplaar vond te Deventer, Meelfabriek, 23 Juli 1920.
25. Ambrosia psilostachia D.C. Op het stationsterrein te Weert vond ik 13 Aug. 1920 een vegetatie van een Ambrosia soort, die eenige overeenkomst met Ambrosia artemisiaetolia L. had, maar er toch heel anders uitzag. De aar der mannelijke bloemen was minder groen, meer geelachtig, de bladen minder sterk gedeeld en van veel steviger structuur. Bovendien bleek de plant zich daar al enkele jaren door wortelstokken vermenigvuldigd te hebben. Zij was dus overblijvend. Determinatie met Amerikaansche flora’s leidde dan ook direct tot Ambrosia psilostachya D. C., waarvan het bij Britton and Brown |. c. p. 295 heet: „Similar to the preceeding (A. artemisiaefolia L.) but perennial (onderstreping van mij, K.) the leaves thick, the pubescence strigose or hispid. Stems usually much branched, 2°—6° high, rather stout: leaves 1—2 pinnatifid, 2—5 long, the lobes acutish; racemes of sterile
109
heads several or numerous, 2’—6’ long, the involucre campanulate, the receptacles chaffy; fertile heads mostly solitary, ovoid or ob- ovoid, reticulated, shortpointed, unarmed, or with about 4 short tubercles, pubescent, 144 “—2” long.
In moist open soil. Illinois to the Northwest Territory, south to Texas, Mexico and California. July-Oct.”
Deze beschrijving klopt volkomen met mijn planten, ook de af- beelding komt goed overeen. Bij A. Gray |. c..p. 828 vindt men:
Fig. 4. Blad en vrucht van Fig. 5. Blad en vrucht van A. artemisiaefolia. A, psilostachya,
„Paniculately branched perennial (onderstreping van mij. K.) 5—15 d.M. high, with slender running rootstoeks (id. K.) rough and somewhat hoary with short stiffish hairs; leaves once pinna- tifid, thickish the lobes acute, those of the lower leaves often incised; fruit obovoid pubescent, the tubercles absent or small. Prairies and plains, Ill. and Wisc. to the Saskatchewan, westw. and southwestw.” Ik twijfelde dan ook geen oogenblik aan mijn deter- minatie en was niet weinig verbaasd, toen ik de plant van Dr.
110
Thellung terug kreeg met de opmerking: ,,Wohl richtig, doch kenne ich keinen sicheren Unterschied gegen A. artemisiaefolia, zumal beim Fehlen reifer Scheinfrüchte. Toen ik daarna op de bovengenoemde verschilpunten wees, den nadruk leggende op het verschil 9 of ©; toen antwoordde hij : „Der von den amerikanischen Floristen angegebene Unterschied: A. artemis. 2 A. psil. A — ist nicht zuverlässig und durchgreifend. D. C. selbst sagt nichts über die Dauer der A. psil. Die Herbarpflanzen haben oft keine Wurzel (was für 2 sprechen würde), wo aber Wurzel vorhanden, ist sie © (1), was auch Prof. Maire auf Grund des Materials des Pariser Museums bestätigt. (Er fand A. psil. eingebürgert in Algerien, aber sicher © !).”
Daarop heb ik mij met Prof. Dr. R. Maire in Algiers in verbin- ding gesteld, die mij met groote bereidwilligheid o. m. het volgende antwoordde: „Je vous envoie deux fragments de la plante d Algérie, qui est nettement © comme tous les spécimens américains complers que jal pu voir dans |’Herb. Mus. Paris. Ma plante est entiérement conforme à ces spécimens. Elle a des feuilles bien moins dividées que celles de |A. artemisifolia et des fruits différents.”
Inderdaad lijkt de Algiersche plant als twee druppels water op de Weertsche. Geen twijfel echter of de laatste is 2. Ik heb een stuk wortelstok in mijn tuin overgebracht, dat zonder aarzeling overwinterde, al vroeg weer uitliep en bloeide en nu vruchten heeft geheel overeenkomend met die van de Algiersche plant. Ik heb ook het materiaal in ’s Rijks Herbarium te Leiden na- gegaan en vond daar, in tegenstelling met de ervaringen van Prof. Maire in Parijs, wel degelijk Amerikaansche exemplaren met wortel- stok, duidelijk 2. (de meeste echter zonder wortel, of althans te onvolledig om met zekerheid te oordeelen).
Intusschen blijkt, dat we minstens zullen moeten onderscheiden Ambrosia psilostachya D.C. forma annua Maire en Ambrosia psilostachya D. C. forma perennis Tot dezen laatsten vorm behoort dan de plant van Weert.
26. Silphium perfoliatum L. is in Aug. 1920 door Dr. Romeyn bij St. Odiliënberg (bij Roermond) gevonden, en aan de Wever
11
toegezonden. Wij weten niet of wij hier met een zuivere adventief, dan wel met een al of niet verwilderde sierplant te doen hebben.
Het geslacht Si/phium behoort tot den Tribus der Heliantheae. Het heeft vruchtbare, lintvormige randbloemen en steriele, buis- vormige schijfbloemen, zeer platte vruchten, die bovendien nog gevleugeld zijn en in meer dan één rij evenwijdig aan de omwindsel- bladen staan. Het pappus ontbreekt, of bestaat uit twee tanden.
De beschrijving van de soort luidt bij Britton and Brown Le. p. 406: „Stem square, glabrous, or rarely somewhat hispid, branched obove, or sometines simple, 4°—8° high. Leaves ovate or deltoid-ovate, opposite, the upper connate-perfoliate, the lower abruptly contracted into margined petioles, all thin, usually scabrous on both sides, or pubescent beneath, coarsely angulate- dentate, or the upper entire, the larger 6 —'/12 long 4’—8’ wide; heads commonly numerous, 2’—3' broad; rays 20—30, about l’ long and 2” wide; involucre depressed-hemispheric, its outer bracts broad, ovate, ciliolate, spreading or erect; achenes obovate, emarginate, sometimes 2-toothed. In moist soil, southern Ontario to Minnesota, south to Georgia, Nebraska and Louisiana. Naturali- zed near New-York City. July—Sept. 4.”
27. Matricaria inodora L. m.involucrata Kloos. Op een rangeer- terrein te Rotterdam vond ik 17 Mei 1920 enkele exemplaren van een Matricaria, die zich van M.inodora L. onderscheidden door uitliggenden voet, boogvormig opstijgende stengels met een enkele, groote, bloem, waarvan de omwindselbladen ten deele den vorm van de bovenste stengelbladen aangenomen hadden, dus enkelvoudig gevind met smalle slippen. Hoewel ik nog aan de mogelijkheid van een adventief voorkomen eener andere soort b. v. Matricaria grandiflora (Hook) Britt. gedacht heb, meende ik toch eer een monstrueuze M.inodora L. voor te hebben. Ook Dr. Thellung deelt deze opvatting blijkens zijn bijschrift: „Die Pflanze macht mir auch den Eindruck einer abnormen Form von Matricaria maritima L., zu der M.inodora L. als kontinentale var. gehért.”
Naar aanleiding van deze opmerking komt het mij gewenscht voor, de aandacht van de Hollandsche floristen nog eens te vestigen
112
op eventueele verschillen tusschen kust- en duinvormen eenerzijds en binnenlandsche vormen anderzijds, die dan resp. M. maritima en M.inodora zouden zijn, een onderscheiding ook in den Prod. Fl. Bat. gemaakt, maar waarop de laatste jaren bij ons te weinig gelet wordt.
28. Centaurea Melitensis L. var. Apula(Lamk.) Rou y=Centau- rea Apula Lamk. = Triplocentron Apulum Cass. is een zeldzame vorm van C. Melitensis, die door Rouy Fl. de Fr. 1X [1905] p. 165 beschreven wordt als volgt: ,,Calathides solitaires au sommet des rameaux.” in tegenstelling met de var. genwina Rouy = Cen- taurea sessiliflora Lamk. =f.polycephala de W., die aan de toppen der takken de hoofdjes in groepen bijeen heeft. Bijna steeds wordt op onze aanvoerterreinen de var. genwina aangetroffen. De var. Apula maakt echter een habitueel geheel anderen indruk; zij werd voor ons land reeds genoemd door de Wever (Lijst van wildgroeiende enz. planten in Z. Limburg, in Jaarb. Nat. hist. Gen. in Limb. [1920] p. 30) gevonden te Wijlre bij ‘t graan- magazijn Leclerq in 1912. Sedert is zij bij mijn weten niet meer in ons land waargenomen, tot ik 23 Juli 1920 een prachtig exem- plaar vond bij de meelfabriek te Deventer.
Dordrecht, October 1921. A. W. Kloos Jr. C. I.
Agrostis alba L. forma subbiflora Kloos (nova forma).
Haec forma differt ab Agrostide alba normali spiculis nonnullis bifloris inter unifloras intermixtes.
Deze vorm bevond zich onder enkele weinige grasjes, die de heer Ch. Rédelé in Aug. 1920 voor mij uit Zwitserland meebracht, vermoedelijk verzameld in de omgeving van Luzern.
Hoewel slechts weinige aartjes tweeblcemig zijn, leek mij deze vorm uit een oogpunt van algemeene Gramineeën-systematiek belangrijk genoeg om een nieuwen naam te rechtvaardigen.
Zie Henrard over Apera spica venti in Kr. Arch. 1916 p. 194. A. W. Kloos Jr. C. I.
Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 8
BIJDRAGE TOT DE MYCOLOGISCHE FLORA VAN NEDERLAND DOOR:
DE CONSERVATRICE DER NED. MYCOL. VER. (VERVOLG OP DE IN NED. KRUIDK. ARCH. 1917 GEPUBLICEERDE NIEUWE. BASIDIOMYCETAE.)
(Ingekomen 25 Januari 1922)
Basidiiomycetae. Eubasidiae. Holobasidiae. Angiocarpae.
Lyeoperdaceae.
Diplodermeae.
Geaster.
G. pectinatus Pers. Syn. p. 132, Journ. de Bot. Tom. Il, p. 26; Tab. II, f. 4; Hollos, Gasteromycetes Hungariae, Tab. VIII f. 1—7, Tab. XXIX, f. 16.
Gevonden door Mej. de Haas, Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn in de duinen bij Haarlem in October 1917. (Is m. 1. dezelfde als G. limbatus Fr.). Idem door Mej. W. v. d. Meulen te Wapenvelde (G.) aldaar in een sparrenbosch. Herfst 1920.
Leucosporae.
Lepiota.
L. castanea Quélet, Assoc. Fr.ad. sc. (1880) p. 2, t. 8, f. 1; Sacc. Syll. V, 39; Ricken, ‚die Blätterpilze”’, nr. 967, T. 84, f. 4.
Gevonden te Groenendaal bij Heemstede op stronk van esch in Februari en November 1921, door P. Kits v. Waveren te Haarlem.
iS
Deze soort is bij Ricken voldoende beschreven. Zeer opvallend is de schubbige hoed en de nog dikker geschubde steelbasis. Zij is door een fraaie teekening voor de Flora vastgelegd.
L. cristata A. et S. var. sericea (nov. var.). Den 28 October 1921 vond ik op ‘t Huys te Warmond, tusschen afval en brandnetels, een door mij nog nooit geziene, zeer fraaie, witte, zijdeachtige Lepiota-soort. De lamellenzijde van den hoed deed mij veel aan L. cristata denken, ook de reuk was, hoewel niet zoo sterk, als bij die soort voorkomende. De verdere habitus was echter veel grooter en forscher dan bij cristata, ook ontbraken de schubben op den hoed totaal, alleen was een donkere vlek in het midden waar te nemen. Waar ik op geen enkele bestaanbare soort kon komen, vermoed ik met een door de omstandigheden gewijzigden vorm van cvistata te doen te hebben.
Lepiota cristata A. et S. var. one (nov. var.)
Pileo leviter carnoso, e campanulato plano, obtuso, sericeo- glabro, 1,5—5 c.M. lato, albo, in medio sub-flavo; stipite fistuloso, sericeo-fibriloso, aequali, 8 c.M. longo, 20—40 m.M. crasso, basi sub-purpurescente, sursum albo; annulo medio integro, non secedente, albo; lamellis liberis, approximatis, primo albis, deinde sub-purpurescentibus; sporis albis, ovatis vel cuneiformibus, 5—7 X 2—3 u.
Habitat: gregatim vel solitaria in campis graminosis, inter Urticis in Horto ,,t Huys te Warmond”.
Odore et sapore non gratis.
L. echinella Q. et Bern. Bull. Soc. Myc. 1889 p. LI, t. II, f. 1. (L.hispidae, felinae, et acutesquamosae aff). Sacc.Syll.1X.8,Cost. et Duf. p. 6 (var. v. L.helveola Bres.); Bigeard II, p. 21. Gevonden op de begraafplaats Rhijnhof te Leiden op afgevallen blad in Augustus 1921 door Joan Oort te Oegstgeest.
Ofschoon ik de ex. in gedroogden toestand ontving, waren zij toch nog met zekerheid tot deze soort te brengen. Waar ik de op- genoemde soorten, waar zij een variëteit van zou zijn, alle ken, zoo durf ik verzekeren, dat zij wel degelijk iets heel aparts heeft en als eigen soort kan worden beschouwd. De beschrijving bij Bigeard
g*
116
is uitstekend. Zeer opvallend zijn de scherpgepunte schubben op den hoed. Zij is afgebeeld voor de Fl. Bat.
L. (Leucocoprinus) lilacino-granulosa Henn. Verh. Prov. Bran- denbg. XXXX, p. 145. tab. I, f. 17; Sacc. Syll. XVI, 13; Ricken, „die Blatterpilze’’, nr. 950.
Gevonden door Dr. C. v. Overeem, in een kweekkasje v. d. Hort. Bot. te Amsterdam in Jum 1917.
L. parvannulata Lasch in Linn. III, nr. 12, Fr. Hym. Eur. p. 37, Sacc. Syll. V, 49; Wint. Kr. Fl. I, 836; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze soort, die zeer dicht bij L. seminuda Lasch staat, doch veel kleiner is, werd den 23en Augustus 1920 gevonden te Rhijngeest bij Oegstgeest op humus, door Joan Oort aldaar.
Armillaria.
A. scruposa Fr. Epic. p. 22, Hym. Eur. p. 42; Sacc. Syll. V, 76; Cost. et Duf. nouv. Fl. des Ch. nr. 62.
Gevonden door Dr. C. v. Overeem te Epen (Z.L.) Juni 1916.
Tricholoma.
Tr. aggregatum Schff. t. 305, 306 (Agar) Fr. Hym. Eur. p. 90; Sacc. Syll. V, 160, (C4t.) Wint. Kr. Fl. I, 797; Cooke, t. 182, (f. brevipes). (Clit.)
Deze soort, die evenals 7. conglobatum Vitt. zeer variabel is in vorm en kleur, is zeker vele jaren lang over het hoofd gezien door de mycologen in ons land, waar zij zeldzaam, doch hier en daar sporadisch voorkomende is. Dr. J. S. Meulenhoff vond haar in de omstreken van Zwolle. Wijlen de heer Thys vond haar in de var. humosum Fr.te Breda. Ik zelf vond haar verscheidene keeren op verschillende plaatsen in ons land in den herfst. Dr. T. Broek- smit vond haar in den voorzomer te Houthem in Zuid-Limburg. Door haar geel-bruine kleur onderscheidt de zuivere soort zich van alle andere vormen.
Tr.aggregatum Schff. var. hortense Pers. Syn. p. 362 (Agar); Fr. Hym. Eur. p. 90; Sacc. Syll. V, 161 (Clit); Wint. Kr. Fl. I, 797; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
WZ
Deze var. van aggregatum, welke Ricken zelfs identisch acht met agevegatum, wijkt m. 1. zooveel van deze af, dat zij bijna voor aparte soort zou kunnen doorgaan. Zij werd mij den 18en Maart en daarna nog eens den 30en Maart 1920 in enkele ex. toegezonden door den jongenheer E. K. v. Waveren, door hem gevonden in zijn tuin te Haarlem. De kleur van hoed en steel zijn zeer donker bij zwart af, terwijl de lamellen sterk afloopend en grauw van kleur zijn. De geheele habitus doet denken aan een Clit. nebularis. De sporen zijn ongeveer 5—7 5 u groot. Ofschoon ik haar met Ricken onder de Tvicholoma’s rangschik, zou ik haar vooral om de sterk afloopende lamellen liever onder de Clitocybe's rekenen.
T.ivinum Fr. Epicr. p. 48, Hym. Eur. p. 72; Quélet II, p. 328, t. 2, f. 3, (A. personatt), Sacc. Syll. V, 139, Wint. Kr. FI. I, 811. Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Ook deze soort is in ons land niet zeldzaam en, vermoed ik, door de mycologen over het hoofd gezien of, zooals door mij, tot nu toe met een v-rkeerden naam bestempeld. Ik hield haar n.!. voor den graveolens-vorm van gambosum, doch, door de heeren Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn op de soort opmerkzaam gemaakt, kwam ik tot de overtuiging, dat zij wel degelijk tot 27imum behoort. Ik vond haar in de omstreken van Haarlem menig keer in lichte bosschen tusschen de brandnetels, meestal in heksenkringen groeiend, in den herfst.
T. persicolor Fr., Icon. t. 40, f. 1, Hym. Eur. p. 65, (A. persi-
cinus Lasch); Sacc. Syll. V, 117, Wint. Kr. Fl. I, 816; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI. _ Deze soort werd mij den len Mei 1920 toegezonden door den Heer P. J. A. J. Meulemeester, die haar met een ander gevonden had in enkele ex. in de grasperken van het Engelsche Werk te Zwolle. Zij klopte geheel met de beschrijving dezer soort, alleen was een sterke jodoformlucht waar te nemen, waar de boeken niet van ge- wagen.
T. terreum Schff. var. triste Fr., Epicr. p. 34, Hym. Eur. p. 58; Sacc. Syll. V, 105; Wint. Kr. Fl. I, 821 (A. tristis Fr.) Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
118
Op de Excursie der N. N. V. afd. Haarlem en Omstr., gehouden den 23en October 1920, op het buitengoed Elswoud bij Overveen, werden er eenige kleine exemplaren van T. terveum Schff. ge- vonden met een duidelijke cortina en met Ricken (,,die Blätter- pilze” nr. 10050) houd ik die stellig voor de variëteit triste Fr.
Clitoeybe.
Cl. (Laccaria) laccata Scop. var. sandicina Fr. Syst. Myc. I. p. 157, Hym. Eur. p. 108; Sacc. Syll. V, 194; Wint. Kr. Fl. I, 784.
De Heeren Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn wenschen deze zoo algemeen voorkomende var. van laccata, den van boven wit bestoven, paarsen vorm, in tegenstelling met den donkerpaarsen vorm, als variéteit opgenomen te zien.
Cl. lenticulosa Gill. Champ. Fr. p 144, cum icone; Sacc. Syll. V, 168; Cost. et Duf. nr. 193. Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze soort werd mij in het jaar 1920 op denzelfden dag (10 Sep- tember) van twee verschillende streken uit ons land toegezonden en wel uit Wapenvelde (G ) uit sparrenbosch door mej. v. d. Meulen en uit de duinstreek bij Vogelenzang (Sprenkelbosch) onder berken, door den Heer G. D. Swanenburg de Veye.
Ofschoon deze soort veel aan Cl, flaccida Sow. doet denken, zag ik toch dadelijk, dat dit een geheel andere en voor ons land nieuwe soort was. Ten eerste de steenroode kleur van hoed en steel en later ook van de lamellen, die bij heel jonge exemplaren roomkleurig zijn als bij Cl. flaccida. Ten tweede de in een kring geplaatste donkere vlekken of zgn. ,,protubérances”’, aan den hoedrand. Ricken geeft deze soort niet, wel: Cl, lentiginosa Fr. Volgens Dr. J S. Meulen- hoff is deze soort identisch met Jenticulosa, doch met Saccardo deel ik deze meening niet.
Cl. nimbatus Batsch f. 65, 64 (var. alba) [Agar], Fries, Hym. Eur. p. 81; Sacc.-Syll. V, 144; Wint. Kr. Fl. I, 805.
Gevonden door Dr. C. v. Overeem, te Weesp, bij ‘t Station in ‘t gras. Augustus 1917.
C.Queletii Fr. Icon. t. 57, f. 4; Hym. Eur. p. 102; Sacc. Syll. V, 179; Kr. FL. I, 789. In April 1920 en reeds in Maart 1921, vond
119
ik (C. Cool) deze soort in t mos (Polytrichum gracile) onder coni- feren op 't Huys te Warmond. Ofschoon Cost. et Duf. haar als var. van cyathiformis geven, vind ik, dat zij zulke uitgesproken typische eigenschappen bezit, welke deze soort niet heeft, dat zij zeker als aparte soort in aanmerking komt. Jong bezit zij ten eerste een duidelijk ringvormig velum, er vertoont zich in alle deelen van den als hoofdtint hebbenden bruin-grijzen paddenstoel een lila, soms paarse kleur. Deze tint blijft ook bij oudere ex. aan de steel- basis bestaan, terwijl deze in een dik wollig mycelium omhulsel is gewikkeld. M. 1. staat zij dichter bij Cl. brumalis en vibecina dan bij cyathiformis. Zij is door een fraaie teekening voor de Flora vastgelegd.
Cl. squamulosa Pers. Syn. p. 440, (Agar) Fr. Hym. Eur. p. 94; Sacc. Syll. V, 166; Wint. Kr. Fl. I, 795; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze Clitocybe-soort werd mij den len Mei 1920 op ’t Her- barium gebracht door Mevr. M. Boetje—v. Ruyven te 's-Graven- hage, die haar kreeg van de vindster Mej. A. L. Verschoor, door deze verzameld in de duinen bij Meyendel (Wassenaar). Zij geleek sprekend op kleine exemplaren van Cl. flaccida Sow., wat kleur van hoed betreft, doch deze was bedekt met typische zwarte schubjes. Verder zijn kenmerkend: de wijduiteenstaande, eenigszins gele lamellen en de steelbasis, die met een dikken myceliumklomp in het mos vastgegroeid zit. De sporen zijn rond en gestekeld, 4-64, en niet zooals Ricken opgeeft 6-7 x 4u. Door de meeste auteurs wordt zij opgegeven als variëteit van Cl. infundibuliformis Schff., doch daar de habitus en kleur van hoed en lamellen zoo ver van deze soort afwijken, beschouw ik haar met Ricken en Bigeard als te zijn een aparte soort.
Cl. tornata Fr. Syst. Myc.I, p. 91, Hym. Eur. p.87; Sacc. Syll. V, 156;Wint Kr. Fl. 1,799; Ricken, „dieBlätterpilze’ ‚nr. 1085. Taf. 99.
Deze door Mej. Cool in October 1917 aan de Heeren Dr. v. Overeem en Boedijn opgezonden en bij Haarlem gevonden zwam, werd door hen als zoodanig gedetermineerd. Volgens Ricken zond de heer P. J. A. J. Meulemeester (Zwolle) hem vroeger reeds een var. van deze soort.
120
Collybia.
C.velutipes Curt. var.alba (nov. var.), Den 29 December 1921 vond ik (C. Cool) op ’t Huys te Warmond op iepenstronk naast vele nor- male ex. een toef bijna geheel witte, ook zeer kleverige ex. van deze soort. Geheel zuiver wit waren de lamellen, welke tevens iets aan- gehecht waren aan den steel, waar die bij de soort altijd zoo goed als los van zijn. De hoed was zuiver wit, alleen een donkere vlek in het midden, terwijl de steel bovenaan wit was, daaronder bruin gekleurd, doch niet het zwart-bruin van de soort, maar veel lichter. Micros- copisch verschilde zij in geen enkel opzicht van de soort. Zeer waarschijnlijk is C. xylophila Fr. (zie Cooke 202), ook niets anders dan deze albino van velutipes. Deze vindplaats is zeer waarschijnlijk niet de eerste in ons land, ofschoon dit nog nader bevestigd dient te worden, waar deze soort ook een witten hoed had, doch de steel- basis van hetzelfde zwart-bruin als velutipes. Op rustiek hekwerk int Cantonpark te Baarn vond de Heer A. v. Luyk in Augustus 1920 in massa's een witte Collybia groeien, welke hij mij ook aldaar toonde. Ook deze verschilde microscopisch niet van velutipes en zal ook wel een albino van deze zijn geweest. Het ex. van Warmond is voor de Flora vastgelegd.
Collybia velutipes Curt. var. alba (nov. var.).
Pileo viscoso, 1,5—8 c.M. lato, carnoso tenui, convexo-plano, obtuso, glabro, albo-pellucido, in medio sub-fusco; stipite farcto, 2,5—7 c.M. longo, 30—50 m.M. crasso; radicato, non velutino, basi ferrugineo-brunneo, sursum albo-pellucido pileo concolore; lamellis candidissimis, distantibus, sub-decurrentibus, sporis ellipsoideo-sphae- roideis, hyalinis, 4—5 X 3 U.
Habitat: gregatim ad truncos Ulmi campestris, inter specimina Collybiae velutipedis typicis prope ,,t Huys te Warmond”.
Collybia xylophila Fr. (Cooke 202) forsan similis.
Mycena. M. atro-alba Bolt. t. 137 (Agar) Fries, Hym. Eur. p. 140; Sacc. Syll. V, 275; Ricken, ,,die Blatterpilze” nr. 1348.
Gevonden door Mej. de Haas en de heeren Dr. v. Overeem en
121
Boedijn in November 1917 te Hilversum bij het Wasmeer, in October 1917 in de duinen bij Haarlem.
M .aurantio-marginata Fr. Syst. Myc. I,p. 115, Hym. Eur. p. 131; Sacc. Syll. V, 253; Wint. Kr. Fl. 1,767. Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze soort werd mij den 7e? October 1920 gezonden uit Wapen- velde (G.) door Mej. W. v. d. Meulen, die haar in het bekende en aan fungi zoo rijke sparrenbosch aldaar op 2 verschillende plaat- sen gevonden had. Zij zond, naar zij zelve en ook ik eerst meende, 2 verschillende Mycena-soorten, waarvan de eene zich kenmerkte, doordat de steelbasis geheel gehuld was in rood fluweel vilt; de andere miste dit kenmerk. Beide hadden echter den lamellenrand oranje-omzoomd, wat bij microscopisch onderzoek bleek te ont- staan, doordat de cystiden met een geel vocht gevuld waren. In de beschrijvingen vind ik van de dik behaarde steelbasis nergens iets aangegeven. Wellicht ontstond dit door plaatselijken vochtigheids- of droogtetoestand?
M. citrino-marginata Gill. Champ. Fr. p. 266 cum icone; Sacc. Syll. V, 255; Ricken, ,,die Blatterpilze’”’ nr. 1280.
Gevonden door Mej. de Haas, Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn in de duinen bij Haarlem. October 1917.
M. collariata F r. Obs. II, p. 161, Hym. Eur. p. 146; Syll. Sacc. V, P56 Wint. Kr. Fl. 1, 755.
Gevonden in massa’s bijeen groeiende op humus in een droge greppel van ,, t Huys te Warmond door Swanenburg de Veye te Haarlem, den 29en December 1921.
M. pura Pers. var. lutea Bres. Fungi Trid. I, p. 34, T. 37, f. 2; Ricken, „die Blätterpilze , nr. 1314; Cost. et Dufour, p. 35; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze var. werd den 19en September 1920 gevonden in de Wasse- naarsche duinen door Joan Oort te Oegstgeest.
Omphalia.
O.griseo-pallida Desmar. Exs. nr. 120; Pers. Mycol. Eur.3, t.26, f. 3; Fr. Hym. Eur. p. 161; Sacc. Syll. V, 324; Wint. Kr. FI. I, 743; Ricken, ,,die Blätterpilze . nr. 1166.
122
Deze soort ontving ik den 13en April 1920 van den Heer J. L. F.de Meyere te Ede, door hem gedetermineerd als O. rustica Fr. Macroscopisch, doch vooral microscopisch wijkt zij echter zeer van deze soort af. De sporen zijn n.l. veel grooter 9-10 x 5 u(6-7 x 5u bij vwstica) en van een lang steeltje voorzien, wat voor griseo-pallida
kenmerkend is.
Pleurotus.
P.cornucopioides Pers. var. sapidus Kalchbr. Icon. t. 8,f. 1; Fr. Hym. Eur. p. 171; Sacc. Syll. V, 348; Wint. Kr. Fl. I, 737, Bresa- dol amkumeslirnids pl 0 le tia:
Deze zwam werd mij in groote hoeveelheden via den Heer J. L. F. de Meyere te Ede toegezonden door Mejonkvr. Jac. v. Heemskerck v. Beest te Domburg, begin Juni 1919 door haar verzameld op een dooden iep bij het kasteel Westhove aldaar. Determineerende met C. et D. komt men dadelijk op deze variëteit. De meeste auteurs geven ook aan, dat de soort bruin van kleur is, terwijl deze fraai roomgeel is. Bresadola beschouwt sapidus als jeugdvorm van corn. C. et D. geven geur van meel of kastanjebloesem aan; m. 1. is het die van ranzig spek.
Pl, dictyorhizus De Candolle Fl. fr. II, p. 594; Fl. Dan. t. 1552; Fries Hym. Eur. p. 178; Sacc.Syll. V, 367; Bigeard II, p. 124.
Deze soort werd mij den 23en Maart 1921 gezonden door E. K. v. Waveren te Haarlem, door hem gevonden te Groenendaal bij Heemstede op hout groeiende.
De ex. waren tot | c.M. groot en duidelijk gesteeld, bovendien viltig aan de basis van den steel, beide kenmerken, die bij de na- verwante soort perpusillus niet voorkomen, zoodat ik haar vrij zeker tot deze voor ons land nieuwe soort kan aankondigen. De beschrij- ving in Bigeard voldoet in alle opzichten.
Pl. hypnopmlus Berkley Outl. p. 139; Fr. Hym. Eur. p. 181; Sacc. Syll. V, 384; Wint. Kr. Fl. I, 731; Bigeard II, p. 125.
Deze soort werd mij den 34€" November 1921 gebracht door G. D. Swanenburg de Veye te Haarlem, die haar in enkele ex.
123
vond te Groenendaal bij Heemstede, groeiende op Polytrichum spec. Ofschoon de beschrijving in Bigeard uitstekend is, wil ik nog enkele typische kenmerken van deze soort vermelden. Ma- croscopisch valt zij, zooals Saccardo ook geeft, op door haar gelijke- nis met: Claudopus variabilis Pers., maar m. 1. vooral met die van het geslacht Cyphella, waarvoor de lamellen natuurlijk echter te goed ontwikkeld zijn. De lamellen staan veel verder uiteen dan bij de naverwante soorten perpusillus en dictyorhizus en de geheele zwam is veel meer zuiver wit dan deze soorten en in ‘t minst niet donzig of viltig maar glad. Microscopisch heeft zij (ook perpusillus vertoont dit) iets typisch, n.l. haar 6—8 Xx 4—5 u groote sporen zijn overlangs gestreept, even als dit bij de sporen van het geslacht Clitophilus 1s waar te nemen.
Zij is in een fraaie teekening voor de Flora vastgelegd.
P. limpidus Fr. Epicr. p. 135, Hym. Eur. p. 177, Icones t. 88, f. 3; Sacc. Syll. V, 364; Wint. Kr. Fl. 1, 734. Meded. Ned. Mycol. Ver. X.
Gevonden door den Heer G. R. v. Someren te Amersfoort. Januari 1918.
Als P. limpidus Fr. werkelijk een andere soort is dan P. mitis Pers., dan zullen de gezondene ex. tot eerstgenoemde soort be- hooren,. daar zij in eenige opzichten van laatstgenoemde afwijkt. De kleur is mooier wit, vooral die der plaatjes, de vorm is meer lepel- dan niervormig en de plaatjes loopen tot aan de basis af en zijn niet, zooals bij mtis, aan den steel scherper begrensd. De sporengrootte verschilt ook met die van mitis; waar ze bij deze 3—4 {1 zijn, bedraagt ze bij limpidus tot 6 u.
P. petaloides Bull. t. 226, 557, f. 2, (Agar); Fr. Hym. Eur. p. 175; Sacc. Syll. V, 361; Wint. Kr. Fl. I, 755; Bigeard I, p. 158; Ricken, „die Blatterpilze’, nr. 1375.
Toen mij deze soort door Mr. F. Florschütz te Velp gebracht werd in October 1920, meende ik zeker een Panus soort voor mij te zien. Zoekende in die richting kon mij echter geen enkele soort van dit geslacht voldoen, totdat ik in Persoon Obs. I, t. 4, f. 1, de afbeelding van P. spatulatus = P. petaloides zag, wat tot een
124
nader onderzoek met gewenscht resultaat leidde. In alles komt zij met de beschrijvingen van Bigeard en Ricken overeen, alleen was er bij de twee ex., die ik ontving geen spoor van kleverigheid of gelatineächtige laag aanwezig.
De Heer Florschütz vond ze op zeer vermolmd beukenhout in het Park Roozendaal bij Oosterbeek. In een fraaie teekening is zij voor de Flora vastgelegd. Zeer opvallend zijn microscopisch de massa's dikwandige cystiden, zooals Ricken ook opgeeft.
Hygrophorus.
H. (Limacium) agathosmus Fr. Epicr. p. 325, Hym. Eur. p. 411; Sacc. Syll. V, 397; Wint. Kr. Fl. I, 566; Meded. Ned. Mycol. Ver
Syn.: Agaricus pustulatus Pers. (Syn. p. 354).
Gevonden den 20eP October 1918 op de voor-excursie (op de excursie zelve, een week later, eveneens) van de N. N. V. afd.
Amsterdam door de heeren: A. v. Luyk, A.C. Nonnekes, K. Boedijn en Dr. H. W. Heinsius in de Lage Vuursche bij Baarn in veel ex. Den 24" October 1918 werd zij gevonden te Groenendaal bij Heemstede, door de dames van den padden- stoelencursus (Huisvrouwenver.) onder leiding van Mej. Cool. Zij groeide daar in enkele ex. onder dennen.
Den 27 Augustus 1921 zond Mej. W. v. d. Meulen ee uit Wapenvelde (G.). Zij gelijkt in vele opzichten op Hygr. limacinus, die echter de hoedkleur meer bruin heeft, terwijl deze mooi donker- grijs van tint is. Terwijl echter /imacinus totaal reukeloos is, typeert zich deze soort dadelijk door haar geur naar laurierkerswater, als zij in verschen staat verkeert, terwijl deze geur bij ouder worden meer dien van rottende visch nabijkomt.
De vraag is, of zij al niet eerder in ons land gevonden is, vooral in de omgeving van Heemstede, waar wijlen Dr. M. A. Greshoff volgens overlevering een onderzoek naar het zich in deze soort bevindende blauwzuur heeft gedaan. Bij navraag bleek hierover geen publicatie te bestaan, zoodat we daaromtrent geen gegevens
hebben.
125
Russula.
R. atropurpureus Krombh. Abbild. u. Beschr. Tab. 4, f. 12; Sacc. Syll. XX, 708; Cooke 1087 (R. rubra Fr. var. sapida); Bigeard II, p 139; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gedurende mijn verblijf in Vierhouten van 11—16 Aita 1920, vond ik daar in de Gortelsche bosschen aan den rand van dennenbosch, een schitterend mooie stevige, zwart-roode (als van klaprozen) Russula. Hoed van jonge ex. eenigszins bolvormig inge- rold, andere uitgespreid tot 11 c.M. breed, steel zeer stevig 245 c.M. dik, tot 12 c.M. lang, iets rose, lamellen zuiver wit, stevig en nogal breed. Het stevige en de diep papaverroode kleur (vooral aan den eenigszins gestreepten rand zwart-roode) van den hoed deden mij denken aan R.sardonia, eens door mij in Winterswijk gevonden. Nauwelijks durfde ik in het stevige vleesch mijn tanden zetten, daar ik wist, dat deze soort meer dan scherp smaakte, doch ziet, zij was zoo zoet als R.cyanoxantha is. De prachtige afb. van Krombholz en ook van Cooke, lieten geen twijfel over, of ik had de boven- staande soort gevonden. Jammer genoeg was, daar Russula's zoo gauw verrot zijn, bij mijn thuiskomst geen sprake van afbeelden meer.
R. maculata Q. et Roze Soc. Bot. Fr. 1877, p. 323, tab. V, £. 8; Sacc. Syll. V, 458; Cost. et Duf. „Nouvelle Flore des Champ.” nr. 510; Meded. Ned. Mycol. Ver. X.
Deze voor ons land nieuwe soort dook in het jaar 1918 in eens op in de duinstreek bij Haarlem en in 1919 ook in andere plaatsen in ons land. Of wij tot dusverre de soort over het hoofd hebben ge- zien, of dat deze beide jaren voor de ontwikkeling van deze padden- stoelensoort gunstig waren, het is niet te zeggen, doch zeker is het, “dat deze soort gebleken is in ons land in den nazomer tot diep in den herfst geen zeldzaam voorkomende paddenstoel te zijn. Ik ont- ving hem het eerst den 23 Aug. 1918 van den heer Joh. Ruys, die hem op Leyduin bij Haarlem vond. Met Cost. et Duf. kwam ik op deze soort en Dr. J. S. Meulenhoff bevestigde mijn deter- minatie. Het is een forsche paddenstoel met breeden hoed en ste- vigen steel. De purper-roode hoed is duidelijk met gele vlekken bedekt, de lamellen zijn eerst wit, worden geel, en de steel heeft iets,
i26
doch weinig, roods aan zich. Volgens Dr. M. moeten we hier kiezen tusschen genoemde soort, R. veternosa Fr.en R.nitidaP ; veter nosa is reeds dadelijk scherp, wat deze niet is, en witida heeft o.a. een meer gerimpelden rand aan den hoed.
Dr. Meulenhoff vindt deze soort reeds reeds jaren in de omstre- ken van Zwolle. Na kennismaking met het exemplaar van den heer Ruys vond ik haar zelve èn in 1918 èn 1919 in de omstreken van Haarlem, dikwijls in groote hoeveelheden, vooral in de Schapen- duinen bij Bloemendaal.
R. nauseosa (Pers) Fr. Epicr. p. 363, Hym. Eur. p. 454; Pers. Syn. nr. 446 (omnino anceps, sed ex hac serie); Sacc. Syll. V, 481; Waneer 525
Deze soort, reeds gepubliceerd in „Bijdrage tot de Mycol. Flora v. Nederland”, Sept. 1918 is bij verzuim niet opgenomen in de „Lijst van in Ned. gevondene hoogere zwammen’ (Basidiomy- cetae) 1918.
R. sardonia Fr. Epicr. p. 353; Hym. Eur. p. 412; Sacc. Syll. V, 458; Wint. Kr. Fl. I, 536.
Deze soort ontving ik voor de collectie den 22en Aug. 1917 van Dr. J.S. Meulenhoff, door hem gevonden in de omstreken van Zwolle. Ook gevonden te Winterswijk op de Consuls-excursie in
Oct. 1916.
Marasmius.
M. globularis Quélet, Champign. p.197, t. 23, f. 6; Fries, Hym. Eur. p. 467; Sacc. Syll. V, 510; Wint. Kr. Fl. 1, 512; Ricken. , die Blatterpilze’’, nr. 249 (M. Wynnei Bk.); Meded. Ned. Mycol. Ver. X, p. 68.
Den 23 Sept. 1918 vertoevende op ,,Huize de Pauw” te Was- senaar, vond ik daar onder hakhout bij bosjes op de daaronder liggende beukenbladeren bovengenoemde soort, die versch geplukt, met bijna witten hoed was, kegelklokvormig, iets bultig en een steel met donker bruine basis had. Opdrogende blijft de steel gelijk van kleur, doch de hoed wordt eerst eenigszins rose of lilaächtig, daarna grijs, evenals de lamellen, die wijd uiteen en eerst zuiver wit van kleur
127
waren. Zij heeft een volmaakt Marasmius-type; de hoed is eerst glad; bij opdrogen de rand duidelijk gestreept en gerimpeld. Dr. Meulen- hoff noemde haar bij opzending: Mycena calopus P. doch onge- twijfeld is zij dit niet, daar ik: deze soort menig keer zag en bij het vinden van deze Marasmius een absoluut nieuw ding waarnam. M .calopus groeit altijd op hout, terwijl deze soort met dik mycelium uit de bladeren te voorschijn komt. Bij M.calopus zijn de lamellen dadelijk iets rose-achtig, wat bij deze ook niet het geval is. Trouwens, ik twijfel geen oogenblik aan de juiste determinatie van deze soort. De sporengrootte is 5—7 Xx 3,5 U.
M.recubans Quélet, Ench. p. 146, (M. saccharinus Quél.). Jura padde XIII, f. 7 [nec Batsch.]; Sacc. Syll. V, 359; Cost. et Dufour, nr. 554; Ricken, „die Blatterpilze.” nr. 274 en 1401; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden door Joan Oort, te Rhijngeest bij Oegstgeest op vergaan blad den 4€" September 1920.
M. rotula Scop. var. Bulliardi Quélet, Esp. (1877) p. 323: Bull. t. 569, f. 3; Sacc. Syll. V, 544; Meded. Ned. Mycol. Ver. IX, PIE LV, £6 en X, p: 68.
Het eerst in ons land gevonden door de heeren Dr. v. Overeem en Boedijn en in November 1918 door Mej. A. v. d. Crab in het Naaldenveld bij Aerdenhout (Bloemendaal). Ricken (,,die Blätter- pilze’) wil haar niet als variëteit erkennen, daar hij ze als ,,ver- kümmerteFormen”’ van votula beschouwt. Ik zou ze meer monstruo- siteit noemen, doch op verzoek van den heer A. v. Luu yk, die laatst- genoemde vondst determineerde, handel ik als hier gedaan. Sac- cardo noemt haar als soort.
M. splachnoides Horn, Fl. Dan. Taf. 1878, f. 1; Fr. Epicr. p. 384; Hym. Eur. p. 478; Sacc. Syll. V, 546; Wint. Kr. Fl. I,
504. Gevonden door Mej. de Haas en Dr. C. v. Overeem in het Muiderbosch, Aug. 1917. Ricken, „die Blätterpilze’’, nr. 268, betwijfelt het nog, of deze wel iets anders is dan M. androsaceus L.
M. torguescens Quélet, p. 198, t. 22, f. 3; Fries, Hym. Eur. p. 471; Sacc. Syll. V, 522: Wint. Kr. Fl. ip 509.
128
Gevonden door Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn in 't Muider- bosch, Augustus 1917.
Rhodosporae.
Volvaria.
V. grisea Quélet, 14 Suppl.p.2, tab. XII, fig.2; Sacc. Syll.V, 657; Bigeard I, p. 217; Ricken nr. 806.
Gevonden door Mej. J. Scholten in October 1918 in het gras van den tuin van N. A. M. te Amsterdam en gedetermineerd door den heer Dr. C. v. Overeem.
Pluteus.
Pl. chrysophaeus Schaeff. t. 253; Fr. Hym. Eur. p. 188; Sacc. Syll. V, 676; Wint. Kr. Fl. I, 725; Ricken, „die Blatterpilze’’, rave, (yA),
Deze soort werd, liefst bij een temperatuur van 9° Fahr. vorst, ep een stronk bij Kraantje-Lek bij Overveen gevonden in een enkel ex. door den Heer G. D. Swanenburg de Veye te Haarlem. Nadere beschrijving van de soort is, waar zij in een uitstekende teekening is vastgelegd, niet noodig.
Deze soort staat ongetwijfeld dicht bij P/. nanus Fr. doch niet alleen is zij grooter van afmeting, maar ook heeft zij in hoed en lamellen veel meer geel, en is ook de steel niet zoo doorzichtig als nanus die heeft. Ook zijn de sporen grooter dan die van nanus.
Pl, petasatus Fr. Epicr. p. 142, Hym. Eur. p. 186; Sacc. Syll. V, 666; Ricken, ,,die Blatterpilze’, nr. 816; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden in Juli 1920, door den heer J. L. F. de Meyere te Hemmen (Betuwe).
PI. plautus Weinm. var. terrestris Bres. Fungi Trid. [, S. 18, Taf. XX, f. 1; Ricken, ,,die Blätterpilze ’, nr. 822.
Gevonden door K. Boedijn te Hilversum, October 1917.
Pl. salicinus Pers. Syn. p. 344; Fr. Hym. Eur. p. 186; Sacc Syll. V, 668; Wint. Kr. Fl. I, 727; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden den 5€" Juli 1920 door Cath. Cool in de duinen van
„Duin- en Kruidberg’ te Santpoort, op een elzentak.
129
Entoloma.
E. griseo-cyaneum Fr. Syst. Myc. I, p. 202, Hym. Eur. p. 193; Sacc. Syll. V, 690; Wint. Kr. FI. I, 722.
Gevonden door Mej. de Haas en Dr. C. v. Overeem te Hil-
versum, April 1917.
Leptonia.
L. euchlora Lasch ad spec. et iconem Fr. Epicr. p. 154; Hym. Eur. p. 104; Sacc. Syll. V, 713; Wint. Kr. Fl. I, 712; Meded. . Ned. Mycol. Ver. XI.
Syn?: L. incana Fr. Syst. Myc. I, p. 200.
Gevonden door Joan Oort te Rhijngeest bij Oegstgeest op afval den 3en October en later 1920.
L. placida Fr. Syst. Myc. I, p. 202, Hym. Eur. p. 201; Sacc. Syll. V, 706; Wint. Kr. Fl. I, 716; Meded. Ned. Ver. Mycol. XI.
Gevonden den 27en Augustus 1920 in een enkel exemplaar op humus, »» t Huys te Warmond” te Warmond door Cath.Coolen Joan Oort.
L. sarcita Fr. Epicr. p. 155, Hym. Eur. p. 205; Sacc. Syll. V, 715; Wint. Kr. Fl. I, 711; Ricken, „die Blatterpilze’”’, nr. 876; Cost. et Duf., nr. 674.
Deze soort werd mij in Augustus 1921 eenige keeren toegezonden door Dr. T. Broeksmit te Zeist, die haar tusschen het mos in zijn rotstuintje vond. ;
Ons beider determinatie was eerst L. solstitiale Fr., maar deze soort heeft volgens Ricken vierhoekige sporen, terwijl deze die zuiver vijfhoekig bezit. Waar C. et D. naast solstitiale, sarcita geven, kwam ik op deze soort, die volkomen met de gevonden ex. klopt en volgens Ricken ook niet zeldzaam schijnt te zijn.
Nolanea.
N. cetrata Fr., Syst. Myc. I, p. 207, Hym. Eur. p. 208; Sacc. Syll. V. 721; Wint. Kr. Fl. I, 709; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Eveneens, naar ik vermoed, een in ons land over het hoofd ge- ziené soort, die echter in het voorjaar van 1920 in zoo groote hoeveelheid optrad, dat zij niet langer verborgen kon blijven. Den 2len Maart vond ik op „t Huys te Warmond te Warmond in Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 9
130
het gras tusschen mos (Polytrichum gracile) onder loof- en naald- hout een paddenstoel, die me sterk aan Marasmius oreades deed denken, vooral de jonge exemplaren, waarbij de lamellen, wit en wijd uiteen, veel op die van deze soort geleken. Het was echter een rosesporige met genavelden hoed, die vochtig eenigszins hygro- phaan en lichtgekleurd, bij opdroging zijdeachtig glanzend en donkerder van kleur werd. De steel is witachtig, lang en eenigszins platgedrukt en onderaan harig. Ik kon haar toen niet met zekerheid thuisbrengen. Den 13°? April zond J. L. F. de Meyere uit Ede hetzelfde ding, door hem gedetermineerd als Nolanea cetrata Fr., wat zij ongetwijfeld volgens Ricken nr. 888 is. De basidiën zijn 2-sporig en de sporengrootte is 9—|1 x 7—8 u. Ik vond deze soort nadien op meer plaatsen in de Schapenduinen te Bloemendaal.
N.mammosa Linn. Sp. pl. II, pag. 1642 (Agar); Fr. Epicr. p. 7, Hym. Eur. p. 207; Sacc. Syll. V, 718; Wint. Kr. Fl. I, 711; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Ook deze soort is, naar ik meen, al lang in ons land aanwezig geweest en door de mycologen over het hoofd gezien of voor NV. pas- cua gehouden. P. J. A. J. Meulemeester zond haar in 1919 reeds als zoodanig uit de omstreken van Zwolle en Dr. T. Broeksmit vond haar datzelfde jaar te Oisterwijk. Het voorjaar 1920 was er echter rijk aan en den 10&" Maart vond Mevr. M. de Visser — Roelofs haar in het Bloemendaalsche bosch. Haar duidelijk ge- papilleerd hoedje onderscheidt haar dadelijk van de andere Nolanea- soorten. Sporengrootte 8—14 4.
Eccilia. E. rhodocalyx Lasch nr. 567; Fries, Hym. Eur. p. 213; Sacc. Syll. V, 732; Wint. Kr. Fl. I, 706; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden door Mej. de Haas en Dr. C. v. Overeem, te Hil- versum, Sept. 1917.
Ochrosporeae.
Hebeloma.
H. memale Bres. Fungi Trid. tab. 160, f. 1; Sacc. Syll. XVI, 93; Ricken, ,,die Blatterpilze’, nr. 379.
N
131
Gevonden door Mej. de Haas en Dr. C. v. Overeem, te Baarn, Sept. 1917. Ook gevonden door Mevr. de Visser—Roelofs in den tuin van „Villa Denheim” te Bloemendaal, 17 Apr. 1920.
H. spoliatum Fr. Epicr. 182, Hym. Eur. p. 243; Sacc. Syll. V, 803; Wint. Kr. Fl. I, 684; Ricken, ,,die Blatterpilze”’, nr. 387.
Ofschoon het enkele ex. dat de Heer J.G. Betrem mij bracht al verre van frisch meer was, kon ik zijn determinatie van de Hebeloma tot deze soort niet anders dan bevestigen, waar twee zeer duidelijke kenmerken nog goed te zien waren en wel ten eerste de lange spoel- vormige wortelvormige steel en dan microscopisch de spoelvormige, wrattige, rood gekleurde sporen.
Zij werd gevonden op het buiten „Marlot” te ‘s-Gravenhage, 10 October 1921. Jammer genoeg was het ex. voor afbeelding niet meer geschikt.
H. truncatum Fr. = Tricholoma truncatum Schaeff. t. 251, (Agar); Fr. Hym. Eur. p. 242; Sacc. Syll. V, 801; Wint. Kr. FI. I, 684; Cooke, nr. 417; Boudier Icones, Taf. 26(Tvrich.) Bigeard i, p. 86.
Den 3€" November gaf de Heer G.D.Swanenburg de Veye my twee ex. van een zwammensoort, door Mej. A. de Vries in de Soesterduinen gevonden. Ze deden mij eenigszins aan Zvicholoma Russula Schff. denken, doch zij vertoonden iets, wat’1k bij nog geen enkele zwam ooit gezien had! De bochtig-, op sommige plaatsen recht-afloopende lamellen waren niet alleen vrij sterk gekroesd, maar waren van een prachtige wijnroode kleur. Ook de bovenkant van den hoed was van deze zelfde kleur, terwijl ook de wit-glanzende steel hier en daar rood gekleurd was. Ofschoon het Tvicholoma- type sterk vertegenwoordigd was, gaven de sporen aan, dat er van dit geslacht geen sprake kon zijn, waar de sporen noch in vorm en in grootte noch in kleur hier toe konden behooren. Zij hooren thuis bij de Hebeloma’s en wel m. 1. bij de fastibile-groep met gladde, bijna kleurlooze sporen. Zij zijn heel groot, gemiddeld 14 u lengte, doch ook 16 x 7—8 u breed en met hetzelfde wijnrood, doch zeer licht gekleurd. Al deze dingen leidden mij tot deze determinatie, vooral naar de beschrijvingen van Ricken en Bigeard. Dr. Meu-
gx
132
lenhoff, wien ik een der ex.toezond,kon zich met mijn determinatie niet vereenigen; de plaat van Cooke noch die van Boudier en Ricken gelijken en toch geloof ik het in dezen bij het rechte eind te hebben. Gelukkig is zij door een goede teekening vastgelegd kunnen worden.
Inoeybe.
I. Bongardii Weinm. p. 190, Fr. Epicr. p. 173, Hym. Eur. p. 229; Sacc. Syll. V, 768; Wint. Kr. FI. I, 692.
Gevonden door Dr. J. S. Meulenhoff in de omstreken van Zwolle.
I.calospova Quélet in Bres. Fungi Trid. p. 19, tab. XXI; Sacc. Syll. V, 773; Wint. Kr. Fl. I, 853; Meded. Ned. Mycol.Ve.r XI.
Deze soort werd in enkele exemplaren gevonden te Delden in September 1919 door den heer Dr. T. Broeksmit in een greppel aldaar en door den Heer A. Joman te Amersfoort den 14 Nov. 1920 aan een drogen slootkant.
I. corydalina Quélet Jura III, p. 543, t. V,f. 10, Pat. tab. 532, Bull. Soc. Bot. Fr. 1877; Sacc. Syll. V, 766; Cost. et Duf., Nouv. Fl. des Champ. p. 105, f. 898; Meded. Ned. Mycol. Ver. VII, p. 51. X, p. 44.
Deze soort werd op de consulsexcursie te Doetinchem in October 1915 voor het eerst gevonden onder loof- en denneboomen. Op de tentoonstelling te Haarlem, gehouden van 27—30 Sept. 1918, was zij ook aanwezig, herkomst onbekend.
De hoed is witachtig met groenachtige verhevenheid of bult in “t midden 3—8 c.M. breed. De steel is vrij lang, witachtig, eenigszins gekromd. De lamellen zijn eerst wit, daarna bruin met witten rand, de sporen glad. Eigenaardige geur. Hoe Bigeard (Complém. de la Flore des Champ. sup. de Fr. p. 228) en Lang (Studies in the Agarics of Denmark Part I) haar in de pyriodora-groep kunnen rangschikken, is mij een raadsel, daar van roodkleuring bij deze soort absoluut geen sprake is.
I. sindonia Fr. Epicr. p. 176, Hym. Eur. p. 234; Sacc. Syll. V, Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
133
Gevonden door den heer P. J. A. J. Meulemeester te Zwolle den 15en September 1920 en op den 18& September 1920 door Mej. Cath. Cool op ,,de Raaphorst’ te Wassenaar onder loof- boomen.
I. Trinii (Weinm.) Bresadola Fungi Trid. II, Tab. CXX, p. 14; Fr. Hym. Eur. p. 233; Pat. Tab. An. 344 et 345; Ricken, „die Blatterpilze’, nr. 339; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Syn.: I. vepanda Quélet, Fl. M. p. 101—102.
I, hiulca Kalchbr. Icon. tab. 20, f. 2.
In het najaar van 1920 zond Mej. W. v. d. Meulen te Wapen- velde (G.) mij uit het bekende sparrenbosch aldaar een vrij kleine (hoed tot + 3 c.M.) Imocybe-soort, wier hoed kegelvormig was met aan den top een papil. Kleur van hoed en steel deden bij versche exemplaren iets aan J. geophylla denken, n.l. den witten vorm, doch al heel spoedig worden beide fraai rood gekleurd, vooral de papil neemt deze kleur sterk aan.
Door mij is deze soort als hierboven gedetermineerd. Later bleek mij, dat zij al vóór dezen gevonden is door de heeren Dr. J. 5. Meu- lenhoff en P. J. A. J. Meulemeester op dezelfde vindplaats.
Dr. C. v. Overeem, wien ik haar opzond, zag er slechts I. geo- phylla in, doch m.1. is hier (vooral om het roodkleuren) geen kwestie van, al staat zij, evenals Ricken aangeeft, dicht bij deze soort, wat ook microscopisch blijkt.
I. umbratica Quélet, Quelg. esp. II, p. 3, t. VI, f. 7 = I.com- mixta Brés. Fungi Trid. I, p. 53, 103, Tab. LVIII; Sacc. Syll. V, 787; Ricken, „die Blatterpilze’’, nr. 324.
Deze paddenstoel werd door mij (C. Cool), gevonden in een droge greppel op zwarte aarde te Drietelaar bij Ruurloo (Ov.) den 17en Sept. 1921. Zij stond daar in verscheidene ex., waarvan de grootste een + 2 c.M. grooten hoed bezat. Saccardo zegt: — „similis geophylla’’, en inderdaad is de gelijkenis met deze soort zeer groot, zoodat ik eerst meende, dat zij niets anders was, ofschoon zij in alle deelen, vooral het vleesch, bij doorsnede veel geel vertoont, wat geophyllaen haar variëteiten niet heeft. Een microscopisch onderzoek geeft echter geen gladde, maar eenigszins hoekige sporen te zien en
134
zijn de precies op die van geophylla gelijkende cystiden ook geheel met een geel vocht gevuld. Bovendien heeft deze voor ons land nieuwe soort de steelbasis eenigszins knollig, wat bij geophylla niet ‘t geval is. Zooals men in Bresadola kan lezen, heeft deze nog een nieuwe soort van wmbraiica gemaakt, wat hij later weer heeft her- roepen. De door hem afgebeelde ex. zijn veel grooter dan de door mij gevondene, de sporen veel hoekiger.
Zij is door een fraaie teekening voor de Flora vastgelegd.
Naucoria.
N. centunculus Fr. Syst. Myc. I, p. 262, Hym. Eur. p. 255; Sacc. Syll. V, 832; Wint. Kr. Fl. 1, 676; Meded. Ned. Myc. Ver. X p. 68.
Syn.: Ag. limbatus Quélet (Champ. p. 234).
Gevonden den 22en Oct. 1918 te Ginneken door den heer A. P. v. d. Wouw aldaar op rottend beukenhout. Omtrent de juiste determinatie van deze soort bestaat geen twijfel. De bruin oujf- kleurige hoed, de eveneens zoo getinte lamellen, de sterk excentri- sche, aan de basis dikharige steel, het zijn alle typische kenmerken voor deze soort. Ook het geel-groen-gevlekte en gekerfde der la- mellen was duidelijk waar te nemen. De groenachtig-bruine sporen zijn iets grooter dan Ricken opgeeft n.l.: 7—9 « 4—5 u.
N. micans Fr. Epicr. p. 193, Hym. Eur. p. 255, Agar. almicola Secr. nr. 807, var. b; Sacc. Syll. V, 831; Wint. Kr. Fl. I, 677; Ricken „die Blätterpilze'’, nr. 664.
Deze soort werd in twee ex. op een els groeiende gevonden tij- dens een door mij met Leidsche biologische Studenten gehouden Ex. op „Duivenvoorde” bij Voorschoten, den 13°" Febr. 1921. Op- vallend sprekend was haar gelijkenis met een klein ex. van Collybia velutipes, waarvoor ik haar eerst hield, doch een mikroscopisch onderzoek vertoonde zeer licht-bruingekleurde, zeer groote sporen en kwam ik tot deze determinatie, welke, doordat ik er maar weinige ex. van bezat, niet door anderen gecontroleerd kon worden. De verschillende beschrijvingen komen goed uit, vooral die van Ricken, doch zijn de gevonden ex. verre binnen de opgegeven maat en
135
nog geen c.M. groot, inplaats van 2—3 c.M., doch het kunnen nog jonge ex. zijn geweest. Nergens staat iets van sporen of cystiden vermeld, terwijl niet alleen deze laatste rijkelijk voorhanden waren, maar ook de sporen door hun bijzondere grootte (7—15 Xx 6—7 u), iets kenmerkends voor de soort moesten zijn. In een fraaie teekening is zij voor de Flora vastgelegd.
N. striipes Cooke III, t. 478; Sacc. Svll. V, 839; Bigeard II, p. 245 (N. striaepes).
Deze soort werd den 17°" Oct. 1921 gevonden in de omstreken van Zeist door Dr. T. Broeksmit aldaar en door hem als zoodanig ge- determineerd. Ofschoon zij geheel het type van een opgedroogde Galera vertoonde (kleur van hoed en vooral van de lamellen van lateritius) moest ik beslist deze determinatie bevestigen. Vooral de geringd-gestreepte steel was zeer kenmerkend en de zwam kwam verder met de zeer goede beschrijving van Bigeard overeen.
In een fraaie teekening 1s zij voor de Flora vastgelegd.
Galera.
G. tenera Schff. var. antipus Lasch nr. 401, Fries Hym. Eur. p. 268; Sacc. Syll. V, 863; Wint. Kr. Fl. I, 667; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze variëteit werd in het jaar 1919 in Juli bij massa's op be- meste plaatsen in den Hort. Bot. te Amsterdam gevonden door K. Boedijn en Dr. C. v. Overeem. Evenals Ricken opgeett, kwam tusschen deze variëteit de soort pygmeo-affinis voor. Zij is door haar langen wortel zeker wel goed onderscheiden van de soort.
Cortinarius.
C. (Telamonia) helvolus Fr. Epicr. p. 296, Hym. Eur. p. 379; Sacc. Syll. V, 954; Wint. Kr. Fl. I, 588.
Gevonden op de Excursie der Ned. Mycol. Ver. te Roosendaal bij Velp, den 22en October 1911 en als zoodanig door Bresadola gedetermineerd.
C. (Phlegmacium) intentus Fr Epicr. p. 272, Hym. Eur. p. 352; Sacc. Syll. V, 914.
Gevonden door den heer H. v. d. Lek te „Klein Warnsborn”
136
bij Arnhem den 23€ October 1911 en door Bresadola als zoo- danig gedetermineerd.
C. (Telamonia) jantipes Secr. nr. 298, Fr. Hym. Eur. p. 397; Sacc. Syll. V, 979; Wint. Kr. Fl. I, 578; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden in groote hoeveelheden, onder loof- en naaldhout in *t mos, door Joan Oort den 23 Augustus 1920 en later op Rhijngeest bij Oegstgeest.
C. (Dermocybe) ovellanus Fr. Epicr. p. 288; Hym. Eur. p. 371; Sacc. Syll. V, 942; Wint. Kr. Fl. I, 593; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Deze soort werd den |“? Augustus 1919 gevonden door den heer H. A. A. v.d. Lek te Bennekom onder hakhout (elzen, berken, eiken). Ofschoon zij totaal het voorkomen heeft van een Flammula, meende Dr. J. S. Meulenhoff haar toch tot deze soort te moeten brengen.
C. (Phlegmacium) serarius Fr. Hym. Eur. p. 350, Bigeard II, p. 212; Ricken, „die Blätterpilze”, nr. 459.
Gevonden door K. Boedijn te Zeist, Augustus 1917.
C. (Inoloma) sublanatus (Sow.) Fr. Epicr. p. 283, Hym. Eur. p. 364; Sacc. Syll. V, 933; Wint. Kr. Fl. I, 598.
Syn.: Agar. Sowerby t. 224.
Agar. conopus Pers. Syn. p. 285.
Gevonden door Mei. de Haas en Dr. C. v. Overeem te Amers-
foort, September 1917.
Melanosporae.
Psalliota.
P. campestris L. var. Elvensis Bk. et Br. nr. 1009; Fr. Hym. Eur. p. 278; Cooke III, 522; Sace. Syll. V, 993; Cost. et Duf. Supplém. p. 277; Bigeard II, p. 272.
Het jaar 1921, een slecht paddenstoelen jaar, was echter bijzonder rijk aan Psalliota’s, waaronder allerlei niet te determineeren varié- teiten voorkwamen. Deze door den Heer Fijnvandraat bij Rhijn- gouwen (Utrecht) in Augustus 1921 gevonden variëteit was met
137
genoemde werken zeer beslist thuis te brengen. De zeer schubbige hoed, trouwens de geheele habitus, deed meer aan een Lepiota dan aan een Psalliota denken. De schubben waren scherp, wat nog duidelijk aan het anders verre van frissche ex. meer te zien was. Vooral kenmerkend waren de zuiver ronde sporen, typeerend voor deze variëteit. Voor afbeelding was het ex. helaas niet meer geschikt. f
Ps. perrara (Schulz.) Bresadola Fungi Trid. I, p. 82, Tab. 89; Schulzer, Verhandl. der k.k. Zool. bot. Ges. 1879 s. 493. Psalliota Bresadolae Schulz, in Hedw. 1885 Heft IV nr. 24. Agar. syl- vaticus Cooke tab. 530? Ricken, „die Blatterpilze’, nr. 713, OZF. 5.
In Augustus 1919 gevonden door den heer v. d. Laan te Bever- wijk. In den herfst van 1920 kwam zij op verschillende plaatsen voor
(C. Cool).
Stropharia.
Stropharia albo-nitens Fr. Monogragr. I, p. 415, Hym. Eur. p. 286; Sacc. Syll. V, 1016; Ricken, „die Blatterpilze’, mn 125.
Deze soort werd mij in twee ex. toegezonden door G.D. Swanen- burg de Veye te Haarlem, door hem aldaar in ‘t gras geplukt van een wegrand, in October 1921.
Deze door mij nog nooit geziene soort was aan hoed en steel iets kleverig, en beide van een licht gele kleur, terwijl de steel bovenaan opvallend wit berijpt was. De lamellen waren violet gekleurd, terwijl toch de sporen, die 6 X 4 groot waren absoluut geen violet bezaten, doch bruin gekleurd waren. Verder komt zij geheel met de beschrijving van Ricken overeen.
Hypholoma.
H.cascum Fr. Epicr. p. 224, Hym. Eur. p. 294; Sacc. Syll. V, 1036; Wint. Kr. Fl. I, 649.
Deze soort is waarschijnlijk altijd over ‘t hoofd gezien of verward met H. Candolleanum Fr.
Zij werd met zekerheid in ons land op meerdere plaatsen ge-
138
vonden en als zoodanig gedetermineerd door de heeren Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn.
Psilocybe.
P.ericaea Fr. Syst. Myc. I, p. 413 (non 4235 Secr.); Pers. Syn. p. 413, (Agar); Sacc. Syll. V, 1044; Wint. Kr. Fl. I, 648; Ricken, „die Blatterpilze’, nr. 753.
Den 13en October 1921 ontving ik van den Heer G. D. Swan. de Veye een door hem bij de Liede bij Haarlem in vochtig (moeras- achtig) weiland gevonden paddenstoel, welke ik nog eenmaal meer had gezien en wel in Augustus 1920 te Baarn op vochtige heide en welke ik toentertijd evenmin als nu met zekerheid had kunnen determineeren. De geslachten Stropharia en Hypholoma zijn beide in deze soort vertegenwoordigd m. 1. het eerste geslacht wel het sterkst en zou ik haar door haar paarse sporen en wit omrande purperzwarte lamellen in de buurt van /uteonitens Fl. D. willen plaatsen. Voor Hypholoma pleit het witte velum, dat heel duidelijk aanwezig was en luidde de determinatie van Dr. Meulenhoff, die ook een zending ontving, „een ding in de buurt van H. elongatum”, waar ik mij echter niet mee vereenigen kon. Ook vond ik dat het geslacht Psilocybe sterk in aanmerking kwam en was ik zoowel met deBaarnsche als met deze ex. op ericaea gekomen, edoch de sporen- grootte kwam in het geheel niet uit. Ricken geeft voor deze soort 12—14 x 8—9 u, terwijl deze maar 7 X 5u groot zijn. Bovendien mag er van een velum volgens Ricken geen sprake zijn. Maar ook Ricken kan zich vergissen en het antwoord uit Parijs, waar ik in November nog een bezending van dezelfde groeiplaats door den Heer S. verzameld, heenstuurde, was van Dr. Patouillard, dat het P.ericaea en geen ander was.
De ex. van Baarn zijn voor de Flora vastgelegd in een teekening.
Psathyra.
Ps. pennata Fr. Syst. Myc. I, p. 297; Hym. Eur. p. 308; Sacc. Syll. V, 1072; Wint. Kr. Fl. I, 641.
Gevonden te Hilversum, September 1917, door Mej. de Haas en Dr. C. v. Overeem.
139
Coprinus.
C. Boudiert Quélet Suppl. 1877, p. 321, pl. V, £. 4; Ricken, , aie Blatterpilze’, nr. 205, Taf. 22, £. 2; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI; Flora Batava nr. 2031a.
Deze door de sporen zeer karakteristieke soort werd den 3®° Juli 1919 gevonden door Mevr. M. de Visser—Roelofs te Bloemen- daal in haar tuin aan den voet van een eik.
C. gonophylius Quélet, 14 Suppl. p. 5 et in Ann. Sc. Nat. Bord. 1884, tab. I, fig. 2; Pat. Tab. 441; Sacc. Syll. V, 1100; Cost. et Duf. p. 128; Ricken, nr. 195; Meded. Ned. Mycol. Ver. X, pe 70;
Deze soort werd gevonden en als zoodanig gedetermineerd door den heer A. P. v. d. Wouw te Ginneken op een kolenplekje den 22en October 1918. Ofschoon hij mij volwassen exemplaren toezond, kwamen die geheel vervloeid aan en slechts de jonge exem- plaren waren nog te controleeren. Van de triangulaire lamellen, zoo karakteristiek voor deze soort, was aan deze jonge exemplaren nog niets te zien, doch de heer v. d. W. heeft die duidelijk waar- genomen.
De witte hoed is in jong stadium met een vlokkig-stralend, bruin mutsje overdekt, dat later schijnt te verdwijnen. De sporen zijn heel donker bij zwart af, citroenvormig en 7—8 » 5 u groot.
Coprinus Hendersonii Berk. in Fl.Brt. V, p. 122; Fr. Hym. Eur. p. 329; Cooke III, t. 680; Sacc. Syll. V, 1097; Ricken, „die Blatterpilze”’, nr. 185.
Waar Coprinus soorten zelden met zekerheid zijn thuis te brengen, was het voor dit zoo uiterst kleine, 5—8 m.M. groote paddenstoeltje vrij gemakkelijk, daar het een duidelijken ring bezit. Het werd in 2 ex. gevonden op konijnenkeutel groeiend op de excursie der N. N. V. afd. Haarlem op Groenendaal bij Heemstede door G. D. Swan. de Veye te Haarlem.
Zij is door een teekening voor de Flora vastgelegd.
C. nycthemerus (Vaill.) Fr. Epicr. p. 251; Hym. Eur. p. 330; Sacc. Syll. V, 1100; Wint. Kr. Fl. I, 626; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
140
Syn.: Agar. nycthemerus Vaill. Par. p. 72 nr. 11.
Gevonden door C. Cool en Dr. T. Broeksmit in het 3° k bij Houthem (Z.-L.) op een boomstronk den 27°? Mei 1920.
C. papillatus Fr. Hym. Eur. p. 326; Wint. Kr. Fl. I, 628, C. III, t. 676; f. b; Ricken, „die Blatterpilze’, nr. 224; Bat: is 7/5 tia Tish
In October 1921 ontving ik tweemaal van E. K. v. Waver Haarlem door hem gevonden in ‘t gras aan den Vogelenzangsc weg, een Coprinus-soort in groepjes groeiende, welke ik voc: nog nooit zag. Het 1—1,5 c.M. groote hoedje was zilvergrijs van kleur met een gele papil in het midden. De tot 5 c.M. lange steel was wit en zilverglanzend. Het merkwaardigste was, dat zij, ofsc on zeker een Coprinus zijnde, totaal niet vervloeide. Ik kwam na eenige aarzeling tot bovenstaande determinatie, vooral nadat ik de oor- spronkelijke plaat bij Batsch had gezien. Mijn aarzeling kwai.. vooral, omdat ik de soort bij Saccardo niet beschreven vond en ook door de veel te kleine maten, die Ricken geeft. Waar toch sok Cooke dezelfde ook door mij gevonden grootte van hoed en afbeeldt, moet ik gelooven, dat Ricken het in dezen mis he
C.sterquilinus Fr. Epicr. p. 242, Hym.Eur. p.321;Sacc.S-" V, 1080p Wiinit kr El 652
Gevonden door K. Boedijn te Hilversum, September |“
Polyporaceae.
Boletus.
B. appendiculatus Schaeff. var. regius Krombh. Schwämme, t.7 (speciose) Fr. Hym. Eur. p. 508; Sacc. Syll. VI, 28 ; Win:. Kr. Fl. I, 468; Cost. et Duf. p. 152; Meded. Ned. Mycol. Ver. X, p. 70.
Gevonden door Mej. J. A. R. v. Stolk langs den Nijkerkschen straatweg in Augustus 1918.
Deze soort komt volkomen overeen met de door de meeste boeken als soort opgegeven B. vegius, terwijl C. et D. haar als var. van
appendiculatus beschouwen.
De bolronde, bloedroode met geel vermengde gladde hoed is 13 c.M.breed. De steel 6 c.M.lang en 4,5 c.M. breed, geel en voor */5
14]
een rood netwerk overdekt, bovenaan glad. Het vleesch is geel „vend), de poriën zeer klein en licht-geel. 4, 1. staat deze soort wel dicht bij appendiculatus, doch is veel ser en onderscheidt zich nl. door de kleur van den hoed en door … netwerk van den steel, is ook over ‘t geheel forscher en ge- -ongener van bouw dan appendiculatus.
rorothelium.
+ Vaillantii Fr. Bigeard II, p. 347.
Deze mooie als een witte honigraat om een popeltakje heenzittende Polyporee, werd door mij in December 1920 ontvangen van E. K. v. Waveren te Haarlem, door hem op Groenendaal bij Heem- stede gevonden en den 318" October 1921 van Mej. Elly Koperberg, die haar vond op Meijendel bij Wassenaar.
Zi is door een teekening voor de Flora vastgelegd. SPEECH
‚ Trametes. Tv. mollis (Sommerf.) Fr. Hym. Eur. p. 585; Sacc. Syll. VI, 2et2 Wint. Kr. FI. I, 401. sa: Daedalea mollis Sommerf. Lapp. p. 271. vz: Polyporus cervinus Pers. Mycol. Eur. 2, p. 27. Cevondendoorden heer Toxopeus te Apeldoorn, November 1916. ‘(im (Brot.) Fr.Syst. Myc. I, p.336, Hym. Eur. 586; Sacc. Syll.
5; Wint. Kr. Fl. I, 405; Ned. Kr. Arch. 1919, p. 126; wieded. Ned. Mycol. Ver. XI; Flora Bat. t. 2048.
-e in Duitschland vrij veel voorkomende parasiet van coni- feren, werd in ons land ontdekt door E. K. v. Waveren te Haarlem, van wien ik haar den 2den Januari 1920 ontving. Hij vond haar in enkcle ex. (waaronder een zeer groot, voor de Flora Batava af- gebeeld), hoog aan den stam van Pinus sylvestris groeiende, te Aerdenhout bij Overveen.
Microscopisch is zij zeer kenbaar aan de dikke bruine cystiden.
Daedalea.
D. gossypina Moug. Cost. et Dufour. ,,Nouv. Flore des Champ.” nr. 1157; Bigeard II, p. 393.
142
Gevonden door K. Boedijn in den Hort. Bot. te Amsterdam op bewerkt hout, October 1917.
Merulius.
M. aureus Fr. El. p. 62, Hym. Eur. p. 592; Sacc. Syll. VI, 415, XVII, 145; Wint. Kr. Fl. I, 365; Bigeard II, 385.
Deze soort werd mij den 26°" November gebracht door G. D. Swan. de Veye uit Haarlem, die haar vond groeien op stronk van > en op het klimop, dat om dezen stronk heen groeide, bij Kraantje- Lek te Overeen. Het zeer fraai oranje gekleurde hymenium heeft zeer diepe plooien en het geheele vruchtlichaam bestaat eigenlijk alleen uit het hymenium, waaronder een dun wit vliesje. Op het hout zat het vruchtlichaam vastgegroeid, doch van de klimoptak was het in zijn geheel los te maken. De beste beschrijving van deze soort vinden we bij Lindau, „die höheren Pilze”, (Krypt. Fl. £. Anfänger), p. 49. De sporen zijn 5—6 4 en hyalin.
Zij is in een fraaie teekening voor de Flora vastgelegd.
Hydnaceae.
Hydnum.
H. pusillum Broter. Lusit. 2, p. 470; Fries Hym. Eur. p. 666; Sacc. Syll. VI, 444; Wint. Kr. FL. I, 377; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden den 7e? September 1920 op ,,t Huys te Warmond” te Warmond, op een boomstronk, door Joan Oort.
Mucronella.
M. fascicularis (A. et S.). Fr. Hym. Eur. p. 629: Alb. et Schwein, p. 269, t. 10, f. 9 (Hydnum); Sace. Syll. VI, 512, XVII, 159; Wint. Kr. Fl. I, 358; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Gevonden den 23& October 1920 op Elswoud bij Overveen op de Excursie der N. N. V. afd. Haarlem en Omstr. door G. D. Swanenburg de Veye, op rottend hout.
Odontia. O. aurea Fr. Cost. et Duf., nr. 1410; Bigeard II, p. 413. Deze soort werd mij den 17°" September 1921 gezonden door
143
G. D. Swan. de Veye uit Haarlem, die haar vond op een tak groeiende te Groenendaal bij Heemstede. Met bovengenoemde werken determineerde ik haar als vrij zeker tot deze soort en stuurde tevens een stukje ervan aan Dr. Patouillard te Parijs. Het ant- woord was dat deze soort niet ver staat van O. limonicolor Berk. Waar noch aurea, noch limonicolor, in Saccardo genoemd worden en deze laatste soort alleen in Bigeard wordt beschreven en daar minder goed voor de gevondene Odontia past, ben ik zoo vrij, waar toch in elk geval limonicolor heel dicht bij aurea staat, haar als aurea te publiceeren. Den 29en December vonden de Veye en ik (C. Cool) haar beide weer op tak, alweer niet op comiferentakken, wat voor /imonicolor wordt opgegeven. Deze vondst geschiedde op *t Huys te Warmond. Zij is door een teekening voor de Flora vastgelegd.
Clavariaceae.
Clavaria.
Cl. similis Boud. et Pat. Journ. Bot. 1888 t. VIII e. f. 1; Tab. anal. nr. 686 (nec Peck); Sacc. Syll. IX, 251; Meded. Ned. Mycol. Ver. XI.
Syn.: Cl. echinospora Boud. et Pat.
Deze Clavaria werd door mij (C. Cool) gevonden op ,,’t Huys te Warmond’ te Warmond, den 29°" September 1920, groeiende tusschen mos onder coniferen op eenigszins vochtigen grond, waar ook Geoglossum difforme groeide. Ik plukte haar als Clav. inaequalis Miill., daar zij veel op deze gelijkt, doch bij microscopisch onder- zoek bleken de sporen niet glad (zooals bij inaequalis) doch gestekeld te zijn. Terwijl inaequalis bij ’t conserveeren geheel haar gele kleur verliest, behoudt deze die.
Ditzelfde jaar en ook in September is zij door B. E. Bouwman in Prins-Hendrik-Oord bij de Lage Vuursche gevonden.
Typhula.
T.mucor Patouillard Tab. analyt. fungi p. 206, nr. 472; Sacc. Syll. VI, 750; Bigeard II, p. 435; Cost. et Duf. nr. 1517.
44
Deze soort werd den 6den November 1921 op de excursie der N. N. V. afd. Haarlem op Groenendaal bij Heemstede aldaar op weiland op populieren blad gevonden door G. D. Swan. de Veye en later in December door hem en K. E. v. Waveren nog eens op dezelfde plaats. Ofschoon deze soort ongetwijfeld zeer dicht bij Grevillei Fr. staat, wijkt zij toch door haar totale onbehaardheid vol- doende van deze soort af. In een fraaie teekening is zij voor de Flora
vastgelegd.
Thelephoraceae.
Corticium.
C. bisporum (Schroeter) v. Héhn et Libsch = Hypochnus bisporus Schr. Krypt. fl. der Mark Brandenburg Bd. VI, erstes Heft u. Herter, s. 92; Schroeter, Pilze. Schles. I, 1888. s. 415.
Gevonden door Dr. C. v. Overeem en K. Boedijn op den grond groeiende, in den Hort. Bot. Amsterdam in 1918
C. chalybeum (Pers.) Fr. Hym. Eur. p. 660; Sacc. Syll. VI, 659, XVII, 173 et 187.
Syn.: Thelephora chalybeus Pers. Syn. p. 578.
Tomentella chalybeus Pers. Obs. 2, p. 19.
Gevonden door K. Boedijn, September 1917 te Baarn.
C. isabellinum (Schroeter) Eichler ap. Bres. Fungi Pol. in Ann. Mycol. 1903, p. 97; Hypochnus isabellinus Schroeter, Pilz. Schl. I, 417, nec. Fries; Sacc. Syll. XVII, 172; Wint. Kr. Fl. I, 328.
Gevonden door K. Boedijn te Baarn, September 1917.
Cyphella.
C. Goldbachii Weinm. Ross. p. 522; Fr. Hym. Eur. p. 605; Sacc. Syll. VI, 679; Wint. Kr Fl. I, 323.
Gevonden te Aerdenhout (Bloemendaal) door Mej. de Haas en Dr. C. v. Overeem in October 1917.
Coniophora. >? C.puteanum(Schum.), Fr. Hym.Eur.p.657, Theleph.: Schum. Saell. p. 306; Sacc. Syll. VI, 647; Bigeard II, p. 463.
145
? C.arida (Fr.) Cooke in Grevillea VIII, p. 89, F1. Hym. Eur. p. 659; Sacc. Syll. VI, 648, XVI, 182; Brinkmann, Beiträge zur Kenntnis der westfälischen Pilze’, p. 41; Lindau, ,,die höheren Pilze , p. 9.
Deze soort werd in Februari 1921 te Soest gevonden door G. D. Swan. de Veye, te Haarlem. Door mij werd zij als puteanum gedetermineerd, terwijl J.G. Betren, biol. Stud. te Leiden haar als arida beschouwde. Wat sporengrootte (8—14 x 6—7 u) betreft komt zij beter met de eerste overeen. Brinkmann geeft puteanum niet, evenmin Lindau.
Zij is in eene fraaie teekening voor de Flora vastgelegd.
Hypochnus.
H. wmbrina (A. et S.). Fr. Hym. Eur. p. 658, (Hypochnus): Alb. et Schwein, p. 281 (Thelephora) Sacc. Syll. VI, 652, XVII, 184; Meded. Ned. Mycol. Ver. VII, p. 58.
Gevonden door den heer A. v. Lu yk op Pinus silvestris te Hilver- sum, Februari 1916.
Leiden, CATH. COOL. *s Rijks-Herbarium.
Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 10
P. JANSEN en W.H. WACHTER.
Floristische Aanteekeningen XIX. (Ingekomen 30 Januari 1922)
Hordeum.
In ,,Floristische Aanteekeningen”’ VIII (1914) deden wij eenige mededeelingen, die behalve op enkele inlandsche vormen, in hoofd- _ zaak betrekking hadden op adventief-soorten en wij konden aan de hand van Dr. A. Thellung’s tabel een der Wormerveersche adventieven als Hordeum chilense Brogn. determineeren. Sindsdien vonden wij weer eenige nieuwe adventieven en is de literatuur op dit gebied verrijkt met een uitvoerige studie: „Sur les Hordeum spontanés de la flore argentine” van Dr. L. Hauman. Nu zijn de Wormerveersche adventieven voor een groot deel uit Argentinië afkomstig, zoodat wij ons materiaal vergeleken hebben met de door Hauman gegeven beschrijvingen. De beschrijving en indeeling der soorten verschilt echter vrij veel van de in Aanteekening VIII gepubliceerde tabel, ‘t geen voor ons aanleiding is om er ‘t een en ander over mede te deelen.
|. H. chilense Brogn.
Deze naam komt toe aan een in Argentinië zeer verbreide soort, die men achtereenvolgens aantreft onder de namen: H.compressum Gris., H. stenostachys Godr. en H. muticum Presl. De origineele diagnose (in Duperrey, Itin. bot. p. 54), die men in Steudel (Syn. p. 353) terug vindt, gecompleteerd door de uitvoerige be- schrijving van H. secalinum Schreb. var. chilense Desv. (Hist. de Chile Tome VI), vermeldt reeds het voornaamste kenmerk der
147
soort: de duidelijke verbreeding van het binnenste naaldvormige kelkkafje der zijaartjes (fig. 1). Nu vindt men, ofschoon Grise- bach het vergeten heeft te zeggen, datzelfde kenmerk terug bij H.compressum en Doel (Flor. bras. II, 3, p. 23) vermeldt het dan ook uitdrukkelijk (fig. 2). De vergelijking der Argentijnsche met de oorspronkelijke Chileensche exemplaren deed Hauman dan ook be- sluiten beide niet meer als ,,soorten” te onderscheiden, maar ze te vereenigen onder den oudsten naam H. chilense, Thellung (vel. den sleutel in Flor. aant. VIII) behoudt de beide soorten en onderscheidt ze op kleine verschillen in de lengte der naalden. Hauman reproduceert nu foto's van seriën aartjes, waaruit een geleidelijke verbinding der beide uiterste vormen blijkt. Ove- rigens 1s nog verwarring mogelijk met H. secalinum Schreb. (fig. 4), een soort met een enorm verspreidingsgebied en daaraan evenredige variabiliteit. Hauman plaatst deze soort in het midden van zijn verwantschapstabel en meent te kunnen aantoonen, dat door kleine veranderingen alle andere Argentijnsche soorten daaruit ontstaan zijn (zie volgende bladz.).
Bij H. chilense Brogn. (sensu ampl.) behoort nu de volgende beschrijving: Overblijvende plant met talrijke tamelijk stijve, 20 à 80 c.M. hooge halmen. Bladen smal, soms saamgerold, gewoonlijk kaal. Aar vrij lang en smal, iets saamgedrukt, meest cylindervormig met drietallen aartjes van 8—25 m.M. lengte. Kelkkafjes van het middelste aartje naaldvormig en van zeer varia- bele lengte. Kroonkafje van bijna naaldloos tot lang genaald. Zij- aartjes steriel met kafjes van zeer variabele lengte, het binnenste lancetvormig verbreed, het buitenste naaldvormig. Buitenste bloe- men (rudiment) naaldloos.
Aan deze beschrijving beantwoorden de door Kloos en ons bij Wormerveer gevonden exemplaren (Herb. J. en W. 7922—23) geheel, zoodat ze ongetwijfeld tot H. chilense behooren. Moeilijker wordt het ze bij een der variëteiten onder te brengen, waarin Hauman de soort verdeelt.
Als var. pseudoseealinum Haum. wordt een vorm beschreven met de volgende kenmerken:
10*
148
Binnenste kafje der zijdelingsche bloemen
van onder verbreed
Alle kafjes van alle
bloemen naaldvormig
vier centrale kafjes
van onder verbreed
vier centrale kafjes
vliezig
Kafjes zeer
H. chilense
H. secalinum
kort. var. comprvessum var. andicola A A Keen een H. chilense ae ld var. pseudosecalinum ‘ H. pusillum oa eae WE H. secalinum! —_ > H. pusillum — 5 var. euclaston GES var. muticum ’ IS
Kafjes lang
Yv H. chilense
var. muticum f. longearistatum
Kafjes zeer lang
H. secalinum
var. pubiflorum a ze
H. comosum
—_ Kk H. jubatum
DN
H. jubatum var. pampeanum
1 Henrard en Thellung meenen, dat aan de algemeen als H. secalinum
H. nodosum L. toekomt, ofschoon de door
Schreb. bekende plant de naam
Linnaeus in Spec. plant. ed. 2, 162 als zoodanig benoemde soort volgens
voorstelt. Zij geven (in
Meded. Rijks Herb. Herzog: Bol. Pflanzen V) echter geen rekenschap van
ce
„eine ganz zweifelhafte Pflanze
Aschs. u. Grbn.
hun meening.
149
middelste aartje: kelkkafjes zeer weinig afgeplat, meest geheel naaldvormig, korter dan de naald maar langer dan de bloem; kroon- kafjes met onduidelijke nerven, in een naald van 2—12 m.M. uit- loopend.
zijaartjes: kelkkafjes van 9—15 m.M., de binnenste breeder dan de buitenste, vanaf de basis verbreed, meer driehoekig dan lancet- vormig; steriele bloem scherp maar niet genaald. Deze var. komt uit Chili en is niet wit Argentinië bekend. Het is de H. chilense Brogn. sensu stricto.
Ze gaat langzaam over in de var. muticum (Presl.) Haum. = H. muticum Presl. (2) =
= H.muticum var.superatum (Hack). Thell.= H.compressum Gris. var. superatum Hack. Zij heeft de volgende kenmerken:
middelste aartje: kelkkafjes naaldvormig, kort en in 't algemeen de basis van den naald niet bereikend (5—7 m.M.); bloem ovaallancet- vormig 6—9m.M., kroonkafje kraakbeenig; naald kort 1,5—2,5 m.M.
zijaartjes: steeltjes van 1,5 m.M.; binnenste kelkkafjes vanaf de basis verbreed, grooter dan de steriele bloem, in een punt uit- loopend, 6—7 m.M., in ‘t algemeen tot over den voet van de naald der fertiele bloem reikend en minstens 2 X zoo lang als de steriele bloem; deze laatste is zeer klein, ongenaald en 1,5—3 m.M. lang.
Onze exemplaren behooren nu zeer zeker tot deze var. al zijn ze wat sterker genaald (fig. 1), doch deze kleine gradueele verschillen zijn niet voldoende om er afzonderlijke namen aan te geven. Verder zijn de aartjes van de Wormerveersche exemplaren met zeer korte haren bezet, niet alleen de kroonkafjes, maar ook de kelkkafjes. Deze beharing, die evenmin als de kleur der aren (die van lichtgeel tot violet kan wisselen) constant is, gaf Hauman geen aanleiding, ze afzonderlijk te benoemen.
De derde var. eompressum (Gris.) Haum. = H. compressum Gris. — H. muticum Presl. var. compressum Thell. (Flor. aant. VIII) is bij ons nog niet aangetroffen (wel in Zwitserland!) (fig. 2).
middelste aartje : kelkkafjes nauwelijks half zoo lang als de fertiele bloem, 3,5 m.M.; kroonkafjes met duidelijke nerven, naald ont- brekend of hoogstens tot | m.M.
150
Fig. |. Hordeum chilense Brogn. var. muticum. Fig. 2. Hordeum chilense > Brogn. var. compressum, Fig. 3. Hordeum pusillum Nutt. var. typicum. Fig. 4. Hordeum secalinum Schreb.
zyaartjes: kafjes nauwelijks boven de steriele bloem uitstekend
ongeveer op dezelfde hoogte eindigend. Steriele bloem stomp.
2. H. ecomosum Presl.
Deze soort onderscheidt zich van alle andere Argentijnsche Hordewms door de lang genaalde zijdelingsche bloemen. Hierdoor verwart men ze niet gemakkelijk met H. secalinum Schreb. ofschoon evenals bij deze soort alle kelkkafjes tot naalden gereduceerd zijn.
Slechts met H. secalinum var. pubiflorum Hook. is verwarring mogelijk. Natuurlijk weer niet met typische vertegenwoordigers dezer variéteit, die door de ongenaalde zijbloemen en de eigen- aardige beharing van alle kafjes dadelijk opvallen, maar er komen talrijke tusschenvormen voor, waarbij de zijbloemen meer of minder genaald en de aartjes kaal zijn. Hier is het bijna niet mogelijk een scheidingslijn te trekken. Dat het toch een afzonderlijke soort is, meent Hauman te kunnen bewijzen door aan te toonen, dat
15]
H. comosum een plant is van droge gronden, die gevonden wordt tot 3600 M. hoogte op de Cordilleras, terwijl H. secalinum var. pubiflorum de watertjes volgt of moerassige plaatsen rond bronnen bewoont (de zoogenaamde ,,vegas’’).
Ook van deze soort vonden wij in 1920 een exemplaar in Wormer- veer (herb. J. en W. 29309). Het voldoet aan de volgende beschrij- ving:
H.comosum Presl. (= H. andinum Trin. d'après Desvaux =
= H. chilense Hicken non Brogn.).
Overblijvende plant met talrijke 20—50 c.M. hooge stengels, die boven de bladen uitsteken. Bladen glad en vlak (+ 3m.M. breed) met afgeknotte zeer korte ligula. Aar geelgroen tot violet, bijna cylinder- vormig, vrij kort en breed wegens de divergente naalden (daardoor bij het drogen gemakkelijk brekend).
Drietallen aartjes van 25 tot 35 m.M. lengte. Middelste aartje: kelkkafjes naald- tot draadvormig, tot 3,5 c.M. lang, iets korter dan de naald van het kroonkafje; bloem ovaal-lancetvormig, 6 à 8 m.M. lang met een ongeveer vier maal langere naald. Zijaartjes: kelkkafjes gelijk aan die van het middelste aartje; bloem rudimentair, gesteeld,
in een lange naald eindigend.
3. H. jubatum L.
Deze veel voorkomende aanvoerplant schijnt in haar typischen vorm in Argentinië zeldzaam voor te komen. Ze onderscheidt zich van alle andere soorten door de enorm lange (6c.M.) tot naalden gereduceerde kelkkafjes. Volgens Hauman is ze éénjarig. Dit klopt evenwel niet met onze ervaring. Bij den watertoren te Schie- dam op een opgespoten terrein heeft zij van 1909—1916 standge- houden en de in 1909 verzamelde exemplaren (herb. J. en W. no. 1856) hebben geheel het uiterlijk van een overblijvende soort. De in Argentinië voorkomende vorm wordt door Hauman be- noemd: var. pampeanum met de volgende diagnose: A typo differt flosculo intermedio longiore (6mm dempta arista) flosculis lateralibus breviter sed conspicue aristata.
Wij hebben nu ons adventief-materiaal en de in ons bezit zijnde
152
exemplaren uit N.-Amerika met deze beschrijving vergeleken. De N.-Amerikaansche vertoonen dikwijls zijaartjes, waarin de bloem bijna tot een naaldje gereduceerd is (vgl. A. u. G. „Seiten- ährchen ganz fehlschlagend, nur auf ein Büschel von 3 Grannen reduziert’). Onder de Wormerveersche planten zijn er, die zij- aartjes bezitten met een duidelijk gesteelde lancetvormige rudi- mentaire bloem. Ook de middelste fertiele bloem is iets grooter. Maar toen wij niet één drietal, maar een geheele aar onderzochten, moesten wij constateeren, dat deze kenmerken zeer variabel zijn. Naast aartjes, die volkomen aan de beschrijving van de var. pam- peanum beantwoorden, vindt men andere met tot een krom naaldje gereduceerde bloem en dat in dezelfde aar. Wij meenen dan ook, dat het onderscheiden dezer variëteit nutteloos is en niet klopt met het principe, door Hauman in zijn studie bij de andere soorten op den voorgrond gesteld, om zulke variatie’s, die in allerlei gradaties
voorkomen, niet afzonderlijk te benoemen.
7
4. H. pusillum Nutt.
In Juli 1917 vonden wij bij Wormerveer een exemplaar eener Hordeum, die wij tot deze soort brengen. (Herb. J. en W. 15371.)
Ofschoon oorspronkelijk uit N.-Amerika beschreven, waar ze in Texas en Californië veel voorkomt, vindt men ze overvloedig in Argentinië, van waaruit zij waarschijnlijk bij Wormerveer geimpor- teerd is.
Zij onderscheidt zich van de hierboven besproken vormen van H. chilense en secalinum, doordat de kafjes van de centrale bloem, evenals de binnenste kafjes der zijbloemen aan de basis verbreed zijn en dus lancetvormig en niet naaldvormig zijn. T hellung onder- scheidt nu in zijn tabel 3 soorten: H. pusillum, à fleur latérale stérile finement acuminée ou au moins très aigue; de twee andere H. euclaston Steud en H. flexuosum Nees ,,a fleur latérale obtuse, mutique ou brièvement apiculée’’. De beide laatste soorten onder- scheiden zich dus van H. pusillwm door een nuance in den vorm van de zijbloemen, waarvan de reductie echter bij hetzelfde exem- plaar en in dezelfde aar aan groote variabiliteit onderhevig is, het-
153
geen Hauman door fotografische reproductie van seriën aartjes aantoont. Daardoor geleid, neemt Hauman de beide „soorten in den vormenkring van H. pusillwm op en geeft dan het volgende overzicht van deze variaties:
subspec. guadrangulare.
var. genuinum met f. robustum en f. gracile. var. dentatum. subspec. euclaston. var. subfastigiatum met f. typicum en f. flexuosum. var. intermedium.
Dan blijven echter nog vele vormen over, welke al deze varië- teiten verbinden, zoodat Hauman tot de conclusie komt, dat het beter is, ze niet te onderscheiden en alleen de 2 hoofdgroepen te benoemen.
Ons exemplaar behoort dan tot
H. pusillum typicum.
middelste aartje: kelkkafjes lancetvormig, naar de basis ver- smald, maar kraakbeenig en niet vliezig, soms getand aan den top en in een naald eindigend, die evenlang is als het verbreede gedeelte; bloem ovaal, met de naald 12—16 m M. lang.
zijaartjes: uitstaand, binnenste kafje ovaal-lancetvormig, de geheele bloem bedekkend, nog breeder dan die der centrale kafjes, kraakbeenig, niet vliezig; naald even lang als bij die der centrale bloem; buitenste kafje naaldvormig; steriele bloem ongenaald, 3—4 m.M., soms toegespitst.
Zooals uit fig. 3 blijkt, komt ons exemplaar geheel met deze be- schrijving overeen. De aar heeft door het uitstaan der zijbloemen een bijna vierkante doorsnede.
