ries 
om 


5 et 
APS 
2 on ' 


" 


Acveln 
"EFs: Gy 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS en G, STAES 


Directeur Praeparator aan de Noogeschoo!l te Gent 
van het Phytopathologisch Laboratorium Secretaris 
Willie Commelin Scholten vaivhet Kruidkundig Genootschap 
te Amsterdam Dioodondea 


EERSTE JAARGANG 
1895 


(MET FIGUREN) 


Ne 
a” aes 
oh ae 
0 EP A 
\ A. 
fe 


GENT 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE 


1895 


il WS 
its safer 


Nt easy 


: * ; a 


IKKERIS VICTOR VAN. tment, . 


~ Pape: 


ee oe ~ =” 


vt ; “Late in 
Be peta ek ‘ae % 
3) CL eA es) 


te 


io CE aa <> SS 


A ees 
OT. 
Si 
ve 


aad ws oe) 


INHOUD. 


D' J. Ritzema Bos. — Het phytopatholog:sch onderzoek in 
Nederland, en het phytopathologisch laboratorium Willie 


Commelin Scholten te Amsterdam . “ ; 1 
D® J. Ritzema Bos. — Poot de Seti midden in aoe eae 

pot . ae : tar «tay 3 12 
Dr J. Ritzema Bos. — Bestrijding van Fae Wanee actin d- 

rupsen. .- 13 
G. Staes. — Het Sects of de cakes van ie. Sarre oie nell 

(met 1 fig.) . er B : 19 
G. Staes. — Inleiding tot de Pudic dais Ceckeeeonitads (niet 

figuren). ... . age 3 eae. ae. Sey 06 
G. Staés. — Het br aiaensien van de wor rile yan pLyalatners 31 
D« J. Ritzema Bos. — Het spikkelen van het koolzaad en hoe 

het koolzaad moet worden geoogst, om het door deze ziekte 

teweeggebrachte nadeel te voorkomen (met figuren) . 33 
G. Staes. — Over het gebruik van Bordeaux’sche pap (Bor- 

deaux’sche brij) in boomkweekerijen “ 3 60 
G. Staes. — De kruis- ot stekelbesbladwesp (met ae ‘ ; 62 
W. W. Schipper. — Stapelplaatsen van boomen als oorzaak 

van besmetting met splintkevers (met figuur). 65 
G. Staes. — Middelen tegen de pissebedden (met figuur) . 70 
G. Staes. — De vernieling van rupsen en andere insecten met 

bijtende monddeelen op hagen, boomen, enz. 72 
G. Staes. — Is de musch een schadelijke vogel ? 84 
G. Staes. — Het gebruik van steenkoolteerolie (met 1 figuur). 85 
G. Staes. — De brand der graangewassen (met figuren) 90, 101 
G. Staes. — Korstmossenop boomstammen. . . - 99 
D' J. Ritzema Bos. — De beukengalmug (Cecidomyia api) 

(met 2figuren). . 112 


—v— 


D' J. Ritzema Bos. — Een prachtige conifeer, die goed tegen 


denswinter kan .9 6-0) -ememecenare ie up eget ie 
D' J. Ritzema Bos. — Hoe komt het, age soms jonge plantjes 
na ’t verpoten zoo slecht vooruit willen? . . ... 


Onkruid in de tuinpaden : 

D' J. Ritzema Bos. — De ioute ne a aan en ieee ee 
teekenis voor de praktijk en voor de beoefening der 
biologische wetenschappen . ; 

G. Staes.— De vlekkenziekte van de bianco Ae Orchideesn : 

Slakken in broeikassen . 

Invloed van zout op de hoomen 


BIJVOEGSEL: G. Staes. Verslag over Plantenziekten, die 


in 1894 in Belgié waargenomen werden . 


118 


119 
120: 


12] 
153 
156 
156. 


1-24 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 


Kruidkundig Genootschap DODONEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


1° Aflevering. 1 April 1895. 


HET PHYTOPATHOLOGISCH ONDERZOEK IN NEDERLAND, EN HET PHYTO- 
PATHOLOGISCH LABORATORIUM 
WILLIE COMMELIN SCHOLTEN 


TE AMSTERDAM. 


Zoolang landbouw, tuinbouw en houtteelt bestaan, hebben 
zij te kampen gehad met allerlei schadelijke invloeden: met te veel 
droogte en te veel water, — met temperaturen, ongeschikt voor 
de ontwikkeling der planten of van sommige harer deelen, — met 
schadelijke bestanddeelen in den bodem of in de lucht, 


en vooral 
ook met onkruiden, — met parasieten van plantaardigen of dier- 
lijken aard, woekerende in de cultuurgewassen, — alsmede met 
diersoorten, welke deze gewassen opvreten of beschadigen. De 
phytopathologie (leer der plantenziekten) nu houdt zich bezig met 
de studie van al deze voor den plantengroei schadelijke invioeden 
en met de middelen om ze te verwijderen of hunne gevolgen te 
bestrijden. Zij is eene toegepaste wetenschap, die wortelt 
zoowel in de ervaringen der praktische plantentelers als in de 
natuurhistorische wetenschappen (plant- en dierkunde).  Zij is 
een vak van betrekkelijk jongen datum ; toch heeft hare studie 
reeds belangrijke resultaten opgeleverd, niet slechts voor de 
wetenschap, maar ook voor de praktijk. Men kent thans reeds 


i | ae 


ettelijke middelen om verschillende plantenziekten en de vermeer- 
dering van onderscheiden insekten te voorkomen of om ze te 
bestrijden ; men weet ook van vele soorten van cultuurgewassen, 
welke verscheidenheden of variéteiten voor bepaalde ziekten zeer 
vatbaar, welke er weinig vatbaar en welke er zoo goed als on- 
vatbaar voor zijn. De beoefenaren der phytopathologie kunnen 
dus reeds in vele gevallen belangrijke inlichtingen aan de mannen 
der praktijk geven. Maar er blijft voor hen nog zeer veel te doen 
over. Van vele ziekten en beschadigingen van cultuurgewassen 
kent men nog niet den waren aard en de oorzaak, nog minder de 
aan te wenden bestrijdingsmiddelen ; en soms is eene ,jjaren lang 
voortgezette studie noodig om achter de oorzaak eener zelfs 
algemeen bekende ziekte te komen. Ik wijs slechts op de 
bekenle « sevreh » ziekte, waaronder de suikerrietteelt in Neder- 
landsch Indié gebukt gaat, op de bij Noordwijk, Heemstede en 
elders zoo bekende « kwade plekken » in de tulpenbedden, — op 
de in Nederland en ook in Duitschland hier en daar yoorkomende 
Clematisziekte. Soms vestigen zwammen, die yoorheen slechts 
op doode of stervende plantendeelen voorkwamen, zich in de 
leyende weefsels van geheel gezonde planten en wordende oorzaak 
van vroeger onbekende ziekten; men denke slechts aan het 
« 2wart » in de granen. — Ziekten en schadelijke dieren worden 
soms door den handel of op andere wijze van de eene streek 
der wereld naar de andere verbreid. Men denke aan den 
Coloradokever, aan de druifluis of Phylloxera, aan de Hessische 
mug, aan den meeldauw van den wijnstok. En zoo kan men dus 
plotseling in de eene of andere streek eene ziekte of beschadiging 
zien verschijnen, die daar voorheen niet voorkwam. — Om al deze 
redenen is het zeer gewenscht, dat in elk land personen aanwezig 
zijn, die yan de plantenziekten en de schadelijke dieren- nauwge- 
zette studie maken, en die zooveel mogelijk op de hoogte zijn van 
alles wat in andere staten op dit gebied bekend is. In vele landen 
nu wordt in dezen veel in de goede richting gedaan ;_ vooral in 


Sone ae 


de Vereenigde Staten van Noord-Amerika laat de Overheid zich 
zeer yeel aan de studie van de phytopathologie gelegen liggen ; 
maar ook in Canada, in. Engeland, Duitschland, Denemarken, 
Noorwegen, Zweden, Belgié, Frankrijk, Italié, op Java en in 
Australié hebben Of de Regeering Of de landbouwmaatschappijen 
of vereenigingen van belanghebbende particulieren phytopatho- 
logische laboratoria gesticht of deskundigen aangesteld, belast 
met het onderzoek van plantenziekten en schadelijke dieren. Ik 
zal daarover hier thans niet uitweiden ; ik heb er uitvoerig over 
gehandeld in een opstel, getiteld « Bestrijding van plantenziekten 
en schadelijke dieren : een nationaal en internationaal belang », 
welk opstel werd opgenomen in « de Gids » van 1891 (n° 8). 

Hier wil ik slechts wijzen op hetgeen tot dus ver in Neder- 
land op phytopatologisch gebied is gedaan. En dan moet ik hier 
in de éerste plaats de rustelooze werkzaamheid gedenken van 
D' J. Wttewaall, die thans meer dan dertig jaar geleden met 
betrekkelijk geringe hulpmiddelen de voor den landbouw en de 
houtteelt schadelijke insekten bestudeerde en vele landbouwers, 
tuinlieden en oofttelers aan zich verplichtte door het geven van 
inlichtingen omtrent deze insekten en de tegen hen aan te wenden 
bestrijdingsmiddelen. Wttewaall had zich gevleid, dat hem uit 
’s Rijks middelen eene toelage zou worden verschaft, die hem in 
staat-.zou stellen, zijne onderzoekingen op ruimer schaal dan tot 
dusver voort te zetten, de schade op de plaats zelve op te nemen 
en zijne waarnemingen en onderzoekingen te publiceeren. Inder- 
daad bracht de Regeering voor dit doel eene, zij’t dan ook geringe, 
som op het budget ; maar helaas ! de Staten-Generaal verwierpen 
den post. Het was toen trouwens in een’ tijd, waarin van wege 
de Overheid nog ongeveer niets yoor den landbouw en verwante 
bedrijven werd gedaan. . 

Sedert ik in 1869 aan de toenmalige Landhuishoudkundige 
School te Groningen als Leeraar werd benoemd, heb ik mij voort- 
durend in verbinding trachten te stellen met landbouwers, tuin- 


se ie 


bouwkundigen, ooft-en houttelers, vooral ook omdat ik dit den 
eenigen weg vond om van het vak, dat ik moest onderwijzen, zoo 
volledig mogelijk op de hoogte te komen. Eerst te Groningen 
(1869-1871), daarna te Warfum (1871-73), eindelijk sedert 1873 te 
Wageningen, ontving ik van practici uit verschillende deelen des 
lands allerlei aanvragen om inlichting betreffende schadelijke 
dieren en plantenziekten. Daar ik dierkundige was, waren het 
wel voornamelijk, in den beginne bijkans uitsluitend, de schade- 
lijke insekten en andere dieren, welke mijne aandacht trokken ; 
maar als van zelf kwam ik er toe, om ook aan de eigenlijke 
plantenziekten meer aandacht te wijden. Het gebeurde toch 
herhaaldelijk, dat men mij stervende of kwijnende planten of 
plantendeelen zond, waarin men insektenlarven had aangetroffen, 
die men voor de oorzaak der mislukking had aangezien, terwijl 
mij bleek, dat deze onmogelijk de kwaal hadden kunnen in ’tleven 
roepen, maar dat zij was veroorzaakt door de werking van eene 
parasiteerende zwam, door atmosferische invloeden of door een 
gebrek in den bodem. Aanvankelijk kreeg ik slechts weinig 
aanvragen om inlichtingen; maar in de jaren 1885-1889 bedroeg 
het aantal vragen, per jaar tot mij gericht, telkens meer dan 100, 
in 1890 zelfs 160. 

Blijkt uit deze mededeelingen, dat bij de landbouwers en 
tuinbouwkundigen de belangstelling in de kennis der plantenziek- 
ten en schadelijke dieren gaandeweg toenam, — er was bepaalde- 
lijk ééne Vereeniging in ons land, die daarin bijzonder veel belang 
stelde : « de Algemeene Vereeniging voor Bloembollenkultuur. » 
Vooral door de bemoeiingen van haren wakkeren Voorzitter, 
den Heer J. H. Krelage, gelukte het aan deze Vereeniging, een 
jaarlijksch subsidie van de Regeering te krijgen, om daarvoor een’ 
deskundige aan te stellen (Dr. Wakker), die aldus gedurende drie 
jaren zich bezig kon houden met het onderzoek van de ziekten der 
hyacinthen en andere bolgewassen. Het was vooral- naar aan- 
leiding van eene voordracht van Prof. Hugo de Vries te 


sae get 


Amsterdam over de onderzoekingen van Prillieux betreffende het 
« ringziek » der hyacinthen en naar aanleiding van het verschijnen 
van het tot dusver onbekende « geelziek » in dezelfde bolgewassen, 
dat het Hoofdbestuur der « Algemeene Vereeniging voor Bloem- 
bollencultuur » het initiatief nam tot het doen instellen van een 
stelselmatig onderzoek der ziekten van de bolgewassen (1883-85). 

Het Hoofdbestuur van de « Nederlandsche Maatschappij van 
Tuinbouw en Plantkunde » riep, ook al weer vooral op het initia- 
tief van den Heer J. H. Krelage, in 1889 «vaste commissies » in 
‘tleven ter beoordeeling van nieuwe, zeldzame en uitstekend 
gekweekte bloemen, heesters en vruchten, en daarnevens eene 
« wetenschappelijke commissie », aan welke reeds dadelijk vele 
inzendingen werden gedaan, hoofdzakelijk op gebied van de 
plantenziekten en schadelijke dieren. 

Intusschen werd in 1890 te Weenen, bij gelegenheid van eene 
groote landbouwtentoonstelling, een internationaal Congres voor 
landbouw en houtteelt gehouden; en bij deze gelegenheid werd 
door Paul Sorauer (toen te Proskau, thans.te Berlijn) en Jacob 
Eriksson (te Stockholm) o. a. op de boven (zie bl. 2.) ontwikkelde 
eronden de wenschelijkheid betoogd, dat in alle beschaafde landen 
bepaalde personen zich bezig zouden houden met de studie van 
plantenziekten en schadelijke dieren, en dat tusschen deze natuur- 
onderzoekers in de verschillende landen der wereld een band 
werd gevormd. Het resultaat was de instelling eener « Interna- 
tionale Phytopathologische Commissie », die weldra in alle be- 
schaafde landen van alle vijf werelddeelen leden telde. Voor 
Nederland werden tot leden dezer commissie benoemd Prof. Hugo 
de Vries en de ondergeteekende. 