Dit is juist niet het geval bij de nog niet in ons land aangetroffen var. euclaston (Steud.) Hauman. Hier zijn de aren plat en ver- toonen aan beide zijden een duidelijke groef. Verder is:
middelste aartje. kelkkafjes in vorm met de type overeen- komend maar vliezig gerand en breeder, eindigend in een naald, die meest korter is dan de naald der bloem. Bloem meest smaller dan in het type, met een naald die boven alle andere uitsteekt.
154
zijaartjes : binnenste kafje breeder en vlieziger dan in het type, lancetvormig en soms getand naar den top; buitenste kafje naald- vormig, meest korter; steriele bloem ongenaald, zeer klein, meest op een gekromd steeltje (vgl. Doel in Flor. bras., die dit juist ont- kent).
Geven wij ten slotte een overzicht van de in ons land aangetroffen
soorten :
A. Zijaartjes van elk drietal minstens even ontwikkeld als de centrale bloem
I. Zijaartjes even groot als de centrale bloem. H. murinum L.
II. Zijaartjes grooter en langer dan de centrale bloem. H. murinum L. var. leporinum Rich.
B. Zijbloemen minder ontwikkeld dan de centrale bloem, meest steriel en rudimentair.
I. Alle kelkkafjes naaldvormig.
a. Kelkkafjes van 4—6 c.M. lang, centrale naald tot 10 <x zoo lang als de bloem. Zijbloemen zeer rudi-
mentair, dikwijls gereduceerd tot een naaldje. H. jubatum L.
b. Kelkkafjes niet langer dan 3 c.M., centrale naald hoogstens 4 X zoo lang als de bloem. 1. Bloem der zijaartjes met een lange naald. H, comosum Presl.
2. Bloem der zijaartjes ongenaald of met een klein spitsje. H. secalinum Schreb.
II. Binnenste kelkkafjes der zijbloemen in het onderste derde deel verbreed, daardoor lancetvormig; die der centrale bloem lijn- of naaldvormig.
a. Plant eenjarig met breede aar. Kafjes tot 2,5 c.M. lang. Naald der centrale bloem even lang als de kafjes. H. maritimum With.
Kelkkafjes der zijaartjes minder gedifferentiëerd,
155
korter; naald der centrale bloem ¥4—1!, boven de kafjes uitstekend. H. maritimum var. Gussoneanum Parl.)
B. Plant overblijvend met smalle lange aar, die tot 5m.M. breed is; buitenste kelkkafjes duidelijk boven den top der zijbloemen uitstekend.
H. chilense var. mutieum Hauman.
III. Kelkkafjes der centrale bloem en binnenste kafjes der zijaartjes duidelijk lancetvormig. Aar vierkantig, naalden sterk uitstaand; kelkkafjes sterk verbreed, niet vliezig. H. pusillum Nutt.
Januari 1922.
1) Of deze „ondersoort of variëteit nog onderscheiden moet worden, is zeer twijfelachtig. Reeds Trinius, die ongetwijfeld overdreef, toen hij H. maritimum met secalinum vereenigde, heeft in 1824 vastgesteld, dat er vormen van H. mari- timum bestonden met de binnenste kafjes der zijbloemen verbreed (dus H. mariti- mum. sensu stricto) maar ook vormen met alle kafjes naaldvormig, welke hij tot H. geniculatum Allioni (1785) bracht. Daar A. en G. deze meening van Trinius blijkbaar niet kenden, hebben zij hun H. Gussoneanum toch op dit kenmerk af- gescheiden. Jammer genoeg komen talrijke tusschenvormen voor, zoodat zelfs specialisten zich daarmee vergissen. Vgl. Kneucker no. 600 uitgegeven als: H. Gussoneanum Parl. var. hirtellum vy. Degen, die echter de typisch verbreede
kelkkafjes van 1. maritimum vertoont.
De Nederlandsche Polygonum-bastaarden door B. H. Danser.
(Ingekomen 5 December 1921)
§ 1. INLEIDING
De eerste Nederlandsche florist, die zijn aandacht in het bij- zonder aan de in ons land voorkomende Polygona schonk, was De Bruyn. Op de „tweede algemeene bijeenkomst der leden van de Vereeniging voor de Nederlandsche flora, gehouden te Zeijst 20 en 21 Augustus 1847” gaf hij een „Bijdrage tot de kennis der Noord- Nederlandsche Polygona” (lit. 3) en, ofschoon hij zich slechts, zooals hij zelf verklaart, gedurende de twee laatstverloopene zomers eenigs- zins meer bepaald met het onderzoek der Polygona had bezig ge- houden, vermeldt hij ook reeds drie bastaarden : Polygonum dubio- Persicaria (mite x Persicaria), Polygonum minore-Persicaria (minus x Persicaria) en Polygonum laxum (nodosum x Hydro- piper). Men zou hierdoor licht tot de veronderstelling kunnen komen, dat bij ons het geslacht Polygonum rijk aan bastaarden was. Wanneer wij evenwel nagaan, wat tot heden op dit gebied gevonden is, dan valt de uitkomst ongetwijfeld tegen, vooral wanneer wij het vergelijken met het groote aantal Rwmex-bastaarden, dat bij ons reeds ontdekt is.
Na De Bru yn hebben, voor zoover mij bekend is, slechts Jansen en Wachter, De Wever en schrijver dezes zich meer in het bij- zonder moeite gegeven Polygonum-bastaarden op te sporen en het resultaat is slechts, dat er zeker niet meer dan 6 gevonden zijn. Deze bastaarden behooren bovendien alle tot het ondergeslacht Persi- caria. Na De Bruyn heeft geen florist iets over Polygonum- bastaarden gepubliceerd. De opgaven, die ik omtrent verdere vondsten vond in den Prodromus Florae Batavae (lit. 4), berusten,
157
voor zooveer ik ze kon controleeren, alle (één misschien uitgezon- derd) op onjuiste determinatie.
Teneinde onzen floristen een grondslag te geven voor verder zoeken en hen met eenige opmerkingen op weg te helpen, wil ik hier een overzicht geven van wat mij van Nederlandsche Polygo- num-bastaarden onder de oogen gekomen is.
Ik spreek hier gaarne openlijk mijn dank uit aan de Heeren Wachter en De Wever, die mij met de grootste bereidwilligheid hun herbaria en aanteekeningen voor dit doel toezonden.
§ 2. POLYGONUM CONDENSATUM (MITE > PERSICARIA)
Dezebastaard is het eerst gevonden door De Bru yn by 's-Graven- hage in 1846 en 1847 (lit. 3). In het herbarium van onze vereeniging liggen zeer goede planten, die de juistheid van de opgaven van De Bruyn bewijzen. Wanneer wij evenwel alles overzien, wat De Bruyn tot dezen bastaard bracht, dan zien wij, dat deze planten behooren tot twee duidelijk verschillende typen, die in het her- barium in de eerste plaats opvallen, doordat de afmetingen van het eene type in alle deelen minstens twee maal zoo groot zijn als die van het andere. Het groote type komt zeer overeen met wat later door De Wever en mij van dezen bastaard gevonden is en het is ten deele benoemd als forma palustris. Het kleine type komt in habitus en afmetingen in het geheel niet overeen met wat ik verder van dezen bastaard gezien heb en het is ten deele benoemd als forma pratensis. Dit is niet in strijd met wat De Bruyn zelf van deze vormen zegt (lit. 3):
„P. dubio-Persicaria komt in meer dan eenen vorm voor, van welke vormen ik hier voorloopig slechts 2 zal opgeven en wel eene
a forma palustris,
B forma pratensis.
De forma palustris is 2% a 34% voet hoog, sterk en eenigszins wijd getakt; de internodia zijn zeer lang, aan de nodi geknikt; de bladeren lancetvormig gespitst; de aren lang gesteeld, 2 of 3 bijeen geplaatst, bladerloos of slechts van een enkel blad voorzien.
De forma pratensis is iets hooger dan één voet, eveneens sterk,
158
doch meer onregelmatig, getakt, de internodia van zeer ongelijke lengte, sommige dikwijls ?/; van de geheele lengte der plant be- dragende; de bladeren meer dan de helft kleiner dan bij de forma palustris, lancetvormig en stompachtig; de aren zijn zeer lang ge- steeld, zijnde de steel dikwijls 3 maal langer dan de aar zelve.”
Men bedenke hierbij, dat De Bru yn door het woord forma placht aan te duiden, wat volgens hem veroorzaakt werd door de stand- plaats en andere omstandigheden. De Bruyn zal dus ongetwijfeld verband opgemerkt hebben tusschen de groote verschillen tusschen zun planten en het verschil in standplaats.
Hoezeer ik ook in het algemeen het oordeei omtrent een levende plant door den bekwamen vinder zelf hooger schat dan de beoor- deeling van de plant in het herbarium door een ander, hier kan ik miet nalaten twijfel te opperen omtrent de juistheid der determinatie van de forma pratensis van De Bruyn. En wel om de volgende redenen.
Ten eerste komen de verdere onmiskenbare, door De Wever en mij gevonden planten van dezen bastaard geheel overeen met de forma palustris, in ‘t geheel niet met de forma pratensis. By de planten van De Wever is er één, die op drogen grond gegroeid is. Zij is kleiner en gedrongener en kleiner van blad, maar de aren hebben het typische uiterlijk van de forma palustris van De Bru yn en niet van die van zijn forma pratensis, en de geheele plant heeft ook niet den habitus van de forma pratensis.
Ten tweede komt de forma pratensis veel meer overeen met de Polygonum minore-Persicaria van DeBru yn zelf (zie 83) dan met zijn forma palustris van Polygonum dubio-Persicaria. Waren de planten van De Bruyn niet van duidelijke etiketten van zijn hand voorzien, dan zou ik de forma pratensis zeker tot Polygonum Braunianum brengen.
Deze kwestie lijkt mij alleen uit te maken door een onderzoeker, die veel meer van deze bastaarden gezien heeft dan ik. Ik beveel daarom deze planten van De Bruyn in de aandacht van ieder deskundig florist aan.
In den Prodromus Florae Batavae (lit. 4) komen verder de vol-
159
gende opgaven voor omtrent dezen bastaard: Kampen, Top; bouw- en moesgronden in Ittersum bij Zwolle 1900, Lako. Beide planten zijn nog in het herbarium van onze vereeniging aan- wezig.
De plant die door Top bij Kampen verzameld is, kan wel tot ‚ dezen bastaard behooren, maar is nog te jong voor een zekere deter- minatie. De habitus komt overeen met die van de goede exemplaren van De Wever en mij; de bladeren zijn ongeveer als die van Poly- gonum Persicaria; de aren, die nog niet in bloei zijn, lijken te dun voor Polygonum Persicaria en doen denken aan die van Polygonum mite. Ik vind de benoeming zeer twijfelachtig, maar durf in dezen geen zekere uitspraak doen.
Nog twijfelachtiger is de plant van Lako, gevonden in Ittersum bij Zwolle. De plant gelijkt het meest op Polygonum Persicaria, is alleen opvallend slank en half steriel. Gedeeltelijke steriliteit is op zichzelf geen aanwijzing voor hybriditeit: ziekte en groote droogte kunnen haar veroorzaken. De habitus komt niet overeen met dien van de ongetwijfeld goede exemplaren van dezen bastaard. Ik houd daarom deze plant van Lako eerder voor een half vrucht- bare Poligonum Persicaria.
Verdere controleerbare opgaven heb ik in de literatuur niet ge- vonden.
De eerste planten van dezen bastaard, die vervolgens gevonden zijn, schijnen de door mij in 1910 en 1912 bij Rotterdam verzamelde te zijn. De plant van 1910 (nummer 237 van mijn herbarium) groeide op opgespoten grond aan den Varkenoordschen dijk tusschen de stamsoorten. Ik verzamelde haar op 10 September. Ze was al ver gevorderd en reeds geheel rood, maar ze bloeide nog rijkelijk en was geheel steriel. De plant van 1912 (nummer 508) groeide aan een polderweg bij Kralingen en wel aan den slootkant tusschen Polygonum mite, terwijl hooger op den berm veel Polygonum Persicaria groeide. Ik verzamelde deze plant op 21 Augustus; zij was op het toppunt van haar ontwikkeling, aan alle takken rijkelijk bloeiend, maar ze was geheel steriel. Reeds op een afstand herkende ik haar als identiek met de plant van 1910. Andere planten van dezen
160
bastaard had ik toen nog niet gezien. Ook later heb ik er zelf geen meer gevonden.
Niemand heeft van Polygonum condensatum in ons land meer planten gevonden dan De Wever. Nadat deze florist dezen bas- taard eenmaal had leeren kennen, vond hij haar in Zuid-Limburg, zooals hij mij meermalen schreef, in bijna ieder dorp. Van ver- schillende vindplaatsen zag ik planten en zij behoorden alle tot een scherp gekenmerkt type en kwamen treffend overeen met mijn planten van Rotterdam en de forma palustris van De Bruyn.
Omtrent de kleur der bloemen schreef De Wever mij dit najaar het volgende:
„Le valt onmiddellijk op door de effen zacht-vleeschkleurige bloemen. Ik schreef U vroeger eens, meen ik, dat we hier in sommige gehuchten uitsluitend witbloemige Persicaria vinden. Nu meen ik zeker op één plek witbloemige Persicaria < roode mite gevonden te hebben. Ze is juist als de vleeschkleurige bastaard erg steriel, maar de bloem is veel witter. ‘k Heb er een paar takken van gedroogd.”
In het herbarium van De Wever vond ik de genoemde zeer licht- bloemige planten, verzameld bij Vaesrade op 2 September 1921. (Zie ook nummer 3918 van mijn herbarium.)
Twijfelachtige exemplaren van Rotterdam vond ik verder in het her- barium van Jansen en Wachteronderde nummers 41 64, 4165, 4166. Omtrent deze planten is hetzelfde op te merken als omtrent de plant van Lako ; misschien komen zij in habitus iets meer met Polygonum mite overeen en zijn zij nog iets minder vruchtbaar. Zij missen echter geheel de overeenkomst met de planten van De Bruyn, De Wever en mijzelf en ik twijfel daarom zeer of het Polygonum condensatum is. Eenigen anderen bastaard kan ik er nog minder in zien.
Volgens Beck (lit.5)en Ascherson en Graebner (lit.1)is de oud- ste geldige binaire naam van dezen bastaard Polygonum condensatum F. Schultz, Archiv (1848) 128. Men zie ook de oorspronkelijke be- schrijving van Braun (lit. 2), die dezen bastaard het eerst onder-
scheidde.
161
§ 3. POLYGONUM BRAUNIANUM (MINUS > PERSICARIA)
Deze bastaard is evenals de vorige het eerst gevonden door De Bruyn, en wel bij ‘s-Gravenhage in 1847. In het herbarium van onze vereeniging ligt volledig materiaal, dat geen reden geeft om aan de juistheid van de determinatie te twijfelen. De Bruyn merkt omtrent dezen bastaard op (lit. 3):
„Verschilt van P. dubio-Persicaria, waarmede zij vele overeen komst heeft, door eenen opgaanden stengel, veel smallere bladeren, dunnere aren en kleinere bloemen.”
Men zie wat ik in § 2 van de forma pratensis van Polygonum condensatum gezegd heb. Het is wel zeer onwaarschijnlijk, dat Polygonum Braunianum steeds meer rechtopstaand zou zijn dan Polygonum condensatum. De overige verschillen, die De Bruyn opgeeft, gaan alleen op, als men zijn Polygonum dubio-Persicaria beperkt tot wat hij de forma palustris noemt.
De opgave in denProdromus Florae Batavae (lit. 4): „Ittersum bij Zwolle, 1900, Lako,” zal wel berusten op een vergissing; Polygonum Braunianum van deze vindplaats komt namelijk in het herbarium van de vereeniging niet voor, wel een als Polygonwm mite X Persicaria gedetermineerde plant (zie § 2).
Waarschijnlijk behoort tot dezen bastaard een plant, die zich be- vindt in het herbarium van De Wever, door dezen florist ver- zameld bij Aalbeek, 2 September 1921. Zij gelijkt het meest op Polygonum condensatum, maar zij heeft dunnere aren en kleinere bloemen en is ook wat tengerder. Zij is evenwel veel forscher dan de planten van De Bruyn. (Zie ook nummer 3919 van mijn her- barium.) Misschien moeten wij er ook toe rekenen nummer 4154 van het herbarium van Jansen en Wachter. Deze plant gelijkt het meest op Polygonum minus, maar de bloemaren zijn gevulder en geheel onvruchtbaar. Wel-is-waar is de plant nog in het eerste stadium van bloei, maar zij is toch zoover ontwikkeld, dat zij vruch- ten moest dragen als het een gewone Polygonum minus was. Het is echter niet geheel onmogelijk, dat het een andere bastaard is of een zieke plant.
Nederl. Kruidk. Archief. 1921. u
162
Volgens Beck (ht. 5) en Ascherson en Graebner (lit. 1) is de oudste geldige binaire naam Polygonum Braunianum F.Schultz, Fl. Pfalz, 294 (1846). Men zie ook de oorspronkelijke beschrijving van Braun (lit. 2), die dezen bastaard het eerst onderscheidde.
§ 4. POLYGONUM HYBRIDUM (MITE > HYDROPIPER)
Hiertoe reken ik een plant uit het herbarium van Jansen en Wachter, door hen verzameld bij Rotterdam op 24 Juli 1901 (nummer 4187). Van deze plant bezit ik in mijn herbarium een stuk (nummer 3390), dat ik eerst voor Polygonum mite hield. Toen ik kort geleden deze plant nogmaals nauwkeurig bezag, bemerkte ik het volgende:
De habitus is vrijwel die van Polygonum mite. De plant heeft een neiging om in alle oksels bloemen te ontwikkelen, zelfs geheel onderaan de stengels. Dit doet denken aan Polygonum Hydropiper. De bloemen zijn tamelijk dicht met klieren bezet, evenwel niet zoo dicht als bij Polygonum Hydropiper. De vorm van het vrucht- dragend bloemdek doet het meest aan Polygonum Hydropiper denken, maar het bevat bijna zoo weinig bladgroen als bij Poly- gonum mite. De vruchten zijn gebrekkig ontwikkeld; de uiterlijk goed ontwikkelde zijn voor het meerendeel samendrukbaar en dus loos. De oppervlakte is bijna zoo glimmend als bij Polygonum mute. misschien iets doffer. Ook de vorm der onderste tuitjes doet aan Polygonum Hydropiper denken.
Ook de stukken van dezelfde plant, die zich in het herbarium van Jansen en Wachter bevinden, heb ik nogeens nauwkeurig be - keken en zij vertoonen dezelfde eigenaardigheden. Ik houd deze plant daarom voor een bastaard tusschen Polygonum mite en Hydropiper. Deze twee soorten zijn om Rotterdam beide algemeen en groeien vaak dooreen.
Uit wat Beck (lit. 5) omtrent de synonymie opmerkt zou men op - maken, dat de oudste geldige binaire naam voor dezen bastaard is: Polygonum hybridum Chaubert Fl. sec. St. Amans Fl. Agin. 163 (1821). Aangezien Beck evenwel in zijn synonymie mijns inziens niet betrouwbaar is, eischt deze kwestie nader onderzoek. In ieder
163
geval begrijp ik niet, waarom Beck Polygonum hybridum, Poly- gonum oleraceum en Polygonum exannulatum naast elkander zet als vormen van denzelfden bastaard, en waarom het geen synonymen zijn. Deze methode past Beck toe, waar hij maar kan en bij de be- handeling van verschillende Rumex-bastaarden hoop ik de onjuist- heid van zijn handelwijze aan te toonen.
Wat Ascherson en Graebner omtrent dezen bastaard ver- melden (lit.1), lijkt wel voor verreweg het grootste deel overgenomen van Beck.
§ 5. POLYGONUM WILMSII (MINUS x MITE)
Het eenige, wat mij bekend is omtrent het voorkomen van dezen bastaard in ons land, is een kleine, bijna onvertakte plant in het herbarium van De Wever, door dezen florist gevonden bij Naen- hof in Zuid-Limburg op 10 September 1921. De plant staat werke- lijk, voor zooveer het aan het kleine, maar goede herbarium-exem- plaar te zien is, tusschen Polygonum minus en mite in en heeft aan de goed ontwikkelde aren bijna geen enkele goed ontwikkelde vrucht. De Wever schrijft erbij: „Doet mij aan minus X mite denken; één exemplaar; er groeit daar alleen minus, mite en Hydro- piper.” De determinatie in loco van De Wever heeft voor mij de hoogste waarde en daar de herbariumplant geen reden geeft tot twijfel, kunnen wij dezen bastaard als in ons land gevonden be- schouwen.
Beck (lit. 5) benoemt hem als Polygonum Wilmsii; de eenigszins afwijkende planten van Hy uit Frankrijk benoemt hij echter, mijns inziens wel wat overbodig, als Polygonum Hvi.
§ 6. POLYGONUM LAXUM (HYDROPIPER X NODOSUM)?
Betreffende dezen bastaard vinden wij slechts een stellige mede~ deeling bij De Bruyn (lit.3). Deze florist vond in 1846 bij ’s-Graven- hage planten, die hij meende te moeten beschouwen als bastaarden van Polygonum nodosum en Hydropiper en te moeten identificeeren met de Polygonum laxum van Reichenbach. De Bruyn laat zich evenwel voorzichtig over deze planten uit.
11*
164
Hij zegt onder meer: „Mijne specimina, die ik tot deze hybride species moet brengen, komen niet in alle opzichten overeen met de afbeelding van dezelve in Reichenbach’s Plantae criticae.” En verderop zegt hij: „Bij mijne hoewel niet talrijke specimina van P. laxum heb ik geene volkomene vruchten kunnen waarnemen, hetgeen wel voor zijne hybriditeit zoude pleiten.” De Bruyn twijfelde dus zoowel aan de determinatie als Polygonum laxum als aan den oorsprong uit Polygonum nodosum en Hydropiper, ofschoon hij later niet meer op de kwestie is teruggekomen. Als ik onbevoor- oordeeld moest zeggen, waarvoor ik de planten van De Bruyn hield, zou ik ze voor niets anders houden dan voor kleine exemplaren van Polygonum nodosum, die op zeer drogen grond gegroeid waren en misschien daardoor, misschien ook door ziekte, steriel waren. Op het etiket van De Bruyn staat wel-is-waar: „op vochtigen zandgrond bij ’s Hage’, maar deze zandgrond kan kort tevoren nog zeer droog geweest zijn. Sprak De Bruyn zich beslister uit, dan zou ik aan zijn oordeel grootere waarde hechten; waar hij evenwel zelf reeds schijnt te twijfelen, betwijfel ik zijn determinatie zeer.
In den Prodromus Florae Batavae (hit. 4) vinden we als ,, Polygonum laxum?’ nog een plant vermeld van Jansen en Wachter. Ik heb deze plant ter beoordeeling toegezonden gekregen en ik houd haar voor Polygonwm Hydropiper.
Beck beweert (lit.5), dat Polygonum laxum niet de bastaard is van Polygonum nodosum en Hydropiper, doch daar ik Beck mm der- gelijke kwesties niet oordeelkundig acht, heb ik dezen bastaard laten staan onder den binairen naam, waaronder hij tot heden werd vermeld. Ascherson en Graebner (lit. 1) volgen Beck hier, even- als elders, zonder kritiek.
§ 7, POLYGONUM LENTICULARE (NODOSUM x PERSICARIA)
Enkele planten, die misschien tot dezen bastaard behooren, be- vinden zich in het herbarium van De Wever.
De eerste plant is door De Wever verzameld bij Wijnandsrade, Laarhof, 30 Augustus 1921. Deze plant doet op het eerste gezicht alleen aan Polygonum Persicaria denken, maar de bloemen zijn
165
onvruchtbaar, de aren zijn pluimvormig samengevoegd endebloemen klein. Daardoor doet de bloeiwijze ook aan een steriele Polygonum nodosum denken. Ook de fijngebouwde, okselstandige takjes her- inneren aan Polygonum nodosum. Opmerkelijk is, dat de plant geen spoor van vilt vertoont, ook niet op de onderste bladeren. In ver- band met de hieronder vermelde afwijkende plant, die ik in een Per- sicaria-zaaisel kreeg, acht ik het toch zeer wel mogelijk, dat de plant een bastaard van Polygonum nodosum en Persicaria is. De Wever vermeldt op het etiket: ,,Zoo’n prachtig licht- maar helderrozeroode bloemen heb ik hier nooit bij een Polygonum gezien; het is hetzelfde zachtrose als b.v. Melandryum rubrum.” De weinige half ont- wikkelde vruchten, die de plant draagt, gelijken op die van Poly- gonum nodosum, maar de klemheid zoowel als de ingedeukte zijden kunnen een gevolg zijn van de steriliteit. Alles tezamen genomen houd ik deze plant voorloopig voor Polygonum lenticulare.
De andere plant is door De Wever tegelijk met de vorige ver- zameld. Zij wijkt slechts af van Polygonwm Persicaria, doordat de bloemen veel bladgroen bevatten, zoodat zij vuil-roodachtig zijn, doordat de vruchten slechts voor een klein deel ontwikkeld zijn en doordat de plant iets tomentosum-achtigs in haar uiterlijk heeft. Er is echter geen enkel kenmerk, dat direct op een bastaardeering met Polygonum nodosum of tomentosum wijst. lk vond bijvoor- beeld geen spoor van vilt op de bladeren en geen klieren op de bloemdekken. Voorloopig houd ik daarom deze plant voor Poly- gonum Persicaria.
In het jaar 1915 kreeg ik in een zaaisel van Polygonum Persicaria een afwijkende plant, die ik echter eerst opmerkte, nadat ik het ge- heele zaaisel had afgesneden om plaats te maken voor andere planten en die daarom verzameld moest worden, vóórdat ze bloeide. Deze plant week af van de andere zeven planten van het zaaisel door grootere, breedere, meer elliptische bladeren met een meer nodosum- achtige vlek, door stengels met kleine roode stippeltjes en door een nodosum-achtigen habitus (zie nummer 3391 van mijn herbarium). Ware op de bladeren maar een spoor van vilt te vinden, dan hield ik het wel voor zeker, dat deze plant ontstaan was door bestuiving
166
met Polygonum nodosum. Dit is evenwel niet het geval. Er blijft nog over te veronderstellen, dat de bastaard van Polygonum nodosum en Persicaria in ‘t geheel geen vilt heeft. Dit versterkt me in het vermoeden, dat de eerste in deze paragraaf vermelde plant van De Wever ook deze bastaard is.
De oudste geldige binaire naam is volgens Ascherson en Graebner (lit. 1) Polygonum lenticulare Hy Bull. Soc. Bot. France LVI, 544 (1909).
Geciteerde literatuur.
1. Ascherson, Paul, und Paul Graebner, Synopsis der mitteleuropäischen Flora. Vierter Band (1908— 13).
2. Braun, Alexander, Uber die zur Abtheilung Persicaria gehörigen Polygona, welche bei Karlsruhe vorkommen. Flora VII, 1 (1824).
3. Bruyn, A. J. de, Bijdrage tot de kennis der Noord-Nederlandsche Polygona. Ned. Kruidk. Arch., Serie I, deel 1 (1848).
4, Prodromus Florae Batavae, ed. II, Vol. I, pars 3 (1904).
5. Reichenbach, L., et H. G. Reichenbach Fil. Icones Florae Germanicae et coe etc., Vol. XXIV, auctore G. equite Beck de Mannagetta et Lerchenau (1909). ,
Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche Rumices door B. H. Danser.
(Ingekomen 10 Januan 1922)
§ 1. INLEIDING
Deze bijdrage is evenals de hieraan voorafgaande een vervolg op mijn bijdrage in den vorigen jaargang van dit tijdschrift (lit. 11).
Meer dan uit vroegere mededeelingen blijkt uit deze, hoe ik van zeer verschillende zijden hulp mocht ondervinden bij mijn onderzoek. In de eerste plaats zijn het de floristen Jansen en Wachter, Henrard, De Wever en Kloos, die mij vele gegevens verstrekt hebben in den vorm van levende planten, herbarium, lite- ratuur en aanteekeningen. Ook Dr. J. W. C. Goethart, die vooral zooveel Polygona voor mij kweekte, heeft nimmer nagelaten mij voor de bestudeering der Rumices literatuur en herbarium toe te zenden, zoo dikwijls als ik hem erom vroeg. Niemand heeft mij vaker dan Dr. Goethart aangemoedigd, mijn onderzoek voort te zetten, wanneer ik het wilde opgeven om de vele moeilijkheden, die zich voordeden,en de weinige resultaten, die het gaf.
Aan den anderen kant was mij even onontbeerlijk de hulp, dien ik mocht ondervinden bij het kweeken van mijn Rumices in den Hortus Botanicus te Amsterdam. Eerst was het Professor Hugo de Vries, later waren het deProfessoren Verschaftelt en Stomps, die mij grond in of bij den Hortus gaven voor dat doel. De Heer A. J. van Laren, hortulanus van den Amsterdamschen Planten- tuin, stond mij steeds bij door het geven van praktischen raad, door het beschikbaar stellen van hortus-personeel om het tijdroovende en zware spit- en plantwerk geheel of tendeele te verrichten, door het aanvragen van zaden uit andere botanische tuinen en door het
toonen van zijn volle belangstelling.
168
Aan hen allen in de eerste plaats, maar ook aan allen, die ik hier niet met name genoemd heb en die mij op eenige wijze bij mijn Rwmex-onderzoek gesteund hebben, spreek ik hier gaarne mijn oprechten dank uit.
Deze mededeeling is een bijna volledige samenvatting van wat ik omtrent de Nederlandsche niet-hybride Rumices uit het onder- geslacht Lapathum heb willen mededeelen. Naar enkele kleinere opmerkingen omtrent deze planten, die ik vroeger reeds in ver- schillende jaargangen van dit tijdschrift maakte, heb ik voldoende verwezen.
Van de Nederlandsche Rwmex-bastaarden hoop ik spoedig een nagenoeg volledig overzicht te kunnen geven.
$ 2. RUMEX AQUATICUS
Het schijnt dat deze soort, evenals zijn bastaarden, in ons land nog niet anders gevonden is dan langs den Rijn en zijn vertakkingen. De meeste opgaven van andere vindplaatsen bleken òf niet te con- troleeren, òf foutief. In het herbarium van onze vereeniging liggen wel-is-waar een exemplaar van Loenen, verzameld door Van Hall, en een exemplaar van Leiden, verzameld door Perin, maar bij deze exemplaren liggen in hetzelfde vel ook takken van andere soorten, respectievelijk Rumex obtusifolius en Rumex Hydrolapathum, en ik acht het daarom mogelijk, dat deze laatste onjuist als Rumex aqua- ticus gedetermineerd waren en dat de takjes van Rumex aquaticus er later ter vergelijking zijn bijgelegd. Bovendien ligt Loenen aan de Vecht en Leiden aan den Ouden Rijn en daar deze beide wateren vroeger takken van den Rijn waren, is het mogelijk dat Rumex aquaticus vroeger werkelijk op genoemde plaatsen voorkwam, maar er sedert is uitgestorven.
De verspreiding langs den Rijn en zijn takken doet mij namelijk vermoeden, dat Rumex aquaticus in ons land is aangevoerd door den Rijn uit Zwitserland en Duitschland, zij het dan ook reeds sedert overoude tijden. Dat de meeste vindplaatsen aan het westelijk deel van onze groote rivieren liggen, waar eb en vloed nog duidelijk merkbaar zijn, komt met deze veronderstelling goed overeen. Wie
169
de werking van eb en vloed aan deze rivieren kent, zal moeten toegeven, dat daardoor aan Rumices in het algemeen een zeer gunstige gelegenheid geboden is om zich te verspreiden. Niet alleen worden de vruchten, zoolang ze door het luchthoudende bloemdek omsloten zijn, zeer gemakkelijk overal heengevoerd, waar het water der rivieren maar kan komen, maar ook wortels en stengelstukken kunnen door den wisselenden waterstand gemakkelijk op den oever geworpen worden en daar opnieuw uitloopen.
Rumex aquaticus begeeft zich dus blijkbaar niet buiten de landen, waar ze voortdurend opnieuw wordt aangevoerd, en schijnt ook niet meer voor te komen in die gebieden, waar ze vroeger ongetwijfeld wel voorkwam. Het moet dus bij ons een zwakke soort zijn. Dit kon ik ook opmerken, toen ik de vindplaatsen van Rumex aquaticus bij Gorinchem, Sleeuwijk, Dordrecht en Papendrecht bezocht. Ru- mex aquaticus is daar minder algemeen dan zijn bastaarden en de planten, die men vindt, zien er minder forsch uit dan vele exem- plaren van Rumex obtusifolius, crispus, Hydrolapathum en de bastaarden van Rumex aquaticus met deze soorten. Ook vindt men hier en daar aquaticus-bastaarden, zonder dat men Rumex aquaticus in de nabijheid aantreft.
In jaargang 1913 van dit tijdschrift (lit. 20) citeeren Jansen en Wachter de twee ondersoorten van Rou y (lit. 28) en ze vermoeden beide in hun herbarium te bezitten.
Vooreerst wil ik hierbij opmerken, dat het mij een raadsel is, hoe Rouy aan de beschrijvingen van Rumex Hippolapathum en Heleolapathum komt en hoe Ascherson en Graebner deze onder- soorten kunnen overnemen (lit. 1) en dan tevens de Rumex helo- lapathum van Drejer onder de synonymen van Rumex aquaticus kunnen opnemen.
Slaan we de Flora Danica (lit. 12) op, dan lezen we:
„Rumex /elolapathum: Valvulis ex basi truncata ovatis integer- rimis omnibus nudis, pedicellis aeqvalibus, foliis radicalibus planis triangulariu-oblongis obtusis basi cordatis, lobis dilatatis obtusis- simus divaricatis, petiolis basi planis versus costas elevatas lami- narum emarginatis. Drejer in Annal Kroyer Il, p. 183.
170
Differt a Rum. aqvat. (Hippolapatho Fries) valvularum folio- rumque forma, pedicellis non geniculatis, petiolis non canaliculatis et panicula conferta obtuse lobata. S. Drejer.
In Vensyssel Jutlandiae ad Hiermislefgaard prope Vildmosen legit S. Drejer.”’
Hieraan behoef ik niet meer toe te voegen, dan dat de afbeelding op dezelfde wijze de verschillen met Rumex aquaticus weergeeft als de beschrijving.
Nu wisselt Rwmex aquaticus wel in den vorm van bladeren en bloemdek, maar planten, die ik voor Rumex helolapathum zou willen houden, heb ik nog nooit gezien. Ook de exemplaren in het her- barium van Jansen en Wachter behooren mijns inziens alle tot de ondersoort Rumex Hippolapathum van Fries.
Uit het bovenstaande blijkt, dat de Rumex helolapathum van Drejer iets geheel anders is dan de Rumex Heleolapathum van Rouy. Eerder schijnt het, dat Rou y de beschrijvingen van Rumex Hippolapathum en Heleolapathum verwisseld heeft en dat dus de Rumex Hippolapathumvan Rouy hetzelfde moet zijn als de Rumex helolapathum van Drejer.
Murbeck (lit. 24) vermeldt Rumex Helolapathum als variéteit van Rumex aquaticus als volgt:
„Var. Helolapathum Drejer ap. Hornem. Fl. dan. f. 39 p. 4. (1840) pro sp. — R. Hippol. Heleolapathum Lange Handb. Dansk. Fl. ed. IV p. 301. (1886) — Icon.: Fl. dan. tab. 2288. Mit kleineren, 3.5—5 m.M. langen, rundlich-länglichen oder rundlichen Klappen.
En hij geeft als verspreidingsgebied: Dänemark, Jylland (val. Lange Handb. ed. IV).
Murbeck schijnt dus de meeste waarde te hechten aan den bloemdekvorm; waarom deelt hij echter niet mee.
Op het mogelijke voorkomen van Rumex Helolapathum in ons land is reeds gewezen door Van den Bosch in 1874 (lit. 3). Aan- gezien ik op deze opmerking van Van den Bosch nog vaker wil terugkomen, citeer ik ze in haar geheel.
„Obs.: Trium specierum, in Fl. Suecica destinctarum, diagnosis, ex Friesu scriptis mutuatas hic addo, quo diligentius Botanici nostra-
171
tes in species hujus sectionis, quibus patria nostra tam idonea loca natalia praebet, attendant.
R. domesticus Hartm. Lacin. perig. fructif. inter. cordato-sub- rotundis, nudis, integris; racemis aphyllis confertis; fol. radical. ob- longis acutis, basi cordatis; petiolis semicylindricis supra planis, tenue et aequaliter marginatis. Crescit quoque in Holsatia et Ham- burgo.
R. conspersus Hartm. Lac. perig. fructif. inter. late cordatis, sub- denticulatis, graniferis, ramis paniculatis aphyllis; fol. radicalibus oblongis, undulato-crispis, obtusis, basi cordatis, obliqueve ovatis; petiolis supra planis, superne a latere compressis canaliculato-con- tractis. R. crispo et aquatico intermedius.
R. Heleolapathum Drejer (Fl. Dan. t. 2288). Lac. perig. fructif. inter. ovatis intergerrimis, nudis, basi truncatis, apice rotundato- obtusissimis; pedicellis aequalibus (haud geniculatis); fol. radic. planis triangulo-oblongis, obtusis, basi cordatis, lobis obtusissimis divaricatis; petiolis basi planis, versus costas elevatas immarginatis. Crescit in palud. Jutlandiae.”
Later schijnt op deze opmerking geen acht meer geslagen te zijn. Rumex domesticus en conspersus zijn sindsdien in ons land ge- vonden, maar Rumex Heleolapathum niet en in de Duitsche flora’s vind ik ook niets omtrent een zuidelijker verspreiding van deze soort vermeld. Daarom acht ik het ook zeer onwaarschijnlijk, dat tusschen onze Rumex aquaticus, die al van den beginne af als de Rumex Hippolapathum van Fries herkend is, exemplaren van de onder- soort Heleolapathum zouden voorkomen.
Wij moeten ons niet laten misleiden door de variabiliteit van Rumex aquaticus Hippolapathum, vooral niet door de stompe wortelbladeren, die soms hierbij voorkomen. Een plant, die ik in 1908 aan de Nieuwe Maas bij Kralingsche Veer verzamelde (num- mer 315 van mijn herbarium) had zijdelingsche spruiten aan den wortelhals met tamelijk stompe bladeren. Van een plant, die ik miet ver vandaar in 1909 vond (nummer 316) en waaraan niet zulke bladeren zaten, zaaide ik in 1911 vruchten uit. Datzelfde jaar bloeiden de daaruit verkregen planten nog niet, maar vormden wel groote
172
bladeren (herbarium 319 en 320). Deze hadden niet den beke driehoekigen vorm, maar waren naar den top breed; de tor bijna afgerond, slechts met een korte spitse punt. Ik schrijf dit ic aan de omstandigheid, dat de planten tamelijk beschaduwd ston?
In 1912 plantte ik meen zonnigen, vochtigen, vruchtbaren tuin 13 we tels uit, die weldra buitengewoon forsche planten ontwikkelden, forscher dan ik ze ooit in het wild vond, waar de grond steeds - vochtiger en vruchtbaarder was (zie de nummers 609, 610, 611 cu 612 van mijn herbarium). De stengels werden tot 2 meter hoog, schijf der wortelbladeren tot meer dan 4Ocentimeter lang, de bladste tot meer dan | centimeter dik. De eerste kleinere wortelbladeren waren nog stomp zooals het vorige jaar, de latere daarentegen niet. In 1912 zaaide ik nogeens vruchten van dezelfde plant en plantte de jonge planten nu zeer vroeg in den tuin bij de planten die ik reeds: …— Er vormden zich nu geen stompe bladeren. In 1913 heb ik van bee zaaisels eenige planten laten bloeien en ik kreeg weer de: °° planten als eerst (zie de nummers 867 en 868 van mijn herb=-
Dit jaar bemerkte ik aan de planten hier en daar bekerv bladeren aan de korte takjes, die zich in de oksels der groote s: bladeren ontwikkelen. Aan een plant die ik in 1912 verzame
met rivierbagger opgehoogden grond tusschen Rotterdam ex." vv monde, nam ik hetzelfde verschijnsel waar (nummer 596 va, herbarium).
Zulke forsche planten, als ik door kweeken van Rumex aguotin: kreeg, heb ik in het wild nooit gevonden. Ik acht het daarom „oge- lijk, dat Rwmex aquaticus beter tiert op drogeren grond ena x vindplaatsen van deze soort in ons land niet karakteristiek zijn voor Rumex aquaticus in het algemeen. di
Door de Maas schijnt Rumex aquaticus niet te worden aangevoerd. De Wever zegt van deze soort (lit. 33): „Ontbreekt in Z. Limb. en aangrenzend Belgisch gebied.” Evenwel zou het niet onmogelijk zijn, dat Rumex aquaticus nu en dan ook eens door de Maas werd aangevoerd want bij Van Bastelaer (lit. 2) lezen we omtrent de vindplaatsen van Rwmex aquaticus en maximus „Elles sont éche- lonnées dans la vallée de la Sambre entre Charleroy et Thuin. Les
173
itt A 5 Oa ° >
ses memes de la riviére portent un certain nombre de pieds
q@.
eminés de ces deux espèces et le reste se rencontre dans HA 9e 2 RAIL 2 x Hf g = , quelques mares du voisinage immédiat, soit a l'état de pieds isolés, nas . eri 9 e omt en nombyeux individus. “TOU? t
“3. RUMEX PATIENTIA EN RUMEX ORIENTALIS
“)mtrent deze soorten is door de Nederlandsche floristen nog maar weinig gepubliceerd. De eerste opgaven omtrent verwilderde “+ dangevoerde planten van Rumex Patientia geven Jansen en wachter in jaargang 1913 van dit tijdschrift (lit. 20). Zij toonen fevens aan (l. c. p. 102), dat de plant van Vlieland zeer waarschijnlijk niet wild of verwilderd, doch gekweekt was. De eerste werkelijk
5
vild gevonden planten zijn die van De Wever en Henrard. De Wever licht ons met behulp van Henrard omtrent zijn plan- ten ‘op de volgende wijze in (lit. 33): De exemplaren, die we dan ook hier aantroffen, zijn zeker ver- ziderde cultuurpatientias o. a. te Geulhem langs den weg naar > en langs den rijksweg van Vilt naar Berg (1910—1913); te “<= bij “t Ned. douane-kantoor (1913). Kumex Patientia heeft vlakke bladen, de wortelbladen zijn eilancet- rn spits, aan den voet afgerond tot versmald, aan den rand _wan gegolfd. De vruchtkleppen zijn zeer verschillend in grootte van 4 tot 8 mm lang en breed, slechts één met en duidelijke knob- “de andere met zwak verdikte middennerf. De beschrijving "ot goed overeen met een vergelijkingsexemplaar uit den bota- en tuin te Aken, dat in cultuur genomen zijn kenmerken be- hicid. Vele exemplaren uit tuinen bleken met ’t Akensche ex. iden- tiek te zijn. Daarentegen zijn de bovengenoemde exemplaren uit Berg en Terblijt zeer afwijkend. Nog meer afwijkend was een plant die we te Wylré aan ’t station bij ‘t graanmagazijn vonden in 1913 in slechts één exemplaar. Dit laatste had zeer diep hartvormige bladen, terwijl de bladen van ’t ex. van Berg en Terblijt meer met die van Patientia overeenkomen, doch zeer breed zijn. Ascherson (Ascherson et Graebner, Synopsis IV pag. 731) geeft op een Rumex orientalis Bernh. met de opmerking: in habitus veel gelijkend op
174
R. Patientia, maar ‚door de zeer breede bladen gemakkelijk te onder- scheiden’. Alleen met deze gegevens zouden de exemplaren van Wylré en Berg en Terblijt beiden tot Rumex orientalis moeten be- hooren. Dit is echter niet ‘t geval, want slaan we de diagnose op van R. orientalis Bernh. (Boissier, Flora Orientalis IV, 1009) dan vinden we daar ,foliis amplis radicalibus pedunculatis a basi plus minusve subcordata elongato-oblongis’. Diep hartvormige wortel- bladen komen dus bij R. orientalis niet voor.”
In deze kleine mededeeling van De Wever hebben we dus de eerste aanwijzing omtrent een Rumex orientalis, die in ons land misschien onder de Rumex Patientia zou voorkomen en tevens reeds opmerkingen omtrent de moeilijkheid der onderscheiding.
Uitvoeriger komt Henrard hierop in jaargang 1916 van dit tijd- schrift (lit. 19). Hij wijst allereerst op de planten, die hij reeds in 1912 bij Gorinchem vond, en die wij bij Jansen en Wachter (lit. 20) reeds vermeld vinden als Rumex Patientia. Hij houdt echter deze en andere later te Gorinchem gevonden exemplaren niet voor Rumex Patientia, doch noemt ze definitief Rwmex orientalis. Jam- mer genoeg gaat Henrard niet verder in op de twijfelachtige plan- ten van De Wever en op de mogelijkheid van het bestaan van tusschenvormen, ofschoon hij na de beschrijving ook de opmerking van Boissier citeert: ,,Haec species fructu et facie R. Patientiae simillima ab eo foliis basi plus minus et anguste cordatis tantum differt et prob. huius varietas.”
Het is juist op deze tusschenvormen, dat ik in de eerste plaats wil terugkomen.
De kenmerken van Rwmex orientalis, die Henrard opgeeft ter onderscheiding van Rwmex Patientia, kunnen we samenvatten als volgt:
le: Alle deelen zijn grooter dan by Rumex Patientia.
Ze: Bladeren en vruchtkleppen zijn grooter en dieper hartvormig.
3e: De geheele plant mist bijna volkomen het anthocyaan, is daarentegen meer witachtig of meer zeegroen.
Hierbij wil ik er in de eerste plaats opmerkzaam op maken, dat deze kenmerken zeer betrekkelijk zijn. Bepaalde maten schijnen niet
175
opgegeven te kunnen worden. Boissier noemt ook niet zooveel ver- schilkenmerken, maar vindt dat Rumex orientalis „ab eo foliis basi plus minus et anguste cordatis tantum differt.’’ Mogen wij de ken- merken van de gewone, in Europa gekweekte Patientia wel zoo scherp omschrijven, vooral wat de bladeren betreft? Linné ken- merkt Rumex Patientia aldus (lit. 23): ,,Rumex floribus herma- phroditis : valvulis integerrimis : unica granifera, foltis cordatis.”” Moeten we dit laatste kenmerk nu maar zonder meer als een fout of vergissirig beschouwen?
Teneinde hieromtrent eenig inzicht te verkrijgen heb ik eerst eens in de literatuur gezocht of eenig auteur zich omtrent de onder- scheiding scherper durft uitlaten. Meisner (lit. 6) geeft een op- merking, die veel gelijkt op die van Boissier: „Planta hortensis e seminibus opio venali adhaerentibus educata, a simillimo R. Pa- tientia recedens foliis infimis plus minus cordatis, valvis paulo ma- joribis profundius cordatis distinctius denticulatis et callo majore munitis. Beck (lit. 27) zegt: „habitu R. Patientiam aequat, ab eodem dificillime foliis latissimis, valvis saepius denticulatis distin- guitur.” Ascherson en Graebner (lit. 1), die vrijwel alles van Beck overgenomen hebben, vinden Rumex orientalis echter ,,durch die sehr breiten Blatter leicht zu unterscheiden”’, maar dit ,,leicht”’ lijkt mij, in verband met de overigens zeer overeenkomstige zin bij Beck, een vergissing bij de vertaling. Ascherson en Graebner merken verder op: „E. H. L. Krause zieht neuerdings -...--..-- aufer R. Graecus und R. Orientalis, mit dem er auch die Bosnische Pflanze identificiert, noch R. Olympicus aus Makedonien und Klem- Asien und R. Ponticus aus Armenien und Kurdistan als Rassen zu R. patientia.”
Geen der mij bekende schrijvers verklaart uitdrukkelijk, dat Rumex orientalis een goede soort is naast Rumex Patientia. Daarom heb 1k in 1920 uit zoo veel mogelijk botanische tuinen zaden aan- gevraagd van Rumex Patientia en orientalis. Uit 15 tuinen kreeg ik zaad onder den naam Rumex Patientia. uit één tuin onder den naam Rumex orientalis. Van de 16 zaaisels, die hieruit opgroeiden
in 1920 en die alle gebloeid hebben in 1921, bleken er 5 tot geheel
176
andere soorten te behooren. Ik had dus in het geheel 11 zaaisels ter beoordeeling. Zooals te verwachten was, waren de zaaisels alle ver- schillend. Maar het opmerkelijke was, dat ik onmogelijk een schei- ding kon maken tusschen Rumex Patientia en Rumex orientalis. Enkele zaaisels mochten goede Rumex orientalis genoemd worden, maar ze waren toch niet zoo typisch als die ik kweekte uit de hier- onder vermelde plant van Lonatschewski. Enkele waren echte Patientia; twee zaaisels waren nog kleiner en smaller van blad en nog lager van stengels, dan wij dat bij onze gekweekte Patientia gewend zijn. De overige zaaisels vertoonden de kenmerken van Rwmex Patientia en orientalis op verschillende wijze vereenigd.
Deze resultaten komen goed overeen met wat ik uit de opmer- kingen van verschillende schrijvers kon opmaken. Ik besluit wit dit alles tot het volgende.
le: Rumex Patientia, de oudste naam voor planten van deze groep, moet bewaard blijven voor de geheele verzamelsoort en onder deze verzamelsoort moet men brengen alle erfelijke ondersoorten en variëteiten die er door voldoende overgangen of fertiele bastaar- deeringsproducten mee verbonden zijn, onder meer ook Rumex orientalis.
Ze: Rumex orientalis kan waarschijnlijk als ondersoort behouden blijven, maar dit is nog niet zeker, want wij weten nog vrijwel niets van de begrenzing van dit type en van de indeeling van de rest van de verzamelsoort Rumex Patientia. Het is evenwel duidelijk, dat Rwmex orientalis iets meer is dan een willekeurig uitgezocht ras uit oneindig vele, want alle planten die uit Zuidoostelijke streken kornen, komen sterk overeen en zijn goed te onderscheiden van wat men gemeenlijk Rumex Patientia noemt.
Geen planten waren eigenaardiger en lijken mij echtere Rumex orientalis, dan die ik kweekte uit de Rumex domesticus ruthenicus van Lonatschewskij. Dat de herbariumplant, die ik onder dezen naam kocht, niets anders was dan Rwmex orientalis, ontdekte Henrard (lit. 19). Daar evenwel het verhaal, dat hij geeft van mijn zaaiproef met deze plant, niet geheel volledig is en ook eenige kleine onjuistheden bevat, geef ik het hier nogeens volledig weer.
[77
In 1913 kocht ik van I. Dorfler te Weenen een plant, die in den catalogus aangeduid stond als Rumex ruthenicus Lonatschewskij. Toen ik de plant ontving, las ik op het bijgevoegde etiket het vol- gende: „RUMEX DOMESTICUS Hart ssp. n. RUTHENICUS m . | foliolo periantu calloso. (fr.) Rossija Kijew In abruptis ad fl. Dnepr prope Askold. meg. 26 VI 10 st. n. Leg. et det. A. Lonat- schewski. Daar de plant in 1910 verzameld was, had ik goede hoop, dat de vruchten nog zouden kunnen kiemen. In 1914 zaaide ik een flinke hoeveelheid vruchten en zij kiemden rijkelijk. Daar ik weinig grond had om te kweeken, hiet ik de planten den eersten zomer zeer dicht staan en ze bleven daardoor klein. In 1915 kon ik slechts 5 wortels uitplanten. De grond, waarop de planten stonden, was zeer vruchtbaar, de bladeren werden zeer groot, de bladschijven tot meer dan 60 centimeter lang (zie nummer 3196 van mijn her- barium), maar de planten vormden geen stengel. In 1916 verplantte ik de planten naar minder vruchtbaren grond. Nu eerst ontwik- kelden zich de typische orientalis-wortelbladeren en reeds in het eind van April vormden ze alle 5 een stengel, die meer dan 2 meter hoog werd. In het begin van Juli waren de pluimen reeds rijp (zie nummer 3197 van mijn herbarium). Kort daarna stierven de boven- aardsche deelen af en ik meende toen, dat de planten gestorven waren, maar in 1917 liepen ze al weer vroeg in het voorjaar uit en vormden dien zomer weer even flinke stengels als het vorige jaar. In 1918 heb ik wegens ziekte de planten aan hun lot moeten over- laten. Toen ik in 1919 mijn tuin weer bezocht, leefden er van de planten nog 3, die dien zomer wederom zeer typisch bloeiden en vrucht droegen. Deze 3 planten heb ik in 1920 weer op anderen grond overgebracht, maar ze ontwikkelden weer evenals voorheen stengels van ongeveer 2 meter hoogte, met alle kenmerken, die men maar van Rumex orientalis verwachten mag (zie nummer 3929 van mijn herbarium).
‚ Henrard lit. 19) beschrijft de pluimen van Rumex orientalis als zeer slank en voor zoo’n groote plant opvallend smal. Dit was ook in hooge mate het geval bij de planten van mijn zaaiproef. Een plant, die Kloos uit Gorinchem meenam en in Dordrecht in zijn Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 12
178
tuin plantte, vertoonde een veel breedere en zwaardere pluim (zie herb. 3190).
Van De Wever kreeg ik in het voorjaar van 1913 een plant, die afkomstig was van Berg en Terblijt. Deze plant heeft in den zomer van hetzelfde jaar in mijn tuin gebloeid en vrucht gedragen met één forschen stengel, dien ik in zijn geheel verzameld heb voor mijn herbarium (nummer 872). Deze plant geleek meer op Rumex orien- talis dan op de Rumex Patientia, die men gewoonlijk gekweekt ziet, en de bladeren waren wel zeer duidelijk hartvormig, maar niet veel meer dan dit gewoonlijk bij Rwmex orientalis is. De plant was echter opvallend lager van stengel dan deze soort, on- geveer 144 meter hoog en donkerder groen; de pluim was zeer duidelijk rood aangeloopen, breeder en korter en de stengel was sterker vertakt. Ik beschouw daarom deze plant als een van de tus- schenvormen van Rumex Patientia en orientalis.
Een van de eigenaardigheden, waardoor Rwmex orientalis van al onze echt-inlandsche Lapatha afwijkt, is de vroege bloeitijd. Rumex orientalis bloeit zelfs nog iets vroeger dan Rumex Acetosa. Een andere eigenaardigheid is, dat na de vruchtrijpte de plant niet of ternauwernood meer uitloopt. Vanaf het midden van den zomer schijnen de planten dood, maar ze loopen al weer met het eerste zachte voorjaarsweer uit. Ook dit komt bij onze Nederlandsche Lapatha niet voor. Deze loopen meestal dadelijk na den bloe weer uit en staan tot het late najaar in blad.
§ 4. RUMEX DOMESTICUS
Voor deze soort kan ik in de eerste plaats verwijzen naar wat ik ervan gezegd heb in de jaargangen 1914 en 1915 van dit tijdschrift (lit. 7 en 8). Hierbij slechts een kleine aanvulling.
In 1920 heb ik de rest van de vruchten, die ik nog bezat van de oorspronkelijke plant van Henrard, gezaaid. Waarschijnlijk door- dat ze reeds 9 jaar oud waren, kiemden er slechts 2. De kiemplanten, die ik eruit kreeg, ontwikkelden zich tot flinke bladrozetten, die mij beide echte Rumex domesticus toeschenen. In het najaar van 1920.
moest ik onverwacht mijn kweekgrond in den Hortus Botanicus.
179
ontruimen en mijn planten overbrengen naar anderen grond. Daar ik zelf geen tijd had voor het verplanten moest ik het aan een tuin- man overlaten, zonder dat ik meer dan eenige oppervlakkige aan- wijzingen kon geven. Daardoor raakte er één van de planten weg. De andere heeft in 1921 gebloeid en vrucht gedragen en was wederom gewone Rumex domesticus. (Lie nummer 3934 van mijn herbarium.)
Bovendien heb ik in den winter van 1919 op 1920 uit zooveel mogelijk botanische tuinen zaad aangevraagd van Rumexdomesticus. Uit 10 tuinen kreeg ik vruchten onder dien naam; van 4 was het onjuist benoemd, van 6 was het werkelijk Rumex domesticus. Hier- van heb ik planten gekweekt, die alle eerst in 1921 gebloeid hebben. Vier van de zaaisels (die uit Aken, Kristiania, Kopenhagen en Kra- kau) gaven het gewone type, waartoe ook de plant van Henrard met haar nakomelingen behoort. (Zie in mijn herbarium de nummers 3936, van Kopenhagen, 3937, van Krakau, en vergelijk die met 3199, 3200, 3201, 3934.) Twee van de zaaisels weken af: dat uit Lund en dat uit Upsala. Het zaaisel uit Lund werd abnormal hoog, tot bijna 2 meter. De planten van Upsala (planta spontanea!) deden sterk aan Rumex fennicus denken door de kleinere bloemdekken en door de bladeren die nog smaller waren dan bij Rumex crispus en niet twee maal zoo breed als bij deze soort. De bladeren waren bovendien sterker gekroesd, dan ik dat ooit bij Rwmex crispus, domesticus of fennicus zag. Overigens waren de habitus en de hoogte die van Rumex domesticus (zie de nummers 3935 en 3938 van mijn herbarium).
Jansen en Wachter zeggen (lit. 20) van deze soort: „Ze is veel grooter dan R. crispus.” Hetzelfde vinden wij bij Ascherson en Graebner (lit. 1): „In der Tracht etc. der vorigen Art sehr ähn- lich, von ihr aber hauptsächlich durch Folgendes verschieden : Meist erheblich gröfer, bis 1.5 m. hoch und mitunter noch héher” en zoo voorts. Bij Murbeck (lit. 24) lezen we evenwel bij Rumex do- mesticus zoowel als bij Rumex crispus: „Stjelk 0.6—1.2 m. hég.”
Op grond van wat ik gezien heb bij mijn gekweekte planten kan ik de opgave van Jansen en Wachter en van Ascherson en Graebner niet bevestigen en houd ik de opgave van Murbeck
BEF
180
voor juister. Ja, in den tuin bleken bij mij de planten van Rumex domesticus in den regel kleiner dan de meeste planten van Rumex crispus, die op hetzelfde bed stonden. Ze stonden dan alle op zeer vruchtbaren tuingrond, Rumex crispus was ongeveer 114 meter hoog, Rwmex domesticus nog geen meter. Rwmex propinquus, de bastaard, hield in grootte het midden tusschen de stamsoorten. Een uitzondering maakt het hierboven vermelde zaaisel uit vruchten van den botanischen tuin te Lund.
Op het mogelijk voorkomen van deze soort is reeds gewezen door Van den Bosch (lit. 3), zooals ik geciteerd heb op bladzijde 170en 171. Toch schijnt Rumex domesticus met werkelijk wild bij ons voor te komen, doch slechts enkele malen aangevoerd gevonden te zijn, bijvoorbeeld bij Amsterdam door Henrard in 1911 en door De Wever bij Sittard in 1914 (lit. 33).
& 5, RUMEX FENNICUS
Voor deze soort kan ik in de eerste plaats verwijzen naar mijn mededeeling in jaargang 1916 van dit tijdschrift (lit. 9). Hierbij eenige aanvullingen.
Van mijn oorsponkelijke, in 1913 bij Gorinchem verzamelde plant (nummer 790 van mijn herbarium) heb ik 27 vruchten gezaaid in 1920 en van de in 1914 daaruit gekweekten stengel nog 5 vruchten. Van de eerste 27 vruchten kiemde niets, van de laatste 5 slechts één enkele. Hieruit ontwikkelde zich een flinke typische fenmicus-rozet en in October bracht deze bladrozet een tengeren, maar typischen stengel voort, die wegens het vergevorderde jaargetijde geen goede vruchten meer vormde en dien ik daarom maar voor mijn herbarium heb ingezameld, vóór hij verdorde (nummer 3939). In den daarop volgenden winter is de plant weggeraakt door dezelfde omstan- digheden als de op bladzijde 179, regel 4, vermelde plant van Rwmex domesticus.
In het voorjaar van 1920 kreeg ik vruchten van Rumex fennicus uit 4 botanische tuinen: wit Bergen, Kristiania, Upsala en Helsing- fors (in mijn herbarium respectievelijk de nummers 3941, 3943, 3942, 3940). De zaaisels waren onderling bijna volkomen gelijk,
181
hetgeen ik daaraan toeschrijf, dat Rumex fennicus nog niet lang bekend is, daardoor nog niet vaak in het wild verzameld is en tot heden slechts van den eenen botanischen tuin in den anderen is overgegaan. Geen wonder dan ook, dat onze Gorinchemsche planten iets meer van deze gekweekte verschillen, ofschoon ze voor het meerendeel niet minder typisch zijn.
Slechts één van de Gorinchemsche planten wijkt zoozeer af, dat zij een nadere bespreking verdient. Zij is gevonden door Henrard in 1913. Zij heeft aan alle bloemdekken een duidelijken ronden knobbel op de voorste vruchtklep. Daardoor doet ze eenigszins meer aan Rwmex crispus denken dan andere Rumex fennicus. De bladeren zijn iets breeder dan bij de meest smalbladige Rumex fennicus, zooals bijvoorbeeld al mijn gekweekte planten, maar ze zijn toch smaller dan die van nummer 2522 van mijn herbarium, welke plant geen knobbels draagt. Verder is de plant volkomen vruchtbaar en de habitus is geheel die van Rumex fennicus. Daarom is er geen reden deze plant voor een bastaard van Rwmex crispus en Rumex jennicus te houden. Ik zie er niets anders in dan een variëteit van Rumex fennicus met één knobbel op de bloemen. De variabiliteit van deze soort is dus nog grooter dan Murbeck opgeeft (lit. 25). We kunnen daarom van Rwmex fennicus de volgende variëteiten onderscheiden:
nudivalvis; valvae omnes florum omnium granulo carent, vel minima pars perianthorum fructiferorum granulo minimo in valva anteriore ornata est.
unigranis; valva anterior florum omnium granulo globoso ornata est, valvae laterales nudae sunt.
In 1920 heb ik van bovengenoemde plant van Henrard 50 vruchten gezaaid. Waarschijnlijk doordat deze vruchten reeds 7 jaar oud waren, kiemde er slechts één enkele van. Deze heeft het aanzijn gegeven aan een flinke plant, die in 1921 volop gebloeid en vrucht gedragen heeft. Deze plant was buitengewoon mooi ontwikkeld, vormde meerdere stengels en vertoonde dezelfde eigenaardigheden, die ik hier boven van de stamplant beschreef. (Zie de nummers
3944 en 3945 van mijn herbarium.)
182
In myn vorige mededeeling veronderstelde ik, dat de Rumex crispus nudivalvis van Meisner synonym zou zijn met Rumex fennicus. Ik geloof dit nog steeds, betwijfel evenwel, of alles wat onder dezen naam wordt opgegeven, Rumex fennicus is, en daarom ook, of de Rumex crispus nudus van Regel er synonym mee is.
Immers in zijn „Beitrag zur Kenntnis der einheimischen Ru- mices’’ zegt Haussknecht (lit. 16) bij Rumex crispus: „Die völlig schwielenlose Varietät f nudivalvis Meisn. in D.C. Prodr. habe ich an verschiedenen Orten des Gebiets beobachtet, z. B. am Etters- berg, an der Apfelstedt bei Dietendorf ; Naschhausen bei Dornberg; bei Zeutsch; aufierdem bei Bochlet in Franken und bei Lübeck En in zijn „Symbolae ad Floram Graecam’”’ bij Rwmex crispus: » Var. B nudivalvis Meisn. cum typo frequens ad Orman Magula, mon. Korona, in jugo Zygos. ‘Verder bij Rumex dimidiatus (crispus x Graecus): „Da am Standorte hauptsächlich die var. nudivalvis Meisn. des R. crispus vorkommt, so sind auch an manchen Exem- plaren die Klappen des Bastardes z. Th. fast schwielenlos.”’
Het zou wel verwonderlijk zijn, als Haussknecht Rumex fen- nicus zoovaak gevondenhad en er niets in gezien had dan een knobbel- looze Rumex crispus, en wanneer Rumex fennicus zóóver naar het Zuiden en Westen verbreid zou zijn, als Haussknecht voor Rumex crispus nudivalvis opgeeft. Ik acht het daarom wel mogelijk, dat er toch nog een Rumex crispus nudivalvis bestaat.
§ 6. RUMEX CRISPUS
Deze soort doet zich aan den oppervlakkigen beschouwer als zeer eenvormig voor, veel eenvormiger tenminste dan de meeste in- landsche Rumices. Bepaalde ondersoorten kunnen er niet van onderscheiden worden. Wanneer men echter de moeite neemt, naar afwijkende planten te zoeken, en vooral, wanneer men eens bijeenzoekt, wat er op aanvoerterreinen van deze soort uit het buiten- land wordt aangevoerd, dan krijgt men al spoedig een verzameling, die duidelijk toont, dat Rumex crispus wel niet door één kenmerk doorgaand van de verwante soorten Rumex domesticus en fennicus te onderscheiden is. En toch bemerkt men ook weer, dat men nooit
183
of hoogst zelden zal twijfelen of men een exemplaar van Rumex crispus voor zich heeft. Voor dat deel van het buitenland, waar men deze soort meer in bijzonderheden bekeken heeft: Zweden, Dene- marken, Duitschland en Oostenrijk, schijnt dit ook het geval te zijn. De flora’s geven een nauwkeurig omschreven hoofdsoort en daarbij òf geen variëteiten òf slechts van die vaag omschreven, op één of weinige kenmerken gegronde variëteiten, die ter nauwernood het beschrijven waard zijn, die in hoofdzaak in één kenmerk ver- schillen en toch ook weer niet geheel door dat kenmerk bepaald zijn, zoodat men gemakkelijk bij de beschrijving planten vindt, die eraan voldoen, zonder dat men de zekerheid heeft, dat men de door den auteur bedoelde plant heeft.
Een soort, die zich zóó gedraagt, geeft ons wel de grootste moeite, als we er iets van willen mededeelen. Het gaat niet aan, de vormen- rijkdom eenvoudig te verzwijgen en evenmin heeft het nut, in het algemeen op te merken, dat Rumex crispus sterk variëert in alle deelen. De niet-kenner weet wel, dat alle soorten variéeren, maar heeft meestal een veel te zwakke voorstelling van de variabiliteit, zoolang er geen variëteiten beschreven en van namen voorzien zijn. We zouden het andere uiterste kunnen kiezen en alles, wat we aan afwijkends ontdekken en bij kweeking constant blijkt, beschrijven en benoemen, Ook dit heeft groote bezwaren. Vormen, die eenmaal benoemd zijn. komen onder ieders oogen: men tracht ze terug te vinden, de be- schrijvingen worden verschillend vertolkt, desnoods gewijzigd; of de floristen en systematici moeten tot hun ergernis bekennen, dat ze niet herkend of teruggevonden kunnen worden, omdat ze niet vol- doende nauwkeurig beschreven zijn of misschien niet meer bestaan.
Dit laatste is het geval met de soorten van Gandoger. Ín de Flore Lyonnaise (lit. 13) zijn ze nog te overzien, en af en toe tracht men dan ook ze te herkennen, maar in de Flora Europae (lit. 14) zijn ze zóó talrijk en zóó onoverzichtelijk beschreven en krijgt men zóó weinig vertrouwen, dat de beschreven vormen eenige waarde hebben, dat men ze gewoonlijk maar met schouderophalen voorbij gaat.
Onder de vele namen is mij opgevallen dien van Rumex chymo- phyllus. Hiervan vinden we in de Flore Lyonnaise de volgende
184
beschrijving: „Segments intérieurs du périgone entiers ou 4 peine dentés à la base, tous tuberculeux, ovales. Feuilles fortement crispées ondulées sur les bords. Grappes fructifères lâches et inter- rompues à la maturité; rameaux dressés et rapprochés de l'axe, les floreaux feuillés jusqu'au sommet; f. très grandes, oblongues lanceolées, arrondies cordées et parfois émarginées à la base, entières, crispées ondulées; fr. arrondis du haut et échancrés; sép. très-obtus au sommet = 9, 6—8. Environs de Lyon.’ Daar-deze soort door Gandoger naast Rumex crispus wordt gezet, zoekt men er een zeer afwijkenden vorm van Rwmex crispus in. Zien we even- wel in de Flora Europae, dan bemerken we, dat Gandoger zijn Rwmex chymophyvllus zelf onder Rumex Hydrolapathum Huds. zet (waarbij hij als synonym voegt: Rumex longifolius D.C.) met de volgende beschrijving (uit de dichotomische tabel samengesteld): „Perigonium fructiferum integrum, virescens (nec rubescens); panicula laxa; folia undulata glaberrima, basi subrotundata. Rami foliosi. Rhône, Arnas (Gdgr.); Lyon (Hort. Lugd. an. 1867)” Hier is waarschijnlijk dezelfde plant bedoeld als in de Flore Lyon- naise, maar men krijgt er nu een geheel ander idee van.
Wetende, hoezeer het een onbegonnen werk is, iedere afwijking van Rwmex crispus te beschrijven, bepalen de meeste schrijvers zich ertoe, datgene te benoemen, wat zij het belangrijkst vinden. Ook dit is niet te rechtvaardigen, want door het verzwijgen van de kleinere variaties krijgt men een verkeerd beeld van de variabiliteit.
Ik heb het daarom voor het beste gehouden een zoo volledig mogelijk, maar niet te uitvoerig verhaal te geven van wat mij van de variabiliteit van Rumex crispus bekend is en niets, noch het meer belangrijke, nòch het minder belangrijke te benoemen. Men bedenke wel, dat mijn waarnemingen zeer onvolledig zijn en onder meer niets zeggen omtrent de geografische verspreiding der vermelde afwijkingen.
Het gewone type van Rumex crispus is in ons land een gemiddeld forsche plant van meest nog geen meter hoogte, met een of meer
185
hoofdstengels met opgerichte of weinig uitstaande takken. De wortelbladeren zijn lancetvormig, gegolfd en gekroesd, aan den voet gemiddeld afgerond, variëerend tusschen wigvormig en zwak hart- vormig. De bloemtrossen zijn niet of weinig bebladerd, alleen onderaan onderbroken, naar boven aaneensluitend. De vrucht- pluim is dicht. Het rijpe bloemdek is in vergelijking met dat van andere Rwmices gemiddeld groot, ongeveer 4 millimeter lang, op- vallend rondachtig en gaafrandig, dikker dan bij de verwante soorten Rumex domesticus en fennicus;het draagt op allekleppen een ronden knobbel, op de zijdelingsche evenwel een kleinere dan op de voorste. De langste bloemdekstelen zijn nog geen centimeter lang. Ik heb hier die kenmerken genoemd, waarop ik uitzonderingen vond, die ik hieronder zal vermelden.
I. In alle opzichten normale planten kan men in ons land overal vinden. De volgende nummers uit mijn herbarium zijn zulke plan- ten: 3202 (Oosterend op Terschelling), 2519 (Amsterdam), 307 (Scheveningen), 306 en 625 (Rotterdam), 623 (Reuver).
IL. Tusschen de gewone planten vindt men evenwel dikwijls planten met vruchtkleppen, die ongeveer 5 millimeter lang zijn, en die ook reeds op het eerste gezicht door hun grootbloemigheid opvallen, maar overigens geheel normaal zijn. In mijn herbarium behooren hiertoe de nummers: 874 (Rotterdam), 880 (Driebergen), 872 (Oosterbeek).
III. Een weinig meer afwijkende planten vond ik in 1913 op met rivierbagger opgehoogden grond bij Rotterdam (nummer 877 van mijn herbarium). De vruchtkleppen waren van normale grootte, maar waren aan den top een weinig uitgetrokken en aan den voet fijn getand. In 1914 heb ik vruchten van deze planten gezaaid en van de vele jonge planten, die ik verkreeg, heb ik er 3 uitgeplant in 1915.Dewortelbladeren, die zich ontwikkelden, warenforscher en don- kerder groen dan die van deomstaande Rwmex-zaaisels, maar vertoon- den denzelfden vorm (zie nummer 3204 van mijn herbarium). Tegen de vruchtrijpte werden de planten zeer ernstig door zuringkevers (Gastroidea viridula) aangevreten, maar toch was nog te zien, dat zich de afwijking eenigszins vertoonde. In 1916 heb ik de planten zich nog
186
eens laten ontwikkelen en toen ook takken verzameld voor mijn her- barium (nummer 3205). Dit jaar was duidelijk te zien, dat de planten de afwijkende kenmerken weer vertoonden, maar opvallend minder duidelijk dan bij de stamplant. Ik ben geneigd om de oorzaak hier- van in de eerste plaats te zoeken in de bestuiving met andere Rumex crispus.
IV. Een andere afwijkende plant verzamelde ik in 1913 in een moeras bij Driebergen (nummer 881 van mijn herbarium). Deze plant viel niet alleen op, doordat de vruchtkleppen groot waren (ongeveer 5 millimeter lang), maar ook doordat de bloemstelen bijzonder lang waren, tot 114 centimeter lang. In 1914 heb ik van deze plant vruchten gezaaid en van de 8 jonge planten, die ik kreeg, was er één Rumex acutus (lit. 8). Van de andere 7 planten plantte ik er 2 uit in 1915. De wortelbladeren waren normaal (nummer 3206 van mijn herbarium), de vruchtdragende stengels werden zóó door zuringkevers (Gastroidea viridula) aangevreten, dat het onmogelijk was ze goed te beoordeelen. Daarom heb ik de planten zich in 1916 nogmaals laten ontwikkelen. Niet alleen vertoonden ze nu onver- anderd de afwijkende kenmerken van de moederplant, maar boven- dien was de geheele vruchtpluim veel breeder en meer vertakt dan bij de moederplant en bij de omstaande zaaisels van Rumex crispus (zie nummer 3207 van mijn herbarium). Het verschil met de moederplant is gemakkelijk te verklaren, want de moederplant stond op moerassigen veengrond, het zaaisel daarentegen op vruchtbaren tuingrond. Opmerkelijk was evenwel, dat de planten wel vertakter, maar niet hooger waren dan de omstaande Rumex crispus.
V. In 1911 vond ik op opgespoten grond tusschen Rotterdam en I Jselmonde een viertal zeer op elkaar gelijkende planten van Rumex crispus, die niet alleen afweken door de groote bloemdekken, maar allermeest door hun vreemde wortelbladeren, die veel bréeder waren dan gewoonlijk, met de grootste breedte onder het midden, dieper hartvormigen voet dan gewoonlijk en driehoekig spits boven- deel en met minder kroezen rand. Ook bleken bij nader bezien de hoofdstengel tot bovenin en de pluimtakken voor het onderste deel
187
bebladerd. Van de bloemdekken was nog niet veel te zeggen, daar de planten pas begonnen vrucht te zetten. Aan een bastaard viel niet te denken, daar al duidelijk te zien was, hoe de vruchttrossen zich regel- matig begonnen te ontwikkelen. Zie de nummers 312 en 313 van mijn herbarium.
In 1913 zaaide ik vruchten van de grootste plant (nummer 313) en ik kreeg een flink aantal kleine planten, die zeer gedrongen en beschaduwd stonden, zoodat van den bladvorm niets te zeggen was. In 1914 plantte ik 7 planten uit, die dadelijk weer bladeren ont- wikkelden als de stamplant. Alleen de laatste wortelbladeren waren normaler, dat wil zeggen smaller en kroezer. Toen de stengels uit- groeiden, verloren de planten veel van hun eigenaardig uiterlijk, maar bij de vruchtrijpte kwam het weer terug, want de bloemdekken werden ongeveer 5 millimeter groot en rond, de bebladering liep hoog door, de bladeren waren breeder en leken sappiger. Van 2 planten verzamelde ik takken (de nummers 2508 en 2509 van mijn herbarium). Deze twee planten heb ik zich het volgend jaar nog eens laten ontwikkelen en ze vertoonden weer dezelfde bijzonderheden. Van één plant heb ik toen wortelbladeren verzameld (nummer 3208).
VI. In 1912 vond Henrard op het graanafvalterrein aan de Linge bij Gorinchem 3 planten van Rumex crispus, die bijna gelijk waren aan bovengenoemde planten. In 1914 kreeg ik van Henrard een wortel van één van deze planten benevens een gedroogden vrucht- dragenden tak en eenige wortelbladeren (nummer 878 van mijn herbarium). Dat jaar bloeide de plant in mijn tuin. Ze was niet bij- zonder hoog, maar wel zeer grof, nog grover dan de bovenvermelde planten van Rotterdam. De rijpe bloemdekken waren tot 6 milli- meter lang, de bladeren zóó breed en vlak, dat ze aan Rumex Patientia deden denken. Ik heb twee maal van deze plant ver- zameld voor mijn herbarium (de nummers 2517 en 2518). Het volgend jaar is ze niet meer opgekomen.
VII. In het herbarium van Kloos bevindt zich een plant van Rumex crispus, verzameld in 1916 bij een meelfabriek te Wormer- veer. Deze heeft zóó breede en vlakke bladeren en zóó groote bloem- dekken, dat ze me deed denken aan een Rumex domesticus met
188
knobbels op de bloemdekken. In 1920 heb ik vruchten van deze plant gezaaid en er ontwikkelden zich bladrozetten, die zich even- eens onderscheidden door breede, vlakke bladeren. In 1921 heb ik 3 planten zich geheel laten ontwikkelen. Wel-is-waar weken de planten opvallend af door geheel vlakke, breede, eenigszins zee- groene bladeren, maar overigens was er niet de minste gelijkenis met Rwmex domesticus, en de planten waren, vooral in habitus en consistentie der bladeren, echte Rumex crispus.
VIII. In het voorjaar van 1920 kreeg ik uit den botanischen tuin van Valencia Rwmex-vruchten onder den naam van Rwmex cordatus, De planten, die ik er in den zomer van dat jaar uit kweekte, stonden zeer gedrongen en bovendien was de bladvorm mij vreemd, zoodat ik niet kon zeggen, met wat voor een Rumex ik te doen had. Ik trok daarom de meeste planten uit en liet er 5 staan. Deze vormden nog in October van hetzelfde jaar een stengel, maar zetten zoo gebrekkig vrucht, dat ik ook nu de planten nog niet kon benoemen (zie nummer 3947 van mijn herbarium). In 1921 heb ik de planten nog eens alle 5 laten uitgroeien en nu ontplooiden zich de eigenschappen zeer schoon. Het werden manshooge planten, die in alle deelen zeer forsch waren (ongeveer als Rwnex orientalis), bloemdekken vormden van gemiddeld 6 millimeter lengte en bladeren, die zeer breed waren en met diep hartvormigen voet (bijna als bij Rumex obtust- folius), maar die overigens echte Rwmex crispus waren. Zie nummer 3940 van mijn herbariurr.
IX. In 1910 vond ik aan de Maashaven te Rotterdam, onge- twijfeld aangevoerd, een plant van Rwmex crispus, die dadelijk opviel door de meerdere hoogte en de groote losse pluim met lange, onderbroken trossen; bij nadere beschouwing cok door de langere bloemstelen (dikwijls meer dan | centimeter) en de grootere, veel meer driehoekige bloemdekken (zie de nummers 299 en 300 van mijn herbarium).
In 1911 zaaide ik EEn van deze plant. Ze kiemden rijkelijk en ik kreeg veel jonge planten, die te gedrongen stonden om over den bladvorm te kunnen oordeelen. In 1912 plantte ik een flink aantal wortels uit (zeker meer dan 20, maar ik teekende destiids het
189
aantal niet nauwkeurig aan). Ze vormden alle gelijke rozetten en tot den bloei was er geen ander verschil te zien met normale Rumex crispus dan de bijzondere grootte en forschheid van alle deelen. Toen het vruchtzetten begon, waren de stengels meer dan 2 meter hoos. Daarna begonnen de typische eigenschappen van de bloeiwijze en van het vruchtdragend bloemdek steeds meer te voorschijn te komen, nog opvallender dan bij de stamplant. De pluimen waren zeer groot en los, de bloemen langgesteeld, de vruchtkleppen ge- middeld 6 millimeter lang en veel meer driehoekig, de knobbels langwerpiger. Ik teekende destijds aan, dat de kransjes geen vrouwe- lijke bloemen bevatten, slechts tweeslachtige. Uit de vruchtdragende takken schijnt het mij eerder toe, dat er een zeer klein gedeelte vrouwelijke bloemen bij geweest moet zijn, gezien de kleinere, rondere, korter gesteelde bloemdekken, die zich hier en daar tusschen de andere bevinden. Zie de nummers 631, 632, 633, 634, 635 en 656 van mijn herbarium.
Jn 1913 het ik 4 planten zich nogmaals ontwikkelen. Ze stonden nu gedrongen en hadden veel te lijden van bladluis, regen en wind. Ze waren niettemin weer bijna even typisch in habitus en bloemdek.
In 1914 heb ik van dezelfde stamplant opnieuw vruchten gezaaid. In 1915 hebben de nakomelingen gebloeid en vrucht gedragen. De planten waren weer geheel als vroeger, weken nu echter niet in hoogte af van de omstaande zaaisels van Rumex crispus, die nu ook alle door den zeer vruchtbaren grond bijzonder hoog waren. Omdat de trossen ernstig door bladwesplarven waren aangevreten, heb ik slechts wortelbladeren verzameld voor mijn herbarium. (Zie num- mer 3209.)
In 1909 verzamelde de Heer H. N. Kooiman een Rumex crispus op een spoorwegterrein bij Rotterdam, die zóó sprekend op de bovengenoemde van de Maashaven gelijkt, dat ik geen ver- schillen zou kunnen noemen (nummer 740 van mijn herbarium).
X. In 1911 verzamelde ik aan de Nieuwe Maas bij Kralingsche Veer een Rwmex crispus, die me opviel door de bijzonder zacht- rose kleur van de vruchttrossen en die bij nader bezien ook afweek door de bleeker groene kleur, de iets breedere stengelbladeren en
190
de bloemdekken, die weinig ontwikkelde knobbels hadden op de zijdelingsche vruchtkleppen, aan een deel der bloemdekken slechts een knobbel op de voorste vruchtklep. In 1912 zaaide ik vruchten van deze plant en lette verder niet op de jonge planten. In 1913 plantte ik een deel der wortels uit en ik stond verbaasd over de vreemde wortelbladeren, die zich eruit ontwikkelden. Ze waren bleek, wel gegolfd, maar in ‘t geheel niet gekroesd en bijna twee maal zoo breed als gewoonlijk bij Rumex crispus. Toen de planten bloeiden, bleken de pluimen meer vertakt dan bij de stamplant, maar bij vruchtrijpheid werden de bloemdekken als bij de stamplant en kwam ook de zachtrose kleur te voorschijn (nummer 876 van mijn herbarium).
In 1914 zaaide ik opnieuw vruchten van dezelfde plant. Weer waren de bladeren lichtgroen, breed, niet gekroesd. In 1915 gingen de planten bloeien. Ik heb er toen slechts wortelbladeren van ver- zameld voor mijn herbarium (nummer 3184) want toen de planten bloeiden, werden ze zóó overvallen door bladluizen, dat de bijzon- derheden niet te zien waren. Later heb ik deze zaaiproef niet voortgezet.
XI. In 1912 vond ik aan de Maas tusschen Venlo en Roermond een Rumex crispus, die zich onderscheidde door zeer donkergroene kleur, schuin uitstaande takken en éénknobbelige bloemdekken, maar die overigens normaal was (zie nummer 626 van mijn her- barium). Van deze plant zaaide ik vruchten in 1913. De planten, die ik verkreeg, bloeiden in 1914 en vertoonden dezelfde afwijkende eigenschappen als de moederplant. Toen evenwel de vruchttrossen geheel rijp werden, ontwikkelden zich op een groot deel der bloem- dekken nog 2 kleine zijknobbeltjes (zie de nummers 2510 en 2511 van mijn herbarium). In 1915 hiet ik 2 planten staan en verzamelde er wortelbladeren van voor mijn herbarium (nummer 3186). Bladluizen en bladwesplarven vernielden evenwel de bloemtrossen zoodanig, dat ik ze moest wegsnijden voor ze rijp waren. Later kon ik de zaai- proef niet meer voortzetten.
XII. In 1912 vondik aan den ‘s-Gravenweg te Rotterdam een Rumex crispus, die mij trof door groote bloemdekken, die ongeveer 5 milli-
19]
meter lang waren en alleen op de voorste klep een knobbel droegen. Van den habitus en van de bladeren was niets meer te zeggen, daar de plant gemaaid was en voor de tweede maal uit zijstengels gebloeid had (zie nummer 627 van mijn herbarium). In 1913 zaaide ik vruch- ten van deze plant. Van de vele jonge planten, die ik kreeg, plantte ik er 9 uit in 1914. Ze groeiden uit tot manshooge, bijzonder slanke planten met losse smalle pluimen en groote bloemen. Eerst waren de bloemdekken weer éénknobbelig, maar bij volkomen rijpheid vormden zich bij de meeste bloemdekken ook kleine zijde- lingsche knobbeltjes (zie nummers 2512 en 2513 van mijn her- barium). In 1915 heb ik nogmaals 3 planten laten bloeien en heb ik wortelbladeren verzameld voor mijn herbarium (nummer 3187). Voor zoover de stengels niet door bladwesplarven en bladluizen onkenbaar gemaakt waren, waren ze geheel als den vorigen zomer.
In 1914 vertoonden de planten eenige bijzonderheden. Eén plant had een gefasciëerden stengel naast 3 niet-gefasciëerde. De gefasciëerde stengel zag er uit, alsof hij ontstaan was door de zijde- lingsche vergroeiing van 3 normale stengels. Een andere plant vormde aan het eind van den hoofdstengel een eindelingsch blad en groeide daar niet verder, maar vormde nieuwe stengels uit de rozet. Een derde plant scheen een eindelingsch blad te hebben in. de rozet. De hoofdknop groeide niet door, maar er ontwikkelden zich zijstengels uit de rozet. Bij de 3 planten, die ik in 1915 nogeens liet uitgroeien, was ook de eerstgenoemde met den gefascieerden stengel. Dat jaar vormde zich echter niet weer zoo’n stengel.
XIII. Planten met slechts één knobbel op de bloemen heb ik nog:
a) van een ruig terrein aan den Cruquiusweg bij Amsterdam, 1914; b) van met rivierbagger opgehoogden grond bij Rotterdam, 1914, en c) van een wilgenland aan den Kop van ’t Land op het eiland van Dordrecht, 1915. Van deze 3 planten heb ik nooit vruchten uit- gezaaid. Het eerste exemplaar (nummer 2529) is zóó volkomen rijp- en goed ontwikkeld, dat onvoldoende ontwikkeling nooit de oorzaak kan zijn van het ontbreken der zijdelingsche knobbels. De plant wijkt echter in meer opzichten af. De langgesteelde bloemen hebben.
192
meer driehoekige kleppen en de trossen zijn ongeveer tot op de helft bebladerd. De plant van Rotterdam (nummer 2521) heeft een gedrongen habitus, is zeer donkergroen en heeft breedere bladeren en grootere bloemdekken dan gewoonlijk. Ze gelijkt daardoor wel op de onder V vermelde planten. De plant van Dordrecht stond zeer beschaduwd en had in verband daarmee een tenger uiterlijk en dunne ongekroesde bladeren. Misschien is het door de gebrek- kige belichting, dat de zijdelingsche knobbels op de bloemdekken niet ontwikkeld zijn (nummer 3188 van mijn herbarium).
* + *
Van de conclusies, die ik uit het voorafgaande meen te mogen trekken, wil ik de vocrnaamste kort vermelden.
De meeste afwijkende planten zijn waarschijnlijk niet echt. inlandsch. Zoo zijn de nummers III, V, VI, VII, IX en XIII a) en b) zeer waarschijnlijk aangevoerd; X en XI kunnen door Rijn en Maas zijn aangevoerd; VIII is een buitenlandsche plant. In ons land variëert Rumex crispus dus maar weinig. Vergelijk de nummers I, II, IV, X, XI, XII en XIII c).
Verreweg de meeste afwijkingen zijn constant bij uitzaaien. De hoogte der stengels is bovendien sterk afhankelijk van de vrucht- baarheid van den grond; waarschijnlijk is ook de ontwikkeling der knobbels niet geheel onafhankelijk van de omstandigheden. Terwijl bijna alle zaaisels onderling verschillen, zijn de zaaisels ieder op zichzelf gewoonlijk zeer eenvormig. Dit komt geheel overeen met wat ik bij Polygonum vond, vooral bij Polygonum lapathifolium (lit. 10 en 11).
{n de meest verschillende deelen zien we erfelijke variabiliteit. Planten met bijzonder hooge stengels vermeldde ik onder VIII en IX; van beide werden de stengels tot meer dan 2 mreter hoog. Parallele variatie vond ik bij Rumex domesticus (8 4). Bijzonder breede wortelbladeren kwamen voor bij V, VI, VII en VIII; meestal waren de bladeren dan ook dieper hartvormig. Men kan dit beschou- wen als een variabiliteit in de richting van Rwmex domesticus. Nummer VIII overtrof echter in vorm der wortelbladeren verre de
193
meest breedbladige vormen van Rumex domesticus, die mij onder het oog kwamen. Daarentegen vond ik bij Rumex domesticus één maal bijzonder smalle bladeren (zie § 4) en variëert Rumex fennicus minstens zóó in bladbreedte, dat de exemplaren met de breedste bladeren niet smalbladiger zijn, dan Rwmex crispus gemiddeld is. Wat betreft de gekroesdheid variëeren Rumex domesticus, fennicus (lit. 25) en crispus alle drie. Ongekroesde Rumex crispus vermeldde ik onder VII en X.
De planten, die ik vermeldde onder IX weken vooral af door de veel wijdere pluimen en de verwijderde schijnkransjes. De lengte der bloemstelen was bijzonder groot bij IV en IX. Meer drie- hoekige bloemdekslippen vertoonen IX en XIII a). Duidelijk fijn getand waren de kleppen by III. Ook het aantal knobbels op het bloemdek schijnt te variëeren. Het bezit van 3 knobbels is bij Rumex crispus regel. Onder X, XI, XII en XIII vermeldde ik planten, die slechts | knobbel op het bloemdek vertoonden, maar bij kweeking gaven X, XI en XII niet een nakomelingschap, die weder echt eenknobbelig was. Misschien was dit het gevolg van den bijzonder vruchtbaren grond, waarop ik Rumex crispus steeds kweekte en zou op schralen grond deze variëteit wel constant ge- weest zijn. Variatie in het aantal knobbels onder den invloed der omstandigheden vond Henrard voor Rumex domesticus (ht. 19). Erfelijke variabiliteit in het aantal knobbels bij Rumex fennicius vermeldde ik in § 5. Misschien gaat Rumex crispus in dit opzicht verder en bestaat er zelfs een knobbellooze variëteit. Hiervoor zie men eveneens het eind van § 5.
De opgave van Jansen en Wachter (lit. 20), dat najaarsvormen van Rumex crispus vaker slechts één knobbel op het bloemdek dragen, kan ik niet bevestigen. Ook vind ik de verklaring daarvan door middel van het citaat van Haussknecht onjuist. Immers, bij najaarsvormen vindt men geen halfontwikkelde bloemdekken met looze vruchten, zooals Haussknecht op de geciteerde plaats bedoelt bij den bastaard Rumex fallacinus. Dat bovendien deze bloemdekontwikkeling een meer gecompliceerde is, dan Hauss- knecht daar laat voorkomen, hoop ik later elders aan te toonen. Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 13
194
Belangrijk met het oog op de verwantschap is ook de variatie’ in de grootte van het bloemdek. Bij ons is het rijpe bloemdek van Rumex crispus gewoonlijk gemiddeld 4 millimeter (+ 3 5 tat AV) millimeter) lang (1). Planten met bloemdekken van ger ‘eld 5 millimeter lengte zijn niet zeldzaam (II, XII), maar valle. toch reeds op het eerste gezicht als grootbloemig op. Ook onder de aan- gevoerde planten komen er voor, die deze bloemgrootte bereiken (IV, V, VI). De buitenlandsche plant van Valencia (VIII) a een aangevoerde van Rotterdam (1X) en van Gorinchem (VI) hadden zelfs vruchtkleppen van ongeveer 6 millimeter. Rumex crispus is dus variabeler dan Rumex domesticus en fennicus. By Rumex domesticus geeft Murbeck (lit. 24) voor de bloemdeklengte op: „4V5—6 mm”, bij Rumex fennicus (lit. 24 en 25): ,,344—5 mm” Dit is niet te verwonderen, daar het verspreidingsgebied van .2umex crispus ook veel grooter is dan dat van Rwmex domesticus en Rumex fennicus.
Verder verschilt Rumex crispus van Rumex domesticus en fennicus door de veel dikkere, veel minder vliezige vruchtkleppen. Ook daarop vertoont Rumex crispus uitzonderingen. De rlanten onder XII hadden opvallend dunvliezige bloemdekken.
Ten slotte vond ik cok verschillen in kleur. Rumex crispus heeft een karakteristieke hardgroene kleur, die soms een weinig blauwachtig schijnt. Bijzonder donkergroene planten waren die onder V, VI en XI; eenigszins zeegroen was VII; bijzonder ‘icht- groen was X. Misschien is de zacht-rose kleur van deze plant het gevolg van den bijzonder lichtgroenen ondergrond, waarop de. «he- cyaankleuring natuurlijk anders uitkomt. Rumex domesticus en de Gorinchemsche planten van Rumex fennicus toonden mij de kleur, die kenmerkend is voor Rumex crispus. De planten van Rumex fenmicus, die ik kweekte uit vruchten van botanische tuinen, hadden daarentegen bruinachtig-groen loof.
Als laatste conclusie moet ik evenwel uitdrukkelijk vermelden, dat ik al deze afwijkingen nooit zóó vereenigd vond, dat ik bij goed ontwikkelde planten twijfelde of ik Rwmex crispus voorhad. Ik wil dus allerminst beweren, dat Rumex crispus, fennicus en do-
195
4 mesticus door overgangen verbonden zijn, ofschoon ik de mogelijk-
*~= daarvan niet ontken.
ot heden bleken de bastaard van Rwmex domesticus en crispus (lit. 24 en 7) en die van Rumex domesticus en fennicus (lit. 25) steriel. Daar Rumex fennicus zeer waarschijnlijk dichter bij Rwmex domesticus staat dan bij Rumex crispus, zal ook de bastaard van
Rwmex crispus en fennicus wel steriel zijn.
* * *
Ten slotte heb ik mij afgevraagd, welke van deze afwijkende vor- men het benoemen waard was. Er is beschreven een variéteit unicallosus Petermann, teneinde de eenknobbelige vormen van de drieknobbelige te onderscheiden. Maar ik wees er reeds op, dat ik geen enkele van mijn planten er toe durf brengen. Wat in den Prodromus Florae Batavae (lit. 26) op gezag van De Bruyn als var. Uwigvdms onderscheiden is, is alles veel te jong om een zekere determinatie mogelijk te maken. Onder mijn planten zijn er, die overeenkomen met de beschrijvingen, die Beck (lit. 27) geeft van de vormen integerrimus Schur, subcordatus Warren, plani- fc Schur, vobustus Rechinger, en dieAscherson en Graeb- ner (uit. |) vrijwel onveranderd overnemen, maar als ik mijn planten zoo benoemde, zou ik geen redelijke rangschikking verkrijgen en niet „de overtuiging hebben, dat mijn planten hetzelfde waren els de door Schur, Warren en Rechinger bedoelde.
We zouden een nomenclatuur kunnen invoeren, zooals Lind- man voor Polygonum heterophyllum gegeven heeft (lit. 22), zooals ik bij Rumex Acetosella toegepast heb (lit. 11) en zooals Hauss- knecht mijns inziens ten onrechte voor Rumex obtusifolius en maritumus wilde invoeren (lit. 17), maar hiervoor komen de ken- merken mij te vaag voor. Een natuurlijke indeeling van Rumex crispus schijnt mij voorshands onmogelijk en een kunstmatige onnoodig. De opmerkingen, die ik hier ten beste gegeven heb, zijn voor diegenen, die Rumex crispus wat meer in bijzonderheden kennen, en die zullen het voorloopig nog wel zonder namen kunnen stellen.
13*
196
§ 7. RUMEX HYDROLAPATHUM
Zeker 1s Rumex Hydrolapathum een van de minst variëerende Lapatha, maar even zeker is het, dat er nog te weinig op zijn varia- biliteit gelet is en dat daardoor misverstand ontstaan is bij het her- kennen van variëteiten, bastaarden en dergelijke. Reeds in jaargang 1916 van dit tijdschrift (lit. 9) wees ik erop, hoe onbekendheid met het feit, dat de lagere stengelbladeren van deze soort nu eens een wigvormigen, dan weer een zwak hartvormigen voet hebben, licht iemand in den waan kan brengen een bastaard voor zich te Hebben, wanneer hij zuivere Rumex Hydrolapathum vindt, en ik hoor: hierop later bij de bespreking der Hydvolapathum-bastaarden terug te komen. Op twee punten wil ik echter reeds hier de aandacht vestigen.
Vooreerst zijn de bladeren van Rumex Hydrolapathum im ons land zeer verschillend sterk gekroesd. Meestal zijn de bladeren vlak en is alleen de uiterste rand een weinig fijn gekroesd. Zoo wordt Rumex Hydrolapathum ook meest beschreven. Vaak vindt - men evenwel meer gekroesde planten. Zoo zijn deze in de omstreken van Franeker zeer algemeen, ja, zelfs overwegend, en slechts het feit, dat men soms over grooten afstand niets anders vindt dan zulke sterk gekroesde planten, hun volkomen vrucht- baarheid en hun overigens volkomen overeenkomst met niet-ge- kroesde planten kon mij overtuigen, dat ik hier niet te doen had met een bastaard van Rumex crispus.