De instelling der « Internationale Phytopathologische Com- 
missie » was oorzaak, dat op 11 April 1891 door Prof.de Vries en 
mij eene samenkomst werd belegd van praktische plantentelers 
en enkele wetenschappelijke mannen, in welke samenkomst werd 
besloten tot de oprichting der « Nederlandsche Phytopathologische 


ast of a 


Vereeniging», welke zich ten doel stelt, den bloei van den Neder- 
landschen landbouw, tuinbouw en houtteelt te bevorderen door 
het onderzoek en de bestrijding van de ziekten en vijanden der 
gekweekte plantensoorten. Volgens art. 4 harer Statuten tracht 
zij dit doel te bereiken onder anderen : 

a. door het doen van waarnemingen omtrent het voorkomen 
en de verspreiding van plantenziekten en schadelijke dieren; 

b. door wetenschappelijk onderzoek der in Nederland 
voorkomende ziekten en beschadigingen van: cultuurgewassen ; 

c. door het beproeven van middelen ter voorkoming en ter 
bestrijding van plantenziekten en schadelijke dieren; 

d. door het doen van mededeelingen omtrent de ervaring, 
elders opgedaan ten opzichte van verschillende methoden van 
bestrijding van plantenziekten en schadelijke dieren ; 

é. door verspreiding van kennis op het gebied van ziekten 
en beschadigingen van planten; . 

f. door zooveel dit mogelijk is, kosteloos aan Nederlandsche 
plantentelers, die zulks mochten wenschen, inlichtingen te ver- 
schaffen aangaande plantenziekten of beschadigingen van ge- 
wassen. 

Art. 5 zegt, dat de Vereeniging, om het boven omschreven 
doel zooveel mogelijk te bereiken, de aanstelling van deskundigen 
of de stichting van phytopathologische proefstations zal trach- 
ten voor te bereiden. | 

Dr. H. W. Heinsius te Amersfoort (thans te ’s-Hertogen- 
bosch) en de ondergeteekende namen op zich, de boven onder f 
bedoelde inlichtingen omtrent plantenziekten en beschadigingen 
te verschaffen. Daar eerstgenoemde aangaande de door hem 
verstrekte inlichtingen geene verslagen heeft openbaar gemaakt, 
moet ik mij bepalen tot de door mij zelven gegeven inlichtingen. 
In 1891 bedroeg dit aantal 145, in 1892 niet minder dan 368, 
in 1893 (toen ik mij gedurende twee zomermaanden aan mijne 
phytopathologische werkzaamheden moest onttrekken) 248, in 


a. 


1894 weer 340. (Daarbij kwamen telkens nog een 20 a 30 tal 
vragen om inlichtingen betreffende insekten, schadelijk aan 
provisie, timmerhout, meubelen, enz.). Daar intusschen ook 
mijne werkzaamheden aan de Rijkslandbouwschool aanzienlijk 
waren toegenomen, vreesde ik dat ik mij weldra genoodzaakt 
zou zien, de op mij genomen taak neer te leggen. Immers het 
was mij niet mogelijk, bij de vele lesuren, mij door mijne be- 
trekking opgelegd, al de vragen om inlichtingen, welke elk jaar 
tot mij kwamen, anders dan zeer oppervilakig te beantwoorden. 
Dikwijls kwamen mij gevallen van plantenziekten onder de 
oogen, die mij schenen, nog in ’t geheel niet te zijn beschreven; 
maar de tijd voor een eenigzins uitvoeriger, geregeld voortgezet 
wetenschappelijk onderzoek ontbrak mij ten eenen male. Wel 
werd mij van af het jaar 1894 door zijne Excellentie den Minister 
van Binnenlandsche zaken eene jaarlijksche toelage geschonken 
voor het door mij te verrichten phytopathologisch onderzoek ; 
maar hoe aangenaam mij ook dit bewijs van waardeering van 
mijnen arbeid door de Hooge Regeering mocht zijn, het bracht 
mij niet meer tijd. De door mij genoten toelage was oorzaak, 
dat ik meer dan vroeger nu en dan eens eene plantenziekte, die 
mij belang inboezemde, op de plaats zelve kon in oogenschouw 
nemen ;—maar de tijd om het werk, dat ik op mij had genomen, 
eenigszins behoorlijk ten uitvoer te brengen, bleef mij ontbreken; 
en als niet de op handen zijnde réorganisatie der Rijkslandbouw- 
school mij meer vrijen tijd bracht, zou ik mij weldra genoodzaakt 
hebben gezien, zeer tot mijn spijt, de op mij genomen taak neer 
te leggen. 

Intusschen ontving ik in ‘t begin van 1894 het bericht, dat 
te Amsterdam een phytopathologisch laboratorium zou worden 
opgericht, en tevens kwam de vraag tot mij of ik genegen zou 
zijn, als Directeur van dit laboratorium op te treden. 

De Heer W. C. R. Scholten J’ en Mevrouw H. H. Scholten- 
Commelin te Amsterdam hadden in ‘t vorige jaar hun eenig kind 


ae 


verloren: de Heer Willie Commelin Scholten, Candidaat in de 
plant- en dierkunde aan de Universiteit van Amsterdam, was in 
den leeftijd van 25 jaren gestorven. De overledene had zich 
onder de leiding van Prof. Hugo de Vries met ijver op de studie 
der plantkunde toegelegd, en had steeds eene groote voorliefde 
getoond voor de toepassing dier wetenschap op de plantenteelt. 
De Heer eri Mevrouw Scholten nu wenschten ter blijvende herin- 
nering aan hunnen te vroeg gestorven zoon eene stichting te 
maken, die zich zon bewegen op het gebied van de natuurliike 
historie en de plantenteelt, en die — praktijk en theorie met 
elkaar in verband brengende, — zou werken ongeveer in den 
geest, waarin de overledene zich had yvoorgesteld, werkzaam 
te zijn. De heer en Mevr. Scholten raadpleegden een paar be- 
voegde personen; en weldra kKwam men op het denkbeeld, een 
phytopathologisch laboratorium te stichten. Dit laboratorium 
was bestemd een groot gedeelte van de taak op zich nemen, welke 
de Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging tot dusver had 
getracht te vervullen. En zoo werd dan door particulier initiatief 
het gevaar afgewend, dat voortdurend eene der werkzaamheden 
van deze Vereeniging had bedreigd, nl. dat het geven van inlichtin- 
gen op 't gebied van plantenziekten en beschadigingen zou moeten 
worden gestaakt door de wetenschappelijke leden der Vereeni- 
ging, welke deze taak tot dusver hadden op zich genomen. 

Tot leden van het Bestuur der stichting werden benoemd, 
behalve de beide stichters, — de Heeren Prof. Hugo de Vries, 
te Amsterdam, die tot Voorzitter van het Bestuur werd gekozen, 
— F. B. Lohnis, Inspecteur van het M. O., belast met het toe- 
zicht op de landbouwscholen, te ’s Gravenhage, — en Ernst 
H. Krelage, tuinbouwkundige te Haarlem. Ondergeteekende 
nam het hem aangeboden Directoraat van het op te richten labo- 
ratorium aan. 

Kenige tijd verliep met het samenstellen der acte van stich- 
ling en met eenige andere voorbereidende werkzaamheden; en 


aah 


zoo kon op 4 Februari j. 1. de installatie van den Directeur van 
het « Phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin Scholten » 
plaats hebben; met het Bestuur der stichting waren daarbij 
tegenwoordig de Heer J. H. Krelage, de verdienstelijke Voorzitter 
der Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging, en Prof. J. 
Mac Leod uit Gent, de Voorzitter van het Kruidkundig Genoot- 
schap aldaar. Lag het voor de hand, dat bij de plechtigheid 
tegenwoordig was de Voorzitter van de Vereeniging, die tot 
dusver getracht had, zij ’t op bescheiden wijze, te voorzien in de 
behoefte aan de voorlichting en studie op het gebied, waarop het 
phytopathologisch laboratorium in ’t vervolg hoopt werkzaam te 
zijn, — het was niet minder natuurlijk, dat Prof. Mac Leod was 
uitgenoodigd om de plechtigheid met zijue tegenwoordigheid te 
vereeren. Hij toch was het, die ons de gelegenheid opende, reeds 
dadelijk met een orgaan van het Phytopathologisch Laboratorium 
Willie Commelin Scholten voor den dag te komen; de steun, ons 
op deze wijze verleend, wordt door het Bestuur en de Directie 
van het laboratorium op hoogen prijs gesteld; en de samenwer- 
king met het Belgische broedervolk, dat dezelfde taal spreekt als 
wij, zal — hopen wij — voor Noord en Zuid beiden, vruchten 
afwerpen. 

Prof. de Vries, die den ondergeteekende als Directeur instal- 
leerde, deed in zijn inleidend woord o. a. uitkomen, wat tot nu 
toe in Nederland op bescheiden schaal voor het onderzoek van 
plantenziekten en beschadigingen is gedaan, en hoe door de 
oprichting van het Phytopathologisch Laboratorium Willie Com- 
melin Scholien een langgekoesterde wensch, zoowel van de 
wetenschap als van den praktischen land- en tuinbouw, geheel 
onverwacht in vervulling is gekomen. 

Ken woord van dank zij hier gebracht aan den Heer en 
Mevrouw Scholten-Commelin voor de inderdaad zeldzame vrij- 
gevigheid, waarmee zij een groot kapitaal ter beschikking hebben 
gesteld voor de oprichting en de exploitatie van eene inrichting, 


Ee {ee 


die door hen bestemd werd om den land- en tuinbouw, de ooft- 
en houtteelt in ons Vaderland belangrijke diensten te bewijzen. 
Moge wat het laboratorium inderdaad op dit gebied levert, 
niet al te veel blijven beneden wat zich de Stichters daaromtrent 
voorstelden! Niet slechts een kapitaal hebben dezen ter beschik- 
king gesteld om het laboratorium te stichten, maar krachtig 
hebben zij er aan gearbeid, veel moeite hebben zij zich getroost 
om van de stichting dat te maken, wat zij dachten dat het moest 
zijn. 

Het Phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin 
Scholten zal vooreerst, op de wijze als ik vroeger voor de Neder- 
landsche Phytopathologische Vereeniging deed, inlichtingen geven 
aangaande plantenziekten en beschadigingen aan praktische 
landbouwers, bloemisten, warmoeziers, tuinliefhebbers, ooft- en 
houttelers. Moest ik vroeger ten gevolge van gebrek aan 
tijd wel eens wat kort zijn in mijne antwoorden, — wanneer 
ik eenmaal als Directeur van het phytopathologisch laboratorium 
mij geheel aan het onderzoek der plantenziekten en beschadigin - 
gen kan wijden, hoop ik steeds zoo uitvoerige inlichtingen te 
eeven als gewenscht mochten zijn. Waar het noodig is, om 
achter de oorzaak der kwaal te komen of om sommige bijzon- 
derheden betreffende hare wijze van optreden en omtrent hare 
verbreiding te leeren kennen, hoop ik mij naar de streek te be- 
geven, waar de ziekte of beschadiging zich voordoet. Ik roep 
met aandrang den steun in van de mannen der praktijk; want, 
kan de wetenschap der praktijk belangrijke diensten bewijzen, 
de voortdurende aanraking met de praktijk werkt op de weten- 
schap zelve in hooge mate nuttig. Vooralook voor ’t beproeven 
van bestrijdingsmiddelen tegen plantenziekten en schadelijke 
dieren vraag ik de medewerking der praktische plantentelers ; 
dit zijn proefnemingen, die niet dan met hunne medewerking 
kunnen genomen worden. 

Kon vroeger, althans in de laatste jaren, door gebrek aan tijd, 


— ll —- 


van een degelijk wetenschappelijk onderzoek van mijnen kant 
geen sprake zijn, zoodat verscheiden belangrijke ziektegevallen, 
die zich hier te lande voordeden, mij in hunnen aard en hun 
wezen onbekend bleven, — ik hoop in het vervolg voor weten- 
schappelijk onderzoek meer tijd over te houden, hoewel ik er 
nog eens moet op wijzen, dat soms jaren lange ernstige studie 
noodig is om de oorzaak van de eene of andere plantenziekte te 
leeren kennen. 

Ten slotte zal het Phytopathologisch Laboratorium Willie 
Commelin Scholten ook werkzaam zijn op het gebied van het 
onderwijs in de kennis der plantenziekten en beschadigingen. 
Het zal ten dienste staan van de studenten in de plant- en dier- 
kunde aan de Universiteit van Amsterdam; terwijl de Directeur 
zich voorstelt, soms ook eene reeks openbare lessen in de kennis 
van plantenziekten en schadelijke dieren aan belangstellenden te 
geven. Het spreekt echter van zelf, dat men eerst moet onder- 
vinden, wat in dezen noodig en wenschelijk en wat mogelijk is; de 
inrichting moet hare werkzaamheid nog pas beginnen, en het laat 
zich nog niet geheel vaststellen, hoe zij zich in de verschillende 
richtingen zal ontwikkelen. 

Zij hoopt zich nauw te blijven aansluiten bij de Nederland- 
sche Phytopathologische Vereeniging, welker werkzaamheden 
zij wel voor een deel heeft overgenomen, maar die haar toch 
— vooral ook door den band, dien zij tusschen de mannen der 
praktijk en hare wetenschappelijke leden heeft gelegd, — veel 
steun kan blijven verschaffen. Zij roept verder den steun in van 
alle land- en tuinbouwmaatschappijen, en van allen, die zich 
met den eenen of anderen tak van plantenteelt bezig houden. 

Het Phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin 
Scholten zal worden gevestigd in een huis in Roemer Visserstraat 
(nabij de Vondelstraat) te Amsterdam. Het wordt daar echter 
eerst in den zomer 1895 geopend. Tot z66 lang blijft de onder- 
geteekende te Wageningen wonen, en blijft hij — even als 


= jae 


vroeger — van wege de Nederlandsche Phytopatologische 
Vereeniging belast met het geven van inlichtingen aangaande 
plantenziekten en schadelijke dieren. Hi verzoek‘, tot nadere 
aankondiging, de te onde: zocken voorwerpen te bliven 
zenden aan zn adres te Wageningen 


DPD? J. RITzZEMA Bos. 


POOT DE PLANTEN MIDDEN IN DEN BLOEMPOT ! 


‘tIs eene zaak, oogenschijnlijk van weinig belang, waarop ik 
de aandacht van den lezer wensch te vestigen ; en toch is zij van 
meer gewicht dan het schijnt. Natuurlijk zal iedereen, die eene 
plant gaat verpoten, beginnen met haar midden in den pot te 
zetten ; maar nu doet hij de aarde erin en drukt die stevig aan ; 
en dit werk neemt hem zoodanig in beslag, dat hij niet bemerkt, 
hoe hij bij deze bezigheid de plant, die hij met de linkerhand vast- 
houdt, steeds verder van *tmidden wegdrukt. En nu staat de 
plant eenmaal in den pot; de aarde is goed aangedrukt ; men laat 
haar maar staan, al lijkt het niet mooi, dat zij zich te dicht naar 
den éénen kant toe bevindt. Men denkt dat het er voor de plant 
zelve niet op aan komt. Toch is dat niet zoo. Aan den eenen kant 
ontwikkelen zich dan in eene betrekkelijk kleine ruimte vele 
wortels ; aan den anderen kant daarentegen weinig wortels in 
eene betrekkelijk groote ruimte. Waar de meeste wortels zijn, 
wordt het meeste water opgenomen. Giet men weinig, zoodat 
de eene (de breedste) helft van den pot (met de weinige wortels; 
niet te veel water krijgt, dan lijden de vele wortels in de andere 
(de smalste) helft van den pot gebrek; giet men daarentegen zoo 
overvloedig, dat de wortels aan den laatstbedoelden kant genoeg 
krijgen, dan krijgt de andere helft van den pot te veel, de openin- 
gen in den bodem blijven er te lang met water gevuld, en de 
wortels loopen er gevaar van in rotting over te gaan. De regel- 


gy 2 Sapre 


matige groei en ontwikkeling der plant lijdt daaronder. Men 
dient dus er op te letten, dat bij scheef in den pot staande planten 
steeds de eene helft van de aarde meer begoten worde dan de 
andere. Maar dit zal men allicht gedurig vergeten. Daarom : 
zorgt dat. ge steeds uwe planten midden in den bloempot poot ; 
dat staat immers ook veel netter ! 