Sterk variëert ook deze soort in den vorm van het bloemdek. Zooals in één en hetzelfde bloemkransje de bloemen meer variëeren in lengte dan in breedte, zoodat ze zeer verschillend langwerpig zijn, zoo is dit ook het geval bij verschillende planten onderling. Een voorbeeld van een plant met groote langwerpige bloemdekken vindt men in mijn herbarium onder nummer 280; nummer 864, een plant die daaruit gekweekt is, vertoont eveneens zulke bloemen. Een voor- beeld van een plant met korte bloemdekken is nummer 590. Toch zijn dit verre van uitersten. In het herbarium van onze vereeniging liggen zoowel planten met langere als met kortere bloemen. Ook vindt men zoowel planten met geheel gave als met aan den voet zeer fijn getande bloemdekken. Geen van beide zijn zeldzaam.
197
In dit licht bezien is de plant van Abeleven, die Jansen en Wachter noemen in jaargang 1913 van dit tijdschrift (lit. 20), niets bijzonders en ternauwernood ook de variëteit mediterraneus Gaud., die we vinden bij Beck (lit. 27) en bij Ascherson en Graebner en de variëteiten bugensis en latifolius van Zapalowicz, die we
„vinden bij Ascherson en Graebner (lit. 1).
Van Rwmex Hydrolapathum vond ik donkerrood aangeloopen planten bij Rotterdam aan den Kralingschen Plas en bij Sleeuwijk aan de Merwede (de nummers 284 en 2503 van mijn herbarium). Ofschoon ik deze kleurvariëteiten van niet veel belang acht, wil ik mij toch hoeden ze zonder voldoenden grond standplaatsvormen te noemen, want beide planten vond ik temidden van niet-donker- roode planten, die overigens dezelfde belichting en ontwikkeling hadden. Wat Ascherson en Graebner een „lusus” of „Spiclart” noemen, vermag ik niet in te zien.
§ 8. RUMEX SANGUINEUS
Bij deze soort ligt een verwarring van zaadvaste kleurvariéteiten en verschillend gekleurde standplaatsvormen zóó voor de hand, dat ik eerst wil mededeelen wat mijn bevindingen in dezen zijn.
Van Rumex sanguineus komt een variëteit voor, waarvan de bladeren donkerpaarse nerven en stelen hebben (niet roode of bloedroode:). In het voorjaar van 1913 kreeg ik onder den naam van Rumex Acetosa uit den Leidschen Hortus Botanicus zaad van deze variëteit, die ik toen nog niet kende. Ik herkende de vruchten als die van Rumex sanguineus, maar tot mijn verwondering waren de zaadlobben en de eerste blaadjes der jonge planten geheel donker- paars. De latere bladeren kregen groene vlekken en toen zich grootere bladeren ontwikkelden, was het paars tot de nerven en bladstelen beperkt. In den volgenden winter stierven de meeste planten en in 1914 kon ik er nog slechts twee uitplanten. Deze her- haalden in het voorjaar hetzelfde verschijnsel: de eerste bladeren waren geheel donkerpaars, later vormden zich bladeren met groene vlekken, bij de grootstebladeren waren nog slechts de nerven en stelen paars. In Juni vormden de planten stengels. Ook de stengelbladeren
198
hadden paarse nerven. Bij het vruchtzetten bleek, dat het overigens gewone Rumex sanguineus was (zie de nummers 2533 en 2632 van mijn herbarium). In 1915 leefde nog één plant. Deze ver- toonde dien zomer weer dezelfde eigenaardigheden. Datzelfde jaar vond de Heer L. J. Toxopeus bij Aerdenhout Rwmex- rozetten als die van bovengenoemde planten, die hij in mijn tuin gezien had en bracht er een voor mij mee. Deze plant heeft dat jaar bij mij in den tuin gebloeid, maar werd ernstig aangevreten door insecten. In 1919 vond ik deze variëteit zelf in groote hoeveelheden in het bosch van Huize Vogelenzang te Vogelenzang (nummer 3210 van mijn herbarium). In het herbarium van de Nederlandsche Botanische Vereeniging vond ik goed herkenbare exemplaren van Nijmegen, Noordheide, Utrecht, Overveen, Vogelenzang. Cornjum, Goes en Abeele. Toch kunnen we zeggen dat deze variëteit bij onS zeldzaam is. ke Het bi ons gewone type van Rwmex sanguineus mist de paarse kleurstof in bladeren en bladstelen geheel, maar is op verschillende standplaatsen zeer verschillend van uiterlijk, zóó verschillend, dat deze vormen gemakkelijk voor belangrijke ondersoorten kunnen worden aangezien. 4
Wanneer Rumex sanguineus namelijk onder becomen, op zeer beschaduwde plaatsen groeit, is ze geheel groen of zijn hoogstens de witte knobbels een weinig roodachtig aangeloopen; de bladeren zijn dan groot, dun en vlak, de takken staan schuin uit en de pluim is zeer los. Groeit ze daarentegen op zonnige plaatsen, dan zijn de bladeren kleiner, harder en aan den rand een weinig gekroesd; de pluim is dichter en smaller, doordat de takken rechtop staan en is geheel donkerrood gekleurd. Bij nauwkeurig waarnemen in de vrije natuur blijkt het verband tusschen deze verschillen en de om- standigheden zeer duidelijk. In het voorjaar van 1911 piantte ik wortels van Rwmex sanguineus, die afkomstig waren van een plaats, waar slechts de schaduwvorm groeide, in mijn tuin op een zonnige plaats. De reeds aanwezige wortelbladeren verdorden en de nieuwe bladeren werden kleiner en harder, de bloeiwijze werd geheel donkerrood. In 1912 zaaide ik vruchten van den schaduw-
199
vorm (nummer 336 van mijn herbarium). In 1913 bloeiden de nakomelingen en waren geheel van gedaante veranderd (zie nummer 894 van mijn herbarium).
Wat vinden we nu omtrent deze kleurvariéteiten en standplaat- vormen inde literatuur vermeld?
Van Rwmex sanguineus worden in zeer vele werken twee kleur- variëteiten onderscheiden, maar het is niet steeds duidelijk of de paarsgenerfde en groene variéteit of de roode en groene stand- plaatsvorm bedoeld zijn. Ze zijn het eerst benoemd door Smith en wel als a genuinus en B viridis. De oorspronkelijke beschrijving dezer variëteiten heb ik niet gezien, maar bij Wallroth (lit. 32) lezen we bij Rwmex Nemolapathum (onze Rwmex sangwineus):
a exsanguis, caule foliorumque venis concoloribus.
P sanguineus, caule foliorumque venis sanguineis.
Bij Meisner (lit. 6) vinden we onder Rumex sanguineus:
a genuinus, caule et foliorum venis sanguineis.
B viridis, caule venisque foliorum viridibus.
By Ascherson en Graebner (lit. 1) lezen we:
|. genuinus, Stengel, Blattstiele und Blattnerven blutroth gefarbt.
]. viridis, Stengel, Blattstiele und Blattnerven grün.
Uit deze beschrijvingen mogen we wel besluiten, dat de verschil- lend generfde erfelijke variëteiten en niet de verschillend gekleurde standplaatsvormen bedoeld zijn, ofschoon de woorden „„sangui- neus’ en „blutrot’’ de kleur zeer gebrekkig weergeven en ofschoon ik nog nooit een plant zag, waarbij ook de stengels door antho- cyaan gekleurd waren.
Beck (lit. 27) verwart zeer zeker de erfelijke variëteiten met de niet-erfelijke standplaatsvormen, want bij hem zijn de beschrij vingen uitgebreid:
a genwinus. Caulis, foliorum venae et inflorescentia sanguinea
v. rubropurpurea.
B viridis. Omnes partes virides vel calli valvarum modo rubri.
Daarentegen schijnt Wallroth zoowel de erfelijke variëteiten als de standplaatsvormen gekend te hebben en ook geenszins ver- ward te hebben, want hij zegt na het boven geciteerde:
200
,,Var. a in nemoribus umbrosis propter fossas, am Lettischen Werder, im Miihlthal ad Rossleben, in alnetis ad Schmon et alibi, B in cultis oleraceis, vera caulibus atro-sanguineis foliorumque venis rubris belle reticulatis vix apud nos spontanea sed advena.” En verderop: ,,Alia varietas, caule, foliis, ramulisque rigidioribus rubentibus in fossis campestribus, soli expositis provenit.”’
Behalve op deze kleurvariéteiten valt te letten op het volgende. Van Rumex sanguineus wordt gewoonlijk opgegeven, dat de rijpe bloemdekken slechts één knobbel ontwikkelen. Bij ons zijn evenwel planten in ’t geheel niet zeldzaam, die duidelijk 3 knobbels hebben, maar overigens zeer typische Rwmex sanguineus zijn en in geen enkele opzicht aan Rwmex conglomeratus doen denken (zie de num- mers 2529, 3211 en 3212 van mijn herbarium). Evenals bij Rumex crispus (zie § 6) vinden we soms planten, die op een deel der bloem- dekken 3, op een deel één knobbel dragen, maar evenals bij Rumex crispus moeten we ook hier wel opletten, deze variëteiten alleen naar volkomen rijpe exemplaren te beoordeelen. Dikwijls hebben de planten reeds kiembare vruchten, wanneer de knobbels nog lang niet geheel ontwikkeld zijn. Alles tezamen genomen lijkt mij het bestaan van deze twee variëteiten zeker en het bestaan van tusschen- vormen waarschijnlijk. We kunnen daarom naast de bladkleur- variëteiten de volgende variëteiten onderscheiden naar het aantal knobbels.
trigranis, perigonia fructifera omnino evoluta granis ternis ornata. unigranis, perigonia fructifera singulo grano ornata.
Op de verspreiding dezer variëteiten valt nader te letten.
§ 9. RUMEX CONGLOMERATUS
Een groot deel van de moeilijkheden, die we ondervinden bij het onderscheiden van Rumex conglomeratus en sangwineus, wordt veroorzaakt door 2 variëteiten, waarin Kumex conglomeratus in ons land voorkomt. Deze twee variëteiten zijn zaadvast en komen niet voldoende overeen met de vormen, die in verschillende flora’s van Rwmex conglomeratus onderscheiden worden. Ik wil ze aanduiden als a en B en als volgt karakteriseeren.
201
a, Pluimtakken bij gemiddeld ontwikkelde, vruchtdragende planten lang en toch meestal onvertakt, weinig gebogen en weinig uitstaand. Het deel van den hoofdstengel, dat boven de bovenste takken uitsteekt, lang, soms opvallend lang. Bovenste bloemkransjes meest zonder blad.
B. Pluimtakken bij matig ontwikkelde planten kort, uitstaand en naar den top opgebogen; bij sterk ontwikkelde planten soms lang, maar dan weder vertakt met uitstaande omhoog gebogen zijtakken. Bovenste bloemkransjes bijna altijd bebladerd.
De variëteit a heeft oppervlakkig vaak meer van Rumex sanguineus dan de variëteit 6, en waar de twee variëteiten beide naast Rumex sanguineus voorkomen, doet de eerste dikwijls denken aan tus- schenvormen tusschen Rumex sanguineus en typische Rumex con- glomeratus.
Beide variëteiten zijn algemeen, doch de variëteit a is de alge- meenste. Ze zijn het gemakkelijkst te onderscheiden, waar ze ge- scheiden groeien; waar ze dooreengroeien is de scheiding vaak niet mogelijk. Daaruit volgt, dat het bij ons niet de extreme varianten zijn van ééne soort, doch twee ondersoorten of rassen, die hier onaf- hankelijk van elkaar gekomen zijn en zich met elkaar vermengd hebben, waar ze elkaar ontmoet hebben. ;
Ik zei reeds, dat deze ondersoorten onvoldoende overeenkomen met de twee variëteiten, die men in verschillende flora’s vindt ep- gegeven; maar ook de beschrijvingen der verschillende flora’s komen onderling niet overeen. De onderscheiding van twee varié- teiten voert men meestal terug op Wallroth (lit. 32), die een var. vulgaris en een var. pycnocarpos onderscheidde. Men vindt in de verschillende flora’s daarbij meestal vele synonymen opgegeven en meestal ook den naam pycnocarpos door een ouder synonym vervangen, terwijl de beschrijvingen verschillen van die van Wall- roth. Ik wil geen poging wagen een critisch overzicht van de syno~ nymie te geven, daar mij te weinig authentieke beschrijvingen be- kend zijn van de als synonymen vermelde namen en zoo n critisch overzicht slechts waarde heeft, als het tamelijk volledig is. Ik wil slechts de diagnosen van Wallroth citeeren, omdat ze moeilijk
202
bereikbaar zijn — ik kreeg de Schedulae Criticae ter inzage door de hulpvaardigheid van Dr. A. Thellung te Ziirich — en omdat ze toonen, dat de variéteiten van Wallroth niet hetzelfde zijn als de in ons land voorkomende ondersoorten en ook niet overeenkomen met vele beschrijvingen, die men in verschillende flora’s vindt.
Bij Wallroth lezen we dan:
a vulgaris W. callo lineari-oblongo laevi, ramulis patentibus.
B pycnocarpos W. valvulis ovato-oblongis, corrugatis, ramulis
divaricato-patentibus.
Bij a geeft Wallroth vele synonymen, die aantoonen, dat het de gewone, meestal beschreven Rumex conglomeratus is, bij B geeft hi slechts als synonym: ,,R. divaricatus Thuillier. par. II, 182 excl. syn. en ,,R. Winterlu auct. herb. Mert.”
Ik wil er den nadruk op leggen, dat ik tusschen de door mij op bladz. 201 genoemde ondersoorten a en f geen verschil vond in de knobbels van het vruchtdragend bloemdek. Beide hebben nu eens rondachtiger dan weer langwerpiger knobbels, nu weer grootere, dan weer kleinere. In één bloemhoopje vindt men gladde en gerimpelde knobbels. De bloemdekken, die we zien afgebeeld door Beck in Reichenbachs Icones (lit. 27), maken mij de ondersoorten nog minder duidelijk dan de beschrijvingen, want zulke bloemen vindt men steeds bijeen in hetzelfde bloemhoopje: de lange ontstaan uit de tweeslachtige bloemen, de korte uit de vrouwelijke. °
In 1912 heb ik vruchten gezaaid van de ondersoorten a en f (van de nummers 357 en 363 van mijn herbarium). De zaaisels groeiden op onder dezelfde omstandigheden en toen de planten in 1913 vrucht droegen, waren de verschillen nog opvallender dan bij de stamplanten. De ondersoort a bloeide eenige weken later dan de ondersoort f.
Bij Ascherson en Graebner (ht. 1) vinden we een variëteit atripurpureus vermeld met de „Blattstiele und Blattnerven dunkel- purpurn”’. Dit lijkt me een overeenkomstige variëteit te zijn als Rwmex sanguineus genuinus (§ 8) en Rwmex obtusifolius discolor ($ 10) en men verwarre deze variëteit dus niet met de bij ons voor-
*
komende planten met donkerroode pluimen.
203
§ 10. RUMEX OBTUSIFOLIUS
Ondersoorten. Rumex obtusifolius komt in ons land in twee duidelijke ondersoorten voor, die ook in een groot deel van Europa schijnen voor te komen en waarover de verschillende schrijvers het tegenwoordig in hoofdzaak wel eens zijn. De eene is als Rumex sylvestris beschreven door Wallroth (hit. 32), die de andere onder- soort als de echte Rumex obtusifolius van Linné beschouwde. De andere ondersoort werd door Grenier (lit. 15) beschreven als Rumex Friesit, omdat hij de Rwmex sylvestris van Wallroth als de echte Rumex obtusifolius van Linné beschouwde, en Grenier benoemde deze ondersoort naar Fries, omdat Fries haar reeds als Rumex divaricatus had beschreven. Om hun buitengewone duide- lijkheid verdient het mijns inziens aanbeveling deze ondersoorten met hun oudste binaire namen te benoemen. Ik noem het onder- soorten, omdat ze zich geheel gedragen als soorten, slechts met dit verschil, dat hun bastaarden fertiel zijn, zoodat op plaatsen, waar ze dooreengroeien, allerlei tusschenvormen ontstaan, waardoor ze niet meer te scheiden zijn en men zich tevreden moet stellen met de- planten als Rumex obtusifolius te benoemen.
Een zeer lezenswaardige mededeeling omtrent deze ondersoorten gaf reeds in 1876 R. von Uechtritz (lit. 31). Uit deze mededeeling wil ik het volgende citeeren.
„Rwmex obtusifolius (L.) Fr. B agrestis Fr. Novit 11. Im west- lichen und siidlichen Europa, wie es scheint schon in Mitteldeutsch- land, die herrschende Form, gegen Osten und Norden an Häufig- keit schnell abnehmend; bei uns jedenfalls, wie dies Celakovsky bereits fiir Böhmen nachgewiesen hat, bei Weitem seltner als £. Gbimsiolnns Wea sylvestris Fries Nove Ils) 5.02295 0. ee: „die von Fries für den wahren in Schweden gemeinen R. obtusi- folius L. gehaltene Pflanze (R. sylvestris Wallr.) ist dagegen bei uns sehr verbreitet und steigt, wenigstens in den Beskiden, wie auch weiterhin in der Tetra bis in die tiefere Hochgebirgsregion; so fand ich sie z. B. mit R. alpinus L. auf der Barania noch bei ungefähr 1200 Meter. Man könnte den ausgeprägten R. Friesu Gr. et G. recht wohl als besondere Species auffassen, aber er sowohl als R.
204
obtusifolius variiren in der Gestalt der inneren Perigonalabschnitte und der Form und Linge ihrer Zähne ungemein, wie dies Koch, Dall und andere bereits mit Recht bemerkt haben. Auch den Ver- fassern der Fl. Silesiae ist die Veränderlichkeit der letzteren Art nicht entgangen und man kann dem, was sie über dieselbe sagen, nur vollstandic: berpilichten)) sss. «selene ee Denn das vorziiglichste Kennzeichen des R. Friesii bieten die beinahe doppelt so grossen, oft sogar noch bedeutendere Dimensionen erreichenden, am Rande mit je 3—5 (seltener mit nur 2) entweder durchweg verlängert pfriemlichen oder mit dreieckigen spitzen kurzen gemischten Zahnen versehenen Klappen. Bei R. obtusifolius sind sie merklich kleiner, am Rande mit 1—2 kürzeren und meist minder spitzen, oft ganz verwischten Zähnen versehen und daher im letzteren Falle fast ganzrandig. Die Spitze der Klappen ist bei beiden Formen ge- wohnlich verlängert, ganzrandig oder nur mit einer unbedeutenden welligen Ausrandung, bei R. Friesii meist zugleich auch etwas breiter. Auf von mir auf Wiesen um Ober-Mais bei Meran ge- sammelten Exemplaren, die nach ihrer und namentlich wegen der vorherrschend schmalpfriemlichen stark verlängerten und ziemlich gleichlangen Klappenzähnen wohl noch zu dieser im Etschlande Siidtirols gemeinen Varietät zu rechnen sind, ist die Spitze vor- herrschend auffallend stark verkürzt, fast rein deltaförmig; daher erscheint der ganze Perigonalabschnitt viel kürzer als sonst bei R. Friesu und ist nicht grösser, wohl aber bedeutend breiter als beim R. obtusifolius. Bei Schluderns im mittleren Vintschgau sammelte ich eine zur nämlichen Abart gehörende Form mit typisch verlängerten Spitzen der Klappen, aber weit spärlicheren und dabei sehr ungleichen Zähnen; manche zeigen beiderseits nur einen Zahn, andere sind sogar fast ganzrandig, wie dies bei R. obtusifolius haufiger vorkommt. Dies stimmt mit den von Döll an den rheini- schen R. Friesii gemachten Beobachtungen gut überein, obwohl in anderen Gegenden diese Pflanze vielleicht bestandiger sein mag; so behauptet dies wenigstens Fries von der des siidlichen Skan- dinaviens, die ich noch nicht gesehen habe. — Die iibrigen von den Autoren gegebenen Differenzen sind wohl noch meist weniger be-
205
ständig; wenigstens gilt dies von der Inflorescenz, die nach Ascher- son bei R. Friesii unterbrochen, oder nur oberwärts ununter- brochen, bei R. obtusifolius meist bis zur Spitze ununterbrochen sein soll. Celakovsky sagt umgekehrt von diesem: ,,Wirtel oft sehr entfernt,” von jenem ,,Wirtel mehr gendhert.” Ich finde dies Ver- haltnis wenig constant, aber vorherrschend bei R. obtusifolius die unteren Scheinquirle entfernt, die oberen genähert, wie dies schor: Wallroth von seinem R. sylvestris behauptet, den er übrigens selbst schon aus dem schlesischen Gebirge gekannt hat (l.c. 162). An schattigeren Standorten sind sie indessen mitunter samtlich ent- fernt und dies ist auch bei R. Friesii unter denselben örtlichen Be- dingungen der Fall; so verhalt sich u. a. auch der Breslauer, iibri- gens sonst ganz ausgeprägte R. Friesii und auch ein diesem sehr ahnliches, von Bamberger bei Zug gesammeltes Exemplar meiner Sammlung, dessen untere Wirtel 5—10 cm voneinander entfernt sind.”
Uit dit citaat blijkt, dat Von Uechtritz aan Rumex Friesii en sylvestris groote waarde hecht, ze alleen om hun transgressieve variabiliteit niet als soorten erkent, en dat andere schrijvers de overgangsvormen nu eens talrijker aantroffen en daarom aan de
erschillen minder waarde toekenden, dan weer de overgangsvormen zeldzaam of niet aantroffen en Rumex sylvestris en Friesii voor soorten hielden. Het zijn dus juist, wat ik ondersoorten noem.
Verspreiding en locale variëteiten, Het geciteerde van Von Uechtritz verklaart ook ten deele de verspreiding der ondersoorten in ons land. Immers Rumex Friesii is in heel ons land algemeen, Rwmex silvester daarentegen maar plaatselijk en wel ten eerste langs de groote rivieren, ten tweede in de duinen. Het voorkomen langs de groote rivieren is een opvallend feit en doet, evenals bij Rumex aquaticus (8 2) en Rumex scutatus (lit. 11), denken aan een invoer door de rivieren uit bergstreken. Dit nu klopt volkomen met wat Von Uechtritz over de verspreiding van Rumex silvester mede- deelt. Ik zelf vond Rwmex silvester overal, waar ik de oevers en uiterwaarden onzer groote rivieren bezocht; bij Rotterdam, Kra- lingsche Veer, Ijselmonde, Dordrecht, Papendrecht, Zwijndrecht,
206
Gorinchem en Sleeuwijk en tusschen Venlo en Roermond; ook overal op terreinen die met rivierbagger opgehoogd waren. Buiten dit gebied (met uitzondering van de duinen) slechts zeer zelden. Ook De Wever zegt van Rumex silvester (lit. 33): „Overal langs de Maasoevers.” In het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging ligt Rwmex obtusifolius van alle corden des lands. Van een deel is door gebrek aan rijpe bloemdekken niet uit te maken, tot welke ondersoort de planten behooren. Het determi- neerbare materiaal is bijna allemaal Rumex Friesii. Rumex sil- vester ligt er slechts van 5 vindplaatsen, die als volgt genoemd zijn: 1. Dordt, 2. Uiterwaard bij Kuilenburg, 3. Ooysche waard bij Nijmegen, 4. spoorbaan van Rotterdam naar Dordt en 5. griend bij Dordrecht. (Zie ook het naschrift op bladzijde 216.) De plant van de spoorbaan van Rotterdam naar Dordrecht, verzameld door Jansen en Wachter. kan natuurlijk aangevoerd zijn. De andere vindplaatsen liggen aan onze groote rivieren. Bij de plant van de griend bij Dordrecht, verzameld door Van de Sande Lacoste, schrijft De Bruyn op het etiket: „Is R. obtusi- folius L. doch een opmerkelijke vorm die meermalen door mij op uiterwaarden niet in de schaduw gevonden is; bij cultuur is hij constant. de Bruyn.’ De woorden „niet in schaduw’ zijn onder- streept, waarschijnlijk om er den nadruk op te leggen, dat hij er geen schaduwvorm in zag of om te argumenteeren, waarom hij de plant niet Rumex silvester noemde. Door De Bruyn is dus het eerst op het voorkomen langs de groote rivieren gewezen. Het zou de moeite waard zijn, eens na te gaan, of Rumex silvester ook langs den Krommen en Ouden Rijn en langs de Vecht voorkomt.
Het voorkomen in onze duinen doet een zuidelijke herkomst vermoeden, daar immers de duinen een weg vormen, waarlangs vele zuidelijke planten tot ens gekomen zijn. Dit klopt met wat Ascherson en Graebner van het verspreidingsgebied zeggen (lit. 1): ,, Verbreitung der Rasse: Wohl wie die Art, aber im südlichen Europa so viel haufiger; im westlichem und besonders nordwest- lichem Europa sehr selten.’”” Maar het komt niet goed overeen met wat Von Uechtritz (lit. 31) en Grenier (lit. 15) ervan zeggen.
207
Op het volgende wil ik evenwel den nadruk leggen: de duin- variéteit en de riviervariéteit verschillen onderling en verschillen beide van de echte Rumex silvester zooals die vit Zuidoost-Europa beschreven wordt.
Beide variëteiten verschillen van de echte Rumex silvester door de grootere bloemdekken, die niet of weinig kleiner zijn dan die van Rumex Friesti. De riviervariëteit verschilt van de duinvariéteit door langer uitgerekte bloemdekslippen; de duinvariéteit heeft namelijk weinig uitgerekte, bijna driehoekige bloemdekken en buitengewoon dikke knobbels, nog dikkere dan de riviervariéteit.
Over het aantal knobbels van Rwmex obtusifolius laten de ver- schillende schrijvers zich meestal niet of slechts vaag uit. Daarom wil ik er hier den nadruk op leggen, dat bij ons Rumex Friesit bijna altijd slechts één knobbel op het bloemdek ontwikkelt, zooals Grenier dat ook opgeett (lit. 15), Rwmex silvester daarentegen altijd 3 dikke knobbels.
Wanneer de kleinbloemige Rumex silvester m zuidelijk en ooste- lijk Europa voorkomt, kunnen we hem nu en dan aangevoerd vinden en dit is ock werkelijk het geval, zooals een plant bewijst, die de Heer J. Heimans in 1912 op een aanvoerterrein bij Zwolle vond (nummer 3214 van mijn herbarium). Zie ook het naschrift op blad- zijde 216. De duinvariéteit bezit ik in mijn herbarium van Ter- schelling (nummer 3217 en 3923) en van ’s-Gravenhage (nummer 390) Op haar voorkomen valt nader te letten. Men zie verder hier- over bij de zaaiproeven. :
Ook Rumex Friesii variëert in ons land in den vorm en de grootte van het bloemdek en in de lengte der bloemdektanden en wel geheel overeenkomstig de beschrijving van Von Uechtritz. De tanden zijn soms langer dan het bloemdek breed is; soms bevinden zich alleen tanden aan de basis en is de top lang uitgetrokken, soms zijn de tanden korter en breeder. De Rumex leptanthes van De Bruyn (lit. 4) is niets anders dan zoon variëteit van Rumex Friesit met lange smalle bloemdekken, die alleen tanden dragen aan de basis. Het authentieke exemplaar van De Bruyn, dat zich bevindt in het herbarium van de Nederlandsche Botanische Vereeniging, is
208
niet eens het uiterste in deze richting. Nog duidelijker zijn mijn exemplaren van de Dongjumerpoort bij Franeker (nummer 3220 van mijn herbari:m). Overeenkomstige planten kende Von Uechtritz reeds, waar hij spreekt over „eine zur nämlichen Abart gehörende Form mit typisch verlängerten Spitzen der Klappen, aber weit spärlicheren und dabei sehr ungleichen Zahnen.” Hiertegen- over staan exemplaren met buitengewoon weinig uitgetrokken top, zooals ik aangevoerd vond bij Rotterdam (nummer 377 van mijn herbarium) en zooals Kloos ze aantrof bij Wormerveer (nummer 3223). Deze zijn zoo opvallend afwijkend van onze Rwmex Friesii dat ze op het eerste gezicht even aan Rumex odontocarpus doen „denken. Dergelijke exemplaren beschrijft Von Uechtritz ook reeds van Ober-Mais bij Meran (zie hierboven het citaat). Rwmex Fries vertoont dus evenals Rwmex silvester in ons land minstens drie locale variëteiten, maar ik heb er geen nut in gezien ze te be- roemen, aangezien ze mij nog te oppervlakkig bekend zijn en mij omtrent hun begrenzing zoo goed als niets bekend is.
Variëteiten volgens het aantal knobbels. Ook in het aantal knob- bels komt bij Rumex obtusifolius variatie voor, maar alleen by Rumex Friesúi. Verreweg de meeste planten van deze ondersoort hebben alleen een knobbel op de voorste vruchtklep. Een enkele maal vindt men ook planten met drie knobbels op de bloemdekken, die overigens echte Rumex Friesii zijn. Op plaatsen waar Rumex Friesti en Rumex silvester dooreen groeien, kunnen dit splitsings- producten zijn van bastaarden, maar op plaatsen, waar Rumex silvester niet voorkomt, moet het of een constante variëteit zijn, òf een omstandigheidsvorm, zooals Henrard die beschrijft van Rumex domesticus en Rumex hybridus (ht. 19).
Conspeetus subspecierum et varietatum in Hollandia repertarum.
I. Rumex Friesit Grenier. Valvae perigonu fructiferi 3—6 millim. longae, utrinque dentibus compluribus, 1—4 millim. longis or- natae. Ubique in Hollandia. (Vide pag.215, tab. I, ic. 1—4) a. Rumex leptanthes De Bruyn. Valvae „in apicem longissi-
mum integerrimum productae” ima basi „utrinque longe setaceo-dentatae’. Rara in Hollandia. (Tab. | ic. 1)
209
B. Valvae ovato-triangulares, in apicem integrum linguiformem productae, basi utrinque pluridentatae. Ubique in Hollandia. (Tab. I, ic. 2 et 3)
y. Valvae breviter ovatae, apice paulo productae, basi utrinque dentibus brevioribus ornatae, eis Rumicis odontocarpi non- nihil similes. In Hollandia advena tantum. (Tab. I, ic. 4)
Varietates secundum perigonil grana.
|. wnigrants (neva var.) anterior tantum valva grano ornata. Vulgatissima varietas.
2: trigvanis (nova var.) etiam valvae laterales grano ornatae. Rarissima varietas.
Il. Rumex silvester Wallroth. Valvae perigonu fructiferi 3—6 millim. longae, integrae vel basi utrinque dentibus nonnullis brevibus ornatae, semper omnes grano magno praeditae. Racemi fructiferi saepe sublutei. Ad flumina maiora et in dunis, non- nunquam advena. (Vide tab. I, ic. 7—9)
a, Valvae 3—4 millim. longae, apice productae, granis 3 magnis ornatae. Advena tantum ex Europa meridionali vel orientali. (Tab. I, ic. 7)
B. Valvae 4—6 millim. longae, in apicem linguiformem pro- ductae, granis 3 magnis ornatae. In ripis Rhem et Mosae et eorum ramorum. (Tab. I, ic. 8)
y. Valvae 4—6 millim. longae, subtriangulares, apice paulo productae, granis 3 valde crassis ornatae. In dunis. (Tab. J, ic. 9)
Bladkleurvariëteiten, W allroth onderscheidde de volgende varié- teiten van Rumex obtusifolius (lit. 32):
a concolor, caule venisque foliorum viridibus.
B discolor, caule venisque foliorum purpureis.
Na wat ik bij Rumex sanguineus ($8) omtrent bladkleurvariéteiten gezegd en geciteerd heb, ligt het voor de hand, dat we hier te doen hebben met constante variëteiten, geheel overeenkomstig met die van Rumex sanguineus, Zulke paarsgenerfde planten, als bij ons van Rumex sangwineus zeldzaam gevonden zijn, schijnen bij ons van Rumex obtusifolius niet voor te komen en ook elders zeldzaam Nederl. Kruidk. Archief. 1921. Ë 14
210
te zijn. Wallroth voegt aan de beschrijving van bovengenoemde variëteiten de volgende opmerking toe: „Var. « in salicetis, ad scrobes et rudera suburbiorum, in pratis et ad ipsas fluviorum ripas irriguas abundat, f in ruderibus ad Heringen, unico, quem scio apud nos, loco.” Ook aan T release (lit. 30) is deze variëteit bekend. Hij zegt: ,,Var. discolor, Wallroth, with the stem purple and the leaves very red veined, like beet leaves, is only an extreme color form often not distinguishable in herbarium specimens.” De uit- drukking: „very red veined like beet leaves’ typeert de variëteit beter dan de termen ,,venis purpureis’ of ,,venis sanguineis .
Mij is deze variëteit bekend, doordat ik in het voorjaar van 1920 zaden ervan ontving uit enkele botanische tuinen, maar niet onder den naam van Rumex obtusifolius. Van Aken en Lyon kreeg ik het onder den naam van Rumex sanguineus, van Breslau als Rumex congiomeratus x obtusifolius,
De zeldzaamheid van deze variéteit is oorzaak, dat sommige schrijvers de variëteit discolor van Wallroth hebben meenen te herkenner in planten met roode vruchtpluimen, die dikwijls ten deele roode bladeren hebben. Dit is ongetwijfeld het geval bij Ascherson en Graebner in hun Synopsis (hit. 1) en bij Jansen en Wachter in jaargang 1913 van dit tijdschrift (ht. 20). Zulke roodpluimige planten zijn bij ons algemeen bij Rumex Friesit en komen nu en dan ook voor bij Rumex silvester. Jansen en Wachter (lit. 20) zeggen van deze variëteit: „Levens viel ons op. dat in den regel de bloeiwijze van dergelijke planten slecht ontwikkeld was.” Ze duiden hier ongetwijfeld op een bij ons algemeen voorkomende ziekte van Rumex obtusifolius, waardoor soms ook andere soorten aangetast zijn en waarvan ik den naam en de oorzaak niet ken. Planten, die deze ziekte in sterke mate vertoonen, zijn meestal normaal tot den bloei; de laatste bladeren zijn opvallend glad, soms met gelen en saamgetrokken rand, naar den top zijn de stengels steeds ge- brekkiger ontwikkeld. Nu eens komt de pluim niet eens in bloei, dan weer bloeit ze, maar vormt geen vruchten. Ten slotte wordt de geheele plant helderrood. Deze ziekte komt evenwel dikwijls in veel gerin- geren graad voor of slechts aan een gedeelte van de stengels van een
we iil
plant. De planten schijnen er echter niet van te sterven en kunnen jaren achter een het verschijnsel in gelijke mate vertoonen. Ik nam dit waar bij planten van Rumex Areschougii (crispus x paluster) in mijn tuin. Zulke zieke planten kunnen door hun onvruchthaar- heid den beginner aan bastaarden doen denken. De plant, die jansen en Wachter (lit. 20) noemen op bladzijde 109 als nummer 4915 is zeker een ten deele zieke plant.
Tusschenvormen. Waar bij ons Rumex Friesi en silvester sedert langen tijd dooreen groeien, zooals ik meerdere jaren waarnam op een vaak door de Nieuwe Maas overstroomd stuk grasgrond aan de Oostmaaslaan te Rotterdam, zijn tusschenvormen van allerlei aard algemeener dan de zuivere ondersoorten. Jn den regel echter zijn bij ons de ondersoorten scherp gescheiden. Dit schijnt niet overel het geval te zijn. immers Murbeck zegt voor Skandinavië en Fin- land (lit. 24) zeer beslist. „Die Varietäten silvestris und agrestis sind in ihrer ausgeprägten Form weniger gemein als die Zwischenformen, die sie verbinden, in den meisten Provinzen aber beobachtet.”” Voor dergelijke menggebieden is de indeeling van Haussknecht (ht. 17) misschien bruikbaar, bij ons echter niet.
Zaaiproeven. Beide ondersoorten heb ik meermalen gekweekt en constant bevonden. Bij deze zaaiproeven bleek zeer duidelijk, dat ze in blad niet verschillen. Beide ondersoorten vormen eerst stompe, later spitsere wortelbladeren. Ook in de grootte der bladeren zag ik geen verschil. De beide ondersoorten vertoonen overeenkomstige variatie in habitus.
In 1920 zaaide ik een flinke hoeveelheid vruchten van de boven- genoemde plant van Rwmex silvester u van Zwolle (nummer 324 van mijn herbarium). Er kiemde veel van, ik verspeende 25 kiemplanten; 3 stierven, 22 groeiden op tot normale obtusifolius-rozetten. Later had ik slechts plaats om 5 planten zich verder te laten ontwikkelen. In 1921 hebben deze planten gebloeid en vrucht gedragen. Ze waren onderling zeer gelijkend en echte Rumex silvester. De bloemdekken waren iets langer dan bij de stamplant, meest 4 millimeter, soms 5 millimeter lang, hetgeen ongetwijfeld in verband staat met de forsche ontwikkeling der planten en met den zeer vruchtbaren tuin-
14*
212
grond, waarop ze gekweekt waren (zie nummer 3922 van mijn herbarium).
Rumex silvester B zaaide ik in 1912 van een plant van Rotterdam (nummer 382 van mijn herbarium). In 1913 plantte ik ongeveer 12 planten uit, die een eenvormig bed typische Rumex silvester fs opleverden (nummer 892 van mijn herbarium).
In 1914 zaaide ik zaad van een Rumex silvester P van den Maas- oever tusschen Venlo en Roermond (nummer 643) en van Rumex silvester y van ‘s-Gravenhage (nummer 390). In 1915 kon ik van ieder zaaisel slechts 2 exemplaren uitplanten. Het zaaisel van de eerste plant leverde twee kennelijke planten, die weer echt het type van de stamplant vertoonden (zie de nummers 3218 en 3219 van mijn herbarium). Het zaaisel van de tweede plant werd ernstig aan- gevreten door zuringkevers (Gastroïdea viridula), maar, voor zoover zich de bloemdekken ontwikkelden, waren ze als van de stamplant (nummer 3215 en 3216 van mijn herbarium).
Van Rumex Friesit 6 zaaide ik in 1912 vruchten van een plant van Rotterdam (nummer 367). In 1913 plantte ik ongeveer 12 planten uit, die een eenvormig bed planten van ongeveer |! meter hoogte opleverden, alle echte Rumex Friesii B (zie nummer 891 van mijn herbarium).
In 1914 zaaide ik vruchten van een plant van Rumex Fries y van Rotterdam (nummer 377); deze plant had 3 knobbels op de bloemdekken. In 1915 kon ik hiervan slechts twee planten uit- planten. Vóór de vruchtrijpheid werden de trossen ernstig door zuringkevers (Gastroidea viridula) aangevreten, maar wat van de bloemdekken tot ontwikkeling kwam, bewees, dat de bloemdek- vorm constant was (zie de nummers 3221 en 3222 van mijn herbarium).
Vioolvormige bladeren. Bij Beck (lit. 27) vinden we van Rumex obtusifolius de volgende variëteit vermeld onder de ondersoort agrestis (= Rumex Friesit) „Forma pandurifolius Borb. in Ost. bot. Zeit. (1889), 310 excellit foliis panduriformibus, supra basin reniformem contractis, apicem versus obovalibus. Hungaria (pr.
_Budam 1. Borbas!)"” Bij Ascherson en Graebner (lit. 1) vinden
213
we dezelfde variëteit met dezelfde beschrijving, geciteerd als LX. obtusifolius B pandurifolia.
De eerste maal, dat ik deze variëteit vond, hield ik haar voor een aangevoerden RumeX pulcher. Ze stond aan het hek van de kerk in de Derde Oosterparkstraat te Amsterdam, op 14 October 1919. Het was een klein rozet met enkele kleine, duidelijk vioolvormige bladeren. Ik droogde de blaadjes voor mijn herbartum (nummer 3924) en plantte den wortel in mijn tuin. In Februari van het volgend jaar liep de plant weer uit en vormde bladeren, waarvan de meeste weer vioolvormig waren, enkele echter niet of slechts aan één kant met een insnoering. In Maart werden de nieuwe bladeren steeds minder vioolvormig en begonnen ze op obtusifolius-bladeren te ge- lijken. Toen eerst bemerkte ik mijn vergissing en begreep ik, dat ik te doen had met een Rumex obtusifolius pandurifolius, waarvan het bestaan mij bekend was. In April en Mei groeide de plant uit tot een forsche bladrozet, die in niets meer van een echte Rumex obtusifolius verschilde. Ze heeft in 1920 niet gebloeid, maar ik heb haar niet langer bewaard, omdat ik reeds in April van dat jaar andere planten van deze variéteit gekregen had, die dat jaar wel gebloeid hebben. Den 25sten Maart bemerkte ik namelijk reeds, dat de Rumex obtusifolius in het Oosterpark te Amsterdam bijna aan iedere rozet min of meer neiging vertoonde tot het vormen van vioolyormige bladeren. Een duidelijk exemplaar nam ik mee en plantte het in mijn tuin. In enkele dagen verdorden de vioolvormige bladeren en daarna ontwikkelden zich slechts normale obfust folius- bladeren. Deze plant heeft in 1920 gebloeid en bleek echte Rumex Friesii B (nummer 3925 van mijn herbarium). Ik had deze rozet aan den Heer L. J. Toxopeus getoond en reeds op | April bracht hij mij een plant van den Amstelveenschen weg bij Amsterdam, die hetzelfde verschijnsel vertoonde, benevens een plant van Rumex acutus (obtusifolius x crispus), die hetzelfde verschijnsel zwak ver- toonde. Beide planten zette ik in mijn tuin. Ze verloren hun viocl- vormige bladeren en bloeiden den volgenden zomer als normale Rumex Friesii en acutus. Den dag, nadat ik deze planten kreeg, bezocht ik met den Heer Toxopeus de vindplaats aan den
214
Amstelveenschen weg en bemerkte toen, dat daar de meeste Rumex obtusifolius het verschijnsel min of meer vertoonde, de grootste rozetten het minst. Een goede, kleine rozet nam ik mee voor mijn herbarium (nummer 3927). Niet lang daarna maakte de Heer Toxo- peus mij erop opmerkzaam, dat alle Rumex obtusifolius langs het Wertheimpark te Amsterdam (tegenover den Hortus Botanicus) mir of meer vioolvormig was. Deze vindplaats heb ik in het oog ge- houden. In den zomer van 1920 werden de planten daar alle nor- maal en bleken bij het vruchtzetten Rumex Friesii te zijn. In den volgenden winter kwamen de vioolvormige bladeren weer te voor- schijn en ze waren het talrijkst en het mooist tegen het vocrjaar van 1921. Daarna kwamen weer de groote, normale bladeren en nu, in het najaar van 1921, vertoonen de planten weer vioolvormige bladeren (nummer 3928 van mijn herbarium). Deze feiten toonen, dat de door mij gevonden Rumex obtusifolius pandurifolius de typische bladeren alleen van het najaar tot het voorjaar vertoont, alsde plant niet bloeit en niet forsch ontwikkeld is. Ook blijkt, dat deze variëteit aan den Oost- en Zuidoostkant van Amsterdam verspreid is. Het is miet waarschijnlijk, dat zij op al de vindplaatsen onafhankelijk van elkaar zou zijn aangevoerd. Ook is een verspreiding binnen de stad (Oosterpark, Wertheimpark) onwaarschijnlijk. Waarschijnlijk groeidedeze variëteit daar dus reeds, toen het Wertheimpark nog buiten de stad lag, en dat is zeker al heei wat jaren geleden. Men zie Plaat I, figuur 5 en 6.
Een overeenkomstig verschinsel merkte Kloos op bij Rumex pul- cher (lit. 21). Hij schrijft over deze soort het volgende: „Ook onze exemplaren hadden, toen wij ze vonden, geen vioolvormige bladen.
Plaat I, Rumex obtusifolius.
. Vruchtdragend bloemdek van Rumex Friesii leptanthes, van voren gezien, 5 X vergroot.
Vruchtdragend bloemdek van Rumex Friesië 6, van voren gezien, 5 X vergroot. . Vruchtdragend bloemdek van Rumex Friesit B, van achteren gezien, 5 X vergroot. Vruchtdragend bloemdek van Rumex Friesiî y, van voren gezien, 5 X vergroot. en 6. Wortelbladeren van Rumex Friesit pandurifolius, 1/, van de ware grootte. . Vruchtdragend bloemdek van Rumex silvester a, van voren gezien, 5 X vergroot.
(De streep over den knobbel was op de oorspronkelijke teekening niet aan- wezig, maar is bij de reproductie ontstaan.) . Vruchtdragend bloemdek van Rwmex silvester B, van voren gezien, 5 X vergroot. Vruchtdragend bloemd ek vanRumex silzester y, van voren gezien, 5 X vergroot,
MI) Bn OD DD
‘Ooo
215
216
Een exemplaar evenwel, dat ik afsneed en als wortelstok in mijn tuin overbracht, ontwikkelde daar een rozet met vioolvormige bladen. Nu (Januari 1915) is dat karakter reeds aan 't verdwijnen en is de vorm lang niet meer zoo typisch. Hetzelfde constateerde ik aan enkele zaailingen, die oorspronkelijk wel, nu reeds veel minder vioolvormige bladeren voortbrengen. Deze bladvorm schijnt dus, althans hier te lande, aan een bepaald groeistadium eigen te zijn.”
De neiging tot het vormen van vioolvormige bladeren ontbreekt bij andere inlandsche Lapatha niet geheel. Rumex sanguineus en conglomeratus hebben op beschaduwde plaatsen in het voorjaar wortelbladeren, die boven den voet een stompe, ondiepe inboch- ting vertoonen. De plant van Rumex Weberi van Hugo de Vries (lit. 9) heeft één zoo gevormd blad. Zulke bladeren nam ik verder waar bij een gekweekt exemplaar van Rumex maximus. Rumex orientalis heeft op eenigen afstand van den voet een oorvormige plooi, die het blad min of meer vioolvormig doet schijnen (lit. 19). Op dit verschijnsel valt nader te letten.
Naschrift. In het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging ligt nog een exemplaar van Rumex silvester a, waarbij een etiket met: „Stoofweide 7. Jul. 39. Deze plant is dus, mede te oordeelen naar het handschrift, gevonden door Van den Bosch bij Goes. Jansen en Wachter hebben er bij geschreven: ,, 2. obfusi- folius x conglomeratus’’, welke determinatie begrijpelijk is, om het vreemde, conglomeratus-achtige uiterlijk, maar onjuist moet zijn, omdat de vruchtpluim geheel regelmatig ontwikkeld is en omdat de werkelijke bastaard van Rumex obtusifolius en conglomeratus er ge- heel anders uitziet. Opmerkelijk is, dat dit exemplaar kleinere bloem- dekken heeft dan alle andere van Rumex silvester, die ik tot heden zag, zoodat ze geheel overeenkomt met de Rumex silvester van Wallroth. De bloemdekken variéeren in lengte tusschen 3 en 4 millimeter, de meeste zijn echter slechts 3 millimeter lang. Naar de Heer Kloos mij meedeelt is de Stoofweide bij Goes vroeger een stortplaats geweest voor vuilnis. Het ligt dus voor de hand, dat deze
plant aldaar aangevoerd was.
217
§ 11. RUMEX OBOVATUS
Reeds toen mijn eerste mededeeling omtrent deze soort in den vorigen jaargang ‘van dit tijdschrift (lit. 11) ter perse was, deelde de Heer Kloos mij mede, dat Dr. A. Thellung te Zürich eenige planten van Rwmex obovatus gedetermineerd had als Rumex para- guayensis Parodi. Ik heb toen met Dr. Thellung hierover ge- correspondeerd en met de grootste bereidwilligheid heeft deze plant- kundige mij alle gegevens verstrekt, die voor mij noodig waren, om mij over deze kwestie een eigen oordeel te vormen. Het is mij aan- genaam hem daarvoor hier openlijk mijn oprechten dank te kunnen betuigen. Het resultaat ervan is, dat ik nog steeds Rumex obovatus niet als synonym kan beschouwen van Rumex paraguayensis en daar Thellung (die den naam van Rumex obovatus slechts als voor- loopigen naam in het herbarium van Kloos kende) reeds vondsten van Rwmex obovatus onder den naam van Rumex paraguayensis heeft gepubliceerd (lit. 29) en van de laatste soort een op deze vondsten gebaseerde, gewijzigde beschrijving heeft gepubliceerd, acht ik het noodig uiteen te zetten, in hoeverre mijn meening om- trent deze soorten van die van Thellung verschilt.
Vooreerst wil ik hier de beschrijving geven van Rwmex para- guayensis, die T hellung eerst na veel moeite heeft kunnen vinden en waarvan hij mij een afschrift toezond. Zij is gepubliceerd in de
Anal. Soc. Cient. Argent. V (1878), 160; en in de Contrib. Fl. Para- guay II (1878), 52. Zij luidt als volgt:
Rumex paraguayensis, Pdi, sp. nov.
Flores creberrime modice pedunculati ad quodque latus axillares glomerati, ramus intermedius axillaris, pedunculi mediocres infra medium articulatione deflexi in fasciculos 2 plus minus connati, glomeruli 2 ad basin ramorum? ut in Amarantho, valvulae fructi- ferae (= interior) ovato-triangulares foveolato-punctatae dentatae basi dentibus 2 raro 3 subulatis porrectis, omnes graniferae granis oblongis densissime celluloso-granulatis uno paulo majore; herbacea ramosa glabra caule tereti inaequaliter nervoso-costato, foliis breviter
petiolatis sat magnis margine crispis summis oblongo sub-ellipticis,
218
ochrea brevissima membranacea cito rupta. Cordillera Nov.-Dec. 1863 ad domos.
Ofschoon deze beschrijving buitengewoon onduidelijk en on- volledig is, staat zij mij niet toe mijn planten, die 1k Rumex obovatus genoemd heb, als Rumex paraguayensis te determineeren. Immers, Rumex obovatus heeft aan den voet der valvae niet 2, zelden 3 tanden, doch 4 of 5 tanden en niet gekroesde, doch vrijwel geheel vlakke bladeren. Bovendien vermeldt Parodi miets omtrent den opvallenden, obovaten bladvorm.
Thellung argumenteerde dit najaar in een brief zijn determinatie echter op de volgende wijze: „Ich begreife gut Ihre Skepsis betr. die Identitat des Rum. obovatus mit R. paraguayensis; denn tat- sächlich weicht die in Holland gefundene Pflanze von der Original- beschreibung des R. parag. in einigen Punkten ab. Nun besitze ich aber ein reiches Proben-Material dieser Art aus England, Holland, Deutschland, N.-Argentinien, und da zeigt sich, dafi R. parag. in ähnlicher Weise variiert wie R. pulcher, besonders in der Zahl und Lange der Perianth-Zahne; auch ist die verkehrt-eiformige Gestalt der Laubblätter nicht immer so ausgeprägt wie bei der Holland. Pflanze. Scharfe Grenzen habe ich jedoch zwischen diesen Formen nicht finden können. Ich halte R. parag. fiir eine Form der Gesamt- art R. pulcher, die von den iibrigen Arten dieses Formenkreises (R. pulcher s. str., R. dentatus, R. nipponicus) nicht immer leicht zu unterscheiden ist.”
Deze argumenten zouden ook voor mij voldoende zijn, wanneer werkelijk deze overgangen tusschen het paraguayensis-type en het obovatus-type bestonden. Thellung is nu zoo vriendelijk geweest mij zijn geheele materiaal, dat hij voor R. paraguayensis houdt,toe te sturen, zoodat ik het uitvoerig en nauwkeurig heb kunnen bestudeeren.
Het volgende is mij nu gebleken.
Genoemd materiaal is te verdeelen in 3 scherp gescheiden typen:
1. Rumex dentatus en naaste verwanten (die Thellung overigens niet tot Rumex paraguayensis rekent). Het materiaal toont sterke variatie, maar geen overgangen naar de 2 andere typen of naar Rumex pulcher.
ANG)
2. Rumex,obovatus. Het materiaal variëert zeer weinig en toont
geen overgangen naar andere soorten.
3. Waarschijnlijk 2 nieuwe soorten, ieder in één exemplaar aan- wezig, die misschien verwant zijn met Rumex obovatus, maar geen
overgangen zijn naar eenige andere mij bekende soort.
Op de dentatus-achtige planten en de nieuwe soorten wil ik hier niet ingaan, maar wel wil ik kort mededeelen, hoe ik de planten benoem, waarvan T hellung de vondst in zijn reeds genoemde ver- handeling (lit. 29) gepubliceerd heeft. In het herbarium van Thel- lung vond ik namelijk meer planten als Rumex paraguayensis gedetermineerd, dan Thellung zelf gepubliceerd heeft (ht. 29), maar ik meen niet het recht te hebben over deze determinaties iets bekend te maken.
Thellung vermeldt de volgende vindplaatsen.
1. Argentina. Posadas (Misiones ad limites Paraguay) leg. L. Na- boulet. November 1918. Dit exemplaar, dat ons de beste inlichtingen zou kunnen geven, is een zeer gebrekkig stukje en heeft geen voldoende ontwikkelde bloemdekken. Het zou Rumex obovatus kunnen zijn, alleen schijnen de vruchtkleppen smaller te zijn. Dit fragment verschilt overigens in dezelfde punten van de authentieke beschrijving van Rumex para- guayensis als Rumex obovatus.
2. Germania, Prov. Rhenana, Essen, leg. Bonte 1916. Dit is echte Rumex obovatus.
3. Germania, Prov. Rhenana, Neuss; leg. Bonte 1915. Dit is echte Rumex obovatus.
4. Germania, Prov. Rhenana, Emmerich; leg. Bonte 1916. Dit is echte Rumex obovatus met een weinig langere bloem-
dektanden dan mijn planten hebben.
5. Germania, Prov. Rhenana, Uerdingen; leg. Bonte 1911, 1915. Dit is echte Rumex obovatus.
6. Hollandia, Wormerveer: leg. A W. Kloos 1915. In het her- barium liggen planten van 1913 en 1915. Die van 1913 zijn Rumex obovatus, die van 1915 zijn Rumex dentatus, in dezelfde
220
ondersoort als Kloos eenige keeren bij Wormerveer vond, en die ik ook bespreek in § 12.
7. Anglia, Elland, coll. E. C. Horrell 1918. Slechts zeer gebrek- kig materiaal, waarover ik geen definitieve meening durf uit- spreken.
8. Anglia, Tingley, York, 1918. Dit is echte Rumex obovatus.
9. Anglia, Ware, Herts, coll. 1914. Een Rumex dentatus die zeer gelijkt op de planten van deze soort, die Kloos bij Wormer- veer vond.
10. Anglia, Glasgow, R. Grierson, Aug. 1920 en
11. Anglia, Bristol, Noel Sandwich, 1920. Deze vindplaatsen zijn op één etiket vermeld, vergezeld van eenige fragmenten van bladeren en onontwikkelde bloemen, die Rumex obovaius kunnen zijn, maar waarover ik verder niet durf oordeelen.
Uit het bovenstaande blijkt ten duidelijkste, dat Thellung onder den naam Rumex paraguayensis verschillende soorten samenvat, die niet bijeen behooren en dat de descriptio emendata, die T hel- lung van Rumex paraguayensis geeft, dus geen reden van bestaan heeft.
Het herbarium van Thellung verschaft mij evenwel nieuwe op- gaven van vindplaatsen van Rwmex obovatus. Zeker schijnen mij slechts de volgende.
1. Nederland. West-Knollendam, verz. door A. W. Kloos 1921.
2. Duitschland (Rijnprovincie). Emmerich 1916, Neuss 1915, Essen 1916, Uerdingen 1911 en 1915, alle verzameld door Bonte.
3. Engeland. Tingley, York, 1918.
Op al deze vindplaatsen is Rumex obovatus evenwel slechts aangevoerd. Daarom zou het belangwekkend zijn te weten te komen, waar het vaderland van deze soort is. Thellung meent, dat het wel zeker is, dat de plant uit Zuid-Amerika komt. Hij maakt dit op uit de planten, die met Rumex obovatus samen aangevoerd worden, vooral Oenothera argentinae. Ik heb groot vertrouwen in de scherp- zinnigheid van Thellung, maar een eigen oordeel over de be- trouwbaarheid van dergelijke gevolgtrekkingen in ‘t algemeen heb
221
ik niet. Ik wil slechts opmerken, dat het fragment, dat Thellung van Prof. Hauman gekregen heeft, (zie pag. 219 n. 1) slechts een zwakke aanwijzing is en mij geen zekerheid geeft, dat Rumex obovatus een Zuidamerikaansche plant is. In 's-Rijks Herbarium te Leiden komt, zoover ik weet, slechts één enkele plant voor, die veel op Rumex obovatus gelijkt. Het vel, waarop deze plant ligt, is genummerd 908. 175 —...364. Op dit vel liggen 3 exemplaren. Het eerste is een plantje met half rijpe vruchten, ongetwijfeld Rumex dentatus. Het tweede is een jonge forsche stengel van enkele decimeters met wortelbladeren en onderste stengelbladeren. Deze zijn omgekeerd- eivormig, hebben een weinig duidelijker hartvormigen voet dan die van mijn Rwmex obovatus, maar komen er overigens zeer mee over- een. Het derde exemplaar is een vertakte en dicht met rijpe, vrucht- dragende bloemdekken bezette stengel. De geheele habitus en de nog aanwezige bladfragmenten toonen sterke overeenkomst met Rumex obovatus. Ook de rijpe bloemdekken verschillen maar weinig van die van Rumex obovatus. Ze zijn spitser en meer driehoekig, de knobbels zijn daardoor naar verhouding dikker en ook zijn de tanden iets langer. De verschillen zijn echter zóó klein, dat ik de laatste twee stengels zeker als Rumex obovatus zou benoemen, wanneer ik zekerheid had, dat ze van dezelfde plant afkomstig waren. Op het etiket lezen we: „Herb. Ind.Or. Hook. fil. & Thomson. Rumex dentatus. Campd. Hab, Panjab, Alt...... Regio. trop. COM I Ts
Deze plant geeft mij een duidelijke aanwijzing, dat wij het vader- land van Rumex obvatus in Voor-Indië moeten zoeken, vanwaar deze soort heel goed met oliezaden in West-Europa kan zijn aan- gevoerd.
Ten slotte moge nog een kleine aanvulling volgen van mijn zaai- proeven met Rumex obovatus.
Van de planten van 1920 (nummer 3891), de derde generatie, die ik kweekte uit mijn plant van Rotterdam, heb ik in 1921 een vierde generatie gekweekt. Van de zeer vele kiemplanten, die ik bij uit- zaaiing verkreeg, heb ik er 16 uitgeplant. Van de 16 planten, die hieruit zijn opgegroeid, hebben er 15 gebloeid en vrucht gedragen;
292
één is stengelloos gebleven, doordat ze door de omstaande planten overgroeid werd (nummer 3888 van mijn herbarium). De planten waren geheel typisch, verschillend van grootte naar gelang de meer of minder gunstige standplaats, en vertoonden geen nieuwe bij- zonderheden.
§ 12, RUMEX DENTATUS
Deze soort is in ons land aangevoerd gevonden door Kloos en wel bij Wormerveer in 1915 en 1916. (Zie ook de nummers 3232 en 3234 van mijn herbarium.) De planten komen overeen met de be- schrijving in Ascherson en Graebner (lit. 1) maar niet zoo goed met andere beschrijvingen, bijvoorbeeld met die van Camp- derá (lit. 5). Dit zal ongetwijfeld daarvan het gevolg zijn, dat Rumex dentaius een verzamelsoort is met zeer vele ondersoorten. Hoe veelvormig Rumex dentatus is, blijkt reeds uit het materiaal van 's-Rijks Herbarium. Daar liggen onder dien naam 10 vellen, waarvan er twee waarschijnlijk geen Rumex dentatus zijn, één vel slechts ten deele Rumex dentatus (zie 8 11) en 7 vellen alleen deze soort. De Rumex dentatus van 8 verschillende vindplaatsen behoort tot 6 verschillende typen, waarvan er geen enkele geheel met de planten van Kloos overeenkomt. In het herbarium van T hellung bevinden zich elders aangevoerde planten van deze soort, die met de Wormerveersche exemplaren meer overeenkomen, maar juist van deze planten zijn de stukken te klein voor een zekere deter- minatie. Wat van dit alles nu de echte Rumex dentatus is, is moeilijk uit te maken. Sommige schrijvers geven als auteur Linné, die deze soort beschreven heeft in zijn Mantissa I], andere geven Camp- dera als auteur (lit. 5). Meisner (lit. 6) argumenteert dit bij Rumex dentatus Campderá als volgt: ,,R. dentatus Linn. Mant. p. 226, cujus diagn. et ic. citata (Dill. Elth. t. 158, f. 191) inter se
Plaat II, Rumex dentatus, verzameld door Kloos bij Wormerveer.
|. Gemiddeld eroote, vruchtdragende plant; naar een herbariumplant, de bladeren een weinig pijgewerkt naar andere exemplaren; 1/, van de ware grootte
2. Vruchtdragend bloemdek van voren gezien, 5 X vergroot.
3. Vrucht uit hetzelfde bloemdek, 5 X vergroot.
224
dissentiunt, et R. dentatus Murr. in Comment. Goetting. 1774, p. 46, t. 10, et Houttuyn Pfl. Syst. 1, 47, f. 2, cujus descr. et ic. etiam a stirpe nostra recedit, synonyma sunt valde dubia.” Een kwestie dus om nader onderzocht te worden.
Van de planten, die Kloos in 1915 verzamelde, zaaide ik in 1916 eenige vruchten. Er kiemden er 8, en van de kiemplanten kon ik er 4 tot vruchtdragende planten opkweeken. Deze bevinden zich in mijn herbarium (nummer 3233). Ook Kloos zaaide van dezelfde planten in 1916. Hij kreeg kleine onvertakte plantjes, waarvan er zich één in zijn herbarium bevindt. Van dit plantje zaaide ik 10 vruchten in 1920. Er kiemden er 4 en van de kiemplanten werd er één door ongedierte opgegeten. Uit 3 kweekte ik groote planten op, waarvan ik een rijk materiaal voor mijn herbarium verzamelde (de nummers 3930, 3931 en 3932). Van de losliggende vruchten dezer herbariumplanten zaaide ik 192] weer een flinke hoeveelheid. Daar het er mij alleen om te doen was den volgenden zomer goed kiembaar zaad te hebben, voor geval het een nieuwe variëteit of soort mocht zijn, plantte ik slechts § planten uit. Deze ontwikkelden zich tot vruchtdragende planten.Zes planten waren als demoederplant, maar bleven tamelijk klein door de groote droogte van den laatsten zomer (zie nummer 3933 van mijn herbarium), de twee andere bleken bastaarden. Op deze laatste 2 planten hoop ik later elders terug te komen.
De planten, die Jansen en Wachter in jaargang 1913 van dit tijdschrift (lit. 20) vermeldden als Rumex dentatus, zijn in wer- kelijkheid Rumex obovatus (ht. 11).
De opgave van Kloos (lit. 21), dat hij Rumex dentatus in 1914 bij Wormerveer gevonden heeft, moet ook betrekking hebben op Rumex obovatus, daar Kloos de echte Rumex dentatus voor het eerst in 1915 gevonden heeft.
§ 13. RUMEX AURICULATUS
In den vorigen jaargang van dit tijdschrift (lit. 11) gaf ik eenige aanwijzingen voor de wijze, waarop de verhouding van Rwmex auriculatus tot Rumex Acetosa volgens mij moet bestudeerd worden,
225
en ik begon met de opmerking (I. c. pag. 227): „De verspreiding van Rumex auriculatus moet nauwkeurig nagegaan worden.” Daar het nagaan van de verspreiding van een plant evenwel iets is, dat langen tijd vereischt, is het mij een groote voldoening nu reeds zelf eenige aanwijzingen daaromtrent te kunnen geven.
Wat ik toen reeds vermoedde omtrent deze verspreiding, is voor mij vrijwel zekerheid geworden, nu ik het herbarium van Jansen en Wachter ter bestudeering heb mogen ontvangen, waarin zich be- halve de reeds vroeger door Jansen en Wachter zelf besproken planten (lit. 20) ook nog later verzamelde bevinden. Ik vermoedde toen namelijk reeds, dat Rumex auriculatus evenals Rumexscutatus, Rumex aquaticus en Rumex siivester een plant is, die door ddn Rijn uit bergstreken tot ons gevoerd wordt, en daarom een zeer beperkt verspreidingsgebied heett, in dit geval in het bijzonder de oevers van den Rijn en zijn takken. Dit vermoeden is voor mii, zooals ik reeds opmerkte, vrijwel zekerheid geworden. Het blijft natuurlijk mogelijk, dat Rumex auriculatus ook nog langs andere wegen in ons land gekomen is, bijvoorbeeld langs de Maas, zooals Rumex scutatus en Rumex silvester of langs de duinen en aange- voerd, zooals de laatstgenoemde soort, of dat hij nog voorkomt op plaatsen, die vroeger voor het Rijnwater bereikbaar waren, zooals de oevers van Krommen Rijn, Ouden Rijn en Vecht en een lange strook gronds achter de duinen in Noord- en Zuid-Holland. Dit zijn alles punten, die door onze floristen nog uitgemaakt moeten worden.
Om mijn bovengenoemde bewering omtrent de verspreiding van Rumex auriculatus te staven kan ik niet beter doen, dan de vind- plaatsen van deze soort, die mij bekend zijn uit het herbarium van Jansen en Wachter en uit mijn eigen herbarium, te vermelden.
1°. In het herbarium van Jansen en Wachter.
Nijmegen: Overlaat bij de Ooische sluis, Juli 1919. De bloei- wijzen zijn los, overigens zijn de planten zeer typisch.
Wageningen: Augustus 1912. Zeer losse bloeiwijze, overigens typisch.
_ Amerongen: aan den Rijndijk. Augustus 1918. Zeer typisch. Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 15
226
I Jselmonde: stationsemplacement. Juni 1916, pas in knop. Heeft in den tuin van Wachter in Augustus 1917 zeer typisch gebloeid.
Rotterdam: Boschpolder (met rivierbagger opgehoogd!) Juni en Augustus 1911. Typisch, alleen groot van stuk en wat breed van blad.
Rotterdam: Boschpolder (als voren) Juli 1912. Over het al- gemeen typisch, maar groot van stuk, ten deele los van bloei- wijze, ten deele wat breed van blad, één plant zelfs met bladeren als Rumex Acetosa.
Weg van Wassenaar naar ‘s-Gravenhage, | Juni 1909. Wikt van Rumex Acetosa slechts af door auriculatus-bladeren en een weinig vreemd vertakte bloeiwijze.
Spijkerboor (Noord-Holland), Mei 1915, nog niet bloeiend, maar reeds met knop, bladeren als Rumex auriculatus.
- 2°. In mijn eigen herbarium:
Gorinchem: uiterwaarden aan de Merwede, 3 Augustus 1914. Typisch, alleen wat losse bloeiwijze en wat grootere vrucht- kleppen.
Opmerking: Typische vegetaties van Rumex auriculatus zag ik ook aan de overkant van de Merwede bij Sleeuwijk, in Au- gustus 1914.
Men bedenke wel, dat deze opsomming alleen dient om de verspreiding na te gaan. De bijgevoegde kenmerken dienen alleen om echte en schijnbare Rumex auriculatus te onderscheiden en om te laten zien, dat ik niet alleen de typische planten heb uitgezocht. Enkele planten, die twijfelachtig waren en die ik niet vermeld heb, waren alle van de oevers der groote rivieren.
We zien duidelijk, dat Rumex auriculatus voorkomt met breedere en smallere bladeren, met lossere en dichtere bloeiwijzen, met kleine en met zeer kleine bloemdekken, maar dit is voor een Rumex niets verwonderlijks. Het komt geheel overeen met wat ik bij Rwmex crispus gevonden heb (§ 6). Wat ik het opmerkelijkst vind, is, dat de 2 planten, die door hun bladeren Rumex auriculatus schijnen te zijn, maar niet aan de oevers van den Rijn of zijn takken
227,
gevonden zijn, namelijk die van Spijkerboor en Wassenaar, ook overigens den toets niet kunnen doorstaan. De bloeitijden zijn te vroeg. De plant van Spijkerboor is op de bloem niet te onderzoeken, die van Wassenaar heeft bijna zuivere Acetosa-bloeiwijzen en groote bloemdekken. [k beschouw ze voorloopig als varianten van Rumex Acetosa in de richting van Rumex auriculatus. \n hoever in vroeger tijden bastaardeering met Rumex auriculatus aan deze variabiliteit deel kan hebben gehad, is een kwestie, die hier buiten staat. Zeker acht ik het evenwel, dat tot heden buiten de oevers van den Rijn en zijn vertakkingen nog geen enkel typisch, ja, zelfs geen half- typisch exemplaar van Rumex auriculatus gevonden is.
Geciteerde, tevens door mij geziene literatuur.
1. Ascherson, Paul, und Paul Graebner, Synopsis der mitteleuropäischen Flora. Vierter Band (1908—13).
2. Bastelaer, D. A. van, Études sur quelques Rumex de la section Lapathum. Bulletin de la Société Royale de Botanique de Belgique, 1867, no. 3, pag. 369,
3 Bosch, R.B. van den, Het geslacht Rumex L. Nederlandsch Kruidkundig Ar- chief, serie I, deel | (1848).
4, Bruyn, A. J.de, Bijdrage over Rumex Steinii Becker en Rumex leptanthes De Bruyn en over vormen van Enodium coeruleum Gaud., Glyceria fluitans Brown en Trifolium minus Relhan. Nederlandsch Kruidkundig Archief, Serie II, Deel 1, pag. 241.
5. Campderá, F. Monographie des Rumex (1819).
6. Candolle, A. de, Prodromus systematis universalis regni vegetabilis, pars XIV (1856—57).
7. Danser, B- H., Mededeeling op de vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging van 6 April 1915. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1914, pag. 57 (1915).
8. — Mededeeling op de vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging van 30 December 1915. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1915, pag. 103 (1916).
9. — Over Rumex fennicus, Rumex weberi en Rumex schreberi. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1916, pag. 161 (1917).
10. — Contribution 4 la Systématique du Polygonum lapathifoliura. Recueil des travaux botaniques néerlandais, vol. XVIII, livr. 2, pag. 125 (1921).
11. — Bijdrage tot de kennis van eenige Polygonaceae. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1920, pag. 288 (1921).
12. Flora Danica, Vol. XIII, fasc. 39, pag. 4 et tabula 2288 (1840).
LD
24.
a2 33.
228
. Gandoger, M., Flore Lyonnaise (1875). . — Flora Europae, tom. XIX (1898). . Grenier, M., et M. Godron, Flore de France, tome III (1856).
. Haussknecht, C., Beitrag zur Kenntnis der einheimischen Rumices. Mitthet-
lungen der Geographischen Gesellschaft (fiir Thüringen) zu Jena, III (1885).
. — Über einige kritische Rumex-Arten. Mittheilungen des Thiiringischen Bo-
tanischen Vereins. Neue Folge I (1891).
. — Symbolae ad Floram Graecam. Mittheilungen des Thiiringischen Botanischen
Vereins. Neue Folge XI (1897).
. Henrard, J. Th., Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche adventiefflora.
Nederlandsch Kruidkundig Archief 1916, pag. 177 (1917).
. Jansen, P., en W. H. Wachter, Floristische Aanteekeningen VII, Rumex.
Nederlandsch Kruidkundig Archief 1913, pag. 91 (1914).
. Kloos Jr.,A. W., Aanwinsten van de Nederlandsche flora in 1914. Nederlandsch
Kruidkundig Archief 1914, pag. 65 (1915).
. Lindman, C.A. M., Wie ist die Kollektivart Polygonum aviculare zu spalten?
Svensk Botanisk Tidsskrift 1912, Band 6, häfte 3.
. Linnaeus, C., Species plantarum, tom. I, Ed. I (1753).
Murbeck, S., Die nordeuropäiscken Formen der Gattung Rumex. Botaniska
Notiser 1899.
. — Zur Kenntmis der Gattung Rumex. Botaniska Notiser 1913. . Prodromus Florae Batavae, ed. II, vol. J, pars 3 (1904). . Reichenbach, L., et H. G. Reichenbach fil. Icones Florae Germanicae et
Helveticae. Vol. XXIV (1909).
. Rouy, G., Flore de France, tome XII (1910). . Thellung. A., Rumex paraguayensis Parodi. Report of the botanical exchange
club (of the British Isles). Vol. VI, part II, pag. 258.
. Trelease, W., A revision of the American species of Rumex occurring north of
Mexico. Third annual report of the Missouri Botanical Garden, pag. 74 (1892).
. Uechtritz, R. von, Die wichtigeren Ergebnisse der Erforschung der schlesi-
schen Phanerogamenflora im Jahre 1877. Fiinfundzwanzigster Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft fiir vaterlandische Cultur (1877).
Wallroth, F. G., Schedulae criticae (1822).
Wever, A. de, Lijst van wildgroeiende planten in Zuid-Limburg, IV. Jaarboek 1914 van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg.
De Nederlandsche Rumex-bastaarden (Eerste deel)
door B. H. Danser.
(Ingekomen 30 Januari 1922)
$ 1. RUMEX CONSPERSUS (AQUATICUS x CRISPUS)
Op het mogelijk voorkomen van dezen bastaard in ons land is reeds gewezen door Van den Bosch (lit. 3), zooals ik in mijn vorige mededeeling (lit. 8) bij Ruwmex aquaticus vermeldde en ci- teerde. Nòch Van den Bosch, nòch een van de oudere floristen heeft hem echter ontdekt. Dit moet voorzeker aan de volgende twee oorzaken worden toegeschreven. Ten eerste kan Rumex conspersus, evenals Rumex aquaticus, slechts een zeer beperkt verspreidings- gebied hebben, namelijk de oevers van den Rijn en zijn vertakkingen. Deze plaatsen zijn vaak moeilijk te bereiken en dus komen er alleen die floristen, die met opzet naar Rumex aquaticus en zijn bastaarden gaan zoeken, en dit zijn er, zooals ieder weet, slechts weinige. In de tweede plaats is het uiterlijk van Rumex aquaticus zoo overheer- schend in de meeste van zijn bastaarden, (ook in Rumex conspersus dat men verschillende aguaticus-bastaarden reeds gevonden en ver- zameld kan hebben, zonder dat men ze herkend heeft.
Zoo is het ook Henrard en mij gegaan. Gedurende ons meer- daagsch bezoek aan de Merwedeoevers bij Gorinchem en Sleeuwijk in Augustus 1914 verzamelden wij Rumex conspersus herhaalde malen en herkenden hem niet. Ik had toen juist ontdekt, dat wat doorging voor Rumex aquaticus x Hydrolapathum, fm. subaqua- ticus, grootendeels Rumex platyphyllus was, en hiervan waren we zóó onder den indruk, dat we alle aquaticus-achtige bastaarden voor Rumex platyphyllus hielden. En dit, niettegenstaande Henrard
230
toen reeds bij Gerinchem een plant verzameld had, die hij (terecht, zooals mij later bleek) voor Rumex conspersus hield. Thans blijkt mij, dat ik in mijn herbarium 2 planten bezit van dezen bastaard van de witerwaarden bij Gorinchem (2540 en 2541) en 3 planten van de uiterwaarden bij Sleeuwijk (2538, 2539, 2542) alle verzameld door Henrard en mij in Augustus 1914.
Ook de oude floristen hebben, zonder het te weten, Rumex conspersus reeds verzameld. In het herbarium van de Nederlandsche Botanische Vereeniging liggen twee exemplaren, die wel-is-waar onvolledig zijn, maar toch zóó goed herkenbaar, dat ik durf zeggen, dat het niets anders kan zijn dan Rumex conspersus.
‘Op het etiket van het eerste exemplaar lezen we: „Herbarium D. C. Coster. Rumex Hippolapathum Fr., sepalo ! granifero. Slootkant bij Zwijndrecht. Augs. 1839 v. d. Tr.” Deze plant (van Van der Trappen) is in den Prodromus (lit. 13) vermeld onder’ Rumex maximus,
Op het etiket van het andere exemplaar lezen we: „Herb. van Hall. Rumex aquaticus L. var. sepalo unico grano distincto. Bij Zwijndrecht. C. M. v. d. Sande Lacoste.”
Deze beide planten werden reeds door mij vermeld in jaargang 1914 en 1915 van dit tijdschrift (lit. 5 pag. 62, ht. 6 pag. 108) onder Rumex aquaticus x obtusifolius. Wat ik daar Rumex platy- phyllus of Rumex aquaticus x obtusifolius noemde, bleek mij later ten deele echter Rumex conspersus te zijn. Voor de juiste opgaven omtrent de vindplaatsen zie men daarom deze paragraaf en § 3.
De Bruyn meende sommige vormen van den bastaard van Rumex crispus en Rumex obiusifolius te moeten determineeren als Rumex conspersus. Hierop wezen reeds Jansen en Wachter (lit. 10). Deze fout van De Bru yn is begrijpelijk, wanneer men be- denkt, dat De Bruyn slechts afging op een beknopte diagnose. Zij is wel mede oorzaak geweest, waarom men aan de bovengenoemde opmerking van Van den Bosch (lit. 3) niet meer aandacht ge- schonken heeft, terwijl toch achter de diagnose van Rumex consper- sus duidelijk staat: ,,R. crispo et aquatico intermedius.”
Wie naar Rumex conspersus wil zoeken, lette op de vindplaatsen
231
van Rumex aguaticus op een plant, die zeer op deze soort gelijkt en die wel op het eerste gezicht misschien volle pluimen en goed ontwikkelde bloemdekken heeft, maar bij nadere beschouwing zich deor de gebrekkige ontwikkeling ven zijn vruchten toch als bastaard doet kennen. Verder moeten de bloemdekken iets rond- achtiger zijn en vooral ook minder vliezig; de goed ontwikkelde moeten | tot 3 knobbels dragen. De bladeren moeten, zoo ze nog aanwezig zijn, veel op die van Rumex aquaticus gelijken, maar smaller zijn; op droge plaatsen zal ook de gekroesdheid op te merken zijn. Deze kroesheid zal evenwel lang niet altijd te zien zijn, daar Rumex crispus zelf in sommige variëteiten en in vormen van zeer vochtige standplaats niet of weinig gekroesde bladeren vertoont. Zie blz. 241, Plaat [, figuur 1, 2 en 3.
Ten slotte een opmerking cmtrent de nomenclatuur.
De oudste binaire naam voor dezen bastaard is Rumex conspersus Hartman. Haussknecht (lit. 9) benoemde hem (zonder opzet) opnieuw als Rumex similatus. Daarnaast kende hij een bastaard, dien hij hield voor een kruising van Rwmex aquaticus en Rumex acutus, dien hij echter niet benoemde en die, zooals hij zelf zegt, ,der vorigen Verbindung sehr nahe kommt’.
Beck heeft de authentieke exemplaren van Haussknecht ge- zien en is (lit. 14) tot de conclusie gekomen, dat de laatstgenoemde interpretatie van Haussknecht onjuist moet zijn en dat diens Rumex aquaticus x crispus X obtusifolius mets anders is dan een plant die ,,valvis denticulatus et folus iis R. aquatici similibus a R. consperso paulo differt,” en die zeker niet Rumex obtusifolius onder zijn stamouders telt. Desniettemin benoemt Beck dezen vorm geheel onnoodig als Rwmex Hausknechtii en geeft Rumex conspersus en Rumex Hausknechtii als gelijkwaardige vormen van Rumex aquaticus x crispus op. Ik acht het heel wel mogelijk, dat Beck met zijn determinatie gelijk heeft. Ook mij lijkt Hauss- knecht een weinig te spoedig klaar met de interpretatie van een plant als tripelbastaard en ook ónze Rumex conspersus vertoont aan een deel van de vruchtkleppen duidelijk kleine tandjes. Maar dán is de benoeming van Beck toch zeker misleidend en verdient
232
het alle aanbeveling deze niet over te nemen, maar Rumex Hauss- knechtiì als synonym van Rumex conspersus te beschouwen.
§ 2. RUMEX MAXIMUS (AQUATICUS > HYDROLAPATH UM)
Reeds eenige malen heb ik kort over dezen zeer bekenden bastaard gesproken (lit. 5 blz. 62; hit. 6 blz. 108; ht. 7 blz. 172 en 173). Ik heb opgemerkt, dat ik het met de indeeling, die Jansen en Wach- ter van dezen bastaard geven (lit. 10, blz. 122) niet eens ben en wel, omdat wat zit voor den vorm subaquaticus houden, tot andere bastaarden behoort, terwijl datgene, wat zij tot den vorm subhydro- lapathum brengen, te weinig van den gewonen Rumex maximus verschilt, om een afzonderlijken vorm te vertegenwoordigen. Ik vermoedde toen, dat de vorm subaquaticus van Jansen en Wachter niets anders was dan Rwmex platyphyllus, maar dit is niet geheel juist gebleken. Men zie hiervoor § | en $ 3.
Wat den vorm subhydrolapathum betreft, heb ik reeds opge- merkt, dat men zich hiermee gemakkelijk kan vergissen door het verschil in de breedte der bladeren van een Rwmex op droge en vochtige of op beschaduwde en zonnige standplaats, zooals dit vooral bij Rwmex crispus het geval is, die op drogen grond altijd zwak hartvormige bladeren heeft, op zeer vochtigen grond daaren- tegen aan den voet lang versmalde. Zoo heeft ook Rumex maximus op natte plaatsen veel meer in den voet versmalde bladeren dan op droge, bijvoorbeeld in een tuin. Wel hebben Jansen en Wachter daar tegenover opgemerkt (lit. 11) dat de bladvorm voor hen niet de eenige reden geweest is tot het onderscheiden van de vorm subhydrolapathum, maar dat zij ook wel degelijk gewicht hechten aan de vruchtkleppen en de geheel looze zaadjes, maar daartegen moet ik dan weer opmerken, dat ik dit ook niet bedoeld heb. Ik ben sedert ook in de gelegenheid geweest de beide planten, die zij noemen, die van De Bruyn en van Kloos, met echte Rumex maximus te vergelijken en ik heb bemerkt, dat beide exem- plaren lang niet volkomen ontwikkeld zijn en dat Rumex maximus in dat stadium van ontwikkeling vruchtkleppen heeft, die ter- nauwernood van die van Rumex Hydrolapathum verschillen en
233
dat de weinige goed ontwikkelde bloemdekken, die aan genoemde planten voorkomen, wel degelijk veel breeder zijn bij Rumex Hydrolapathum. Ook in de verdere kenmerken staan deze planten niet dichter bij Rumex Hydrolapathum dan gewone Rumex maxi- mus. Dat de vruchten loos zijn, spreekt van zelf; dit is ook bij Rumex maximus het geval.
Overigens heb ik niet willen beweren, dat de vormen subhydro- lapathum en subaquaticus niet kunnen bestaan. Alleen is het a priori onwaarschijnlijk dat dergelijke vormen bij eenigen Rwmex-bastaard te onderscheiden zullen zijn. Immers, waar reeds de soorten zoo sterk variëeren als bij Rumex, daar zullen zeker de bastaarden minstens even sterk variëeren en zal een verdeeling in 3 typen wel niet goed mogelijk zijn.
Den vorm subaquaticus vinden we ook bij Beck (lit. 14) en bij Ascherson en Graebner (lit. 1). Wat ons daar evenwel treft is het naast elkaar geplaatst zijn van de vormen subhydrolapathum en Bastelaeri. Dit is een vinding van Beck, die door Ascherson en Graebner zonder kritiek wordt overgenomen. Wie het artikel van Van Bastelaer (lit. 2) leest, ziet duidelijk, dat deze schrijver met zijn Rumex maximus x H ydrolapathum alle tusschenvermen bedoelt van Rumex maximus en Hydrolapathum en aan hun ken- merken de grootste speling toelaat, zoodat het dus vanzelf onmogelijk is den vorm subhydrolapathum ervan te scheiden. Bij Beck spreken de beschrijvingen van Rumex subhydrolapathum en Rwmex Baste- laeri elkaar dan ook in ’t geheel niet tegen. Desniettemin heeft Beck aan de door Van Bastelaer bedoelde vormen maar een nieuwen binairen naam gegeven en niet eens gelet op wat Van Bastelaer zelf zegt: „J'avais d'abord adopté, pour mes échan- tillons distribués, la dénomination de R. maximus var. Sabis du nom de la rivière dont cette forme peuple la vallée. C'est sous ce nom que cette plante est publiée dans la troisième centurie du Kickxia de M. M. Thielens et Devos.”
Wat ten slotte het artikel van Van Bastelaer zelf aangaat, moet gezegd worden,dat het duidelijk genoeg is,maar wie bekend is met de vele onverwachte moeilijkheden die de Rumex-bastaarden den
234
onbedreven onderzoeker bereiden, verlangt bewijzen, dat Van Bastelaer niet andere bastaarden met de door hem bedoelde ver- ward heeft, zooals Rumex Weberi en Rumex Schreberi, die vaak zeer sterk op Rumex maximus gelijken en door hun veelvormigheid en hun gelijkenis met Rumex Hydrolapathum een deel van de door Van Bastelaer bedoelde vormenserie tusschen Rumex maximus en Rumex Hydrolapathum kunnen nabootsen. Dit vooral, waar bij ons van werkelijke overgangen tusschen deze twee Rumices niets bekend is. Het eenige afdoende bewijs zou geleverd kunnen worden door een overvloedig herbariummateriaal.
Van Bastelaer trekt uit het feit, dat hij wel overgangen vond tusschen Rumex maximus en Rumex Hydrolapathum, maar met tusschen Rumex maximus en Rumex aquaticus, de conclusie, dat Rumex maximus geen bastaard zou zijn. Het behoeft wel geen betoog, dat dit geenszins een logische redeneering is. Ook tracht Van Bastelaer de onvruchtbaarheid van Rumex maximus te ontkennen, waar hij zegt: „Il a été donné comme caractère spéci- fique que la panicule du R. maximus est peu fournie et comme atrophiée; mais cela est loin d’etre toujours vrai, ainsi que le remarquait déjà M. Grenier. J'ai vu beaucoup de R. maximus et autant de R. Hydrolapathum rachitiques par suite de maladies ou d'attaques d'insectes, dont la panicule était appauvrie, mais quand le premier se porte bien, je nai pas trouvé moins de vigueur dans son inflorescence que dans celle du second ou de leur hybride. Les faux verticilles de fleurs sont également abondants et fournis dans les trois plantes. Mais après l'anthèse, au temps de la ma- turité, il arrive que les fruits du R. maximus étant plus caducs que ceux du R. Hydrolapathum et en outre la plante étant plus avancée, sa panicule se dénude plus tôt et de là une différence. Voila probablement ce gui a induit plusieurs phytographes en erreur.”
Wie Rumex maximus goed kent, voelt wel, dat Van Bastelaer, zij het dan ook ter goeder trouw, om de eigenlijke kwestie heen praat en dat Rumex maximus wel meestal volle pluimen ont- wikkelt, maar dat bij nadere beschouwing de meeste vruchten loos
15)
blijken en dat er trouwens ook verder genoeg redenen bestaan om Rumex maximus als bastaard te beschouwen. Daaraan wordt dan ook tegenwoordig ternauwernood meer getwufeld, zelfs door de meest nauwkeurige en voorzichtige Rumex-kenners.
Naast de schijnbare fertiliteit van Rumex maximus hebben steeds als grootste bezwaren gegolden: het voorkomen op plaatsen, waar één van de stamsoorten ontbreekt en de meerdere hoogte van den stengel. In ’t bijzonder voor ons land zijn beide verschijnselen gemakkelijk te verklaren door de omstandigheden, waaronder Rumex aquaticus bij ons groeit en die 1x reeds in mijn vorige mede- deeling (lit. 8) in 8 1 besprak. Ik wees er op, hoe gemakkelijk niet alleen vruchten, maar ook wortels en stengelstukken door den Rijn meegevoerd en door den wisselenden waterstand op de oevers geworpen kunnen worden. Dit is natuurlijk cok het geval met andere Rumices en dus ook met bastaarden van Rumex aquaticus. Het is in ’t geheel niet noodig, dat de planten van Rwmex maximus, die men bij ons vindt, ook bij ons ontstaan zijn. Voor exemplaren, die kort bij de Duitsche grens gevonden worden, is dit zelfs on- waarschijnlijk. Zoo bevindt zich in het herbarium van De Wever een plant, die door Majoor Van Altena bij Nijmegen gevonden is in 1920 en die niets anders kan zijn dan Rumex maximus, ofschoon, zooals De Wever mij schreef, Majoor Van Altena ten stelligste beweert, dat Rumex aquaticus bij Nijmegen niet voorkomt.
Ook het feit, dat Rumex maximus grooter is dan Rumex aqua- heus en Rumex Hydrolapathum, laat zich verklaren uit wat ik omtrent Rumex aquaticus cpmerkte. immers, wanneer de zwakke Rwmex aquaticus, die van nature een slanke plant is, maar bij ons door de abnormale omstandigheden klein blijft, gekruist wordt met de lagere, krachtig gebouwde, hier uitstekend tehuis behoorende Rumex Hydrolapathum, dan kan een bastaard ontstaan, die het tegen water bestand zijnde wortelstelsel van Rumex Hydrolapathum heeft en daarop stengels ontwikkelt, die nu de slankheid van Rumex aquaticus ten volle kunnen ontplooien. In een tuin, waar Rumex aguaticus meer thuis is, zal dit verschijnsel ook lang niet zoo op- vallend zijn. Wanneer ook daar Rumex maximus nog hooger is
236
dan de stamsoorten, is dat te verklaren, doordat de bastaard het krachtige wortelstelsel yan de eene soort paart aan de slankheid van de andere.
Deze laatste verklaring is ook geldig voor Rumex acutus, den bastaard van Rumex crispus en obtusifolius, waarop ik later hoop terug te komen. De verklaring van De Bruyn, (lit. 4) dat de steriliteit hiervan de oorzaak is en dat het voedsel, dat voor kiem en kiemwit bestemd was, nu voor de stengels gebruikt wordt, kan miet juist zijn, want de stengels toonen hun meerdere hoogte en forsch- heid reeds, wanneer de plant nog niet bloeit, en andere bastaarden, die eveneens steriel zijn, zijn, ook wat de hoogte betreft, intermediair tusschen de stamsoorten, zooals Rumex Sagorskii (crispus X san- guineus, 8 5) Rwmex intercedens (crispus x odontocarpus), Rumex ogulinensis (pulcher x obtusifolius) en Rumex propinquus (crispus X domesticus). Voor mij is dit laatste van zelf sprekend, daar immers in deze gevallen of twee slanke, of twee gedrongene soorten met elkaar gekruist zijn. De verklaring van De Bruyn gaat misschien ten deele op in die gevallen, dat na den bloei de stengels opnieuw gaan uitgroeien of de trossen blijven doorgroeien, terwijl dit bij de stamsoorten niet het geval is, bijvoorbeeld bij Rumex Knafit (conglomeratus x maritimus). Ook hierop kom ik later terug.
Het feit, dat op sommige plaatsen de bastaarden van Rumex aquaticus algemeener zijn dan deze soort zelf, zooals ik dit zag bij Sleeuwijk, is uit mijn reeds gegeven beschouwingen over deze soort zonder nadere verklaring te begrijpen.
Van Rwmex maximus kan ik met zekerheid de volgende vind- plaatsen opgeven.
Nijmegen, 1920, verzameld door Majoor Van Altena, in her- barium De Wever.
Sleeuwijk, 1914, verzameld door Danser en Henrard, in herba- rium Danser (nummer 2536 en 2537).
Dordrecht, 1851, verzameld door De Bruyn; 1837—1840, 1841, 1838—1841, verzameld door Van de Sande Lacoste; alles in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Papendrecht, 1915, verzameld door Danser, Henrard en
237
Kloos, in herbarium Danser (nummer 2717) en in herbarium Jansen en Wachter.
Zwijndrecht, 1915, verzameld door Danser, Henrard en Kloos, in herbarium Danser (nummer 2718),
Tusschen Rotterdam en Kralingsche Veer, 1903 en 1913, ver- zameld door Jansen en Wachter, in herbarium Jansen en Wachter; 1919, verzameld door Danser, in herbarium Danser (nummer 3242).
Verder kweekte ik Rumex maximus op vit een wortel, dien ik in 1919 van Kloos kreeg en die oorspronkelijk afkomstig was van den Kop van ’t Land op het Eiland van Dordrecht (zie nummer 3241 van mijn herbarium).
De plant van Sliedrecht, vermeld in den Prodromus Florae Batavae (hit. 13) trof ik in het herbarium van de Nederlandsche Botanische Vereeniging niet aan.
Zie ook blz. 241, Plaat I, figuur 4, 5 en 6.
§ 3. RUMEX PLATYPHYLLUS(AQUATICUS x OBTUSIFOLIUS)
In het Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1914 (bladzijde 62), jaargang 1915 (bladziide 108) en jaargang 1916 (bladziide 173) vermeldde ik dezen bastaard als inlandsch. Evenwel is niet alles, wat ik destijds voor dezen bastaard hield, werkelijk Rumex platyphylius. Een deel is gebleken Rumex conspersus te zijn (zie § 1). Ik kan evenwel als zeker de volgende vindplaatsen opgeven.
Gorinchem, 1912, Henrard, in herbarium Danser (n. 753).
Papendrecht, 1915, Danser, Henrard en Kloos, in herbarium Danser (n. 2720).
Tusschen Rotterdam en Kralingsche Veer, 1905, 1907 en 1913, Jansen en Wachter, in herbarium Jansen en Wachter; 1919, Danser, in herbarium Danser (n. 3243).
Over de laatst genoemde planten een opmerking. Uit een be- spreking met den Heer Wachter bleek mij later, dat mijn planten op dezelfde plaats stonden, waar hij in 1905, 1907 en 1913 zijn planten had gevonden. Misschien zijn dus al deze exemplaren van
238
één plant afkomstig. In 1919 trof ik zeer vele, dicht opeen staande, kleine bladrozetten aan, die den indruk maakten van ontstaan te zijn door vertakking van één wortelhals. Er waren slechts 2 stengel- tjes van ongeveer 30 centimeter hoogte, die slechts enkele beter ont- wikkelde bloemdekken droegen en donkerrood waren aangeloopen. Daarom achtte ik het mogelijk, dat het een bastaard met Rumex sanguineus was, en ik nam daarom eenige wortelstukken mee naar mijn tuin. In 1920 bleven er 2 van in leven en ontwikkelden zich tot forsche bladrozetten, die evenwel geen stengel vormden. In 1920 heb ik er één van laten staan en deze heeft zich tot een veel- stengelige, ongeveer 2 meter hooge plant ontwikkeld, die in alle opzichten overeenkwam met andere planten van Rwmex platy- phyllus (zie de nummers 3949 en 3950 van mijn herbarium). Rumex platyphyllus is moeilijk te herkennen. Dit komt, doordat het uiterlijk van Rumex aquaticus in dezen bastaard geheel over- heerschend is, evenals in Rwmex conspersus (zie § 1). De bladvorm van Rumex platyphyllus verschilt niet merkbaar van dien van Rumex aquaticus. De verschillen met deze soort treden eerst duidelijk op na den eersten bloei; dan begint de voor bastaarden zoo kenmerkende trage en onregelmatige ontwikkeling der bloem- dekken. De toppen der trossen bloeien reeds, als de onderste kransjes ook nog ten deele in bloei staan. Uit ieder kransje ont- wikkelen zich ten hoogste enkele bloemdekken volledig. De volledig ontwikkelde vruchtkleppen zijn aan den top iets uitgetrokken, aan den voet verbreed, vaak onduidelijk, zeer zelden duidelijk getand. Ze zijn zoo vliezig als bij Rwmex aquaticus, maar vertoonen ten slotte minstens één knobbel, soms ook 3. Dikwijls wordt de pluim ten laatste donkerrood, hetgeen, tezamen met de afwijkende bloemdek- vorm, wijst op kruising met Rumex obtusifolius, daar deze laatste soort ook dikwijls donkerroode pluimen draagt. Rumex aquaticus heb ik nog nooit met donkerroode pluimen gezien. Bij mijn ge- kweekte planten van deze soort waren de trossen vóór de rijpheid lichtgroen, bij rijpheid rose aangeloopen, na rijpheid donker kas- tanjebruin. Deze kleurverhoudingen kunnen elders natuurlijk
anders zijn. Zie ook blz. 241, Plaat I, figuur 7, 8 en 9.
150
Het is mij tot heden nooit mogen gelukken zeker uit te maken, welke ondersoort van Rumex obtusifolius aan de bastaardeering deel had genomen. Bij nauwkeuriger onderzoek zal dit ongetwijfeld wel mogelijk zijn. Daarom wil ik omtrent dezen bastaard een nomenclatuurkwestie bespreken.