aoyt 


J. RITZEMA Bos. 


BESTRIJDING VAN DE DENNENBASTAARDRUPSEN, 


Bastaardrupsen zijn rupsvormige dieren, welke echter 
na de verpopping niet, zooals de ware rupsen, in vlinders 
veranderen, maar in bladwespen, dat zijn eene soort van plomp 
gebouwde, trage vliesvleugelige insekten. De bladwespen 
hebben geen’ angel, zooals de insgelijks tot de vliesvleugeligen 
behoorende bijen en wespen, maar zij hebben aan haar achterlijf 
eenen toesiel om eieren te leggen, die van een zaagvormig ge- 
deelte is voorzien, met behulp waarvan zij eene insnijding zagen 
in een blad of een ander plantendeel, in welke insnijding zij een 
eitje schuiven. Dat eitje neemt uit de omgevende plantenweef- 
sels eenig vocht op, waardoor het spoedig zoodanig opzwelt, dat 
het stevig drukt tegen de wanden der door de bladwesp vervaar- 
digde insnijding, en dus goed vastzit. 

De bastaardrupsen, welke zich uit het eitje ontwikkelen, 
gelijken zeer veel op ware rupsen, en hebben dus ook dezelfde 
levenswijze; zij zijn echter van de laatstgenoemden te onder- 
scheiden o. a. 1° door haren bolvormigen kop, terwijl de kop der 
ware rupsen plat is, en 2° door het groote aantal paren pooten aan 
het achterlijf, “*t welk bij de ware rupsen hoogstens 5 be- 
draagt, bij de bastaardrupsen 6, 7 of 8 paar. Ware rupsen 
zoowel als bastaardrupsen hebben drie paar gelede « borstpoo- 
ten» aan het védrlichaam of borststuk. 


> pg! 


Onze dennenbosschen hebben in sommige jaren te lijden van 
bastaardrupsen van het geslacht Lophyrus Lati., welk geslacht 
wij in ’t Nederlandsch dat der Kamhorenbladwespen zouden. 
kunnen noemen, wegens de kamyormige aanhangselen aan de 
sprieten der mannelijke bladwespen. Vooral de bastaardrupsen 
van de gewone dennenbladwesp (Lophyrus Pini LL.) en die 
van de roode dennenbladwesp (Lophyrus rufus Klug) zijn 
sommige jaren in ons land zeer schadelijk; andere soorten 
schijnen hier te lande zelden of nooit in zoo groote massa’s voor 
te komen als de genoemde soorten. 

De bastaardrupsen van Lophyrus Pini nu bereiken eene 
lengte van 35 mM.; haar ronde kop is okerbruin. Overigens 
zijn zij geheel en al geelachtig groen of groenachtig geel. Rug 
en zijden zijn gewoonlijk geteekend met drie overlangsche don- 
kerder strepen. — De bastaardrupsen van Lophyrus rufus 
worden slechts 20 mm. lang en hebben een’ ronden, zwarten 
kop, terwijl het lichaam overigens roodachtig grijs en roodachtig 
wit is. De bastaardrupsen van deze laatste soort zijn trager dan 
die van Lophyrus Pini. — Wat de volwassen bladwespen 
aangaat: de mannelijke Lophyrus Pini is zwart, de vrouwe- 
lijke geel met zwarte viekken; de mannelijke ZL. r/fus is glim- 
mend zwart met rooden buik en roode pooten; de vrouwelijke 
L. rufus is rood of geelrood. 

De beide bovengenoemde bastaardrupsen worden schadelijk 
aan dennen, en wel bij voorkeur aan jongere boomen, die voor 
boonenstaken, hoogstens aan die, welke voor mijnhout bruik- 
baar zijn. Doorgaans treft men ze meer aan de randen dan in 
‘tmidden derbosschen aan. Sommige jaren, wanneer zij in groot 
getal verschijnen, doen zij merkbaar nadeel, hoewel de door 
haar veroorzaakte schade niet te vergelijken is met die, welke 
de nonrups en de gestreepte dennenrups in onze dennenbosschen 
te weeg brengen, of met de schade, door de rups van den dennen- 
spinner in de Duitsche bosschen veroorzaakt. 


— 15 — 


De dennenbastaardrupsen overwinteren onder ’t mos en de 
naalden, waarmee de bodem der dennenbosschen bedekt is, 
onder het zoogenoemde «strooisel », en wel besloten binnen eene 
vrij stevige, ovale cocon. erst in ’t voorjaar, een week of drie 
voor het volwassen insekt te voorschijn zal komen, stroopt het 
dier, dat als inéeéngeschrompelde rups overwinterde, de larvehuid 
af en krijgt het den vorm van pop. Spoedig daarna, reeds vroeg 
in ’t voorjaar,. komt de bladwesp te voorschijn; en weldra 
grijpen paring en eierleggen plaats. 

De eieren worden gelegd in rijen van 10 tot 20 stuks aan de 
naalden, die in het vorige jaar gevormd werden, nooit aan de 
jonge, pas ontstane naalden. De vrouwelijke bladwesp zaagt 
met haren legtoestel eene wonde over de volle lengte der naald 
en legt daarin hare eieren. Gemiddeld legt ieder wijfje 100 tot 
125 eieren. 

Veertien dagen of drie weken na ’t leggen komen de jonge 
bastaardrupsen uit, die traag zijn en doorgaans in groote hoopen 
bij elkander worden aangetroffen. Zoolang zij jong zijn, laten de 
bastaardrupsen de hoofdnerf der naald over; en ook laten zij 
onregelmatig hier en daar eenige stukjes eraan zitten; later 
vreten zij de naalden geheel en al op. 

De Vreterij van deze generatie valt gewoonlijk tusschen de 

tweede helft van Meien Juli. Zijn de bastaardrupsen volwas- 
sen geworden, dan spinnen zij zich eene cocon, die zij nu (in den 
zomer) aan de naalden, aan dunne twijgjes, desnoods aan hei- en 
boschbesstruiken, bevestigen. 
Na ongeveer veertien dagen komt uit de poppen de nieuwe 
generatie van bladwespen te voorschijn (in Augustus). Nu 
worden echter ook de naalden, die in de lente van hetzelfde jaar 
ontstonden, van eieren yoorzien. De bastaardrupsen, die spoe- 
dig uitkomen, vreten in de tweede helft van Augustus en 
September, verlaten later (als zij volwassen zijn geworden) de 
boomen en spinnen hare cocons onder ’t strooisel of het mos, 


== tie 


Het leven der bladwespen in ’t algemeen, en dat van die van 
het geslacht Lophyrus in ’t bijzonder, is zeer afhankelijk van 
uitwendige invloeden. Zoo kan het gebeuren, dat uit de cocons, 
die onder ‘t strooisel verloeven, niet in *t voorjaar, maar eerst 
midden in den zomer de bladwespen uitkomen, zoodat in plaats 
van twee geslachten, slechts eene enkele generatie per jaar zich 
vertoont. Bovendien kan, ’t zij er ée€ne generatie voorkomt per 
jaar of twee, toch ook de tijd van verschijnen van het insekt als 
volwassen dier of als larve zeer uitéénloopen. Soms zijn, vooral 
bij ongunstig weer, de dieren z66 laat in ’t najaar nog als 
bastaardrupsen in de boomen aanwezig, dat zij voor *t meeren- 
deel door de invallende koude worden gedood. 