Onafhankelijk van het feit, dat Areschoug in 1862 dezen bastaard als Rumex platyphyllus beschreven heeft (zie hit. | en 14) geeft Haussknecht (lit. 9) in 1885 een Rumex aquaticus x obtusi- folius als Rumex Schmidtit en een Rumex aquaticus x silvestris als Rumex tinitimus. En nog eens beschrijft T eyber (zie lit. 1 en 14) in 1905 Rumex aquaticus x silvester als Rumex garsensis. Wat Beck nu met deze vier namen: Rumex platyphyllus, Schmidtit, fimtimus en garscnsis doet (en wat ook Ascherson en Graebner in trouwe navolging doen) is bijna ongelooflijk. Beck zet ze naast elkaar als vormen van den bastaard Rumex aquaticus x obtusifolius, met aanduidingen of beschrijvingen, die in ‘t geheel niet tegenover elkander staan!
My dunkt, dat het volgende voor de hand ligt. Rumex platy- phyllus is de oudste naam. En hierom, én omdat niet aangegeven is, welke ondersoort van Rumex obtusifolius deel heeft aan den bastaard, én omdat, zooals Murbeck meedeelt (lit. 12) in het Skandinavische gebied de ondersoorten van Rumex obtusifolius slechts onduidelijk voorkomen en in ’t geheel niet scherp te schei- den zijn, is het billijk den naam Rwmex platyphyllus te gebruiken voor alle planten, die bastaarden van Rwmex obtusifolius en aqua- teus zijn. Haussknecht (lit. 9) zegt nu, dat Rumex finitimus de bastaard is van Rumex aquaticus met Rwmex silvester. In verband met die beschouwingen van Haussknecht over Rumex obtusi- jolius volgt hieruit vanzelf, dat Rumex Schmidtii, die hij Rumex aquaticus X obtusijolius noemt, datgene moet zijn wat wij zou- den aanduiden als Rumex aquaticus x Rumex Friesii, En dus moeten we Rumex platyphyllus indeelen in Rumex Schmidtii en Rumex finitimus als volgt:
Rumex platyphyllus = aquaticus X obtusifolius (sensu amplis- simo).
240
|. Rumex finitimus = aquaticus x silvester.
2. Rumex Schmidt = aquaticus x Friesii.
Bij Rwmex garsensis merkt Beck op ,,non vidi’ en „A Rumice platyphyllo F. Aresch. dificillime distinguendus.” Geen wonder! Zoolang we geen grondige redenen hebben om Teyber tegen te spreken, moeten we gelooven, dat zijn Rumex garsensis de bastaard is van Rumex aquaticus en Rwmex silvester. En we moeten Rumex garsensis voor synonym houden met Rumex finitimus, zoolang Teyber niet aantoont, dat zijn plant wat anders is dan de Rumex finitimus van Haussknecht.
Onze floristen moeten dus niet alleen zoeken naar Rumex platy- Phyllus, maar ook in ’t bijzonder naar Rumex Schmidtii en Rumex finitimus, ;
Daar het heel goed mogelijk is, dat ook de bastaard van Rumex aquaticus en Rumex sanguineus in ons land gevonden kan worden, wil ik ook over de nomenclatuur van dezen bastaard een opmerking ten beste geven.
Haussknecht (lit. 9) was de eerste, die dezen bastaard herkende en hij noemde hem Rumex dumulosus. Wat doet nu Beck (lit. 14)? Hij plaatst Rumex dumulosus naast Rumex ambigens als vorm van Rumex aquaticus x conglomeratus met het volgende argument: ‚„Fructum unicum adultum observare potui, qui valvis rhombeis, 3,2 mm longis, omnibus callis magnis praeditis egregius ad R.conglomeraium neque ad R. sanguineum delegat…” Deze op- merking slaat op het authentieke herbariumexemplaar van Hauss- knecht. Ascherson en Graebner volgen wederom zonder
Plaat I, Aquaticus-bastaarden, alles 5 X vergroot.
Figuur 1. Rwmex conspersus; geheel ontwikkeld bloemdek van de voorzijde gezien. 2. Hetzelfde van de achterzijde gezien. 3. Vrucht van Rumex conspersus. » 4. Rumex maximus; geheel ontwikkeld bloemdek, van de voorzijde gezien. 5. Hetzelfde van de achterzijde gezien. 6. Vrucht van: Rumex maximus, 7. Rumex platyphyllus; geheel ELLE bleemdels vande voorzijde gezien. », S. Hetzelfde van de achterzijde gezien. … 9. Vrucht van Rwmex platyphyllus.
241
242
kritiek met deze opmerking: ,,Nach Beck, der eine ausgebildete Frucht fand, kommt wegen der an allen Perigonalabschnitten kraftig ausgebildeten Schwiele nicht, wie Haussknecht annahm, Rumex sanguineus, sondern Rumex conglomeratus als Erzeuger in Frage.”
Maar weten én Beck én Ascherson en Graebner dan in ’t geheel niet, dat het aantal knobbels niet beslissend is voor het onderscheiden van Rwmex sanguineus en conglomevatus en dat typische Rumex sanguineus met 3 knobbels plaatselijk heelemaal niet zeldzaam is? Mijns inziens heeft de uitspraak van Hauss- knecht, die toch zeker wel geoefend was in het onderscheiden van Rumices, heel wat meer autoriteit dan deze opmerking van Beck en kunnen we dus voorloopig den bastaard van Rumex aquaticus en sanguineus nog Rumex dumulosus blijven noemen. In geval Beck gelijk mocht hebben met zijn determinatie, komt het mij toch beter voor Rwmex dumulosus als synonym te beschouwen van Rumex ambigens, dan als gelijkwaardigen vorm van denzelfden bastaard.
§ 4. RUMEX RUHMERI (SANGUINEUS x CONGLOMERATUS)
Het al of niet vruchtbaar zijn van den bastaard tusschen Rumex sanguineus en conglomeratus moet volgens de Rwmex-kenners be- slissen of deze twee soorten niet of wel tot één soort vereenigd moeten worden. Dit lijkt een eenvoudig uit te maken zaak, en toch is de beslissing in dezen nog niet gegeven, althans niet voldoende geargumenteerd. Laat ik daarom, naast wat er reeds over deze kwestie gezegd is, ook mijn meening zeggen.
Vooreerst is mijn ondervinding, dat van verreweg de meeste planten, die Rumex sanguineus of conglomeratus zijn, onmiddellijk “te zeggen is, tot welke van deze twee soorten ze behooren. Er mogen al planten bestaan, waarover men twijfelt, ze zijn zeker zeer weinige tegenover de tallooze, waarover men niet twijfelt. Dit in verband met het feit, dat Rumex conglomeratus en sanguineus bij ons vaak dooreen groeien, maakt het reeds waarschijnlijk, dat hun bastaard
niet zonder meer vruchtbaar is.
ä
243
Zoo beschouwde het Haussknecht (lit. 9) ook, en hij bevond, dat in Thüringen Rumex sanguineus en conglomeratus zich ten opzichte van elkaar gedragen als welke twee andere Lapatha ook. De bastaard, dien hij Rumex Ruhmeri noemde, was wel niet geheel onvruchtbaar, maar toch zooveel minder dan de stamsoorten, dat hij door die onvruchtbaarheid dadelijk als bastaard te herkennen was. Misschien overdreef hij een weinig met te zeggen: „ Jedenfalls auf Grund solcher Formen wurden die beiden Arten früher von manchen Botanikern vereinigt.’ Immers er zijn ook wel vruchtbare planten, die men eerst na lang wikken en wegen kan benoemen. Noch de habitus, noch het aantal knobbels, noch de bebladering der pluimtakken kan men als critertum nemen bij de onderscheiding. Het best bevond ik mij, wanneer ik de beslissing liet aan de lengte der stelen van het vruchtdragende bloemdek, een kenmerk, dat ook Murbeck geeft (lit. 12) wanneer hij van de vruchtstelen van Rumex sanguineus zegt: ,,hochstens 1.7 mal so lang wie das Perigon' en bij Rumex conglomeratus, „die langsten kaum länger als das Peri- gon. Ook dan kreeg ik nog planten van Rumex sanguineus, die overigens geheel op Rumex conglomeratus geleken, maar deze waren toch zeer zeldzaam.
Dit alles is niet te verklaren, als we Rumex sanguineus en conglo- meratus beschouwen als de extreme varianten van één soort, zelfs niet, wanneer we veronderstellen, dat Rumex sanguineus en conglo- mevatus zich met elkaar vermengen. In het eerste geval zouden de tusschenvormen algemeener zijn dan de zuivere typen, in het tweede geval zouden ze op gemeenschappelijke standplaatsen toch algemeener moeten zijn, dan we ze nu aantreffen. Waarschijnlijk is het dus, dat de bastaard nagenoeg onvruchtbaar zal zijn, zooals Haussknecht opgeeft.
Wat alleen verwonderlijk is, is het feit dat Rumex Ruhmeri niet vaker gevonden is. Mijns inziens is dat daardoor te verklaren, dat Rumex-bastaarden meest onooglijke planten zijn en door miet- kenners dus onbewust vermeden worden, terwijl sommige bastaar- den voor kenners nog iets opvallends hebben, maar Rumex Ruhmeri zeker niet. Rwmex-kenners, die zich met de hier behandelde kwesties
UGY
244
hebben bezig gehouden en daarom opzettelijk naar Rumex Ruhmeri gezocht hebben, zijn er al zeer weinige.
In mijn herbarium bevinden zich stengels van een plant (nummer 3284), die voldoen aan de vereischten, die we aan Rumex Ruhmeri mogen. stellen. Ze is door mij verzameld met Henrard en Kloos aan den Kop van ‘t Land op het Eiland van Dordrecht op 18 Juli 1915. De stengels verkeeren reeds in een vergevorderd stadium van ontwikkeling en van de bladeren is niets meer te zeggen. Daarentegen is duidelijk te zien, dat de bloemdekken slecht ontwikkeld zijn, zooals bij andere bastaarden, zonder dat onrijpheid of insecten- vraat de oorzaak is, en dat hier en daar een bloemdek geheel ont- wikkeld is en 3 knobbels heeft. De habitus is meer die van Rumex sanguineus, de trossen zijn nogal hoog bebladerd. De lengte der bloemdekstelen is tusschen die van Rumex sanguineus en Rumex conglomeratus in. In dezen kan ik mij dus voorloopig bij Hauss- ken echt aansluiten.
§ 5. RUMEX SAGORSKII (CRISPUS x SANGUINEUS)
Deze bastaard is voor ons land vermeld door Jansen en Wachter (lit. 10) en door mij (lit. 5 en 6). Hij heeft een weinig opvallend, maar toch eigenaardig uiterlijk. Hij vertoont geen opvallende ge- lijkenis met Rumex crispus, iets meer met Rumex sanguineus en nog meer met Rumex acutus: natuurlijk het allermeest met Rumex Schulzer.
Met Rumex sanguineus is geen verwisseling mogelijk, daar reeds de half ontwikkelde bloemdekken grooter en vooral breeder zijn dan bij deze soort en zich bovendien meestal reeds spoedig 3 knobbels ontwikkelen, die ten slotte zeer dik worden. Het laatste kenmerk zal natuurlijk niet opgaan op plaatsen, waar Rumex crispus en sanguineus beide in de variëteit wmigranis voorkomen. maar dit zal in Nederland wel zeer zelden het geval wezen (zie lit. 8, § 6 en § 8). In habitus komt deze bastaard evenwel veel overeen met Rumex sangwineus, vcoral bij kleine exemplaren.
Met Rumex acutus, den bastaard van Rumex crispus en obtusi- folius, is de gelijkenis grooter, maar hiervan is Rumex Sagorskit
245
altijd gemakkelijker te onderscheiden door de wortelbladeren, die steeds veel smaller en aan den voet nauwelijks hartvormig zijn, terwijl de wortelbladeren van Rwmex acutus steeds diep hartvormig zijn; verder heeft Rumex Sagorskii een veel minder forsch uiterlijk dan Rumex acutus, die de forschheid van Rumex obtusifolius paart aan de slankheid van Rwmex crispus ook door de veel kleinere bloemdekken, waarvan de best ontwikkelde korter en smaller zijn dan bij Rumex crispus, terwijl bij Rumex acutus de volledig ont- wikkelde bloemdekken niet alleen meestal grooter zijn dan bij Rumex crispus, maar ook dikwijls breeder onder den invloed van de tanden van Rumex obtusifolius; ook zijn de bloemdekken van Rumex Sagorskti ongetand of hoogstens zwak getand, die van Rumex acutus bijna altijd duidelijk, soms zelfs lang getand. Alleen - dan zal een nauwkeurig waarnemer Rwmex acutus voor Rumex Sargorskit kunnen houden, wanneer de Rumex obtusifolius, waaruit de Rumex acutus ontstaan was, behoorde tot een kleinbloemig, ongetand ras van Rwmex siivester en de plant de breedere en dieper hartvormige onderste bladeren reeds verloren heeft. Deze samenloop van omstandigheden is eerder te verwachten, dan een niet-kenner misschien denkt.
Vooral wil ik echter wijzen op de groote moeilijkheid, die het onderscheiden van Rumex Sagorskii en Rumex Schulzei geeft. Waar Rumex sanguineus en conglomeratus ternauwernood in één kenmerk doorgaand verschillen (zie § 4), daar zullen ook hun bastaarden met Rwmexcrispus wel treffend op elkaar gelijken. Dit komt bovendien daardoor, dat Rumex Schulze door den invloed van Rwmex crispus soms een duidelijken sanguineus-habitus ver- toont. Ik werd daarop opmerkzaam gemaakt door een plant van Rumex Schulzei, die tusschen de stamsoorten groeide op een plaats, waar Rumex sanguineus in de verste verte niet voorkwam, en die ik, als ik deze omstandigheid niet geweten had, ongetwijfeld gedetermineerd zou hebben als Rwmex Sagorskii. Ik kan dan ook volkomen beamen wat Haussknecht (lit. 9) zegt bij Rumex Sagorskii: „Im übrigen ähneln diese Formen so sehr denen des R. Schulzei, dass sie nur an Ort und Stelle mit Sicherheit zu erkennen
246
sind.’ Daarom neem ik ook terug, wat ik in jaargang 1915 van dit tijdschrift op bladzijde 109 van den Rwmex conglomerato-crispus van De Bruyn zei (lit. 5). Na de ervaringen der laatste jaren is mij de determinatie 77 loco van De Bru yn meer waard, dan alle nog zicht- bare kenmerken van het exemplaar in het herbarium der Neder- landsche Botanische Vereeniging en ik vermeld daarom dit exem- plaar weer onder Rumex Schulzei (§ 6). Haussknecht zegt even- wel van Rwmex Sagorski ook iets, dat ik niet onderschrijven kan: „Von dem genannten’ (d. i. Rwmex Schulzei) ,,unterscheidet sich diese Verbindung durch die fast blatilosen Blütenstände mit kurzen, steif aufrecht stehenden Zweigen sowie durch die schwielen- losen, oder bei b. nur mit einer deutlichen Schwiele besetzten Früchte.” Dit mag in Thüringen zoo zijn, bij ons variëert Rumex sanguineus te zeer in bebladering der trossen en ontwikkeling der knobbels, dan dat deze verschillen met Rumex conglomeratus in de bastaarden met Rumex crispus steeds te zien zouden zijn. Opmerkelijk is, dat Rwmex Sagorskit dikwils kleme tandjes aan het bloemdek vertoont, wanneer er toch niet de minste reden bestaat, om aan de juistheid der determinatie te twijfelen. Wel vertoont ook Rumex crispus nu en dan kleine tandjes aan den voet der vruchtkleppen, maar bij Rumex Sagorskii zijn ze dikwijls veel duidelijker, dan ik ze ooit bij Rumex crispus zag. Ik wil trachten hiervoor een verklaring te geven. Rumex sangwineus heeft wel ongetande vruchtkleppen, maar behoort een groep van socrten, waarbij de vruchtkleppen in den regel getand zijn, want de naaste verwanten van Rumex sanguineus zijn behalve Rwmex conglomera- tus ook Rumex obtusifolius, Rumex pulcher enzoovoorts. In deze soortengroep schijnt de ontwikkeling der bloemdektanden ten deele afhankelijk te zijn van de grootte der bloemdekken, want bij dezelfde soort, ja, zelfs bij hetzelfde exemplaar bemerken we, dat de kleinere bloemdekken naar verhouding korter getand zijn dan de grootere. We mogen dus veronderstellen, dat Rumex sanguineus wel kleine tandjes aan het bloemdek zou vertoonen, als de bloemdekken grooter waren. Nu is Rwmex Sagorski veel grooter en vooral veel breeder van bloemdek dan Rumex sanguineus. Het is dus mogelijk, dat een
247
zwakke tanding, die in Rumex sanguineus door de kleinheid der bloemen onderdrukt wordt, in Rumex Sagorskit tot uiting komt. (Zie blz. 263, Plaat II, fig. 5 en 6.)
In verband met deze bloemdektandjes van Rumex Sagorskit wil ik hier mededeelen, wat mijn meening is over de Rumex wippra- énsis die Jansen en Wachier als inlandsch vermelden in jaar- gang 1913 van dit tijdschrift op bladzijde 127 (ht. 10). Ik heb namelijk de twee exemplaren van Jansen en Wachter ter inzage gehad en na nauwkeurig onderzoek houd ik hun plant van Kra- lingsche Veer voor Rwmex Sagorskit en de plant van den Bosch- polder bij Rotterdam voor Rumex Schulzei (zie § 6). Evenwel heb ik bij mijn laatste determinatie even getwijfeld of wij hier niet te doen zouden kunnen hebben met een bastaard van Rumex crispus en een kleinbloemige Rumex silvester, Aangezien echter deze laatste nog nooit bij Rotterdam gevonden is, houd ik deze determinatie voor zeer onwaarschijnlijk. Over de moeilijkheid van. deze onder- scheiding sprak ik reeds in het begin van deze paragraaf, en zal ik ook nog iets zeggen in § 6.
Reeds vroeger (lit. 6, blz 116) merkte ik op, hoe onwaarschijn- lijk het is, dat tripelbastaarden te herkennen zullen zijn. Het is niet te verwachten, dat Rumex-bastaarden bij uitzaaling van de weinige goede vruchten, die ze ontwikkelen, constant zullen zijn. De proeven, die ik in deze richting genomen heb, bevestigen dit vermoeden geheel. Ik hoop hierop later terug te komen. Wordt dus een bastaard met een der stamsoorten of met een derde soort be- stoven, dan zullen de nakomelingen eveneens zeer verschillend zijn en ook niet te onderscheiden zijn van splitsingsproducten van den bastaard. Wanneer bovendien bij een bastaard of bij zijn na- komelingen kenmerken optreden, die de stamsoorten niet vertoo- nen (en ook dit heb ik bij zaaiproeven geconstateerd) dan zullen op die wijze dikwijls tripelbastaarden nagebootst worden. Daar- om heb ik in de interpretatie van zoogenaamde tripelbastaarden niet het minste vertrouwen, zelfs al toonen ze zeer duidelijk de kenmerken van drie soorten in zich vereenigd.
Aangezien door verschillende omstandigheden de exemplaren
248
van dezen bastaard uit de herbaria der verschillende floristen mij niet alle ter beschikking staan, is het mij niet mogelijk een bij benadering volledig overzicht van de vindplaatsen van Rumex Sagorskii te geven en wil ik mij beperken tot het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging en mijn eigen herbarium. en verder slechts verwijzen naar de hierboven by Rumex wip- praénsis vermelde plant.
Zwolle, 1893, verzameld door Ch. Carmiggelt, in het herba- rium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Sleeuwijk 1914, verzameld door Danser en Henrard, in herbarium Danser, nummer 250.
Gorinchem 1914, verzameld door Danser en Henrard, in her- barium Danser, nummer 2551 en 2552.
Papendrecht 1915, verzameld door Danser, Henrard en Kloos, in herbarium Danser, nummer 3727 en 3728.
Kapelle op Zuid-Beveland, 1920, verzameld door M. L. Evers- dijk, in herbarium Danser, nummer 3954.
Ingber in Zuid-Limburg, 1921, verzameld door Danser, in her- barium Danser, nummer 3953.
§ 6. RUMEX SCHULZEI (CRISPUS x CONGLOMERATUS)
Omtrent de moeilijkheid der onderscheiding van Rumex Schulzei en Rwmex Sagorskti sprak ik reeds in de vorige paragraaf. Omtrent de moeilijkheden, die zich kunnen voordoen bij de onderscheiding van Rumex Schulzei en Rumex acutus is hetzelfde te zeggen als bij Rumex Sagorskit. Ook bij dezen bastaard is het voorkomen van tandjes aan de bloemdekken opmerkelijk en de verklaring, die ik er voor wil geven is dezelfde, als die ik bij Rwmex Sagorskii gaf. Al deze moeilijkheden spiegelen zich af in de verschillende inter- pretaties, die te geven zijn van de planten, die Jansen en Wachter als Rumex wippraënsis benoemden, en waarover ik in de vorige paragraaf sprak
Wie Rumex Schulzei zoeken wil, lette op een plant, die den habitus van Rwmex conglomeratus paart aan de afmetingen van Rumex crispus, Men lette vooral op het voorkomen tusschen de stamouders
249
en late zich niet afschrikken door de kleine tandjes aan de bloemdek- ken. Van Rumex acutus is deze bastaard steeds te onderscheiden door het gemis aan diep-hartvormige wortelbladeren. Van Rumex Sagorskit zal hij in den regel te onderscheiden zijn door de wijder uitstaande takken en hoogere bebladering. Zie ook blz. 263, Plaat Ii, figuur 7 en 8.
Bij de opgave der vindplaatsen moet ik mij op dezelfde wijze beperken als bij Rumex Sagorskit.
‘s-Gravenhage, 1855, verzameld door De Bruyn, in het herba- rium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Groningen, 1919, verzameld door L. J. Toxopeus, in herbarium Danser, 3 planten, de nummers 3250, 3251 en 3253.
Oude-Bildtdijk onder Sint- Jacobi-Parochie, 1919, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 3240.
Gorinchem, 1914, verzameld door Danser en Henrard, in her- barium Danser, nummer 2553.
Tusschen Rotterdam en Kralingsche Veer, 1919, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 3247.
Tusschen Rotterdam en IJselmonde, 1912, verzameld door Danser, in herbarium Danser, de nummers 673, 674 en 675.
Kapelle op Zuid-Beveland, 1920, verzameld door M. L. Evers- dijk, in herbarium Danser, nummer 3951. Dit herbarium- materiaal is zeer gebrekkig en de onderscheiding van Rwmex Sagors- kit daarom zeer twijfelachtig.
Gulpen in Zuid-Limburg, 1921, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 3952.
Bovendien kweekte ik een flinke plant van Rwmex Schulzei op uit een wortel, dien ik kreeg van den Heer E. Bouma te Franeker en die gevonden was bij Tjummarum (zie nummer 3959 van mijn herbarium).
Van de plant, die ik verzamelde tusschen Rotterdam en I Jsel- monde in 1912, heb ik den wortel in mijn tuin geplant en hieruit heeft zich in 1913 een flinke veelstengelige plant ontwikkeld, waar- van ik veel verzameld heb voor mijn herbarium (de nummers 914,
915 en 916).
250
De plant van Oude-Bildtdijk is het, waarop ik op bladzijde 245 doelde, toen ik sprak van een plant van Rumex Schulzei, die ik zonder kennis der omstandigheden zeker voor Rumex Sagorskii aangezien zou hebben. Ik heb den wortel van deze plant in mijn tuin geplant en in 1920 is er een flinke plant uit opgegroeid, die bij volledige ontwikkeling toch een echte Rumex Schulzei bleek te zijn.
De plant van Kralingsche Veer (nummer 3247) determineerde ik eveneens als Rumex Sagorski1. Uit den wortel groeide evenwel! in 1920 een tengere plant op, die door zeer wijde vertakking en hooge bebladering Rumex Schulzei bleek te zijn (zie nummer 3956 van mijn herbarium).
De Heer Toxopeus stuurde mij bovendien nog twee wortels, door hem in 1919 verzameld bij Tjamsweer (niet ver van Groningen), die beide in 1920 in mijn tuin tot flinke planten van Rumex Schulzei uitgroeiden (de nummers 3957 en 3958 van mijn herbarium).
§ 7. RUMEX WEBERI (HYDROLAPATHUM x OBTUSI- FOLIUS)
Over de ontdekking van dezen bastaard voor ons land sprak ik reeds in jaargang 1916 van dit tijdschrift (lit. 7). Zooals men be- begrijpt, was de plant, die ik in 1916 vond tusschen Naarden en Muiden, een buitengewoon duidelijk exemplaar, en daar zij mij in staat stelde ook vroeger gevonden planten als Rumex Weberi te herkennen, twijfelde ik niet, of deze bastaard zou mij in het vervolg niet meer ontgaan. De herkenning is evenwel moeilijker gebleken, dan ik gedacht had; daarom wil ik hier opsommen, wat ik verder van Rumex Weberi heb gevonden, en zoo kort mogelijk mededeelen, wat deze vondsten en het verder kweeken van Sen | in mijn tuin mij geleerd hebben.
Den 7den Juli 19!9 vond ik aan een sloot ten Oosten van Naarden een tweede plant van Rumex Weberi, die wel-is-waar pas in het eerste begin van den bloei was en grootendeels nog in knop stond, maar toch door de veel breedere, aan den voet afgeronde wortel- bladeren, de breede hartvormige onderste stengelbladeren en de ijle aroote pluim, tegelijk met een Hydrolapathum-achtige forschheid,
251
zóó op mijn eerstgevonden plant geleek, dat ik haar onmiddellijk als Rumex Weberi herkende (nummer 3274 van mijn herbarium). Ik heb een stuk van het wortelstelsel van deze plant in mijn tuin over- gebracht en hieruit in 1920 een groote typische plant verkregen (zie nummer 3960 van mijn herbartum). Het is evenwel opmerkelijk en van belang voor de rechtvaardiging van mijn verdere determina- ties, dat aan geen enkel bloemdek tanden te vinden waren. De eerst gevonden plant had immers aan enkele bloemdekken duidelijk tanden. Den 23sten Juli van hetzelfde raar vond ik Rumex Weberi in verscheidene exemplaren tusschen de stamsoorten aan de Houke- sloot bij Sneek. Rumex obtusifolius had hier opstaande takken en dus smalle pluimen en ook Awmex Weberi had nus malle pluimen, veel smallere dan Rumex Hydrolapathum. De planten bloeiden volop, maar van bloemdekvorming was nog weinig te zien, hetgeen een echt bastaardkenmerk is. De bladeren waren veel smaller dan bij de vorige door mij gevonden exemplaren. Toch waren door aller- lei bijkomstige kenmerken, zooals de kleur der pluimen en de vorm der bladeren, alle exemplaren goed te onderkennen van de omstaande Rumex Hydrolapathum. Ik verzamelde slechts één plant voor mijn herbarium (nummer 3273) en plantte den wortel in mijn tuin. In 1920 is daaruit een plant ontwikkeld, die al de bijkomstige, afwijkende kenmerken van de wilde plant niet vertoonde, maar door breedbladigheid, wijdgetaktheid en bloemdekvorm geheel overeen- kwam met de plant van Naarden. (Zie nummer 3961 van mijn her- barium.) Deze verandering verwonderde mij niet, daar ik vaker meende opgemerkt te hebben, dat Rumuices en Polygona onder den invloed van zeer vochtige standplaats smaller van blad worden en meer opgericht van takken. Het vorige exemplaar van Naarden stond ook in het water, maar tevens in de schaduw van wilgen, en schaduw veroorzaakt weer wijdgetaktheid en breedbladigheid. Het vroeger vermelde exemplaar (lit. 7) stond op een zonnige, maar juist ook weer drogere plaats.
Den derden Augustus van hetzelfde jaar vond ik een plant van Rumex Weberi bij Rotterdam (nummer 3272 van mijn herbarium).
25)
Zi stond op vochtigen veengrond, niet dadelijk aan het water en op een zeer open standplaats. Zij geleek veel op de planten van Sneek, maar was wat wijder getakt, breeder van blad en verder ont- wikkeld en evenals de planten van Sneek donkerrood. Den wortel van deze plant heb ik in mijn tuin geplant, maar hij is niet meer uitgeloopen en vóór het volgende voorjaar gestorven.
Op | September 1919 ontdekte ik tusschen Naarden en Bussum een klein moerasje, waarin ik tusschen het lage riet een groot bosch vreemde Rumices gewaar werd. Bij nader onderzoek zag ik over- rijpe exemplaren van Rumex conglomeratus, crispus, Friesit en Hydrolapathum en boven deze alle uit eenige tientallen exemplaren, die op Rumex Hydrolapathum geleken, alleen veel slanker en hooger waren en bovendien een pluimontwikkeling vertoonden, zooals we dat bij bastaarden gewend zijn. De planten waren reeds in een ver- gevorderd stadium van ontwikkeling; van de stengelbladeren waren aan- de meeste planten alleen verdorde resten te vinden; de slechtst ontwikkelde bloemdekken waren ten deele reeds afgevallen, een groot deel viel bij aanraking dadelijk af. Enkele dergelijke exemplaren vond ik in en bij hetzelfde moerasje op grooteren afstand verspreid. Door de moerassige standplaats waren natuurlijk miet alle planten te bereiken en zelfs de bereikbare kon ik niet alle verzamelen en meenemen. Ik begreep dadelijk, dat ik hier te doen had met een zonderling verschijnsel inde Rumex-wereld. Dezelfde Rumex Hydro- lapathum, die in ons land zoo zelden bastaarden vormt, en waarvan ik alleen bij Sneek meerdere bastaarden bijeen gezien had, scheen hier zoo welwillend te zijn, op een klein stukje grond een heel bastaardenbosch tot ontwikkeling te brengen. Ik verzamelde daarom 8 planten, droogde de pluimen voor mijn herbarium en plantte de wortels in mijn tuin. Ik had een vermoeden, dat de planten, waarvan de best ontwikkelde bloemdekken breeder waren en meer maximus- achtig, later Rumex Schreberi zouden blijken te zijn, die met smallere vruchtkleppen daarentegen Rumex Weberi. Dit is ook juist gebleken. Hier wil ik kort vermelden wat mijn ervaringen waren met de planten, die ik later als Rwmex Weberi determineerde.
Nummer 3283. Een kleine, tengere plant, die in habitus eenigs-
253
zins met Rumex crispus overeenkwam, maar kantiger was van sten- gel en smal-driehoekig van kleppen, en die daardoor op een tengere Rumex Hydrolapaihum geleek. Zewas duidelijk steriel, maar schijn- baar regelmatig ontwikkeld, doordat geen enkel bloemdek goed ont- wikkeld was en de minst ontwikkelde reeds waren afgevallen. Ik had eenige hoop, dat het misschien een bastaard met Rumex con- glomeratus zou zijn. In 1920 ontwikkelde zich uit den wortel een zeer groote plant, die veel smalbladiger was dan alle Rumex Webers, die ik toen gezien had, maar toch weer duidelijk te breedbladig was voor een Rumex Schreberi. De bladeren waren evenwel een weinig kroes. Toen de pluim volledig ontwikkeld was, waren de vertakking en de bloemdekvorm zoodanig, dat de plant niet anders dan Rumex Weberi kon zijn. Rumex Weberi moet dus soms bedrieglijk smal- bladig en zwak gekroesd kunnen zijn. Deze laatste eigenschap zal ongetwijfeld geërfd zijn van de Rwmex H ydrolapathum, die deel had aan de vorming. (Zie nummer 3962 van mijn herbarium.)
Nummer 3276. Een plant als de vorige, maar forscher. Door de bezemvormige bloeiwijze en den vorm der zeer weinig ontwikkelde bloemdekken herinnerde zij aan Rumex obtusifolius; de weinige goed ontwikkelde bloemdekken geleken het meest op die van Rumex Hydrolapathum; de weinige aanwezige wortelkladeren waren smal- lancetvormig, maar donkergroen en met een weinig verbreeden voet. De plant is in den volgenden winter gestorven. In verband met de vorige en volgende planten aarzel ik niet deze plant als Rumex Weberi te benoemen. Er zijn geen redenen om er een crispus- of conglomeraius-bastaard in te zien.
Nummer 3277. Deze plant geleek zeer op de vorige (nummer 3276). De dorre resten van stengelbladeren schenen breed, de wei- nige na den bloei uitgeloopen wortelbladeren waren smal-lancet- vormig, maar dun en donkergroen. De wortel bracht in 1920 een groote plart tot ontwikkeling, die mij hetzelfde toonde als die uit nummer 3283. Alleen waren de bladeren nog iets smaller en kroezer. Ik zou deze plant vóór den bloei voor een breedbladige Rumex Schreberi gehouden hebben, als niet enkele stengelbladeren duidelijk hartvormig geweest waren en enkele wortelbladeren te breed. Toen
| 254 i
de pluim begon te rijpen, was aan den habitus en aan den vorm der vruchtkleppen in verschillende stadiën van ontwikkeling duidelijk de invloed van Rwmex obtusifolius te zien. Ook deze plant moest dus Rumex Weberi zijn (zie nummer 3963 van mijn herbarium).
Nummer 3278. Deze plant was tengerder van bloeiwijze en deed in habitus meer aan Rumex crispus denken, daarentegen wat de bloemdekken betreft meer aan Rwmex obtusifolius. De neiging tot het vormen van tandjes was aan deze plant duidelijk merkbaar, een duidelijk tanding ontbrak echter ook hier. Dat de pluimen ook minder op Rwmex obtusifolius geleken, was ten deele daarvan het gevolg, dat de minst ontwikkelde bloemdekken, die het meest den invloed van Rumex obtusifolius verraden, hier waren afgevallen. In 1920 verkreeg ik wit den wortel een groote plant, waarmee ik dezelfde ervaring opdeed als met die uit nummer 3283. Ook nu was duide- lijker een neiging tot het vormen van tandjes merkbaar dan bij de andere planten. Ik moet dus ook deze plant als Rumex Weberi beschouwen (zie nummer 3964 van mijn herbarium).
De andere 4 planten zal ik bespreken bij Rumex Schreberi ($ 8).
De groote overeenkomst tusschen de 4 besproken planten toont mij, dat hier geen vergissing in het spel kan zijn. Het verschil tegenover de daarvóór genoemde planten van Naarden, Sneek en Rotterdam kan ik niet verklaren: het is misschien een gevolg van de andere geaardheid der stamsoorten daar ter plaatse, die zich dan ook uitte in het onverwacht groote aantal bastaardplanten. Alles, wat ik hier medegedeeld heb, toont wel, hoe overheerschend het uiter- lyk van Rumex Hydrolapathum in zijn bastaarden kan zijn. In mijn vorige mededeeling over Rumex Weberi, (lit. 7) veronderstelde ik, dat het weinig getand zijn der vruchtkleppen een gevolg was van het feit, dat de Rumex obtusifolius, die den bastaard had voort- gebracht, een Rumex silvester was. Dit is al zeer onwaarschijnlijk, gezien wat ik in mijn vorige mededeeling (lit. 8) over de verspreiding van Rwmex silvester gezegd heb. In het genoemde moerasje tusschen Naarden en Bussum kwam zeker geen Rumex silvester voor, wèl echter Rumex Friesii, en de Rumex Weberi was er nog minder getand dan mijn eerste plant van dezen bastaard. Een andere ver-
255
onderstelling, die in mij is opgekomen, en die ook bij een ander zou kunnen opkomen, is, dat de4behandelde planten uit dit moerasje geen Rumex Weberi waren, doch een andere bastaard, bij voor- beeld die met Rumex conglomeratus; dit acht ik echter te onwaar- schijnlijk om het hier nader te overwegen.
De voorloopige beschrijving, die ik destijds gaf (l. c. pag. 173), typeert voor mij de plant niet goed meer. Ik kan nu omtrent Rumex Weberi nog slechts het volgende zeggen.
Rumex Weberi gelijkt overwegend op Rumex Hydrolapathum, verschilt echter in de eerste plaats door de breedere bladeren; een deel der wortelbladeren heeft een afgeronden of hartvormigen voet, ° de onderste stengelbladeren hebben steeds een hartvormigen voet. De bloeiwijze is meest wijdgetakt, veel ijler dan bij Rumex Hydro- lapathum. De bloemdekken zijn slecht ontwikkeld, de plant is bijna geheel steriel. De bijna niet ontwikkelde bloemdekken hebben op- vallend tongvormige slippen, de goed ontwikkelde zijn breeder dan bij Rumex Hydrolapathum, vooral aan den voet verbreed, zelden zwak getand, aan den top vaak uitgetrokken Voor de onderscheiding van Rumex Schreberi zie men de volgende paragraaf. Zie ook blz.
263, Plaat II, figuur 9 en 10.
§ 8. RUMEX SCHREBERI (CRISPUS x HYDROLAPATHUM)
Over dezen bastaard deelde ik reeds een en ander mede naar aan- leiding van een door Henrard uit Rumex Hydrolapathum ver- kregen exemplaar (lit. 7). Sedert heb ik Rumex Schreberi slechts gevonden tusschen de in de vorige paragraaf behandelde Rumex Weberi, die ik vond tusschen Naarden en Bussum in 1919. Van de 8 planten, die ik toen verzamelde en waarvan ik de wortels in mijn tuin overbracht, heb ik er later 4 als Rumex Schreberi benoemd. Het is me gebleken, dat deze 4 planten evenzeer op Rumex Hydro- lapathum geleken als Rumex Weberi. Ze waren evenals Rumex Weberi dadelijk als bastaard te herkennen door hun groote steriliteit en de gebrekkige ontwikkeling der bloemdekken, maar vertoonden overigens zóó weinig afwijkends, dat ze slechts met de grootste oplettendheid van Rumex Weberi te onderscheiden waren. De plant
256
van Henrard was wat duidelijker als bastaard van Rumex crispus te herkennen. Wat hiervan de oorzaak is, is me niet bekend. De omstandigheden, waaronder de plant groeide, zijn mij niet zoo goed bekend, dat ik het verband tusschen haar eigenschappen en deze omstandigheden zou kunnen aantoonen of ontkennen. Toch is de gelijkenis met de door mij uit wortels opgekweekte planten in veel opzichten treffend.
Om duidelijk te maken, waarom ik de 4 Naardensche planten als Rumex Schrebert beschouw, zal ik van deze planten hier een korte bespreking geven, zooals ik ook in de vorige paragraaf deed me’ de planten, die iater Rumex Weberi bleken te zijn.
Nummer 3279. Van deze plant vermoedde ik bij het verzamelen reeds, dat het een Rumex Schreberi was, om de crispus-achtige hab:- tus der pluim en de buitengewone smalheid der kleine bladeren, die zich kier en daar in het onderste deel der pluim bevonden. De verdorde stengelbladeren schenen sterk gekroesd geweest te zijn. Geheel ontwikkelde bloemdekken waren niet aanwezig, de best ont- wikkelde waren echter reeds een weinig maximus-achtig. fk heb van deze plant den wortel in mijn tuin gebracht en er is in 1920 een zware bladrozet uit ontwikkeld, die opvallend crispus-achtig was. De bladeren waren alle smaller en kroezer dan bij Rumex Hydrolapaihum. Er vorm den zich geen stengels en, daar ik de deter- minatie voor zeker hield, heb ik de plant ook niet langer bewaard. Van de bladeren heb ik niets verzameld voor mijn herbarium.
Nummer 3280. Ook deze plant deed mij dadelijk aan Rumex Schreberi denken. Ze stond buiten het moerasje aan een slootkant en had nog verscheidene goede stengelbladeren. Deze waren donker- groen en duid lijk kroes. De stengel was veel tengerder, de pluim smaller dan bj Rumex Hydrolapathum. Ex waren geen volledig ontwikkelde bloemdekken; de verst ontwikkelde waren reeds maxi- mus-achtig; geen enkel had een uitgetrokken top. In 1920 ont- wikkelde zich in mijn tuin uit den wortel een forsche plant met meerdere stengels. De wortelbladeren waren eerst smaller dan bij Rumex Hydrolapathum, later ontwikkelden zich ook breedere. Er waren echter geen hartvormige bij. De onderste stengelbladeren
257
waren evenals bij Rumex H ydrolapathum ten deele zwak hartvormig; de verdere bladeren waren duidelijk cvispus-achtig in vorm en kleur. De bloeiwijze was veel bezemvormiger dan bij de op hetzelfde bed gekweekte Rumex Weberi en de bloemdekken waren aan den top veel minder uitgetrokken. Ofschoon de bladeren gemiddeld breeder leken dan by Rumex Hydrolapathum, waren er overigens geen ken- merken, die op Rumex Weberi wezen. Daarom houd ik ook deze plant voor Rumex Schreberi. Geheel ontwikkelde bloemdekken kwamen ook aan de gekweekte plant niet voor. (Zie nummer 3965 van mijn herbarium.)
Nummer 3281. Reeds om de smalle, kroeze bovenste stengel- bladeren en den cr1spus-achtigen habitus determineerde ik deze plant els Rumex Schreberi. De bloemdekken waren bovendien ten deele verder ontwikkeld dan bij de vorige twee planten en wezen niet op Rumex Weberi. Uit den wortel is in 1920 een plant opgegroeid, die in alle deelen den invloed van Rumex crispus verried. Ze was in t algemeen smaller van blad dan de vorige planten en geleek daar- door minder op Rumex Weberi. Cok aan deze plant vond ik geen enkel volledig ontwikkeld bloemdek. (Zie nummer 3906 van mijn herbarium.)
Nummer 3282. Deze plant vertoonce dezelfde kenmerken als de vorige. Alleen waren er vele geheel ontwikkelde bloemdekken tusschen de andere. Deze hadden opvallend breed-driehoekige vrucht- kieppen en bijna nooit een uitgetrokken top. Van deze plant, die op de vindplaats het best herkenbaar was als een Rumex Schrebert, heeft de wortel in 1920 wel een groote bladrozet gevormd, maar geen stengels. De bladeren van deze rozet waren breeder en ook kroezer dan bij Rumex Hydrolapathum en smaller dan bij Rumex Weberi. Er is niet van verzameld voor mijn herbarium.
Wat ik van deze 4 planten leerde, kan ik als volgt samenvatten. Rumex Schreberi gelijkt even sterk op Rumex Hydrolapathum als Rumex Weberi en onderscheidt zich op dezelfde wijze door de groote onvruchtbaarheid. Rwmex Schreberi onderscheidt zich van Rumex Weberi door het ontbreken van hartvormige wortelbladeren, of- schoon alle bladeren nu eens smaller, dan weer breeder kunnen zijn Nederl. Kruidk. Archief. 1921. 17
258
dan bij Rumex Hydrolapathum. De gekroesdheid is over het al- gemeen sterker dan bij Rumex Weber, maer ook deze laatste kan gekroesd zijn, evenals Rumex H ydrolapathum (lit. 8, 87). De pluim van Rumex Schrebert is meer bezemvormig en minder wijd getakt, maar ook de pluim van Rumex Weberi kan bezemvormig zijn (zie § 7). De goed ontwikkelde bloemdekken missen bijna geheel den uitgetrokken top, die juist voor Rumex Weberi kenmerkend is. De half ontwikkelde bloemdekken kebken, evenals bij Rumex Weberi al of niet een uitgetrokken top. Bij Rumex Schreberi zijn de geheel ontwikkelde bloemdekken opvallend maximus-achtig door de breed driehoekige vruchtkleppen; soms zijn de kleppen zelfs een weinig rondachtig. Korte tandjes kunnen aanwezig zijn, terwijl juist bij Rwmex Webers dikwijls ieder spoor van tanden ontbreekt. Het kenmerk der tanding en dai van de gekroesdheid der bladeren, waarvan men a priori zoo veel zou verwachten voor de onderschei- dimg van Rumex Schrebert en Weberi, laten ons in de practiuk dus in den steek. (Zie ook blz. 263, Plaat II, figuur I! en 12.)
Vóór mij is Rumex Schreberi reeds gevonden door Wachter tusschen Rotterdam en Rhoon in 1917. Deze vondst is door Jansen en Wachter reeds vermeld in jaargang 1917 van dit tijdschrift (lit. 11). Ik heb de herbariumplant van Jansen en Wachter ge- terwijl de bloemdekken rijkelijk ontwikkeld zijn, hier en daar met geheel ontwikkelde, vruchtdragende ertusschen, zijn de stengel- bladeren nog vrijwel onbeschadigd aanwezig. Ik twijfel dan ook niet zien; zij vertoont een voor Rwmex-bastaarden ideale ontwikkeling: in ‘t minst aan de determinatie als een bastaard aan Rume x crispus en Hydrolapathum. Jansen en Wachter voegen evenwel aan deze determinatie nog een opmerking toe, waarmede ik het ten deele in ’t geheel niet eens ben, en wel dit: „Wij houden de plant voor bovengenoemden bastaard en wel den vorm Murbeckii Beck, die tusschen den intermediairen vorm (R. Schreberi Hausskn.) en R. hydrolapathum L. instaat. De diagnose daarvan staat o.a. in Asch. en Graebn. IV, p. 730.” Wat ik namelijk wilde opmerken is, dat de plant niet Rumex Murbeckii, maar Rumex Schrebert moet heeten. De determinatie van Jansen en Wachter is echter niet
259
alleen verklaarbaar, maar zij was zelfs onvermijdelijk, wanneer Jansen en Wachter de plant determineerden met den Synopsis van Ascherson en Graebner en niet nagingen, hoe de naam Rumex Murbeckit is ontstaan. Ik ben echter in de gelegenheid ge- weest, dit na te gaan in de Icones van Reichenbach (lit. 14) en wil dit meedeelen, voornamelijk als waarschuwing tegen de licht- vaardige wijze, waarop Beck bastaarden benoemt.
De bastaard van Rumex crispus en Hydrolapathum is het eerst beschreven door Haussknecht (lit. 9) en benoemd als Rumex Schreberi. Haussknecht bedoelde met dezen laatsten naam in het geheel niet een bijzonderen vorm, doch geeft duidelijk te kennen dat het een binominum is, waaronder hij alle bastaarden van Rumex crispus en Hydrolapathum samenvat, geheel overeenkomstig met wat hij doet bij andere veelvormige bastaarden, waarvan hij be- paalde vormen zelfs noemt en beschrijft.
Beck heeft nu de authentieke exemplaren in het herbarium van Haussknecht gezien en hieruit blijkbaar opgemaakt, hoe Rumex Schreberi er altijd moet uitzien. In het herbarium der Duitsche Universiteit te Praag heeft hij echter een exemplaar van dezen bastaard gevonden, dat verzameld is door Murbeck in Zweden, en dat afwijkt van de authentieke exemplaren van Haussknecht, zijns inziens ,,R. hydrolapathum praeponderantem demonstrans.”’ Dit was voldoende voor Beck om op dit ééne herbarium-exemplaar zijn Rumex Murbeckii te grondvesten en deze te plaatsen naast Rumex Schreberi. De beschrijvingen, die Beck geeft van Rumex Schreberi en Murbeckii, staan dan ook in ‘t geheel niet tegenover elkaar of slechts in kleinigheden, die bij een bastaard-Lapathum tot de gewoonste variaties gerekend worden. En wie gewend is met Rumex-bastaarden om te gaan en ze vaak verzameld heeft voor zijn herbarium, weet wel, dat de meerdere of mindere gelijkenis met de stamouders iets is, dat dikwijls afhangt van het stuk van de plant, dat men voor het herbarium heeft uitgekozen, of van de wize, waarop men het gedroogd heeft, of van het stadium van ontwikke- ling, waarop de plant zich bevindt. Slaan we de beschrijving van Haussknecht zelf op, dan blijkt ze ook heel wat meer speling toe
17*
260
te laten dan die van Beck en de beschrijving van Rumex Murbeckii gemakkelijk te omvatten. Bestond de naam Rumex Murbeckii dus niet, dan zou niemand aarzelen het bewuste exemplaar, waarop Beck zijn Rumex Murbeckii grondvestte, als Rumex Schreberi te benoemen. Ik beschouw daarom den naam Rumex Murbeckii als een geheel onnoodig binominum voor één exemplaar van Rumex Schreberi, dat van de authentieke exemplaren van Haussknecht een weinig, doch van de authentieke beschrijvingen niet afwijkt en de naam Rumex Murbeckii moet dus onder de synonymen van Rumex Schrebert gerangschikt worden. Beck heeft hier de algemeen misprezen methode gevolgd, die Gandoger in zijn Flora Europae heeft toegepast.
Ascherson en Graebner hebben deze benoeming van Beck overgenomen en ervan gemaakt dat Rwmex Schreberi de zuiver intermediaire vorm is, Rumex Murbeckii daarentegen de vorm, die dichter bij Rumex Hydrolapathum staat en „wohl nur iibersehen” is, zoodat een indeeling verkregen is, die een aangename gelijkenis vertoont met hun indeeling van Rumex maximus. Ik houd het er evenwel voor, dat het uiterlijk van Rumex Hydrolapathum in Rumex Schreberi wel altijd overwegend zal zijn, natuurlijk nu eens meer en dan eens minder, en dat zelfs een verbeterde indeeling volgens de gelijkenis met de stamouders wel nooit iets van een natuurlijke in-
deeling zal hebben.
§ 9, RUMEX WACHTERI, NOVA HIBRIDA (OBTUSIFOLIUS x ODONTOCARPUS)
Die 15 mensis Julii anni 1921 Wachter invenit prope Rottero- damum urbem Lapathum conspicuum, quod mihi misit mensi Decembri eiusdem anni et quod evidenter hibrida est Rumicis ob- tusifolii et odontocarpi. Planta ostendit evolutionem paniculae vitiosam, quae notat hibridas omnes huius subgeneris et quam novit, quisque lapathologus; ceterum intermedia est inter species supra nominatas. In loco, ubi Wachter invenit hanc hibridam, Rumex obtusifolius est vulgatissimus, Rumex odontocarpus autem saepe advena. Cum maxime verisimile est (ut infra videbimus)
261
Wachterum hanc hibridam primum invenisse, licet mihi eam nominare et describere ut sequitur.
Rumex Wachteri, hibrida Rumicis Taide et odontocarpi. In omnibus partibus speciebus parentibus intermedius est, sterilitate excepta, qua ipsa hibrida videtur. Foliis magis ad Rumicem obtusifolium, floribus magis ad Rumicem odontocarpum vergit. Statura, ramificatione et foliis Rumici acuto, hibridae Rumicis obtusifolii et crispi, simillimus est; quod nequaquam mirabile est, cum etiam Rumex odontocarpus Rumici crispo in his partibus similis est. Planta multo elatior est quam Rumex obtusifolius, quod heriditate accepit a Rumice odontocarpo, sed multo robustior est quam haec species et caules crassos, nodosos, valde sulcatos ostendit Rumicis obtusifolii. (In planta Wachteriana caules plus quam metrum alti sunt, basique circa 12 millimetra crassi.) Panicula latior est quam in Rumice odontocarpo et ramos fert longiores quam in hac "specie, sed-gracilior et magis aperta est quam in Rumice obtusifolio. Folia caulina inferiora oblonga sunt, sub medio latissima, apice acuta, basi profunde cordata; folia superiora gradatim angustiora fiunt, basi minus cordata, apice acutiora; summa lanceolata sunt, maximam latitudinem supra basim habent et basi rotundata vel attenuata sunt. Folia omnia fere tam plana sunt quam in Rumice obtusifolio, margine paulo tantum undulata vel crispa. Foliorum caulinorum inferiorum petioli fere tertiam partem laminae longi- tudinis attingunt; petioli foliorum superiorum gradatim breviores fiunt, sed etiam folia summa conspicue breviter petiolata sunt. Panicula fere efoliata est. Racemi basi tantum interrupti sunt, -maxima parte continui. Perigonia evoluta sunt iis Rumicis Friesii et Rumicis acuti nonnihil similia, sed colore, nervatura et praecipue dentibus originem e Rumice odontocarpo indicant. Longitudo florum perfectorum variat inter 4 et 6 millimetra. Praeterea multi flores minores imperfecti adsunt in diverso ‘statu evolutionis. Pedicelli florum perfectorum subgraciles sunt; eorum Jongitudo variat inter 4 et 8 millimetra; prope pederr articulationem paulo tantum incrassatam offerunt. Valva anterior basi fere truncata est, parte: basali lata, utrinque ornata dentibus 4, 5 vel 6 € basi lata
262
acuminatis, saepe lateraliter connatis, rarissime subulatis, dimidia latitudine valvae plerumque brevioribus rarissime longioribus Pars apicalis est integra, iam paulo protracta, brevior et angustior ut in Rumice odontocarpo, iam longior, latior et obtusior, ut in Rumice obtusifolio. Perigonium maturum granula 3 magna ovata offert, anterius quorum crassius. Nervatura conspicue reticulata, paulo elevata: Vide tabulam II, icones 1, 2, 3 et 4.
Nescio quae subspecies Rumicis obtusifolii peperit hanc hibridam. Racemi paulo tantum rubelli et granula crassa indicant varietatem fluviatilem Rumicis silvestris, sed dentes in nonnullis perigoniis perfectis tam longi sunt, ut Rumicem Friesii in animum revocant. Ideo nolo hanc quaestionem hic discutare.
Perspicuum est, quare nominavi hanc hibridam in honorem Wachteri, floristae Rotterodamensis, bene meriti de scientia Rumicum Hollandicorum.
Planta Wachteriana duos caules ferebat, quae primo erant in herbario Jansen et Wachter sub numero 20921. Wachter mihi donavit unum, quem collocavi in herbarium meum sub numero 3967.
De hibridis inter Rumicem obtusifolium et Rumicem odonto- carpum nihil legi in auctoribus nisi quod dicit Beck (lit. 14) et quod fere immutatum tradunt Ascherson et Graebner (lit. 1).
Apud Beck (1. c. pag. 59) legimus:
Plaat II, alles 5 X vergroot.
Figuur 1. Rumex Wachteri; geheel ontwikkeld, middelmatig lang getand bloem- dek, van de voorzijde gezien.
. Vrucht van Rumex Wachteri,
. Rumex Wachteri; geheel ontwikkeld, kort getand bloemdek, van de voorzijde gezien.
. Rumex Wachteri; geheel ontwikkeld. lang getand bloemdek, van de achterzijde gezien.
. Rumex Sagorskii; geheel ontwikkeld bloemdek, van de voorzijde gezien.
. Vrucht van Rumex Sagorskii.
. Vrucht van Rumex Schulzei,
. Rumex Schulgei, geheel ontwikkeld bloemdek, van de zijkant gezien.
. Rumex Weberi; geheel ontwikkeld bloemdek van de vocrzijde gezien.
» 10. Vrucht van Rumex Weberi. ;
» It. Vrucht van Rumex Schreberi.
… 12. Rumex Schreberi; geheel ontwikkeld bloemdek van de voorzijde gezien.
NO CO my OA WI > W bdo
263
264
„60. RUMEX ODONTOCARPUS X OBTUSIFOLIUS a —
a. RUMEX WETTSTEINII Wildt in Ost. bot. Zeit. (1904) 380. — Habitu Rumicem silvestrem, foliis R.odontocarpum aequans. Ver- ticilli aphylli. Valvulae variabiles, nunc in apice productae, su- buiato-denticulatae, omnes calliferae vel partim ecallosae, — 3 mm longae, nunc parvae, integrae, plurimum ecallosae (an abortivae?) — Ex descriptione non sufficiente valvularum magnitudo notabilis, quae in parentibus indicatis multo maior (4—5 mm) invenitur. Simul statio non vulgaris in segetibus avena cultis (Moravia: pr. Saitz) cum Rumice odontocarpo et R. crispo, Rumice silvestri autem deficiente, concedit, vestigia parentium aliorum consequi.’’
Si revera Wildt tam indicat hanc hibridam, quam citat Beck, Rumex Wettsteinii certissime non est eadem planta ac Rumex Wachteri et verosimiliter non est hibrida aliqua Rumicis obtusi- folii. Ergo ius habeo hibridam Wachterianam binomino novo instruendi.
>
Door mij geziene, tevens geciteerde literatuur.
1, Ascherson, Paul, und Paul Graebner, Synopsis der mitteleuropäischen Flora, Vierter Band, (1908—13),
2. Bastetaer, D. A. van, Etudes sur quelques Rumex de la section Lapathum. Bulletin de la Société Royale de Botanique de Belgique, 1867, no. 3, pag. 369.
3. Bosch, R. B. van den, Het geslacht Rumex L. Nederlandsch Kruidkundig Archief, Serie I, deel I (1848).
4. Bruyn, A. J.de, Bijdrage over het geslacht Rumex. Nederlandsch Kruidkundig Archief, Serie I, deel 2 (1851).
5. Danser, B. H., Mededeeling op de vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging van 6 April 1915. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1914, bladzijde 57 (1915).
6. — Mededeeling op de vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging van 30 December 1915. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1915, bladzijde 103 (1916).
7, — Over Rumex fennicus, Rumex weberi en Rumex schreberi. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1916, bladzijde 161 (1917).
8, — Bijdrage tot de kennisder Nederlandsche Rumices. Nederlandsch Kruidkun- dig Archief, jaargang 1921, bladzijde 167 (1922).
9, Haussknecht, C., Beitrag zur Kenntnis der einheimischen Rumices. Mitthei- lungen der geographischen Gesellschaft (für Thüringen) zu Jena, III (1885).
13, 14,
265
. Jansen, P., en W.H. Wachter, Floristische Aanteekeningen VII, Rumex.
Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1913, bladzijde 91 (1914).
. — Floristische Aanteekeningen XIV. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaar-
gang 1917, bladzijde 229 (1918).
. Murbeck, S., Die nordeuropäischen Formen der Gattung Rumex. Botaniska
Notiser 1899.
Prodromus Florae Batavae, ed. II, Vol. I, pars 3 (1904). Reichenbach, L., et H. G. Reichenbach fil., Icones Florae Germanicae et Helveticae, Vol. XXIV (1909).
REGISTER:
Blz. Achillea millef. collina pannonica 34 Agaricus alnicola Sect. ........ 134 = GHEONIS IPGBs coosova0000600 136 — Ii Aeenios (OÙ socacssc0000s 134 — nycthemerus Vaill,.......... 140 — persicinus Lasch .... ...... 117 =" personati Saca aen 117 — pustulatus Pers............. 124 — sylvaticus Cooke ............ 137 Et TET OO 117 Agrostis alba subbiflora Kloos 113 Amarantus albus L. ......... . 87 — crispus Terrac ............. 88 = deflexus [Liet cons 87 == grails IDES soocasoacvause 88 — hybr. chlorost. pseudo-retrof. 88 — quitensis rufescens Th. ..... 87 -- retroflexus L. ............. 87 — vulgatissimus Spegazz, ...... 87 Ambrosia artemisiaefolia L. .... 108 =—apsilostachya Ganesan e 108 — psil. annua Maire ........ 110
— psil. perennis Kloos Anagallis arvensis viridiflora .... 104
Anchusa Barrelieri Vitm. ...... 105 Armillaria scruposa Fr. ........ 116 Astragalus Cicer L. ........... 92 Axyris amarantoides L......... 34
Blz. Boletus appendic. regius ....... 140 Brodiaea uniflora Engl. ........ 83 Buceras monspeliacum All. ..... 90
Callistephus chinensis N.abE... 33
Centaurea Apula Lam. ........ 112 — Melitensis L. Apula Rouy .. 112 — Mel. genuina Rouy......... 112 — Mel. polvcephala de W. ..... 112 — sessiliflora Lamk. .......... 112 = solstitialis L.........2....-- 34 Clavaria echinospora B.et P..... 143 — inaequalis Miill............. 143 — similis Boud. et Pat ........ 143 @litocybe: brumalisseeeeeeeeanee 119 — cyathiformis ............... 119 — flaccida Sows vann 118 — infundibuliformis Schff. ..... 119 — laccata sandicina Fr. ....... 118 — lenticulosa Gill. ............ 118 — lentiginosa Fr. ............. 118 — nimbatus Batsch. alba ...... 118 — Queletii Fr. ............... 118 squamulosan eee ee 119 — tornata Fr. .............--. 119 = vibeeindess ton ante ses 119 Codium mucronatum .......... 60 — mucr. atlanticum ..--....... 60
1 In dit register zijn uiet opgenomen de planten uit de alphabetische lijst
der Excursie om Arcen.
Synoniemen zijn cursief, nieuwe vormen vet gedrukt.
267
Blz. Codium mucr. californicun: .... 60 — tomentosum ............... 60 Collybia velutipes alba Cool .. 120 et lophilankine a. sexs oes: 120 Coniophora arida Cooke ....... 145 ze putaneum Fr........-.-...-- 144 Coprinus Boudieri Quél ....... 139 — gonophyllus Quél........... 139 — Hendersonu Berk. .......... 139 — nycthemerus Fr,............ 139 papillatus Er. wanten es 140 — sterquilinus Fr. ............ 140 Corticium bisporum v. H. et L.. 144 — chalybeum Fr. ............ 144 — isabellinum Eichl. ......... 144 Cortinarius helvolus Fr. ....... 135 em tentusWEns vennen les Goce: 135 — jantipes Secr... 136 — orellanus Fr. ..........---- 136 = goes |P Soocovcudadoncs 136 = guolkimaiws 18, Goooscocec00s 136 Coscinodiscus Rothii .......... 60 Cracca atropurpurea Gr. et Godr. 93 Cuscuta corymbosa auct. Eur. .. 105 ——sconymbosanle ob +s nn 105 — racemosa Mart. ............ 105 — rac. brasiliana Eng. ......... 105 — rac. chiliana Eng. ......... 104 Cyclotella botanica ........... 60 Strata en near ere fete 60
Cyphella Goldbachii Weinm. ... 144
Daedalea gossypina Moug. ..... 141 — mollis Sommerf. .......... 141 Datura stramonium Tatula L... 34 Daucus montevidensis Link .... 95 — pusillus Urban ........-...-- 95
Eccilia rhodocalyx Lasch ...... 130 Entoloma griseo-cyaneum Fr. ... 129 Erucastrum Poll. monstr........ 34
Blz Euphorbia platyphyllos L. ..... 32 — virgata W. et K. var......... 95 Festuca megalura Nutt. ....... 85 — meg. colorata Kloos ..... 86
— myuros hirsuta A.etG. .... 86
Galera pygmeo-affinis ......... 135 — tenera antipus Larsch....... 135 Geaster limbatus Fr. .......... 114 Ee DEctnat SN 114 Hebeloma hiemale Bres. ....... 130 == Spoliatum eren ees 131 — truncatum Fr. ............. 131 Helminthia echioides Gaertn. .. 34 Hordeum andinum Trin. ...... 151 — chilense Brogn. ............ 146 — chu. compressum Haum..... 149 — chil. muticum Haum........ 149 — chil. pseudosecalinum Haum. 147 — chilense Hicken :..........- 151 — comosum Presl. ........... 150 — compressum Griseb. ..... 146, 149 — compr. superatum Hack, ... 149 — euclasion Steud. ..........:+ 152 — flexuosum Nees ............ 152 — geniculatum All. ........... 155 — Gussoneanum hirtellum .... 155 — aem Ibo coococodeacaccad 151 — jub. pampeanum Haum. .... 151 — muticum Presl. ........ 146, 149 — mut. compressum Thell. … 149 — mut, superatum Thell, ...... 149 — nodosum L. ............... 148 — pusillum Nutt.............. 152 — pus. euclaston.............. 153 — pu. eu. intermedium........ 153 — pu. eu. subfastigiatum ....... 153 — pu. eu. subf. flexuosum ..... 153
— pu. eu. subf. typicum ....... 153
268
Blz. Hordeum pu. quadrangulare 153 — pu. qua, dentatum .......... 153 — pu. qua. genuinum ......... 153 — pu. qua. gen: gracile .:...... 153 — pu. qua. gen. robustum :.... 153 == JUL POAT scoccedoouscaue 153 — secalinum Schrek. ..... 147, 148 — sec, chilense Desv. .......... 146 — sec. pubiflorum Hook ....... 150 — stenostachys Godr. ......... 146 Hydnum pusillum Brot. ....... 142 Hygrophorus agathosmus Fr. 124 == IHmRahUS WT 124 Hypholoma Candolleanum Fr. .. 137 ZN CASCUI RETE 137 Hypochnus bisporus Schr. ....: 144 —-tsabellinus Schr. ........... 144 padt) ie gegeneerd one 145 Inocybe Bongardii Weinm. ....: 132 — calospora Quél. ...........: 132 =r COMMIUXEG V BLESS ee: 133 — corydalina Qué]. ........... 132 mln Gooogasoecsodooac 133 — hiulca Kalchbr. ........5... 133 — vepanda Quel. tranen 133 =.sindonia Fr. ‚sie. mee 132 — Trinu Bres. ....,. PO vies 133 — umbricata Quél. ........... 133
Leontodon autumn. cinerascens. 34 Lepidium camp. Smithii Rob.... 89
— Draba Madritense Thell. .... 89 — Draba chalepense Thell ...... 89 — heterophyllum Benth. :...... 89 = Smithit Hook ............4.. 89 Lepiota castanea Quél. ........ 114 —. cristata sericea Cool ...... 115 — echinel a Quél. et Bern. ..... 115
— helveola echinella
115
eee eee eee de
— lilacino-granulosa :;../...) 6%
Blz. Lepiota parvannulata Lasch. -... 116 —= seminudanlasch soncc4ccunc 116 Leptonia euchlora Lasch ...... 129 == Wane Ig cco neoonuaadasan 129 ——tplacida vbr, oee. nea ete 129 + CGE Ere 129° an solstitialewbna) 105 4s sees 129 Linaria genistifolia ............ 32 Lotus angustissimus L. ....... 9] — ang. erectus Gr. et Godr. ...° 9] — ang. medius Rouy.......... 9]
— ang. vulgaris Gr. et Godr. .. 9] Lycopodium annotinum L. .... 34
— compl. anceps Wallr. ....... 34 Jbsdnvarien abe Iyy se naan one 104 Marasmius androsaceus L. ..... 127 — globularis Quél. ............ 126 — recubans Quél ............ 27, — rotula Bulliardi Quél. ...... 127 — saccharinus Quél. ..........- 127 — splachnoides ‘Horn. .....:... 127 — torquescens Quél. .......... 127 — Wynnet Bk. .........0%%. . 126 Matricaria grandiflora Britt. .... 111 — inodora involucrata Kloos. 111 = maritima Lb. Astense de. 111 Melosira helvetica ............ 60 Merulius aureus Fr. .......... 142 Milla uniflora Graham .....:... 83 Mucronella fascicularis Fr. ..... 142 Mycena atro-alba Bolt. ........ 120 — aurantio-marginata Fr. ...... 121 = calopus P. snik ee 127 — citrino-marginata Gill. ..:.... 121 = collariatalr eee ae 121 — pura lutea Bres. ............ 12t
Nasturtium heterophyllum O, Kitz: 89 Naucoria ¢entunculus Fr... 134 == micans Fr... 352 1:34
269
Blz. Naucoria siriaepes ...........- 135 — stripes Cooke ............. 135 Nolanea cetrata Fr. ........... 129 — mammosa Linn. ........... 130 =) PEEED) Baan added ee 130 @dontiavaurea Er. ens ne 142 — limonicolor Berk. .......... 143 Oenothera argentinae .......... 96
— arg. brevipila Kl.et Th. . 100 — arg. camptotricha Kl.etTh. 100 — arg. heterotricha Kl.etTh. 100 — arg. het, corynocarpa Th. 102 — arg. longipila Kl. et Th... 100 — arg. typica Kl. et Th. .... 100 — arg. typ. corynocarpa Th. 101
eeanimitasal Nutter eis 97 — humif. T.et G. erecta Zimm. . 96 ——wlaciniata) Hill 20... -.-..-- 99 — lac. integrifolia Jans.et Kl. 99 NSO eee 97
— sin, humifusa T.et G. Omphalia griseo-pallida Desmar,. 121
TEN EMA ei tecic cs css tismiewietors 122 Ornithogalum exscapum Ten.... 84 = mori Ce cooccoanscoe 84 — nanum Sibth. et Sm. ....... 83 = tmlodletnim JLo cosccseconss 84 Oscillatoria Agardhii .......... 60
Parnassia pal. apetala Kloos . 96
Pellia epiphylla Nees .......... 66 Petunia violacea Lindl. ........ 34 Plantago Coron. Lindhovii ..... 32 a BershuakR set Schin de 108 me Avireinican ls. nete eene 106 Pleurotus cornuc. sapidus Kalch . 122 eeickvorhizus DAG: nare ot 122 — hypnophilus Berken a 1122 — limpidus Fr. ............. O93 ze FNIEISMEETS 3 anne snele ee 123
Blz. Pleurotus perpusillus .......... 122 — petaloides Bull. ............ 123 SSD ALU ALLIS eer 123 Pluteus chrysophaeus Schff..... 128 SS ANANUSM EA ei Ree 128 = jxcertins lit, Godoeabecucuse 128 — plautus terrestris Bres....... 128 — salicmus Pers. ............- 128 Poa bulbosa L. vivipara........ 33 Polygonum Bellardi patulum ... 86 = IBGIL ieAIM en 87 — Braunianum F.Sch. ........ 161 — condensatum F.Sch. ....... 157 — hybridum Chaubert ........ 162 — Hydropiper X nodosum .... 163 — Kitaibelianum Sadl. ........ 86 laxum Reich DN: 163 sl enticularenb va 164 = fms XX TAU sscscooscccc 163 — minus X Persicaria ........ 161 — mite X Hydropiper ....... 162
— mite X Pers. f. palustris de Br. 157 — mite X Pers. f. pratensis de Br. 157
— nodosum X Persicaria ..... 164 — patulum genuinum ......... 87 — pat. Kitaibelianum ........- 86 <= fo MERAN cooocondcudons 86 — virgatum Lous) eran nnee 87 Wms Rn Beck 163 Polyporus cervinus Pers. ....... 141 Porothelium Vaillantu Fr... 141 Psalliota Bresadolae Schulz ..... 137 — campestris Elvensis ........ 136 == jncamm IGS, scocuvcogobode 137 Psathyra pennata Fr. .......... 138 Psilocybe ericaea Fr. .........- 138 Raimannia humifusa Rose ..... 97 = UHN IRO os bans desenst 97 Rubus vulgaris laciniatus ...... 34
Rumex ambigens Hausskn.
270
Blz. Blz.
Rumex aquaticus L. .......... 168 | Rumex Heleolapathum Rouy... 169 — aqua. X conglom. ......... 240 | — helolapathum Drejer ........ 169 — aqua. X erispus ..........- 229 | — Hippolapathum Fr.......... 169 aqua. X crisp. X obtus. ... 23] Hydrolapathum Huds. ...... 196 agua dvd ro MN 232 Hydr. bugensis Zapal. ...... 197 aqua. X Hydr. subaquat. ... 232 Hydr. latifolius Zapal. ...... 197 aqua. X Hydr, subhydrol.... 232 Hydr. mediterraneus Gaud... 197 aqua xc .Obtusifa stee. 237 Hydrol <obtusif ass. cee 250 aqua sanguine. 240 leptanthes de Br............ 207 auriculatus Murb. .. ....... 224 Maximus) Schrek:. ne 232 Bastelaert Beck ........... 233 max. Sabis v. Bast. ......... 233 chymophyllus Gand. … 184 meren S< Jalelml oorscoose 233 conglomeratus Murr. ....... 200 Murbeckii Beck .....-...... 259 cong. atripurpureus Asch. ... 202 Nemolapathum Wallr. ...... 199 cong. pycnocarpus Wallr. ... 201 oboyvatus | Dansa ae ee 104, 217 cong. vulgaris Wallr. ....... 201 obtusitolmsn Le cboccoscousce 203 conspersus Hartm. ..... 171, 229 obtvagrestisp inserter 203 CONG ALLIS NE 188 obt. concolor Wallr. ....... 209 crispussley ates tee ade oe 182 obt. discolor Wallr. ........ 209 cr. integerrim. Schur........ 195 obt. pandurifolius Bork, ..... 212 cr. nudivalvis Meisn. ........ 182 obtus. < odontoec........ 260 er. nudus Regel ........... 182 orientaliskBem nn 173 cr. plamfolius Schur......... 195 paraguayensis Parodi....104, 217 er. robustus Rech,....... zoo 195 Batentianls nine ER 173 cr. subcordatus Warr. .…. 195 platyphyllus Aresch..... ... 237 cr. unicallosus Peterm. ...... 195 pulcher Leeren eneen 214, 218 CSP cons lom 248 Ruhmeri Hausskn........... 242 Gein << lphyalole os sesesedsn 255 Sagorskii Hausskn....... jose DAA Crisp san ens 244 salicifolius Weinm........... 34 dentatus meee ca ene 222 sanne sn socsosessnece 197 Ai oar) Gates Er 203 sang. genuinus Sm.......... 199 domesticus Hartm. ......... 178 sang trigranis Dans....... 200 dom. ruthenicus Lon. ....... 176 sang. unigranis Dans...... 200 dumulosus Hausskn. 240 sang. viridis Sm. ..........- 199 fennicus Murb. ............ 180 aan Sk GONE Goacccoodcace 242 fenn. nudivalvis Dans. ... 181 Schmidtii Hausskn.......... 239 fenn. unigranis Dans. .... 181 Schreberi Hausskn. ......... 255 finitimus)lausskas seoce ene 239 Schulze: Hausskn. .......... 248 linen Grenen 203 scutatus L. hastatus ........ 33 garsensis Teyber. .......... 239 Sivestris Wall 203 Haussknechtu Beck ..... won Zl gilts S< On ssooulsesooade 264
271
Blz. Rumex similatus Hausskn...... 231 — Wachteri Dans, ......... 260 — Weberi Fisch.-Benz. ........ 250 — Wettsteinii Wildt........... 264 — wippraénsis K. Wein .. 247, 248 Russula atropurp. Krombh. .... 125 — maculata Q.et R........... 125 = (RURaOE /Bie op coseneseoees 126 == mid 12s) etos dee 126 == GHD SGUUE vennen 125 = gaicloe fies see ete 126 = vehanosn Ennn eenen 126
Saccharum edule Hassk. ....... 63
= ieman Ibs sogacoegesond 63 — off. brevipedicell. .......... 63 = ‘Gemnmnainn ien 63 Salvinia natans All. ........ Nea Lea Scirpus setaceus pallescens ..... 85 Scrophularia canina L. ........ 33 Silphium perfoliatum L. ....... 110 Sisymbrium altiss. monstr. ..... 88 walt Wicralnicum. << eers en 88 — Sinapist.trichocarpum ...... 88 Stachys rectus ......... Hea 32 Stephanodiscus astraea......... 60 Stropharia albo-nitens ......... 137
Tabellariafenestrataasterionelloides 60 Thlaspi heterophyllum D.C. ... 89
Blz. Thlaspi hirtum Huds........... 89 Telephora chalybeus Pers. ...... 144 Tomentella chalybeus Pers. ..... 144 Trametes mollis Fr. .......... 141 DINE ee Sante alee ion 141 Tricholoma aggregatum. Schff... 116 — agg. hortense Per. .......... 116 — agg. humosumFr. .......... 116 — conglobatum Vitt........... 116 — gambosum graveolens ....... 117 mt es eden dod dede 117 = pers@alor lie, oscscecccacoce 117 = ives Sail, socccocosossr 131 — terreum Schff, triste Fr. .... 117 — truncatum Schff. .......+..- 131 Trifolium hybridum elegans .... 91 — vesiculosum Savi. .......... 91 Trigonella monspeliaca L. ..... 90 Triplocentron Apulum Cass. .... 112 Triteleta uniflora Lindl. ....... 83 Typhula Grevillei Fr. ......... 144 ee smucor hate ene eae 143 Vicia albicans Lowe .......... 93 — atropurpurea Dest. ......... 93 — benghalensis L. ........... 93 — Brotereana Ser. ...... ents 93 Volvaria grisea Quél. .......... 128 Vulpia Myuros hirsuta ........ 86
Se Le 7
al i ne: r STR Pie tee 00e Ste MT
rae
psd) BON
Woh 4
TER Ors eeu
bye VI ie, CY ery
PPT RGU
NEDERLANDSCH KRUIOKONDIG ARCHIEF
JAARGANG 1922,
VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
NEDERLANDSCHE BOTANISCHE VEREENIGING.
OVER HET JAAR 1922
N E VAN Mej. Cath, Cool, J. Heimans, P. J n, Dr. Th. J. Stomps en W. H. Wach Uitg 30 September 1923. MBRARY oy RK F NI
rukkerij en Uitgeverij
AMSTERDAM. A0, 1923
ph in Gr
INHOUD:
Staat der Vereeniging op 15 Mei 1923
Verslag van den eersten Secretaris over den roestaid de Ve pemcungropi lL januari 1923) vre ete ein Gie : : 5
Verslag der Commissie van Redactie voor het Recueil des ee Botaniques Néerlandais. wire) ote
Verslag der Commissie van Redactie voor het Nede Kende kundig Archief .
Verslag van de Een voor pe Floristisch Ouieeek van Nederland . dee
Verslag der Excursie, enen te foes op 24 jl 1922 en RAE gende dagen door Dr. L. Vuyck 5
Verslag van de Commissie voor de Bibliotheek en Eee Ben over het jaar 1922
Rekening en verantwoording van den Penutnameesienn over 1922 EE
Vergadering op Zondag 29 Januari 1922 in het Botanisch Labora- torium te Utrecht.
Vergadering op Zaterdag 25 Dn, 1922 in “Het Beech Tbe. ratorium te Amsterdam .
Vergadering op Zaterdag 28 Ouden 1922 in chee Bonsen de ratorium te Amsterdam . : Ls
Flora van Arnhem I door J. L. van Se : 5
Over de betrekkingen tusschen bloemen en hommels in Nedetand door Dr. L. Vuyck. ‘
Aanwinsten van de Nete Ee in 1921 Been A. w. Kloos Jr. . VE ee : 5 F 3 REA
Floristische Aanteekeningen XX eens 1) dost P. Jansen en W.H. Wachter .
De Nederlandsche Rumex- enden I Hoo De B. HL Pte
Biz.
6
166 175
Nederlandsche Botanische Vereeniging (Opgericht 15 Augustus 1845.)
Staat der Vereeniging op 15 Mei 1923.
BESTUUR.
Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter (aftr. 1924). Prof. Dr. Ir. G. van Iterson Jr., Ondervoorzitter (aftr. 1925). Prof. Dr. Th. J. Stomps, Ise Secretaris (aftr. 1923). Mevr. A. M. van Lookeren Campagne—Sabron,
2de Secretaresse (aftr. 1926). P. Jansen, Penningmeester. (aftr. 1927).
PERMANENTE COMMISSIES.
CURATORIUM VAN HET KOK ANKERSMIT-FONDS.
Dr. J. W. C. Goethart, Leiden, Voorzitter (aftr. 1924). Dr. L. Vuyck, Schalkhaar, Secretaris ( J. T. Cremer, Santpoort ( P. Smidt Van Gelder, Bennebroek ( Dr. H. W. Heinsius, Amsterdam (aftr. 1925). Prof. Dr. J. W. Moll, Groningen ( Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford, Utrecht ( Prof. Dr. J. C. Schoute, Groningen ( DeVoorz. der N.B.V. (Prof. Dr. EF. A. EF. C. Went, aftr. 1924). De Penningm. der N.B.V. (P. Jansen, aftr. 1927).
2
COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET RECUEIL DES TRAVAUX BOTANIQUES NEERLANDAIS.
A EDE ME Voorzitter.
Prof. Dr. A. Pulle, Secrefaris.
Profs Dre Ir AG va Mterson) [re
Prof. Dr. Tine Tammes.
De Penningm. der N.B.V. (P. Jansen, aftr. 1927).
COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET NEDER- LANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF.
De Iste Secr. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. J. Stomps,
Voorzitter, aftr. 1923). W. H. Wachter, Secretaris, (aftr. 1924). Mej. Cath. Cool (aftr. 1925). J. Heimans (aftr. 1926). De Penningm. der N.B.V. (P. Jansen, aftr. 1927).
COMMISSIE VOOR HET FLORISTISCH ONDERZOEK VAN NEDERLAND.
Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1924). P. Jansen, Secretaris ( Dr. B. H. Danser ( Ir. A. W. Kloos Jr. (aftr. 1927). Prof. Dr. Th. J. Stomps (
COMMISSIE VOOR DE BIBLIOTHEEK EN HET HERBARIUM.
(Zie pag. 4 van den omslag.)
Prof. Dr. J. C.. Schoute, Voorzitter (aftr. 1924). W. H. Wachter, Secretaris (aftr. 1925). J. Th. Henrard (aftr. 1926).
5)
CONSERVATOR. H. Heukels.
COMMISSIE VOOR HET BOTANISCH STATION.
Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1926). Mej. Prof. Dr. Joh. Westerdijk, Secretaresse (aftr. 1925). Dr. J. W. C. Goethart (aftr. 1924),
RAAD VAN DIRECTEUREN VAN HET FONDS DER VEREENIGING.
Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1910), Eerbeek.
BUITENGEWONE LEDEN.
Mr. H.J. H. Baron van Boetzelaar van Oosterhout (1889), Oosterhout (Geid.).
J. T. Cremer (1889), Duin en Kruidberg, Santpoort.
E. G. Duijvis Fzn. (1910), Koog aan de Zaan.
A. C. Wertheim (1919), Amsterdam, Roemer Visscherstr. 44.
CORRESPONDEERENDE LEDEN.
Geh. Ob. Reg.-R. Prof. Dr. A. Engler (1912), Dahlem bei Berlin.
Geh. Reg.-R. Prof. Dr. K. Goebel (1921), München, Nymphenburg.
Prof. Dr. J. Massart (1912), Brussel.
Sir David Prain (1912), Royal Botanical Gardens, Kew, Surrey.
Prof. Dr. C. Sauvageau (1917), Bordeaux, Faculté des Sciences botaniques.
Prof. Dr. C. Schröter (1920), Zürich, Merkurstrasse 70.
Prof. Dr. A. Thellung (1916), Zürich 7, Forchstrasse 33.
At EERELID.
Dr. J. W. Moll (1877), Groningen, Oranjesingel 3.
GEWONE LEDEN. *)
J. L. Addens (1912), Bellingwolde (Gr.).
Dr. U. P. van Ameijden (1912), Semarang, Java.
Mej. Dr. Ir. J. E. van Amstel (1911), Bilthoven, Da Costa- laan 2.
Dr. A. d'Angremond (1913), Klaten, Java.
Gs. W. van Apeldoorn Jr. (1917), Amsterdam, 2de Ooster- parkstraat 217.
Dr. F. M. Arens (1921), Djocja, Java.
Dr. Pedro Arens (1912), Klein Soengei Karung, Galang, Sumatra O. K.
Dr. W. H. Arisz (1909), Djember, Java.
Dr. Atanasoff (1922), Wageningen.
Dr. C. J. Baart de la Faille (1904), Arnhem, Röellstr. 8.
Dr. L. G. M. Baas Becking (1917), Oegstgeest, Warmond.weg.
C. A. Backer (1900), Buitenzorg, Java.
R. C. Bakhuizen van den Brink (1919), Buitenzorg, Wigmanweg 15, Java.
Mej. A. F. Bakker (1922), Utrecht, (vac. Scherpenzeel, Friesland).
Dr. W. Bally (1919), Malang, Java.
Mej. M. Balsem (1921), Utrecht, Catharijnesingel 87bis.
J. P. Bannier (1918), Utrecht, J. W. Frisostraat 18.
Mej. C. E. Bastert (1913), Amsterdam, Meerhuizerplein 341.
W. L. Beekman (1919), Groningen, Visscherstraat 28.
H. Begemann (1915), Utrecht, Rijnlaan 145.
Dr. M. W. Beijerinck (1909), Gorsel.
*) De iste secretaris verzoekt de leden beleefd bij adresver- andering hem daarvan terstond kennis te geven.
5
Mej. T. A. Bekkering (1916), Meppel, 2de Hoofdstraat 21.
Mej. W. S. S. van Benthem Jutting (1920), Haarlem, Wilhelminastraat 51.
Mej. Dr. C. H. Berkhout (1915), ‘s-Gravenhage, Archi- medesstraat 25.
Dr. Ch. Bernard (1911), Buitenzorg, Java.
J. J. A. Bernsen (1920), Amsterdam, Waterlooplein 6la.
Dr. J. G. B. Beumée (1918), Buitenzorg, Java,
Dr. J. van Beusekom (1904), Almelo, Molenkampspark 20.
J. J. Beyer (1921), Groningen, Kl. Kruisstraat 2.
D. Bierhaalder (1894), Baarn.
Ir. J. Bijhouwer (1923), Wageningen, Tramweg 28.
Mej. S. M. Birnie (1921), Utrecht, Maliebaan 131.
Dr. A. H. Blaauw (1904), Wageningen.
L. E. C. Blijdenstein (1920), Leeraar M.O. Ned. Indië.
Dr. W. Bobilioff (1919), Buitenzorg, Java.
K. Boedijn (1919), Amsterdam, Hortus Botanicus.
H. de Boer (1921), Sliedrecht, B 76.
Dr. H. W. de Boer (1913), Enschedé, Dir. Keuringsdienst.
Mej. N. H. W. M. de Boer (1915), Amsterdam, Wouwer- manstraat 11b.
S. R. de Boer (1921), Utrecht, Justus van Effenstraat 5 (vac. Drachten, Stationsweg).
Dr. A. W. Boerman (1917), Utrecht, da Costakade 37.
Mej. J. F. Böeseken (1922), Sappemeer.
Dr. I. Boldingh (1903), Buitenzorg, Java.
Mevr. C. M. Boldingh-Verment (1909), Buitenzorg, Java.
Mej. P. C. Bolle (1918), Baarn, Javalaan 6.
D. Bolten (1899), Amersfoort, Joh. v. Oldenbarneveltlaan 24.
A. E. H. R. Boonstra (1922), Utrecht, Wed 8bis,
Dr. S. E. Boorsma (1911), Amsterdam, Leidsche Kade 69.
Mej. J. C. Boot (1921), Utrecht, Moreelselaan 37bis (vac. Hoorn, Groote Oost 34).
W. J. van Bortel (1920), Amsterdam, Ceintuurbaan 22 1hs. (vac. Zierikzee).
6
Dr. H. Bos (1920), Wageningen.
E. E. v. d. Bos (1919), Amsterdam, Tilanustraat 80.
Dr. J. Botke (1906), Groningen, Herman Colleniusstraat 34.
Mej. H. Bouwens (1912), Ubbergen, „de Zandkuil”’.
P. van Boxtel (1912), Katwijk a. d. Rijn, College.
Dr. J. Brand (1916), Doesburg.
Mej. J. G. Bredenoord (1917), Nijbroek bij Deventer.
Dr. P. J. van Breemen (1921), Pasoeroean, Java.
Dr. C. E. B. Bremekamp (1909), p. a. Prof. Dr. H. Bremekamp, Deltt, Rotterdamsche Weg.
Dr. G. Bremer (1915), Pasoeroean, Java.
D. J. Broekens (1915), Amsterdam, Joh. Verhulststraat 24.
G. Brouwer (1920), Rijswijk (Z.H.), Waldeck Pyrmontlaan 12.
G. A. Brouwer (1922), Groningen, Oude Kijk-in-'t-Jatstr. 14.
Mej. J. Brouwer (1919), Utrecht, Willem Barentzstr. 66.
Mej. E. M. M. Bruyn (1920), Amsterdam, de Lairessestr. 54.
Mej. H. L. G. de Bruyn (1920), Wageningen, Villapark 2715.
Dr. P. G. Buekers (1913), Velp (Gld.).
K. Burger (1922), Utrecht, Stadhouderslaan 49.
Mej. M. C. Burger (1919), Nijmegen, Guyotstraat 3.
Dr. Joh. H. van Burkom (1903), ‘s-Gravenhage, Adelheid- straat 227.
Dr. L. P. de Bussy (1911), Baarn, Westeinde 7.
Mej. M. J. Buysman (1919), Utrecht, G. Doustraat 1.
Dr. H. J. Calkoen (1878), Dieren, „de Peppel’.
Mej. W. M. Coelingh (1922), Bussum, Graaf Wichman- laan 11.
Dr. C. P. Cohen Stuart (1909), Proefstation voor thee, Buitenzorg, Java.
Mej. C. Cool (1910), Leiden, Witte Rozenstraat 34.
Dr. J. C. Costerus (1875), Hilversum, Ministerpark 21.
Dr. P. J. S. Cramer (1904), Buitenzorg, Java.
Mej. A. E. Crétier (1917), Genève, 6 Rue de la Pélouse.
Dr. K. W. Dammerman (1907), Buitenzorg, Java.
Dr. B. H. Danser (1912), Amsterdam, Hortus Botanicus.
ii
A. B. van Deinse (1909), Rotterdam, Beukelsweg 86c.
Mej. W. F. van Deventer (1921), Utrecht, Schoolstraat 40 (vac. ‘s-Gravenhage, Stationsweg 14).
E. van Dillewijn (1923), Utrecht, Vondelkade 26.
Dr. W. M. Docters van Leeuwen (1900), Buitenzorg, Java.
J. D. Dorgelo (1917), Leeraar H.B.S., Soerabaja, Java.
W. F. Dorgelo (1921), Zalt-Bommel.
Mej. C. M. Doyer (1920), Baarn, Kerkstraat 25.
Mej. Dr. L. C. Doyer (1907), Wageningen, Eekmolenweg.
Mej. A. G. Dreckmeier (1916), Utrecht, Hoogt 14.
H. J. van Driel (1918), Utrecht, Burg. Reigerstraat 72.
Dr. A. B. Droogleever Fortuyn (1919), Oegstgeest, Julianal. 7.
C. Druijvesteijn (1918), Utrecht, Oude Kerkstraat 30 (vac. Arnhem, v. Pallandtstraat 65).
A. Dumoulin (1921), Amsterdam, Corn. Krusemanstr. 40.
B. J. J. Duncker (1921), Rotterdam, Van Weelstraat 9b.
H. J. van Eekeren (1917), Zeist, Steinlaan 37.
Dr. P. van der Elst (1904), Buitenzorg, Java.
M. L. Eversdijk (1919), Amsterdam, Rustenburgerstraat 2661 (vac. Biezelinge).
P. J. van der Feen Jr. (1913), Domburg, „de Wael”.
Mevr. C. P. Feenstra—Sluiter (1906), Weltevreden, Tjili- wonglaan 27, Java.
D. S. Fernandes (1920), Utrecht, Oude Gracht 191.
Mr. F. Florschütz (1920), Velp (G.).
Mej. Jj. Fortuyn Droogleever (1915),Oud-Beyerland, Baan 89.
R. Frantzen (1922), Schiedam, St: Liduinastraat 52.
P. de Fremery (1921), Bussum, Groot Hertoginnelaan 34.
Mej. A. Frickers (1920), Apeldoorn, Kerklaan 7.
Mej. M. J. Frima (1920), Utrecht, Lange Nieuwstraat 2.
Dr. G. L. Funke (1917), Amsterdam, v. Eeghenstraat 81.
H. C. Funke (1915), Wijk-Maastricht, Thorbeckeplantsoen.
Dr. A. J. M. Garjeanne (1899), Venlo, Villapark 2.
Mej. L. Gasille (1920), Baarn, Stationsweg 43.
Dr. J. M. Geerts (1906), Soerabaja, Sumatrastraat 16, Java.
8
Mej. M. J. W. v. Gellicum (1922), Geldermalsen.
C. A. v.d. Gen (1916), Rotterd., Leede Tuindorp ,, Vreewijk”’.
Mej. A. J. van Genderen (1921), Hilversum, Albertus Perkstraat 29.
Mej.. H. F. Gerhards (1918), Apeldoorn, Kerklaan.
Dr. E. Giltay (1880), Wageningen, Marktstraat.
W. A. Goddijn (1923), Leiden, Jan van Goyenkade la.
M. A. J. Goedewaagen (1913), Groningen, Zuiderdiep 32.
Dr. J. W. C. Goethart (1886), Leiden, Witte Singel 39.
Dr. A. C. J. van Goor (1917), Den Helder.
Mej. C. A. Gouwentak (1920), Amsterdam, Lomanstraat 6.
E. M. v. d. Grampel (1922), Renkum, Molenweg 8.
Mej. G. T. F. A. Grashuis Deves (1921), Marum (Gr.).
Mej. H. E. Gratama (1922), Assen, Hertenkamp 6.
J. A. W. Groenewegen Jr. (1920), Utrecht, Valkstr. 66bis,
H. de Haan (1922), Groningen, N. Stationsstraat 29.
Dr. H. R. M. de Haan (1917).
Mej.J. M. E. Haga (1918), Steenwijk, J. A. Tromp Meesterstr.
Dr. A. L. Hagedoorn 1912, Biickow, Königstrasse 26, Markische Schweiz, Duitschland.
Mej. F. M. J. A. Haije (1915), Amsterdam, Heerengr. 590.
Dr. C. J. J. van Hall (1905), p/a Mevr. van Hall, Amster- dam, Const. Huygensstraat 110.
Dr. H. Hallier (1911), Oegstgeest, Dorpsstraat 30.
J. D. F. Hardenberg (1922), Utrecht, Abstederdijk 7.
Dr. Ph. van Harreveld (1904), Pasoeroean, Java.
Mevr. C. H. van Harrevéld—Lako (1907), Pasoeroean, Java.
J. T. Hart de Ruyter (1916), Enschedé, Lyceum.
Mej. A. M. Hartsema (1916), Utrecht, Weistraat 80.
Dr. B. Havinga (1915), Amsterdam, Droogbak 13.
H. Heidinga (1919), Groningen, Helperbrink 17a.
J. Heimans (1912), Amsterdam, Plantage Muidergracht 123.
Dr. H. W. Heinsius (1891), Amsterdam, P. C. Hooft- straat 144.
J. Th. Henrard (1912), Oegstgeest, Warmonderweg 26.
9
H. Heukels (1899), Santpoort-Station, Duinlustpark.
Jhr. Dr. F. C. van Heurn (1923), ‘s-Gravenhage, Gouds- bloemlaan.
Mej. J. H. van Heusden (1919), Middelburg, Lange Delft I, 20.
W.D. v. d. Heyde (1919), Amsterdam, Nic. Beetsstraat: 110.
W. M. Heyl (1920), Utrecht, Hamburgerstraat 24.
K. Heyne (1919), Buitenzorg, Java.
M. Hille Ris Lambers (1918), Utrecht, Vinkenburgstr. 20bis,
Mej. J. Hingst (1904), Rijswijk (Z.H). Huis te Lande, Vredenburgweg.
Mej. T. Hissink (1922), Utrecht, (vac. Apeldoorn, Bosch- weg 15).
Mej. K. J. Hocke Hoogenboom (1917), Amsterdam, Wou- wermanstraat 24.
Mej. C. Homan van der Heide (1922), Bemmel bij Nijmegen.
T.H.v.d. Honert (1921), Utrecht, Burg. Reigerstraat 66bis,
Dr. J. A. Honing (1907), Wageningen.
H. R. Hoogenraad (1903), Deventer, Kromme Kerkstr. 18.
Mej. J. L. van Hoorn (1918), Haren (Gron), A 201.
J. M. van den Houten (1917), Rotterdam, Mathenesserl. 364.
A. P. M. van der Houven van Oordt (1919), Nieuw Loosdrecht, ,,Micombé”.
E.J. Huisman (1921), Groningen, Binnen Damsterdiep N.Z.24.
Mej. B. Hulshof (1919), Utrecht, Lange Nieuwstraat 2.
R. A. Hulst (1919), Groningen, Koninginnelaan.
Dr. F. W. T. Hunger (1895), Amsterdam, Van Eeghenstr. 52.
Dr. J. E. W. Thle (1914), Utrecht, Alex Numankade 9.
Dr. Ir. G. van Iterson Jr, (1909), Delft, Oude Delft 81.
J. C. s Jacob (1922), Hilversum, Utrechtschestraatweg 22.
Mej. B. E. Jager (1917), Utrecht, Admiraal van Gent- straat 55.
Dr. J. M. Janse (1910), Leiden, Witte Singel 76.
Joh. Jansen (1916), Malden.
P. Jansen (1902), Amsterdam, Frans van Mierisstraat 128.
Dr. H. H. Janssonius (1904), Amsterdam.
10
C. J. Jaski (1918), Laren, Eemnesserweg.
J. Jensma (1921), Leeuwarden, Weaze 14.
Dr. J. Jeswiet (1907), Pasoeroean, Java.
Dr. S. C. J. Jochems (1918), Medan, Deli, Sumatra.
Mejonkvr. A. C. W. de Jong van Beek en Donk (1921), Utrecht, Parkstr. 47 (vac. ‘s-Gravenhage, Verhulststr. 16).
Mej. G. A. Jonges (1919), Haarlem, Van Eedenstraat 7.
Dr. W. J. Jongmans (1900), Heerlen.
F. H. Julius (1922), Utrecht, (vac. Deventer, Beestenm. 6).
Mej. Dr. B. Kaiser (1915), Amsterdam, Saxen Weimarlaan 56.
J. P. Karthaus (1920), Utrecht, Oude Gracht 313bis (vac. Apeldoorn, Amersfoortscheweg 11).
C. G. B. ten Kate (1921), Utrecht, Fred. Hendrikstr. 41 (vac. Kampen, Ysselkade 26).
Mej. W. C. Keers (1920), Utrecht, J. W. Frisostraat 7.
Dr. M. G. J. Kerbosch (1912), Tjinjiroean, Bandoeng, Java.
C. J. Keyzer (1920), Meester Cornelis, Bedaja Tjina 87, Java.
Mej. A. Kleinhoonte (1916), Utrecht, Botanisch Labora- torium, dje
Ir. A.W. Kloos Jr. (1912), Dordrecht, Crispijnsche Weg 105zw.
Dr. A. J. Kluijver (1911), Delft, Nieuwe Laan 3.
C. J. Kok (1922), Rotterdam, Hendrik Sorchstraat. 59b.
Mej. E. Koker (1920), Bilthoven, „'t Overbosch”.
Dr.J. C. Koningsberger (1892), Utrecht, Alex. Numankade 6.
Dr. V. J. Koningsberger (1917), Utrecht, Tolsteegsingel 23bis,
Mevr. M. J. Koningsberger-Dijkstra (1918), Utrecht, Tol- steegsingel 23bis,
W. J. C. Kooper (1918), Pasoeroean, Java.
R. G. Koopmans (1918), Bussum, Korte Singel 36.
M. Kramer (1919), Leeuwarden, W. Lodewijkstraat 127.
Mej. A. C. Kreulen (1915), Naarden, Burg. v. Hasseltl. 20.
B. J. Krijgsman (1921), Utrecht, Prinsenstraat 13 (vac. Rotterdam, Crooswijksche Kade 28a).
J. M. A. Kroes (1918), Groningen, Oostersingel 9.
E. Kruidhof (1922), Helmond, Prins Hendriklaan 10.
11
Dr. P. Kruizinga (1910), Rijswijk (Z.-H.), Julianastraat 21.
Mej. M. Kruseman (1917), Halfweg (N.-H.).
H. W. Kuhn (1910), Naarden.
Dr. J. Kuijper (1905), Pasoeroean, Java.
L. D. Kurtz (1922), Bilthoven, Sparrenlaan 25.
Dr. H. J. Lam (1913), Buitenzorg, Hospitaalweg 17, Java.
G. L. de Leeuw (1920), Maastricht, Tongersche Straat 53.
H. A. A. van der Lek (1914), Wageningen.
Mej. C. H. Lelsz (1922), Leeuwarden, Wijbr. de Geeststr. 37.
Mej. A. D. Lens (1913), Utrecht, Biltstraat 24bis,
H. E. van Leyden (1918), Utrecht, Alex. Numankade 15 (vac. Loosduinen, Ockenburg).
A. G. M. Liernur (1921), Utrecht, Roemer Visscherkade 15.
Mej. G. M. de Lint (1914), Den Helder, Binnenhaven 3a.
Mej. M. A. J. Lobry de Bruyn (1919), Amsterdam, Fr. van Mierisstraat 78.
Mej. Dr. M. P. Löhnis (1915), Scheveningen, Rusthoek- traat 12.
Mevr. A. M. v. Lookeren Campagne—Sabron (1914), Hilversum, Bergweg 12.
Mej. P. M. Losecaat Vermeer (1920), Heemstede, Bosboom Toussaintstraat 35.
Mevr. A. Lottgering (1914), Rotterdam, Graaf Florisstr. 73a.
A. van Luijk (1918), Baarn, Marisstraat 18.
Mej. I. Luijten (1916), Wageningen, De Zonzij.
Mej. L. G. E. Mansholt (1922), Groningen, Oostersingel 61.
Jhr. J. W. de Marees van Swinderen (1921), Bilthoven, ten Katelaan 10.
Mej. J. H. H. v. d. Meer (1917), Wageningen, Grintweg 93.
J. C. van der Meer Mohr Jr. (1913), Pledang 20, Buiten- zorg, Java.
Mej. N. Meihuizen (1921), Burum (Fr.) bij Visvliet.
A. Mellink (1914), Haarlem, Brouwerskade 5.
P. J. A. J. Meulemeester (1903), Zwolle, Diezerstraat 10.
Dr. J. S. Meulenhoff (1914), Zwolle, Diezerstraat.
12
Dr. H. C. Milius (1914), Apotheek Rathkamp, Bandoeng, Java; tijdelijk p/a. Mevr. Steenhuizen, Wilhelminalaan, Zeist.
Dr. W. E. de Mol (1918), Amsterdam, Transvaalstraat 112°.
Mej. E. J. van der Molen (1916), Utrecht, Da Costakade 17.
W. H. Mook (1922), Groningen, J. W. Frisostraat 3a.
Mej. G. Mulder (1915), Assen, Vaart Z. Z. 3, Keuringsdienst.
H. Th. Nieuwenhuijsen (1920), Utrecht, Maliebaan 106.
Mevr. Dr. M. Nieuwenhuis-von Uexkiill Güldenband (1904), Leiden, Jan van Goyenkade 44.
Mej. C. H. M. van Nifterik (1920), Amsterdam, N. Maes- staat 39.
EF. J. M. Offerijns (1921), Amersfoort, Rijks H. B.S. |
Mej. E. van Ogtrop (1920), Amsterdam, Heerengracht 280.
Mevr. M. C. van Oijen-Goethals (1912), Utrecht, „de Uitkijk”’, -Groenekansche dijk.
H. Ad. P. C. Oomen (1921), Nijmegen, Barbarossastraat 75.
J. Oosterhuis (1921), Groningen, Hooge der Aa 37a.
Dr. C. van Overeem (1918), Weesp, Slijkstraat 36.
Dr. N. R. Pekelharing (1904), Buitenzorg, Java.
Dr. A. J. van Pesch Jr. (1909), Amsterdam, Joh. Wein straat 156.
A. C. B. Pfältzer (1922), Hilversum, Soestdijkerstraatweg 15.
Dr. J. Ph. Pfeiffer (1922), Delft, Julianalaan 10.
M. Pinkhof (1917), Amsterdam, van Musschenbroekstr. 21hs.
J. W. Pont (1921), Bussum, Willemslaan 28.
Mej. D. J. W. Pool (1919), Groningen, Marktstraat 6.
O. Posthumus (1920), Groningen, Grachtstraat 3a.
Dr. G. Postma (1900), Deventer, Brink 41.
Dr. G. Postma Czn. (1905), ‘s-Gravenhage, Van Slingeland- straat 156.
N. Postma (1922), Utrecht, Oosterstraat 6.
Dr. J. J. Prins (1904), Dordrecht, Achterhakkers 18.
Dr. A. Pulle (1904), Utrecht, Willem Barentzstraat 83.
Dr. H. M. Quanjer (1904), Wageningen, Lawicksche Allée.
13
Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford (1910), Utrecht, Emmalaan 35.
A. Radermacher (1923), Utrecht, Oude Gracht 326.
Dr. A. Rant (1904), Soerabaja, Embong Malang, Java.
Mej. L. C. Reeser (1922). Utrecht, Stadhouderslaan 26.
A. Reijne (1917), Paramaribo (Suriname).
Dr. J. F. Reitsma (1913), Rotterdam, Bergweg 113.
A. M. F. Reynders (1919), Leeuwarden, Maria Lemse- straat 15.
Mej. C. C. Reijnvaan (1922), Aerdenhout.
Dr. H. M. D. van Riemsdijk (1890), ‘s-Gravenhage, 2de Schuit- straat 144.
H. M. W. Roelants (1916), Hilversum, Bergweg 8.
Dr. P. van Romburgh (1912), Baarn, Stationsweg 2.
J. W. M. Roodenburg (1919), Utrecht, Ridderschapstraat 8a.
Mevr. A. F. C. Roodhuijzen de Vries—van Dishoeck (1915), Bussum.
T. D. Ruijs (1918), Dedemsvaart, Nieuw Moerheim.
C. L. Rümke (1922), Utrecht, Oude Kerkstraat 30.
Dr. A. A. L. Rutgers (1909), Buitenzorg, Java.
Mevr. Dr. C. J. Rutten-Pekelharing (1904), Utrecht, Cornelis Evertsenstraat 7.
Mej. A.G. Sachse (1919), Bandoeng, Oranjeboulevard 15, Java.
Mej. Ingeborg M. Saetrang (1922), Utrecht, Weerdsingel OSZ:
Dr. H. L. van de Sande Bakhuyzen (1912) Utrecht, Mengel- berglaan 56.
Mejonkvr. W. H. de Savornin Lohman (1922), ‘s-Gravenhage, v. d. Spiegelstraat 9.
G. A. van Schaick (1922), Utrecht, Nic. Beetsstraat 6bis.
Mej. J. Scheffer (1920), Amsterdam, Hobbemakade 116111,
Dr. G. Schenk (1909), Utrecht, Frans Halsstraat 12.
Dr. A. M. H. Schepman (1912), Groningen, Kraneweg 86.
W. W. Schipper (1893), Winschoten.
Dr. J. C. Schoute (1904), Groningen, Zuiderpark 2.
Nederl. Kruidk. Archief 1922. 2
14
Dr. A. R. Schouten (1906), Weltevreden, Salemba 27, Java.
Mej. H. B. T. Schouten (1916), Middelburg, Buitenrust, Oude Vlissingsche Weg.
Dr. S. L. Schouten (1906), Utrecht, Maliebaan 3.
Mej. E. R. van Schouwenburg (1921), Utrecht, Weistraat 33.
Mej. A. Schreuder (1913), Amsterdam, Amstel 171.
Mej. C. E. H. Schroeder van der Kolk (1917), Bilthoven, Soestdijksche Weg 115.
P. J. M. Schuijt (1899), Leeuwen—Beneden.
Mej. Dr. M. B. Schwarz (1917), Buitenzorg, Lab. voor plantenziekten en cultures, Java. .
Dr. J. Schweizer (1919), Djember, Java.
K. Simon Thomas (1917), Utrecht, Koningslaan 2.
C. Sipkes (1917), Haarlem, Koudenhorn 34.
Dr. M. J. Sirks (1911), Wageningen, Rijksstraatweg 62.
W. Slis (1921), Utrecht, Nachtegaalstraat 67.
Jan G. Sloff (1915), Bergen op Zoom, Halstersche Weg D46 F.
Dr. E. van Slogteren (1912), Lisse.
Dr. D. F. van Slooten (1913), Buitenzorg, Bataviasche Weg, . Java.
Dr. J. H. Slothouwer (1922), Tiel.
Dr. J. J. Smith (1903), Buitenzorg, Java.
J. L. van Soest (1920), ‘s-Gravenhage, Frankenstraat 31.
Dr. Ir. N. L. Söhngen (1911), Wageningen.
Mej. R. de Souza (1920), Utrecht, Biltstraat 36bis,
Mej. B. G. Spierenburg (1915), Wageningen, (Berg), Villa Hippos.
A. M. Sprenger (1918), Wageningen.
Dr. C. Spruit P.Pz. (1914), Tjinjiroean bij Bandoeng, Java.
Dr. G. Stahel (1914), Paramaribo, Suriname.
M. C. E. Stakman (1912), Utrecht, Fred. Hendrikstr. 10.
C. G. G. J. van Steenis (1922), Utrecht, Ferd. Bolstr. 5.
H. J. Stevens (1922), Bilthoven, Lijsterlaan.
D. Stieltjes (1920), Meppel, Weerdstraat 71.
J. W. B. van der Stigchel (1922), ’s-Gravenhage, Zieken 11.
15
Mej. M. Stigter (1922), Groningen, Jozef Israélsstr. 29.
Mej. P. C. Stol (1919), Amsterdam, Bilderdijkkade 19.
Dr. Th. J. Stomps (1908), Amsterdam, Weesperzijde 29.
Dr. G. J. Stracke (1904), Amsterdam, Ceintuurbaan 249.
B. Swart (1921), Zaandam, Bootenmakersstraat 133.
J. J. Swart (1921), Utrecht, Parkstraat 18.
S. J. Swierstra (1922), Leiden, Rapenburg 78.
Dr. B. Sypkens (1904), Groningen, Jozef Israélsstraat 1.
Mej. Dr. E. G. C. Talma (1909), Zwolle, Spoolderspark 5a.
Mej. Dr. Tine Tammes (1904), Groningen, St. Jansstraat 1}a.
Mej. A. M. Temminck (1921), Bunnik, Villa Agatha.
Dr. T. A. Tengwall (1921), Pasoeroean, Java.
Mej. M. Tenhaeff (1920), Utrecht, Mengelberglaan 7.
Dr. Jac. P. Thijsse (1899), Bloemendaal, Binnenduin.
Mej. G. G. Tiemersma (1922), Groningen, Museumstraat 8a.
Dr. K. Tjebbes (1905), Huizen (N.-H.), Roelofslaan.
E. A. des Tombe (1905), Voorburg, Weverslaan 36.
H. J. Toxopeus (1922), Groningen, Nieuwe Weg 25a.
Mej. J. A. Toxopeus (1919), Utrecht, Lange Nieuwstr. 2.
L. J. Toxopeus (1919), Amsterdam, Lomanstraat 68.
Mej. Y. M. Trip (1921), Utrecht, Simon Stevinstraat 9.
H. Uittien (1920), Utrecht, Sweelinckstraat 18bis,
Mej. J. Uri (1919), Delft, Poortlandlaan 72.
Dr. J. Valckenier Suringar (1893), Wageningen, Arnhemsche Straatweg.
Dr. Th. Valeton Sr. (1889), Leiden, Oegstgeesterlaan 21.
Dr. Th. Valeton Jr. (1906), Buitenzorg, Java.
W.L. Varossieau (1919), ‘s-Gravenhage, Anth. Duyckstr. 58.
L. J. van der Veen (1880), Zwolle, Luttekestraat.
M. van der Velden (1922), Tilburg, Gasthuisstraat 59.
H. J. Venema (1922), Groningen, Jan Lutmastraat 15.
Mej. M. C. Versluijs (1916), Wageningen, De Zonzij.
D. de Visser Smits (1903), Semarang, Java.
A. C. van der Vliet (1922), Rotterdam, Nadorststraat 30.
H. van Vloten (1920), Amersfoort, Prinses Marielaan 14.
16
Mevr. O. van Vloten—Van den Bergh (1919), Amers- foort, Prinses Marielaan 14.
H. J. Vonk Jr. (1921), Utrecht, Mauritsstraat 56.
Mej. C. M. Voormolen (1912), Delft, Willem de Zwijger- straat 5.
Mej. Dr. A. G. Vorstman (1915), Bandoeng, Willem- straat 18, Java.
Mej. H.C. C. A. A. Vos (1921), Utrecht, Fred. Hendrikstr. 72.
Mej. A. P. C. de Vos (1917), Helder, Binnenhaven 32,
Mej. H. M. Voskuil (1920), Pasoeroean, Java.
D. M. de Vries (1921), Reeuwijk bij Gouda.
Dr. Hugo de Vries (1907), Lunteren.
Mej. M. S. de Vries (1907), Utrecht, van der Duijnstr. 11.
Dr. Otto de Vries (1912), Buitenzorg, Java.
Mevr. M. de Vries—de Vries (1894), ‘s-Gravenhage, Stad- houderslaan 90.
Dr. L. Vuyck (1889), Schalkhaar, Park Brabant.
W. H. Wachter (1902), Rotterdam, Vierambachtstraat 81a.
Dr. J. H. Wakker (1885), ‘s-Hertogenbosch.
Dr. Ir. H. I. Waterman (1913), Delft, Haagweg 120.
Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1885), Eerbeek (Gld.).
EF. Weehuizen (1911), Weltevreden, Salembalaan 8, Java.
Dr. Th. Weevers (1901), Groningen, N. Kijk-in-’t Jat- straat 84.
Ir. S. J. Wellensick (1923), Wageningen, Hoogstraat 10.
J. W. van Welsem (1916), Lembang, Java.
S. E. Wendelaar Bonga (1920), Dokkum.
Dr. F. A. EF. C. Went (1887), Utrecht, Nieuwe Gracht 187.
EF. W. Went (1922), Utrecht, Nieuwe Gracht 187.
Mej. Dr. Joh. Westerdijk (1904), Baarn, Javalaan 4.
Mej. M. Westveer (1920), Utrecht, Prins Hendriklaan 38bis,
W. H. de Wette (1916), Tames-Huizen (N.H.), Huis „de Patrijs .
Mej. L. S. Wiersma (1917), Sneek, Prinsengracht p/a mevr. Beekhuis.
17
R. van der Wijk (1921), Meppel, Weerdstraat 67.
Mej. Dr. G. Wilbrink (1904), Cheribon, Java.
Mej. F. A. G. Wilbrink Hoitsema (1921), Hilversum, Melkpad 20.
L. S. Wildervanck (1921), Groningen, Martinikerkhof 29, (vac. Drachten).
J. F. Wilke (1904), Rotterdam, Essenburgsingel 21b.
Dr. C. A. van der Willigen (1910), Rijswijk, Vlietweg 13.
Mej. Dr. J. S. A. Wisse (1913), Delft, Rotterdamsche Weg 224b. (vac. Doesburg, Nieuwstraat 145).
P. C. van der Wolk (1909), Weltevreden; Salemba 53, Java. Dr. Ir. C. A. H. von Wolzogen Kühr (1919), Heemstede, Havenstraat 17.
S. J. C. van de Woude Venema (1918), Appingedam.
Mej. E. Zeeman (1919), Amsterdam, Stadhouderskade 158.
Dr. H. H. Zeijlstra Fzn. (1906), Deventer, Zwolsche Weg 65.
Dr. K. Zijlstra (1904), Groningen, Korreweg 38.
C. van Zijp (1914), Leiden.
Mej. Dr. C. Zollikofer (1920), Zürich 1, Institut für allge- meine Botanik der Universität.
18
VERSLAG van den eersten secretaris over den toestand der Vereeniging op 1 Januari 1923. —
Ook het jaar 1922 geeft voor de Vereeniging weer vooruitgang te zien. Door den dood verloren wij het lid W.van der Schans te Boskoop, door bedanken 23 leden, maar dank zij het toetreden van 33 nieuwe leden, eindigen wij met 389 leden, of 9 leden meer dan verleden jaar. De heer A. Ed. Dinger bedankte als lid van den raad van directeuren van het fonds der vereeniging, de heer F. E. Blaauw als buitengewoon lid.
Het bestuur onderging een wijziging door het aftreden van Prof. Dr. Th. Weevers, die als penningmeester werd opgevolgd, krachtens de keus van de ledenvergadering van 28 October, door den heer P. Jansen te Amsterdam.
Diezelfde vergadering besloot, wat wellicht vermeldens- waardig is, tot aansluiting bij de „Union Internationale des sciences biologiques’’, echter niet, dan nadat verschillende leden van hun tegenzin tegen dergelijke, klaarblijkelijk tegen Duitschland gerichte ondernemingen hadden doen blijken. In het geheel hadden drie ledenvergaderingen plaats, te weten op 29 Januari te Utrecht, op 25 Maart en 28 October te Amsterdam. Floristen-bijeenkomsten werden gehouden te Amsterdam op 20 April en op 29 December, terwijl de commissie voor het Floristisch onderzoek van Nederland een excursie organiseerde op 25 Juli en volgende dagen in de omgeving van Goes.
Amsterdam, 31 December 1922,
De 1ste Secretaris,
THEO J. STOMPS.
Goedgekeurd en vastgesteld in de Ledenvergadering van 28 Januari 1923.
19
VERSLAGEN DER PERMANENTE COMMISSIES.
Het Curatorium van het Kok Ankersmit-fonds zond geen verslag.
VERSLAG der Commissie van Redactie van het Recueil des Travaux botaniques Néerlandais.
In het afgeloopen jaar verschenen Livr. 4 van Vol. XVIII en Livr. 1 en 2 van Vol. XIX. Daar de drukker-uitgever zoowel bij het leveren van de proeven als bij het doen verschijnen van de afleveringen de volgens het contract bepaalde termijnen steeds en veel had overschreden, werd artikel 4 van het contract toegepast en hem een in geenen deele volledige, maar zeer gematigde boete opgelegd. Tevens werden, om zich in het vervolg voor andere tekortkomingen te vrijwaren, enkele wijzigingen in een eventueel opnieuw aan te gaan contract voorgesteld. De drukker-uitgever opperde tegen de opgelegde boete bezwaren, hetgeen ten- gevolge had, dat een arbitrage-commissie werd benoemd, die deze bezwaren onderzocht. Het resultaat van het onder- zoek dezer commissie was, dat de Vereeniging volkomen in het gelijk werd gesteld. Daar echter de Vereeniging in dezen geen financiëele schade had geleden en, hoewel lang niet de geheel verschuldigde boete, toch nog een aanzienlijk bedrag was geëischt, heeft de arbitrage-commissie aan de Vereeniging voorgesteld zich met de helft tevreden te stellen, hetgeen is geschied. Tegelijk met het indienen van zijn bezwaren omtrent de boete heeft de drukker-uitgever het
20
contract opgezegd; hierop is hij echter later teruggekomen en heeft verklaard, dat hij de voorgestelde wijzigingen aanvaardde. In de ledenvergadering op 28 Jan. 1923 zal over het al of niet hernieuwen van het contract met den Heer Oosthoek een beslissing worden genomen.
Op 1 Jan. 1923 werd de heer Th. Weevers, die als penningmeester van de Vereeniging in de Commissie van Redactie zitting had, vervangen door den heer P. Jansen.
F. A. F. C. WENT, Voorzitter . T. TAMMES,
Secretaresse.
VERSLAG der Commissie van Redactie voor het Nederlandsch Kruidkundig Archief.
In het afgeloopen jaar verscheen Jaargang 1921, bevat- tende de gewone verslagen en diverse artikelen.
Waar de Commissie verleden jaar den wensch uitsprak, dat aan zekere bezwaren tegemoet zou worden gekomen, is dit jaar nu wel voldoende gebleken, dat de heer Oosthoek niet in staat geweest is, aan deze wenschen en bezwaren te voldoen, zoodat de Commissie sterk bij het Bestuur meent te moeten aandringen, naar een anderen uitgever om te zien.
In de eerste plaats wegens de uitvoering. Nog nooit, zoolang de Vereeniging bestaat, heeft eenig uitgegeven werk er zóó slecht uitgezien. Het komt altijd wel voor, dat bij een drukproef verschillende letters scheef staan, maar die worden voor het afdrukken wel vast gezet. In dit geval is echter veel aan te merken op het zetsel,
21
ondanks het feit, dat de Secretaris én bij de drukproef én bij de revisie herhaaldelijk op de dansende regels, en ook op de te groote cursieve letter gewezen heeft. Waar dit slechte zetsel aan leeken onmiddellijk opvalt, is het onbe- griijpelijk, dat een vakman als de heer Oosthoek daar- mede genoegen heeft kunnen nemen. Minder prettig is ook, dat volgens afspraak de „Aanwijzingen in proef en revisie op pag. 4 van den omslag voorkwamen, terwijl ze bij het afdrukken toch weer naar pag. 2 daarvan zijn verplaatst.
Ten tweede de tijdige verschijning. Op 13 Maart is de copie aangeteekend verzonden, en 19 April, toen de contractueele twee weken reeds lang verstreken waren, ontving de secretaris op ‘zijn verzoek nader bericht van den heer Oosthoek, o.a. inhoudende dat „de letter, welke „voor den laatsten band is gebruikt, op het oogenblik „geheel bezet is; hij (d.i, de drukker) kan dus niet met „zetten beginnen’.
15 Mei heeft de heer Oosthoek daarop met een anderen drukker geaccordeerd die nu echter weer eerst een aflevering van het Recueil moest zetten, welke als dissertatie moest voorgaan, 2 Juni kon aan het Archief begonnen worden, en 20 Juli bevestigt de heer Oosthoek de ontvangst der drukproeven. De revisie liep vrij vlot van stapel, alleen moest een maand gewacht worden op die van het laatste vel, dat 19 September teruggezonden kon worden. 19 October kwam reeds het heuglijk bericht, dat de kist met Archief en overdrukjes aan de grens stond, waar alles rustig bleef staan tot eind November, zoodat 28 November de verzending kon plaats vinden.
Waar verleden jaar de goede uitvoering nog gepaard ging met eenig financiëel voordeel, is dit laatste bij de tegenwoordige slechtere verzorging ook al minder.
Dit blijkt b.v. uit de post ,,extra-correcties.’ Waar men daaronder meestal pleegt te verstaan de correcties, noodig
22
door in de drukproeven aangebrachte text-wijzigingen (en niet de verbetering der drukfouten), doet het al heel vreemd aan, daarvoor 137 uren a / 1,00 berekend te zien, als men weet, dat dit jaar haast geen veranderingen tijdens het drukken zijn aangebracht. (Verleden jaar was deze post / 102; bij de firma de Waal werden de twee laatste jaren slechts 20 en 25 uur in rekening gebracht.)
THEO. J. STOMPS, Voorzitter. W. H. WACHTER, Secrefaris.
VERSLAG van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland.
Er werden dit jaar weer twee vergaderingen te Amsterdam gehouden, die zich in druk bezoek mochten verheugen. De voornaamste mededeelingen worden afzonderlijk in het Ned. Kruidk. Archief opgenomen.
Eind Juli werd onder leiding van de leden Vuyck en Kloos een zeer geanimeerde excursie gehouden in de omgeving van Goes, het terrein, dat vroeger door Dr. v. d. Bosch, den stichter der Vereeniging, reeds zoo goed onderzocht was.
Aan de algemeene vergadering zal worden voorgesteld om de zomerexcursie in 1923 te houden in de omstreken van Norg (Drente).
P. JANSEN,
Secretaris.
23
Bijlage.
VERSLAG der Excursie, gehouden te Goes, op 24 Juli 1922 en volgende dagen.
Den 24en Juli kwam ik tegen het middernachtelijk uur aan het station Goes aan, opgewacht door de Heeren Brand, Jansen, Kloos, Sloff, Uittien en Wachter, die reeds eerder waren gekomen. Ik heb dit vriendelijk escorte zeer gewaardeerd, omdat ik op dat uur in diepe duisternis, slechts enkele graden boven het vriespunt, nooit zelf den weg zou hebben gevonden naar het Hotel du Commerce in de Korte Kerkstraat. Daarom was het mij een genoegen den volgenden avond terzelfder tijd den Heer Florschütz in te halen, waardoor het aantal deelnemers aan deze zomerexcursie tot 8 gestegen was. Ik heb hier den naam van het hotel vermeld uit dankbare herinnering aan deze inrichting, waar we het buitengemeen goed hebben gehad en over een juist voor ons doel geschikte vergaderruimte de vrije beschikking hadden.
Zuid-Beveland en Walcheren staan in het teeken van het wereldverkeer, en daar vooral Engelschen veel geld er voor over hebben een Zeeuwsche schoone van alle kanten te bekijken en te befotografeeren, meent men ook van eenvoudige plantenzoekers enorme prijzen te kunnen vragen. Zoo althans was de meening van den eigenaar van het hotel Zoutkeet, waarop de Heer Kloos, die de voorloopige regeling zou treffen, meende niet te moeten ingaan en ons toen, zeer tot ons aller tevredenheid, in Commerce heeft ondergebracht.
Zoo waren wij dan nog eens weer in de bakermat der Botanische Vereeniging, in de geboortestad van haar oprichter en eersten voorzitter, de stad, die te zijner eere een Roelof Benjamin van den Boschstraat onder haar verkeerswegen telt, ofschoon gezegd moet worden, dat
aA
men daarvoor niet de fraaiste straat heeft uitgekozen. Vooral in het tijdperk tusschen 1830 en 1850 heeft Van den Bosch veel in het Goessche land verzameld; later hebben de Heeren Posthumus en Kloos aldaar verblijf gehouden, terwijl 14 jaren tevoren de Ned. Bot. Ver- eeniging er eveneens haar zomervergadering hield, destijds bijgewoond door de Heeren Blijdenstein, Lako, Posthumus, Schipper, Weevers en mijzelf, even- eens van 25 tot 29 Juli. Van die vergadering vindt men een verslag van 19 regels in Kruidk. Archief 1908, p. 27. We leefden toen in den tijd der reorganisatie in de Ver- eeniging, waarbij het Kruidkundig Archief niet te veel uit- breiding mocht hebben, waardoor de lijst van gevonden planten achterwege werd gelaten, zoodat we thans de gelegenheid missen de resultaten van toen met die van de nu gehouden excursie te vergelijken. Wel zijn ook in 1908 de aangetroffen planten volgens het kaartjes-systeem ge- noteerd, doch die liggen thans begraven onder de vele andere lijsten in de afdeeling „Plantenkaartjes’ op 's-Rijks Herbarium.
Zullen die lijsten nog eens ooit uit hun slaap gewekt worden en tot een hoogst belangrijk overzicht vereenigd worden? Wie zal hen uit hun zoete rust tot nieuw leven brengen? Wie zal de kosten betalen, noodig om al die kostbare gegevens tot een overzichtelijk geheel te ver- eenigen? Ik weet wel dat ik in dezen tijd, waarin be- zuiniging het wachtwoord is van áf den minister tot den bedelaar, een teere snaar aanroer, doch ik vind het zoo jammer van den velen arbeid, die daar dreigt verloren te gaan, van de meters potlooden die ik er zelf op verschreven heb. Van daar dat ook ditmaal niet alles systematisch afgehokt is, doch dat er slechts hier en daar lijsten zijn ingevuld, waar de flora iets belangrijks vertoonde, als het ware hier en daar een greep uit de planten-associaties van het Zeeuwsche polderland. Dat die grepen telkens een
25
bijzondere goede keuze bleken te zijn, danken wij den heer Kloos, die door zijn vroeger verblijf te Goes, ons met de meest interessante plaatsen deed kennis maken.
Onder zijn geleide werd den eersten dag ’s morgens gewandeld langs de oude dijken bij Goes en de havendijk bezichtigd, en ‘s middags werd een tocht naar de Schengen ondernomen, terwijl ‘s avonds de „Weitjes’ werden bezocht. Den volgenden dag was de tocht naar Oosterzwake en werden aldaar voornamelijk de schorren doorzocht; langs een binnenweg werd weder naar Goes teruggekeerd. Dien zelfden avond maakten eenigen van het gezelschap nog een tocht naar het Vogelbosch. Dit is niet in de eerste plaats uit een botanisch oogpunt een bezoek waard, zij het dat men hier op het uitgestrekte gebied van den Wilhelminapolder een dennenbosch aantreft. -Dit is dan ook het eenige bosch uit coniferen bestaande, dat men, voor zoover ik weet, op Zuid-Beveland vindt en het is dan ook verrassend in deze kleistreken een dergelijk bosch aan te treffen; men moet echter bedenken, dat in de omgeving van Goes de grond hier en daar zandhoudend is. Hoe dan ook, de vogels vinden dit bosch een voor- treffelijke gelegenheid voor nachtverblijf en zoo vindt men hier dan ook tegen den avond duizenden spreeuwen ver- eenigd, die er niet zonder luid krakeel hun slaapstede opzoeken. Indien men door eenig lawaai de vogels opjaagt, maken de zwermen opvliegende vogels een loeiend geraas, een rollenden donder, die langzaam weer ophoudt, wanneer de vogels een eind verder weder zijn neergestreken. Daar het bosch zeer eenzaam is gelegen, moeilijk is te bereiken, ook omdat het verboden terrein is, genieten de vogels er een zeldzame rust, waarvan zij weten te genieten en uit dankbaarheid den bodem behoorlijk bemesten en voorts een prachtige bijdrage leveren tot de verspreiding van planten door bessenetende dieren. Immers is in dit dennen- bosch, waarin ook Pinus maritimus voorkomt, de onder-
26
grond begroeid met zeer talrijke vlierstruiken, waarbij ook de vorm laciniata voorkomt, voorts vindt men er Bryonia, Solanum Dulcamara en vele andere planten, die waarschijn- lijk daar ook door de vogels gebracht zijn. Het zijn voornamelijk spreeuwen, die er slapen, een paar valken vergezellen hen en enkele houtduiven vinden er eveneens een schuilplaats. Dat het daar een rustig oord is, bewijst wel, dat een hazenpaartje zich in de nabijzijnde weide zoo veilig voelde, dat het daar zijn liefdesavonturen door den hun vijandigen mensch liet bespieden. Waar het bosch door weiden omgeven is, waarin een menigte ossen graasden, konden we nog een andere biologische bijzonder- heid waarnemen, nl. de slimheid eener bepaalde vliegen- soort, die zich als een zwarte ring bij de inhechting van de hoorns der runderen ophoopt en daar absoluut veilig is voor alle pogingen, die het rund aan mocht wenden om ze van daar te verdrijven. Botanisch is dit bosch weinig belangrijk, evenmin als de meeste andere dennenbosschen ; men vond er veel exemplaren van Epipactis latifolia. Den volgenden dag stond een groote tocht op het programma; per fiets over Wolfaartsdijk, overtocht naar Noord-Beveland, aldaar naar het Noorderstrand, daarna terug naar Kampveere; weder overzetten naar Veere en van daar naar Middelburg, waarna de trein ons huiswaarts zou voeren. En die tocht is ook volbracht, al was het niet geheel onder de gunstigste omstandigheden. Want nauwelijks waren we op Noord-Beveland geland, of de dreigende nevel werd een motregen en weldra een gietregen. Dat is niet erg plezierig op Zeeuwsche glibberige dijken, maar we waren nu eenmaal op weg en zouden even nat worden als we weer terugkeerden. Zoo bereikten we Wissekerke met het merkwaardig resultaat, dat alles en iedereen door- weekt was, behalve mijn paraplui, die ik veiligheidshalve had meegenomen, om bij een matigen regen daaronder nog plantenlijstjes te kunnen invullen, doch natuurlijk geen dienst
27
had kunnen doen op de fiets. Doch bij alle ellende is er toch wel weer uitkomst: in Wissekerke werd het droog en in het duingebied van het Noorderstrand scheen de zon weder, die ons dien dag niet verder verlaten heeft. Van degenen, die nog niet vertrokken waren, volvoerden op 28 Juli eenigen het plan om Walcheren nader te bezien en maakten zij een tocht van Middelburg naar Zoutelande, waarna het gezelschap reeds dienzelfden avond naar alle richtingen uiteen stoof; ik was dien dag zelf in de om- streken van Goes gebleven, heb echter niet veel meer kunnen toevoegen aan de reeds waargenomen planten. Het landschap is eentonig — onafzienbare bouwlanden, waar bij de netheid van den Zeeuwschen boer geen onkruid op voorkomt; dijken, die door koeien worden kaal gevreten of worden gehooid, doch de enkele, die niet afgegraasd worden, vertoonen dan ook een typische flora. De rijkste oogst werd daardoor op en bij de schorren ingehaald, althans wat betreft enkele zeldzame grassen, zooals uit het hierna volgende overzicht kan blijken. Toen ik den volgenden morgen bij helderen hemel nog eens een eind omfietste en het liefelijk stadje met zijn vriendelijke bewoners voorbij den spoorwegovergang achter mij liet, zongen de leeuweriken hun hoogste lied boven onafgebroken grasvlakten en kreeg ik wel diep den indruk van rust en vrede, van een zonnig oord, schijnbaar niet bewogen door de heftige stormen, die overal rondom ons de maatschappij in beroering brengen. Aanteekeningen werden gemaakt in de navolgende hokjes; E20 1), 425 435-445 27, °32,°34,°43, 37, 12, 31, 46, 44, 47, 14, 32/41, 33, 41, de omgeving van Kortgene, het Noorderstrand van Noord-Beveland en Kampveere, benevens van den tocht Middelburg-Zoutelande. Men ziet derhalve slechts een gering aantal ingevulde lijsten, maar aangezien de meeste een uitgekozen plaats aanduiden, is het geheele aantal der aangeteekende planten niet onaanzienlijk. Het land van Goes leverde 304 soorten, daarbij komen nog 17
28
soorten van de 89 op Noord-Beveland aangeteekende planten, terwijl de Walchersche tocht nog 31 plantensoorten leverde, meestal vertegenwoordigers der zandgronden; de Walchersche lijst bevatte 204 namen. We kunnen de resul- taten van deze excursie moeilijk vergelijken met die van 1908; herhalen we hier de getallen der gevonden planten te Oostburg, Doetinchem, Breda, Meppel, den Bosch, Nijmegen, ter Apel en Arcen nl. 424, 469, 455, 377, 367, 538, 378, 471, dan valt het thans bij Goes, op Noord- Beveland en tusschen Middelburg en Zoutelande bijeen- getelde aantal plantensoorten van 352 eenigszins af. Men moet echter niet vergeten, dat al moge de rijkdom aan soorten een geringere zijn dan bij vroegere excursies waar- genomen werd, thans enkele in ons land zeer weinig voor- komende soorten op haar natuurlijke groeiplaats konden worden in oogenschouw genomen en goede exemplaren konden worden verzameld.
Ziehier dan de volledige lijst; voorzoover kaartjessysteem- getallen zijn bijgevoegd, hebben die betrekking op het blad R. 2. van de stafkaart 1 : 50000.
Achillea millefolia; Aegopodium 27, 34, 46, 44, 47, 32, 33; Aethusa 47, 41; Agrimonia Eupatoria; Agrostis alba en vulgaris; Alisma Plantago 37, 12; Allium oleraceum 26, 43, 46, 44, 47, 14, 41, en vineale; Alopecurus agrestis 26, A, i Ole 40) 6 44, ioe le Gemiculatus 47, nose Althaea officinalis 26, 43, 44; Anagallis arvensis; Angelica 46, 44, 47, 32, 33; Anthoxanthum odoratum; Anthriscus silvestris; Apera Spica venti 26, 44, 27, 32, 37, 31, 46, 44, 47, 32; Apium graveolens 37, 12, 31, 47, 41: Arenaria leptocladus 46, 44, 47, 33 en serpyllifolia; Arrhenatherum 27; 32; Artemisia maritima en vulgaris; Aster Tripolium ; Atriplex latifolia en patula 26, 44, 27, 34; Avena flavescens.
Batrachium heterophyllum 26, 43, 44, 37, 12, salinum 26, 43, 47, 33 en trichophyllum 47, 33; Bellis; Bidens
29
tripartitus 47, 33; Bromus commutatus 37, 12, 47, 32, mollis en sterilis; Bryonia 26, 43, 27, 34.
Calamagrostis Epigeios 26, 43, 47, 33; Callitriche spec. 27, 34; Camelina sativa 37, 31; Capsella; Carduus crispus 27, 34; Carex disticha 46, 44, glauca 26, 44 hirta 47, 32, menicata, 26, 44, 27, 32, 34, 46, 44, 47, 41, panicea 46, 44, vulgaris 46, 44, en vulpina; Carlina, langs dijken; Centaurea Cyanus 26, 43 en jacea; Cerastium triviale; Chaerophyllum temulum 46, 44; Chenopodium album, ficifolium 26, 44, 27, 32, glaucum 26, 44, polyspermum 37, 31, rubrum 46, 44 47, 33; Cichorium intybus; Cirsium arvense, lanceolatum en palustre 46, 44, 47, 14, 33; Cochlearia Armoracia 37, 12; Convolvulus arvensis en sepium; Crataegus monogyna; Crepis virens; Cynosurus cristatus.
Dactylis; Daucus; Dianthus Armeria 26, 43, 44, 46, 44, 47, 14, 41; Dipsacus silvestris 27, 34, 46, 44, 47. 41.
Epilobium hirsutum 47, 14, en parviflorum; Epipactis latifolia 26, 43 (vogelbosch), palustris 27, 22 (Sas van Goes); Equisetum arvense en palustre; Erigeron canadense 26, 11, 43 en acre 27, 32; Erodium cicutarium 27, 32 en pimpi- nellifolium 26, 43; Eryngium campestre 26, 43, 44; Eupa- torium 46, 44, 47, 14, 33, 47, 41; Euphorbia exiqua, Helioscopia en Peplus; Euphrasia Odontites 37, 31, 47, 32 (serotina) 41, E. officinalis 47, 14 (nemorosa en | stricta).
Festuca arundinacea, elatior, rubra 27, 32, 46, 44; Fra- garia vesca 27, 34, 37, 12, 46, 44, 47, 32; Fraxinus; Fu- maria officinalis.
Galeoposis Tetrahit 26, 44; Galium Aparine, elongatum 47, 32, Mollugo 47, 41, en palustre 46, 44, 47, 32, 33; Geranium dissectum, molle 26, 43, 44, 27, 32, 34, 43, 47, 41, pusillum 26, 43, 27, 32, Robertianum; Geum ur- banum 26, 43, 27, 34, 37, 12, 46, 44; Glaux; Glechoma; Glyceria distans 26, 44, 37, 12, 47, 33, fluitans 37, 12,
Nederl. Kruidk. Archief 1922. 3
30
46, 44, 47, 32, 33, maritima 26, 44, 27, 32, plicata 46, 44 en spectabilis 37, 12, 47, 32.
Halimus portulacoides 47, 41; Hedera 37, 12; Heleocharis palustris 26, 44; Hieracium Pilosella 26, 43, 44, 27, 32, 34, 46, 44, 47, 14; Holcus lanatus; Hordeum murinum en secalinum ; Humulus 37, 12, 46, 44, 47, 14, 32, 33; Hypericum per- toratum) 26," 44.27, 34," 46, 44,475 14,741; “tetrapterum 47, 33; Hypochoeris radicata 27, 43, 46, 44, 47, 33.
Inula Conyza, op de dijken; Iris Pseudacorus 47, 32.
Juncus bufonius 26, 44, 47, 33, Gerardi 26, 43, 44, 27, S246 44047," 145 335; -glaucus) 26, U 27,-32; 437.57, 12. 47, 32, 33, 41, lamprocarpos 26, 44, 46, 44 en maritimus.
Lamium amplexicaule, album, incisum 26, 44 en purpu- reum; Lampsana 26, 43, 27, 34, 31; 12,47, 32; Lappa minor; Lathyrus Nissolia 27, 34, pratensis, tuberosus 27, 34; Lemna minor 37, 12, 47, 33, trisulca 26, 43; Leontodon autumnale; Lepidium Draba 26, 42; Ligustrum 46, 44; Linaria spuria 47, 32, vulgaris 27, 34, 43; Lolium linicola 37, 31, multiflorum en perenne; Lotus corniculatus en uli- ginosus; Luzula campestris 47, 14; Lychnis vespertina 26, 43, 47, 14; Lycopus 46, 44; Lysimachia Nummularia 27, 34, S72, Sl AG, AAN 47 433 ele vulgarise27, 3446.44
Malva silvestris 37, 12, 47, 14; Matricaria Chamomilla ; Medicago lupulina, maculata 26, 11, 44, 27, 32, 43, 37, 31, falcata 47, 14 en sativa 26, 44, 27, 32; Melilotus alba 37, 12, arvensis 37, 12, 46, 44, 47, 41 en officinalis 26, 43; Mentha aquatica 37, 12, 31, 46, 44, 47, 32, 33, arvensis 26, 44, 27, 32, 37, 31, silvestris hybr. 47, 33; Mercurialis annua 27, 34; Myosotis hispida 27, 32, 43, intermedia en palustris 26, 42; Myriophyllum spicatum 37, 12.
Nasturtium officinale 37, 12, palustre 27, 32, 37, 12.
Oenanthe Phellandrium 37, 12, 47 33; Ononis spinosa (dijken); Origanum (dijken).
Papaver Argemone 26, 44 en Rhoeas; Pastinaca; Phalaris arundinacea 37, 12; Phragmites 26, 11, 43, 44, 27, 32, 34,
ot
43, 37, 12, 31, 46, 44, 47, 14, 33, 41; Phleum pratense; Pinus silvestris 26, 43, (vogelbosch) en maritimus, aldaar; Plantago lanceolata, maior, maritima en media 47, 41; Poa annua, pratensis en trivialis 46, 44, 47, 33; Polygonum amphibium 37, 12, aviculare, Convolvulus, cuspidatum 27, 32, lapathifolium 26, 44, 37, 31, nodosum 26, 44, 27, 32, Persicaria 26, 43, 44, 27, 32, 37, 31, 47, 33; Polypodium 47, 32/41; Potamogeton pectinatus 26, 43, 44, 37, 12, 47, 33; Potentilla anserina, reptans 27, 32, 37, 31; Prunella, Prunus spinosa 27, 34; Pulicaria dysenterica.
Ranunculus acris, bulbosus 47, 31, Philonotis 46, 44, 47, 33, repens en sceleratus 26, 43, 44, 27, 34, 37, 12, 31, 47, 33; Rhinanthus maior 26, 43, 44, 47, 41, minor 26, 44; Ribes Grossularia 46, 44; Rosa arvensis 46, 44, canina, dumetorum 47, 41 en rubiginosa 46, 44; Rubus caesius Pte 32, 54, 43,47, 32733, 41, discolor; Rumex Acetosa, conglomeratus, crispus, Hydrolapathum 47, 32/41, maritimus 26, 43, 46, 44, 47, 33, obtusifolius 26, 44, 27, 32, palustris 46, 44, 47, 33; sanguineus 47, 33; Ruppia rostellata 26, 43, 44.
Salicornia herbacea; Salix alba 37, 12, 46, 44, cinerea 46, 44, viminalis 27, 32; Sambucus nigra 26, 43, (ook laciniata in vogelbosch); Samolus 37, 12, 47, 41; Saponaria 37, 12; Scirpus maritimus, Tabernaemontani 26, 44, 46, ENZ 55) Sclerochloa Borreri 26: 43 44, 47, 33° Sedum purpurascens 37, 12; Senebiera Coronopus; Senecio esteifaliuss 26, 44, 27, 32, 34, 43, 37, 12, 31, 46, 44, 47, 14, 33, 41, Jacobaea 27, 32, 34, vulgaris; Sherardia 47, 41; Silene noctiflora 26, 43; Sinapis alba 37, 31, arven- sis 46, 44; Sisymbrium Alliaria 27, 34, 37, 12, officinalis; Solanum Dulcamara 26, 43, 37, 12, 47, 32, 33, nigrum; Sonchus arvensis 26, 44, 27, 32, 34, 37, 12, 31, 46, 44, 47, 32, 41, asper, oleraceus; Spartina 26, 11, 47, 41; Specularia Speculum 47, 32/41; Spergularia marginata, media; Spiraea Ulmaria 47, 32; Stachys palustris 26, 44, 27, 34, 37, 12,
30
31; Statice Limonium; Stellaria graminea 46, 44, media; Suaeda maritima; Symphytum officinale 26, 43, 47, 14.
Taraxacum; Thlaspi arvense 26, 42, 43, 44, 27, 43, 37, 31; Thrincia 26, 11, 27, 32, 46, 44, 47, 14; Torilis Anthris- cus 27, 34, 47, 33, nodosa 47, 41; Tragopogon minor, pratensis, 26,143, 447027, 32; 34 43, 47, 14.132; siritolinm fragiferum, hybridum 26, 44, 27, 32, 37, 12, minus, pra- tense, procumbens 26, 43, 44, 27, 32, 34, 43, 46, 44, 47, 14, 32, 41; Triglochin maritima, palustris 26, 44, 47, 33, 41; Triticum repens; Tussilago 26, 43, 44, 27, 32, 34, 43, 37, 31, 46, 44, 47, 41; Typha angustifolia, 46, 44 latifolia 26, 43.
Ulmus suberosa 27, 32, 34; Urtica dioica, urens.
Valeriana officinalis 46, 44, 47, 14, 32, 33, 41; Verbena; Veronica agrestis 26, 11, 43, 44, 27, 32, 47, 32, Anagallis 46, 44, 47, 33, arvensis 26, 43, 37, 31, Beccabunga 27, 32, Buxbaumii, Chamaedrys, hederaefolia 26, 44, polita 26, INEEN 40) 44-9 icia sangustitolia. 20, 44,027.65 45) 37, 31, 46, 44, Cracca, hirsuta 27, 34, sepium 37, 31, tetra- sperma; Vinca minor 47, 33; Viola odorata 26, 43; 27, Sr, Gi), SBy EU Me B Geller Ai, 46,
Zannichellia palustris 26, 44 en pedicellata.
Volgens aanteekeningen van den Heer J. G. Sloff werden de grootere zee-algen vertegenwoordigd door Ente- romorpha intestinalis, Fucus vesiculosus en platycarpus, en Ascophyllum nodosum.
Ook de zwammen werden niet voorbij gezien, ofschoon de tijd van het jaar, noch de atmosferische toestanden, noch ook het terrein gunstig voor deze gewassen waren. Hierbij komt nog, dat op een excursie men al zeer ervaren moet zijn om zonder eenigen twijfel de juiste soortnaam te noteeren, terwijl dikwijls de gelegenheid ontbreekt om ze na de excursie nog te determineeren. Natuurlijk waren het hoofdzakelijk weide- zwammen en mest-champignons; het ontbreken van bosch maakt de zwammen-flora arm; in het vogelbosch groeide niets van dien aard. De volgende soorten werden aangeteekend:
33
Lepiota gracilenta 37 12; Lactarius torminosus 26, 42; Hygrophorus pratensis 27, 32, 46, 44; Marasmius Oreades 27, 32; Hypholoma lacrymabunda 37, 12; Agaricus cam- pestris 26, 43, 37, 31, 47, 14; Stropharia stercoraria 27, 32; Coprinus niveus 26, 44, micaceus 27, 32, 47, 41, atrimen- tarius 27, 32, comatus 47, 33; Paneolus campanulatus 27, 32; Lycoperdon Bovista 37, 31.
Op Noord-Beveland werden eerst de buitendijksche gronden en de dijk bij Kortgene onderzocht, hierna aange- duid met K, daarna het schorrengebied met de geringe duin- vorming aan het Noorderstrand bezocht, aangeduid met N en eindelijk de omgeving van het veer bij Kampveere opgeteekend, V. De niet ook rondom Goes waargenomen planten zijn: Ammophila arenaria N, Armeria elongata K, N, V, Atriplex laciniata N, littoralis N, Chrysanthemum inodorum WV, Elymus arenarius N, Festuca ovina N, Honckenya N, V, Hordeum maritimum K, Lepturus N, Picris V, Plantago Coronopus K, V, Sagina procumbens V, stricta V, Salsola N, (ook hier weder Spartina V), Triticum acutum en junceum N.
Eindelijk moeten de volgende soorten toegevoegd worden, op de Walchersche excursie waargenomen : Aethusa, Allium Scorodoprasum, Anchusa, Batrachium salinum, Borago, Carex arenaria, Cerastium arvense, Chrysanthemum Leucanthe- mum, Convolvulus Soldanella, Corynephorus canescens, Epilobium tetragonum, Eryngium maritimum, Festuca duriuscula, Galium verum, Hieracium umbellatum, Hippo- phaes, Holcus mollis, Jasione montana, Juncus effusus, Lycop- sis, Malva vulgaris, Ononis repens, Papaver dubium, Phleum arenarium, Rumex Acetosella, Salix amygdalina, Scirpus palustris, Sparganium ramosum, Thalictrum minus, Trifolium arvense, Ulmus campestris.
Schalkhaar, October 1922. VUYCK.
a4
VERSLAG van de Commissie voor de Bibliotheek en het Herbarium.
De Commissie hield haar vergadering op 28 December te Haarlem, waarbij ook de conservator aanwezig was.
Deze deelde mede, dat in verband met het drukken van den catalogus, de copie door hem grootendeels met de titels der boekwerken is vergeleken, zoodat deze copie in Jan. 1923 persklaar wordt.
Voor de bibliotheek werden aangekocht: Flora Batava afl. 410—413; Aschersén—Graebner’s Synopsis der mittel- europäischen Flora Lief. 105 en 106; en het Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie (12 dln.), dat tot dusverre in onze bibliotheek ontbrak, waarin het als voorlooper van het Ned. Kruidk. Archief niet mocht ont- breken.
Door den conservator werd voortgegaan met het ver- vellen en opplakken van herbarium-exemplaren, en hij is nu zoover daarmede gevorderd, dat de Dicotylen geheel in orde zijn gekomen.
Van de gelegenheid om het herbarium te raadplegen werd in dit jaar nog al eens gebruik gemaakt en ook werd meermalen aan leden materiaal ter bestudeering toegezonden.
Geschenken waren er dit jaar zeer weinig; alleen een collectie van 66 meer en minder zeldzame planten van den Heer A. W. Kloos Jr.; verder van den Heer J. L.van Soest een 10-tal planten uit de omgeving van Den Haag, waaronder enkele bijzondere vormen van bekende soorten en van Mej. M. Lieftinck een ex. van Cystopteris fragilis van Oisterwijk.
Van een 17-tal personen, instellingen en vereenigingen werden een of meer boekwerken ontvangen; daaronder mogen afzonderlijk genoemd de Universiteitsbibliotheek te Uppsala, de Bibl. v.h. Koloniaal Instituut te Amsterdam en
35
het Institut fiir systematische Botanik an der Universitat Graz.
Daar er alle hoop bestaat, dat de Catalogus onzer bibliotheek in dit voorjaar eindelijk kan worden verzonden, zal de gewone lijst: ,,Titels der nieuwe aanwisten enz.” ditmaal achterwege blijven.
J GC sCHounre, Voorzitter. W. H. WACHTER, Secretaris.
REKENING EN VERANTWOORDING
van den Penningmeester.
Daar ondergeteekende eerst met 1 Jan. 1923 het pen- ningmeesterschap aanvaardde, komt de administratie der gelden over 1922 nog voor de verantwoording van den vorigen penningmeester.
De hoop, in het vorige verslag uitgesproken, dat de waardedaling der effecten, waarin een groot deel der „fondsen" is belegd, tot staan zou komen, is vervuld. Dank zij de koersstijging vertoonen nu alle fondsen een saldo winst.
De rente uit het Brumundfonds blijft echter nog steeds geringer, dan de uit te keeren lijfrente.
Door de verhooging der hypotheekrente vermeerderde ook de opbrengst van het Kok Ankersmitfonds.
Verder geeft de rekening en verantwoording geen aan- leiding tot bijzondere opmerkingen.
De Penningmeester,
P. JANSEN.
—— SS | AL UVA [en NNO |G) a [arn ‘spuo,J-punumag OA eenen EE TLG 44e ee ee ee OEE ee oee sey opyes BrraopaooA OS LIFI “| 93ua1 et OST 4 Mo € SUES Burafraydsuy | 19'999 5 GG So SA 23ua1 + 0001 / Jo 2 st a TES ENGEL 1 19: 1z8 * ken 50 ‘ gyuar + 0001 Sor LO6T wepzonog wan “BGO | OSL ~)""* say OOS Yo “/p 6061 puersna ‘BAO 1 FONG CO) ee Ken In Nd — (Gi ean ‘StF PC) hy hk 8681 PROD eulyD ‘BAO 1 ET EE ' 002 f Yueg yswY jaspuey | UE || Wer 07% YS puny “izerg ‘Bao Z CALI en OSC ORS LO UNK BOON EEEO8 |‘: PU + OOOLL “HF W'S’A H 190 I OEE Pypetenos OOOI / & UsjueWNUOMINNIeN ‘Yyag DE REE. JO} ‘13 A ÍrAATSISIO Buruoor ‘eruo ‘BYIGO I EOCEEN setae spuo afi, SC 90ZOI “| 9}U91 gow ““progog ‘yIOdG 2}se] Ua} yeaqjod4ypy PO IFZLI Gio oO Ova og dao do vod 0 spuo,j-punwunig OG I TOI J! soe 0-0 00 0 00 006 DO ooo oog doo ‘33007 Jow GOR SECLE A Seen * spuo,,-jiwsiayuy yoy wepis}}0y ‘Looy “p ‘A ajsey uaz yeayiodApy JIA ‘JOG ‘pany jeeyidey ‘SPUuoy-jnussiayuy yoy se ‘NAT TNHOS "NHONILLIZAG
Col HHAWAOAC IE NVA SNVIVG
89° LOFSE J
589 LOb8r 7
VAI OOST
EC 18bS J
chOIFCLI J |
e8TO9SF “ G60c6 J
eo 6€°Z1061 J
Ch S68” OEE OG
DAO
OS Cla er GL Rec,
Tr OR CE C08 ar SC Zia 80';0S8T *
—'OL 44
.
genen sentent ne NON OUD ASIA JV
9000 c000 0000-0 “ree sey opyes Brrooproo A ese ee ee ee ee eee ee ee see “uamnajlgep ISIOATC
‘spuoy fir, e eee oe ee ee ee ee ese sey op[es BrjoopeN JV
2391 + QOOTS %o S 3161 eae ‘BAO 1 LE "+ aquaz + (00S / LT ‘0001S
7) 0056 / Jo Sr L161 ‘pUSLOPAN ‘BAO + Eee En
oog S % 7 PINUPS IOA PON FID I
® 0001 Olo S/p Ooo AED JEN ‘ÔHaO I le O24 A go 0 0700 Dio "Jul + OOOIÁ
0, G Ig ‘GAY ‘pesuery, “pen ‘:gpved |
000 / 232 ‘eq 303 ‘(AL “BY ‘aqpued |
- ajuat + QOOlY %P IN'S'A'H ‘8190 I
"2]U2I aH ose / “lof ‘SIN ‘B90 I pe "23u + OORT S
OO ¥ of Sp 86, eUUD Prog ‘BAO Z
OOP / = OOL F or ‘Duo pnoy ‘byqO F
e 0/,r wepy ‘wey ‘BIT F
—_—” Er ee)
“ZV IOLE J
TP TL61 /
IL BELT
SAE 09'°39GF J
— FIO “ ZP'8S6 J
sIUSOFI J
eee ec er ee we eo ee ow
ee SHUT “+ +++ ++ sarnqqu05 ‘spuoy oli1A
"++ ++ [DSI2ASIJOM “+ 23093]
‘Spuoy-punwniag
e ee © © © * © © © © © 0 e 8 8 ee
S6G00G 0000 [FY9ST2AS TOM JEN!
“SPuo.]-JIWUS1IYUYy HOM
ee. ee eee se 2 e
ZL IOF f
CE CLOL J
cIZ'PELI J
OV'FI9 * 08k — 001 4s
eLL86E © OnOGla a
sSE'S6c “ 98'68EI “ ECO'9ILI J
SP FOL *
b6°L9ZI J
el0'9TS *
028021 J
coe ee ow e
JSUIAA Opes RORE ER "soljnqiajuod s1eQUIUG) "11° -Uojvownuvowinngen ueA pnoyag 30} “aA deyosjeempry Siebert: * Yooyzorgiq Usa wnNWIeqiazy
“? s+ uaBur
-apebraa ‘uajsoxyjlijgioA ua slof 200 000 eon)
vereen Jap PIM [repay
: sanbruejog XNEAREIJ Sap [rondo]
‘spuoy ofi1A
"++ JSUIM Opes ver cesees « BuluaysajedjsulMpy
*Sspuo,-punwniag
eee ee se © © © © © ew © ee eo
"+ Jsula opjeg -+ + Buruoyoaoneigsturwpy
‘SpPUOT-PWSIIYUY YO
‘t26l AVV LHH YAAO
ONINHMAULSNIM NA SHITAHA
39
VERGADERING op Zondag 29 Januari 1922, ’s Voormiddags te half elf in het Botanisch Laboratorium te Utrecht.
Aanwezig 51 leden, nl: Bannier, Beumée, Blij- denstein, Bos, Bremekamp, H. L. de Bruyn, Burger, de Bussy, v. Lookeren Campagne, Dijkstra, C. M. Doyer, Florschiitz, de Fremery. Frima, Funke, Gouwentak, v. Harreveld—Lako. Hartsema, Heijl, Hulshoff, v. Iterson, Jansen, Koker, V.J. Koningsberger, Hille Ris Lambers, vancembek. lohnis, de Mol, vd Molen) vy. id: Houven v. Oordt, v. Oyen—Goethals, Pinkhof, Pulle, Roodenburg, Ruys, v. Schouwenburg, Senda irks, ave ologteren, Sipierenburg — Speakman. Stomps, Swart, Verhoeff, Uittien, Uri, Voormolen, Wachter, Went, Wertheim, Westerdijk en de introducés: de Hoop, Wilsson— Leissener en Waller.
Nadat de notulen van de vorige vergadering zijn voor- gelezen en goedgekeurd, deelt de voorzitter, de heer Went mede, dat de heeren Costerus, v. Goor, Heukels, v. Wolzogen Kühr, Varossieau, Schoute en Weevers bericht gezonden hebben, dat zij de vergadering niet kunnen bijwonen. De heer Wachter dringt er op aan, dat het Bestuur het Kol. Inst. zal aansporen voortgang te maken met het drukken van den catalogus. Vroeger is hiervoor door het Korthalsfonds 7 600 betaald en het Kol. Inst, dat de rest zou betalen, heeft indertijd om uitstel gevraagd wegens de hooge drukkosten. Deze kosten blijven steeds hoog en nu stelt de voorzitter voor, het Koloniaal Instituut aan te raden den catalogus in Duitschland te laten drukken, wat veel goedkooper zal zijn dan in Nederland. De voorzitter vraagt en verkrijgt goedkeuring om het Kol. Inst. in dien geest te schrijven.
40
Het lijkt eenigszins vreemd, dat de heer von Wolzogen Kühr, die geen lid meer is, een voordracht zou kunnen houden. Op de vorige vergadering heeft hij echter op verzoek van het Bestuur zijn beurt laten voorbijgaan, zoodat hij zeker in de gelegenheid gesteld mag worden op de volgende vergadering zijn voordracht te houden.
Aan de orde komt het ontwerp-verslag van den 1sten secretaris, omtrent den toestand der Vereeniging. Eén eerelid, 1 correspondeerend lid en 48 leden zijn dit jaar tot de vereeniging toegetreden, één lid is overleden, 20 leden bedankten, 4 werden geschrapt, zoodat er totaal 23 leden bijkwamen en de Vereeniging op 1 Januari 380 gewone leden telde.
Dit verslag wordt goedgekeurd, evenals de verslagen van de Redactie, van het Recueil en van het Kruidkundig Archief. Ook het verslag van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek wordt goedgekeurd, tevens dat van de Commissie voor Biliotheek en Herbarium en deelt mej. Westerdijk mede, dat bij gebrek aan een Botanisch Station, de Commissie geen verslag daarvan kan inleveren.
Namens den afwezigen Penningmeester, zet de voorzitter den financieelen toestand uiteen. Deze geeft reden tot tevre- denheid. Er is een batig saldo van f 1098.70°. Dit komt voornamelijk, doordat de uitgave van het Recueil bij Oosthoek veel goedkooper is.
Daarna stelt de voorzitter voor, Dr. Kuyper te Pasoe- roean namens de vereeniging te bedanken, voor de moeite, die hij voor het innen der contributies in Indië gedaan heeft. De Iste Secretaris zal dezen brief schrijven, mede onderteekend door den voorzitter
In de Commissie voor het nazien van de rekening en verantwoording stelt de voorzitter vóór te benoemen, de leden Prof. Dr.-J. CG. Schoute en Dr. K Zijlstra, te Groningen, hetgeen wordt goedgekeurd. De iste Secretaris zal hiervan aan genoemde heeren bericht zenden.
41
In de permanente Commissies werden alle leden met groote meerderheid herkozen, nl:
Curatorium Kok Ankersmitfonds:
1. Prof. Dr. J. H. Moll. PND EH Otarles van Ufttord. Commissie van Redactie van het Kruidkundig Archief: Mej. Cath. Cool. Commissie voor het Floristisch Onderzoek: Ir. A. W. Kloos Jr. Commissie voor Bibliotheek en Herbarium: W. H. Wachter. Commissie voor het Botanisch Station: Mej. Prof. Dr. J. Westerdijk.
De heer Wachter en mej. Westerdijk nemen de benoeming aan, den anderen leden zal hiervan bericht gezonden worden door den 1sten Secretaris.
Bij acclamatie worden de voorgedragen leden:
Mej. I. M. Saetrang, de heer S. J. Swiersma en Dr. D. Atanasoff gekozen.
De voordracht van dit laatste lid kwam in, nadat de convocaties gedrukt waren.
Door de commissie voor het Floristisch Onder: wordt voorgesteld de zomerexcursie in de omstreken van Goes te houden.
Verder keurt de vergadering het voorstel van het Bestuur goed, om in het contract met den uitgever op te nemen de clausule: .
„Dit contract blijft ook voor de volgende jaargangen van kracht, tenzij één der partijen, uiterlijk 6 maanden voor het eind van het kalenderjaar dit opzegt.”
Ten slotte komt aan de orde de bespreking over het- geen gedaan kan worden ter bescherming van de planten rondom Weert. De voorzitter leest een schrijven van den heer Weevers voor, die als bestuurslid verscheidene malen Weert bezocht heeft, het laatst in 1914. Hij meent
42
dat- wanneer de Isoetes bedreigd wordt, door draineeren van de omliggende terreinen, er niets aan te redden valt. De heer P. Jansen doet mededeeling, dat de pastoor te Stamprooy beloofd heeft mede te werken aan het behoud van Ceferach door het muurtje in zijn geheel te verplaatsen. Isoetes in de Roevender Peel is niet te redden, maar ge- lukkig zijn er bij Breda en Oisterwijk nieuwe vindplaatsen ontdekt, zoodat men vermoedt, dat Jsoefes in alle Bra- bantsche vennen voorkomt. De heer Jansen meent, dat de Botanische Vereeniging, die toch niet over veel geld beschikt, misschien het best indirect kan helpen, door de contributie van de Vereeniging tot Behoud van Natuur- monumenten te verhoogen, welke laatste vereeniging meer actief kan optreden.
Prof. Stomps vraagt of de Roevender Peel de eenige vindplaats van Jsoetes is in den omtrek van Weert, waarop de heer Jansen antwoordt, dat er meerdere plek- ken zijn in de Roevender Peel, waar Jsoetes groeit, plekken, die blijven bestaan, maar dat de mooiste vindplaats ver- loren gaat.
De heer De Bussy, deelt namens zijn broer, ingenieur bij den Waterstaat mede, dat hij alles wil doen, wat hij kan, om de Botanische Vereeniging bij de betrokken auto- riteiten te helpen. Er wordt besloten, om het gelukkige denkbeeld van den heer Jansen uit te voeren en de contributie van de Vereeniging tot Behoud van Natuur- monumenten dit jaar te verhoogen tot f 100, behoudens goedkeuring van den penningmeester. Verder wordt het voorstel van Prof. van Iterson goedgekeurd om jaarlijks het bedrag van de contributie van de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten vast te stellen.
Ten slotte spoort de voorzitter de leden, die nog niet persoonlijk lid zijn van de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten aan, zich als lid op te geven en besluit men verder er niets meer aan te doen.
43
Daarna houdt de heer V. J. Koningsbergen zijn aangekondigde voordracht en demonstratie over: Ben nieuwe zelfregistreerende groeimeter.
Hij doet aan de demonstratie van een zelfregistreerenden groeimeter een mededeeling omtrent de constructie en het doel van het toestel voorafgaan.
Met de gebruikelijke afleesmethode, met behulp van het horizontale mikroskoop, kan de groei niet in absolute duisternis worden bestudeerd, en zijn waarnemingsfouten niet uit te sluiten. Dezelfde methode is ten eenenmale ongeschikt om den invloed van de zwaartekracht op den groei na te gaan, daar metingen op de roteerende as van den klinostaat b.v. onmogelijk zijn. Met het oog hierop is een autograpisch toestel ontworpen, speciaal ingericht voor groeimetingen bij kiemplanten, waarvan het principe op het volgende neerkomt.
De plant groeit tegen een fijn afgewerkte contact- inrichting (platina punt boven gouden plaatje) en sluit, al groeiende, een zeer zwakken electrischen stroom, die door een spiegelgalvanometer wordt verraden. Deze galvano- meter is op eenvoudige wijze als relais ingericht en sluit een sterkeren stroom, die, via een ander relais, een electro- magneet bereikt, aan den auxanometer aangebracht. Het contact boven de plant is op een micrometerschroef ge- monteerd en een uurwerk verstelt, door tusschenkomst van den electromagneet, deze schroef zoo, dat het contact naar verkiezing van den proefnemer, 5, 10 of meer » omhoog gaat. De plant moet dus weer dezen afstand groeien, al- vorens opnieuw contact wordt gemaakt. Intusschen heeft de registratie, plaatselijk geheel onafhankelijk van den auxanometer, als volgt plaats: een glazen pen, op een wagentje gemonteerd, wordt door een electrisch uur- werkje, dat met een secundenslinger is verbonden, met een eenparige snelheid van 1 mM. per seconde langs een stil- staanden trommel getrokken. Op het oogenblik, dat de plant
AiG
contact maakt, wordt het wagentje door de werking van een speciaal soort wip en een gewicht teruggetrokken en draait de trommel 1,5 mM. verder. Is het wagentje aan zijn beginpunt aangekomen, dan wordt het dadelijk weer met dezelfde snelheid opgetrokken. Zoodoende krijgt men een reeks rechte lijnen, wier lengte in mM. uitdrukt hoe- veel secunden de plant telkens noodig heeft gehad om 5, 10 of meer p te groeien. De toppen dier lijnen, in een kromme verbonden, geven direct een beeld omtrent het verloop van het groeiproces. Tegelijkertijd wordt ook nog de tijd geregistreerd, zoodat de graphiek alle gewenschte gegevens verstrekt,
De heer von Wolzogen Kühr was door ziekte ver- hinderd zijn aangekondigde voordracht te houden.
In de middagvergadering ving de heer G. L. Funke aan met zijn voordracht over den Invloed van water- stofionen-concentratie op de werking van diastase.
Daar de methode, die bij dit onderzoek werd gebruikt voor de meeste biologen nog onbekend is, wordt eerst hierover het noodige medegedeeld. Den aanwezigen ter vergadering wordt gelegenheid gegeven zichzelf te over- tuigen van de bruikbaarheid daarvan. Hiertoe wordt ge- demonstreerd de kleuromslag in de standaardbufferoplos- singen met ter vergelijking daarbij vloeistoffen waarvan de waterstofionen-concentratie bepaald moest worden.
De resultaten van dit onderzoek maken duidelijk dat er een groot verschil bestaat onder de vele stoffen, die alle aangeduid worden met den naam diastase. Dit verschil blijkt alleerst uit hun gedrag t.o.v. de waterstofionen- concentratie. De vraag of hieruit iets geconcludeerd mag worden, wat betreft hun chemische samenstelling, wordt besproken aan de hand van de theorie van Michaëlis.
Ten slotte hield de heer Dr. W. E. de Mol een voordracht over: Cytologisch te onderscheiden dwerg- hyacinthen, ontstaan door somatische variatie.
45
Het feit, dat Dr. Sirks in Genetica een duidelijk verslag heeft geschreven — aldus de spreker — over de le zitting van de „Deutsche Gesellschaft fiir Vererbungswissenschaft’’ is er de oorzaak van, dat ik U thans reeds een en ander meedeel over mijn dwerghyacinthen, die ik heb zien ontstaan door knopvariatie en die ik voortkweek.
Dr. Sirks wijst hier op de z.i. zeer belangwekkende voordracht van Prof. Winkler uit Hamburg en ik meen te mogen veronderstellen, dat mijn onderzoek in vele opzichten parallel loopt met dat van Prof. Winkler.
De eerste dwerg, dien ik gevonden heb, is ontstaan uit de variéteit King of the Blues, waarvan ik reeds vroeger aangetoond heb, dat haar somatische kernen uit 24 chromosomen bestaan en dat zij triploid is. De dwerg- vorm verschilt cytologisch van de moedervariëteit hierin, dat zijn somatische cellen 18 chromosomen "bevatten.
Een tweede dwergplant, — ik bezit er thans 20 individuen van — die geheel afzonderlijk van de eerste ontstaan is, eveneens uit King of the Blues, bezit somatische kernen, samengesteld uit 2! chromosomen.
De bloemkleur van deze dwergen is rood, terwijl de moedervariëteit donkerblauw is. In uiterlijken vorm komen ze zeer sterk overeen met King of the Blues. In grootte verschillen ze er ten sterkste van. Spreker gaat dit in bizonderheden na aan de hand zijner fraaie fotos en microfoto’s.
Wat is nu — aldus spreker — de groote beteekenis van het optreden dezer dwergen? Zouden ze door knopvariatie speciaal uit deze bepaalde variéteit King of the Blues ontstaan? Ik geloof, ja, ik weet wel zeker van niet. Meermalen heb ik zulke dwergen zien optreden, doch de tijd heeft mij nog steeds ontbroken ze cytologisch te onder- zoeken. Ik beschouw ze dus als veelvuldiger voorkomende dan men wellicht denkt.
Het verschijnsel van het optreden dezer dwergen moet —
Nederl. Kruidk. Archief 1922. 4
46
volgens spreker — berusten op een vasten regel. Deze regel moet zijn — en daarin ben ik een aanhanger van de meening van Prof. Winkler, en een tegenstander van die, welke de Japanner Sakamura er op nahoudt — dat, hoe hooger het aantal chromosomen zich verheft boven het normale, diploide aantal, des te krachtiger een soort van regulatieven toestand tof uiting komt, die het aantal chromosomen weer terug wil voeren naar diploidie. Voor de eene plantensoort zal deze neiging eerder optreden dan voor de andere. Voor de hyacinth treedt ze reeds op, als het triploide aantal chromosomen bereikt is.
Zeker is, dat deze verandering der chromosomengarnituur gepaard gaat met wijziging van vormen, afmetingen en physiologische eigenschappen, al is ze in bepaalde gevallen gering. Dit brengt mij — aldus de spreker — tot de conclusie, dat ook daarom de studie van het probleem der knop- variatie van zeer groot belang is.
Tevens mist dit onderzoek geenszins zijn beteekenis voor de practische cultuur. Het geeft nieuw voedsel aan mijn meening, dat de oprichting van een cultuurmonument — waarvoor spreker reeds eenige jaren ijvert — urgent is.
Het overlijden van den kweeker, den Heer Jan Bos te Overveen, die alle moeilijke tijden door vele oude, kostbare, diploide hyacinthenvariëteiten bewaard heeft, zal wellicht een prikkel zijn, thans intensiever aan de stichting van dit „museum van oude kultuurplanten’ te werken dan tot heden geschied is, daar de bollen van dezen kweeker er thans de kern van kunnen vormen.
Tevens — zoo besluit spreker — stemt het hoopvol, dat de heer Ernst H. Krelage zich met die kwestie bemoeien gaat. Wat dit beteekent, behoeft voor den ingewijde niet nader duidelijk gemaakt te worden.
Niets meer aan de orde zijnde, sloot de voorzitter de vergadering.
Si)
VERGADERING op Zaterdag 25 Maart 1922, des avonds te 7°/, uur in het Botanisch Laboratorium, Plantage Middenlaan, Amsterdam.
Aanwezig 60 leden: nl. Atanasoff, Beijer, Beumée, v. d. Bos, van Boxtel, Bremekamp, Bruyn, de Bruyn, Lobry de Bruyn, van Burkom, de Bussy, manelookeren Campagne, Costerus, Danser, Grashuis Deves, Dumoulin, Dijkstra, van Goor, Gouwentak, Hartsema, Haga, Heimans, Heukels, van t Hoff, Hulshoff, van Iterson, Jonges, van Benthem Jutting, Kleinhoonte, Kluyver, Konings- berger, Kreulen, Kroes, Löhnis, Meihuizen, v.d. Meer, de Mol, v. d. Houven v. Oordt, Pinkhof, Pool, Reynders, Roodenburg, Salverda, Schoute, Schwarz, van Slogteren, Spierenburg, Stomps, Tammes, Simon Thomas, v. Vloten—v.d. Bergh, v. Vloten, Voormolen, de Vos, Weevers, de Wette, Went, Westerdijk, de Wilde, Zeeman en als introducés behalve Ir. v. Wolzogen Kühr en miss Grace Gilchrist verscheidene studenten uit Groningen.
Naar aanleiding van het lezen van de notulen merkt de voorzitter op, dat het Korthalsfonds indertijd f 600 heeft gegeven voor het drukken van den catalogus. Het Koloniaal Instituut wil misschien met die / 600 genoegen nemen, mits de catalogus eenvoudiger wordt dan het oorspronkelijk plan was.
Het Koloniaal Instituut vraagt het Bestuur, iemand aan te wijzen, die met den Raad van Beheer zal confereeren en daartoe is Prof. Schoute aangewezen.
Vervolgens deelt Prof. Went mee, dat hij een schrijven heeft gehad van den heer Kloos, die geconfereerd heeft met Ir. M. de Bussy te Weert. Als gevolg daarvan heeft de heer Kloos de toezegging gehad van het bewaard blijven van een stuk van de Roevender Peel, dat bekend
48
staat als de rijkste vindplaats van de verschillende Isoetes- vormen. Bovendien deelt de heer Kloos mede, dat de pastoor te Stamprooy heeft meegedeeld, dat het muurtje met Ceterach vermoedelijk intact zal blijven, maar mocht het niet het geval zijn, dan zou het in zijn geheel kunnen worden verplaatst, mits de daaraan verbonden onkosten vergoed worden.
De heer Kloos stelt voor, dat de Botanische Vereeniging of de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten zich met den pastoor in verbinding zullen stellen. Prof. Went deelt mede, dat hij aan den heer Oudemans geschreven heeft.
Van de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten is een dankbetuiging ontvangen voor het verhoogen van de contributie van dit jaar tot / 100.
‘Een bericht van verhindering de vergadering bij te wonen
is gekomen van Prof. Verschaffelt, de heeren A. C. Wertheim en J. L. v. Soest. Daarna doet de voor- zitter de treurige mededeeling, dat de heer vander Schans te Boskoop overleden is en herdenkt hij den overledene, die nog slechts een paar jaar lid van de Vereeniging was. Verder stelt de voorzitter voor om aan mevrouw Weber—van Bosse, die 27 Maart haar 70sten verjaardag viert, een telegram met gelukwenschen te sturen namens de Vereeniging.
Aan de orde komt het verslag van de kasnazieners bij monde van Prof. Schoute. Hij deelt mede, dat de financiën zijn gecontroleerd en in orde bevonden en verzoekt onder dankzegging den penningmeester te dechar- geeren. Daarna brengt de voorzitter namens de vergade- ring een woord van dank aan de kasnazieners.
Intusschen heeft Prof. Schoute overlegd met den heer Delpratnamensden Raad van Beheer van het Koloniaal Instituut. Het Koloniaal Instituut heeft zelf geen geld om
49
den catalogus te laten drukken. Het Koloniaal Instituut zal nu een voorstel doen en verzoekt de Botanische Vereeniging te betalen, wat de catalogus meer zal kosten dan / 600. Prof. Went vraagt en verkrijgt goedkeuring van de vergadering om het Bestuur te laten handelen, mits het niet te veel is.
Daarna hield Ir. C. A. H. von Wolzogen Kühr zijn aangekondigde voordracht over: Het Bibitrot en de bacteriëele aantasting van het suikerriet.
In de suikerrietcultuur wordt de nieuwe aanplant ver- kregen door het uitplanten van rietstekken, bibits genaamd. Uit de knoppen of oogen van de bibit komen de jonge suikerrietplantjes te voorschijn.
De bibit, die uitnemend mikrobenvoedsel bevat, gaat, als afstervend plantendeel, in den grond in rotting over. Afhankelijk van de soort der werkzame mikroben, welke in de bibit zijn gedrongen, onderscheidt men verschillende vormen van bibitrot.
Dikwijls wordt het mislukken van grootere of kleinere tuincomplexen van den nieuwen aanplant aan de bibit geweten, en terecht, daar bij onderzoek is gebleken, dat aard, verloop en intensiteit van het bibitrot volstrekt niet onverschillig zijn voor het leven en de ontwikkeling van de jonge plant en nauw samenhangen met biologische bodemfactoren.
De grondgesteldheid, waarvan de levensvoorwaarden der bodemmikroben afhankelijk zijn, bepaalt in het alge- meen het aëroob of anaëroob verloop van het bibitrot. De spruit leeft, voordat in de eerste levensweken de eigen wortels zijn gevormd, geheel ten koste van de bibit, terwijl de bibitinhoud in elk geval in rotting overgaat. Wordt de ontwikkeling der eigen wortels door een trage kieming en slechte bodemgesteldheid tegengewerkt, dan blijft het leven van de spruit langer van de bibit afhan- kelijk. Intusschen kan door omstandigheden het rottings-
50
proces zulk een intensiteit verkregen hebben, dat door de spruit schadelijke producten worden opgezogen, zoodat de plant gaat kwijnen, of zelfs kan afsterven. Hoe beter de bodemomstandigheden en hoe kiemkrachtiger de bibit- knoppen, hoe eerder de spruit zich door de vorming van - eigen wortels een meer onafhankelijk bestaan van de bibit verzekert.
Dikwijls komt het voor, dat door verandering van bodemgesteldheid — gebrek aan water bij droogte, stag- neerend water bij onvoldoende drainage — het aanvan- kelijk goed ontwikkelde wortelstelsel slecht gaat function- neeren. Dan is de plant genoodzaakt wederom op de bibit te leven. In deze tusschengevallen is dikwijls een schadelijke invloed van de rottende bibit op de plant waargenomen: de blanke stengelvoet begint van kleur te veranderen, wordt rood, rose, geel of grijs, al of niet van roode of bruinroode vaatbundels doortrokken. Bij voort- during van de slechte wortelfunctie kan de stengelvoet in rotting overgaan en een voortzetting vormen van het bibitrot in den stengel.
De mikrobiologische processen, die zich in de bibit afspelen en schadelijk bleken voor kiemende bibitoogen en jonge spruiten, zijn:
1°. de azijnzure gisting.
Moeilijk of traag kiemende knoppen worden door het gevormde azijnzuur (of gluconzuur) aangetast en door sterkere concentraties gedood. Dit is de meest voorkomende oorzaak, dat bibits niet opkomen.
De azijnvorming verloopt onder aërobe omstandigheden van bibit en bodem. Zij kan zoo hevig zijn, dat zelfs ver uitgeloopen spruiten nog gaan kwijnen of gedood worden.
Uit bibits in azijnzure gisting is het azijnzuur, na afge- destilleerd te zijn, met behulp van de Na-uranylacetaat- reactie van H. Behrens gemakkelijk aan te toonen.
ol
2°. de melkzuurgisting.
Ook hierbij kan de zuurconcentratie in de bibit zoo hoog worden, dat ontkiemende knoppen worden geschaad of gedood.
De melkzuurgisting komt als hoofdproces alleen voor bij anaérobe condities van bibit en bodem. Voor zoover het onderzoek ging, werd dit proces weinig aangetroffen.
3°. de boferzure gisting.
Zuurvorming en giftige werking van het boterzuur ver- oorzaken het kwijnen van spruiten en ook het snelle afsterven van knoppen, jongere en oudere planten (Bacteriosis).
Dit gistingsproces verloopt onder anaërobe voorwaarden van bibit en bodem.
Het ontstaan van bodemreductie door boterzure gisting wordt veroorzaakt door het uittreden van koolhydraten der bibit in den omgevenden grond, vooral bij te diep en te nat geplante bibits. Door de inwerking van het boter- zuur kan het wortelstelsel van de plant geheel afsterven.
Daar de genoemde vormen van bibitrot door specifiek zuurvormende mikroben worden bewerkt, vat men dit bibitbederf samen onder den naam van zuur bibifrot.
Er komen echter nog andere gevallen van bibitrot voor, nl. bij sereh- en gomzieke planten, waarin men bij de slecht groeiende en kwijnende jonge plantjes op de overlangs doorgesneden bibit en spruit kan opmerken, dat de rotting van de bibit is voortgeschreden in den stengel, hetgeen veelal kenbaar is aan de verkleuringen, die daarbij in de vaatbundels en het omringende weefsel optreden. In deze gevallen is de reactie van verschillende plekken van de bibitdoorsnede noch uitgesproken zuur, noch duidelijk alka- lisch. Onderzoekt men hierbij bibit en stengel bacteriologisch, dan treft men één mikrobensoort regelmatig aan. Om zijn voorkomen in de vaten, zoowel van bibit als stengel, is deze mikrobe Bacterium herbicola var. vascularum genoemd.
In den regel bereiken de mikroben den stengel door de
52
bibit. Het spreekt van zelf, dat zij de spruit ook kunnen bereiken langs beschadigde, rottende wortels, doch het bibitrot is vooral dan karakteristiek, wanneer de bacteriëele aantasting van de spruit samengaat met gemis aan eigen wortels, want in dit geval alleen ondervindt de spruit geheel en al de nadeelige gevolgen van het bibitrot of kan een ziektekiem, die reeds in de bibit aanwezig was op de jonge plant overgedragen worden.
Het was steeds mogelijk, in jonge plantjes, gekweekt uit serehzieke bibits, bij het verschijnen van de serehzieke, roode vaatbundeltjes, B. herbicola var. vascularum aan te toonen, hetgeen bij gezonde jonge plantjes, uit onberispelijke bibit gekweekt, niet het geval was.
Met behulp van opzuigproeven, waarbij een watersus- pensie eener reinkultuur van B. herbicola var. vascularum door bebladerde, bijna volwassen rietstengels in het volle zonlicht werd opgezogen, kon men na !/, tot 3 dagen een typisch serehbeeld der roode vaatbundels zien verschijnen, zoodat dus de roode kleurstof door inwerking der bacterién is ontstaan. Een nader onderzoek leerde, dat de gevormde kleurstof nauw verwant is aan het purpurine (1, 2, 4- trioxyanthrachinon).
Ook andere bacterién van het bibitrot zijn in staat dergelijke serehsymptomen te geven, zelfs bacterién, die niet in het bibitrot voorkomen. Hieruit volgt dat de roode vaatbundels geen scherp kenmerk zijn voor het sereh- zieke riet.
Op de vraag, of misschien B. herbicola var. vascularum de oorzaak is van de serehziekte, moesten infectieproeven beslissen. Het inbrengen van de mikrobe geschiedde door middel van een opzuigproef; de stengel werd daarna tot bibit versneden en samen met contrôle-bibits uitgeplant.
Het resultaat van twee groote seriën van infectieproeven met B. herbicola var. vascularum gaf niet het klemmende bewijs, dat deze mikrobe als oorzaak der serehziekte mag
53
worden beschouwd. Wel werden fraaie zieke planten ver- kregen, doch hiernaast een groot aantal doode bibits, waarvan de oorzaak van het afsterven onzeker blijft.
Nimmer werden echter door mij onder de ziek geworden planten, gomzieke exemplaren aangetroffen, terwijl ook de gomziekte-mikrobe van Mej. Wilbrink!) in het serehzieke riet niet voorkomt.
Dat uit serehzieke bibits niet voortdurend serehzieke planten behoeven voort te komen, werd door mij in een drietal groote proeven bewezen.
Uitgaande van een serehzieken aanplant werden na eenige jaren van kweeken, waarbij telkens van den vorigen aan- plant bibit werd genomen, geheel serehvrije planten ver- kregen. De voorwaarde van slagen is echter, dat men met krachtige rietvariëteiten te doen moet hebben, daar de proef met zwakke rietsoorten niet gelukt.
De gomziekte van het suikerriet werd onderzocht door J. Groenewege’) en Mej. G. Wilbrink *) die elk een verschillende mikrobe als verwekker dezer ziekte aangeven. Door het instellen van een vergelijkend onderzoek, kon ik de uitspraak van Mej. Wilbrink geheel bevestigen. Nauwkeurig volgens het voorschrift der beide genoemde onderzoekers, werden de door hen beschreven verwekkers der gomziekte door mij geïsoleerd. Het resultaat was, dat ik twee, onderling geheel verschillende mikroben in handen kreeg. Hiermede werden nu, door middel van prikwonden, talrijke rietstengels geïnfekteerd. Na eenige weken werden de stengels, welke met de mikrobe van Mej. Wilbrink besmet waren, op pernicieuse wijze gomziek, terwijl de
1) Archief voor de Suikerindustrie in Ned.-Indië 1920 pg. 1399.
2) De gomziekte van het suikerriet veroorzaakt door Bacterium vascularum Cobb. Mededeelingen van het Proefstation voor de Java- Suikerindustrie. Dl. V, N°. 3, 1915. In Archief voor de Suikerindustrie in Ned. Indië, 1915.
5A
door Groenewege aangegeven mikrobe geen enkele maal de gomziekte teweegbracht.
Uit deze infectieproeven bleek mij overtuigend, dat de ware verwekker der: gomziekte van het suikerriet door Mej. Wilbrink werd gevonden.
Samenvattend kan men zeggen, dat het bibitrot het uitgangspunt is bij de beschouwing van de bacteriëele aantasting van de suikerrietplant. Het typische is gelegen in de vegetatieve voortplantingswijze van het suikerriet, waarbij gedurende het geheele leven van de plant de bibit de wonde plek blijft, waardoor nadeelige invloeden van den rottenden bibitinhoud, vooral bij een slechte bodem- gesteldheid zich kunnen doen gelden op het groeiende riet. Als algemeene regel moet in het handhaven van optimale bodemcondities, naast de keuze van geschikt plantmateriaal, dé bestrijding en beperking gezocht worden van de scha- delijke gevolgen van het bibitrot op den stengel.
Vervolgens sprak Mej. M. B. Schwarz over: Eenige oorzaken van hef taksterven by lep en Treurwilg.
Het aantal uitgebreide onderzoekingen op het gebied van Taksterven is nog heel beperkt en hebben speciaal betrekking op cultuurplanten.
Bij de analyse van het uiterlijk zoo eenvormige ziektebeeld : het verschijnsel van doode takken, blijken vele oorzaken in aanmerking te kunnen komen, zooals:
a. gebrekkig watertransport door schade aan:
1. de wortels, 2. den stam.
b. bladschade.
c. directe takbeschadiging in:
1. de schors, 2. het hout.
Ik heb me beperkt tot die gevallen waar een aantasting door schimmels plaats vond en uit bovenstaande indeeling blijkt genoeg, hoe het verband tusschen schimmel en doode takken niet altijd rechtstreeksch behoeft te zijn.
Bij boomziekten, evenals bij alle overige plantenziekten,
55
staat het ingewikkelde proces van de wisselwerking van gastheer en parasiet zeer sterk onder invloed van uitwendige omstandigheden, zooals temperatuur en vochtigheid. Spe- ciaal bij boomziekten is die invloed zeer moeilijk te ana- lyseeren, omdat het ziekteproces van langen duur kan zijn. Groote takcomplexen kunnen uit de functie uitgeschakeld zijn, zonder dat het heele individu te gronde gaat.
Al deze genoemde redenen maken het duidelijk, dat een analyse van het ziektebeeld alleen mogelijk is, door de bestudeering van de allereerste ziekteverschijnselen en alleen dan is op te lossen, waar de aantasting gelocali- seerd is.
Door het onderzoek van het zoo beruchte iepensterven in de laatste jaren, moesten twee vragen beantwoord worden:
1. Wie is de ziekteverwekker ?
2. Waar heeft de infectie plaats?
De veroorzaker is Graphium Ulmi, nov. spec., een zeer interessante schimmel, die zijn geslachtsnaam te danken heeft aan de tot nu toe als hoogsten fructificatie-vorm bekende, zwartgesteelde coremiën. Deze eindigen in hyaline, vertakte sporendragers, waar de eencellige hyaline sporen (gem. 3,5 x 1,5 p) door afgesnoerd worden. De coremién ont- staan in kunstmatige cultuur niet altijd, maar als ze gevormd worden, zijn ze constant. Dit kan niet gezegd worden van den nevenvruchtvorm, een draadzwam zóó variabel, dat ze niet in één bepaald schimmelgeslacht ondergebracht kan worden. Alle overgangen van gistachtige organismen, via de draadzwammen tot den coremiumvorm zijn gemakkelijk in de cultures te vinden.
Het door Graphium veroorzaakte ziektebeeld is primair een scherp gelocaliseerde vaatverkleuring, en alleen inwendig te constateeren. In een dwarsdoorgesneden ziek takje doen zich de aangetaste vaten als enkele bruine punten voor. Is de aantasting heviger, dan wordt het aantal zieke hout- vaten grooter en in doorsnee zijn ze als een bruinen ring
56
te zien. Dergelijke verkleuringen vindt men al in den jaarring van 1919 en soms vroeger.
De infectie heeft plaats in de jonge groeiende deelen, in de bladeren (huidmondjes, maar ook wondjes door insectenvraat ontstaan) en ook door de blad- en steun- bladlitteekens. Men ziet de bruinverkleuring in een aan- getast blad in de hoofdnerf beginnen, als men deze over- langs aansnijdt. Het bladmoes vertoont geenerlei uitwendig zichtbare reactie op de schimmelaantasting. De parasiet groeit altijd van jonge naar oudere organen, nooit omge- keerd. De knoppen van zieke boomen leveren dan ook gezonde spruiten.
Het uitwendig ziektebeeld kan tweeërlei zijn.
In 1920 waren de iepen op vele plaatsen in ons land uitwendig zeer ziek, wat zich uitte in een snel verdrogen van de eenjarige takjes, die zich kromden. Het hout van de takjes bleek geheel bruin verkleurd, ten gevolge van talrijke, hevige bladinfecties. Het snel verdrogen was vooral opvallend, omdat het verschijnsel plaats vond in een zeer natten zomer.
Vervolgt men de verkleuring naar beneden, dan kan men er zeker van zijn. dat tot daar waar ze ophoudt, de schimmel is voortgegroeid en niet verder. Soms kan men de verkleu- ring vervolgen tot in de fijnste wortelvertakkingen, de infectie moet daar reeds eenige jaren eerder plaats gehad hebben.
In 1921 vertoonden de iepen midden in den zomer gele kruinen en takcomplexen, die zeer langzaam verdroogden, nièt tengevolge van primaire infecties, die maar aan enkele bladeren waar te nemen en niet hevig waren — de takjes kromden zich niet — maar door watergebrek, tengevolge van een storing van het transport in het onderliggende, zeer zieke hout.
Het ziektebeeld blijft dus zeer afhankelijk van uitwendige omstandigheden, evenals het verdere verloop van de ziekte.
57
Infectieproeven met Graphium Ulmi in reincultuur geven een vaatverkleuring volkomen gelijk aan die van natuurlijk geïnfecteerde boomen.
De treurwilg, S. alba var. vitellina pendula, is een type, dat in ons land in ongunstige condities verkeert en daardoor gevoelig blijft voor de inwerking van allerlei organismen, ook van zulke, die langen tijd niet als parasiet bekend waren.
Het meest opvallende ziektebeeld wordt door Fusicladium Saliciperdum veroorzaakt. Fusicladium vormt als typische bladschimmel grillige, zeer donkerbruine vlekken op de bladeren, maar kan van daar ook overgaan op de takjes, waarop aanvankelijk ondiepe schorsbrandplekken ontstaan ; deze schorsbrand geeft bij zeer jonge spruiten aanleiding tot een snel verdrogen en ombuigen van den top (vlagbeeld). Bij oudere takjes kunnen de schorsbrandplekken tot op het hout doorgaan; ze worden dan begrensd door dikke callusranden en zijn in dit stadium moeilijk te herkennen als oorspronkelijk ondiepe schorsbrandplekken. Boven de aantasting sterft de tak meestal af.
De Fusicladiumziekte kan een zeer hevige zijn, die in droge zomers meer tot de bladeren beperkt blijft, terwijl in natte jaren het overgaan op de takken algemeen is en veel schade doet. Immers, door de wonden op de takken vinden allerlei andere organismen gemakkelijk hun weg. Ik wil van het groote aantal Secundaire Schimmels hier slechts noemen Phoma intricans nov. spec. die schadelijk is, maar beperkt in zijn groei blijft en Discella Carbonacea, die een zeer snelle verspreiding in de takken heeft en groote schade veroorzaken kan.
Discella kan ook primair door kleine scheurtjes in de schors van dikke takken binnendringen, waardoor zwarte diffuse vlekken ontstaan, maar veel erger is de uitwerking op een- of tweejarige takjes, die geheel tot afsterven gebracht worden. |
58
De hier genoemde ziektebeelden bij den Treurwilg recapituleerend, kom ik tot het volgende schema:
Bladvlekken: Fusicladium Saliciperdum.
Ondiepe schorsbrand; Fusicladium en Discella AGE
Diepe schorsbrand: Fusicladium.
Topsterven van jonge spruiten; Fusicladium.
Topsterven van een- en tweejarige takjes: Discella en Phoma intricans.
Uit het bovenstaande blijkt genoegzaam, hoe een analyse van deze beelden alleen mogelijk is, door het opsporen van de beginstadia.
Ten slotte deed Professor Stomps een mededeeling over een bekervorming bij de kiemplantjes van Oenotera, waarna de voorzitter de vergadering sloot.
VERGADERING op Zaterdag 28 October 1922
in het Botanisch Laboratorium te Amsterdam.
Aanwezig 43 leden: nl. Bannier, Bastert, Bekkering, S. R. de Boer, Bremekamp, de Bussy, Costerus, Danser, Docters van Leeuwen, C. M. Doyer, Dumoulin, van Goor, Gouwentak, Hartsema, Heimans, Heukels, Hunger, van Iterson, Klein- hoonte, V. J. Koningsberger, Koningsberger Dijkstra, Koopmans, Kruseman, Löhnis, de Mol, van Oyen—Goethals, van Pesch, Pinkhof, Ruijs, Scheffer, Schoute, Schreuder, van Slogteren, Stomps, Swiersma, Tammes, Tjebbes, Voor- molen, Weevers, Went, Westerdijk, Wisse, Zee- man en de introducés Danser—Bouma, Docters van Leeuwen—Reijnvaan, Pfeiffer, Reijnvaan, van Steenis, FE. W. Went en 1 onleesbaar.
Na het lezen en goedkeuren van de notulen van de
59
vorige vergadering moest wederom de voorzitter een lid herdenken, dat ons door den dood ontvallen is, nl. Geh. Reg. R. Dr. H. Conwentz te Berlijn.
Prof. Conwentz was iemand, die zeer geijverd heeft voor het behoud van natuurmonumenten en zijn voordracht voor onze vereeniging in 1904 over dat onderwerp, gaf den stoot tot de oprichting van de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten. Daarna is hem gevraagd corres- pondeerend lid van onze vereeniging te worden.