In den zomer 1894 heb ik bestrijdingsmiddelen tegen de 
dennenbastaardrupsen beproefd of laten beproeven, en wel met 
goed gevolg. 

In de eerste plaats beproefde ik een middel om de bastaard- 
rupsen op de boomen te dooden ; in de tweede plaats een middel 
om ze te vernielen, nadat zij onder ’t strooisel waren weggekropen 
en voor *t meerendeel reeds eene cocon om zich heen hadden ge- 
sponnen. — Waar zich in jonge dennenbosschen plaatselijk een 
groot aantal bastaardrupsen vertoonde, heb ik aanbevolen, de 
aangetaste boomen met behulp van een’ sprenkelaar (pulverisateur) 
te bespuiten met eene petroleumemulsie, aldus samengesteld : 
1 kilogram groene zeep, opgelost in 15 liter water en duchtig 
dooreengemengd met 10 liter petroleum. Dat middel werd op 
de goederen van den heer M’. J. H. Schober te Putten tegen 
Lophyrus rufus en op verschillende plaatsen door den Heer H. J. 
Lovink, Directeur der Ned. Heidemaatschappij, tegen Lophyrus 
Pini met zeer goed gevolg toegepast. Hoe eerder men het middel 
aanwendt, des te beter ; want de nog zeer kleine bastaardrupsjes 
zullen bij de zelfde behandeling eerder van de émulsie genoeg 
krijgen om ervan te sterven dan de volwassen exemplaren. De 
boomen leden door de besprenkeling niets. — Het spreekt van zelf 


ST ae 


dat de boven beschreven methode niet kan worden toegepast in 
uitgestrekte dennenbosschen, die over een groot gedeelte van 
hunne oppervlakte door de in massa’s aanwezige dennenbastaard- 
rupsen worden geteisterd ; maar in kleine dennen (Weymouths 
pijnen en andere uitheemsche Pznus soorten worden ook aan- 
getast !) in plantsoen, in parken, tuinen, enz. is het middel zeer 
goed toe te passen ; z00 mede in jonge dennenhosschen, wanneer 
de vermeerdering der insekten nog slechts in bepaalde gedeelten der 
bosschen heeft plaatsgegrepen. In ’t laatstbedoelde geval is het 
middel vooral dienstig om eene sterkere vermeerdering voor het 
volgende jaar te voorkomen. 

Het laat zich verwachten dat hetzelfde middel zal blijken 
uitstekend aan te wenden te zijn tegen de bastaardrupsen in kruis- 
bessen en in rozen, en tegen zoo menige andere soort van bastaard- 
rupsen, die onze sier-of vruchtboomen en struiken beschadigt. 

Thans ga ik over tot de bespreking van het middel, dat ik 
aanwendde, om de bastaardrupsen te dooden, welke de boomen 
reeds hadden verlaten en onder ’t strooisel waren weggekropen. 
In Augustus van het vorige jaar werd ik door de Heer H. J. 
Lovink opmerkzaam gemaakt op eene vreterij van de bastaard- 
rupsen van Lophyrus Pini ineen dennenbosch onder Wolfhezen 
(nabij Arnhem). Toen de genoemde Heer zijne waarnemingen 
deed, waren de bastaardrupsen volwassen; de meesten waren 
bezig de boomen te verlaten of reeds onder strooisel zich in te 
spinnen. Toen men mij gevraagd had naar een middel ter be- 
strijding, opdat eene herhaling der plaag kon worden voorkomen, 
was mijn doel, om zonder het bosch van strooisel te berooyen, de 
zich daarin bevindende bastaardrupsen en poppen te dooden. Ik 
stelde den Heer Lovink voor, op die plaatsen van het bosch, waar 
derupsen hadden gevreten en in het mos en ’t strooisel waren 
weggekropen, op dit mos en strooisel ongebluschte kalk neer te 
Wwerpen en die met water te begieten. De hitte, welke zich bij 


’t blussechen van de kalk zou ontwikkelen, zou — meende ik — 
2 


> ie 


de in het strooisel aanwezige insekten dooden, terwijl de kalk 
den boschgrond zeker niet slechter zou maken en de bodem 
zijne natuurlijke bedekking zou behouden. — Deze proef werd 
als volet genomen. In een bosch groot 2 Heklaren 12 aren, 
bestaande uit twaalf- tot vijftienjarige dennen, werden het 
strooisel en de ruigte hier en daar in hoopen bijeengeharkt, en 
daarna werden deze hoopen met ongebluschte kalk bestrooid, 
die er eenigszins doorheen werd gewerkt en vervolgens gebluscht. 
De onkosten bedroegen aan ongebluschte kalk / 16,80, aan 
werkloon f. 21, — te zamen /. 37.50. (1) Het was een 
gezaaid bosch, waarvan de bodem met heide en allerlei ruigte 
bedekt was; daardoor werd het werkloon veel hooger dan in 
een meer regelmatig bosch met minder ruigte het geval zou 
geweest zijn. — Bij een later door den Heer Lovink ingesteld 
onderzoek bleken de binnen de cocons besloten insekten alle te 
zijn vernietigd. Het strooisel kon weer door het bosch worden 
gebracht. 

Het laat zich verwachten dat de hier beschreven methode 
ook bij de bestrijding van vele andere insekten, die onder het 
strooisel overwinteren, met goed gevolg zal kunnen worden toe- 
eepast. Men denkeslechts aan de gestreepte dennenrups (Trachea 
piniperda) en aan de rups van den dennenspinner (Gastvo- 
pacha Pint). 

Dt J. RITZEMA Bos. 


1) Ten behoeve van onze Belgische lezers maak ik hier de voor hen 
misschien overbodige opmerking, dat f voér een getal beteekent : zoo- 
veel Nederlandsche guldens, van welke ieder ruim twee Belgische frances 
waard is. 


=— JQ 


HET SCHURFT OF DE POKKEN VAN DE AARDAPPELKNOLLEN. 


Het schurft of de pokken van de aardappelknollen is een 
ziekte, die hoegenaamd niet zeldzaam is, maar waaraan tot nog 
toe te weinig aandacht geschonken werd. 

Zij heeft haar naam te danken aan het eigenaardig uitzicht, 
dat de aangetaste knollen vertoonen: eerst komen wratachtige 
uitwassen van enkele millimeters voor den dag, maar weldra ont- 
staan op die plaatsen bruine, schotelvormige uithollingen met 
onregelmatige randen, alsof deze uitgevreten waren. 

Het uitzicht van den aardappel is er geheel en al door bedor- 
ven ; daarenboven is de aardappel zelf voor de voeding van den 
mensch weinig geschikt, daar men alsdan verplicht is zeer dik te 
schillen om de aangetaste, diep gelegen gedeelten, die weinig 
smakelijk uitzien, weg te nemen. — De handelswaarde van der- 
gelijke aardappelen is natuurlijk veel geringer dan die van gave 
knollen, zoodat het verlies aanzienlijk wordt, wanneer op een 
akker talrijke schurftige aardappelen voorkomen. 