Kennisgeving van verhindering de vergadering bij te wonen was gekomen van de heeren Pulle en Verschaffelt. Voorgelezen werd een briefje van mevrouw Weber— van Bosse, waarin zij bedankt voor het telegram met gelukwenschen op haar 70sten verjaardagen van Dr. Kuyper uit Pasoeroean met antwoord op den brief, dien hij van het Bestuur ontving om hem te bedanken voor het innen van de contributies in Indië.
Aan de orde kwam een verzoek van den heer Uphof uit Amerika, om gratis Recueil en Kruidkundig Archief te ontvangen, ten einde de artikelen uit deze tijdschriften in » Lhe Botanical Abstracts’ te kunnen refereeren.
Hem is geantwoord, dat er aan de Botanical Abstracts een exemplaar van elk gezonden zal worden, dan kunnen die het laten refereeren, door wien ze willen. Van de Botanical Abstracts is dan ook reeds een bedankbrief gekomen, met de mededeeling, dat de financiëele toestand van de Abstracts het niet toelaat, de Abstracts gratis terug te geven. Prof. Schoute vindt dit eigenlijk niet in den haak; de heer van Slogteren heeft echter in Amerika vernomen, dat het blad eerst weer verschijnen kan, wanneer de financiëele toestand beter is en moedigt namens de Abstracts de leden der Botanische Vereeniging aan een abonnement te nemen. De voorzitter merkt op, dat we tijdschriften sturen, om gerefereerd te worden en niet om er een ander voor in de plaats te krijgen, en stelt voor
60
het te blijven sturen, hetgeen door de vergadering werd goed gevonden.
Van het Koloniaal Instituut is de volgende brief ontvangen:
„Zooals U bekend is, werd 30 April 1915 een over- „eenkomst aangegaan tusschen de Nederlandsche Botanische „Vereeniging en de Vereeniging Koloniaal Instituut, waarbij „de laatste zich verbond tot het beheeren en onderhouden „van de bibliotheek dier Vereeniging, tot het onderhouden „van het haar toebehoorend herbarium, het beschikbaar- „stellen van een vergaderlokaal voor hare leden, inclusief „verwarming, verlichting en projectie, het doen drukken „van eenen catalogus en andere verplichtingen, waartegenover „geen ander voordeel van de Vereeniging Koloniaal Insti- „tuut staat, dan een jaarlijksche vergoeding tot een bedrag „van / 275 per jaar en restitutie van het een derde deel „van het salaris van een aan te stellen conservator voor „het herbarium, waarbij zij aangeteekend, dat dit herbarium „geen tropische planten zal bevatten.
„Nu de zorgwekkende financiëele toestand van het Kolo- „niaal Instituut tot de grootste zuinigheid in alle richtingen „noodzaakt, wenschen wij bovenbedoeld contract niet te „verlengen na den datum van beëindiging nl. April 1925, „doch zouden wij het op prijs stellen, indien U zoudt willen „overwegen ons reeds thans van de naleving van dit „contract te ontheffen.’
Het Bestuur heeft reeds geantwoord, dat het met leed- wezen dit schrijven ontvangen heeft en stelt voor, den volgenden brief te zenden:
„De Nederlandsche Botanische Vereeniging erkent de „goede ontvangst van uw schrijven van April ll. aan „haren Voorzitter, waarin door U mededeeling wordt „gedaan van de opzegging van het contract met onze „vereeniging met ingang van 1 April 1925. De vereeniging „betreurt het zeer, dat de zorgwekkende financiëele toestand „van het Koloniaal Instituut U tot dien stap gedwongen
61
„heeft, waardoor een gedeelte van den oorspronkelijk „grootschen opzet, nl. de samenwerking van allen die op „botanisch gebied in Nederland ten behoeve van onze „koloniën werkzaam zijn, komt te vervallen.
„Intusschen is de Vereeniging het Koloniaal Instituut „zeer dankbaar voor de genoten gastvrijheid.
„Wat uw vraag betreft, om U reeds thans te ontheffen „van de naleving van dit contract, wij zullen dit gaarne „doen, zoodra wij daartoe in de mogelijkheid verkeeren. „Het zal toch noodig zijn, een huisvesting te zoeken voor „onze bibliotheek en ons herbarium en het spreekt vanzelf, „dat dit niet in korten tijd geschieden kan. Wij zijn inder- „tijd bezig geweest met de stichting van een eigen gebouw voor „bibliotheek en herbarium, maar lieten deze plannen, die reeds „in een zeker stadium van uitvoering verkeerden varen, toen „door U onze medewerking werd ingeroepen. Of het mogelijk „zal wezen deze plannen thans weer op te vatten, staat te „bezien, maar in elk geval zal een onderkomen gezocht „worden. Zoodra onze pogingen in die richting succes „hebben, zullen we U gaarne van de verdere naleving van „het contract ontheffen’.
Voorts stelde het Bestuur voor, om een commissie te benoemen om een oplossing te krijgen en mogelijk tot het stichten van een eigen gebouw te komen. Als leden van die commissie stelde het Bestuur voor om de heeren Prof. Dr. J. C. Schoute, Dr. L. P. de Bussy en misschien nog eenige andere leden.
Prof. Schoute vraagt daarop, of de commissie wel noodzakelijk is, hij acht het Bestuur volkomen in staat deze kwestie op te lossen. De voorzitter is echter van meening, dat het Bestuur dit niet op zich mag nemen en dat Prof. Schoute altijd degene is geweest, die graag een eigen huis had voor de vereeniging en dat hij de man is, die de mogelijkheid daarvan kan overzien.
Daarna vraagt en verkrijgt de voorzitter eerst toe-
Nederl. Kruidk. Archief 1922, 5
62
stemming om dezen brief aan het Koloniaal Instituut te sturen en wordt vervolgens zonder stemming de benoeming van de commissie goedgekeurd, waarna de heeren Schoute en de Bussy de benoeming aannemen.
De heer Heukels vraagt nog of het drukken van den catalogus in gevaar kan komen; waarop Prof. Schoute antwoordt, dat deze zaak in orde is.
Als punt 3 van de agenda werd behandeld de aansluiting bij de Union des Sciences biologiques.
Teneinde samenwerking op wetenschappelijk gebied te verkrijgen, is tegen het einde van den oorlog opgericht een Conseil International de Recherches, waartoe voor- loopig alleen de Entente landen behoorden, terwijl later ook de vroegere neutralen zijn uitgenoodigd.
Voorzitter en secretaris van de wis- en natuurkundige afdeeling van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, hebben daarbij Nederland vertegenwoordigd op de verga- dering te Brussel, zomer 1922. Onder den Conseil ressor- teeren een aantal Unions, die de verschillende wetenschappen vertegenwoordigen. Dezen zomer is opgericht de Union des Sciences biologiques, die weer uit 4 secties bestaat: nl:
I Algemeene biologie en physiologie. II Zoölogie.
III Botanie.
IV Economische biologie.
Voor Nederland zou de contributie zonder kolonién 2, met kolonién 8 unité’s van frs. 500 (Fransch) bedragen.
Wanneer Nederland daartoe zou mee willen werken, zou dit moeten geschieden door een Biologischen Raad voor Nederland, waarin de wetenschappelijke vereenigingen als de Nederlandsch Botanische Vereeniging, Dierkundige en Entomologische Vereeniging zitting moeten nemen. _
Het Bestuur stelt voor, dat de Nederlandsche Botanische Vereeniging meewerkt tot oprichting van dezen Biologischen Raad en dat de Voorzitter gemachtigd wordt, om met de
63
voorzitters van de andere vereenigingen te onderhandelen.
De Vergadering kon zich met het denkbeeld van het Bestuur vereenigen en het voorstel werd aangenomen.
Als vierde punt kwam aan de orde de verkiezing van een Penningmeester in plaats van den Heer Weevers.
Uitgebracht werden 43 stemmen, nl. 21 op den heer P. Jansen, 21 op den heer J. A. Honing en 1 blanco.
Aangezien de stemmen staakten, heeft volgens art. 67 herstemming plaats gehad, waarbij de heer P. Jansen 23 en de heer J. A. Honing 20 stemmen verwierf, zoo- dat de heer P. Jansen werd gekozen, aan wien de iste Secretaris daarvan mededeeling zal doen.
Vervolgens werd door den Penningmeester de begrootnig over 1923 ingediend. Daarna sprak de voorzitter een woord van hartelijken dank tot den heer Weevers, namens de vergadering, voor de uitstekende wijze, waarop hij de geldmiddelen gedurende de laatste vijf jaren beheerd heeft.
Daarna vraagt en verkrijgt de voorzitter dispensatie van de vergadering om de voorgestelde nieuwe leden, zonder schriftelijke stemming te benoemen.
Benoemd werden:
Mee why Bakker) As EO Ro Boonstra K. Burger Jr, Mej. W. M. Coelingh, F. M. G. Copijn, heewerantzen, Mej M J W. van: Gellicum, P. Gischler, J. D. F. Hardenberg, Mej. T. Hissink, MEC onan, van der Heide J: Cis Jacob, Beeld ws, Cj. Kok; EKruidhof, J. Di Kurtz: F. Maaskant, Mej. J. A. van der Perk, A. C. B. Pfaltzer, H. Postma, Mej. L. C. Reeser, C. L. Rümke, Jonkvr. W. H. de Savornin Lohman, G. A. van sew Draejs H. Slothouwer €. G G J van Steenis, H. J. Stevens, J. W. B. van der Stigchel, M. van der Velden, A. C. van der Vliet, F. W. Went voorgesteld door de leden Hartsema, Konings- berger en Went.
64
Mej. C. C. Reijnvaan door de leden Docters van Leeuwen, Voormolen en Went, Dr. J. Ph. Pfeif- fer en S. M. van de Grampel, voorgesteld door de leden van Iterson, Voormolen en Went.
G. A. Brouwer, Mej. J. F. Böeseken, Mej. H. E. Gratama, H. de Haan, Mej. C. H. Lelsz, Mej. L. GHEE Manis holt; BWA EL. Mook, Mej Ms Stigter MejwGaGebiemersima rl sl aloxopeussensEhj: Venema door de leden Schoute, Tammes en Weevers.
Tot slot van de huishoudelijke vergadering deelt de voor- zitter mede, dat op voorstel van de Commissie van Redactie van het Recueil, den heer Oosthoek in Junieen boete is opgelegd. De laatste heeft zich hierover beklaagd en het contract opgezegd. Het Bestuur heeft een arbitrage-com- missie benoemd, waarin één lid door de Botanische Ver- eeniging en één lid door den heer Oosthoek wordt benoemd, terwijl deze samen een derde lid benoemen. Voor de Botanische Vereeniging zou dat zijn Professor Schoute, voor den heer Oosthoek Professor Nier- strasz, terwijl als derde lid werd voorgesteld de heer Paul Nijhoff, Voorzitter van de Vereeniging tot be- vordering van den Boekhandel.
Na de pauze hield Dr. W. Docters van Leeuwen zijn aangekondigde voordracht over:
Bloemenbiologische onderzoekingen op den top van den Pangerango (W. Java), waarna de voorzitter de vergadering sloot.
FLORA VAN ARNHEM I (Ingekomen 16 October 1922) DOOR J. kee VAN SOESIE
INLEIDING.
Het gebied der flora wordt begrensd door de lijn Door- werth — Wolfheze — Schaarsbergen —Zypenberg— Roskam — Lathum — Westervoort — Elden — Driel — Doorwerth. Dientengevolge liggen daarin stukken stroomgebied van Rijn en IJsel met daarlangs gelegen alluviale terreinen. Hiervan ten noorden ligt het diluviale deel van het gebied, dat geologisch uit drie stukken bestaat. Ten eerste het (thans) min of meer sterk geërodeerde hoogterras der Veluwe, dat bij Arnhem (Bovenover) en ten Westen van Ooster- beek (Westerbouwing, Duno, Doorwerth) ongeveer aan het alluvium grenst. Overigens ligt benoorden de stroom- gebieden een smal laagterras, dat gevormd is door jong- diluvialen rivieraanvoer van zand. De helling van het hoog- naar het laagterras, de Veluwezoom, is voor een belang- rijk deel, in hoofdzaak vooral beoosten Arnhem, bedekt met een min of meer dikke laag van lössleern, de merk- waardige diluviale windafzetting langs den oostrand der Veluwe. Wij zullen op deze grondsoort, waaraan uit floristisch oogpunt nog nauwelijks aandacht is besteed, herhaaldelijk in de volgende lijsten terugkomen.
In een ander opzicht is de flora van deze omgeving nog van belang, daar het gebied te beschouwen is als een „rivierstroomuitlooper”’ van de Middeneuropeesche
67
flora, zoodat ook bij de betrokken planten steeds over de verspreiding hier te lande uitgeweid zal worden. Alvorens over te gaan tot bespreking der voorkomende soorten, is het mij een aangename plicht hen, die mij in deze studie hebben bijgestaan met opgaven, inzenden van materiaal, met het controleeren van kritische soorten of mij in staat hebben gesteld tot het nakijken der herbaria, mijn hartelijken dank te betuigen. Ik noem hier in het bij- zonder: de dames A. Kleinhoonte en A. Ogterop, en de heeren Dr. J. W. C. Goethart, J. Th. Hen- rard, H. Heukels, Ir. A. W. Kloos Jr. en P. Schoorl. Tevens hoop ik dat mij, in de volgende lijsten, deze steun niet onthouden zal worden; het kaartsysteem, dat voorloopig bij mij blijft berusten, is steeds gaarne ter inzage.
AFKORTINGEN. ’)
Kleinh.: Mej. A. Kleinhoonte. Ogt.: Mej. A. Ogterop. We SVG ebs Ss DOES
Ik door mij gecontroleerde exx. uit andere herbaria en door mij gedane vondsten.
(h.) : achter een naam beteekent herb. propr. (o.): achter een naam duidt aan schriftelijke opgaaf. alee. 's-Rijksherbarium.
PRs Prodomus Florae Batavae 2de Ed.
Med. R. H.8.: Mededeelingen 's-Rijksherbarium No. 8 door F. A. des Tombe.
leg Excursielijsten van plantenkaartjes, aan- wezig in ‘s-Rijksherbarium te Leiden (in-
gevuld door, Mass NV nick Gen]. =
Goethart en Jongmans, d.T.=des Tombe, e.a).
Uitgeg. Pl: de in druk verschenen kaartjes.
1) Zie ook Prodr. Fl. Bat.
68
Bij meer algemeene soorten worden geen speciale vind- plaatsen opgegeven buiten de herb. exx. door mij ge- controleerd.
ERICACEEEN.
Vaccinium vitis Idaea L. Op het hoogterras en op de hoogste lössleemterreinen verspreid: Arnhem 1892 Bolten (h.L.B.!), Pr.; achter Rosendaal v. S. (1906, 1913 h); Beekhuizerbosschen v. S. (1920 h).
V. Myrtillus L. Op hoogere diluviale gronden algemeen ! Arnhem 1892 Bolten (h.L.B.!); Velp 1890 Ogt. (h.L.B.!); Beekhuizen 1900 v. Breemen (h.L.B.!), Wo Sb (lala Oe, 1h
V. Oxycoccus L. Oude vondsten, nu wel zeker verdwenen :
- Arnhem 1833 Wet. (Pr, h. N.B. V.!); Valkenhuizen Thomson (Pr); Wolfheze 1852 Buse (Pr).
Calluna vulgaris Salisb. Op hoogere diluviale gronden algemeen (de type: var. glabra Neilr.; waarschijnlijk steeds zoo in Nederland) !)! Arnhem Thomson (h. N.B. V.!); Rosendaalsche heide O gt. (1890 = h.L. B.!), v. S. (1916 h.); Pr.; Pl. — subv. albiflora Hor t.: Wester- ‘heide bij Oosterbeek 1918 Mevr. Dr. Piekema (h.v.S.); Zypenberg 1915 F. W. v. d. Haagen (h. v. S.).
Erica Tetralix L. Op vochtigen heidegrond algemeen !, vooral op lössleem, welke fijne grondsoort het water lang vasthoudt. Een typische leemheide is b.v. de Beekhuizerheide tusschen Beekhuizen en de Roskam, een merkwaardig koppen- en kommenterrein. Bovenop zulke leemkoppen °) groeien o. m. Erica, Drosera rotundi- folia, Lycopodium clavatum, Symphytum. Rhedensche
1) in h. N. B. V. is alles var. glabra!
2) niet te verwarren met de zandruggen die door het leemgebied loopen, en te beschouwen zijn als uitloopers van het hoogterras; b.v. achter Bronbeek.
69
heide v. S. (h.); heide bij Beekhuizen 1892 Ogt. (Pr., h. L. B. !); Pr.; Pl. — f. albiflora: Beekhuizerheide v. S. (1917 h.).
Pirola minor L. In de bosschen van Arnhem en daarvan ten oosten, uitsluitend op lössleem?; boven Arnhem v.S, v.S. V. (Pr.), Romb. (h. N. B. V.!) Dit exemplaar ligt als P. rotundifolia in ‘t herb. en wordt aldus ook in Pr. genoemd, doch is minor. Klarenbeek 1872 H. d. V. (Pesehe Ni -B V2); Velpi Bey ex (PrimhaiNeBe Vel): Rosendaal Boerl. (Pr., h. N.B.V.!), Ogt 1893 (h. L. B.!); Beekhuizerbosch 1840 D. S. (Pr, h. N.B. VI),
BSO DS) (Pr: ho NBV. 1840 ve Hall (ho No Be V.)), 1895 Ogt. (Pr.), 1917 v. S. (1 ex, niet teruggevonden). P. minor is vooral een Oost-Nederlandsche plant, P. rotundifolia vooral een duinplant. Deze laatste is echter ook op de Veluwe aangetroffen !, doch ontbreekt blijkbaar in het Arnhemsche gebied, De schriftelijke opgaaf: park Rosendaal 1893 Ogt. van P. rofundifolia berust wel op een vergissing, in verband met de als minor juist gedetermineerde exx. in h. L. B.! Of van P. minor de rose vorm voorkomt, is niet zeker.— P. uniflora L. is een Perinsche, dus twijfelachtige vondst uit Arnhem. (h. N. B. V.!). Onmogelijk zou een voorkomen niet geheel zijn.
Monotropa Hypopitys L. ssp: hirsuta Roth. De door mij gecontroleerde planten zijn alle typisch behaard; ssp. glabra Roth. schijnt in Nederland veel zeldzamer. In het gebied op zand en lössleem, waarschijnlijk steeds in dennenbosch; verspreid. Westerbouwing 1882 K. A. (opgaaf op een etiquet van hirsuta exx. van Hoog-Soeren h. N.B. V.!), 1913 v. S.; Wolfheze 1920 Stakman (opg. Schoorl); Klarenbeek Thomson (Pr.,h. N. B. V.!); Arnhem Groll (Pr.); Plakdeelsche bosschen 1840 D. S. (Pr., h. N. B. V.!); Rosendaal v. Hall (Pr., h. N. B. V.!); Beekhuizen 1840 D. S. (Pr.,h.N.
70
B. V.!), 1882 Groll (Pr), 1904 V. (PL: P 6. 14. 13.
zonder opgaaf van ondersoort).
PRIMULACEEEN.
Trientalis europaea L. Beekhuizen: C. J. Wtt., Beucker
Andrss(beide Pr), 1892 „Ogt. (Pr, bh. EB.) v. S. (1916, 1920 h.); op lössleem tusschen eikenhakhout. Wijkt af met breede, stompe bladeren en stompere kroonslippen; een exemplaar met rose bloemen 1920 v. S. (h). Ook de Wever (lijst van Z. Limb.) vermeldt
dezen rosen vorm.
Lysimachia vulgaris L. Op vochtige plaatsen op alluvium
en diluvium algemeen, vooral op het eerste! Beekhuizen ve Ss (lODeh)peLangewater ivacsn(lO1Owh)j Pr PE f. triphylla Mrt. en f. quadriphylla Mrt. zijn tusschen de type vrij algemeen, o.a. Beekhuizen v. S. (1917 h.). ‚ Nummularia L. Algemeen op het alluvium!; dijk bij Driel v. S. (h.); Pr.; Pl. Op het diluvium vrij zeldzaam: Beekhuizen 1906 d. T. (P 6. 14. 31), 1917 v. S.; park Rosendaal 1906 d. T. (P 6. 13. 42), 1913 v. S. (h). ‚ nemorum L. Vochtige plaatsen in bosschen op het diluvium: Hemelsche berg 1847 v. d. S. L. (Pr., h. N. BS V2); 1916. Sih); Oorsprong) 18447 v7) 1s. E. (Pr., h. N. B. V.!); Rosendaal, waarschijnlijk hebben al de volgende opgaven betrekking op de bron bij den Koningsberg: 1874 Groll (Pr., h. N. B. V.!), 1901 Lotisiy.(Pr heaINo Ba Vals Og t2 (bh plese Bel) da: L0G (PR ee ros 135042), OOS var:
Anagallis arvensis L. ssp. phoenicea (Scop) Schinz
et Keller. Door het geheele gebied verspreid!; bouw- land bij Rosendaal v. S. (1916 h.); Pr.; Pl. A. tenella L.; Arnhem Perin?? (Pr.).
Primula elatior (L.) Schreb. De kroonslippen van deze
soort zijn zeer variabel; hier te lande is de meest typische vorm: f. Schusteriana Boas, waarbij de slippen smal
Tis
ingesneden zijn. Zijn ze ingesneden, terwijl er een tand in de bocht aanwezig is, dan stelt dit den vorm f. Schon- manniana Boas voor. Dezen zag ik in h. N. B. V. zeker van de volgende plaatsen: Nijmegen, B.; Gen- dringen, Rust; Okse, K.; tusschen Beekbergerbroek en Terwolde, K. A.; Nijkerk, wie? In het buitenland is deze vorm nog sterker ontwikkeld; ik zag exx. met tot 5 tanden in elke bocht (Leysin!). Vervolgens komt hier te lande — zeer zeldzaam — voor: t. rotundata Boas met niet-ingesneden kroonslippen: Zwolle, Lako(h.N.B.V.!), Z. Limburg (h.N.B.V.!) ook de Wever (lijst VII) vermeldt exx. met afgeronde, nauwelijks uitgeschulpte kroonbladen, die in Z. Limburg niet zeldzaam zijn. De eenige vondst uit de omgeving van Arnhem:
Velpsche broek bij het Langewater v. S. (1913 h.) berust op f. Schonmanniana. — P. officinalis (L.) Jacq. heeft hier te lande een zelfde verspreidingsgebied als P. elatior nl. in grove trekken: Z. Limburg, het Maas- gebied tot aan de Betuwe, het boven-Rijn- en het IJselgebied met het lage deel der Oost-Veluwe. P. officinalis is dus in de omgeving van Arnhem te ver- wachten, tot nu toe echter slechts juist buiten het gebied der flora aangetroffen: langs den ouden Rijn bij Westervoort, K. F. W. Rooseboom 1901 (Pr., h.N.B. V.!). P. officinalis lijkt naar het Noorden toe sneller zeldzaam te worden dan P. elatior. Is zij in het Alpengebied! en in Midden-Duitschland! algemeener dan de laatste, in de N.W. Duitsche laagvlakte is volgens Buchenau P. officinalis „sehr selten, zuweilen auch eingeschleppt” en P. elatior ,,meist haufig’’.
Hottonia palustris L. Algemeen op het alluvium, in het bijzonder in de Betuwe!; Langewater 1915 v. S. (h); Pr.; Pl. Bij Oosterbeek (P 6. 21. 34) is zij volgens Pl. op zand aangetroffen door V. 1903, de Bruin en W. F. Engel 1904.
2
OLEACEEEN.
Ligustrum vulgare L. Langs de Duno 1917 v.S., de Bruin en W. F. Engel i904 (PI); Arnhem Sur. (Pr.).
Syringa vulgaris L. verwildert soms.
Fraxinus excelsior L. Vrij algemeen langs de rivieren en aan de dijken, aangeplant en verwilderd in bosschen ! Ve esol
GENTIANACEEEN.
Limnanthemum nymphaeoides Link. In slooten van het Arnhemsche broek: Kleinh. (0), v. S.; Elden 1906, V. (PIL); in den Achterhoek veel, 1906, d. T. (PI), v.S.
Menyanthes trifoliata L. Valkenhuizen Thomson (Pr., h.N.B. V.!). Pl. geeft 1904, V. (P6. 22.34, zuidwestelijk
_ deel van Arnhem).
Gentiana Pneumonanthe L. Wolfheze B. W. (Pr., h. N. B. V.!), waarschijnlijk buiten het gebied in de richting van Heelsum.
Erythraea Centaurium Pers. Arnhem Thomson (Pr., h. N. B. VJ, R. B. (Pr); Klarenbeek 1842, Tilanus (Pe, h. N.B. V2!) =". pulchella Er. wordt in Pr. vermeld voor Klarenbeek 1842 Tilanus, betrekking hebbende op een exemplaar onder één etiquet met de vorige soort verzameld (als E. Cent) en is ook E. Cent.
(h. N. B. V.!.Verder Arnhem?? Perin (Pr, h. N. B.V. !). CONVOLVULACEEEN.
Convolvulus sepium L. Algemeen op het alluvium! P. Schoorl (0.); Pr.; Pl. Vrij algemeen op zand en lössleem langs heggen en in roggeland! Pl.
C. arvensis L. Algemeen op alle gronden!; Velp v. S. Woe) 1
Cuscuta Epithymum (L.) Murray. Vrij algemeen op de hoogere diluviale terreinen op Calluna en Genísta
pilosa: Papendal V. (PL); Wolfheze V. (PI), v. 5,
73
Un. 1847 (Pr.); Oosterbeek v. S.; Schaarsbergen V. (Pl.); Apeldoornsche weg v. S.; Arnhem R. B. (Pr.), Mihomision: (Pr) | Rosendaal ‘Oigt. (bh; -L. B.!),-v. S. (h.); Beekhuizen, Herkhuizen en Beekhuizerheide v.S., NENDE ni geil (DIE
C. europaea L. Vrij algemeen in het alluviale deel op Glechoma, Galium Aparine, Humulus, Urtica, Sinapis: bij de Westerbouwing (P 6. 21.42, Pl.) 1903 V.; Betuwe bij Arnhem 1894 Groll (Pr.); Westervoortsche dijk, 1908 V. (PI); IJseloever bij Velp, 1906 d. T. (PL), 1917 v. S. (h), 1921 P. Schoorl (o., de witbloeiende
vorm).
POLEMONIACEEEN.
Gilia achilleaefolia Benth. Rijnoever bij Arnhem 1904 A. C. Oudemans, 1905 Kleinh. (h. N. B. V.).
HYDROPHYLLACEEEN.
Phacelia tanacetifolia Benth. Onderlangs 1892 K. A. (ESA Puligr. (MeeR He 8, hit dre) 1898 Pilgr. (Pr, h. N.B. V.). Van 1892 tot 1904 bestendig : Kleinh (h.) Bij den nieuwen aanleg van Onderlangs verdwenen.
ASPERIFOLIEN.
Lappula echinata Gilib. Onderlangs 1892 K. A. (Pr); spoorbaan bij Oosterbeek-laag 1897 V. (Pr). L. echinata Gilib. Fl. lituan. (1781) is synoniem met L. Myosotis Moench. meth. (1794).
L. patula Asch. Rijnoever Arnhem 1910 Henr. (h.) (M. ole.)
Cynoglossum officinale L. Deze soort heeft h. t. 1. de volgende verspreiding (buiten de toevallige, op zichzelf- staande vondsten, die op aanvoer berusten): Z. Limburg (alleen op het krijt, daarbuiten aangevoerd '); Zeeland
1) de Wever, lijst VII.
ikt
en het Z. Hollandsche duingebied, in N. Holland reeds zelden! (gepubliceerde PI); ten slotte op enkele plaatsen in het stroomgebied van Rijn, Lek, IJsel en Maas. Deze laatste plaatsen zijn waarschijnlijk niet bestendig en wijzen op aanvoer uit M. Europa.
Voor Arnhem: Kleinh. (0.), ook reeds door de Gorter (Pr).
Amsinckia lycopsidioides Lehm. Arnhem 1907 A. C. Oudemans (M. R. H. 8).
Borago officinalis L. Rijnoever Kleinh. (o.).
Anchusa arvensis M. B. Op bebouwden en onbebouwden
“ diluvialen grond, vooral op léssleem: Beekhuizen 1906 d. T. (PI), v. S. (1917 h.); Rosendaal!, benoorden Bronbeek |, bouwterrein bij den Geitenkamp |, benoorden Klarenbeek !, benoorden Sonsbeek!, Doorwerth 1903, 1906 V. (PL) — var. rosea v. Soest nov. var. in eenige exemplaren in een aardappelland tusschen Bronbeek en den Geitenkamp, zonder de type: 1922 v. S. (h.).
A. officinalis L. De vele vondsten wijzen alle op aanvoer van buiten, waarschijnlijk uit Midden-Europa, ofschoon deze Zuid-Europeaan ook dáár (stroomgebied van den Rijn) vrij zeldzaam is. Het vele voorkomen in de duinen kan betrekking hebben op een Atlantischen uitlooper van het verspreidingsgebied van deze plant. Het aantal soorten, dat in de duinen bestendig voorkomt en buiten Z. Limburg slechts door de rivieren min of meer zeldzaam en onbestendig wordt aangevoerd, is bijzonder groot. Ook - voor Arnhem is A. officinalis geen standhoudende adventiefplant: terrein staatsspoor Arnhem 1877 K. (Pr); langs de spoor bij Sonsbeek Th. Abel. (Pr); Arnhem 1849 R.B., 1880 Groll, Thomson (Pr.); ruig terrein bij den Westervoortschen dijk bij Arnhem 1918 v. S. (h.); spoorweg tusschen Arnhem en Oosterbeek-laag 1917 v. S.; bij de brug aldaar 1878 K. A., 1897 V. (Pr); Oosterbeek 1897 D. Bolten (h. L. B.)!.
75
A. italica Retz. Station Arnhem in enkele ex. 1908
Martini (h.) (M. R. H. 8).
Symphytum officinale L. De verschillende vormen kunnen in de volgende tabel gerangschikt worden: A. stengel en bladen ruw behaard: ssp. officinale (L.):
I kelkbladen aanliggend, kroon purper (zelden rose of bijna violet): var. purpureum Pers.
II kelkbladen aanliggend, kroon wit of vaak geel- achtig, vooral bij het drogen: var. bohemicum (Schmidt) Pers. :
III kelkbladen aanliggend, kroon geelachtig tot licht- purper, met donkere teekening, steeds tusschen I en II en kennelijk intermediair.
IV kelkbladen afstaand, kroon purper: var. pafens
(Sibth.) Hoffm.
B. stengel en bladen bijna haarloos, bladen meest slechts halfafloopend: ssp. uliginosum (Kerner) Nyman =
S. Vetteri Thellung.
De verspreiding dezer vormen in Nederland en spe- ciaal om Arnhem is als volgt:
A. 1 purpureum is hier de meest algemeene vorm. In Arnhem algemeen tot zelfs op de leemheuvels van de Rhedensche heide !; bouwland benoorden Sonsbeek 1922 v.S. (h.); Arnhem Thomson (Pr.;h.N.B. V.!) Deze vorm ontbreekt o.a. in groote gebieden van Midden- en Z. Duitschland en van Oostenrijk.
A. Il bohemicum is hier te lande algemeen doch minder dan A. I. Dito om Arnhem!;T homson(Pr.,h.N.B. V.!) Dit is de plaatsvervanger van A. I in die deelen van Midden-Europa waar A. | ontbreekt.
A. III wordt steeds tezamen met A. I en A. II gevonden en is hier te lande niet zeldzaam. Dito om Arnhem!
A. IV pafens is twijfelachtig hier gevonden: Onderlangs bij Arnhem 1922 v. S. Het herb. exempl. is echter
76
verloren geraakt zoodat deze opgaaf twijfelachtig blijft ; patens is een meer zuidelijk ras (o.a. Neder-Oostenrijk !)
B. I uliginosum is een Hongaarsch ras en dus hier niet inheemsch; + kale vormen: Haarlem Buse (h. N.B. V.!) en Zwarte weg 1849 Sur. (h. N. B. V.!) zulien dus wel niet hiertoe behooren.
Echium vulgare L. Zelden op het hoogterras: Papendal 1905, 1908 V. (PI) De volgende vindplaatsen wijzen op aanvoer, waarbij de planten meest bestendig zijn; ruig terrein langs den Rijn boven Arnhem, talrijk v. S. 1918 (h.); spoordijk Velpsche broek, dicht bij Arnhem, en spoordijk tusschen Velperpoort en station Arnhem v. S.; Arnhem B. W., Bergsma (Pr.); één ex. in mijn tuin bij Velp 1916 v. S. (h.), waarschijnlijk met hout aangevoerd.
Pülmonaria officinalis L. Arnhem Thomson (Pr.), Wallen bij de Sabelpoort 1815 N. Abel. (Pr.); bosch Hulke- stein v. d. T. (Pr). Waarschijnlijk thans verdwenen.
Lithospermum arvense L. Arnhem Thomson, S. (Pr).
Mysotis palustris L. De type var. vulgaris Cop (= var. genuina Asch.) is algemeen op het alluvium!; Pl. Ze is zeldzaam op het diluvium: Beekhuizerbosch, langs de beek!; Waterberg!; Warnsborn V. 1903 (PI); Hemelsche berg! — var. aquatica Cop = var. elatior (Opiz) is door Thomson bij Arnhem verzameld (Pr.).
M. caespitosa Schultz. Zeldzaam: Arnhem S. (Pr.); Elden 1918 v. S.
M. silvatica Hoffm. en M. pyrenaica Pourr. zijn sier- planten; zij verschillen vooral in lengte der vruchtstelen, bij de eerste eenige malen langer, bij de tweede even- lang als de kelk. Vooral de laatste wordt gekweekt (M. alpestris Hort.) en verwildert vaak!; Pl. ver- meldt P 6. 12. 41, 1903 V. d.i. tusschen Arnhem en Schaarsbergen en zal wel op een verwilderde plant berusten. M. silvatica is in het gebied wel niet wild te
Th
verwachten. Ook worden kruisingen gekweekt van beide soorten; deze komen in het wild ook veel voor waar beide soorten indigeen zijn (Alpen |).
M. lutea (Cav) Pers. var. versicolor (Pers) T hell. Op open grond op het dilivium, doch bijna steeds op lössleem en daar algemeen! Beekhuizen 1917 v. S. (h.); Geitenkamp 1893 Ogt. (Pr.; h. L. B.!); Pl. Wijkt o.a. af: f, mulficaulis Cop: vrij algemeen tusschen de type!; Beekhuizen 1920 v. S. (h.). Of de type, waarbij de bloemen blijvend geelwit zijn in het gebied voorkomt, is nog twijfelachtig. Wel beschrijft de Wever (lijst VII) ze voor Z. Limburg als M. versicolor met blijvend geelachtig witte bloemen.
M. intermedia Link. Algemeen, vooral op het alluvium en op léssleem! Elden v. S. (1922 h.); Eldensche dijk v. S. (1922 h.); Westervoort v. S. (1922 h); Beekhuizen 1896 Ogt. (h. L. B.! als M. hispida), 1920 v. S. (h.); Pr.; Pl. — var. silvestris Schldl. nadert tot M. silvatica ; de vaak vlakke bloemzoom draagt hiertoe bij; de bloem is echter steeds kleiner: tusschen Beekhuizen en de Zijpenberg 1920 v. S. (h.).
M. hispida Schldl. Algemeen! Velp v. S. (1916 h); ey; Pl.
M. arenaria Schrad. wordt door Pl. opgegeven voor: P 6. 13. 34 (benoorden Klarenbeek) Engel 1904; P 6. 24. 23 (Lathum) d. T. 1906; welke opgaven
niet te controleeren zijn.
SOLANACEEEN.
Lycium halimifolium Mill. WVerwilderd of aangevoerd: Arnhem S., 1873 Groll (Pr., h. N. B. V.!)
Solanum Lycopersicum L. Verwilderd en aangevoerd: Rijnoever bij Arnhem Kleinh. (0); spoordijk tussschen Arnhem en Westervoort 1917 !; puinstorting onder de Kluizenaarsberg 1917!
Nederl. Kruidk. Archief 1922 ! 6
78
S, rostratum Dun. Aangevoerd: Westervoort 1901 K. EF. W. Rooseboom (Pr); Arnhem 1916 Mej. N. Meihuizen (lijst v. zeldz. pl. door H. Heukels, Lev. Nat).
S. tuberosum L. Veel gekweekt en als opslag verwilderd !
S. Dulcamara L. Op het alluvium algemeen, vooral tusschen struikgewas en riet langs derivieren!; Arnhem Thomson (Pr.; h. N. B. V.!); Pl. Op lössleem in het Beekhuizer- bosch, lang-kruipende en in een greppel overhangende planten 1917 v. S. (h.); ook 1906 d. T. (PL). Op zand- grond-nog niet in het gebied gevonden — f. indivisum Boiss. komt vrij algemeen tusschen de type voor! en is hier te lande niet zeldzaam, doch schijnt in Z. Limburg (lijst de Wever) te ontbreken — var. villosissimum Desv. is om Arnhem niet aangetroffen; deze is echter geen kustplant, zooals de Wever opmerkt, komt b.v.
in Midden-Europa! voor; hier te lande voor zoover ik kan nagaan: Utrecht v. Hall (h. N. B. V.) en Texel Harting (h. N. B. V.) beide door mij als villosissimum gedetermineerd. Door de dichte korte beharing zijn zij zeer duidelijk te herkennen.
S. nigrum L. Algemeen op bouw- en moesland en op ruige plaatsen!; Velp v.S. (1916 h.); Pr.; Pl. De type is var. vulgare L. met zwarte bessen; die met gele is var. humile (Bernh.): spoordijk bij Oosterbeek 1878 KoA (Pre he Neve)
Nicandra physaloides Gaertn. Verwilderd en aangevoerd: in een tuin bij Oosterbeek 1893 Löhnis (h. V. Sur.) (Pr.); Onderlangs 1904 Pilgr. (h.d.T., Med. R. H. 8.).
Hyoscyamus niger L. De type hier te lande var. biennis Neilr.: Doorwerth C. A. Backer (Pr.,h. N.B. V.!); Onderlangs!; tuin Arnhemsche straatweg 1909!; puin- storting onder den Kluizenaarsberg bij Rosendaal 1917 v.S. (h.). — De var. agrestis Kit. is, volgens de lijst van zeldz. pl. door H. Heukels (Lev. Nat.), in 1914 door J. Hofker aan een spoordijk bij Arnhem gevonden.
79
Datura Stramonium L. Evenals de vorige op stikstof-
JD}
houdenden bodem: Doorwerth C. A. Backer (Pr), 1904, 1905 V. (PI), 1902 G. en J. (PL); Oosterbeek 1903 V. (Pl), in een aardappelveld 1919 v. Steenis (o. Schoorl); Velp in een bloemkweekerij langs de Gast-huislaan 1917!; op de puinstorting onder den Kluizenaarsberg 1917 v.S. (h.) en van het zelfde kwar- tierhokje (P6. 14. 31.) 1906 d. T. (PL); op moesgrond bij de Eikelaan bij Velp 1918!
Tatula L. In eenige exx. op de puinstorting onder den Kluizenaarsberg 1917 v.S. (h.); in 1918 onder puin bedolven.
Petunia violacea Lind]. Verwilderd bij het Rijnbad 1921
eG. Oudemans (ha Ne Bav.)),
SCROPHULARIACEEEN.
Verbascum phoeniceum L. Rijnoever bij Arnhem 1905
Vz
Kleinh. (Med. R.H.8, h. N.B. V.!)
Thapsus L. In het gebied waarschijnlijk onbestendig: Doorwerth 1888 Heinsius (Pr.), 1904 V. (PL); spoor- dijk Arnhem-Westervoort 1904 Engel (Pl). — De opgaaf var. elongatum (Willd.): duinoog bij Oosterbeek 1860 S. (h. N.B. V.!, Pr.) slaat vrij zeker op een Oosterbeek tusschen den Haag en Wassenaar, waar Thapsus meer voorkomt.
. thapsiforme Schrad. Sporadisch: Velp C. A. Bergsma
(Pr); Doorwerth (in hetzelfde kwartierhokje P 6. 21. 32 als Thapsus) 1909 V. (PL) — var. cuspidatum (Schrad): Rosendaal 1838 Buse (Pr, h. N.B. V.!).
- phlomoides L. Meestal langs spoordijken en rivier-
oevers aangevoerd: Doorwerth 1840 Buse (Pr., h. N. B. V.l); Oosterbeek Buse (Pr); Rijnoever bij den Oorsprong 1847 v.d. Bosch (Pr., h. N.B. V. !); Ooster- beek-laag! 1922; Arnhem Buse (Pr, h. N.B, VJ),
80
ve Hall (Pr, ch. IN. Be Mals Velpalés3a Wire (Pr. ch INS BAY 3):
V. nigrum X phlomoides: Onderlangs Abel. (Pr. met?,
h. N.B. V.!)
V. nigrum L. Vrij algemeen op het diluviale laagterras
en langs dijken en rivieren, meest aangevoerd!; ruig terrein langs den Rijn boven Arnhem 1918 v.S. (h.); Pr. (ook m. fasciatum uit Rosendaal 1838 Buse); Pl.
Scrophularia nodosa L. Op min of meer vochtige plaatsen
Ss.
algemeen!; Pr.; Pl.
alata Gil. ssp. Neesii (Wirtg.) Alle alata opgaven hebben wel op deze ondersoort betrekking! Duno! 1917, 1918 Kleinh. (0); Arnhem Thomson (Pr., h. N. B. V.!), Hoffm. (Pr., oude opgave); Spoordijk Arnhemsche broek 1904 Engel, 1908 V. (PL); Elden 1906 V. (PI).
Antirrhinum Orontium L. Het eigenlijke verspreidings-
gebied bereikt in Nederland een noordgrens; Utrecht- Zwolle-Oldenburg. Bewesten Utrecht is de verspreiding mij niet duidelijk; in het duingebied is zij waarschijnlijk onbestendig; daarentegen komt deze soort vrij veel voor in het zeeklei-gebied tusschen Delft en Gorkum op bouwland! Om Arnhem groeit zij vrij veel op zand en lössleem, vooral op de laatste: tusschen Rosendaal- Velp-Arnhem-Schelmsche weg algemeen! (h.: bouw- land tusschen Velp en Rosendaal), Ogt (o); Pr. benoorden Sonsbeek 1922 v. S. (h.); langs de Utrechtsche straat dicht bij Arnhem 1922!
Linaria Cymbalaria (L.) Mill. Oude muren en veel langs
dijken: oude muur bij Arnhem 1917 v.S. (h.); Groote Kerk 1918!; Viadukt Willemsplein 1922!; Schelpen- galerij Rosendaal, waarschijnlijk oorspronkelijk gekweekt 1914!; Arnhem 1842 Til. (Pr); Rijnoever bij Arnhem 1898 V. (Pr); Onderlangs 1918!: Rijnkade bij de schip- brug 1922!; Westervoortsche dijk 1904 Engel (PI), 1908 V. (PL, op boomen), 1918 v. S. (h.); enz. De .
81
eerste vondsten wijzen op verwildering, de rivier- planten op aanvoer vanuit Midden-Europa; de rivier- planten zijn steeds weelderig ontwikkeld.
L. minor (L.) Desf. De meeste vondsten wijzen op aan- voer van buiten af. Langs de rivieren: IJseloever Velp MOND tS. (Beijn (91s ve 5.) MO2T EP. Schoiorl (o.);
rechter Rijnoever tusschen Arnhem en Oosterbeek-laag 1918!; langs den spoorweg bij Westervoort o.a. station 1922 v. S. (h.). Verder: Arnhem Thomson (Pr., h. ese NE). 2. (Pr.)e bi Velp 1906, d2 1. (Pl). De eenige vondst uit het leemgebied is waarschijnlijk Rosen- daal V. Z. (Pr.); L. minor is een leemliefhebber.
L. vulgaris (L.) Mill. Algemeen op het alluvium, veel langs de rivieren en langs de spoordijken!; Wester- voort 1922 v.S. (h); Pl; P. Schoorl (o.) Vrij alge- meen op zand en leem!; Pl.
L. arvensis (L.) Desf. Bij Arnhem V. Z. (Pr., h. N.B. V.)!
Mimulus luteus L. Verwilderd bij Velp 1907. E. Keuche- nius (Meded. R. H. 8, h. N. B. V.)).
M. moschatus Doug]. Eveneens verwilderd: Velp 1918 v. S. (h); Oosterbeek 1905 v.S. (h); Arnhem 1916 Mej. C. Weghuis (als M. Langsdorffii Don. in lijst van nieuwe pl. door H. Heukels Lev. Nat, h. L.B. en h. N. B. V. det. v. S.). Van M. Langsdorffi geeft Gray’s New Manual of Botany de volgende kenmerken: ,,bovenste bl. zittend, korter dan de bloe. st, de onderste langgesteeld. Bloemkr. 2,5—4 c.M. Bovenste kelktand langer dan de andere”. Dit klopt niet met de Arnhemsche planten, die bovendien met moschatus geheel overeenkomen, uitgezonderd het zwakke kenmerk van muskusgeur.
Limosella aquatica L. Doorwerth en Driel, Buse (Pr); Rijnoever Arnhem 1897 V. (Pr), 1897 D. Bolten (he B!)
Digitalis purpurea L. Arnhem 1839 Hanegraaff (Pr.,
82
h. N.B. V.!), 1879 Groll (Pr); Velp, spoorweg bij het Langewater! 1914; Biljoen Thomson (Pr.,h.N.B. VJ), Tilanus (Pr, h. N. B. V.!); Rosendaal, puinstorting onder den Kluizenaarsberg 1917 v. S. (h.), Beekhuizen Vv. adsarbiosic hi a( Presa sheiN a BN) ele SHANE Abel e44 (Pr; bh. NB Va) @lgt. 1692 aan teen beekje (Pr., h. L. B.!), en daar thans zeker niet meer (v. S.). De vraag blijft: zijn er hier wilde planten bij? De groote hoeveelheid vondsten uit het gebied zou dit kunnen doen vermoeden. Indien wij van deze soort de verspreiding in Nederland nagaan, dan concentreeren de vondsten zich vnl.om: Z. Limburg, Venlo, Nijmegen, Winterswijk en in de streek tusschen Arnhem en Dieren. ') Deze centra blijken scherp begrensd te zijn. In het Westen en Noorden komt Digitalis slechts „sporadisch voor; ik meen als grens voor wilde Digitalis te mogen stellen de lijn: Rechter Maasoever-Nijmegen- Arnhem-Dieren-Winterswijk; uit dit Z.O. hoekje zijn 65 9/, der vondsten in Pr. genoemd, ofschoon het nog geen 10°/, is van de oppervlakte van ons land. Binnen dit gebied verwildert de plant natuurlijk ook, en e. v. nog gemakkelijker dan daarbuiten. Een tweede punt van onderzoek is de vraag of kweekplanten en wilde planten verschillen vertoonen. Min of meer kale vormen (?), wellicht slechts oudere exemplaren zag ik in h. N. B. V. van Z. Limburg, Nijmegen, Biljoen (Tilanus), echter ook van plaatsen, waar de soort ongetwijfeld verwilderd is. De vorm der kelkbladen variëert nogal sterk: soms breed en zeer stomp, soms smal en spits. In de „Flora der N. W. deutschen Tiefebene’ van Buchenau staat: „Am Fusse der Westerberge auf Waldblösen unweit Wohlenbeck, sowie in dem Holze bei Wisch unweit Rechthausen nach
1) Pr. noemt van uit deze laatste streek alleen 20 vondsten.
83
Uberzeugung des scharfblickenden Beobachters v. Pape wirklich wild, zumal die dort vorkommende Pfl. durch breiteifge., abgerundete K. zipfel-von der gewöhnlichen Garten pfl. verschieden ist’.
Dit klopt met de Nederlandsche planten in zooverre, dat stompe kelkbl. slechts in den aangegeven Z. O. hock voorkomen en niet daarbuiten, voorzoover ik na kon gaan. Meer spitse, langwerpige kelkbl. zijn algemeener o.a. b.v. in Limburg en Nijmegen meest altijd zoo. Een nader onderzoek zal wenschelijk zijn; ik wil nog opmerken dat de zuidgrens van Buchenau’s Flora juist iets boven de hier aangegeven noordgrens ligt.
Veronica scutellata L. Velp 1873 en Rosendaal 1894 (Pr,)
V.
Arnhem Thomson (Pr, h. N.B. V.!).
Anagallis L. ssp. eu — Anagallis Kloos. In slooten van het Eldensche Broek! 1917 — ssp. aquatica Bernh.: in broekland bij Rheden 1917 v. S. (h.). V. An. wordt ook voor Driel opgegeven 1904 Engel (PI); de soort is opvallend zeldzaam in het gebied.
‚ Beccabunga L. Vrij algemeen door het geheele gebied
van alluvium en lössleem!, leemkuil boven hotel Beek- huizen 1920 v. S. (h.); groote vijver van het Beekhuizer- bosch 1917 v. S. (h.); beekje aldaar 1893 Ogt. (Pr., h. L. B.!); broek bij het Langewater 1917 v. S. (h.); Bonerls95 Dr Bolten (he "EB. Pres Pl:
‚ Chamaedrys L. Algemeen, vooral op het diluviale
laagterras!; Velp 1917 v. S. (h.); Pl. — var. lamiifolia Hayne: Onderlangs 1918. v. S. (h.).
. officinalis L. Op diluviale terreinen algemeen, in het
bijzonder op lössleem!; Velp, Zypenberg, Roskam 1918 v. 5. (h.); Rosendaal 1891- Ogt. (Pr. h.L. B. !); Pr; Pl. — f. roseiflora v. Soest f. nov.: de kleurvariatie valt niet sterk op. Deze vorm treedt steeds in groote hoeveelheid op: Beekhuizen, Jangs een bouwland in het bosch 1920 v. 5. (h., h. N.B. V.); Pinkenberg bij Rosendaal 1920 v. S.
<<
84
‚ prostrata L. o. a. Eldensche dijk veel 1918 Kleinh. (o). . serpyllifolia L. Algemeen op het diluvium !; Beekhuizen
1917 wa S. (hi); Pes Pl MO gt (o)s Zeldzaam opi het alluvium: Driel! Elden!; Lathum 1906 d. T. (PI) — f. humifusa Hfm. is een niet zeldzame vorm met liggenden stengel, in de knoopen wortelend en met slechts zwakgekartelde bladen!; waterval Beekhuizen i917 vann)
. triphyllos L. Vrij zeldzaam op het diluvium: Oosterbeek-
laag 1902 G.en J. (Pr., Pl.); Arnhem T homson (Pr.); bouwland tusschen Daalhuizen en Rosendaal 1918 v. S. (h.); tusschen Velp en de Roskam 1906 d. T. (PL). Verder wordt Lathum (alluvium) opgegeven: 1906 d. T. (PI).
. arvensis L. Algemeen in bouw- en moesland!; PI.
Deze laatste vermelden ook V. verna L., die wel terug
“te brengen zijn op arvensis, zooals reeds door Kloos
geschied is met het ex. bouwland Rosendaal 1893 Ogt. (alskopacaninn Pre Nek Ardermklforois mbs)
‚ hederaefolia L. Op het diluvium verspreid, niet alge-
meen!; Pr.; Pl. Vooral op leem zeldzamer: zeker Beekhuizen! 1920; ontbreekt op het alluvium? behalve Lathum 1906. d. T. (PI).
‚ Tournefortii Gmel. Opvallend zeldzaam: Se
bij Klingelbeek! 1922; bouwland achter Daalhuizen 1916; vens(lhe):
Om eenig idee van de verspreiding hier te lande te verkrijgen, kan men Nederland het beste in drie deelen verdeelen: I Zuid-Limburg, II Holland, Zeeland en de westelijke alluviale deelen van Utrecht en N. Brabant en III de geheele rest. Het aantal opgaven in den Prodr. — een betrekkelijk vrij zuivere maatstaf — is uit deze drie gebieden respectievelijk ongeveer : 20 °/9, 70 %o, 10 0/,, terwijl de terreingrootte globaal geschat is, achter- eenvolgens: 30/,, 25 O/ en 72 °/, van de totale opper- vlakte, Dat is dus een relatieve verhouding van ongeveer
85
50: 20: 1! Waaruit de zeldzaamheid van deze soort in gebied III wel duidelijk blijkt; ook in de N. W. duitsche laagvlakte is zij zeldzaam (Buchenau). Oor-
_ spronkelijk schijnt Tournefortii ook een bewoner te zijn van de Oostelijke landen der Middellandsche Zee. De paar vondsten om Arnhem schijnen niet onbestendig te zijn!
V. agrestis L. Verspreid: dijk beneden Driel 1903 V. (Pl.); bij Doorwerth 1902 G. en J. (PI); bij de Wester- bouwing 1903 V. (PI); Oosterbeek-laag 1918! ; Velpsche broek d. T. 1906 (PL); Arnhem Thomson (Pr); tusschen Velp en Rosendaal 1906 d. T. (PL), 1917!
V. polita Fr. Tusschen Arnhem en Oosterbeek 1902 G. en J. (PL); Villapark Overbeek, tusschen straatsteenen ! 1922,
V. opaca Fr. Arnhem Groll (als agrestis in Pr., N. K. A. 1917 det. Kloos); verder tusschen Velp en de Roskam 1907 d. T. (PI).
Melampyrum pratense L. Algemeen op zand en löss- leem!; Beekhuizen 1920 v.S. (h.); bij Velp 1892 Ogt. BemelBlj Pro: PIL
M. arvense L. Vrij algemeen op het alluvium, misschien alleen in de Betuwe en in den Achterhoek in bouw- landen!; Kleinh. (o).; Pr. (Arnhem); Pl. (Driel).
Pedicularis silvatica L. Een der weinige thans nog aanwezige heide-moerasplanten: moerasje aan den voet van den Zypenberg v.S. (1917 h.); in een kom van de leemheide bij Beekhuizen 1890 Ogt. (Pr.), v. S. (1917, 1920 h.). Op één der beide vondsten slaat ook wel de opgave Velp Bergsma (Pr.).
Rhinanthus Crista galli L. (= Alectorolophus minor W. et G.): Doorwerth!, 1903 V. (PI); Oosterbeek-laag 1906 V. (PL); Elden en de Eldensche dijk naar Arnhem!, Kileinh. (och N: Bi MV.
R. fallax (= A. fallax W. et G.). Tusschen de stam-
86
ouders aan den Eldenschen dijk 1916 Mej.S.de Vries (lijst van zeldz. pl. door H. Heukels Lev. Nat. 1916), 1918 Kleinh. (h. N.B. V.!).
R. major Ehrh. (= A. major Rchb. p.p.). Door het gebied vrij algemeen!, ontbreekt slechts waarschijnlijk op het hoogterras; bouwland Pinkenberg 1920 v. S. (aj
R. Alectorolophus (Scop) Poll. (= A. major var. hir- sutus All.) Malburgsche veer bij Velp ') 1837 D.S. Een merkwaardig ex. dat veel doet denken aan R. Crist. G. (in h. N.B. V. als R. C. g. var. pubens Fl. B.S. p. 816), doch de bloem is wat te groot en de kelk duidelijk behaard. Daarom houd ik voorloopig deze plant voor R. Al. (zoo ook in Pr.) en wel voor den vorm f. leucodon Döll met witte tand der lip. al NSB MAI):
Behaarde kelkvormen in de groep Crista Galli zijn nog niet bekend. Het bovengenoemde ex. is wel aan- gevoerd; een verder voorkomen van R. Al. in het gebied is niet onmogelijk (zoo op de Veluwe: L. Soeren }}.
Euphrasia Odontites L. Zoowel op alluvium als diluvium vrij algemeen, in bouwland en langs dijken!; in rogge achter Daalhuizen 1917 v.S. (h.); bouwland benoorden de burgemeesterswijk in Arnhem 1922 v. S. (h.); Klingel- beek 1922 v.S. (h.); Pl. (alleen alluviaal); Kleinh. (o.); Arnhem Pierot (in Pr. als serofina, waaraan Kloos twijfelt: N.K, A. 1920).
E. nemorosa Pers. Zeldzaam: Arnhem Thomson (in Pr. als gracilis, N.K. A. 1920 det. Kloos); Arnhem Kleinh. (o.); grasland Sonsbeek! 1922,
1) Bij Velp bestaat geen Malburgsche veer. Malburgen is een plekje aan den linker Rijnoever boven Arnhem, en daar is ook een veer, zoodat deze vondst wel hierop zal slaan.
87
LABIATEN.
Mentha rotundifolia (L.) Huds. Arnhem Groll (Pr.), Mem som (Pris 7h. Ne Be Vel)
M. villosa Huds. (= M. velutina Lej. = M. nemorosa Willd. = M. rotundifolia < longifolia) Aangevoerd bij station Wolfheze 1856 O. (h. N. B. V.!)
M. longifolia (L.) Huds. (= M. silvestris L. ssp. vul- garis Koch).
Normaal hier te lande is waarschijnlijk var. major (Wirtg.) Brig. waarbij de bladtanden krachtig en spits zijn en een top hebben die van den bladrand afstaat. Aren langwerpig, verlengd. Ook schijnen vormen voor te komen met naar de bladspits gerichte tanden. Sonsbeek 1842 Tilanus (Pr, h. N.B. V.!); spoorweg Oosterbeek-laag 1922 v. S. (h.); dijk beneden Driel 1903 V. (PL); tusschen Westervoort en Lathum 1906 d. T. (PL). Wijkt af met rose bloemen: langs een sloot in de Rosandepolder 1922 v. S. (h.); en met bladeren die van boven sterker dan normaal grijsviltig zijn: aan- voerterrein langs den Rijn boven Arnhem 1918 v. S. (h.).
M. tomentosa d' Urv. Adventiefterrein langs den Rijn bij Arnhem 1911 Henr. (N. K. A. 1917).
M. spicata L. em. Huds. (= M. viridis L.). Hiervan is (var. cordafo-ovata Opiz) (= var. Jaccardi Brig.) op een puinstorting onder den Kluizenaarsberg aangetroffen : KONSR S. (h.).
Kenmerken: bladeren breed; beharing, hoewel zeer gering, toch aan stengelknoopen, bloemstelen en onder- zijde der bladeren. Zoo in cultuur.
M. gentilis L. Aangevoerd langs den Rijn boven Arnhem 1909 Eenr. (Med; Ro H.8, N. K. A: 1910).
M. aquatica L. Algemeen op het alluvium!; Langewater 1910 v.S. (h., var. paradoxa Brig. met dubbelgezaagde bladeren); Pl. Op lössleem zelden: Beekhuizen!; 1904 V. (PL), 1906 d. T. (PI).
88
M. verticillata L. Velp v. d. Bosch is var. sativa (L.) (Pes ch Ne Breve)
M. arvensis L. Vrij algemeen in het gebied buiten het hoogterras!; Beekhuizen 1918 v. S. (h., var. obtusifolia Lej. et C.: bladen langwerpig, + stomp, zwak getand- gezaagd, weinig tanden.; h. t. l. de meest algemeene vorm Pre PE
Lycopus europaeus L. Algemeen in het gebied buiten het hoogterras!; Duno 1898 D. Bolten (h. L. B); Arnhem Thomson, 1875 Groll (Pr.; h. N. B. V.!); Beekhuizen 1917 v. S. (h.); Pr.; Pl. Men onderscheidt twee vormen: var. glabrescens Schmidely; stengel hol wordend, bijna kaal of met enkele afstaande haren. Bladen breed lancetvormig, spits of toegespitst, kort in den steel versmald en van onderen op de nerven zwak
“behaard. En var. pubescens Bentham: stengel nauwelijks hol, overal doch vnl. op de kanten behaard; bladen breed lancetvormig, spits of iets stomp, beiderzijds kort behaard. Beide vormen komen even algemeen voor en lijken mi. niet voldoende te scheiden.
Salvia verticillata L. Een aanvoerling die zich handhaaft: Driel 1903 V. (Pr); weg door het Arnhemsche broek 1917 v. S. (h); Rijnoever boven Arnhem 1918 v. S. (h.); Arnhemsche haven 1897 V. (Pr); 1901 d. T. (Pr); nog in 1922!
S. pratensis L. Algemeen langs den Rijn en zeldzamer langs den IJsel. Doorwerth 1905 V. (PI); Driel 1903 V. (Pr), 1917!; Rosandepolder 1904 Engel (PI), 1918 v. S. (hb); Arnhem Bergsma, S., Thomson, Groll (alles Prsech.aNieBe V2) el 835 wie dh INSEE Betuwe (P 6. 23.33) 1908 V. (PL); IJsel bij Arnhem 1834 Wet. (Pr, h. N. B. V.!). Ook IJsel bij Rheden buiten het gebied. Deze vondsten hebben voorzoover ik kon nagaan alle betrekking op de type h. t.l. met grondstandige bladeren die eivormig, aan den voet
89
hartvormig zijn met korte, doch smalle opening: var. vulgaris Rchb. — var. rostrata (F. W. Schmidt) Rchb. heeft grondstandige bladen, die breed driehoekig zijn met zeer breede opening. Deze is waarschijnlijk in ons land alleen aangevoerd: bij Arnhem Dz. (h. N.B. V.! zonder opgaaf van vorm).
S. silvestris L. Aangevoerd langs den Rijnoever boven Arnhem 1918 v. S. (bh); voor Arnhem tevens: 1918 Mej E. Verfaille (h. N. B. V.), Thomson (Pr).
S. Aethiopis L. Onderlangs 1907 d. T. (h) (Med. R. H. 8).
Origanum vulgare L. Oorspronkelijk rivieraanvoer langs heuvels en dijken langs den Rijn; met hoofdverspreiding in het gebied tusschen Oosterbeek en Doorwerth!; Oosterbeek, Buse (Pr, h. N.B. V.!); Westerbouwing ioe Ne (Br hs Ny Be Vel: Duno 1897 Backer (Pr., h. N. B. V.!); Doorwerth 1838 Buse, v. Hall, ieitoms om (alle Pr. ih, oN-OBS. Volja Pl Verder: is deze soort aangetroffen: in de richting van Huissen en langs den Westervoortschen dijk bij Arnhem 1908 V. (Pl.). De type hier is var. glabrescens Beck met pur- peren schutbladen en kelken; de schutbladen zijn kaal. Dit is het geval met al de onderzochte exx., uitgezon- derd Westerbouwing 1897 V., dat behoort tot var. puberulum Beck waarbij kelken en schutbladen dicht kortharig zijn en de beharing in het algemeen ook sterker is.
Thymus glaber Mill. Vrij algemeen aan dijken in het alluviale terrein en vooral langs bouwland op zand en lössleem!; benoorden den Rosendaalschen weg bij Arnhem, langs den spoorweg bij Oosterbeek-laag, bouw- land benoorden Sonsbeek v. S. (h); Pr. — var. albiflorus : Arnhem Thomson (Pr).
T. angustifolius Pers. Waarschijnlijk in de heidegebieden, althans buiten het gebied der flora daar waargenomen:
Wolfheze Un. (Pr).
90
Calamintha Acinos Clairv. Deze soort heeft drie ver- spreidingsgebieden hier te lande: het duingebied vnl. van Zuid-Holland (!, uitgeg. Pl.), het krijt van Z. Lim- burg (de Wever) en de stroomgebieden der groote rivieren (!, uitgeg. PI). De soort is om Arnhem dus te verwachten, doch langs de rivieren is zij toch meest zeldzaam en aangevoerd: Arnhem Thomson (Pr).
Clinopodium vulgare L. Alleen bij Doorwerth: Buse (Pr), 1903 V. (PI). Dit is juist de oostgrens van een ver- spreidingsgebied van deze soort, dat zich uitstrekt over de Veluweheuvels tusschen Wageningen en Doorwerth.
Nepeta Cataria L. Westervoortsche dijk 1904 Engel (PI).
Glechoma hederacea L. Algemeen!; Beekhuizen 1917 v.S. (h.); Onderlangs 1918 v.S. (h.); Pl. — Wijkt af: f. gynodioicea : vrij algemeen, meest op drogere terreinen;
- Beekhuizen 1917 v.S. (h) — f. lilacina: Beekhuizen 1917 v.S. (h.) — f. rosea: Zypenberg 1917 v.S.; Beekhuizen 1917 v.S. (h.).
Dracocephalus thymiflorus L. Arnhem Henrard (lijst van zeldz. pl. door H. Heukels Lev. Nat. 1913). Lamium amplexicaule L. Ontbreekt wel op het alluvium ; overigens vrij algemeen in niet te hoog gelegen streken |; Beekhuizerweg 1920 v.S. (h.); Onderlangs 1922 v.S.
(ns es OL
L. purpureum L. Vrij algemeen, algemeener in de be- woonde diluviale zône!: Velp v.S. (h.); Pl.
L. dissectum With. Bij de gevangenis 1902 G. en J. (Pr, h. N. B. V.!). Deze valt buiten de westelijke en noordelijke verspreiding h. t. |.
L. maculatum L. Hier te lande schijnen twee vormen voor te komen: 1) var. rugosum (Ait) Brig. met ge- karteld-getande bladeren en 2) var. nemorale Rchb.— L. rubrum Wallr. met diep- en grof dubbel gezaagde bladeren. Volgens de Wever (lijst IX) is 1) de meest algemeene vorm buiten het krijtland en 2) de in het krijt-
9]
land meest gewone vorm. In h. N.B. V. zag ik echter niets dan 2), terwijl mij uit de omgeving van Arnhem slechts nemorale exx. onder de oogen kwamen, identiek met planten van dit ras uit Zwitserland! Om Arnhem heb ik in ieder geval var. rugosum niet waargenomen. Dijk tusschen Elden en Driel!, 1908 V. (PI), Kleinh. (o.); Arnhem V.Z. (Pr, h. N.B. V.!); IJseloever be- neden Lathum 1918 v.S. (h.). Deze vondsten wijzen op aanvoer vanuit Midden-Europa.
L. album L. Algemeen!; Velp 1915 v.S. (h.); PI.
Galeobdolon luteum Huds. De typische vorm h. t. |. is var. montanum (Pers.) Brig. bladen der uitloopers grof-, vaak dubbel-gezaagd en groot, kransen 6 a 10- bloemig. Op enkele plekjes dicht bijeen in het Beek- huizerbosch tusschen 1910 en 1920 geregeld waarge- nomen v.S. (h., h. N.B. V.)
Galeopsis Ladanum L. ssp. angustifolia (Ehrh.) Gaud. var. Kerneri Brig. Arnhem Thomson (Pr.,N.K.A. 1918 det. Henr., h. N.B. V.!) Volgens Med. R. H. 8 is ssp. latifolia (Hoffm.) bij Arnhem gevonden doch ontbreekt in herb. Heukels en wordt in N.K. A. 1918 ook niet door Henrard opgenoemd.
G. dubia Leers. Algemeen op léssleem!; bouwland Velp 1893 Ogt. (Pr, h. N.B. V.!); achter Daalhuizen 1916 v.S. (h); Pl; Schoorl (o). Daarbuiten minder alge- meen: Wolfheze V. (PI), 1848 Buse (Pr); Doorwerth 1848 Buse (Pr); Oosterbeek Thomson (Pr.); Mariën- daal 1918!; Utrechtsche straat tusschen Arnhem en Oosterbeek !; benoorden den Rosendaalschen weg bij Arnhem!; verder Arnhem Dz. (Pr).
G. Tetrahit L. Algemeen!; PI. ; var. arvensis Schldl. en var. silvestris Schldl. vormen overgangen.
G. speciosa Mill. Zand en leem; tusschen Wolfheze en den Sonnenberg V. (Pl); Arnhem Thomson (Pr.), ook oude opgaaf Hoffm.; Geitenkamp 1893 Ogt.
92
(Pr., h. L. B.!); Velp 1886 Posth. (Pr.); wegje door bouwland in het Beekhuizerbosch 1918 v.S. (h.).
Stachys annuus L. Ruderaalterrein bij Arnhem 1906
S.
HQ
Kleinh. (h., Med. R. H. 8). rectus L. Machinefabriek in het Velpsche broek 1905 Kleinh. (h.; Med. R.H. 8; volgens deze ook in h.
Heukels doch niet daarin aanwezig).
. germanicus L. Arnhem 1901 A.J. Dirkmaat (volgens
Med. R.H. 8 in h. Heukels, doch niet daarin aan-
wezig).
. arvensis L. Op het diluvium vrij algemeen !; bouwland
benoorden Sonsbeek 1922 v.S. (h.); Pr.; Pl.
‚ silvaticus L. Algemeen, vooral diluviaal!; puinstorting
onder den Kluizenaarsberg 1917 v. S. (h.); park Rosen- daal SRO nt AP hy ESB Dl NP
‚„paluster L. Hoofdzakelijk op het alluvium en daar
algemeen !; Pr.; Pl. Zeldzaam op het diluvium: Beek- huizen !; puinstorting onder den Kluizenaarsberg 1917
v.S. (h.); Geitenkamp 1893 Ogt. (Pr, h. L. B. !).
. silvaticus X paluster. Op een moerassige plaats bij den
grooten vijver van Beekhuizen tusschen S. silvaticus en met S. paluster in de nabijheid: 1918 v.S. (h.; h. N. B. V.als S. pal. petiolata det. H. Heukels, ook aldus in de lijst van zeldz. pl. Lev. Nat. 1918).
Sideritis montana L. en Marrubium vulgare L. zijn rivier-
aanvoerlingen: Rijnoever Kleinh. (o.).
Ballota foetida Lam. ssp. nigra (L.) Brig. Langs den
rechter Rijnoever op vele plaatsen tusschen Arnhem en Doorwerth! 1); Onderlangs 1918 v. S. (h.); Ooster- beelt SON 7 Det Brollten (hse Bs)-sPre. 2 Pia evar alba Tin.: adventiefterrein aan het begin van den Westervoortschen dijk bij Arnhem 1918 v.S. (h) — ssp. ruderalis (Sch w.) Brig. is nog niet zeker gevonden.
in Gelderland in het algemeen steeds in de nabijheid der rivieren.
93
Leonurus Cardiaca L. In de ,,Flora des N. O. deutschen Flachlandes”’ van Ascherson en Graebner b.v. worden drie vormen onderscheiden: 1) stengel alleen aan de kanten behaard, bladeren van onderen spaar- zaam behaard: var. glaber Abrom. et Scholtz; 2) stengel en bladen kort behaard: type; 3) stengel en bladen dichtwollig: var. villosa Desf. Aldus heeft V.de vormen ook in Pr. onderscheiden. Bij onderzoek van veel gedroogd materiaal loopt echter een begrensde onderscheiding tusschen 1) en 2) spaak; en bij onder- zoek van levende planten kan men 1) en 2) steeds bijeen vinden. Tot eenzelfde resultaat is ook de Wever gekomen (Lijst 1X). Levend zag ik nooit 3) bij een der anderen, en in h. N,B.V. lijken mij ook geen tusschenvormen aanwezig.
Voor Nederland ben ik nu tot de volgende ver- deeling gekomen: 1) + 2) ssp. Cardiaca (L.) op een puinstorting bij Doorwerth 1917 v.S. (h., h. N.B. V.); aanvoerterrein aan den Westervoortschen dijk bij Arnhem 1918! Als uitersten kalen vorm kan men dan een f. glaber (A. et S.) onderscheiden. — 3) ssp. villosa (Desf.) bosch bij Doorwerth 1877 Kobus (h. N.B. V.!); Velp, in mijn tuin langs den Arnhemschen Straatweg 1916 v.S. (h.), één ex. op vruchtbaren grond, hetwelk met zéér veel stengels 2,5 M. hoog werd. Trouwens villosa is in het algemeen veel krachtiger dan ssp. Cardiaca. — zonder opgave van vorm: Doorwerth 1883 Heinsius (Pr), 1903 V. (PI).
Scutellaria galericulata L. Buiten het hoogterras vrij algemeen!; Beekhuizen 1917 v. S. (h.); Rijnoever bij Hulkestein 1922 v.S. (h.); Doorwerth 1898 D. Bolten B Pe saNeK. A 1904 p. 825 Pit Er worden twee vormen onderscheiden: var. vulgaris Mutel, stengel, bladen en kelk kaal; var. pubescens Mutel, plant kort behaard. Kale vormen lijken mij in Nederland
Nederl. Kruidk. Archief 1922. tf
DE
zeldzamer dan behaarde; om Arnhem zijn kale nog niet zeker waargenomen, wel overgangen tusschen beide, terwijl pubescens om Arnhem de typische vorm is. Het is de vraag of wij hier niet met standplaatsvormen te doen hebben.
Brunella vulgaris L. Algemeen!; Pr. ; Pl. — var. albiflora Tin.: Doorwerth v. Geuns (Pr). — var. roseiflora v. Soest nov. var.: weide bij den boschwachter van Beekhuizen 1917 v. S. (h.), ook andere jaren!; bouw- land boven den leemkuil bij Beekhuizen 1918 v. S. (h.). — var. bicolor v. Soest nov. var.: bloemen violet, alleen de lip is zuiver wit: eenige exx. in een droge wei van den Rosande polder 1922 v. S. (h.). Waarom ik aan deze kleurvariéteiten meer waarde hecht dan b.v. aan die van Ajuga berust op het feit
“dat ik bij Brunella steeds de kleurvar. apart, nooit samen met de type zag. Bij Ajuga daarentegen steeds de rose vorm te midden van blauwe exx.
Ajuga reptans L. Vrij algemeen!; Langewater v. S. (1913 h.); Beekhuizen v. S. (1917 h.); park Rosendaal 1890 Ogt. (Pr, h. L.B.!); Pl. Opvallend dat Pr. vóór 1890 geen vondsten vermeldt. — f. roseiflora Dur. et De W.: Langewater 1913 v. S. (hb); Beekhuizen boven het hotel 1917 v. S. (h.).
Teucrium Scorodonia L. Zand en lössleem algemeen, zelden tot op het hoogterras!; Rosendaal v. S. (1913 h.); Beekhuizen v. S. (1917 h.); Pr.; Schoorl (o.); Pl.
LENTIBULARIACEEEN.
Pinguicula vulgaris L. Velp v. d. Brink (Pr.); is nu ongetwijfeld daar verdwenen!; bij Arnhem Frowijn VEEN EE Seva):
Er heeft in vroegere tijden een rijke moerasflora bestaan bij den Geitenkamp; misschien behoort de opgave Velp hiertoe. Het moerasje bestaat nog, doch is door
95
cultuur zeer sterk achteruitgegaan. Tezamen met Alnus, Sphagnum en Juncus groeit b.v. Viola palustris er nog.
Utricularia vulgaris L. In broeklanden: Velpsche broek !, 1906 d. T. (PL); Elden Kleinh. (0.), 1917!
U. intermedia Hayne: Velp Thomson (Pr., h. N.B.V.!) is wel verdwenen. U. minor L tusschen Loenen en Arnhem 1833 Wtt. (Pr.; h. N. B. V.!) is waarschijnlijk buiten het gebied.
OROBANCHACEEEN.
Orobanche minor Sutt. Elden, Kleinh. (0.). O. Rapum Genistae T huill. Steenen Tafel, Kleinh. (o).; Ook Pr. noemt Arnhem, Thomson.
VERBENACEEEN.
Verbena officinalis L. Dit is weer een van de Midden- europeesche planten, die hier te lande een verspreidings- gebied heeft gevonden langs de rivieren. In de vol- gende drie gebieden is zij algemeen: I Z. Limburg, de streek die zich geheel aansluit aan Midden-Europa; II. het rivierkleigebied van Maas en Rijn en wel steeds op die plaatsen, niet ver van de rivieren, waar aanvoer mogelijk en waarschijnlijk is. Hiertoe behoort ook Arnhem; III het kleigebied bezuiden Rotterdam, dus vnl. Zeeland en de Zuidhollandsche eilanden, alwaar Verbena een zeer gewone dijkplant is.
Buiten deze 3 gebieden zijn vindplaatsen bekend uit de omgeving van Terborg (Oude IJsel), en Utrecht (Kromme Rijn), waar aanvoer door Rijnafwatering waarschijnlijk is, evenals dit het geval is met vondsten van Ranunculus fluitans in Vecht en Ouden Rijn.
Ten slotte zijn mij vondsten bekend uit ‘s-Gravenzande, Leeuwarden, Oldenzaal en Weert, die op voorbijgaanden aanvoer wijzen. Met voldoende nauwkeurigheid kan de breedtegraad van Utrecht als noordgrens der wilde
96
plant hier te lande gelden. Volgens de opgaven, die mij ten dienste staan, is zij 5 maal hiervan ten noorden aangetroffen. Ook in het Eemsgebied en in Oost Friesland is Verbena slechts sporadisch gevonden. In de N.W. duitsche laagvlakte (Buchenau) wordt ze naar het Oosten vaker aangetroffen. Dit houdt wel weer verband met Wezer- en Elbe-aanvoer uit het Duitsche bergland. Om Arnhem is zij aangetroffen: tusschen Elden en Huissen 1903 V. (PI); ruig terrein bij den Westervoort- schen dijk bij Arnhem 1918 v. S. (h.); Arnhem, Thomson (Pr, h. N. B. V.!); dijk tusschen Westervoort en Lathum 1906 d. T. (PL); Driel 1915!; dijk bezuiden Driel 1903 V. (PI).
OVER DE BETREKKINGEN TUSSCHEN BLOEMEN EN HOMMELS IN NEDERLAND
DOOR L. VUYCK.
In de plantkunde zijn verschillende perioden aan te wijzen, waarin een of ander onderzoek een bepaalde modezaak was. Zulk een periode vormde ook de bloemen- biologie. Sinds in 1793 Christian K. Sprengel zijn later beroemd geworden onderzoekingen aangaande de betrekkingen tusschen bloemen en insekten had gepubli- ceerd, duurde het een zeer geruimen tijd eer Darwin op de ware beteekenis dezer onderzoekingen wees en de juistheid dier betrekkingen aantoonde, waarna door tal van geleerden hetzelfde onderzoek op andere plaatsen en op andere bloemen werd toegepast en dit in het alge- meen met dezelfde resultaten werd bekroond.
De uitkomsten van al die onderzoekingen zijn als het ware geïnventariseerd in Knuth's Handbuch der Blüten- biologie, waarna men weinig meer van dergelijke studies heeft gehoord. Althans in ons land heeft men daaraan weinig aandacht meer geschonken; de eenige gegevens, die wij in die richting bezitten, zijn de publicatie van de Vries in het Ned. Kruidk. Archief 2 ser. II p. 187 (1875) en de dissertatie van Heinsius: Bijdrage tot de kennis der Bestuiving van Inlandsche Bloemen door Insecten, 1890, als uitbreiding van zijn beantwoording der door de Leidsche Universiteit in 1887 uitgeschreven prijsvraag
98
over dit onderwerp, die later nog verdere toevoegingen verkreeg in het Botanisch Jaarboek (Eenige waarnemingen en beschouwingen over de bestuiving van bloemen der Nederlandsche flora door insecten, Bot. Jaarb. IV, p. 54), in welk tijdschrift door Mac Leod zelf en op zijn aan- dringen door vele anderen het onderwerp herhaaldelijk behandeld werd. Het is te begrijpen, dat toen men een- maal door verschillende onderzoekingen op zeer uiteen- loopende plaatsen tot overeenstemmende resultaten kwam, men het onderwerp als uitgeput beschouwde en zijn aan- dacht aan andere onderzoekingen schonk.
Wanneer ik thans een oogenblik wensch stil te staan bij de betrekkingen, die er heerschen tusschen onze inland- sche bloemen en de in ons land voorkomende hommels, vind ik daarvoor een verontschuldiging in het feit, dat ik door toevallige omstandigheden de laatste jaren een vrij nauwkeurige kennis heb verkregen omtrent onze hommel- soorten, zoowel de echte als de koekoekhommels, zoodat ik het voordeel geniet direct de juiste soorten te kunnen herkennen en derhalve geen vreemde hulp noodig heb gehad om óf de bloemen óf de hommels te determineeren. Waar ik nu door een vrij uitgebreide verzameling van hommels, waarbij ik steeds het bloemenbezoek, indien dit plaats vond, heb aangeteekend en de gegevens, die ik door anderen heb verkregen of uit literatuur heb kunnen ver- zamelen, een vrij omvangrijk materiaal bijeen heb, is bij mij de vraag gerezen, welke betrekkingen bestaan er tusschen onze hommels en onze flora?
Ten einde het overzicht zoo algemeen mogelijk te doen zijn, volgt hier de lijst van bloemen, 137 soorten, door de verschillende soorten van inlandsche hommels bezocht, met uitzondering van Bombus confusus, die ik in te gering aantal exemplaren heb waargenomen. Een aantal van 739 waarnemingen meende ik groot genoeg, om er eenige verhoudingsgetallen uit te mogen afleiden.
99
Hierbij zij opgemerkt, dat in oudere geschriften met Leontodon meestal Taraxacum werd bedoeld, terwijl in het opstel van de Vries een paar maal B. elegans wordt genoemd, die echter tot B. distinguendus moet gerekend worden, zooals de Heer Ritsema mij mededeelde, die voor de verdere determinaties instaat, terwijl de door Heinsius gevangen hommels door Dr. J. Th. Oudemans werden nagezien, zoodat ik het voorkomen van B. pomo- rum bij Wageningen als een niet later bevestigd feit moet aannemen. |
De door vroegere waarnemers verzamelde feiten hebben het mogelijk gemaakt de bloemen ten opzichte van het insektenbezoek in eenige klassen te splitsen. Afgezien van de windbloemen (W), is het bezoek van insekten natuurlijk in ‘de eerste plaats afhankelijk van de voordeelen, die het dier bij het bloemenbezoek geniet. Waar dit in vele ge- vallen het genot van den honig is, somtijds het stuifmeel, zijn de bloemen verdeeld in Pollenbloemen (P) en Honig- bloemen. Bij de laatste is de honig meer of minder bereikbaar; de eerste afdeeling vormen de bloemen met vrijliggenden honig (A); soms is de honig half verborgen (A B), dat zijn de zoodanige, waarbij de bloemkroon alleen bij zonneschijn wijd uitstaat, zoodat dan de nectarién vrij komen te liggen; eindelijk is de nectar volkomen verborgen en alleen door een zeker vernuft te verkrijgen (B). Deze bloemen zijn meestal regelmatig, bijv. Geranium, Cardamine, Ribes, Rubus, Epilobium, Vaccinium, Calluna enz., soms reeds eenigszins onregelmatig als bij Lycopus, Thymus, Mentha, Origanum, Euphrasia, Scrophularia en Symphori- carpus. Ten slotte de echte Bijenbloemen (H), de onregel- matige of liever de symmetrische, waarbij de honig slechts langs zeer omslachtigen weg te verkrijgen is en waartoe in het algemeen de langtongige bijen (Apidae) slechts in staat zijn. Naar de soorten van bezoekers onderscheidt men dan nog bijen-, hommel- en wespenbloemen, waarbij
TT AN 18} Leh LE, 1
HZ SijejsaA ‘Sd Ge stqjsedni ‘sg ZZ z1ojoarpenb ‘sq a A IZ snjoumgsip ‘sq [oz _ stmsedweo ‘sg 6L SPpmgIed “sd SI SLIjsa11} 'd 2 LI SISU20I0s “gq 9] wNnIeATIs ‘gd 2 Gj snuemysuios -g PI snjeJapni 'd EIS ET wniojeid «gq ZI wniowod ‘gq at wniodsnu *g or “wnzoonf g 1S 6 snjayfieney ‘dq ne 8 snizepidey] «gq Z wniouddy -g 9 uinioj0y *g Ne) Bite) G snuesajjayy 'd p _snpuonbunsip -g tt -€ snyjeweyieq dg = Z Bjooluere *g an I wnioiBe “gq KA AED) Re) Ohor OO+ : é 5 48 : Q 8 ld Ae 9 : Se BE Beeke 5 ENE See 8 5 2 : & <0 UO — uM nl 5 2 9) . Ss A ©) © © 8 E 5 a, 5 S N a2 9 5 aa 2 7 is x = | | gt 0 0 et st 0 a) as) aa) | = fon) oe) + w Ne} N ee) lon
nn es aen han!
dOr
oF OOH OOHo VO
Oto OOH OOFOH O
Or
Koror sono
win Jewog) “_… gajsnjed wnisal)
* winjzejoaduR] WNISIID asuoAIe UIMISIID -winoyBue unisiid BSOIqedG eaImnejuor)
* + + eadel eameJUI) * + ‘snueÁo eainejue) ‘+ + »suejnu snnpieg) * + + sndstid snnpieg) RGAE SURE CR CT EOE euI[1e5) erjojrpungor ejnuedweg
see ee es eunJ[eD)
FC
EG
‘CC
Ie
‘61
8
SI[EJSOA “Sd |
sijsodni ‘sg
Iojootipenb ‘sq
snjulsIp ‘sq
Slijsadwed ‘sq
sn|jainqieq ‘sd
SISUZOIOS “G
mnJeAIs me
STI}S3110} ‘Hd i
18
18
18
18
18
18 | 19 | 20
18
SnUueIIYSWIIDS ‘dq
snjetopni *
wniojeld -
wnioulod -
UnJIOIsSnNu …
> uIniGONy *
snjai[ieieyq :
snirepidej :
umioud4y :
WNIOJIOY °
(aa)
14 14
11
10
SNUPBIOFJOLy *
snpuenbuysip :
Sn][emeyssqd *
Bjootuase *
AAA MA AMA ma) MAMA MA MM
mnioibe ‘q
yyIe[say
Ot
Vervolg Tabel I.
NAAM DER BEZOCHTE BLOEMEN.
25. Convolvulus sepium.
26. Convolvulus Soldanella .
27. Corydalis solida
28. Crataegus .
29. Crepis virens .
30. Crocus vernus .
31. Dahlia
32. Daphne Mezereum
33. Delphinium. .
bC
EC
Et
(26
Oz
81
9[
LI
«CO
or O
_—
_——
Or
Door DOH 00+
BO
* syyueuouInoud euetjuer)
‘8h
Wyesyay, sisdoaey '/p
* * ISU ‘OF S2}]}UOPE eiserydng ‘Ch "s+ wmntojyedny ‘pp aïjsodwes wnibuAig ‘ep WY JOg wnaysesnigq zp xYenIT, CUA ‘Ip
* BIUILD BIL ‘OF wnrjojijsnbue wnigojidy ‘6¢ “WAIT “BE
sdourysy '/£
Vervolg Tabel I.
‘eq stmsodar “sq | ZZ z1ojootipenb sq | Iz snjoumsip “sq QZ Siajsedured ‘sq - 6) = SHyleanqteq “sq 21 Slugsorlor -g | 2 ee Sn FTE SISUZOIOS ‘dq : 91 WNIEAJIS "Hd G[ snuemyswiuos -g ES) PI snjeiepni *g Sy CT wnojeid *g ZI wniowod *g | 1 wnioosnw *g = : | Oe wnoonj “g : 6 SAH ET “S| 8 snizepidey -g co co 7 wnioudky :g | : 9 WnIoJIoU “g Re) | G snueiaj[ayy 'd — _snpuonbunsip -g + En tr rr C snyjaueysaq g | Z ejooruare “gq | . | T wnioibe ‘dq | ii = = = SSS FYIeTS24h) || OF Oto NO Sen) so Yo wt OtorD oe 48 | Eh ae 2 g 8 Gees eee Pater ae one | N oe) eee s 5 5 Sete Si | 5 KOMO WE EE is er a IE EE Gn AAS <a en ee
TL
IZ
IZ
Oz
0z
Oz
61
61
gl
8
SI
8i sl
8I
ZI
91
FI |
bl alt
ef
IT
IT
“Ct Yooror 0 or or «OOF
Jop
nang) soy, stuyoÂT]
* euamip stugo Tj *
* snsourbijn sn3o'T sngejnatu1oo snjo'] a « ‘gIoalUOT * + ‘sjaebjnA erreurT wnagsnbiT ajeuwngne uvopoguoory “ snsosaqn} snaAyjey * -stysnjed snsAqje’]
ss ee « « »edder
-wneindind wnrwer
Vervolg Tabel I.
iz syeysaa ‘Sd |] Q & 3 | €Z slujsodna ‘sg ade ZZ zojoolapenb ‘sq || - Vale Sn}DUTIsSIp “Sq a | OZ _ stmsadwe ‘sg = S 2 OE EEEN El 2 | SI SI1}Sa113} 'H oee oo oo 00 | LI sIsugOJOS “gq | Of wmnieAjis ‘dq Bo | Gj snuemyswios “gq Ea PI snjelapni 'g LET winiojyeid 'gq ZI wniowod ‘gq : 8 | iat wnIoosnw *g = LOL = wnioon] :d 6 snjeyieney 'd . Q snizepidey :q || co +00 | Z wnzouddy ‘gq | 9 winso}I0Yy *g || © © NONO | [e snueiorjoH 'd |p _snpuenBunsip -g er € snijeweusd “da Sa) ZE ejooruoie *g I wns01Be ‘gq || = ae A) Oho OOo 0 SON sor Or OO xO Wk 4 . ed 5 2 5 zen Eee Re © BE Se ES s 5 N Che bm en Be Pee bts ei faa = 4 = = = = = = O oe ee SRS SS doe SIS aes Gees
BC |
8
81
ST
)|!
GI
IT
soe
So (Oar
°_° wINIAY snunig se + « « erpunad e[nWIJd " SII npuowwnaig xoryd
+ + « snjooseud see + + + pyaseyg se + erumod “siugsnjed srrejnoiped *_ajneoipnu 1oAeded
0 oho a 5 " iaaedeg
DRA)
Cate PEPE ee eee
Pb
€6
‘16
‘06
Vervolg Tabel I.
nz
ST[EJSOA *
EC
Slujsadni *
ez
IojOo11penb °
SN}UT}SIP °
| Ie
stayjsadues *
snjjejngieg *
19
19/20 | 21
SII}S2119}
18
18
SISUQO.IOS
UnJeAJIs
SnUeIIYSWILIDS
15
15
snjelopni
wni0je1d
13 13 13
wniowod
13
Shy Wee |S
wnIodsnur
11
wnIoon]
sn[o[[rene”T
snisepidey
twnioudsy
wnso0j1oOy
snueojloH
snpuenburjsip
sni[emeysod
ND IWM O IN OIO
ejoorusIe
ee
wnioibe
cs od ad ed ed ed (es (os ad | ed ed |ed Vo | of | | t=c
’}UIe[so5)
NAAM DER BEZOCHTE BLOEMEN.
97. Prunus domesticus .
98. Rhinanthus’ -
99. Rhododendron.
100. Ribes Grossularia .
101. Ribes rubra.
102. Ribes sanguinea .
103. Rosa polyantha .
104. Rubus caesius .
105. Rubus Idaeus .
Ol} Pe SI El ; OE | aa ae T |) 2 BIE OH] ery AD 8) 2/9 Pe WS? le ca GIR STN en KOE ee A fe AEL 9 CN Ee KS Oe ET . . . ° I e ° . . yp ST € . . . . . 0 ° / ° 6 ° ° I & 4 = sndresoyduA) “677 VG} A Ee OOS Ee ee Ey ee ee pea eel ANN Beas oes ee be We hor Ie OZ . . . . . . . . C . . 4 . es ek he oe Oo no “esToans ‘STI 9 . . . . . p Oe es > 2 0 SSAA SUPERS MAT II & Sed SIMULANS! OT QT . . . . . . . 5 . . . . 0 e e . . P “ss * + eropopes eaemds ‘cr "+ + + ereweajng wnuejos ‘TT QT ° . 5 . . . . . 5 . . . ° ° 5 e . & 9 OP ee End OPELEN Hert 5 7 81: ; 5 sal ee Sa : : "i Gi) ~*~ * * » wneindind wmpes ‘err Ë : a 1 || & “ * + * + esopou eriejnydoisg TI E wd OO De ts OI E a "+ « * sisuojerd BIATeS "601
Vervolg Tabel I.
| | = PL SI[EIS2A “Sq & a a REZ stsadni ‘sg a 2 A A Jojooripenb ‘sg “a Sn}IUT}SIp “Sq “A zz 5 ; | ene) Ss siqjsedwed ‘sg | sl a a AQ snjjajnqieg “sq DAH A SII]S31J9} 'H : oo ooo ‚0 , SISu20I0s dq = Sa : UINIEATIS -g G 2 C sofa snueysulios *g : 19 a snjelepni :g : - RUNES SD igh 0 wniojyeid -g + Ee) OO) : wniowod -g : : En ES wnIoosnu :g : zeis ” wnIoon] 'd : aS) : snjayieney -g 8 ON Ne sniepider -g . 00 0O oo 00 CO co wnioud4y -g : : : NNN - : WNIOJIOY ‘dq || © : Ne) OOO :O « snuelayjayy 'd wn 6 g NAAR snpuenbunsip -g er 4 5 Dee Sis a sn[[ewmey sod Gg oem re . 5 e ee MOM -MOH ejoorueie 'd De je OEE NN wnioibe ‘gq || --- «a «4: = i SSE oS = F 34 Ie[say [otor VO "OD 24D OD or OO Opo C40 Zi 5 ical A y 5 z 2 E 5 : . 3 ~~ 5 > 9) 5 Q = o n = = m 9 5 a a = Q = = e= © = = (aa) jo) o ~~ © o eee ea ee 3 isa fs 5 E S ien Lef 2 EN A MEE A eee eee een ZO g c 5 SMe ua sie es tak ee 3 =) ~*~ LN = = = = 2 Q ogo Bee “eee WEE en I _G 5 ao de) i= = tS} = “a A || EF i a Be = ic Ee BR | = I 0S ee wi S NS od a N N N N N N N N N —_ —_ _— _— _— _ _ —_— _
98Z = IOT FLIZ |ITIEZ FL 9ZIE 18 18 JOLIEt| 716 ICT T ISEKI BENZ 18 (IIG | 272) : a eee OOD Wop] ZET =|" is ere | ell a SE \F 18 18 JOT) IT] € | IT CWO OWM AES ENGIN OL Gel) Sip © 228 ee deep wop] MECH IE 16 OH MIO VS WZ NO ESE FN AZ ARAS GIGOLO Gl Sfp Se Ee Pee ajaran EML 6EL = HELI 61 |T OL FEILLISRIET IE \EL|OENZEN Z| Ee} CL) S | 8h) 82%) SS) CL) Zp | ZEIST | 88h CC “ss es" JOOSTOWUIMTOY orpal Joop uowoojg oY0zaq jeyuey 1|| 3 PI . 5 . « L ° . Ö . . 5 & onde ee Oee a . erjabra AA "LET QT . . . . ° . e . . . . & vee en en en BIOTA ‘OEI ‘ 6. . Cj . . . . . 3 OT e . e . . . . e . . . . . e 8 . eo SOs. ne winidas AN ‘GET ST . . . . . . . . . . 9 . . . if 2
EE “BATES BONA ‘EET
GEIN el
ee * ee *#FOHARDYN ITN PIAITA ‘PCT
ND
de eerste het gemakkelijkst haar honig aanbieden en daar- door door honigbijen kunnen geëxploiteerd worden, wier zuigsnuit slechts 7 mM. lang is.
Waar de honig zeer diep ligt, is deze in hoofdzaak slechts door vlinders te genieten (V), tenzij ook korttongige bijen door inbraak, d.w.z. door het bijten van een gat in den kelk of de bloemkroon, ter plaatse waar zich de nectar bevindt, zich tot den laatsten toegang weten te ver- schaffen. Als afzonderlijke klasse (B’) worden de bloemen- gezelschappen met volledig verborgen honig onderscheiden, die mi. beter verdeeld hadden kunnen worden onder B, bloemen met bedekten honig, of H, de eigenlijke bijen- bloemen.
Zoo wordt algemeen de roode klaver tot H gerekend door haar onregelmatige, vlindervormige bloemen, ofschoon zij ook zeer goed tot de bloemengezelschappen zou kunnen gebracht worden, waartoe men dan ook Knautia, Scabiosa, Succisa en dergelijke rekent. Maar het is natuurlijk niet mogelijk een verdeeling aan te brengen, die in alle opzichten voldoet; zoo worden dan ook door H. Müller, Loew, Knuth en anderen bij enkele bloemen op over- gangen gewezen, bijv. van B tot H bij Rubus Idaeus, Euphrasia officinalis of van B tot echte bijenbloemen bij Polygala, Vaccinium Vitis Idaea, Calluna vulgaris, terwijl als overgang van B’ naar V (vlinderbloemen) Eupatorium cannabinum wordt genoemd, die volgens de opgaven bijna alleen door vlinders bezocht wordt. Hierbij wil ik echter opmerken, dat men bij bloemenbezoek wel in aanmerking moet nemen het jaargetijde, waarop de waarnemingen worden gedaan en de bloemen-associaties, die men in een bepaalde streek aantreft.
Bij Vorden vond ik Eupatorium zeer druk door hommel- en vooral Psithyrus-mannetjes bezocht. Een andere waar- neming deed ik dezen zomer. Terwijl in Zuid-Limburg Origanum vulgare een der meest voorkomende bloeiende
113
planten is, wordt zij daar zeer weinig door hommels be- zocht, omdat andere bloemen hun gemakkelijker, smakelijker of voordeeliger zijn, bijv. Centaurea’s en Klaver; in den omtrek van Goes is Origanum langs de dijken eveneens zeer algemeen en wordt daar naast Cirsium-soorten zeer veelvuldig bezocht, waarschijnlijk omdat daar geen andere bloemen in die mate voor bezoek in aanmerking komen. Evenzoo deelde de Heer van Giersbergen mij dezer dagen mede, hoe hij gedurende den zeer drogen zomer van 1921 getroffen werd door een sterk gezoem, af komstig niet van een bijenzwerm, zooals hij: aanvankelijk meende, doch van talrijke exemplaren van Bombus terrestris, die in een kolk binnendijks langs den Rijn in de Betuwe in grooten getale de bloeiende Oenanthe Phellandrium be- zochten.