Wat is nu de oorzaak van deze ziekte ? 

Het is eerst in de laatste jaren, dat eenige geleerden zich met 
de oplossing dezer vraag hebben bezig gehouden, maar de tot hier- 
toe verkregen uitslagen kunnen, volgens onze meening, nog niet 
als volkomen beslissend beschouwd worden. — Volgens som- 
migen zouden gebreken van den bodem, b. v. te eroote vochtig- 
heid, op het ontstaan van het aardappelschurft een overwegenden 
invloed hebben. Volgens anderen zijn het woekerzwammen, die 
als de oorzaak moeten beschouwd worden, maar over den aard 
van die woekerzwammen zelf is men het hoegenaamd niet eens. 
— Wij zullen ons daarom in dit geval onthouden in bijzonder- 
heden te treden. 

Het is echter zeer waarschijnlijk dat verschillende parasieten 
het schurft kunnen te weegbrengen, en algemeen wordt aangeno- . 


= BeOS 


men, dat men eigenlijk twee ziekten dient te onderscheiden in het- 
geen men gewoonlijk schurft of pokken van den aardappel noemt, 
namelijk het oppervlakkig schurft, dat alleen aanleiding geeft 


Drie schurftige aardappelen (diep schurft). — Naar de Natuur. 
tot wratachtige, kurkachtige verhevenheden op de schil, — en 
het diep schurfé, dat men beter het znvretend schurft zou 
noemen, omdat het daarenboven uithollingen veroorzaakt die 
steeds dieper worden, alsof er een invretende stof werkzaam was. 
Deze ziekte is veel erger dan de eerste, omdat de knollen, die door 
het diep schurft aangetast zijn, een veel geringere waarde hebben 
dan die, welke alleen het oppervlakkig schurft vertoonen. 


Pe) Mees 


Is de studie van de oorzaak der ziekte nog niet heel en al vol- 
eindigd, toch werden zekere feiten aan den dag gebracht, die 
yoor de praktijk van hoog belang zijn en waaruit men reeds de 
volgende regels kan afleiden : 

a. Gebruik als pootaardappelen de gaafste knollen ; wie 
schurftige aardappelen plant, zal ongetwijfeld schurftige knollen 
oogsten, want hij brengt zelf de ziekte in den erond. 

b. Heeft een akker schurftige aardappelen voortgebracht, 
dan moet men zooveel mogelijk trachten eerst jaren later opnieuw 
aardappelen op denzelfden grond te planten. 

Hoe langer tijdruimte er gelaten wordt tusschen twee ach- 
tereenvolgende aardappeloogsten, hoe meer Kans er bestaat de 
ziekte te ontgaan of te zien verminderen. 

Het is overigens een algemeene regel, waarop weinige uitzon- 
deringen voorkomen, dat wisselbouw, in het belang van de op- 
brengst, zeer gewenscht is. 

c. Veel versch stalmest en vloeibaar mest begunstigen het 
schurftig worden der aardappelen. 

d. Gebruik van kalk, mergel, straatvuil en keukenafval 
moet op de akkers, waar het schurft zich reeds heeft voorge- 
daan, zooveel mogelijk vermeden worden, want het is een bewezen 
feit, dat de parasieten dezer ziekte zich uitstekend ontwikkelen 
in een midden, dat geen vrije zuren bevat (dat — om de scheikun- 
dige uitdrukking te gebruiken — neutraal of zwak alkalinisch 
is) en dat zij integendeel door de werking van de zuren van 
den bodem in hunne vermenigvuldiging gehemd worden. De kalk 
nu heeft juist de eigenschap die vrije zuren te binden en wordt 
aldus schadelijk, door gunstige voorwaarden tot den groei der 
schurftparasieten te doen ontstaan. 

In den afval, door den reinigheidsdienst der steden verzameld, 
komen ook vele aardappelschillen voor, die, wanneer zij van 
schurftige knollen afkomstig zijn, een oorzaak van besmetting 
voor den akker kunnen worden. 


ogee 


e. Is de grond van natuur vochtig, dan moet er naar gestreefd 
worden het overtollige water af te leiden, want vochtigheid en 
warmte begunstigen de vermeerdering der schurftzwammen. 


BoLLEY(Noord-Amerika), die zich in de laatste jaren veel met 
deze ziekte heeft bezig gehouden, geeft een middel aan de hand 
om het schurft zooveel mogelijk te voorkomen. Hij schrijft voor 
de aardappelen, die bestemd zijn om gepoot te worden, gedu- 
rende 1 */, uur in een oplossing te dompelen van 1 per duizend 
kwikchloride (sublimaat). 

Al de sporen, die aan de knollen kleven, worden door deze 
stof gedood en het overdragen der ziekte op het veld wordt aldus 
verhinderd. Men kan zelfs, na deze behandeling, aardappelen plan- 
ten die sterk door het schurft zijn aangetast zonder gevaar van 
besmetting. BoLLey haalt niet alleen zijn persoonlijke uitslagen 
aan, maar ook die, welke op groote schaal door een tandhone: 
werden verkregen. 

Deze behandelde, volgens BoLLEY’s methode, 15 a 18 hecto- 
liter zeer schurftige aardappelen en verkreeg een bijna reinen 
oogst, terwijl de opbrengst van onbehandeld gebleven knollen 
nagenoeg waardeloos was. 

De wijze, waarop de behandeling dient uitgevoerd te worden 
is zeer eenvoudig: het kwikchloride (1 deel op 1000 deelen water) 
wordt opgelost; de pootaardappelen worden in een zak van 
grove, niet te dichte stof gebracht en met den zak in de vloei- 
stof gedompeld. 

Na anderhalf uur wordt de zak er uitgenomen en desnoods 
kan de overblijvende oplossing een tweede maal voor een nieuwe 
hoeveelheid knoilen gebruikt worden. — Zijn de aardappelen 
vuil, kleeft er b. v. nog al veel aarde aan, dan moeten al) natuur- 
lijk eerst goed gewasschen worden. 

Wie de proef zou wenschen te nemen, moet echter de twee 
volgende punten wel indachtig zijn : 


es = ae 


1° Kwikchloride (sublimaat) is een hevig gift en men dient 
er dus zeer voorzichtig mede om te gaan. Er moet gezorgd wor- 
den dat die stof of haar oplossing niet in het bereik blijve van 
kinderen of dieren, dat zij niet in aanraking worde gebracht met 
wonden, en dat de vaten, waarin de vloeistof bereid werd, daarna 
volkomen gereinigd worden. 

2° De oplossing mag in geen metalen vaten bereid worden ; 
houten kuipen zijn daartoe best geschikt. 


De verschillende aardappelvariéteiten . worden niet alle 
evenzeer door het schurft aangetast. In Vlaanderen b. v. schijnen 
over ‘talgemeen de wette soorten (variéteiten) aan deze ziekte 
meer te lijden dan de roode soorten. — Gaarne ontvingen wij 
daaromtrent meer inlichtingen uit alle deelen van het land: 
indien dezelfde variéteiten zich op een gelijke wijze in verschil- 
lende streken gedragen, bestaat er hoop een goede weerstands- 
krachtige soort te vinden, die op de plaatsen, waar het schurft 
gewoonlijk voorkomt, bij voorkeurzoukunnen gekweekt worden. 


G. STAKES. 


INLEIDING TOT DE STUDIE DER WOEKERZWAMMEN. 