In het algemeen worden de Umbelliferen-schermen slechts matig door hommels bezocht (zie tabel I); hier waren zij bij de heerschende droogte waarschijnlijk een der weinige bloeiplanten, die nog wat opleverden. Uit dit alles blijkt, hoe moeilijk het is besluiten te trekken uit het bloemenbe- zoek door bepaalde insekten of de betrekking vast te stellen tusschen insekten en bepaalde bloemen. Deze onnauwkeurig- heden worden geringer naarmate men over een uitgebreider gebied zijn waarnemingen verricht, en men ook meer over het geheele jaar onderzoekingen in het werk stelt. Dikwijls toch zijn de bloemen-bezoekende insekten op bepaalde tijden waargenomen, meestal in de zomermaanden en waar dikwijls de bloemen hoofdzaak zijn geweest, zijn de bezoekende insekten somtijds met mindere zekerheid geconstateerd. Waar ik de hommels van hun eerste optreden in Maart tot hun verdwijnen in Oktober dagelijks en bij alle weersgesteldheid heb waargenomen, is hierdoor de zekerheid grooter dat de hommelbezoeken nauwkeuriger geregistreerd zijn dan bij een slechts nuen dan gemaakte excursie. Toch geef ik toe, dat ook mijn waarnemingen nog onvolledig
114
zijn en dat ook wel zullen blijven; indien men volledigheid bij dit onderwerp zou willen bereiken, zou er van een mededeeling als deze nooit iets terecht komen. Gaarne zou ik daarom mijn op heden verworven kennis aangevuld zien, door wat anderen mij nog zouden kunnen en willen mededeelen.
Is de verdeeling der bloemen ten opzichte van haar bloemenbezoek reeds moeielijk, even lastig is een verdeeling volgens de kleuren. In de hier volgende lijst (Tabel II) zijn onderscheiden wit (I), geel (II), oranje (III), rood (IV), paars (V), blauw (VI), en purper (VII). Dit klinkt nu wel erg sekuur, maar er zijn bloemen, die men zoowel geel als wit zou kunnen noemen, een roomkleur bijv. die ik onder geel heb gebracht. Ook als rood heb ik alleen de vuurroode aldus genoemd en alle andere nuances van rose, licht- en donker-violet tot paars gebracht, terwijl ik bijv. Succisa blauwkleurig heb genoemd. Deze moeilijkheid om de ver- schillende kleurennuances tot bepaalde kleur-groepen te brengen, is daarom van minder belang, omdat de vergelijking met elders gepubliceerde kleuropgaven slechts loopt over lichtgekleurde (wit, geel en oranje) en donkergekleurde bloemen (rood, paars, blauw en violet). De volgende lijst (Tabel II) geeft in de eerste kolom het getal van de ver- schillende hommelsoorten, die op iedere bloemsoort zijn waargenomen, de volgende drie geven aan hoeveel daarvan wijfjes, werksters en mannetjes waren, terwijl de 5e kolom van dit geheele aantal bezoekers de echte hommels aangeeft, waarvan 6 en 7 telkens weder de wijfjes, werksters (deze = kolom 3) en mannetjes van deze, terwijl men eindelijk kolom 9 het aantal koekoekhommels opgeteekend vindt, in kolom 10 en 11 evenzoo gesplitst in £ en &.
115 WARE Li:
5 zel | ey 8E waar- a: é _ Naam van de bezochte ae eo ons =a Maven Bel van 2 Be bloemen. zé) EE zel
= Es BIES eid EE ed
Li | |
I | Aegopodium. . Die ler eZ) gal Sauer 1
V | Althaea rosea. 1| eed is
VI | Anchusa . eal Teles ieee a I.
V | Antirrhinum. |10} 31 8| 3/10] 3) 8| 3]. |.
I Arabis alpina . Wesen add
V | Aster spec. . | Ibens EE OLE ep | Saal
Re | Ballota . PO A Sat |
WG Brassica. .. . oot | Salleh lates Pips lis ||
II | Brassica nigra. eS Tare Ela Wale Wl
V | Butomus . PZ Zn eee
III | Calendula. oe dese ale IU es) dike ane
V } Calluna. Den Sy i Bon AU Ee
VI | Campanula rotundifolia. bd Who Wes io cel
i) Carlina . LOE ideen benee antics (Mews | ane
V | Carduus crispus . cr LEN ees RO Sy aera ie Set Bit | 2
V | Carduus nutans . SAN ZN Zin 2
VI | Centaurea cyanus .. DEENSE | 1| ie | ED
V | Centaurea Jacea . Sn AP SMO So De 4 DAE
V | Centaurea Scabiosa. . (18, 4 8116 14, 4| 812 4. | 4
3 |V | Cirsium anglicum. 16/13) 5] 3/10} 9 5|. | 6) 4) 3 3 |V | Cirsium arvense . HONS 2h OMG a) Sie A 3 |V | Cirsium lanceolatum . | 9 U A 6 Lyi By 2 3 |V_ | Cirsium palustre. [14] 1) 5112110 5| 8 4 | as \B | VII) Comarum. He Pe TUES elsene
i |I Convolvulus sepium . | 1) ] 1] En Bek
JV |V_ | Convolvulus Soldanella . le es | 2 ZI: | Ze BEN | Corydalis solida. . . | 4 4. 2) Ds PZ 2
2 18 Eg 3) & El wa
BENNE: Naam van de bezochte |#é| Waarvan #2 Menor 25 75 BS bloemen. ees EE zi eal" a | 2] AEL ssl 9 AB |I Crataegus monogyna. . . 1 Meo ft 2 IB EIDE Crepis virens . 22 2 | lee V {If | Crocus vernus. Hato Te spe eee eal ead ie |. | Bell) | Dahlia | 2A Sera we. 2 1 V | VII} Daphne Mezereum. Ae Pai wu IE H |VI | Delphinium . HU po ey a ae A |I | Deutzia. 9) 4) 2| 7| 7 4 | 2| H | VII) Digitalis 1 oet eal B’ |V | Dipsacus silvestris . eg) Sp i Zi B’ : Echinops ; | eyo | ee lls fs | 1] H |VI | Echium. eh Ae Se 8 | Sie B |V_ \ Epilobium eel SIS Sl a 10) 9 2 Aah En Va ME ricafcarnea ID Se EL Be Ee VA PE ricamdetralixs Be M2) 2) Ii B’ |V_ | Eupatorium . Wee en cell dL Io AB II Erucastrum Pollichii : en ek Le el B’ IT | Eryngium campestre . TMi dte 1
H \V | Euphrasia Odontites . | Zils] Ze Zie Peal BR Ve) Buchsia: DVM | Mea | 1| H |V_| Galeopsis Tee Ih A as ee Dale | H (VI | Gentiana Pneumonanthe Le end MOLE | B |V | Geranium molle . Ades Ale ole
H |V | Glechoma. 652 ONS
Bei i Helianthus POW a Al 2.
Pel Heracleum ‘ | 31 Ole 35)
B’ |H | Hieracium oe Bellen 1| basel
B’ |Il | Hieracium vulgatum . 2| Steen 2|
B’ {II | Hypochoeris radicata. Eee
H \V | Impatiens glanduligera . Hee) ey Tee yh
| | |
min ee
5 Bl BL
U I= n oa O >, Er. RER 65 oe ag Naam van de bezochte | 23 Sl $2 xe) i ESS es SE ze bloemen. ist (55 Zs A ä os Q | os
Wasione 1. : | 3/.
Kerria jap. (Flor. simpl.) . Knautia. . Race cans Lamium album. . Lamium purpureum. . Lappa . Peace Lathyrus palustris . . Lathyrus tuberosus. Leontodon
Ligustrum.
Linaria vulgaris . ; Lonicera Periclymenum. Lotus corniculatus . Lotus uliginosus . Lychnis diurna. : Lychnis Flos Cuculi . Wcopsis … .
Lythrum .
Malva vulgaris . Medicago falcata Medicago lupulina . Medicago sativa. -Melampyrum pratense . Mentha aquatica. Oenanthe Phellandrium . Oenothera spec. . Ononis repens. . . Ononis spinosa Origanum.
—
SN ee A ND KK ORK NB OK KN WON WH = AN OD ~
e —
Dee owe’
e ° —
rom” "Om >
NWN = OK | rm Ge ph — A PN KH OK A 7
Oo Wm BeENBRE KEN RON)
118
3 3 | EN | el 85 waa =| Naam van de bezochte Sn ee ZE va Ba | bloemen. 34 |E dl IE ES os ea Eerselse 8 | ot] sie B VW) Papaver BA | 1] 1 eal IEA p _ Papaver nudicaulis . I 1 Pia 1 | H ‚ Pedicularis palustris 2 ; 2 | 2D | Vv Petunia. LOU ES mel Sites H _ Phacelia IST cell paces be ese H ‚Phaseolus. NOR aes Oee told ERI V | Phlox Drummondii. | 1} | dan | ad B’ _ Picris. . ae Eisen OA: B ‚ Primula. . Ed | aj. Lee H Premellach sehen ses ee Geile ly, 2103 | a Shakes | AB | Prunus Avium. Ie | 1 ) 1 ig | AB | ‚ Prunus domesticus . 3 | La az: eet lice bes eae H | Rhinanthus ....... IZZ Pal A Wee B | Rhododendron. . . . . . ./10) 6| 4| 4] 7) 3] 4| 4] 3/3 B Ribes Grossularia BR tte tes | DI DE | 2 2 3 | ‘ | B WRibeshubramsn sel oe dl RZA ts 6 | B | Ribes sanguinea. . . . ..|1ON10 |. N10) 10, B | Rosa polyantha . Yeh seat 2 lpessl sect eel B Rubusmeaesinsy maren seu. | Oe eee en aa - |. B ‚ Rubus Idaeus . Vay Sy 2! 3 32 AEN B | Rubus fruticosus. . . . . .|20) 7| 6/14/14] 4 6| 9] 6} 38 W | Salix spec. | 13/13 „10/10 eed hae H | Salvia officinalis . Helaas paal eet el H Salvdampratensispteen st. tj be | H | Stachys paluster . . . | 1] le lee H | Stachys silvaticus ZD 1| Dae Zaat V | Saponarian kenen able Me eee | 1] 1 AE B Serophularannodosan st En SAN (el | AB | Sedum purpureum . … Lees | 1 1| | | Il ul |
Wat het hommelbezoek in het algemeen betreft, is er een zekere voorliefde voor bepaalde bloemen te consta- teeren. In volgorde der talrijkheid van de bloemenbezoe- kende hommelsoorten staat de roode klaver bovenaan; hierop komen alle soorten voor, (ook B. confusus), behalve
8 | Es 82 | 8E waar é|¢¢ Naam van de bezochte | 2 ee ees | 2) Waarvan BE van 2 Be bloemen. en EE) 7 EE Se
: ELS FLA EN 18 1s] 84) KAK
Senecio jacobaea. . aes | 1 | suis DF | | ‚ Solanum Dulcamara . Ee Bel deh che are les Spiraea salicifolia sel ode: | jel fase ie 1| el alee VI | Succisa. BNR LON LON ZS ZS | Symphoricarpus . . Il 41. 1 31 Zio Ae 8) ae a | Symphytum . {14 8111) 5/12] 611) 4) 2] 2) 1 III | Tagetes. . AN 2) TE Sie 2 te i ee | Taraxacum . AN Sey Ml QW ee NZ | Teucrium . hie SEZ ee
TTR ZN TES 2 cleat
V | Trifolium fragiferum . i ae aa iest 1 | sake
IV | Trifolium incarnatum . Si ele Pe SBS bess cera [ida
Trifolium pratense . - 1231) 22)15 121) 18) 17/15 |17) 5 5) 4 Trifolium repens. Ot 1 41 6] 7] .| 4] 4] 2) 1) 2 . | Triglochin maritimum. . lie eed aad al | RR lal tC elt ‚V | Vaccinium Myrtillus . 10] 8] 5; Dimas ties ie 3) ‘Il | Verbascum Schraderi. Tere ee a si le ives Nicia Cracca . 6l-.|6| 1 6 | 6 1] [ I | Vicia Faba . 9] 66} 1] 9) 6| 6) 1 BV | Vicia sativa. Bie ts 3) See | 3] [ \V | Vicia Sepium . Ale Zale ale Tel B |V | Viola (leek oatesi [ \V | Weigelia . Se scale Rea EN
120
Psithyrus quadricolor, die ten tijde van den klaverbloei meestal wel verdwenen zal zijn. In volgorde der talrijk- heid komen achtereenvolgens de volgende planten voor het hommelbezoek in aanmerking:
HIE BAL, JUL.
Volgorde der bloemen naar gelang van het aantal der verschillende bezoekende hommelsoorten.
1. Trifolium pratense... 23 Vicia Rabanne ¢ 9 2 RUbusispee aan. e 207-11) Carduus nutans’ :- 2-5 3. Centaurea Scabiosa. 18 | Origanumeynce. oe 8 4. Cirsium anglicum... 16 | 12>Glechoma.....-.-- 6 \. lamina album 15). Sjasione.. a..che 6 6. Cirsium palustre... 14 | Ly tram 358 ee 6 Symphytum ....... 14 Wiciam Craccanmn: 6 (pleentaurea jacea ae 50. loaCallunay cs 5 Epilobium angustif.. 13 Ecamcarneans ss 5) Lamium purpureum. 13 Bigustoumsssenn. 5 Salix, SPee 13 Trifolium incarnatum 5
8. Carduus crispus ... 11 | 14. Corydalis solida=... 4 Chinn as enn 11 Eupatorium: <2... - 4
9, Antirrhinum ...... 10 Melampyrum pratense 4 Cirsium arvense ... 10 Oenothera spec.... 4 Kenalitian ag. sens 10 TAG CLES eten esas oe A eontodony. sa: sar 10 saraxactnags ee 4 Rhododendron..... toor 15s Ballotat rm coe 3 Ribes sanguinea... 10 Dipsacus silvestris.. 3 Suede ln erase ta ue 10 Ileracleummas ns ee 3 Vaccinium Myrtillus 10 Bäppa ebs 3 10. Cirsium lanceolatum 9 Ononis spinosa .... 3 Dahlian: Maurik 9 Preunella A se Sn 3 Deutziawws. nt Ae 9 Rubus Idaeus...... 3 Lotus corniculatus . 9 Weucrinmieres, Jer ose 3 Eyeopsiser so... __ 9 Micialsativant 1s... 5) Trifolium repens .. 9 Weigeliat stent 3
121
De kans voor hommelbezoek bij elk der bloemen is zeer ongelijk. Zeer vroeg bloeiende soorten als wilgen (W) zullen slechts door de vroegst verschijnende wijfjes be- zocht worden; Vaccinium, Rhododendron, die betrekke- lijk kort bloeien, door de daar toevallig aanwezige hommels, terwijl klaver daarentegen een buitengewoon overwicht heeft door het zeer groot aantal exemplaren, waarin de planten op een veld vereenigd zijn. De afzonderlijke klaver- plant tusschen het gras vindt men slechts zelden bezocht; waar daarentegen honderden planten bijeenstaan, haar geur ver verspreiden en langen tijd achtereen bloeien, omdat door telkens afmaaien steeds nieuwe zijstengels in bloei komen, daar hebben de hommels een gemakkelijk te vinden en bijna onuitputtelijke voorraadschuur, een welvoorzienen disch, waarheen zij voortdurend terugkeeren. Een bloemen- biologische statistiek is dan ook zeer moeielijk zuiver te stellen; men kan nimmer de talrijkheid der bezoekende soort bepalen, evenmin in cijfers uitdrukken de algemeen- heid der bezochte bloem. Onder deze omstandigheden zijn de conclusies uit de volgende verhoudingsgetallen evenmin van zoo groot gewicht, ofschoon dan toch de eenige manier om, indien zij mochten voorkomen, bepaalde levens- gewoonten te herkennen.
In Tabel IV geeft de eerste getallenreeks (I) aan het percentage, dat van de door hommels bezochte bloemen tot iedere rubriek behoort. We zien bij de biologische verdeeling de bijenbloemen het sterkst vertegenwoordigd, dan de bloemgezelschappen, voorts de bloemen met ver- borgen honig, eindelijk vlinderbloemen, pollenbloemen en bloemen met half verborgen honig in gelijke hoeveelheid, eindelijk bloemen met openliggenden honig en ten slotte windbloemen. Tot de laatste heb ik de wilgen gebracht, ofschoon het natuurlijk insektenbloemen zijn, waarbij de honig vrij ligt, zoodat deze bloemen feitelijk tot de afdeeling A behooren. Ik heb ze echter onder W gelaten, omdat
Sees eho Ze SE I I (OE ek PAGE Caleta Sy eee wept ID | Pres | SOO lee F St ZIM APR WS KOER SARS RE sts & WAYS QOL Jed ezney TX t 8 KIO + al OM de Sa weed GN eid ne) wep! De I BV XS | TN OT LIC Se GREEN SC Sen lane alee oe ae En wap! SI GaSe Ga & Isi OI OE AE HOES AZS SP as ES OIL ZEE HATED) INVA EON RON see CEA ae (EEL Or OG ite lal EC en nn Se ete (UPE TIA I 2 | OE EIN ep Ole 7A as Gal Che | SGA IL | ase [Ses aoe Ed Se map TA (uowes rÁyilsg Us IquOog UEA) sE PO Ge AEL OE OE A ZE Ae "tt 1 4 JOOP OOI Jed aznay "A Fe CURES) yp I ap El eal 4 NG | Sz WG Tj] °° © * 1 + ‘ueaye HÁygsq wea Wop] ‘Al if On OON en MO ai TE Al € I Ge EON OA at oee Se Uoorfer IqMmoqg ues wmopy {II eee ON HETE ES A RSS Aak SS 9 2 8 rp A eat EEEN Wie uoowobje jay Ul sjamMoy zoop azNo "II EN KEEN ee echo Alle A OER CR ee ah ee OUI AMIE OS PANE UC WUE ET al IAN ZA Sl Ph tel KE Av nd :IOOA UZsWOY uamM20;q QO] IO ‘Inap{ op uea ajyd1zdo ua :uea uedaoi6 rop ogYorzdo ua}
en en ee ee eee ien es ==
JAN ALE Wall,
125
de katjes in het algemeen een vorm van windbloemen vertegenwoordigen en omdat de wilgen een geheel eigene plaats innemen in het bloemenbezoek; in het vroege voor- jaar toch zijn het eene der weinige bloemensoorten, die naast stuifmeel rijkelijk honig aanbieden. Voor een zuivere beoordeeling moet in dit geval W bij A gevoegd worden, daar ik de enkele waarneming van het voorkomen van een Psithyrus vestalis “ op de echte windbloeier Triglochin maritima niet verder heb medegeteld, daar de hommel op deze bloem meer een rustplaats had gevonden bij het ongunstige weder, dan dat hij werkelijk op bloemenbezoek uit was.
Ook wat de kleur betreft zien we groote voorliefde voor paars (in de verschillende nuances), daarop volgen de gele bloemen, dan de witte, eindelijk de zuiver blauwe, de andere kleuren nemen slechts een zeer ondergeschikte plaats in.
De volgende getallen-reeksen van Tabel IV geven voorts aan: II. het percentage van het hommelbezoek aan elk der afzonderlijke bloemencategorién.
Daar echter tusschen echte hommels en koekoekhommels groot verschil in levenswijze bestaat, is het de vraag of dit verschil zich ook openbaart in het bloemenbezoek, waarom ik in reeks III en IV het percentage dier be- zoeken afzonderlijk heb berekend. Evenzoo is het duidelijk, dat bij de verschillende geslachten der hommels verschil lende neigingen zullen optreden; de koninginnen toch, die meestal in het voorjaar haar grootste werkzaamheid buiten het nest verrichten, zullen derhalve meer voorjaarsbloemen bezoeken dan de later optredende werksters en mannetjes, bovendien zijn zij grooter en krachtiger en zullen dus gemakkelijker den honig kunnen verkrijgen uit moeielijk toegankelijke bloemen; eindelijk zijn de levensfuncties bij deze drie groepen verschillend, althans die der mannetjes zijn geheel anders dan die der wijfjes en werksters. In de reeksen V—VII zijn deze verschillen in cijfers gebracht. Hebben we in III en IV reeds het verschil tusschen Bombi
124
en Psithyri trachten aan te toonen, zoo rest nog de vraag te beantwoorden, welk verschil in gedrag valt waar te nemen tusschen de drie vormen der echte hommels in dit opzicht en tusschen wijfjes en mannetjes der Psithyri? Daarvoor zijn in reeksen VIII—X het aantal bloembezoeken per honderd van elk der drie Bombus-vormen aan ieder der bloemgroepen opgeteekend en evenzoo in XI—XII die der Psithyrus-wijfjes en mannetjes afzonderlijk. De in deze tabel gegeven cijfers behoeven wel geen nadere ver- klaring; ieder lezer kan zelf de besluiten trekken uit de aldaar berekende getallen. Men ziet, om slechts op een der feiten te wijzen, een constante verschuiving naar links, d.w.z. een grooter bezoek aan bloemgezelschappen en aan gewone bloemen met verborgen honig van de echte hommels tot de Psithyri, evenzoo van de wijfjes via de werksters naar de mannetjes, zoodat die verschuiving haar grootste waarde krijgt bij de Psithyrus-mannetjes in reeks XII.
Ter vergelijking van de hier gevonden waarden bestaan niet veel gegevens, omdat de hommels bijna nimmer af- zonderlijk in de bloemenbiologische statistieken voorkomen.
Wel zijn zoodanige becijferingen gemaakt of af te leiden uit de gegevens omtrent langtongige bijen in het algemeen. Ik geef van deze de volgende ter vergelijking met mijne uitkomsten :
A AB dB: Bielsa MViaAMer
wAlpend) paken alls 303. lel on 2555 NS Ord Aid ES VND ren cennet MOLINS 5 ZOO SEN OLENE ia. 28 SeiVilaanderen! 75229 1ESNAON8S 125 58. Sle 2G 4. Dorrefjeld ... . 45 4.5 16.4 20.9 46.3 7.4 0.0. 52 Nederland (hommels) 152." 138. "33.5" 38) MS SOD
1) Deze gegevens zijn ontleend aan Mac Leod in diens overzicht van H. Miiller—Alpenblumen en van E. Loew, Plantentuin Berlijn, zie Bot. Jaarb. I. p. 44; 2 uit Mac Leod, Pyreneeénbloemen. ibid III, p. 442; 3 Mac Leod, Over de bevruchting der bloemen in het Kem- pisch gedeelte van Vlaanderen, ibid. VI, p. 423 en 4 naar Lindman in E. Loew, Blütenbiologische Floristiek, p. 95.
125
Behalve in de grootte der getallen in elke rubriek blijft de verhouding in het meer of mindere bezoek voor alle groepen hetzelfde. Bij 3, Vlaanderen, zijn de honigbijen niet medegerekend, als zijnde geen inheemsche insekten.
Ook in de keuze der kleuren komen de door mij ge- vonden verhoudingen bij de hommels in het algemeen met de reeds vroeger vastgestelde wetten overeen. Als zoodanig breng ik in herinnering, wat Knuth opmerkt in zijne bloemenbiologische waarnemingen in Thüringen: „il. Het insectenbezoek groeit aan naarmate de bloemen meer in ‘t oog springen. 2. Door de roode, blauwe en violette kleuren worden de insecten sterker aangelokt dan door de witte en gele kleuren; dit is vooral toepasselijk op hoog ontwikkelde insecten (langtongige bijen), 3. Hoe moeielijker de honig eener bloem kan bereikt worden, des te hooger ontwikkeld zijn de insecten, die haar opzoeken’. (Chr: Bot. Jaarb. VII. p. 51.) Ook in dit gedeelte van de Tabel spreken de cijfers voor zichzelf; in het algemeen is er niet zulk een groote wisseling; alleen blijkt dat de werksters het minst op paarse bloemen voorkomen en zich iets meer tot de witte en gele aangetrokken gevoelen.
Keeren wij nog even naar Tabel IV terug, dan kunnen we het hommelbezoek, bij mij door 24 soorten, vergelijken met de door H. Miiller in zijne Alpenblumen, p. 519 berekende waarden voor het hommelbezoek (23 soorten) aan alpenbloemen.
Al ABs BasthnB’ 2b pilicrVsoeWexceP Nederland. 15 2 18 335 38 15 3.5 1.5%, Wilpen: vet 915-414 015.3'2218-) 4812. 5.3 ~~ 214 Of
Tegen deze voorstelling komt Mac Leod in verzet (Bot. Jaarb. 1, p. 68 en p. 39). Hij merkt op: ,,wij weten dat bloemenkeus van eene insectensoort of -groep afhangt van de drie volgende factoren, le den graad van aanpassing van de beschouwde insectensoort tot den bloemenarbeid,
Ned. Kruidk. Archief 1922. 9
126
2e de samenstelling der flora, 3e het gedeelte van het jaar ge- durende hetwelk de beschouwde insectensoort vliegt. De eerste factor is voor dezelfde insectengroep standvastig; de twee volgende factoren zijn veranderlijk. Wij stellen ons voor eene methode te zoeken, waardoor de verander- lijke factoren geëlimineerd worden, terwijl de waarde van den eersten factor alleen bepaald wordt.” Natuurlijk is de eerste factor bij hommels nog standvastiger dan bij een meer algemeene insektengroep; afgezien dan van de meer of mindere ontwikkeling, die bij ieder der afzonderlijke soorten valt waar te nemen. De derde factor tracht Mac Leod te elimineeren door de bloemenbezoeken per maand op te teekenen, daarvoor nemende de gewone jaar-maanden, dus niet een periode van omstreeks dertig dagen; bovendien koos hij de verdeeling in maanden, omdat geen betere bedächt kon worden. Het bezwaar van Mac Leod be- staat zeer zeker voor bijen in het algemeen; sommige van deze vliegen slechts een zeer kort gedeelte van het jaar; er zijn echte voorjaarsbijen, zomerbijen en enkele, die vrij laat verschijnen.
Ik meen echter, dat die verdeeling bij hommels niet noodig is, omdat de hommel het geheele jaar door voor- komt. Wel kunnen de geslachten wisselen, doch de koningin begint hare werkzaamheden in het voorjaar, soms reeds begin Maart, weldra wordt zij geholpen en spoedig opgevolgd door de werksters, terwijl eindelijk de jonge wijfjes verschijnen en de mannetjes, welke laatste dikwijls tot ver in Oktober blijven voorkomen, Een hommelsoort is dus het geheele jaar door in actie, er kan alleen verschil bestaan in de verschillende geslachten. Het verschil in gedrag tusschen ©, 9 en “ heb ik in Tabel VIII trachten duidelijk te maken. Rest ons het verschil in samenstelling der flora. Mac Leod merkt te recht op, dat het eenvoudigste middel zoude zijn het optellen van het getal der bloeiende soorten van iedere klasse (bij hem
127
voor iedere maand) en het herleiden der verkregen getallen in honderdsten. Wij zouden echter op die wijze eene kunstmatige uitkomst krijgen, want de zeldzame soorten zouden daardoor juist dezelfde waarde verkrijgen als de gewone; bloemen, die door prachtige kleuren, honigrijkdom, aangename geuren en andere aanloksels een sterken invloed hebben op de insekten, zouden op gelijken rang gesteld worden met kleine, onaanzienlijke bloempjes, die slechts zeer weinig bezoekers tot zich trekken. Hij meent nu dat het getal van al de bezoeken, door eene bloemen- klasse ontvangen, de juiste maatstaf is van de gewichtig- heid dier klasse in de geheele bloemenwereld. Passen wij dit in ons geval toe dan komt ons reeks I van Tabel IV weder te pas. Hierbij is per honderd door hommels bezochte bloemen telkens het aantal vermeld, dat door iedere klasse afzonderlijk bezocht wordt. Men kan deze cijfers ook in beeld brengen, door op een zevental vertikale lijnen achtereenvolgens het getal der bezochte bloemen in iedere klasse aan te brengen; men verkrijgt dan in Fig. 1 en 2 de doorgetrokken lijn, wanneer men de hoogtepunten door een lijn vereenigt. Men krijgt dan een algemeene hommellijn, waaraan men niet de beteekenis van een eigenlijke curve moet hechten. Brengt men nu op elke vertikaal een punt aan, overeenstemmende met het aantal bezoeken door hommels aan die bloemengroep gebracht, dan kunnen we die punten door een stippellijn vereenigen. Voor de hommels in het algemeen ontstaat dan Fig. 1, waarbij men kan aflezen dat hommels in het algemeen de bloemgroepen A en AB, evenals V en P niet verkiezen, dat zij de bloemen met verborgen honig met gelijkmoedigheid betrachten, doch dat zij zich tot wilgen (W) en bijenbloemen, maar bovenal door bloemengezelschappen aangetrokken ge- voelen. Evenzoo geeft Fig. 1 omtrent den kleurenzin een beeld, waaruit blijkt dat de hommels bovenal paarse bloemen verkiezen, een afkeer hebben van purper, rood,
128
oranje en geel en zich eenigszins aangetrokken gevoelen tot de witte bloemen. Mac Leod nu heeft in 52 grafi- sche voorstellingen den tegenzin of de voorkeur voor een der bloemengroepen geconstrueerd (Bot. Jaarb. 1, pl. I—III).
Dit lijkt mij in ons geval overbodig, daar men op Tabel IV in elke kolom door de cijfers zelf reeds behoorlijk ingelicht wordt, zonder dat men daarvan een grafische
Sig. J
AAB Be BM Vo we Pr Za wv ww
voorstelling behoeft te maken. We zien bijv. in kolom H in reeks II het getal 38, reeds iets hooger dan het aantal 0/, der waargenomen bloemen in die klasse nl. 36,5 reeks I. We zien nu dat die meerdere voorliefde in de eerste plaats berust bij de echte hommels, 45 reeks III, tegen 24 reeks IV
129
bij de koekoekhommels. Voorts blijken de 2 door het ge- tal 53 reeks V en de % 48 in reeks VI hoofdzakelijk tot die speciale keuze bij te dragen, waarbij uit reeks VIII volgt, dat het, in overeenstemming met III en IV voor- namelijk de echte-hommel wijfjes zijn, hoewel ook de
LE
VV WwW vi
Psithyrus-wijfjes met 40.5 nog boven het percentage der bezochte bloemen blijft, en het dan in hoofdzaak de man- netjes der koekoekhommels zijn, die weinig bekoring vinden in de bijenbloemen en zich veel liever op de bloemgezel- schappen ophouden. Ik heb in Fig. 2 de liefhebberijen
130
der Psithyrus-mannetjes in lijn gebracht, waaruit men ook hun meer of mindere keuze van bloemkleur direct kan aflezen.
De voorafgaande besprekingen geven ons een beeld van de echte en de koekoekhommels als gezamenlijke groep, waarbij ook reeds de aandacht gevestigd werd op het verschil in gedrag van de verschillende geslachten, zelfs bij Bombi en Psithyri afzonderlijk. De hommels bestaan in ons land uit een 19 tal soorten, in den ruimsten zin van dit begrip, waarbij nog een 6-tal Psithyri moeten gevoegd worden, Bij een langdurige waarneming blijkt al reeds aan den verzamelaar, dat de afzonderlijke soorten dikwijls sterk af- wijken in neigingen, o.a. zich uitend in verschil in smaak bij het bloemenbezoek. Om hierover een duidelijker beeld te krijgen, heb ik in Tabel V antwoord zien te krijgen op de vraag, hoeveel per honderd bloembezoeken door iedere hommelsoort aan een der verschillende bloemengroepen worden gebracht. Daaruit volgen direct enkele opmerkingen. Ten eerste dat de koekoekhommels bijna geen pollenbloemen bezoeken (alleen Ps. quadricolor op Aegopodium), in over- eenstemming met Knuth (Dl. 1, p. 128), evenmin op vlinderbloemen zich thuis gevoelen (eenmaal Ps. vestalis op Phlox) en in het algemeen zeer weinig op bloemen met vrijliggenden of halfverborgen honig voorkomen. Bij de echte hommels heerscht meer afwisseling. Zouden we de hommels in hoofdzaak verwachten op de rubrieken B + H, zoo blijkt, dat een gedeelte nog liever de bloemgezel- schappen bezoekt, wat met de Psithyri, met uitzondering van Ps. barbutellus algemeen het geval is. Voorts zijn de smaken der hommels ten opzichte dier bijenbloemen zeer verschillend; zien wij af van B. Latreillelus, van welke ik te weinig gegevens bezit, dan staat B. silvarum met 79!/, 0/, bovenaan. De volgorde onzer hommels met betrek- king tot hun bezoek aan echte bijenbloemen gezamenlijk met die met geheel verborgen honig is in Tabel VI opgeteekend.
Ol OL Olen : G G Ol | GG Uy = : AE : 3 GEL SO - Ok GEO +¢ : ii} WON ey ; Se eo pst iu % OR OCE > RCL SZ © 9 3 IG) BELEGEN EZ | "+ + + + zojoolapenb - 5 61 OG . 9 6l 9 ° 9 ° GZ OS 61 ° ° en ete omens treme snjouIgsip 46 : Si WZ eee ONIN : ae TE OU ; oe - + stajsodured “ : i OSes oes Se IS ; : cel OZ LAG IS Re - + “snyjejnqaeg shaÁyIsd (r2Aq3tsd) ai | @ | eG 4 CRO Oom De ey Bee | eene See : 2 OO Oe OM Oey © : ; OS Oil OA - On de D 49 19 . ° on (on | 0 ° . Gj Oz £9 ° . a steen He _wnIeAjls CCG OI G : HO TA ROE G | °° er SEE “ Se G CG 0 . EZ 1Z . G ° QC We OT e ° ile een ee ie gele ee aje snjerapna 46 Pp Fr $9 Pp ° 8 coi b P ° GS 0Z OE ° b SNE De ie lk OR wnIojerd ‘6 0 Oz 09 Oz ° ° ° ° . e 09 OF ° ° ° Neen, ep iio wniowod $6 3 8 cS| 2 HEN GC 4 8 al Zelk IL 8 : se + + + + ONIODsNuUT “ e ° e ° : e ° . ° ° ° . ° ° e e e . e e e pP wanton] 46 . . G) ° ° GZ e e CZ ° GI ° e e e ROE Bi Ot a 8-40 snjoprenet 46 Bn za Ree sel @ ce LC ae OCR’ |e ee ‘sniepider G 7 GG; GS ; SI} OZ GS 5 : OG" CG) Gal G » + + + + + _wnaoud4y as GRE CS) En € |461| 491 | 1S : Gal Er SG LOD ej °°: + ¢ + wnI0V04 “ > TEA OGL SZ SO : 5 SENSEO 2 : - + e+ + + snuelojleH “ enk TUG | & 7 OZ FIL € (Series OS MEW [ES : - + + + + snpuonbunsip “ ; Up LS | TE i OE UN SS : OSG OS ei : "os 5 8 «_snyjpweyled “t PIES GG SO | Callas "ISG Spree II) ° : ee - + proojuare “ Telos Oe aS | Se : ; me Ch Wael - + + 6 © + + wnaorbe snquog MA|IA; A |Arlm jn |i] ajMjAjHjaj 4 [ev] ¥ acter) "M20[q 2}490Z2q Joep INA] ‘uadsoi1Bm20[g ‘LYOOS THAWOH
122
TABEL VI.
Volgorde der hommels in verhouding tot hun bezoek aan bijenbloemen (B + H) in Nederland.
"/o %o Be silvarama nd: 791, Bmuscorumu sss 56 Be eatreillelus’ jer: 75 B-jarenicolays esas: 551/e By ricderatiseac. 4... 69 By soroénsis! 522 50 Bpratortmien er 68 Bs terrestriseeyoe mm 50 B. scrimshiranus.... 68 B. distinguendus ... 481/, Be AGEOLMM tla 67 Ps. campestris ...... 48 Be hypnorum.. ae. e 65 Pssdistinctustann ae 44 Bs hortortmyiyass as - Oi Ps. quadricolor..... ae) B. Derhamellus .... 61 B. Helferanus...... Byes Ps. barbutellus ..... 61 Psavestalisetue er By Bapemortma 60 Ps-rupestrisn nis uee. 33 Bislapidaciuse ance. 57
TABEL VII.
Volgorde der hommels in verhouding tot hun bezoek aan bloemgezelschappen (B’) in Nederland.
B. Helferanus...... Psorupestrisineir i 61 Psivestaliss eos ci 59 Ps. campestris ...... 51 Pssdistinetusun 50 Bpomortan ne 40 Be sorocnsisiee A 40 B. distinguendus ... 37 Be lapidariusy.ree 6 if B. Derhamellus .... 36 By arenicola BBG Bs muscorume sane 32
0/o Ps. quadricolor .... 31 Btagsornmi ne 291/, Ps. barbutellus .... 28 By hortoramt se 25 Be terrestris) wens 22015 Bb: muderatus cae Zij B. hypnorum..... 20 B. pratorum 20 Bessilvacum ces. ys 20 B. scrimshiranus... 10!/, B. Latreillelus..... 0
133
Men vindt hier Ps. barbutellus vrij hoog verdwaald tusschen de echte hommels, omgekeerd B. Helferanus een zeer lage plaats innemen tusschen de koekoekhommels. Ik kom aanstonds nog op deze lijst terug. Volgens de correctie door Mac. Leod voorgesteld nl. de grafische voorstellingen, waaruit blijken de meer of mindere afkeer of voorliefde voor bepaalde bloemgroepen, zouden het eigenlijk de bloemgezel- schappen zijn, die in het bijzonder als hommelbloemen zouden optreden. Nemen wij echter de deze rubriek bezoekende hommels in volgorde van het percentage hunner bezoeken (dus aan groep B’), dan krijgen we Tabet VII, waarbij al evenmin op groote gelijkmatigheid in hun bezoek besloten kan worden. Deze volgorde is niet de omgekeerde van die in Tabel VI; we vinden bovenaan Helferanus, die zich hier nog buiten het kader der Psithyri heeft opgewerkt, geheel onderaan scrimshiranus, we vinden Ps. barbutellus weer onder de echte hommels, doch nu komt ook Ps. quadricolor dicht in zijn buurt voor.
Het scheen mij van belang toe om in cijfers uitdrukking te vinden, hoe bij de verschillende soorten zich de wijfjes, werksters en mannetjes ieder afzonderlijk gedroegen. Wel hebben wij in Tabel IV reeds het verschil in het gedrag der geslachten bij alle hommel- en Psithyrus-soorten ge- zamenlijk opgegeven, het blijft echter de vraag of bij enkele soorten geen verschillen voorkomen. Zie Tabel VIII, waarbij voor iedere soort in de eerste reeks nog eens de cijfers van Tabel V herhaald zijn. Algemeen zien we de 9 een hoog getal aanwijzen in de kolom H, welk getal bij de daarbij behoorende & nu en dan zelfs nog grooter wordt, doch bij de # vrij algemeen daalt, om het percentage van kolom B’, soms ook nog dat van B te verhoogen. B. hyp- norum schijnt als wijfje alle bijenbloemen te versmaden, die ook slechts matig door de andere geslachten bezocht worden. Evenzoo neemt B. scrimshiranus eene afwijkende houding aan. Het is mogelijk, dat hier toeval in het spel
la
ale]
. . . e . . ° UPATBERM ee Ce snueloJleH snquog
EIN * + snpuenBursip snquog
a Se oe ee UP ATEP AN eo oa “Sn [emeysod snquog
° . . . . . La ueAIeeam "es e[ONIUIIe snqwog
e ° . e e e ° ueATeemM “ee wnaoibe snqwog
Gl || Ge Sh Se el GZ
e OZ & 81 | F9
ene Gas Ee ROZ 6 | 9F | 6 ee $y ENG ST OA OOR a IE IOZ GOES |S KOL
~ 1 OD 2 ROI Oe
EG HCG Ij © ESC) EL | 66 |F gi
Or É8s Ez 42 | OI K G SCORE CO IOR EEn leo] | VA Xe LAN IDD
A
a
“waorg 2}490Z9qG Tap TnT
“uadaoibwmaorg
NOUS TL WIL
“LYOOSTAWWOH
+ Ot DEX
2 Orr Or Wey
- + UeAIeeM * -wnsowod snqwog
- * UEATPEM wnrodshw snquogd
* * Uuoojje “_wnroony snquod
ULAB AN * snyjeeme Ty snquog
"5 + + UEAIEEM * ‘snizepide, snqwog
ee eee Ue ae AN wniouddy snquiog
5 + 5 + » UEAIPEM
09 | OL On | Ors |)” OEE O? | 06 | 9 | Ol. 99 8 2 > ROR Enden re A Mal Ves aie? | < ee Ve ae do Nao dco ZON EO EZ © ; ~ | GZ ee AL Palas oee hooker DAN En Eee ° 4 19 0 . GT EI e 5 D EL Oz £9 . e ee ns Wears snquiog OEE ra a es Fe er ee GE AS Ak 3 Pele: Weeds! Snel eel = 2 OS | EA ire lag |) is ; TIL PLL PP ae GG el ROZE ATEA GS ast ~ RO | Se 8 IEG a ee IO | WE FOL | "7 + + shuealyswiuos snqwog ; BOE Of | OSI? Ve |? FOS KOCH POT ts fe il se oO eee a AOC Oe ale ale OON OZ OZ ä eed Seon eon ae en Ge CC A Sok |S PO SE IG | Ot "7 7 + + + ‘snyerepni snqwog NEN NCO ee OCA de WOZ re ge. aie. al 0 pel eee ales ee 6 6 Rn en IE 8 OS Eee te RSC KOZEN b |b | F9 |F "|g [Or |t | GON ROZ RE weiden wor HIA | 1A JN ANIL EU PU AI RN AN IEC St IE eit 7 <P St ‘LUOOSTAWWOH ‘weojg 2}490Z9q Jap analy uodaoibusweorg
TIA 1°9°L 810012,
187
- UPAITPEM ee sn SIjeJsaA snzAyjisq
e . e e e ° e UPATERM * + +siajsadni snzAyysg
7 5 + + + + UEAIEBM sate “ojoorapenb snzAyyisq Sor oee ueAIeeM ‘+ + snjouNsIp snzAyjIsq
D0 0 0 9 & TeeM\aereyen - + + smqsodwmed snzAyysg
UA TEAN “_… “snyjeingieg snIÁYWNSd
138
is, want ik wil aan deze cijfers niet al te groot gewicht hechten, daar de getallen, waaruit zij afgeleid zijn, bij deze tamelijk ver gaande splitsing betrekkelijk klein worden. Ik laat dan ook deze lijsten over aan de beoordeeling van den lezer, die zoowel uit de bezoeken aan de verschillende bloemgroepen als aan de diverse bloemkeuzen naar eigen inzicht zijn conclusies kan trekken.
Men heeft het verschil in bezoek ook mede in verband gebracht met de lichamelijke gesteldheid van het dier en wel in de eerste plaats met de lengte van het zuigapparaat. Laat ik dit kortheidshalve de tong noemen. Het spreekt van zelf, dat de betrekkelijke lengte van dit lichaamsdeel invloed moet hebben op het bloemenbezoek; langtongige hommels zullen natuurlijk nog honig kunnen genieten uit bloemen waar deze voor hommels met korter tong reeds onbereikbaar is. Zoo zullen in het algemeen kleinere soorten dikwijls minder lange tong hebben dan groote en stellig is dit het geval met de werksters in vergelijking met de wijfjes en ten deele ook met de meestal grootere mannetjes. Nu moet ik eerlijk bekennen, dat ik tot nu toe me niet bekommerd heb om de lengte van de tong bij hommels; ik heb ze verzameld om de soorten te leeren kennen en alleen hun bezoek aan diverse bloemen aangeteekend, onverschillig of zij daar stuifmeel verzamelden of honig zochten, zelfs al deden zij dit op ongeoorloofden weg nl. door den honig te stelen door middel van inbraak. Ik moet mij voorloopig dus bepalen tot wat ik aangaande die lengte heb opgeteekend gevonden, en die opgaven loopen nogal uiteen en zijn niet altijd bij dezelfde soorten gemeten. Tabel IX geeft dienaangaande een overzicht, waarbij ik in de laatste twee kolommen heb overgenomen, wat ik vond omtrent inbraak; de eerste kolom bevattende het percentage der bezoeken met inbraak, de tweede het aantal bloemen, waarop door de aangegeven soort inbraak werd gepleegd.
suaBjoa BurzyoraurbBrinz ap uea a}yHbuayq
el a ead i
BU | ie NA CN ‘+ «wnaozzoy “g ‘cq RR EN en lm tah " WeyIeIsIayH) 'd “FI I %/o ST ae | Pia Gl ue Ole Sle le ee a ‘+ « sejamosam :q ‘EI “A ee Re Fe Cle gel 0 * winsosBe “g ‘ZI 61 Sa CA Ke Wl Verh ele elec) [Apia ol ‘snyjameyraq “g ‘TI 6 spe BOA SA EN * (sisugozos) snazord “gq “OI i NAO SN iat ae See: ae peak à “_wnzoosnw “gq '6 | EG | vO RF Roed) wnaeals “g “9 bC Sl OA A 8 CAYO) Ii eI ‘wnsojeid “g :/ OF UE NOB (ASO AIG ASO aii ‘snisepidey “gq *9 L Tk A Oe A aen snoruodder :q 'G LI fo ST Ed 1 Olen Ole lei eo Oren | cellent ECE IS % OS ; . ; <6 OLON OND NON 2 syoniepyaniistelie daf 46 ee eN ONE RE CL wnsouddéy ‘dq 'Z Scl ode 3 A OR WG GI 6 —8 lIl—6 Dh OGansenTeN Aaf o ae je as ä 6 q é gaat ae Brapny Zino ganu Sag) vw 5 58
140
In deze Tabel zijn 3—5 en 14 niet inlandsch; voorts heb ik ze gerangschikt in volgorde van de lengte hunner tong, zoodat B. terrestris in de drie vormen de kortste tong heeft, B. hortorum verreweg de langste bezit. Van Psithyri heb ik geen opgaven gevonden.
Volgens Loew, Einfiihrung in die Bliitenbiologie p. 383, zou B. terrestris de bloemen met diep liggenden honig het minst, daarentegen de bloemen met vrij liggenden honig het meest bezoeken, terwijl de soort met de langste tong, B. hortorum, aan de bijenbloemen meer dan eenige andere hommel de voorkeur zou geven; de bezoeken der overige soorten aan bijenbloemen nemen in evenredigheid hunner tonglengte toe, die aan bloemen met oppervlakkig liggenden honig af. In de volgende tabel (X) heb ik het staatje van Loew overgenomen in de reeksen met L. aangeduid ; het gaat werkelijk prachtig op. Doch wanneer men mijn
PAB aoe | Onder 100 bloemenbezoekers hadden plaats: ee Pollen- honig en aan bijen- | Vlinder- | bloemen. Pen bloemen., bloemen. Bombus hortorum...... | sy, Sol Ondas | 1.7 | volgens Loew (lengte tong 14—21 mM.) | 5.5 28 6350 | volgens mij Bombus agrorum ...... 2.1 SIG all SY Zeal IE (lengte tong 12—15 mM.) | 1.5 31 67 ; NE Bombus silvarum ...... | OS WSO od L. (lengte tong 10-14 mM.) || 20 79.5 VA Bombus pratorum...... | 2.7 44,4 |52.8 Es (lengte tong 8—145 mM.) | Ae 24 68 Ms Bombus lapidarius ..... las ai SOE e259) lis (lengte tong 10—14 mM.) | f 40 57 ; Wi Bombus terrestris ...... 6.1 De Oe co E: (lengte tong 8—11 mM.) 6 31.5 50 9 We
141
cijfers daarbij vergelijkt dan blijkt er niets van uit te komen; ik heb die cijfers er telkens onder gevoegd, in de reeksen met V aangeduid. Bij Loew stijgt de tweede kolom regelmatig in cijferwaarde en daalt de derde kolom evenzoo regelmatig. Bezien we nog even de tabellen VI en VII, dan blijkt een geheel andere volgorde te bestaan, die niet overeenkomt met de geleidelijke toename in tong- lengte, bij de bloemen met diepliggende honig, omgekeerd evenmin een regelmatige afname volgens tonglengte bij de bloemen met oppervlakkige honig, waarbij ook de volgorde der hommels weder een andere is. Zelfs als men de getallen van de groepen A, AB en B’ samentelt, wat ik in Tabel XII heb gedaan, om hierdoor de grootst mogelijke overeenstemming te hebben met de in verschillende werken gevolgde methode, dan komt men nog verder af van eenige overeenstemming met de lengte van de tong en het bezoek aan bepaalde bloemen-categoriën. Brengt men volgens deze begrippen de hommels bijeen, door percents- gewijze de bezoeken aan bloemen met geheel vrij liggenden en half verborgen honig plus de bloemengezelschappen in hun opeenvolgende waarden, dan ontstaat de volgende reeks.
BABES
B EHelferanus …… 621/513. B. arenicola ns... 331/, Pees rupestris -...- 61 14. B. muscorum.... 32 GES. vestalis.. =... 53 (ow DB terrestoishasnen.. SF aes. campestris’... D1 OMD agrorum nn. Sit Ses. distinctus .. 2. 50 WAB hortorumyg. 4... 20 6. B. soroénsis .... 50 18. B. scrimshiranus . 26 Hepes. quadricolor +21 43/, (PIO, B. hypnorum'.:.. 25 8. B. distinguendus. 42!/, | 20. B. pratorum..... 24 9. B. lapidarius .... 40 Zee Be ruderatuse. . 2) 10. B. pomorum .... 40 22) Be sil vartinis aca 20 11. Ps. barbutellus .. 39 23:73. Catreillelassge 0 12. B. Derhamellus.. 36
Ned. Kruidk. Archief 1922. 10
142
Hier komen de hommels met de langste tong nl. B. hortorum als N°. 17 bijna naast die met de kortste tong, B. terrestris N°. 15 te staan. Thans komen de Psithyri tamelijk vereenigd aan den top van de reeks, slechts door __B. Helferanus overtroffen en met B. soroënsis gemengd, terwijl barbutellus weder een middenstelling inneemt en als N°. 11 midden onder de echte hommels verzeild geraakt is. Op geen enkele manier dus is bij mijn cijfers een overeen- stemming te bespeuren tusschen keuze van bloemgroep en tonglengte. Ik moet het dan ook aan toeval toeschrijven, dat bij Loew de overeenstemming bij de 6 vermelde hommels zoo goed uitkomt. Mijn resultaten loopen over heel wat meer waarnemingen en ik mag dus verwachten dat zij daardoor juister zijn en derhalve besluiten, dat er geen overeenstemming heerscht tusschen keuze van bloem en lengte van tong bij de hommels.
TABEL XII. BOMBI AINE Tear | iim | hy Vi en B/
Bombus agrorum. . . 31 67 Zi, 724 De arenicola . . . SGL 554 384 61 i Derhamellus . 36 61 32 674 jn distinguendus . 421 481 SE 63 x Helferanus . . 624 Bie 373 Go EN hostorum. . . 28 6314 39 61 5s hypnorum . . 25 65 35 65 ee lapidarins. 4 ui) 240 57 344 654 5 Latreillelus . … 5 75 25 75 49 muscorum. . . 597 56 40 60 0 pomorum. . . 40 60 : 100 5 pratorum. . . 24 68 24 76 7 ruderatus. . . 21 69 42 58 Ke scrimshiranus . | 26 68 So" 63 Ae Gilhyerecinn Bn Vai AY 794 26 We 4 soroénsis. . . | 50 50 30 70 terrestris... Silo 50 SIDE 644
3
PSITHYRI PAE S Bien, EN IV svi en B Ps, barbutellus. .. .| 39 | 61 28 | 961 Percampestrism 4 oane Si erie 48 164 84 MENISCUS se - . OE si 25) ie Peeguadricolor ss. i . 434 434 374 62 PREELDESEris Cob. 1% 61 38) 24 ai peEvestalishiuy © al se. 53 37 104 891 Bezoeken van alle Psi- Bhyrinper 100. =: ): 52 44 15) 15 (6 soorten) Idem volgens Loew. . : : 26 ae (3 soorten) Bezoeken van alle Bombi BROOM en. arora 0304 66 31 70 (18 soorten) Idem volgens Loew. . 5 : 384 614 (9 soorten) |
Zooals reeds gezegd heb ik in de laatste Tabel XII de hommels gerangschikt vermeld met bijvoeging van hun percentsgewijze bezoeken aan verschillende bloemencombi- naties, teneinde getallen te verkrijgen, die eenigszins ver- gelijkbaar zijn met elders gepubliceerde berekeningen. De laatste zijn niet vele, en ik heb niet den moed gehad uit de verspreide opgaven zelf die berekeningen uit te voeren. In delaatste reeksen kan men tenminste mijn opgaven direct vergelijken met die van Loew ten opzichte van het hommelbezoek aan licht en donker gekleurde bloemen, waaruit men ziet, dat die opgaven bij de Psithyri volkomen overeenstemmen, bij de Bombi het bezoek aan donkere bloemen bij mij nog iets gunstiger is (70) dan bij Loew (611/,). De opgaven omtrent bezoek aan bloemenbiologién zijn moeielijker te vergelijken; er blijkt in hoofdzaak wel over- eenstemming te heerschen, echter met talrijke afwijkingen in de bijzonderheden. De oorzaken dier afwijkingen kan
144
men zelf nagaan in de talrijke tabellen over bloemenbezoek door de verschillende geslachten, soorten en sexen. De voorstelling als zoude er een correlatie bestaan tusschen lengte van het zuigapparaat en de meer of mindere diepte, waarop de honig geborgen is, bestaat volgens mijn waar- nemingen niet.
Daar men niet kan twijfelen aan de juistheid van door anderen gedane nasporingen, moet derhalve de oorzaak van die verschillen elders gezocht worden. In hoofdzaak ligt het verschil in uitkomst, omdat men hier niet te doen heeft als bij een rekenkundig vraagstuk met doode getallen, doch met levende individuen. De vorm van de bloemen, waarschijnlijk ontstaan door wisselwerking tusschen planten en dieren, speciaal insekten, mag men als vrij konstant beschouwen, afgezien dan van kleinere variaties in de grootte der bloemen of de diepte, waarop de honig te verkrijgen is. Alle bloemen, wier honig 6 mM. diep ligt of nog dieper, zijn alleen ten profijte van langtongige bijen, voornamelijk honigbijen en hommels. Hier echter hebben we met levende wezens te maken, die niet zulke gewoonte- dieren zijn als waarvoor men ze weleens beschrijft. Vooral de hommels, die een veel zelfstandiger bestaan voeren dan de eigenlijke bijen, geven herhaaldelijk bewijzen van wel- overlegde handelingen. In een kruidkundig tijdschrift wil ik over deze dieren niet veel zeggen; slechts een paar opmerkingen. De door verscheiden waarnemers gedane aanteekeningen zijn dikwijls onvolledig. Dikwijls werden de bloembezoeken aangeteekend in de zomermaanden, terwijl de hommels reeds in Maart hun werkzaamheden beginnen. In het voorjaar van 1922 nam ik ze op wilgenkatjes waar op dagen, wanneer tusschen heftige hagel- en sneeuwbuien de zon eenigen tijd had geschenen, dus op tijden, waarop weinig entomologen op vangst zullen gaan. In datzelfde ongunstige voorjaar zag ik op de zeldzame zonnige dagen de wilgenkatjes door duizenden honigbijen bezocht, eerst
145
toen deze omstreeks 4 uur zomertijd naar huis waren gekeerd, kon men de hommels op de wilgen zien verschijnen. Wanneer men dus vóór 4 uur waarnemingen had verricht, zou geen hommelbezoek geconstateerd zijn. Want deze dieren houden niet van drukte om zich heen; door andere insekten bezette bloemen vermijden ze zorgvuldig en vooral van honig- bijen willen ze niets weten. De lengte van hun tong zou hun veroorloven alle bloemen met goeden uitslag te be- zoeken, maar bij de bloemen met weinig verborgen honig is de concurrentie te groot en ze beperken zich tot die bloemen, waartoe zij de alleen-gerechtigden zijn. Zijn die bloemen nu in het algemeen donker gekleurd, omdat de haar bezoekende insekten voor de kleuren het gevoeligst zijn? Bij hommels zijn, voor zoover ik weet hierover geen bepaalde proeven genomen; wel heeft men door verwijde- ring van het reukorgaan bemerkt, dat zij de bloemen dan even goed door het gezicht konden onderscheiden, terwijl zij geheel en al de kluts kwijt raakten, wanneer men de oogen met zwarte verf besmeerde. Herhaaldelijk zag ik hommels op bloemen afkomen, die achter spiegelruiten in een serre in het kozijn prijkten, waarbij zij zich derhalve alleen door het gezichtsorgaan lieten leiden. Een hommel echter bewerkt achtereenvolgens de meest verschillend gekleurde bloemen, altans wanneer er wat te halen valt. Daarbij speelt de kleur niet altijd een hoofdrol. Wanneer Knuth in Bloemenbiologische Waarnemingen in Thüringen (Bot. Jaarb. p. 39) opmerkt dat, ofschoon de bloem- hoofdjes van Cirsium arvense aanzienlijk kleiner zijn dan die der overige soorten, zij nochtans door insekten veel meer bezocht worden, dan is dit niet te verklaren, zooals hij meent, door aan te nemen, dat de violette kleur een bizondere aantrekkingskracht heeft, maar omdat de honig veel minder diep geborgen is dan bij de naverwante soorten. Dat veelvuldige bezoek van andere insekten weerhoudt dan ook de hommels deze planten te benutten; in Tabel |
146
is aangeteekend dat C. arvense niet door wijfjes bezocht werd, slechts door twee soorten van werksters en door acht verschillende hommelmannetjes. De laatste hebben steeds een enkele millimeters kortere tong, en zijn daarom minder geschikt voor het bezoek aan bloemen met diep liggenden honig. In aansluiting met het bovenstaande vermeldt Knuth, dat op Langeness eenige planten van C. arvense door overwaaien van de zaden waren aange- voerd, die de vergaderplaats werden van bijna al de insekten, die op dit eiland voorkwamen. Maar de gelegenheid maakt den dief; ofschoon Cirsium arvense voor de Lange- nesser insekten een onbekende plant was, hadden zij reeds spoedig ontdekt, dat zij voor een bezoek loonend zou zijn en wilde men derhalve voor Langeness een statistiek van bloemenbezoeken maken, dan zou toevallig C. arvense bovenaan staan. In Tromsö Museums Aarshefter 1894 beschrijft Sparre-Schneider volgens Knuth, Handbuch II, 1 p. 620 een geval, dat op aangevoerde planten van Tanacetum vulgare in arktisch Noorwegen B. terrestris d en £ bij honderden afkwamen, terwijl ook B. lapponicus en B. scrimshiranus deze bloemen bezochten. Deze bloem is allerminst een hommelbloem volgens de officieele gegevens; in Nederland heb ik er nog nooit een hommel op gezien en waarnemingen van anderen zijn mij niet bekend; behalve van Knuth op de Noordfriesche eilanden; toch overwogen de hommels in het zooeven genoemde geval, dat die vreemde plant haar voordeelen schonk en dus bezochten zij haar. Zoo bezoeken hommels en trouwens ook andere insekten allerlei tuinbloemen, waarvan hun voorzaten nooit gedroomd hadden, doch die de thans levenden zeer spoedig op haar bruikbaarheid weten te waardeeren.
Het geringe bezoek in onsland van hommels op Cirsium arvense is het gevolg van concurrentie; de hommels ruimen het veld voor andere korttongige hymenoptera,
aii
vliegen en andere insekten en verkiezen bijv. de vlak in de buurt staande Cirsium palustre-planten, waar zij meer ongestoord kunnen genieten. Vooral Psithyrus-mannetjes kunnen in zoo groot aantal de bloeiwijzen dier planten bezoeken, dat zij elkander verdringen. En hierbij hebben we een faktor, die men zeer moeilijk bij de bloemen- biologische statistieken in rekening kan brengen, nl. zooals reeds vroeger is opgemerkt, de veelvuldigheid der bezoeken van iedere soort en ieder individu. In ons land zijn B. terrestris en B. agrorum verreweg het meest vertegenwoordigd, de eerste soort heeft trouwens de sterkst bevolkte nesten. Zij zouden dus een hoofdrol spelen in de wisselwerking, die er tusschen bloemen en hommels bestaat. Of moeten wij aannemen, dat de ver- standigste hommels het meest invloed uitoefenen? Doch welke onzer hommels zijn het hoogst ontwikkeld? Is het B. hortorum met ruderatus, omdat zij de langste tong hebben, of is het terrestris, die het alzijdigst in zijn keuze is en bovendien door inbraak niettegenstaande zijn korte tong bijna overal den honig weet te bemachtigen? In het laatste geval zou zelfs mastrucatus het hoogste staan, omdat die de meeste inbraken pleegt bij het grootst aantal bloemen. Doch als de planten het van deze dieren moesten hebben, dan konden ze de bloem-affaire wel sluiten, want zij hebben bij dergelijke bezoeken louter verlies en geen enkel voordeel. Zij zouden er toe medewerken, dat de planten liever door zelfbestuiving zich zouden voortplanten of parthenogenese beproefden of zelfs de geslachtelijke voortplanting geheel afschaften. Vertoonen onze planten reeds niet een neiging in die richting?
Kunnen de langtongige hommels iets in den vorm van de bloem wijzigen? Indien de honig dieper kwam te liggen of de bloemkroon langer werd, zouden zij tot vlinder- bloemen worden en de hommel zou zich talrijke concurrenten op den hals halen,
148
Bij een onderzoek als dit, waar wij uitgegaan zijn van een scherp begrensde diergroep, die ik goed heb leeren kennen, geeft een bloemenstatistiek slechts zeer algemeene resultaten; men kon wel reeds vooruit zeggen, dat bloemen met verborgen honig en met moeielijk toegankelijke bloem- kroon zouden bezocht worden door langtongige en hoog ontwikkelde insekten; doch juist die hooge ontwikkeling is de oorzaak, dat deze dieren allerminst gewoonte-dieren zijn; dat zij in verschillende omstandigheden hun verstand gebruiken en zich niet laten gelegen liggen aan de meer of minder ingenieuze berekeningen, die wij op papier brengen.
AANWINSTEN VAN DE NEDERLANDSCHE FLORA IN 1921.
DOOR A. W. KLOOS Jr., C. I. (Ingekomen 5 Januari 1923).
1. Juncus effusus L y. pauciflorus Michel. De be- schrijving luidt bij Ascherson und Graebner: Sy- nopsis d. Mitteleuropäischen Flora Band Il. Abt. 2. p. 443: „Pflanze niedrig, oft kaum 1 d. M. hoch. Spirre arm- (oft nur 1—3) blüthig, locker, seltener dichter. Blattscheiden am Grunde des Stengels eine borstliche Spreite tragend. — In abgelassenen Teichen und auf abgeplaggten Heiden, selten, besonders im Gebiete der Atlantischen Flora beob- achtet. Gleicht in der Tracht J. tenuis und stellt eine Jugendform des Typus (ob immer)? dar.”
Wij vonden de plant in groote menigte als eersten opslag op den bodem van een uitgedroogd meertje op den middag- tocht van 27 Juli 1921 van de zomerexcursie der Ned. Bot. Ver. Wellerlooy-Pikmeeuwenwater. Blijkbaar hebben we hier met een jeugdvorm te maken. Zoowel de enkele planten, als de geheele vegetatie hebben evenwel een zeer opvallend uiterlijk, zoodat men op het eerste gezicht nauwelijks gelooft J. effusus voor te hebben.
2. Orchis Boudieri Cam. = O. morio Xx latifolia. Deze zeer zeldzame bastaard was tot n8g toe in ons land niet aangetroffen. Ik vond een exemplaar op 21 Mei 1921 in een weiland in de Bergermeer onder Bergen (N. H.) tusschen zeer veel O. morio en O. latifolia. Twee dagen
150
later vonden Mr. Dr. Z. J. de Langen en ik een tweede exemplaar in een weiland in den Alblasserwaard, eveneens tusschen beide soorten. De planten lijken het meest op _O. morio, maar vallen toch tusschen de andere direct op door den afwijkenden habitus van de bloem, die voornamelijk veroorzaakt wordt, doordat de drie bovenste bloemdekbladen niet den gesloten helm van O. morio vormen, maar in stand veel meer tot O. latifolia naderen, de beide buitenste staan meer naar buiten uit en zijn, vooral bij oudere bloemen zelfs teruggebogen. Bovendien is de spoor spits kegelvormig en naar beneden gebogen evenals bij O. latifolia. Omtrent de knollen kan ik niets melden, daar ik beide planten zonder wortel verzamelde in de hoop ze een volgend jaar weer te vinden. Sipkes, die van oordeel is, dat verreweg het meeste van wat wij gewoonlijk O. latifolia noemen, gerekend moet worden tot O. purpurella Steph. meent in verband hiermede dan ook dat mijn beide planten O. morio X purpurella zijn.
3. Chenopodium foetidum Schrad. = Ch. Schraderia- num Schult. = Botrydium SchraderiS pach. = Ambrina foetida Mor. Deze soort is zeer nauw verwant met Ch. botrijs L. en lijkt er zeer veel op. De bloemdekbladen, die bij Ch. botrijs, ook tijdens den vruchttijd, geheel ongekield zijn, hebben bij Ch. foetidum op den rug een meestal gezaagde kiel, vooral in vrucht is dit goed waar te nemen.
Bij Ch. Botrijs zijn de bovenste schutbladen gaafrandig, bij Ch. foetidum evenwel zijn zelfs de allerbovenste, hoewel zeer klein, toch vindeelig gelobd. Murr, die zich uitvoerig met deze soorten heeft beziggehouden, wijst als nooit-falend kenmerk voor Ch. foetidum op de eigenaardige stomp afgeknotte eindslippen van sommige, vooral van de hoogere bladen. De plafit is inheemsch in de tropische en sub- tropische gewesten. In Duitschland hier en daar adventief en in sommige botanische tuinen verwilderd. Zoo ook in den botanischen tuin te Zürich 1915 leg. E. Baumann
151
(Thellung. Beiträge zur Adv. Fl. der Schweiz III. Viertel- jahrschrift der Nat. Ges. in Zürich LXIV (1919) p. 724).
Bij ons op 27 Juli 1921 in meerdere exemplaren bij een graanmagazijn te Simpelveld door de Wever gevonden.
4. Chenopodium aristata L. = Ch. virginicum L = Atriplex aristata Crntz = Ch. secundiflorum Vis. = Lecanocarpus aristatus Zucc. = Teloxys aristata Mog.
var. virginicum (L. pr. sp.) Aellen et Kloos. = f. mutica Aellen in litt. De soort behoort tot de groep Teloxys Mog. van de afdeeling Botryoides C. A. Mey. der Euchenopodium Gren et Godr. De beschrijving luidt ben G, lic) We p. 25: TO Stengel “aufrecht, sehr aestig, kantig, mit grünen Längsstreifen, zuletzt fast stets sich roth färbend; durch die aufrecht abstehenden Aeste wird die Pflanze pyramidal. Blätter linealisch-lanzettlich, nach dem Grunde verschmälert, oberwärts spitz bis abge- rundet, hellgrün, später auch oft roth überlaufend. Blüthen- stände zahlreich, achselständig, mehrmals aestig und in die sterilen Spitzen endigend. Blüthen zwitterig und weiblich. Perigon 3- bis 5-spaltig, mit elliptischen Abschnitten, diese stumpf, zur Fruchtzeit am Rücken dick stumpf gekielt. Staubblätter 3 bis 5. Samen wagerecht, mit scharfen Rän- dern. In Sibirien und Nordamerica heimisch, bei uns ziem- lich selten in botanischen Gärten angepflanzt oder einge- schleppt und verwildert, so einmal bei Berlin: Insel Scharfenberg im Tegeler See (Bolle) Budapest (Bor bás) Dalmatien (Portenschlag) (Eingeschleppt auch in Nord- Italien: Venetien S. Giobbe [Bertolonil).
De plant, die ik reeds in Augustus 1916 te Wormerveer verzamelde, is langen tijd naamloos gebleven tot het ten slotte aan den Chenopodiumkenner Aellen te Schatrhausen gelukte haar te identificeeren. Hij schrijft mij in December 1921: „Nun hat der unbekannte Soldat im Heere Ihrer Chenopodien doch noch einen Namen bekommen. Es ist Chenop. aristatum L. Schon damals stiess ich durch die
152
Bestimmungsschlüssel auf diese Art, besass aber kein weiteres Vergleichsmaterial ausser die Abbildungen bei Beck (Rchb. Ic. XXIV) der den Typus der Art (mit stachelartigen Endspitzen der Blütenstände) abbildet. In Murrs Herbar fand ich reiches Material der Art, des Typus und auch Ihrer Form (ohne diese Stachelspitzen) die man als f. mu- ticum bezeichnen kénnte’’. Toen ik Dr. Thellung, die mijn plant indertijd ook gezien had, met bovenstaand gunstig resultaat in kennis stelde, gaf hij er zijn zegen op met de woorden: ,,Dass das zweifelhafte Chenopodium von Wormerveer nunmehr identificiert ist, freut mich sehr: ich erkannte natiirlich auch die Ahnlichkeit mit Chenop. aris- tatum, fand aber in der Litteratur keinen Anhaltspunkt dafiir, dass diese Art auch als forma mutica auftreten kann’, var. virginicum onderscheidt zich van de type door het ontbreken van de stekelachtige toppen der bloeiwijzen. Deze zijn tot den top met bloemen bezet. _ Intusschen vind ik bij Richter Codex Botanicus Lin- naeanus de diagnose:
„1815 Ch. aristatum Sp. 1: Ch. fol. lanceolatis subcarnosis integerrimis, corymbis dichotomis aristatis axillaribus. Sp. II S. XII n. 18. Ch. fol. lanc. carnosis, corymb. dichot. spinosis. Sp. IS. X n. 21 Ch. foliis lineari- lanc. racemis dichotome ramosis setis terminatis. Act. goett. 1752. — var. £ Sp. II: Ch. virginicum: fol. linearibus obtusis subcanaliculatis, pedunc. axillaribus dichotomis muticis Sp. pl. I n. 22. Habitat in Sibiria, Virginia. ©. ,,Caulis spithamaeus, inaequalis, ramoso- patulus. Fol. carnosa, lanc., obtusa. Corymbi axiilares, dichotomi, folio longiores, terminati spinis inermibus. Fl. sessiles in divaricationibus’. Sp. I n. 21 (i.e. .) Sp. IL. lc.
Obs. Ch. aristatum Sp. I n. 21, ,,Habitat in Sibiria ©” (syn. o; descr. vide supra). Ch. virginicum Sp. I. n. 22. „Habitat in Virginia? ©” In S. X dein simpliciter L. has contraxit: Sp. pl. n. 21. 22. Mant. II p. 347 add. Gmel. sibir. 3 p. 83 t. 15 f. I. Panic. magna divaricatissima, dicho-
153
toma interjecto flore.; cessante dichotomia flores alterni sessiles, subjecta his arista.”
Het lijkt mij in dit verband noodzakelijk den naam mutica te laten vallen, en de var. virginicum in eere te herstellen, een meening, die ook Aellen deelt.
5. Chenopodium ficifolium Sm. var. bohemicum Beck. Terwijl bij Chenopodium album de zaden, ook bij volle rijpheid, volkomen glad of hoogstens iets gestreept zijn, vertoonen de rijpe zaden van Ch. ficifolium duidelijk over de geheele zaadhuid groefjes en puntjes, meestal straalsge- wijs gerangschikt. Om dit kenmerk waar te nemen, moet het dunne huidje, dat het zaad omgeeft, verwijderd worden
Bladvorm van Chenopodium ficifolium. 1 en 2 type, 3, ten 5 var. bohemicum.
en dit is vaak lastig, daar het vast om het zaadje heen geplakt zit. Een goed kenmerk ter onderscheiding van Ch. album heeft men echter in de lange smalle bladen, waarvan de zijranden van tand tot tand evenwijdig aan elkaar loopen.
Dit kenmerk is evenwel bij de var. bohemicum veel minder duidelijk dan bij de type. De beschrijving van deze var. luidt bij A. u. G. 1. c. Bnd. Vp.79; „Mittlere Blätter eiförmig-länglich, über dem keilförmigen Grunde jederseits mit nur einem kleinen Zahne versehen, sonst ganz- randig. Obere Blätter oval bis länglich, abgerundet, völlig
154
ganzrandig. Bisher nur in Bohmen: Prag.” Ik zag de plant het eerst van de Wever, die haar in enkele exemplaren in 1920 bij Sittard verzamelde. In 1921 trof ik bij de olie- fabriek „de Vrede” te West-Knollendam een vegetatie van meerdere honderden exemplaren aan, die alle zeer duidelijk het boven omschreven beeld vertoonden. De vegetatie deed op het eerste gezicht meer aan Ch. album dan aan Ch. ficifolium denken. Nadere determinatie wees echter met zekerheid uit, dat we hier met de var. bohemicum van laatstgenoemde soort te doen hadden.
6. Chenopodium subcuneatum Murr = Ch. album x Berlandieri werd met zekerheid door Aellen geconsta- teerd in een exemplaar, dat ik op hetzelfde terrein te West-Knollendam op 30 Augustus 1921 verzamelde, en onder den naam Ch. album had ingelegd. Voorloopig wil ik mij echter liever over dezen bastaard niet verder uitlaten, omdat ik, hoewel door mij in den loop der laatste jaren verscheidene exemplaren en verschillende vormen van Ch. Berlandieri verzameld werden, toch eigenlijk op de onderscheiding dezer soort van de zeer vormenrijke Ch. album, nog niet den goeden kijk heb. Later hoop ik op deze en andere Chenopodiums uitvoeriger terug te komen.
7. Viola. De Nederlandsche Viola's zijn, naar het mij voorkomt, zeer onvoldoende bestudeerd. Daar het plan bestaat al het bereikbare materiaal aan een revisie te onderwerpen, volsta ik hier met ae simpele vermelding van enkele nieuwe vondsten.
a. Viola rupestris var. arenaria: Wassenaar, 14 Mei 1922. b. Viola canina var. dunensis x Riviniana: Wassenaar,
14 Mei 1921.
c. Viola canina x persicifolia: Alblasserwaard, 23 Mei 1921.
8. Geum aleppicum Jacq. = G. strictum Ait. = G. intermedium M. B. = G. hispidum Klinggr. = G. incli- natum Schur.
Reeds in 1916 vond de Wever bij een graanmagazijn
155
te Sittard een Geum, die hem opviel als verschillend van onze gewone Geum urbanum. Hij nam de plant in cultuur en het bleek, dat zij jaren achtereen volkomen constant bleef en steeds dezelfde verschillen met G. urbanum ver- toonde. De plant is minder hoog, minder sterk vertakt, de bloemen zijn grooter en ook de bladvorm is anders.
Jonge vrucht van Geum aleppicum (a) en G. urbanum (u).
Nu vond ik bij A. u. G. 1. c. Bnd. VI, Abt. 1. p. 879 de volgende beschrijving: ,,G. Aleppicum 2. In allen Theilen grösser und kräftiger als vorige. Stengel steifer und schlanker, meist 4—8 dM. hoch, meist borstig behaart. Blatter meist grösser und zahlreicher mit tief eingeschnittenen meist 2—2,5 cM. langen Nebenblättern versehen, die länger als breit sind. Die grundständigen Blatter verschieden
156
gestaltet, die unteren mit kleinem unregelmässig einge- schnittenen Endblättchen und ähnlichen Seitenblattchen ; die oberen mit grossem seicht 3-lappigen aus herzförmigem Grunde breit-abgerundet-dreieckigem Endblättchen. Blätt- chen meist breiter. Blüthen grösser. Blumenblätter breit- verkehrt-eiförmig, oft länger als der Kelch. Friichtchen langborstig. Griffel röthlich. Unteres Griffelglied am Grunde borstenhaarig, sonst kahl, etwa doppelt so lang wie das bis fast zur Spitze behaarte obere.”’
Hoewel verschillende dezer kenmerken zeer goed kloppen, speciaal de groote bloemen en de beschrijving van de stampers, durfde ik toch de determinatie niet best aan. Dr. Thellung schreef er echter bij: „Sicher eine Form des weit verbreiteten und vielgestaltigen Geum aleppicum Jacq. Blattform mit Jacquin’s Original (Ic. pl. I [1787/6] t. 93!) sehr gut übereinstimmend, nur die Behaarung des Stengels auffallend schwach.”
De soort hoort thuis in Bulgarije, Europeesch- en Azia- tisch Rusland, Noord-Amerika. In Duitschland verbreid in Oost Pruisen, Oostelijk Galicië, Zevenbergen. Elders zelden adventief of verwilderd: München.
9. Trifolium multistriatum Koch. = Tr. vesiculosum var. Rumelicum Griseb. Vermeldde ik verleden jaar een vondst van Tr. vesiculosum Savi te Deventer, dit jaar vond ik te Wormerveer (30 Augustus 1921) een prachtig exemplaar van de zeer nauw verwante Tr. multistriatum Koch Bij Asus Galives Bd Vip Abt Wp 513) lindt de beschrijving: © Der Leitart (Tr. vesiculosum) ziemlich ähnlich, von ihr hauptsächlich durch Folgendes verschieden : Stengel meist verlängert, aufsteigend oder niederliegend. Blattchen der unteren Blatter verkehrt-eiformig, die der übrigen elliptisch, spitz, fein gesagt. Nebenblatter lanzett- lich, stachelspitzig. Blüthenköpfe meist eiförmig, am Grunde oft ohne oder mit lanzettlichen, zugespitzten, etwa die Lange der Kelchröhre erreichenden Hochblättern; Kelch-
17,
röhre cylindrisch bis eiförmig, 24-nervig, zwischen den Nerven glatt oder sehr undeutlich querrunzelig, quernervig, kahl; Kelchzähne aus 3-nervigem Grunde lanzettlich- pfriemlich, aufrecht, zuletzt zurtickgebogen, etwas kiirzer
als die Kelchröhre. Blumenblätter purpurn. Fahne mit — eiförmiger spitzer Flache und etwa halb so breitem, ebenso langem Nagel. Flügel und Schiffchen spitz. Frucht mit 2 Samen. Von 7. vesiculosum durch die kleineren Blättchen, den cylindrischen bis eiförmigen nicht kreiselförmigen, fast glatten nicht querrunzeligen Fruchtkelch verschieden.”
Dit alles komt voortreffelijk bij mijn plant uit, alleen zijn de bloemen niet purper maar vrijwel van dezelfde kleur als die van 7. vesiculosum, nl. zacht-rose, wat weer overeenkomt met de beschrijving bij de Halacsy: Consp. El. Gr. I p. 399, waar in de diagnose, die overigens goed klopt met het bovenstaande, voorkomt: „corolla rosea’.
De soort is inheemsch in de Noordelijke Balkan Staten.
10. Chlora serotina Koch komt op Oost-Voorne nog steeds in groote hoeveelheden voor. Merkwaardig is een exemplaar, dat de eigenaardigheid heeft van blijkbaar tweejarig te zijn. Het kleine wortelrozetje draagt twee bloeiende stengels, terwijl bovendien de stengel van het vorige jaar nog aanwezig is. Ik verzamelde het exemplaar met Dr ZJ. de Langen op 19 Juni 1921.
11. Solanum gracile Otto behoort volgens De Can- dolle Prodrom. syst. nat. regni veg. XIII (1852) tot de subsectio II Morella Dun. waartoe ook S. nigrum L. behoort, en waarvan de beschrijving in de tabel van DCs cp. SArlaidt:
„Foliis simplicibus integris dentato-repandis sinuatisve ; cymis simplicibus vel bifidis, terminalibus extraaxillaribus; corollis albis 5-partitis parvis; antherae luteae, primum poris terminalibus oblongis, acutis anticis, dein rimis lateralibus dehiscentes. Baccae parvae globosae.”
Ned. Kruidk. Archief 1922. 11
159
Verder tot de groep Morellae verae: ,,Racemis extra- axillaribus, cymosis umbellatisve, simplicibus vel bifidus.’
Terwijl de beschrijving van de soort daar luidt:
9. gracile caule ramoso piloso, foliis petiolatis oblongo- lanceolatis integris vel dentato-subrepandis acutiusculis utrinque pilosis subtus albescentibus, racemis subumbellatis, pedunculis, pedicellis calycibusque pubescentibus viride- griseis, ©.
Caules bipedales, virides et viride-grisei, pubescentes, pilis griseis, subangulato-alati decursu petiolorum. Folia solitaria in ramulis gemina ternaque, alteris minoribus ovata, ovato-lanceolata, obovato-lanceolata, lanceolata, lanceolato- oblongave, acutiuscula vel obtusiuscula, basi in petiolum acutata, utrinque pubescentia, supra obscure virentia, subtus griseo-albescentia, majora, adjecto petiolo 1'/,—4 poll. longa 6—14 lin. lata. Petioli viride-grisei hirsuti, supra plani dorso semiteretes, 4—18 lin. longi.
Racemi 6—15 lin. longi 2—7 flori postanthesin reclinati subpenduli. Pedunculi subfiliformes 6 lin. longi interdum bifidi. Pedicelli subumbellati, 2—4 lin. longi, apice incrassati, basi articulati. Calyx cyathiformis, pubescens, viride-griseus, 5-fidus, laciniis ovatis acutiusculis, lin. latis. Corolla alba 4 lin. diam., 5-fida, laciniis triangulari-oblongis acuminatis acutiusculis extus puberulis. Antherae conniventes, lutae rimis lateralibus apice dehiscentes. Stylus capillaris stamini- bus longioris apice deflexis. Stigma capitatum. Bacca globosa, nigra, pisi magnitudine.”’
De soort hoort thuis in Zuid- en Midden-Amerika. Volgens Thellung is zij in de Vereenigde Staten en in Duitschland adventief waargenomen.
Ik heb de plant herhaaldelijk op verschillende terreinen te Wormerveer verzameld en wel steeds op terreinen, die aan- voer met lijnzaad doen vermoeden. Het eerst vond ik ze in Aug. 1914, later Aug. 1915, Aug. 1920, Sept. 1920. Reeds in 1914 stelde Thellung de Zuidamerikaansche herkomst van
160
de plant vast, terwijl in 1921 de definitieve determinatie volgde. Intusschen is het exemplaar van 1915 het meest typische en dan ook het eenige, waarvan de determinatie zonder voorbehoud gegeven werd. De andere exemplaren, vooral die van 1920, onderscheiden zich door opvallend minder sterke beharing. („sed valde glabratum.’ T hell.) Intusschen komen onder het overigens zeer spaarzame materiaal in ‘s-Rijks Herbarium te Leiden, ook enkele minder sterk behaarde exemplaren voor, zoodat ik niet aarzel ook voor de kalere exemplaren de determinatie onvoorwaardelijk voor juist te houden. De soort valt tus- schen verschillende vormen van Solanum nigrum en Solanum sacharoides, waarmede zij vaak te zamen voorkomt, direct op door de slanke stevigheid van de stengels, de daardoor veroorzaakte sierlijkheid van de plant, en de grijsachtige beharing (ook bij de minder sterk behaarde exemplaren) die vooral de toppen der plant er doet uitzien, alsof zij meelachtig bestoven zijn. Naar den habitus zouden wij zeggen een Solanum nigrum, die aan S. dulcamare doet denken.
12. Cryptanthe leiocarpa (Fisch. et Mey.) Greene. = Krynitzkia leiocarpa Fisch. et Mey. = Eritrichium leio- carpum S. Wats.
Daar ik de beschrijving bij Greene Pittonia I p. 117 niet heb kunnen raadplegen, geef ik hier het uittreksel uit de determinatietabel, die tot Krynitzkia leidt bij Asa Gray: Synoptical flora of North America (1878) Suppl. to Vol. II. Part I (1886) p. 420.
Tot de Boraginaceae met ,,Ovary 4 parted (rarely 2 parted) from above into one-celled one-ovuled divisions surrounding the base of the undivided (rarely 2-lobbed) style: stigma not annular, terminal’ behoort Tribe IV Borageae.
x Corolla and stamens regular: style entire or sometimes barely 2-cleft at the very apex.
+— +— Ovary 4 parted or 4 lobed: fruit of 4 nutlets or
161
by abortion fewer, subtended or surrounded by the unchan- ged or merely accrescent calyx.
++ Nutlets attached above the middle, wholly flat and thin, horizontally divergent in pairs or radiate, margins pectinately and uncinately setiforous...... Pectocaria.
++ ++ Nutlets thicker, with ventral or introrse basal attachment.
= Glochidiate-armed: corolla short, with fornicate throat: calyx spreading or reflexed in fruit....... Cynoglossum, _Echinospermum.
= = Not glochidiate, nor with loose or fleshy pericarp.
a. Corolla short, white or blue (only in an anomalous species elongated and yellow) with more or less fornicate BRO es SE a. ok eae: Omphalodes. Krynitzkia.
Nutlets erect and straight, with wing or border if any unarmed and plane, with introrse-basal or also ventral attachment from the base upward, the scar or groove of attachment wholly naked. Fructiferous calyx erect or little spreading. Krynitzkia Fisch. et Mey. extended (Prof. J. Krynitzki of Cracow) Chiefly North-American herbs, annuals and some perennials; with small white flowers, an anomalous species yellow flowered. Fisch. et Mey. Ind. Sem. Hort. Petrop. VII 52 (1841); Gray Proc. Am. Acad. XX 264. Krynitzkia & Eueritrichium Myosotidea & Anti- phytum Gray Proc. Am. Acad. X 55 & Syn. Fl. ed. 1. 191—197. 199.”
Het zeer omvangrijke geslacht wordt dan als volgt in- gedeeld: |. c. 425.
$ 1. Amblynotus Gray Proc. Am. Acad. XX. 264.
$ 2. Miosotidea Gray l.c.
§ 2. Eukrynitzkia Gray l.c, Nutlets (never rugose, but sometimes papillose) attached by the ventral angle or groove from the base up at least one third or half way or for the whole length to an elevated gynobase, the back convex and not carinate the sides wingless and mostly obtuse or
162
rounded, but several in the later subdivisions acute-angled fruiting calyx erect or closed: corolla small and white with tube not surpassing the calyx, annuals with the flowers almost always sessile and scorpioid-spicate.
* Holocalyx. i. e. the fructiferous calyx not circumscissile, but not uncummonly articulated with the rachis and falling away at maturity with the nutlets included. Gray l.c. 268.
+— +— Typical species, slender stemmed, bractless in all well-developed spikes, with midrib of narrow setose- hispid sepals not conspecuously if at all thickened: nutlets very smooth and mostly shining, acute or acuminate, with rounded sides and rather thin or little pericarp attached by a part or even the whole of the slender ventral groove (with or without some areolar dilatation at base) to a narrow gynobase.
LA ;
++ ++ Nutlets usually all four maturing, and all alike (not over a line long) either flattish or angled ventrally, ovate in outline and acute or short acuminate, attached for half or nearly whole length to the subulate gynobase; the slender groove not dilated at base into an open areola or scar.
= But simple and continuous to the very base of the nutlets: spikes simple or occasionally in pairs, very often leafy at base and as it were interrupted and glomerate, the lower part of the inflorescence being reduced to sessile clusters or even to single flowers, seemingly axillary to a fear, but the well-developped spikes bractless: stems or branches diffuse a span to a foot long.
K. leiocarpa F. et M. Nutlets attached by the straight ventral groove nearly its whole length to the subulate gynobase. — Ind, Sem. Hort. Petrop, 1835,36. A. De € Prodr. X 135. Gray. Proc. XX 270. Eritrichium leiocar- pum Watson p. 194 contains this and the three following.
163
[K. affinis, K. Torreyana, K. Watsoni.] Washington Ten. to California near the coast.
Omtrent eventueelen aanvoer van deze soort in Europa heb ik geen gegevens. Een fraai exemplaar bevond zich tusschen rijk materiaal van Lappula Myosotis Mnch ver- zameld door A. de Wever in vlasakkers te ae (Z. Limburg) 12 Aug. 1888.
13. Verbascum? Weert 24 Juli 1921, door mij ten onrechte voor V. Lychnites gehouden en gevonden op de bekende heiontginning ,,Karelke’’ bemest met afval van meelfabrieken. Dr. Thellung schrijft bij de plant: „Sicher nicht Verbascum Lychnitis wegen der wolligen (statt mehligen) Behaarung der Kelche etc. Manche Merkmale stimmen mit dem taurisch-kaukasischen V. gnaphalioides M. Bieb. überein, doch ist dieses in allen Teilen viel stärker filzig (auch in der Kultur!) In den mir zugänglichen Herbarien finde ich nichts tibereinstimmendes.”’
14. Stachys rectus L. var. stenophyilus (Spr.) Brig. De soort, die ook in herbaria nogal eens verward wordt met Sf. annuus, hoewel het een heel andere plant is, wordt voor ons land aangegeven: Spoorbaan bij Elst 1900 leg A. H. Blaauw (Prodr. III p. 1325) Arnhem (leg. Henrard?) Apeldoorn (?) Voorburg (leg. Posthumus). Ik vond een reusachtig exemplaar op het stationsterrein te Weert 24 Juli 1921, dat volgens Dr. Thellung tot de var. stenophyllus behoort. Of de andere Nederlandsche planten al of niet tot deze variëteit gerekend moeten worden, is mij onbekend. Wel komt het mij voor, dat de planten, die ik dit jaar in het Kyffhäuser gebergte bij Franken- hausen in groote menigte waarnam, hoewel kleiner van stuk, over het algemeen breeder van blad waren. (Planten op onze vette aanvoerterreinen zijn vaak buitengewoon krachtig ontwikkeld).
15. Succisa pratensis Mnch. f. ochroleuca de Wever in litt. nov. forma werd door Joh. Jansen in 1921
164
bij Malden gevonden. Ik vind deze bloemkleur, helder geel, nergens in de literatuur vermeld. Ook Hegi Ill. FI. v. Mitt. Europ. VI p. 288 noemt haar niet. Behalve de bloemkleur is er geen verschil met de gewone Succisa pratensis Mnch, die trouwens, wat de bloemkleur betreft, in de omgeving van Nijmegen zeer variabel is. Men vindt er behalve blauwe in verschillende schakeeringen ook witte, lila, rose en roodbloemige exemplaren. Al deze kleurvariaties zijn ook elders in ons land aangetroffen, alleen deze helder gele vorm is nieuw, althans voor onze flora.
16. Matricaria suaveolens (Pursh) Buchenau = M. discoidea D. C. De Wever vond te Hoensbroek planten met ten deele 4-, ten deele 5 bloemkroonslippen. Dr. Thellung schreef bij de planten, die ik hem ter revisie zond: „Es ist zweifellos eine Form von Matt. suaveolens. Das (für eine Komposite abnorme) Merkmal der 4-zähligen Krone scheint demnach nicht konstant zu sein und vielleicht durch gewisse Einflüsse (üppige Ernäh- rung?) verändert werden zu können. Die Exemplare sehen auch durch die sehr dicken Stengel (leichte Fasciation ?) etwas abnorm aus.” Ik kreeg van de Wever ook enkele kiemplanten, die hij door uitzaaiing van zaad van eender afwijkende exemplaren gekregen had. Ik heb aan deze planten, die in 1922 goed in bloei zijn gekomen, echter geen 5-deelige kronen kunnen ontdekken.
17. Taraxacum officinale var. paludosa Crepin, waarvan alle omwindselbladen aanliggend zijn, is in de omgeving van Dordrecht niet zeldzaam en wordt er in z.g. „zure weiden geregeld aangetroffen. Dit jaar ver- zamelde ik ze bij Zwijndrecht aan de Devel. Ze groeien daar tusschen gewone Taraxacum officinale, waarvan ze bij goed opletten te onderscheiden is, doordat de bloem iets kleiner en sierlijker is. Eigenaardig is evenwel, dat ik tusschen deze twee goed gescheiden vormen ook enkele
165 5
vond, die een overgang tusschen die twee schijnen te zijn. Zoowel wat den habitus van de bloem als den stand van de omwindselbladen betreft, houden zij het midden tusschen de beschreven vormen. Wel is waar zijn de omwindsel- bladen geen van alle teruggeslagen, maar toch vrij wat sterker afstaand en ook duidelijk smaller dan bij typische paludosa het geval is. Het komt mij voor, dat op ver- schillende vormen van deze composiet bij ons wel eens wat meer gelet mocht worden.
Dordrecht, Dec. 1922.
P. JANSEN en W. H. WACHTER.
Floristische Aanteekeningen XX.
FESTUCA.
Over de Nederlandsche soorten van dit geslacht is slechts weinig gepubliceerd. Wel zijn de hoofdsoorten bekend, maar de omgrenzing en variabiliteit dezer soorten zijn nog onvoldoende onderzocht. Dit zal wel voornamelijk hieraan te danken zijn, dat voor een juiste beoordeeling en determinatie van ondersoorten en variéteiten microscopische bladdoorsneden noodig zijn. Het volgende heeft dan ook niet ten doel een volledig overzicht te geven van de in ons land voorkomende vormen, doch bevat slechts losse opmer- kingen, in de hoop dat deze aanleiding zullen zijn tot nader onderzoek van dit geslacht.
1. FESTUCA OVINA L.
Na de fundamenteele onderzoekingen van Hackel, gepubliceerd in zijn ,, Monografia Festucarum europaearum”’ baseeren alle verdere onderzoekingen zich op zijn indeeling. ’)
1) Vgl. ook: „Die verwandtschaftlichen Beziehungen und die geogra- phische Verbreitung der europäischen Festuca-arten'’, een artikel door Hackel in 1881 gepubliceerd in Bot. Ctrbl. VII en waaruit de namen, die in de Monographie niet volgens de ,,Régles de Nomenclature art. 29” gekozen zijn, moeten worden overgenomen.
167
Ook de Fransche Festuca-monograaf St. Yves volgt Hackel op den voet, zoodat wij ook bij hem de soorten gesplitst vinden in sub-species, variéteiten, sub-variéteiten en vormen. |
Alle vormen, tot nu toe van F. ovina in ons land waargenomen, behooren dan tot de subsp. eu-ovina Hack. Ze zijn als volgt naar variëteiten te rangschikken:
A. Laminae capillares v. setaceae 0,4—0,6 mM. diam, unicostatae et saepius 5-nervis.
1. glumae fertilis muticae ...... var. capillata. De $3 55 anistataé sma: var. vulgaris.
B. Laminae subjunceae- v. junceae, 0,7—1,0 mM. diam., 3 costatae, 7—9 nervis.
1. laminae haud pruinosae ........ var. duriuscula. 2. laminae vaginae ad apicem pruinosae var. glauca. var. capillata Hack.
(= F. capillata Lamk. 1778; =F. ovina L. var. tenui- folia Duby 1828).
Dit is de in ons land meest voorkomende variéteit met lange haardunne bladen en korte pluimen, waarvan de takken na den bloei sterk tegen de pluimas zijn aangedrukt. De aartjes zijn klein en ongenaald, d.w.z. absoluut onge- naalde aartjes zijn gemengd met andere, waarvan de kafjes in een klein spitsje eindigen. Beide soorten aartjes komen in dezelfde zoden voor (vgl. Verslag van de Pinkster- excursie 1918 in Kr. Archief 1919 p. 78). Ze is verder zeer variabel wat de kleur der aartjes betreft, groen, grauw, bruin, rood enz. Opvallend zijn planten met goud- geel gekleurde aartjes, waarvan in de literatuur geen naam bekend is. Ze treden meestal op te midden van de zoden met normale groene of grauwe kleur (Herb. J. en W. 7434 Zandvoort, 5131 Nijmegen, 1213 Oosterbeek, 7457 Reuver), maar het is ons nog nooit gelukt er een eenigszins uit- gebreide vegetatie van te vinden.
Een andere afwijking troffen wij aan op de heide ten
168
N. van het Weerterbosch (Herb. J. en W. 13568—70). Hierbij zijn de bladen langer dan de pluimen, die dus in de zoden verborgen blijven en aan de plant het uiterlijk geven der var. supina Hack. (deze is echter een alpenplant met genaalde aartjes).
Interessanter zijn de vormen met behaarde aartjes. Valckenier — Suringar vestigde er het eerst de aan- dacht op bij zijn onderzoekingen van de flora.der zandstui- vingen bij Kootwijk. Hij meende ze te moeten determineeren als de var. hispidula Hack. en als zoodanig komt ze sinds- dien in herbaria en literatuur voor (Herb. J. en W. 13365). Maar de var. hispidula treft men in bovengemelde Mono- grafie aan als subvar. der var. vulgaris Koch, terwijl de planten van Suringar blijkbaar tot de var. capillata Hack. behooren. Deze determinatie kon ons dus niet bevredigen. In samenwerking met Dr. R. de Litardière, die bezig was de Festuca-vormen van N. Frankrijk en België te onderzoeken, kwamen wij tot de conclusie, dat het een onbeschreven vorm was, die voortaan genoemd wordt: Festuca ovina L. subsp. eu-ovina Hack. var. capillata Hack. fm. hispidispicula R. Lit. : met de volgende opmer- king: glumis mucronatis, verisimiliter fe inter var. tenuifoliam et var. vulgarem fam hispidulam ambigens (Herb. J. en W. 27302—3). Het zijn dus wel interessante planten, die geenszins zeldzaam zijn. Zij komen langs de N. Veluwe op de zandstuivingen, heidegronden en boschpaden veel voor: Nunspeet, Leuvenum, Oud-Leusden; Ootmarsum, zelfs op aangevoerd zand langs de Vecht bij Uittermeer. var. vulgaris Koch.
Deze variëteit, die in Midden-Europa zeer algemeen is, komt bij ons slechts zelden voor. Wij kennen ze alleen uit Z. Limburg (bijv. Wolfshaag 17438). Zij heeft eveneens haarfijne bladen, maar onderscheidt zich dadelijk door de lange naalden en iets losser pluim. Nu zijn de vormen van F. ovina uit Z. Limburg nog zeer onvolledig bekend,
169
daar de Wever het aangevangen onderzoek niet heeft voortgezet, zoodat wij de verspreiding dezer variéteit aan de floristen ter onderzoek aanbevelen.
var. duriuscula Koch.
Reeds in Kruidk. Archief 1916 wezen wij op de ver- warring bij de oudere botanisten ten opzichte van den naam ,,duriuscula’; hoe bijv. Oudemans in zijn flora blijkbaar HF. ovina var. duriuscula Koch bedoeld heeft en in zijn Herb. van Nederl. Planten No. 1008 vormen van FF. rubra als F. duriuscula uitgaf. Sinds wij ze in 1913 op de heide bij Heelsum aantroffen, zijn vele vind- plaatsen bekend geworden. Men treft ze aan in de vol- gende vormen:
subvar. genuina Hack.
Deze heeft gladde stengels en bladen, die veel dikker en stijver zijn dan bij de vorige variëteiten. Op aangevoerd zand te Amsterdam groeit ze in de fm. longearistata Hack. met naalden, die langer zijn dan de helft van het kroon- kafje. Ten zuiden van Weesp langs de Vecht vonden wij exemplaren met behaarde aartjes, die tot de fm. villosa Schrad. moeten gerekend worden.
subvar. frachyphylla Hack.
Deze troffen wij tot nu toe slechts in Z. Limburg aan, speciaal op den Sf. Pietersberg. Ze onderscheidt zich van de subvar. genuina doordat de bladspriet in ‘t bijzonder naar den top toe, sterk ruw is. Ook zijn de onderste scheeden der bladen vaak zwak behaard en heeft de plant een iets forscher voorkomen. Ze komt veel voor op de leisteenbergen langs de Maas in Belgié en bereikt zeer waarschijnlijk op den St. Pietersberg haar noordelijke grens. Doordat de plant vaak grauw-groen gekleurd is, heeft men ze verward met de var. glauca, zoodat bijv. het in den Prodromus vermelde exemplaar van de Haas, bij Maastricht gevonden, niet de var. glauca is, maar een typische subvar. trachyphylla Hack.
170
var. glauca Hack.
Hackel zegt in zijn Monographie: a varietate durius- cula praecipue in herbario saepe aegre distinguenda. Dit geldt in zeer hooge mate van het in het Vereenigings- herbarium aanwezige en in den Prodromus vermelde materiaal. Immers het criterium der variëteit, nl. het aan- wezig zijn van een dunne waslaag op stengel en bladen, is bij de exemplaren uit het herbarium, die alle 60 a 70 jaar oud zijn, bijna niet meer te herkennen. Wij moeten dus vaak afgaan op ‘t geen de verzamelaars op hun etiketten vermelden. In den Prodomus treft men de volgende vormen aan:
subvar. genuina Hack. Deze moet groote aartjes hebben en een stijve ineengedrongen pluim. Ze schijnt- in de omstreken van Nijmegen voor te komen: Ubbergen, Abeleven; Wijchen, v. d. Sande Lacoste; terwijl de exemplaren van de Beyer twijfelachtig zijn.
Verder is ze vermeld van de Utrechtsche heuvelrij van af de Grebbe tot Darthuizen. In den Prodr. treft men deze exempl. aan onder genuina, genuina cinerea en pallens. Inderdaad zijn er wel exemplaren bij die aan glauca herinneren, maar het meerendeel is of duriuscula of capillata fm. hispidispicula. Tot dezen laatsten vorm behoort de als var. pallens B. puberula van Gorsel vermelde plant, evenals die van Bernekom (v. H.).
Verder vindt men nog vermeld de var. psammophila Hack. Wij hebben deze planten vergeleken met authentiek materiaal, ‘doch kunnen niet aan de juiste determinatie gelooven. ‘t Zou ook in het geheel niet overeenstemmen met de verspreiding dezer variëteit. Als wij nu nog ver- melden, dat enkele vormen van F. rubra L. ook onder glauca liggen, dan meenen wij wel te hebben aangetoond, dat de vermeldingen op pag. 2321 en 2322 van den Prodr. nadere bevestiging behoeven en een indeeling der als glauca te beschouwen vormen vooralsnog niet mogelijk is.
171
2. FESTUCA RUBRA L.
Deze soort is in ons land uiterst variabel. Allereerst valt te letten op het al of niet aanwezig zijn van uitloopers (vgl. hierover Ned. Kruidk. Archief 1916 p. 161). De van uitloopers voorziene planten, die dus slechts zwakke zoden vormen, behooren tot de subsp. eu-rubra Hack. en daarvan de var. genuina Hack.
Hiervan komt bij ons het meest voor de subv. vulgaris Gaud. met bladen, waarvan de onderste saamgevouwen zijn en de bovenste geheel vlak (in vivo) of slechts zwak saamgevouwen. Deze is uiterst variabel wat betreft grootte en kleur der aartjes en lengte van de naald, zoodat het onmogelijk is gebleken alle voorkomende vormen voldoende scherp te scheiden. Opvallend zijn: de fm. nemoralis Anderss., schaduwvormen met slappe bladen, losse pluimen en armbloemige aartjes.
fm. glaucescens Hack. grijsgroen met berijpte aartjes. Ze is moeilijk aan herb. materiaal te onderscheiden. (vgl. Prod. PSZ ren 2334).
fm. megastachya Gaud. (= grandiflora Hack.) met groote tot 1 cM. lange aartjes. Ze komt verspreid voor en is waarschijnlijk slechts een standplaatsvorm.
fm. barbata Hack. met kortharige aartjes.
De behaarde vormen van F. rubra, die in ons land voorkomen, zijn door de aanwezigheid van allerlei over- gangen moeilijk te determineeren. Met behulp van Dr. R. de Litardière zijn wij er in geslaagd ten minste ons herbariummateriaal behoorlijk te benoemen. De behaarde vormen zijn als ze typisch voorkomen te rekenen tot: subspec. eu-rubra Hack.:
var. genuina Hack. subv. vulgaris fm. barbata Hack.
var. genuina Hack. subv. arenaria Osb. en de subsp. F. dumetorum (L) Hack.
De eerste is slechts een vorm met kort behaarde aartjes,
WID
die in habitus niet opvalt. Ze komt overal tusschen de onbehaarde planten voor. De beide laatste, met dicht
behaarde aartjes zijn echter zand- of duinplanten.
subvar. arenaria. Bladen vrij zacht, niet ste- kend, op de doorsnede hoekig en duidelijk gekield. Sclerenchym nooit een doorloopenden emantel vor- mend; cellen klein. Binnenzijde der bladen kaal of met enkele zachte haren le kafje 4,5—5,5 mM. Denm ongeveer }/, of °/, van het |
4e bereikend.
subsp. dumetorum. Bladen stijf, stekend: op de doorsnede rond of ovaal met afgeronden rug. Sclerenchym doorloopend met groote cellen.
Binnenzijde voorzien van korte stijve haren
le kafje 5,5—7 mM.
DER 7—9 mM. ongeveer °/, of den top van het 4e bereikend.
Dus op het oog zijn ze te onderscheiden: zachte bladen en kleine aartjes = arenaria en stekende bladen en groote aartjes — dumetorum.
In de literatuur vindt men beide planten dooreen onder arenaria Osb., arenaria Fr., cinerea D.C., lanuginosa M. en K. Hiervan behoort voor ons land het meerendeel zeker tot de subsp. dumetorum, terwijl de echte var. arenaria veel zeldzamer schijnt te zijn, evenals trouwens in België en N. Frankrijk.
Wij bezitten nu de volgende vormen: legit ibacbatan piliac ka) (Herbeulawens NVE 784 mle 42:
29192, Rotterdam, Nunspeet etc.).
2. fm. inter var. genuinam subv. vulgarem fm. barbatam et subvar. arenariam ambigens (Herb. J. en W. 31057 Texel).
3. subv. arenaria O sb. (Herb. J. en W. 31051-52 Overveen).
4. subv. arenaria Osb. ad subsp. dumetorum vergens
(Herb. J. en W. 31053-54).
de namen:
173
5. fam. inter subsp. dumetorum et subvar. arenariam Osb. medium tener (Herb. J. en W. 31058-59).
6. subsp. dumetorum Hack. (Herb. J. en W. 1243, 31049, H. v. Holland, 7101-2, 3, 4 Noordwijk, 31055 Katwijk, 1784, 1242 Rotterdam etc.).
7. subsp. dumetorum Hack. fm. glabrata Lebel. De witte beharing op de aartjes ontbreekt. Deze zijn lang genaald. De plant heeft verder de geelgroene kleur en de stekende bladen der subspecies waarmede ze ook in microscopische kenmerken overeenkomt (Herb. J. en W. 31056 Overveen; hiertoe behooren ook de exempl. in Prodr. p. 2321 vermeld als F. ovina duriuscula curvula Gaud.).
8. fm. vivipara (Herb. J. en W. 13083).
var. planifolia Hack. (non Trautv).
Hierbij zijn alle bladen breed en vlak terwijl de plant door zijn robust voorkomen iets op F. elatior gelijkt.
(Herb. J. en W. 13668 Rotterdam, 3817 Schiedam: beide vindplaatsen zijn adventiefterreinen).
13080 m. bracteata: Rotterdam.
1856 Schiedam. Deze exemplaren vertoonen wel de vlakke bladen, maar bezitten veel kleinere aartjes (overgang naar vulgaris barbata).
var. commutata Gaud. (= fallax Hack).
Zie Kruidk. Archief 1915 p. 166. Het meeste materiaal uit het vereenigingsherbarium is te onvolledig verzameld om over het ontbreken van uitloopers te kunnen oordeelen.
Wij bezitten o.a. goede exemplaren van de Vecht (33159- 61), Eyserheide (17521).
var. juncea Hack.
Hiertoe behoort het meerendeel van het vroeger als F, rubra var. duriuscula Gaud. verzameld en vermeld materiaal.
Ze is grijsgroen van kleur, bezit ver-kruipende uitloopers, dikke onderste bladen, groote losse pluim en lang genaalde
Ned. Kruidk. Archief 1922. 12
et
aartjes, die dikwijls rood aangeloopen zijn en is vrij algemeen op droge gronden.
Wij komen dus tot het volgende overzicht.
I subspec. eu-rubra Hack.
var. genuina Hack.
subv. vulgaris Gaud.
fm. nemoralis Anderss., den Hiack Tia chya Gaud., barbata Hack.
subv. arenaria Osb.
var. planifolia Hack.
var. commutata Gaud.
var. juncea Hack.
II subsp. dumetorum Hack.
fm. glabrata Lebel.
April 1923.
DE NEDERLANDSCHE RUMEX- BASTAARDEN.
(Tweede deel) DOOR B. H. DANSER.
(Ingekomen 31 Januari 1923)
§ 10. RUMEX NIESSLH (CONGLOMERATUS X STENOPHYLLUS).
In 1912 ontdekte ik tusschen Rotterdam en IJselmonde op opgespoten grond aan den Varkenoordschen dijk een vreemden Rumex-bastaard, dien ik niet kon determineeren. Ik verzamelde ervan en, daar de pluimen nog niet volkomen rijp waren, ging ik later nog eens van dezelfde plant ver- zamelen en nam toen ook den wortel mee voor mijn tuin (zie de nummers 671 en 672 van mijn herbarium). In 1913 ontwikkelde zich hieruit een groote, veelstengelige plant, die er geheel uitzag als de in het wild gevondene, maar ook dien zomer kreeg ik geen beter inzicht in de herkomst van dezen bastaard. Ik verzamelde van de plant een deel der wortelbladeren en de geheel rijpe stengels voor mijn herbarium (de nummers 912 en 913).
De groote gelijkenis met Rumex Schulzei, dien ik tegelijk verzameld en gekweekt had (zie lit. 9, pag. 249) was mij wel opgevallen, maar de breedere, meer vijfhoekige bloem- dekken met veel duidelijkere tanden en de geheel andere, meer gele of bruine tint van de rijpe pluimen en van de gedroogde wortelbladeren toonden mij, dat de plant geen Rumex Schulzeií was. Toen ik in 1914 op de gedachte kwam, dat de Rumex heteranthos van hetzelfde terrein (zie $ 14) een sfenophyllus-bastaard was, begon ik ook in
176
te zien, dat Rumex stenophyllus deel kon hebben aan de vorming van bovengenoemde plant. De andere stamsoort moest dan Rumex conglomeratus zijn en vandaar de tref- fende overeenkomst met Rumex Schulzei en de boven- genoemde verschille met dezen bastaard.
Mijn waarnemingen komen goed overeen met wat Wildt zelf meedeelt omtrent zijn Rumex Niesslii. Wildt zegt namelijk (lit. 20, pag. 381):
»R. Niesslii m. (R. conglomeratus x biformis). Natur- gemäss hat dieser Bastard viel Aehnlichkeit mit dem R. conglomeratus X crispus; er unterscheidet sich aber von ihm durch die viel schärfere, pfriemliche Bezahnung der Früchte, welche auf den R. biformis als Stammvater hinweist, während die Valven des R. conglomeratus x crispus bloss gezähnelt bis ganzrandig sind.
R.-Niesslii stand in einer üppigen Staude in einem Graben bei Saitz mit R. biformis in grösster Nahe des (dort eben- falls spärlich vorkommenden) R. conglomeratus.”
In jaargang 1915 van dit tijdschrift vermeldde ik mijn vondst reeds in weinige woorden (lit. 6, pag. 110). Ik heb later geen tweede plant van dezen bastaard meer gevonden, maar op plaatsen, waar Rumex stenophylius wordt aange- voerd, kan ook Rumex Niesslii aangevoerd of gevormd worden.
* * x
Het is hier wel de beste gelegenheid om te argumen- teeren, waarom ik de plant, die vroeger steeds als Rumex odontocarpus werd vermeld, thans Rumex stenophyllus noem. Bedoelde soort is het eerst in ons land herkend door Henrard, die eenige bij Arnhem en Gorinchem aangevoerde exemplaren determineerde met de Synopsis van Ascherson en Graebner (lit. 2, pag. 713). Deze schrijvers hebben den naam overgenomen van Beck (lit. 16, pag. 38). Zien we bij Beck de synoniemen na,
Wire
dan blijkt, dat Rumex odontocarpus Borbás (1879) twee oudere binaire synoniemen heeft. De eerste is Rumex biformis Menyh. (1877). Deze oudere naam zou geldig zijn, wanneer niet Lange in 1857 reeds een Rumex biformis beschreven had, die niets met de Rumex biformis van Menyharth te maken heeft. Ik heb in het voorjaar van 1920 vruchten van deze soort uit den botanischen tuin van Kopenhagen gekregen en hieruit een aantal planten gekweekt, die in 1921 gebloeid hebben, en ik heb toen kunnen zien dat deze Rumex biformis van Lange een plant is, die doet denken aan Rumex Patientia orientalis, maar niet aan de Rumex odontocarpus van Borbás. De andere synoniem is: ,,Rumex sfenophyllus Simk., Term. rajzi füz. (1877); Gürcke, Pl. Europ., II, 101, an Ledeb., Beale Il; 58 et le pl; nov, 1V't. 3992” “Beck is dus in twijfel of de veel oudere naam van Ledebour (van 1830) niet de voorkeur verdient; hij verklaart dit echter niet nader. De verklaring vinden we bij Rechinger (ites, p. 3): Rechinger zegt:
„In welchen Beziehungen R. stenophyllus Ledeb. zu R. biformis Menyh. zu bringen ist, muss erst durch Cultur- versuche, welche schon im Gange sind, festgestellt werden. Boissier bemerkt in seiner Flora orientalis, dass R. ste- nophyllus Ledeb. nur 2-jährig ist, während Ledebour in Fl. Alt. II, p. 58 (1830) dieselbe Pflanze, wie auch in den Beschreibungen zu seinen Icon. pl. nov. cent. IV, p. 26 (1833) als mehrjahrig bezeichnet. Die Diagnose Ledebour’s wie seine Abbildung passt auf unsere Pflanze genau, und der Ansicht v. Borbds’, dass die ungarische Pflanze breitere Blätter habe als die altaische Ledebour'’s, kann ich nicht beipflichten, da ich Exemplare aus der Songharei und Sarepta sah, welche in der Blattform in ähnlichen Grenzen variirten, wie dies bei R. biformis und crispus in unserem Florengebiet beobachtet wer- den kann. Falls die eingeleiteten Culturversuche zeigen,
178
dass unser R. biformis Menyh. mehrjährig ist, so würde ich keinen Anstand nehmen, unsere Pflanzen mit dem weic alteren Namen R. stenophyllus Ledeb. zu belegen.”
Het is nu mijn ondervinding, dat de vroeger Rumex odontocarpus genoemde plant eenjarig, tweejarig en over- blijvend kan zijn, al naar de omstandigheden. Kleine exemplaren op schralen grond bloeien reeds eenige maanden na de kieming en leven alleen verder, wanneer de om- standigheden verbeteren. Beter gevoede planten bloeien dikwijls eerst in het tweede jaar, sterven soms daarna, maar kunnen ook overblijvend gekweekt worden. Hieruit zou, in verband met de opmerkingen van Rechinger, blijken, dat Rumex stenophylius hetzelfde was als Rumex odonto- carpus. Ik heb mijn bevindingen aan Rechinger ge- schreven en hij heeft mij geantwoord, dat hij het met mij eens “was, dat we in het vervolg van Rumex stenophylius moesten spreken.
§ 11. RUMEX ACUTUS (CRISPUS x OBTU- SIFOLIUS).
Rumex acutus is de eenige algemeene Rumex-bastaard, niet alleen bij ons, maar ook elders in Europa. Het is de eerste Rumex-bastaard die onder een binairen naam als soort beschrevenis, want de Rumex acutus van Linné (lit. 12, p. 335) gaat vergezeld van een korte beschrijving, die op geen andere Rumex slaan kan dan op den bastaard van Rumex crispus en obtusifolius. Het is de eerste Rumex- bastaard, die als bastaard herkend werd, namelijk door Wallroth in 1840 (zie bij Haussknecht, lit. 11). Het is de eenige Rumex-bastaard, dien Trelease opgeeft voor Amerika (lit. 17, p. 92 en 93). Daarom is hij niet minder belangwekkend. Integendeel, zijn algemeen voor- komen maakt het mogelijk, hem nauwkeurig te bestudeeren en daardoor een dieper inzicht te krijgen in de eigenaardig- heden der andere Rumex-bastaarden.
179
Rumex acutus is in Nederland zóó algemeen, dat het nauwelijks nut heeft, zijn vindplaatsen op te sommen. Hij komt bijna overal voor, waar Rumex crispus en obtusi- folius dooreen groeien; men vindt soms planten van dezen bastaard, waar één van de stamhouders in de allernaaste omgeving niet voorkomt, ja, een enkelen keer vindt men Rumex acutus op plaatsen, waar de stamouders geen van beiden voorkomen. Dit verschijnsel zou den beginner kunnen doen twijfelen of hij met een bastaard te doen had. Hoewel ook ik in de eerste jaren van mijn Rumex- onderzoek niet wilde gelooven, dat Rumex acutus een bastaard was, hebben mij talrijke andere feiten getoond, dat Rumex acufus wel degelijk de bastaard is van Rumex crispus en obtusifolius. Trouwens, sedert Wallroth tot dit besef kwam, heeft geen onderzoeker, voor zoover mij bekend is, Rumex acutus weer als goede soort willen erkennen. Ik kan in verband met het voorgaande niet nalaten hier te wijzen op het feit, dat onze landgenoot De Bruyn in 1852 onafhankelijk van andere onderzoekers tot de ontdekking kwam, dat verschillende Rumices, die hij had gevonden en die de eigenaardigheid hadden van intermediair te zijn tusschen twee soorten en tevens steriel waren, bastaarden moesten wezen (lit. 3, p. 270 en 278).
Behalve de groote onvruchtbaarheid, de overigens bijna volkomen middenstelling tusschen Rumex crispus en obtusi- folius en het bijna steeds te zamen voorkomen met deze soorten benevens de volkomen overeenstemming in gedrag met andere Rumex-bastaarden, zijn er nog twee andere, tot heden onbekende argumenten, die aantoonen, dat Rumex acutus een bastaard is.
In de eerste plaats was ik zoo gelukkig Rumex acutus twee maal te zien ontstaan hij uitzaaiing van Rumex crispus, die in de nabijheid van Rumex obtusifolius gegroeid was. Van de eerste kweekproef, waarbij ik één plant van Rumex acutus verkreeg, gaf ik reeds een kort verslag in
180
jaargang 1915 van dit tijdschrift (lit. 6, p. 106). In 1920 had ik echter een zaaisel van Rumex crispus van 25 planten, waarvan er 4 bleken af te wijken door veel breedere bladeren. Deze 4 planten hebben in 1921 gebloeid en bleken geheel overeen te stemmen met onze gewone Rumex acutus.
In de tweede plaats heb ik eenige malen vruchten van Rumex acutus uitgezaaid en in tegenstelling met De Bruyn (lit. 3, p. 278) enkele vruchten tot kieming gekregen. Telkens bleek de nakomelingschap te bestaan uit onderling ver- schillende, geheel of bijna geheel onvruchtbare, dikwijls ziekelijk uitziende planten. Op deze zaaiproeven hoop ik elders uitvoeriger terug te komen.
Rumex acutus is niet moeilijk te herkennen. Hij is bijna volkomen intermediair tusschen Rumex crispus en obtusifolius en verschilt daardoor zóó van de andere inlandsche Rumices, dat verwarring niet noodig is. Voor den beginner in dit geslacht is verwarring mogelijk met de volgende inlandsche soorten en bastaarden: Rumex stenophyllus(= Rumexodonto- carpus), Rumex balatonus (obtusifolius x Patientia), Rumex Sagorskii (crispus X sanguineus), Rumex Schulzei(crispus X conglomeratus), Ramex Wachteri (obtusifolius x steno- phyllus).
Van Rumex stenophyllus (= Rumex odontocarpus, zie pag. 176) is Rumex acutus gemakkelijk te onderscheiden door de onvruchtbaarheid en de veel breedere, meest duidelijk hartvormige wortelbladeren. Van Rumex Sagorskti (crispus X sanguineus) en Rumex Schulzei (crispus x conglomeratus) is Rumex acutus te onderscheiden door de veel breedere, meestal diep hartvormige wortelbladeren en de meestal grootere, sterk getande vruchtkleppen. (Zie ook lit. 9, § 5 en § 6): Voor de onderscheiding van Rumex balatonus (obtusifolius x Patientia) zie men § 12, voor de onderscheiding van Rumex Wachteri (obtusifolius x stenophyllus) zie men de oorspronkelijke beschrijving van dezen bastaard (lit. 9, pag. 261).
181
In twee opzichten schijnt Rumex acutus niet het midden te houden tusschen de twee stamsoorten, namelijk 1° door de meerdere hoogte en forschheid en 2° door de veel meer roode kleur.
Voor de meerdere hoogte en forschheid gaf ik reeds een verklaring bij Rumex maximus (lit. 9, § 3). Rumex acutus paart namelijk het breede, sterke wortelstelsel van
Rumex obtusifolius aan de slankheid van Rumex crispus.
Voor de meerdere roodheid wil ik een overeenkomstige verklaring geven. Rumex crispus heeft namelijk meer roode stengels en knobbels, Rumex obtusifolius daarentegen meer roode bloemdekken. In Rumex acutus schijnen beide roode kleuren te domineeren, hetgeen voor roode kleur in het algemeen een bekend verschijnsel is in de eerste generatie van een bastaard. Waar men een tweede generatie van Rumex acutus zou kunnen kweeken, zou dit kenmerk dan ook ongetwijfeld slechts bij een gedeelte der nakomeling- schap terugkeeren.
In tegenstelling met velen, die over dezen bastaard ge- schreven hebben, vind ik Rumex acutus niet veelvormiger dan andere Rumex-bastaarden. Wanneer men zorgt, geen andere bastaarden met Rumex acufus te verwarren en wanneer men zich rekenschap geeft van de standplaats- vormen en erfelijke variëteiten der stamsoorten, dan moet Rumex acutus ons toch even scherp gekenmerkt voorkomen, als de andere bastaarden van dit geslacht. Twee omstandig- heden kunnen evenwel het onderzoek van dezen bastaard be- moeilijken. In de eerste plaats onvoldoende kennis van de variabiliteit der stamsoorten, vooral van de zoo veelvormige Rumex obtusifolius. Het is begrijpelijk, dat een florist zich eerder aangetrokken gevoelt tot een nauwkeurige beschou- wing van Rumex acutus, die als soortsbastaard toch altijd eenige bijzondere aantrekkelijkheid bezit, dan tot de bestu-
182
deering van de zoo algemeene, dikwijls weinig aantrekkelijk uitziende Rumex obtusifolius. En toch moet een florist zich voor deze fout hoeden. Een inzicht in de vormen- rijkdom van een bastaard is onmogelijk zonder een nauw- keurige kennis van de variabiliteit der stamsoorten. Een tweede moeilijkheid bij het onderzoek van Rumex-bastaarden, niet het minst van Rumex acutus, is de zeer wisselende graad van onvruchtbaarheid der verschillende exemplaren. Deze zal ongetwijfeld ten deele afhangen van uitwendige omstandigheden, ten deele van inwendigen aanleg. Uit- wendige omstandigheden, die de vruchtbaarheid kunnen beïnvloeden zijn de weersgesteldheid tijdens den bloei en het al of niet aanwezig zijn van vruchtbare soorten (vooral de stamsoorten), in de naaste omgeving. Een bastaard, die slecht ontwikkeld stuifmeel heeft en niet geheel onontwik- kelde zaadknoppen, zal zeer gevoelig zijn voor de bestuiving met het goede stuifmeel van een der stamsoorten. Ook de onzichtbare, physiologische eigenschappen der planten zullen op de vruchtbaarheid van invloed zijn. Dit verklaart, hoe dikwijls verschillende planten van denzelfden bastaard op dezelfde standplaats in zeer ongelijke mate onvruchtbaar zijn. Door de verschillende onvruchtbaarheid zal op zijn beurt weer de vorm der best ontwikkelde bloemdekken beïnvloed worden. Hier tegenover moet de florist zijn ondervinding en inzicht stellen.
Laat ons met deze waarschuwingen voor oogen nagaan, wat omtrent de verschillende vormen van dezen bastaard reeds gezegd is.
De Rumex acutus van Linn é (lit. 12, pag. 335), beschreven met „floribus hermaphroditis; valvulis dentatis graniferis, foliis cordato-oblongis’, wordt tegenwoordig beschouwd als de bastaard van Rumex crispus en obfusifolius. Het is billijk dezen oudsten naam zoo ruim mogelijk op te vatten en dus alle bastaarden van Rumex crispus, sensu amplis- simo, en Rumex obtusifolius, sensu amplissimo, Rumex
183
acutus te noemen en dezen naam niet te beperken tot die vormen, die volkomen met de beschrijving van Linné overeenstemmen.
In 1822 beschreef Wallroth (lit. 18) een Rumex cristatus. Dit is zeer zeker een bastaard van Rumex crispus en obtusifolius, zooals Wallroth later zelf ook inzag. Moeten we deze plant nu als synoniem beschouwen met Rumex acutus of als een bijzonderen vorm van dezen bastaard? In het gebied, waar Wallroth zijn Rumices in het bijzonder leerde kennen, kwamen twee ondersoorten van Rumex obtusifolius scherp gescheiden voor: Rumex Friesii en Rumex silvester. Wallroth noemt Rumex Friesii steeds zonder meer Rumex obtusifolius en beschrijft Rumex silvester daarnaast als afzonderlijke soort. Uit de beschrijving van Rumex cristatus nu is ‘mijns inziens duidelijk op te maken, dat deze plant niets anders is dan de bastaard van Rumex crispus en Rumex obtusifolius Friesii, en dat Rumex silvester aan de vorming geen deel heeft.
In 1826 beschreven Mertens en Koch een Rumex pratensis, die alweer een bastaard is van Rumex crispus en obfusifolius. Ik heb de oorspronkelijke beschrijving van dezen Rumex niet gezien, maar uit de citaten, die ik ervan gelezen heb, lijkt het mij niet onwaarschijnlijk, dat deze beschrijving in het bijzonder goed past op den bastaard van Rumex crispus met Rumex obtusifolius Friesii. (Zie vooral lit. 4, pag. 54). Ook de exemplaren uit het herbarium van Koch, die zich bevinden in ‘s-Rijks Herbarium te Leiden, schijnen mij toe van Rumex Friesii en niet van Rumex silvester af te stammen.
De Bruyn onderscheidde (lit. 3, pag. 274-283) drie Rumices die hier besproken moeten worden: Rumex acutus, Rumex conspersus en Rumex laevigatus. Onder Rumex acutus Linné bracht hij alle exemplaren, die overeenkwamen met de beschrijving van de Rumex prafensis van Mertens en Koch, welke hij voor volkomen
184
synoniem hield met Rumex acutus. Hij kende deze plant van vele vindplaatsen en kwam geheel onafhankelijk van andere plantkundigen op de gedachte, dat hij met een bastaard te doen had. Hij zegt l.c. pag. 278: „Ook ten opzigte van R. pratensis moet ik doen opmerken, dat de vruchten steriel zijn, bij het droogen afvallen: van al degene, welke ik uitgezaaid heb, is er niet eene opgekomen, om welke reden ik den R. pratensis evenzeer voor eene hybride houd, en wel voortgebracht uit de bevruchting van R. obtusifolius door R. crispus.” Uit de opmerking van De Bruyn bij Rumex laevigatus blijkt, dat hij onder Rumex obtusifolius hier de ondersoort Rumex Friesii verstaat, en dus vertolkte De Bruyn den Rumex pratensis van Mertens en Koch als den bastaard van Rumex crispus en Rumex obtusifolius Friesii.
Ais Rumex conspersus Hartman determineerde De Bruyn exemplaren van denzelfden bastaard, die breeder van bloemdekken waren en die voldoende overeenkwamen met de beschrijving van Rumex conspersus bij Fries. Deze beschrijving is niet dezelfde als die van Hartman en zij is ook in de verschillende werken van Fries niet steeds gelijk. De Bruyn zegt lc.p. 279: „Deze Rumex houdt, als het ware, het midden tusschen R. crispus en R. Hippolapathum; doch verschilt volgens Fries meer van R. Hippolapathum dan van R. crispus en gelijkt zelfs bloeijende op R. obtusifolius; vruchtdragende zijn vele klepjes abortivae’’.
Men ziet, dat deze opgave van Fries verschilt van die van Hartman, welke luidt: „Rumice crispo et aquatico intermedius. Hartman was op weg om te ontdekken, dat hij te doen had met een bastaard van Rumex crispus en Rumex aquaticus, Fries daarentegen niet, en door zijn opmerkingen kwam De Bruyn op een dwaalspoor. De Bruyn vermeldt zelfs (l.c. p. 280) dat Fries Rumex conspersus voor synoniem houdt met Rumex confertus
msi. Nn
185
Willd.! De Bruyn=merkt ten slotte op; „Hij moet dezelfde stamouders hebben als R. pratensis en ontstaan zijn uit de fecondatie van R. crispus door R. obtusifolius”’. Eigenaardig is, dat De Bruyn, tegen, zijn gewoonte, fantaseerde, dat zijn Rumex pratensis en zijn Rumex conspersus reciproke bastaarden waren. Blijkens de exem- plaren uit het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging, die door De Bruyn als Rumex conspersus benoemd zijn, is de Rumex conspersus van De Bruyn niets anders is dan een breedbloemige vorm van Rumex acutus.
Als Rumex laevigatus Fries determineerde De Bruyn (l. ec, p. 280) planten, die eenigszins van zijn Rumex conspersus verschilden door „de vademlange hoogte en den vorm der uiterst gladde bladeren”. Opmerkelijk is, op welke onzinnige wijze De Bruyn kwam tot dezen naam, die eigenlijk in het geheel niet bestaat. Wij zagen reeds, dat Fries geen goed idee had van de Rumex conspersus van Hartman, Terwijl het in werkelijkheid de bastaard is van Rumex crispus en aquaticus, brachten de opmerkingen van Fries De Bruyn tot de conclusie, dat het een met Rumex prafensis naverwante vorm was. Fries merkte nu verder op, dat hij een aan Rumex conspersus verwanten vorm gevonden had, die „door de vademlange hoogte en den vorm der uiterst gladde bladeren het naast aan R. maximus komt’. Fries vermoedde, dat dit de Rumex conspersus van Areschoug was. Nu is ook dit laatste onjuist, want de Rumex conspersus van Areschoug is de bastaard van Rumex domesticus en obtusifolius en lijkt niet meer, doch minder dan Rumex conspersus op Rumex maximus. Fries had het plan deze plant onder den naam Rumex laevigatus te publiceeren, als hij ze beter had leeren kennen. Dit is, voor zoover ik weet, nooit gebeurd. Daar De Bruyn nu een plant kende, die op dezelfde wijze afweek van zijn Rumex conspersus als de Rumex laevigatus Fries van de Rumex
186
conspersus Fries, noemde hij deze planten maar vast Rumex laevigatus Fries. Verder moeten we in ‘t oog houden, dat De Bruyn deze Rumex laevigatus elders weer anders beschrijft. Hij zegt daar (l. c. pag. 282); ‚R. laevigatus onderscheidt zich van R. conspersus, aan welken hij het naast verwant is, behalve door eene geheel andere houding, inzonderheid door den vorm van den bladsteel, die bij R. conspersus ter zijde platgedrukt en aan de ondervlakte gekield is; verder door de gedaante der binnenste perigonaalslippen, die bij R. conspersus breed, hart- vormig, bij laevigatus driehoekig hartvormig zijn’. Ten- slotte merkt De Bruyn op: „Bij R. laevigatus zijn insgelijks de perigonia steriel, om welke reden ik ook dezen voor een hybride moet houden, en wel van R. sylvestris Wallroth en R. crispus’. Hoe De Bruyn tot deze veronderstelling komt, vertelt hij niet. Hadden we zekerheid, dat De Bruyn een goede voorstelling had van Rumex silvester en dat hij ook den bastaard van Rumex crispus en Rumex silvester goed wist te herkennen, dan zou den naam Rumex laevigatus misschien als synoniem beschouwd kunnen worden van Rumex confinis Hauss- knecht (zie pag. 189). In het herbarium der Neder- landsche Botanische Vereeniging ontbreken echter zoowel planten van Rumex silvester als van Rumex laevigatus uit het herbarium van De Bruyn en ofschoon ik wel geloof dat De Bruyn met den laatsten naam een vorm van Rumex acutus bedoelde, is niet meer uit te maken, wat hij precies voor Rumex laevigatus hield.
Ulit het voorgaande blijkt, dat de mededeelingen van De Bruyn geen middel aan de hand doen voor een indeeling van Rumex acutus.
De eerste werkelijke indeeling geeft Ascherson in 1864 in zijn Flora der Provinz Brandenburg. Hij verdeelt Rumex acutus in de vormen pratensis en Baueri. De laatste naam is nieuw. De oorspronkelijke beschrijving
187
van deze vormen heb ik niet gezien, maar in de Flora des Nordostdeutschen Flachlandes van Ascherson en Graebner (lit. 1, pag. 269) lezen we bij dezen bastaard:
„Kommt in 2 Formen vor: A) pratensis (R. p.). Un- tere B. spitz, Scheintrauben ununterbrochen; innere P.Abschnitte am Grunde mit Kurzen, dreieckig- pfriemenf: Zahnen. — B) Baueri, Untere B.stumpf, obere stumpflich; Scheintrauben nur oberwärts ununterbro- chen; innere P. abschnitte nur schwach gezäh- nelt, nur einer Schwielentragend. — Hierzu: I] subobtusi- folius (Marsson, Fl. NV. Pomm. Rüg. 400 [1869]). Untere B. langlich-eif.; P. b. gezähnt.
Deze indeeling is onbruikbaar. In de eerste plaats komen stompe en spitse wortelbladeren dikwijls bij dezelfde plant voor. In de tweede plaats gaan de kenmerken van den vorm van den bladtop, van de tanding der kleppen, van het aantal knobbels en van het meer of minder dichte der trossen in ‘t geheel niet samen.
Opmerkelijk is in dit verband het volgende:
Beck (lit. 16, p. 33) vertaalt de beschrijving van den vorm Baueri foutief en stelt hem bovendien synoniem met de var. subcrispus Marsson. Deze vertaling luidt: „Folia inferiora obtusa, superiora obtusiuscula. Verticilla supra modo remoti. Valvae immaturae modo notae vix denticulatae, una modo callifera’. Het woord remoti moet conferti zijn. Ascherson en Graebner hebben in hun Synopsis zich zeker door de beschrijvingen van Beck laten beinvloe- den, want de fout in de vertaling is in hun Synopsis over- gegaan en de beschrijving van Rumex pratensis is bovendien een onmogelijke geworden. We lezen er (lit. 2, pag. 743).
Einigermaassen verdnderlich:
A. pratensis. Untere Blätter spitz. Blüthenstände unun- terbrochen. Scheinquirle entfernt. Innere Perigonabschnitte am Grunde mit kurzen dreieckig-pfriemförmigen Zähnen.
B. Baueri. Untere Blätter stumpf, obere stumpflich.
188
Scheintrauben nur oberwärts unterbrochen. Innere Peri- gonabschnitte nur schwach gezähnelt, nur einer schwielen- tragend.
We zien dus, dat we tot goed begrip van deze vormen minstens tot de Flora des nordostdeutschen Flachlandes moeten teruggaan.
De vormen subobtusifolius en subcrispus van Marsson, 1869, Flora von Neuvorpommern, die Beck vermeldt, en waarvan de eerste ook vermeld wordt door Ascherson en Graebner (lit. 1, p. 269, lit. 2, p. 744) zijn mij niet nader bekend. De gelijkenis met de stamsoorten kan in geen geval een kenmerk zijn voor een natuurlijke indeeling van een bastaard. Het oordeel daaromtrent hangt te zeer af van het stadium van ontwikkeling, waarin zich de plant bevindt en van het oogenblikkelijk en persoonlijk inzicht van den beoordeelaar.
In 1877 heeft Simonkai in de Természettudományi Füzetek een Rumex pratensis bihariensis beschreven, die moet zijn Rumex crispo X supersilvestris. (Volgens A. en G. lit. 2, p. 744 en Beck lit. 16. p. 33). Ik heb dit tijdschrift niet gezien en ik moet erkennen, dat ik niet begrijp wat Simonkai met Rumex crispo X supersilvestris bedoelt. Misschien kunnen wij het vertolken, zooals Rechinger het doet. Hierop kom ik nog terug. Beck weet waar- schijnlijk ook niet, wat hij voorheeft, want hij somt deze Rumex bihariensis op als derden vorm van Rumex crispus x obtusifolius achter a) R. acutus en b) R. Baueri en merkt dan op: „cum R. bihariensi congruere videtur R. confinis Hausskn. in Mitt. Geogr. Ges. Thür. III. (1885), 77 (crispus X silvestris) (Vidi orig)’ etc.etc. Had Beck geweten, wat de Rumex bihariensis van Simonkai was, dan had hij zich over die congruentie met Rumex confinis wel duidelijker uitgelaten.
In 1885 geeft Haussknecht zijn bekende verhande- ling over de Rumex-bastaarden en vermeldt daarin Rumex
189
acutus L. als Rumex crispus X obtusifolius en Rumex confinis Haussknecht als Rumex crispus X silvestris. Uit deze tegenstelling en uit verdere opmerkingen blijkt duidelijk, dat hij onder Rumex obtusifolius verstaat Rumex obtusifolius Friesii en dus onder Rumex acutus niets anders dan Rumex crispus x obfusifolius Friesii.
Haussknecht splitst dus Rumex acutus, sensu ampli- simo, in tweeën: Rumex acutus sensu sfricto (crispus X obtusifolius Friesii) en Rumex confinis (crispus x obtu- sifolius silvester). Daar wij nu Rumex silvester en Friesii als ondersoorten van Rumex obtusifolius beschouwen, doet Haussknecht ons een indeeling van Rumex acutus aan de hand volgens de ondersoorten van Rumex ob- tusifolius. Verdere indeeling van dezen bastaard scheen Haussknecht onmogelijk toe. Hij zegt: „Die Mannig- faltigkeit der Formen, in welchen dieser weit verbreitete Bastard auftritt spottet jeder Beschreibung und würde es daher verlorene Mühe sein, dieselben näher erörtern zu wollen.”
Wij mogen dit natuurlijk niet als een aansporing be- schouwen, om de veelvormigheid van Rumex acutus niet nader te onderzoeken. Eerder mogen we het beschouwen als een typische uiting van Haussknecht, die, ofschoon uitnemend botanicus, zich weleens met een schoone zins- wending van een moeilijkheid afmaakte, als hij geen kans zag haar op te lossen. Zijn schildering van de veelvormig- heid van Rumex acutus is zeer zeker overdreven en geldt ten eenen male niet voor ons land. Wanneer we de moeilijkheden in acht nemen, waarop ik in op bladzijde 181 wees, dan zullen we ondervinden, dat vormen, die werkelijk dichter bij een der stamouders staan, hoogst zeldzaam zijn. De bastaard van Rumex silvester met Rumex crispus zal door de zwakkere tanding der kleppen dikwijls meer op Rumex crispus gelijken, dan de bastaard van Rumex Friesii met Rumex crispus, die tamelijk lange
Ned. Kruidk. Archief 1922. 13
190
tanden heeft, maar het zou toch geheel misplaatst zijn voor dezen de naam subobtusifolius, of voor genen den naam subcrispus te gebruiken. Slechts eénmaal vond ik een plant, die werkelijk in alle opzichten meer op Rumex obtusifolius geleek dan de gewone Rumex acutus en die ook duidelijk minder steriel was, maar toch voldoende steriel om te toonen, dat ik met een bastaard te doen had. Op deze plant en haar heterogene, steriele nakomeling- schap, die ik door uitzaaiing verkreeg, hoop ik elders terug te komen. Ik beschouw ze als een splitsingsproduct van Rumex acutus of eerder nog als een plant, die ont- staan is door bestuiving van Rumex acutus met Rumex obtusifolius. Het is de eenige door mij gevonden plant, die ik var. subobtusifolius zou kunnen noemen. Werkelijke subcrispus vond ik nog nooit. Haussknecht heeft ook Rumex stenophyllus onder Rumex acutus gerekend en er een fertiele crispus-achtige vorm in gezien.
In 1892 heeft Rechinger een bijdrage tot de indeeling van Rumex acufus gegeven (lit. 15, p. 7). Ofschoon hij Rumex silvester en Rumex Friesii als ondersoorten van Rumex obtusifolius beschouwt, onderscheidt hij scherp den bastaard van Rumex crispus met Rumex Friesii en dien van Rumex crispus mét Rumex silvester. De eerste heet bij hem Rumex pratensis, de laatste Rumex bihari- ensis. Reeds boven zei ik (bladzijde 188), dat ik niet kan uitmaken, of deze binaire benoemingen juist zijn, maar de autoriteit van Rechinger is voor mij natuurlijk van hooge waarde. Uit Beck en Ascherson en Graeber (lit. 16, p. 33 en lit. 2, p. 744) zou men opmaken dat Simonkai slechts gesproken heeft van een Rumex pratensis bihariensis en dan zou de naam Rumex confinis zeer zeker den voorrang verdienen.
Rechinger beschrijft verder nog een Rumex commu- tatus, een bastaard van Rumex lingulatus en Rumex obtusi- folius. ‘Hij zegt (lit. 15, p. 6):
191
R. commutatus m. (R. lingulatus x obtusifolius). Differt a R. pratensi M. et K., cui propter affinitatem parentum maxime similis est, valvis angustioribus, acutiusculis, unica solum granifera, duobus ecallosis. Tirol: im Pusterthal bei Niederdorf unter den Stammeltern. Da in einem sehr beträchtlichen Theile des Pusterthales, welcher einer ein- gehenden Untersuchung diesbeziiglich unterzogen wurde, der typische R. crispus nicht zu finden war, ist die Ab- stammung des R. commutatus zweifellos. Von R. pratensis M. et K. ist er wegen der Aehnlichkeit der Stammeltern schwer zu unterscheiden.”
Uit het bovenstaande blijkt duidelijk, dat Rechinger met Rumex commutatus bedoelt: Rumex crispus lingulatus x Rumex obtusifolius Friesii. Ramex commutatus valt dus onder Rumex acutus, sensu amplissimo.
Wanneer we na dit alles eens opsommen, wat voor de indeeling van Rumex acutus werkelijk van waarde is, dan zijn dat de drie ondersoortsbastaarden :
1. Rumex crispus X obtusifoluis Friesit,
2. Rumex crispus X obtusifolius silvester,
3. Rumex crispus lingulatus x obtusifolius Friesii, en de vraag is slechts, welke binaire namen we aan deze bastaarden moeten geven.
Rumex crispus lingulatus X obtusifolius Friesii moet natuurlijk heeten Rumex commutatus Rechinger.
Rumex crispus X obfusifolius silvester kan in ieder geval den naam krijgen van Rumex confinis Haussknecht, misschien beter dien van Rumex bihariensis Simonkai.
Rumex crispus X obtusifolius Friesii zou Rumex cristatus Wallroth genoemd kunnen worden, wanneer er niet reeds een oudere Rumex cristatus van De Candolle bestond. Waarschijnlijk mogen we hier den naam Rumex pratensis Mertens et Koch gebruiken,
Met de namen subcrispus en subobtusifolius zij men niet te kwistig. Men gebruike ze alleen voor overigens
192
ondetermineerbare vormen, die opvallend op een der stamsoorten gelijken en wel nakomelingen van den primairen bastaard zullen zijn.
De indeelingen van Beck (lit. 16) en de daarop bijna volkomen gelijkende in de Synopsis van Ascherson en Graebner zijn, zooals uit het bovenstaande blijkt, on- bruikbaar, daar ze zonder kritiek of met onjuiste kritiek zijn saamgesteld,
Ofschoon Rumex acutus algemeen is, is het toch wel wenschelijk aanteekening te houden van de bekende vind- plaatsen.
Daarom geef ik hier een opsomming van de door mij geziene herbariumplanten. Ik deel ze in 4 groepen in.
I. Rumex acutus confinis (crispus x obtusifolius silvester) Sleeuwijk, 1914, verzameld door Danser en Henrard, in herbarium Danser, nummer 2549.
Papendrecht, 1922, verzameld door Danser en Kloos, in herbarium Danser, nummer 4066, en in herbarium Kloos.
Oosterend (Terschelling), 1915, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 4064.
Bergen (Noord-Holland), 1922, Kloos en Wachter, in herbarium Kloos.
Il. Rumex acutus pratensis (crispus X obtusifolius Friesii).
Driebergen, 1913, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 910.
Rotterdam, 1911, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 325 en 326.
III. Rumex acutus, niet nader te determineeren.
Schiermonnikoog, 1860, verzameld door W. F. R. Suringar, in het herbarium van de Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Amsterdam, 1848, verzameld door Van de Sande
OS
Lacoste, Rombouts en Merkus Doornik, in het
herbarium van de Nederlandsche Botanische Vereeniging. Haarlem, 1837, verzameld door Molkenboer, in het
herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
‘s-Gravenhage, 1825, 1847, 1849, 1850, 1854, 1857, verzameld door De Bruyn, in herbarium der Nederland- sche Botanische Vereeniging.
Kralingsche Veer, 1903, verzameld door Jansen en Wachter in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging; 1910, 1911, verzameld door Danser, in herbarium Danser, de nummers 324 en 323.
Rotterdam, 1904, verzameld door Jansen en Wachter, in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging; 1907, verzameld door Jansen en Wachter, in herba- rium Danser, nummer 333; 1910, 1911, verzameld door Danser, in herbarium Danser, de nummers 330, 331, B25) 3215 322.
Reuver, 1912, verzameld door Danser, in herbarium Danser, de nummers 668 en 669.
Dordrecht, i840, verzameld door Van de Sande Lacoste, in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging. (Op het etiket staat: Rumex maximus. Daar Van de Sande Lacoste zoowel Rumex maximus als Rumex acutus goed kende, lijkt mij deze foute determinatie onmogelijk en het etiket moet dus bij ongeluk bij deze plant zijn komen te liggen. Daardoor verdwijnt ook de zekerheid omtrent deze plaats waar deze plant gevonden is.)
IV. Rumex acutus subobtusifolius.
Bussum, 1919, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 3253.
§ 12. RUMEX BALATONUS (OBTUSIFOLIUS x PATIENTIA).
In den vorigen jaargang van dit tijdschrift (lit. 8, pag. 173) besprak ik, hoe De Wever op verschillende plaatsen
Rumex balatonus Deweveri.
. Overrijpe pluim, waarvan de half ontwikkelde bloemdekken reeds zijn afge- vallen, zoodat hier en daar nog slechts de weinige geheel ontwikkelde bloem- dekken te zien zijn; op 3/g van de ware grootte.
. Wortelblad, op 3/3 van de ware grootte. „ Geheel ontwikkeld bloemdek, van voren gezien, op 15/4 van de ware grootte.
195
in Zuid-Limburg Rumex Patientia in het wild gevonden heeft (lit. 19, pag. 8). Op één van deze plaatsen, namelijk bij Berg-en-Terblijt, vond De Wever ook dicht in de nabijheid een bastaard, die gevormd zou kunnen zijn met de omstaande Rumex obtusifolius. Daar deze bastaard veel geleek op Rumex acutus, twijfelde De Wever aan de determinatie en nam de plant in zijn tuin. In 1921 kreeg ik van hem takken van deze plant en in 1922 ook drie wortelstukken, waarvan er zich twee spoedig tot forsche, bloeiende planten ontwikkelden. Ik heb daardoor kunnen constateeren, dat De Wever met zijn vermoeden gelijk had. De bastaard geleek veel op Rumex acutus, maar toch was duidelijk, dat we niet met een crispus-bastaard, maar met een Patientia-bastaard te doen hadden. De bladeren waren breeder dan bij Rumex acutus en niet gekroesd, doch hoogstens gegolfd. De bloemdekken waren grooter, ongeveer 8 (7 tot 9) mM. lang en breed en zeer diep hartvormig. Evenals de meeste planten van Rumex acutus was deze bastaard in hooge mate, doch niet geheel onvruchtbaar; hier en daar vormde zich in de pluimen een geheel ontwikkeld, vruchtdragend bloemdek. De weinige vruchten, die ik vond, waren dofbruin, zooals bij Rumex Patientia en niet kastanjebruin, zooals bij Rumex acutus. De invloed van Rumex obtusifolius was in dezelfde mate te zien als bij Rumex acutus. Zelfs was merkbaar, dat de Rumex obtusifolius tot de ondersoort Rumex Friesii behoord moet hebben, want de vruchtkleppen waren aan den voet zeer breed en met tamelijk lange tanden voorzien en alleen de voorste klep droeg een knobbel; de uitgebloeide pluimen waren rood aangeloopen. Dit is trouwens in verband met wat ik omtrent de verspreiding van Rumex Friesii en silvester gezegd heb (lit. 8, pag. 205 en 206) ook te verwachten. In welk jaar De Wever dezen bastaard ontdekt heeft, is mij niet nauwkeurig bekend. Bij een plant in het her- barium van Kloos staat: „ik kweek hem al vier jaar voort’’.
196
Reeds twee maal is er een bastaard van Rumex obtusifolius en Patientia onder een binairen naam beschreven. De eerste maal door Simonkai in 1877 als Rumex eru- bescens. (Zie bij Rechinger, lit. 15, pag. 6, bij Beck, lit. 16, pag. 36, en bij Ascherson en Graebner, lit. 2, pag. 746). Simonkai heeft met dezen naam echter uitdrukkelijk den bastaard bedoeld van Rumex Patientia met de ondersoort Rumex silvester. De tweede maal is er zoon bastaard beschreven door Borbás in 1900 en benoemd als Rumex balatonus. Het schijnt, dat Borbás zich er niet over uitgelaten heeft, welke ondersoort van Rumex obtusifolius deel had aan de vorming. Daarom meen ik de plant van De Wever wel Rumex balatonus, doch niet Rumex erubescens te mogen noemen.
Is mijn opvatting van deze nomenclatuurkwestie juist, dan-zou ik de volgende benoeming willen voorstellen.
Rumex Patientia x obtusifolius (sensu amplissimo) = Rumex balatonus Borbas.
1. Rumex Patientia x silvester = Rumex erubescens Simonkai. 2. Rumex Patientia x Friesii = Rumex Deweveri
(nomen novum). Zie ook de plaat op bladzijde 194.
§ 13. RUMEX ARESCHOUGII (CRISPUS x PA- LUSTER).
Dezen bastaard heb ik voor het eerst als inlandsch vermeld in jaargang 1915 van dit tijdschrift (lit. 6, pag. 114). Hij is opvallend van uiterlijk en behoort niet tot de zeld- zaamste Rumex-bastaarden in ons land, hetgeen wel blijkt uit de lijst van vindplaatsen aan het eind van deze para- graaf. Waar Rumex crispus en paluster in groote hoeveel- heid dooreen groeien is hij bijna steeds te vinden. Rumex Areschougii is goed intermediair tusschen de stamsoorten en gelijkt daardoor op geen van beide. Voor den beginner is verwarring mogelijk met slecht ontwikkelde exemplaren
197
van Rumex acutus, Steinii en callianthemus, voor den meer bedreven florist echter niet. Deze drie bastaarden hebben namelijk alle veel breedere, aan den voet hartvormige wortelbladeren, terwijl Rumex Areschougii steeds lancet- vormige wortelbladeren heeft. Moeilijker is de onderschei- ding van Rumex heteranthos en stenophylloides. Hierop : wil ik eerst terugkomen bij de behandeling van deze bastaarden in $ 14 en 15.
Rumex Areschougii is grover dan Rumex paluster, maar minder grof dan Rumex crispus. Hij is wijder vertakt dan ~ Rumex crispus en heeft kleinere bloemdekken en hooger bebladerde trossen dan deze soort. De trossen zijn namelijk minstens tot de helft, soms tot */; van hun lengte bebladerd. Alle bladeren zijn lancetvormig, de onderste breeder, de bovenste smaller. De onderste bladeren zijn duidelijk gekroesd, de hoogere minder. De vruchtkleppen zijn driehoekig, aan den top tamelijk spits, soms min of meer vijfhoekig, in het onderste deel steeds met meerdere tanden aan weerskanten. De tanden zijn zeer verschillend in lengte al naar gelang de ontwikkeling der bloemdekken. Daar Rumex Areschougii zeer weinig vruchtbaar is, laat men zich gemakkelijk misleiden door den vorm der half ont- wikkelde bloemdekken. Bij de geheel ontwikkelde bereiken de kleppen een lengte van 4 mM. en aan den voet een breedte van ongeveer 3 mM.; de tanden zijn gewoonlijk niet langer dan de halve breedte der kleppen. De knobbels zijn zeer dik.
Deze bastaard is het eerst vermeld uit Zweden door Areschoug in 1878, door Hjalmar Nilsson in 1887 en door Murbeck in 1899. (Zie voor deze opgaven lit. 13, p. 22, alwaar ook een uitmuntende beschrijving). Beck (lit. 16, p. 44) vermeldt dezen bastaard geheel ten onrechte als R. (conglomeratus X maritimus) X crispus, (zie hieromtrent lit. 14, pag. 205 en lit. 10, pag. 251), noemt hem Rumex Areschougii, voorziet hem van een be-
198
schrijving, die niets anders is dan een vertaling van die van Murbeck, en merkt niets op omtrent de hinderlijke gelijkenis met Rumex heteranthos en Rumex stenophylloides; hij zegt slechts: ,,Habitus R. crispi sed valvulis angustioribus conspicue dentatis plurimum sterilibus diversus.’ Afgebeeld is slechts een onvolkomen ontwikkeld bloemdek op Plaat 189, fig. 6. Verder vermeldt Beck onder dezelfde bastaard- formule ook Rumex uliginosus Gussone, die, zooals Murbeck heeft aangetoond (lit. 14, pag. 215) niets anders is dan Rumex paluster.
In de Synopsis van Ascherson en Graebner (lit. 2, pag. 763) vinden we niet veel anders dan een vertaling van de beschrijving en verdere opmerkingen van Beck.
Ik heb Rumex Areschougii gezien van de volgende vindplaatsen.
Midsland (Terschelling), 1886, in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Helpman (bij Groningen), verzamelddoorS. E.Stratingh, in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Franeker, 1919 en 1922, verzameld door Danser in herbarium Danser, de nummers 3270, 4143 en 4144.
Rotterdam, 1910, verzameld door Danser, in herbarium Danser, nummer 2738.
Amsterdam, 1850, verzameld door Van de Sande Lacoste, in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Amsterdam, 1915 en 1920, verzameld door Danser, in herbarium Danser, de nummers 2770, 2767, 2765, 2761, DIG2Z, DAO DT 64-2760, 4146:
Buiksloot, 1921, verzameld door Danser, in herbarium Danser, de nummers 4147, 4148, 4149.
Van verschillende der door mij verzamelde planten heb ik den wortel meegenomen en in mijn tuin geplant, teneinde de plant nauwkeuriger te kunnen determineeren
199
en beter materiaal te kunnen verzamelen voor mijn herbarium.
Uit den wortel van 3270 kweekte ik de nummers 4143 en 4144; uit nummer 2770 de nummers 2769 en 3269; uit 2767 de nummers 2768 en 3268; uit 2765 de nummers 2766 en 3267.
Eenigszins twijfelachtig, zeer waarschijnlijk Rumex Are- schougii, maar heel misschien Rumex heteranthos (zie $ 14) zijn de volgende planten.
_ Rotterdam, 1921, Jansen en Wachter, in herbarium Jansen en Wachter.
Rotterdam, 1919, Danser, in herbarium Danser, nummer 3301.
Tusschen Rotterdam en Schiedam, 1915, Danser, in herbarium Danser, de nummers 2745, 2746, 2748, Bier 2/715.
Schiedam, 1915, Danser en Henrard in herbarium Danser, de nummers 2738, 2740, 2742, 2771.
Schiedam, 1922, Wachter in herbarium Jansen en Wachter, nummer 20592.
Van verschillende der laatste door mij verzamelde planten heb ik eveneens den wortel meegenomen en den volgenden zomer tot een plant laten opgroeien, ten einde er van te verzamelen voor mijn herbarium.
Uit 3301 kweekte ik 4138; uit 2745 kweekte ik 3260 en 2744; uit 2746 kweekte ik 3261; uit 2748 kweekte ik Pied 3262, 3263; uit 2751 vkweekte ik 2750 en 3264;. uit 2742 kweekte ik 2741 en 3259.
§ 14. RUMEX HETERANTHOS (PALUSTER X STENOPHYLLUS).
In 1912 vond ik bij Rotterdam aan den Varkenoordschen dijk een aantal (ongeveer 7) planten van een vreemden Rumex-bastaard, dien ik toen niet kon determineeren. Van deze planten verzamelde ik talrijke takken voor mijn her-
200
barium (de nummers 676, 677, 678, 679, 680, 681) en ik nam de ondergrondsche deelen van 3 planten mee om ze verder te kweeken. In 1913 ontwikkelden zich hieruit flinke planten, die ik rustiger kon waarnemen en waarvan ik de wortelbladeren en betere takken kon verzamelen voor mijn herbarium (de nummers 917, 918, 919). Ook toen kon ik nog niets zeggen omtrent de stamsoorten. In i914 kwam ik het eerst op de gedachte, dat ik te doen zou kunnen hebben met bastaarden van Rumex stenophyllus, welke soort ik in 1913 voor het eerst had leeren kennen. Als tweede stamsoort vermoedde ik Rumex maritimus en, daar mijn planten treffend overeenkwamen met de exem- plaren van Rumex stenophylloides (maritimus X stenophyllus) uit ‘s-Rijks Herbarium, gaf ik dezen bastaard als inlandsch op in jaargang 1914 en 1915 van dit tijdschrift (lit. 5, pag: 59 en lit. 6, pag. 109).
In 1915 ontdekte ik tusschen Rotterdam en Schiedam een stuk grond, waar zeer veel exemplaren van Rumex stenophyllus bijeen groeiden en daaromheen talrijke bastaard- planten, die evenals de hiervóór genoemde door hun eigenschappen sterk deden denken aan Rumex stenophyllus en maritimus en die ik daarom weer voor Rumex sfeno- phylloides hield. In de omgeving van deze bastaardplanten groeide evenwel niet alleen Rumex maritimus, maar ook Rumex paluster en Rumex crispus, en ontdekte ik ook niet weinige planten van Rumex Areschougii, den bastaard van Rumex crispus en paluster, welken ik dien zomer had leeren kennen van verschillende vindplaatsen (zie $ 13). Mijn vreugde over deze vondsten deed mij vergeten, dat ik ook moest letten op twee andere bastaarden, namelijk dien van Rumex crispus met Rumex maritimus (Rumex fallacinus Hausknecht) en dien van Rumex stenophyllus met Rumex paluster (Rumex heteranthos Borbás). Dit bedacht ik eerst in den daarop volgenden winter, bij het herzien van de gedroogde planten en ik liet mij hierover
201
reeds kort uit op de floristen-vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging, die in de daarop volgende kerst- vacantie plaats had (lit. 6, pag. 115).
Ik ben sedert niet meer in de gelegenheid geweest planten van Rumex heteranthos of stenophylloides tusschen de stamsoorten te zien groeien en ik heb me dus verder moeten verlaten op een nauwkeuriger bestudeering van mijn tamelijk talrijke herbariumplanten. Het volgende is mij toen gebleken.
De _ stenophyllus-achtige bastaardplanten, die ik in de omgeving van bovengenoemde talrijke stenophyllus-planten vond tusschen Rotterdam en Schiedam, behooren waar- schijnlijk tot twee verschillende bastaarden. Sommige planten zijn namelijk tengerder en hebben kleinere, smallere bloem- dekken met langere tanden en naar het einde slappe trossen. Al deze kenmerken wijzen erop, dat deze planten behooren tot Rumex stenophylloides, den bastaard van Rumex steno- phyllus met Rumex maritimus. Andere planten zijn daaren- tegen minder tenger en hebben breedere bloemdekken met kortere tanden en tot den top toe stijve trossen. Dit moeten planten zijn van Rumex heteranthos, den bastaard van Rumex stenophyllus en Rumex paluster. Tegen deze veronderstelling kan ik zelf geen enkel bezwaar inbrengen. De verschillen tusschen genoemde twee bastaarden zijn geheel analoog met die tusschen Rumex Steinii en Rumex callianthemus (lit. 7, pag. 244). Vergelijk ik nu de eerste in deze paragraaf genoemde planten, die ik in 1912 aan den Varkenoordschen dijk vond, met de planten van 1915, dan blijkt, dat de planten van 1912 niets anders kunnen zijn Rumex heteranthos, en zeker niet Rumex stenophylloides.
Er doet zich echter nog een andere moeilijkheid voor, namelijk de treffende gelijkenis tusschen Rumex heteranthos en Rumex Areschougii. En geen wonder! Rumex steno- phyllus verschilt kennelijk van Rumex crispus door de dui- delijke, eigenaardige tanden aan de vruchtkleppen, maar
202
overigens zeer weinig, Er is ook eenig verschil in de gekroesdheid der bladeren, in den habitus en in de kleuren der geheele plant: Rumex stenophyllus is namelijk slapper, kleinere planten hebben een smallere, groote planten een lossere pluim. De kleur is zelden roodachtig, vaak eenigszins bruingeel; de bladeren zijn minder kroes. Ver- gelijkt men nu de ongetwijfeld echte planten van Rumex Areschougii (van plaatsen waar geen Rumex stenophyllus gegroeid kan hebben) met ongetwijfeld echte planten van Rumex heteranthos (uit de naaste omgeving van een groote hoeveelheid Rumex stenophyllus), dan komen overeenkom- stige verschillen zwak voor den dag. Ook Rumex heteranthos is tengerder, heeft lossere bloeiwijzen, heeft langere tanden, een bruinere tint en minder gekroesde bladeren dan Rumex Areschougii en de tanden hebben iets meer van die van Rumex stenophyllas. Meetbare verschillen kan ik echter niet opgeven. In de vruchtkleppen van echte planten van Rumex Areschougü treedt bovendien zeer duidelijk een gelijkenis - op met Rumex stenophyllus.
We zien dus duidelijk, dat hier dezelfde moeilijkheden optreden als bij de onderscheiding van Rumex Wachteri en Rumex acutus (lit. 9, pag. 260) en van Rumex Niesslii en Rumex Schulzei (§ 10). Ik kan dus niet beter doen dan Rumex heteranthos en zijn dubbelgangers in de opmerkzame waarneming van mijn medefloristen aanbevelen.
Als vindplaatsen van ongetwijfeld goede planten van Rumex heferanthos kan ik opgeven:
Tusschen Rotterdam en IJselmonde, 1912, Danser in herbarium Danser, de nummers 676, 677, 678, 679, 680, en 681 (waaruit ik kweekte de nummers 917, 918 en 919, zie boven).
Tusschen Rotterdam en Schiedam, 1915, Danser in herbarium Danser, de nummers 2756, 2773, 2789.
Uit den wortel van 2756 kweekte ik de nummers 3303, 3304 en 3305, uit den wortel van 2773 kweekte ik 3306.
203
Van de laatste vindplaats heb ik ook twijfelachtige planten, die misschien Rumex Areschougii zijn, namelijk de nummers 2754, 2755 en 2758. Zie ook het einde van § 13.
Ten slotte eenige opmerkingen omtrent de nomenclatuur.
Deze bastaard schijnt slechts éénmaal van een binairen naam voorzien te zijn en wel als Rumex heteranthos door Borbás in 1878. Evenwel schijnt Borbás er ook eerst een bastaard van Rumex crispus en paluster in gezien te hebben en als zoodanig vinden we Rumex heteranthos
ook opgegeven bij Haussknecht (lit. 11). Later schijnt
Borbás zelf bemerkt te hebben, dat zijn interpretatie niet juist was en dat zijn Rumex heteranthos een bastaard was van Rumex paluster en stenophyllus. Zie verder de lite- ratuuropgaven bij Beck (lit. 16, pag. 46)en Ascherson en Graebner (lit. 2, pag. 762). Beck vermeldt niets over de moeilijkheid van de onderscheiding van dezen bast- aarden Rumex Areschougii. Ascherson en Graebner evenmin.
In ’s-Rijks Herbarium ligt een authentiek exemplaar van Borbás onder nummer 908. 175— 279: Hungaria orientalis, in paludosis exsiccatis prope pagum Vésztö, 20, VIII, 1894. Het is een niet groote tak met goed ontwikkelde bloem- dekken, die geen aanleiding geeft om aan mijn deter- minaties te twijfelen, maar die mij ook bovengenoemde moeilijkheden niet helpt oplossen.
Over het gebruik van den naam Rumex stenophyllus in plaats van Rumex odontocarpus zie men pag. 176.
§ 15. RUMEX STENOPHYLLOIDES (MARITL MUS X STENOPHYLLUS).
Na wat ik in de vorige paragraaf gezegd heb, behoef ik over Rumex stenophylloides niet veel meer op te merken. De vruchtkleppen zijn tot 4 mM. lang en aan den voet tot 3 mM. breed, de tanden tot 3 mM. lang,
204
de stelen der volkomen ontwikkelde bloemdekken zijn meestal duidelijk langer dan de kleppen. Bij Rumex heteranthos en Rumex Areschougii daarentegen zijn de kleppen ongeveer 4'/, mM. lang en ongeveer 3!/, mM. breed, de tanden tot 2'/, mM. lang, de stelen der geheel ontwikkelde bloemdekken ongeveer even lang als de kleppen. De moeilijkheid der onderscheiding wordt zeer vergroot door de minder ontwikkelde bloemdekken in allerlei stadiën van ontwikkeling, want deze vertoonen geheel andere verhoudingen en leiden onze aandacht van de weinige geheel ontwikkelde af. Rumex stenophylloides heeft tengere, naar den top slappe takken, Rumex heferanthos en Rumex Areschougii daarentegen minder tengere, tot den top stijve takken. Hoe Rumex fallacinus, de bastaard van Rumex crispus en Rumex maritimus zich van genoemde 3 bastaarden onderscheidt, is mij niet bekend.
Zeker lijken mij de volgende vondsten.
Tusschen Rotterdam en Schiedam, 1915, Danser, in herbarium Danser, de nummers 2790, 2792, 3308, 3313.
Nummer 2787 van dezelfde vindplaats kan naar mijn inzicht evengoed Rumex heteranthos als Rumex steno- phylloides zijn.
Nummer 3302, door mij in 1919 gevonden bij Rotterdam, stond niet in de omgeving van Rumex stenophyllus en is rood aangeloopen; het zou dus wel Rumex fallacinus Haussknecht (crispus X maritimus, lit. 11) kunnen zijn.
Uit den wortel van nummer 2792 kweekte ik een plant, waarvan ik nummer 3307 verzamelde. Uit den wortel van 3308 kweekte ik planten, waarvan ik de nummers 3309, 3310, 3311 en 3312 verzamelde.
In ’s-Rijks Herbarium te Leiden liggen authentieke exemplaren van Rumex stenophylloides onder nummer 908, 174—1314. Op het etiket staat: Rumex stenophylloides (biformis X paluster) Simkovics in Term. fiiz. p. 238 (1877) Hungaria orientalis. In stagnis cum R. palustri et R.
205
biformi ad oppidum Arad, solo arenoso; 180—200 mt. s. m. Simkovics.
De naam Simkovics wordt soms gebruikt in plaats van Simonkai.
Rechinger schreef mij hieromtrent dato 2 Juni 1923: „Der Name Simonkai ist ein ungarischer. Bis cca 1883 hat derselbe Autor Simkovics geheissen; er änderte seinen urspriinglich kroatischen Namen in einen unga- rischen um’.
Tenslotte wil ik verwijzen naar de verhandeling van Fritsch (lit. 10), waarin hij zich krachtig verzet tegen de lichtvaardige onderscheiding van tripelbastaarden, vooral door Beck, en waarin hij aantoont, dat Rumex Heimerlii Beck (= Rumex crispus X maritimus x obfusifolius) niets anders is dan Rumex stenophylloides Simonkai (= Rumex maritimus X stenophyllus).
Over het gebruik van den naam Rumex stenophyllus in plaats van Rumex odontocarpus zie men bladzijde 176.
§ 16. RUMEX WIRTGENI (CONGLOMERATUS x PALUSTER).
Rumex Wirtgeni (conglomeratus x paluster), Rumex limosus (conglomeratus X maritimus) en Rumex Henrardi (paluster X maritimus) behooren tot de kleinbloemige bastaarden. Hun volledig ontwikkelde bloemdekken zijn hoogstens 3 mM. lang en duidelijk getand. Daardoor is verwarring met andere bastaarden onmogelijk. Onderling gelijken ze evenwel veel op elkaar. Rumex Wirtgeni en Rumex limosus hebben als conglomeratus-bastaarden breedere bladeren en kortere bloemdektanden dan Rumex Henrardi en bovendien niet geheel tot den top bebladerde takken. Rumex Wirfgeni onderscheidt zich van Rumex limosus door de veel stijvere takken, de grootere, ongeveer 3 mM. lange vruchtkleppen en de kortere tanden, die ongeveer zoo lang zijn als de halve breedte van de klep.
Nederl. Kruidk. Archief 1922. 14
206
De zeldzaamheid van Rumex Wirtgeni wordt wel mede veroorzaakt door het feit, dat de stamsoorten niet vaak in groote hoeveelheden bijeengroeien.
De nomenclatuur van dezen bastaard geeft geen moeilijk- heden. Hij is in 1909 van bovenstaanden naam voorzien door Beck, evenwel ten onrechte, tezamen met Rumex paluster en Rumex limosus (= Knafii), vermeld onder de formule Rumex conglomeratus X maritimus. Uit de syno- niemen blijkt evenwel ondubbelzinnig, dat de bastaard van Rumex conglomeratus met Rumex paluster bedoeld is.
Ik heb dezen bastaard reeds als inlandsch vermeld in jaargang 1914 van dit tijdschrift, echter ten onrechte als den bastaard van Rumex conglomeratus en maritimus (lit. 5, pag. 59); in jaargang 1915 (lit. 6, pag. 107) heb ik deze fout verbeterd.
Als zeker kan ik de volgende vindplaatsen opgeven.
Dordrecht, 1848, Van Hoven, in het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Tusschen Rotterdam en IJselmonde, 1910, Danser, in herbarium Danser, nummer 415; «1912, Danser, in: herbarium Danser, nummer 691.
Tusschen Rotterdam en Schiedam, 1915, Danser, in herbarium Danser, nummer 4163.
Uit den wortel van nummer 691 heb ik in 1913 een flinke plant gekweekt en daarvan de stengels en wortel- bladeren verzameld die liggen onder de nummers 921 en 922.
§ 17. RUMEX LIMOSUS (CONGLOMERATUS X MARITIMUS).
In de eerste plaats iets over de nomenclatuur van dezen bastaard. Menigeen zal het verwonderen, dat ik den naam Rumex limosus hier gebruik als ouder synoniem van Rumex Knafti, den waren bastaard van Rumex conglomeratus en maritimus, en niet als synoniem van Rumex paluster, een algemeene inlandsche soort. De zekerheid hieromtrent
207
danken we aan Murbeck. Murbeck toonde aan (lit. 14, pag. 201-215). dat van den beginne af de Rumex limosus van Thuillier (1799) en de Rumex paluster van Smith (1800) voor synoniem gehouden zijn en tezamen dan weer als goede soort, dan weer als bastaard van Rumex conglomeratus en maritimus beschouwd zijn. Hij toonde verder aan, dat we Rumex limosus en Rumex paluster goed moeten onderscheiden, want dat Rumex paluster zeer zeker een goede soort is, Rumex limosus daarentegen zeer “waarschijnlijk een ouder synoniem van Rumex Knafii Celakovsky. Murbeck zegt onder meer (I. c. pag. 217 en 218): „Zu bemerken ist, dass die im Herb. Delessert aufbewahrten Exemplare, die Thuillier’s eigenem Herbar angehört haben und die Originale seines in der „Flore des environs de Paris’ (1799) beschriebenen R. limosus dar- stellen sollten, den hier in Rede stehenden Bastard repräsentieren. Wie schon oben bemerkt, hat man bisher allgemein R. limosus Thuill. und R. palustris Sm. als Synonyme betrachtet, und ich muss es auch hier nicht unwahrscheinlich halten, dass Thuillier unter R. limosus die erwähnte, reine Art mit einbegriffen hat, besonders da diese tatsächlich wenigstens an dem einen seiner beiden Fundorte, nämlich bei Charenton, vorkommt. Da es sich jedoch herausgesteilt hat, das Thuillier’s eigene Exemplare dieser nicht angehören, kann es offenbar nicht richtig sein, den sonst auf Grund der Priorität berechtigten Namen R. limosus fiir dieselbe zu benutzen. Am besten erscheint es mir, diesen Namen ganz bei Seite zu lassen’.
Murbeck is dus zeer voorzichtig en wenscht den naam Rumex limosus in het geheel niet te gebruiken. Dit is voor Murbeck gemakkelijk, daar hij de Rumex-bastaarden niet met binaire namen noemt. Wie dit echter wel doet, is na de inlichtingen, die Murbeck geeft, wel verplicht den naam Rumex limosus als ouder synoniem van Rumex Knafii te beschouwen en dus ook te gebruiken.
208
In ’s-Rijks Herbarium te Leiden liggen planten van Rumex limosus Thuillier uit het herbarium van Persoon, die niets anders zijn dan de bastaard van Rumex conglo- meratus en maritimus. Op één van de etiketten staat als vindplaats: ,,Parisiis’’. Daar de beide etiketten slechts ten deele van de hand van Persoon, tendeele van een andere hand zijn, acht ik het niet onmogelijk dat deze planten van Persoon afkomstig waren van Thuillier.
Rumex limosus gelijkt veel op Rumex Wirtgeni en is ervan te onderscheiden door de tengerder takken, de meer aaneengesloten trossen, die langen tijd doorgroeien en ten- slotte in het bovenste deel rechtop staan en naar den top slap zijn, en door de kleinere bloemdekken, waarvan de geheel ontwikkelde tot 2'/, mM. lang zijn.
Rumex limosus schijnt nog zeldzamer dan Rumex Wirt- geni. De stamsoorten komen zelden samen in groote hoe- veelheid voor.
Ik vermeldde dezen bastaard reeds als inlandsch in jaargang 1914 van dit tijdschrift (lit. 5, pag. 59), evenwel ten onrechte als bastaard van Rumex maritimus en sangui neus. Ik verbeterde deze fout in jaargang 1915 (lit. 6, pag. 107).
De vindplaatsen die ik als zeker kan opgeven zijn de volgende.
Tusschen Rotterdam en IJselmonde, 1910, Danser, in herbarium Danser, nummer 416; 1911, Danser, in her- barium Danser, nummer 417.
Tusschen Rotterdam en Schiedam, 1915, Danser in herbarium Danser, de nummers 4164, 2778 en 2779.
Rotterdam (bij Delfshaven), 1919, Danser, in herbarium Danser, nummer 3290.
Schiedam, 1922, Wachter, in herbarium Jansen en Wachter, nummer 20716.
Uit den wortel van nummer 2779 kweekte ik in 1916 een plant, waarvan ik de takken verzamelde, die liggen onder nummer 3189,
209
VERZOEK.
Zooals de lezer heeft kunnen opmerken, zijn de opgaven
van de vindplaatsen in deze mededeeling verre van vol- ledig. Het is mijn plan in den volgenden jaargang van dit tijdschrift het derde en laatste deel der Nederlandsche Rumex-bastaarden te geven, benevens aanvullingen en ver- beteringen over het eerste en tweede deel. Daarom ver-
‘zoek ik een ieder dringend alle niet vermelde herbarium-
exemplaren van Rumex-bastaarden zoo spoedig mogelijk, in ieder geval vóór 31 Januari 1924, aan onderstaand adres te willen opzenden.
10.
Amsterdam, Hortus Botanicus. B. H. DANSER.
Door mij geraadpleegde, tevens geciteerde literatuur.
Ascherson, P., und P. Graebner, Flora des nordostdeutschen Flachlandes (1898—99).
, Synopsis der mitteleuropäischen Flora, Vierter Band (1908-13). Bruyn, A. J. de, Bijdrage over het geslacht Rumex. Nederlandsch Kruidkundig Archief, Serie I, deel 3, pag. 262 (1855).
Candolle, A. de, Prodromus systematis universalis regni vegetabilis, pars XIV (1856—57).
Danser, B. H., Mededeeling op de vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging van 6 April 1915. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1914, pag. 57 (1915).
, Mededeeling op de vergadering der Nederlandsch Botanische Vereeniging van 30 December 1915. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1915, pag. 103 (1916).
, Bijdrage tot de kennis van eenige Polygonaceae. Nederlandsch Kruidkundig Archief, jaargang 1920, pag. 208 (1921).
, Bijdrage tot de kennis der Nederlandsche Rumices. Neder- landsch Kruidkundig Archief, jaargang 1921, pag. 167 (1922).
, De Nederlandsche Rumex-bastaarden (Eerste deel). Neder- landsch Kruidkundig Archief, jaargang 1921, pag. 229 (1922). Fritsch. K., Floristische Notizen VIIL Uber Rumex Heimerlii Beck und einige andere angebliche Tripelbastarde aus der Gattung Rumex. Separatabdruck aus der „Österreichischen botanischen Zeitschrift”, Jahrg. 1918, Nr. 8/9, pag. 249—252.
We
1%
18:
14,
5
16,
We
20.
210
Haussknecht, C., Beitrag zur Kenntniss der einheimischen Rumices. Mittheilungen der geografischen Gesellschaft (für Thüringen) zu Jena, III (1885). 3
Linnaeus, C.; Species plantarum, tom. J, Ed. I (1753). Murbeck, S., Die nordeuropäischen Formen der Gattung Rumex. Botaniska Notiser 1899. :
, Zur Kenntniss der Gattung Rumex, Botaniska Notiser 1913. Rechinger, Karl, Betrag zur Kenntniss der Gattung Rumex. (Separat-Abdruck aus der ,,Oesterr. botan. Zeitschrift’. Jahrg. 1891, Nr. 12 und Jahrg. 1892, Nr. 1 und 2).
Reichenbach L., und H. G. Reichenbach fil, Icones Florae Germanicae et Helveticae etc. Vol. XXIV, auctoreG. equite Beck de Mannagetta et Lerchenau (1909).
Trelease, W. A revision of the American species of Rumex occur- ring north of Mexico. Third annual report of the Missouri Botanical Garden, pag. 74 (1892).
. Wallroth. F. G., Schedulae criticae (1822).
Wever, A. de, Lijst van wildgroeiende planten in Zuid-Limburg, IV. Jaarboek 1914 van het Natuurhistorisch Genootschap in Lim- burg, pag. 1.
Wildt, Albin, Über Rumex-Bastarde in Mähren. Österreichische Botanische Zeitschrift, LIV. Jahrgang, pag. 379 (1904).
REGISTER. 9
Ajuga reptans roseiflora...... 94 Alectorolophus fallax W.et G. 85 Orel bede mie aan 86 — major hirsuta All......... 86 — minor W. et G.......... 85 Amsinckia lycopsidioides.. V5 Anagallis arveasis phoenicea.. 70 Anchusa arvensis L.......... 74 — arv. rosea v. Soest.. 74 italica IRELZ si drei) aeseveres’s © sie HS == GliliteEl iy GEO Et Antirrhinum Orontium L..... 80 Ballota foetida nigra......... 92 toen ni, alba Win... 92 Borago officinalis L.......... 74 Brunella vulgaris L.......... 94 — vul, albiflora Tin ........ 94 — vul. bicolor v. Soest..... 94 — vul. roseiflora v. Soest .. 94 Calamintha Acinos Clairv.... 90 Calluna vulgaris glabra...... 68 — vul. gl. albiflora Hort..... 68 Ceterach officinarum Willd... 42 Chenopodium album L....... 155 — album X Berlandieri...... NB
1)
lijst der Excursie om Goes.
Chenopodium aristata L...... == lig WAG TFET ooo soodoead AVI MUL CAR Botryse lin iid tetten ficifolium bohemicum...... foctidum™s Schrader Schraderianum Schult..... subcuneatum Murr........ Virginie am Ne Chlora serotina Koch...
Clinopodium vulgare L....... Convolvulus arvensis L....... septum Nee see Cryptanthe leiocarpa Greene. Cuscuta Epithymum Murray. = europaea le. neren os erie Cynoglossum officinale L..... Cystopteris fragilis Bernh.....
Datura Stramonium L........ Na tialatalin we teer cisions Digitalis purpurea L......... Dracocephalus thymiflorus L..
Echiuma vulgare Ie. «oe [Evite “Welrallibe Weng cooconcc0s — Tei ellotilone. coc acennucse
Synoniemen zijn cursief, nieuwe vormen vet gedrukt.
In dit register zijn niet opgenomen de planten uit de alphabetische
Blz. Erithrichium leiocarpum ...... 160 Erythraea Centaurium Pers... 72 Euphrasia nemorosa Pers..... 86 ni Odontitisumriaae cee oie 86 Festuca capillata Lamk....... 167 === VOW ema lorie ene 166 — Ov. eu-ovina Idack.>.. -.5. 167 — eu-ov. capillata Hack..... 167 — eu-ov. duriuscula Koch.... 169
GEO
genuina Hack.. 169, 170
— eu-ov. glauca Hack....... 170 — eu-ov. hispidispicula R. Lit. 168 == Giron, Spic lan 168 — eu-ov. longearistata Hack.. 169 — eu-ov. psammophila Hack. 170 — eu-ov. fenuifolia Duby.... 167 — eu-ov. trachyphylla Hack.. 169 — eu-ov. villosa Schrad..... 169 — eu-ov. vulgaris Koch..... 168 SH TAMRAC bio os Gusta aps scion. 171 — ru. dumetorum Hack...... 171 — ru. du. glabrata Lebel .... 173 == ii, Cite Ise ssoaoe 171 — Gino, enen Jes 550000 WZ — eu-rub. arenaria Osb...... WZ. — eu-rub. barbata Hack..... 171 me eu-rub,emerea IC... 172 — eu-rub. commutata Gaud.. 173 —— eu-nub.efallax lacks ose 173 — eu-rub. genuina Hack..... 171 — eu-rub. glaucescens Hack.. 171 — eu-rub. grandiflora Hack.. 171 — eu-rub. juncea Hack...... 173
— eu-rub. — eu-rub.
lanuginosa M. et K. 172 megastachya Goud. 171
— eu-rub. nemoralis Anderss. 171 — eu-rub. planifolia Hack.... 173 — eu-rub. pl. bracteata...... 173 —— Cl Tub avivipatann sie ence 7S — eu-rub. vulgaris Gaud..... 171
Braxinussexcelsions leer 1D)
Galeobdolon luteum montanum 91
Galeopsis dubia Leers........ 91 — Ladanum ang. Kerneri.... 91 — speciosa Mill............. 91 -——ilketralnit anveasisia tents stele 91 — iene Gihyeseehe 55 an etary seul Gentiana Pneumonanthe L.... 72 Geum aleppicum Jacq......... 154 — intermedium M. B........ 154 == iloon ade osd soc 155 Glechoma hederacea gynodioica 90 —hedslilacinan svn 90 —= shed! rosea. ant As ee ee 90 Gilia achilleaefolia Benth..... 73 Hottonia palustris L......... 71 Hyoscyamus niger agrestis... 78 — nig. biennis Neilr......... 78 ISOËtes.a Arano Meester er Mane AD Juncus effusus pauciflorus... . 149 Krynitzkia leiocarpa.........- 160 Lamium album L......... eee Oil = -amplexieatle) Wi yas aes er 90 — dissectum With.......... 90 — maculatum nemorale.... . 90 — mac. rugosum Briq....... 90 —— purpureum ly. eee sees 90 Lappula echinata Gilib .... . 73 — Myosotis Moench........ 73 — patula Asch...... EEEN 13 Leonurus Cardiaca L.. ..... 93 Cardeglaber Ane 93 — Card. villosa Desf........ 93 Bigustrum vulgare EZ
Limnanthemum nymphaeoides. 72
Blz. Limosella aquatica L......... 81 Linaria arvensis Desf........ 81 —- Cymbalaria Mill.......... 80 == Teor [DES ine oe pein 81 Smvmligaris, Ms sate 81 Lithospermum arvense L...... 76 Lycium halimifolium Mill..... 77 Lycopus europaeus glabrescens 88 — eur. UISENEENG de doa veder 88 Lysimachia nemorum L....... 70 == Nummalaria L........ 70 — wils, Gons osona dende 70 — vulg. quadriphylla Mart... 70 — vulg. triphylla Mart...... 70 Marrubium vulgare L........ 92 Mafricaria discoidea D. C.... 164 — suaveolens Buch.......... 164 Melampyrum arvense L...... 85 pratense Warre ele ee che oel 85 Mentha aquatica 1... 87 — aqu. paradoxa Briq....... 87 — arvensis obtusifolia....... 88 == Geant SN ENE 87 — longifolia Huds... ....... 87 — longifolia X rotundifolia.. 87 — nemorosa Willd.......... 87 — rotundifolia Huds......... 87 — ie DEE ER 88 — silvestris vulgaris Koch.... 87 — spicata cordato-ovata..... 87 — tomentosa d'Urv.......... 87 == ELT Ey 1S 15 Ree rheko eackeera 87 mamenicilata Le. eeen 88 villosanHadsi tt een 87 == VON ERE ENEN 87 Menyanthes trifoliata......... 72 Mimulus Langsdorffii Don.... 81 == OTE A reie a orate 81 a euoOschatus Doug... 55. 81 Monotropa Hypopitys hirsuta. 69
Myosotis alpestris Hort...... arenaria Schrad.......... caespitosa Schultz...... rake hispidanSchlalk nennen intermedia Lk
eee see eee se
lut. vers. multicaulis Cop.. palustris aquatica Cop.... pal. pal, genuina Asch.. palsivalgansi Cops mn pyrenaica Pourr.......... silvaticasbloffmimn nnn
elation Opie ‘
NepetamCatarian ats. Nicandra physaloides Gaertn..
Orchis Boudieri Cam........ — latifolia X Morio......... Origanum vulgare glabrescens. — vulg. puberulum Beck.
Orobanche minor Sutt........ :
— Rapum Genistae..........
Pedicularis silvaticaL........ Petunia violacea Lindl....... Phacelia tanacetifolia Benth... Pinguicula vulgaris L........ Pirola minor L Primula elatior rotundata..... — elat. Schénmanniana......
— elat. Schusteriana.......- — officinalis Jacg...........- Pulmonaria officinalis L......
Rhinanthus Alectorolophus Poll.
— Al. leucodon Doll........ B= Crista Gall Ee
Blz. Rumexracutissbe nine tee 178 == ac! Baueri,.... snails, dame 186 — ac. bihariensis Simonk..... 188 — ac. subcrispus Marss...... 187 — ac. subobtusifolius Marss.. 187 =a AreschougiimBeelk tim 196 — balatonus Borbas......... 195 —: biformis Lange. 177 — biformis Menyharth....... WT == COMMULALUS RECO Uren oiete 190 qa COMUNIS| aus knee re ae 189 — conglomeratus X maritimus. 206 — conglomeratus X paluster.. 205 — conglomeratus stenophyl- EE REE 175 =o CONSPETSUSH lant Gls eee ts 184 — crispus X obtusifolius..... 178 — crispus X paluster........ 196 — cristatus Wallr... ....... 183 — Deweveri Danser........ 196 — erubescens Simonk........ 196 niest Patientians 196 EEN IDEier oo omeen 205 — heteranthos Borbas........ 199 GEV Gelakte ken 206 Seat LACVIGAELS ERE 185 imtosus mbh en 206 — lingulatus X obtusifolius... 190 — maritimus paluster...... 205 — maritimus >< stenophyllus.. 203 == INFEST ile oe ob on bao 175 — obtusifolius X Patientia.... 193 — odontocarpus Borbas...... 176 —- paluster X stenophyllus ... 199 — Patientia X silvester ...... 196 me pratensisn Win et Keen 183 —) Schulzei Hausskn. aan. 175 — stenophyllus Ledeb.. ..... 176 — stenophylloides Simonk..... 203 — uliginosus Gussoni........ 198 ==) WMiirtgeni Beck SAN 205
Salvia Aethiopis L....... a
me Pratensissrostratanmt = Plat evulgatis iechb eater = HSIN ANID RE Stop ar colon on -
Scrophularia alata Neesii..... == DOdOSA Hes et ere Scutellaria gal. pubescens..... — gal. vulgaris Mutel....... sideritis montanayliy ane ts
— Dulc. villosissimum Desv.. gracile Otto.... ——' Lyecopersicum Bens:
nigrum humile paces imWajes WIKIES Oo sc ano o Seon
eee eee eee
rostratum Dunal......... tuberosum L Stachyssannuuss bnn
ee eee ee ee ee
—= AVENSIS En
Gee \Eoooosooooerd paluster L. Prectuss aye RENEE rect. stenophyllus Brig... .
eee ree ee eee
> Silvaticus heee nn aeaee silvaticus X paluster Succisa prat. ochroleuca de
Wever Symphytum offic. bohemicum. . =d offs patenssbloffmi seek — off. purpureum Pers.......
een eee er ee see eee ee
Syringa. vulgaris Lennert
Taraxacum offic. paludosum .. Teucrium Scorodonia L...... Thymus angustifolius Pers.... zn glabersalbifloruss mn Trientalis europaea L........ Trifolium multistriatum Koch . — vesiculosum Rumelicum....
215
Blz. Utricularia intermedia Hayne.. 95 == TTC) vl ENEN 95 == wiles Weeee cee ecc ome 95 Vaccinium Myrtillus L...... 68 a Oxyeoecus Ls. aur 68 ts daear. nen. 68 Verbascum gnaphalioides..... 163 = Trin AG Be en eae acer 80 — nigrum X phlomoides .. 80 RP GMOIdes [eere fe overeen 78) mpioeniceum Laren 79 — thapsiforme Schrad........ 79 — th. cuspidatum Schrad..... 79 | —= UA NSE 79 — Th. elongatum Willd..... 79 Werbend officinale L......... 95 Werosica agrestis L,.......... 85 == AEG Plea eee res 83
| — can. dunensis >< Riviniana.
Veronica an. aqua. Bernh...
—
arvensis L
sbeccabungay lina -tererierhe Chamaedrys Eis. a Ch. lamiifolia Hayne..... hederaefolia L...........
serpy\lifolian Brise sn peers
serp. humifusa
rupestris arenaria.....-..
eee eee neee
Tournefortii Gmel........ (dmesg lesser deren: Viola canina X persicifolia...
Blz,
ORE GIy ghey Gein ty a pues
Wy pie
i (OTM he
tet
we ee set trede i f ‘ lai ee Ao en
vert DF
dias ee ae
te as . Hit
itt
kad Peete ee d UHH ; i « 2 fits sh, fn er air rah wieke ld ht rte ‘pik ce ‘ah A bn HE / zaken pe” 4, ay i On Lar Fea ‘ rhe Vit rm tity Ap: thy ac esther itt Wipe balie it ih HOME LOE i it Lisi My as is Pea PLAN qe that ien Kir fr het y Ek if t Uist het eer hefree CR le voerde alstihie, f ; TAL AM URN te yi ALAA it realist
‘ 4 oe ve
rae Ke init Le RE ae rf h He i ian KEEN En nit : el Ph En ne t KK : M My ie ï ti Se i) Hib BY yer Ne 1 oy Wet rat} tint Ai ‘ î i) POR pt, é fh rh whit) ANH zn 6 sh penal aa) i bu oh b ny Wines an pterevore init We ihe tian iM teater dM i stint Av: ine, zel hd irl site mbes Hen tok 4 ie i ite t eA no i Wig ie ribivniare Aiba ns t unite be a Ht ne aA ar it natty nba phieet #40) Btn pitt + it, ij hive! vA 4 ; Kol . i) de fiat Mais A if Sails Ppa ity it Ways i ib ut 4 i hapicherttn sy in tapas a enna riot BAT ORT RL ed f Lain inti at kant i Ht bh ter He ROI vd Rd fe ss seeden pet: " ys tes 4 bp 7 ihe bev bets be i arbeid Hint Th an fj Nij EN Kk pel (VI ed brok var eef ie) 4 Hi ts t robe eM ti mead Haj HA ae pine A 4 a at Heath tt ie
att
fay ett E
Me (ea Ee fi
ey itt cine Simi ih i OTE AS
iets KEN eral eile en Birt: 4 et
ui in Hi Hr ti nae tale
a dy ie
wiht afi! iiadhibertiee Ht pl
ape i, Malaseneet ba ti MUN NIL Laces ss a ete hire tong iP afte HEEMSE Rit ata aay Hyphal qo slee belt dst ie) Dy ut wdd, KN 3 linet why BN
Ki
Ine: yty ve ters! Hi hiv ner Ied i tt hte
. ile
it My HARE ae oe yh i ’ 4 a i he i ey Hy 2 ae
(hit hint ‘ ites! aaa th
ase dn OE i Msi VENEN 5 tah | ij
iif Hf. ;
y sau el
ih
an MIGR AY) ie i
a
hijs ( te a)
vite! 10. ¢ i
ar
SEES =
' ih ert, ying a i
ati,
Pat ne Eef ij HE h Bey Mite iy i
mag ee
ER Ie HALA shae,
EMO f
whe OH rie | Esen ‘
SRE a
Even
er
poe
bi isan
f a Hi | KE a ae ae AE Hh nite at abut . HOED
hi tae sit Uti ptt HE
Ô RGA | bi HHI a an ka An
a B betu Higtacstat ua { i
==
Mees LEES EE >=
wAla tA? nines ti} Jes fern
Wa bi a :
le en
B =a
tw hit Kn
i Ran Ns aa oe : af git ie alg. i i etic) ia He Ee Lr
obal Il wages i ‘i
EEC
Hat of ah
CORRS Hart a wan
i € ‘i f iia! ts He in aia Blacatties ait Lo a os iat (ait qi nia te Frail ane si ae a ali a in Hear ni i ied a ihe! a ui th 4 ‘ ab fyb 1 eats HEHE if uh ‘ ie Hiks za ie RER oe ee ne ‘ bi Ee Me Hi vib ' at iN ii ti E Bia » t ea! tian me ne a
ait iste of
geheven ce
B ao
KE rg ef
vile bel
| | i an Si ay Hutte
Kh baling Hit Ae