In dit tijdschrift zal meermalen gehandeld worden over 
cryptogamische plantenziekten, d. w. z. ziekten, welke 
veroorzaakt worden door de schadelijke werking van Zwammen, 
die in de planten woekeren. 

Tot de studie der woekerzwammen is echter een zekere 
voorafgaande kennis noodig. Wij achten het derhalve wenschelijk 
in de eerste afleveringen van dit tijdschrift eenige algemeene 
begrippen over deze planten mede te deelen. 


Zaadplanten en Sporeplanten. 


Men verdeelt het plantenrijk in twee groote groepen of 
afdeelingen, nl.°. 

1° de Zaadplanten (zichtbaarbloeiende planten of Phanero- 
gamen), die zich vermenigvuldigen door middel van saden, — 
en 

2° de Sporeplanten (bedektbloeiende planten of Cryptoga- 
men) die zich vermenigvuldigen door middel van sporen. 

De ZAADPLANTEN dragen bleemen 1) die vruchten voort- 
brengen. In iedere vrucht ontstaan een of meerdere zaden. Tot 
de afdeeling der Zaadplanten behooren de gewone planten 
(boomen, heesters; — de planten die op onze akkers en in onze 
tuinen gekweekt worden, de grassen onzer weiden, enz.). 

De SPOREPLANTEN dragen daarentegen nooit bloemen, en 
brengen geen zaden voort. Tot deze afdeeeling behooren onder 
anderen de Varens (« Duivelspluim +), de Paardestaarten (« Kat- 
testaart », Hquisetum), de Wolfsklauwen (Lycopodium), de 
Mossen, de Wieren en de Zwammen (alsook de Korstmossen). — 
Talrijke Sporeplanten verschillen in hooge mate van de gewone 
planten door hare gedaante en hare levenswijs. Men denke 
slechts aan de zonderlinge vormen en kleuren van de Zwammen 
(Kampernoelién, Paddestoelen, Tooverheksbrood, enz.), die, vooral 
gedurende de laatste zomermaanden, in onze bosschen bij duizen- 
den voor den dag komen. Vele Sporeplanten (inzonderheid vele 
Wieren en Zwammen) zijn daarenboven zoo klein, dat de bijzon- 
derheden van haren bouw slechts met behulp van een micros- 
coop kunnen waargenomen worden. 


1) Bij vele soorten zijnde bloemen vrij groot en fraai gekleurd (voor- 
beelden : Roos, Anjelier, Violier, Knollen, Koolsoorten. enz.); bij andere 
soorten zijn zij daarentegen kleiner, weinig in ‘t oog vallend (Populier, 
Hazelaar. Brandnetels, de meeste Grassen, enz.) 


ae ee 


Ofschoon de Sporeplanten zeer veel verscheidenheid vertoo- 
nen, hebben zij een gemeenschappelijk kenmerk: hare verme- 
nigvuldiging geschiedt niet door zaden, maar door kiemen van 
een anderen aard, nl. sporen. 

Tusschen een zaad en eene spore bestaat het volgend ver- 
schil: an een rijp zaad is de toekomstige plant reeds waar te 
nemen, daarentegen in eene spore niet. 

In een rijp zaad ontwaart men een jonge plant (kiem of embryo), 
waaraan reeds een wortel, een stengel en een of meerdere blaadjes 
kunnen onderscheiden worden Bij de meeste soorten is deze jonge 
plant klein, en kan zij derhalve slechts moeilijk onderzocht worden. 
— Door hare groote afmetingen is een rijpe boon tot dit onderzoek 
zeer geschikt. Men laat de boon gedurende 24 uren in koud water 
liggen : daardoor zwelt zij, en het vlies dat haar omgeeft (de zaad- 
huid) wordt week en kan gemakkelijk verwijderd worden. De inhoud 
der boon bestaat uit twee helften (de zaadlobben); daartusschen 
ontwaart men een klein lichaampje, dat knievormig gebogen is, 
en bij nader onderzoek uit een worteltje en een stengeltje met twee 
blaadjes biijkt te bestaan. Al de deelen der toekomstige plant zijn 
hier dus voorhanden, uitgenomen de bloem (De zaadlobben zelve 
dienen als bladen beschouwd te worden). Wanneer het zaad 
kiemt wordt de zaadhuid opengescheurd; de jonge plant wordt 
grooter, drijft haren wortel in den grond en ontplooit hare zaad- 
lobben en hare bladeren. 


Eene spore bestaat gewoonlijk uit ééne enkele cel (zelden uit 
meer) die men zich kan voorstellen als een klein blaasje, waarin 
wij noch stengel, noch bladen, noch wortel, noch een ander 
orgaan van een toekomstige plant kunnen ontdekken. Daaren- 
boven zijn de sporen schier altijd zeer klein, slechts enkele 
duizendsten van een millimeter 1) groot. Een afzonderlijke spore 


1) De maat, diemen gebruikt om deafmetingen van zeer kleine (micros- 
copische) yoorwerpen uit te drukken is een duizendst gedeelte van een 
millimeter ; zij wordt micromillimeter of kortweg micron genoemd, en 
door de Grieksche letter » (mu) aangewezen. — B. y. 15 p. beteekent 
i Mill. 


se ee 


is met het bloot oog onzichtbaar. Talrijke sporen bijeen doen 
zich voor als een zeer fijn poeder. 

Voorbeelden : Het zwart poeder, dat ontstaat in de aren van 
graangewassen welke door brand ( « masker ») aangetast zijn 
bestaat uit millioenen sporen eener woekerzwam; - de sporen van 
de gewone Wolfsklauw (Lycopodium clavatum) vormen het bleek- 
geel poeder (heksenmeel, bliksemmeel of smetpoeder) waarin vele 
apothekers de pillen rollen ; — enz. 


Hier dient nog opgemerkt te worden, dat zeer vele Spore- 
planten zich achtereenvolgens in verschillende vormen voor- 
doen, als het ware gedaanteverwisselingen ondergaan: daarvan 
zullen wij verder voorbeelden leeren kennen. 

Onder de Sporeplanten of Cryptogamen zijn de Woekerzam- 
men, uit het oogpunt van de plantenziektenkunde, van het aller- 
hoogste belang. 


IT. 
Woekerplanten of Parasieten. 


De planten hebben, evenals de dieren, voedsel noodig om in 
leven te blijven en zich te ontwikkelen; het opgenomen yoedsel 
is echter niet bij alle planten van gelijken aard. 

De meeste planten hebben groene bladen of althans groene 
stengels of takken. De groene kleur wordt veroorzaakt door de 
tegenwoordigheid van eene stof, die men bladgrvoen (chlorophyl) 
noemt, en die een zeer belangrijke rol in de voeding der planten 
vervult. De groene ptanten ontleenen haar voedsel aan den 
bodem en aan de lucht, in den vorm van mznerale (anorganische) 
zelfstandigheden, d. w. z. stoffen die in de doode natuur aange- 
troffen worden (b. v. water, zouten; — de bestanddeelen der 
lucht, enz.). Dit minerale voedsel wordt door de plant ver- 
werkt, en omgezet in organische stoffen, d. w. z. stoffen, die 
door de plant kunnen benuttigd worden om het leven van de reeds 
bestaande organen te onderhouden en om nieuwe organen (sten- 


SS 


gels, takken, bladen, bloemen, vruchten, zaden, wortels, knol- 
len, enz.) te vormen. De omzetting of verwerking van het mine- 
rale voedsel is slechts mogelijk met behulp van het bladgroen. 

Men mag aan eene plant, die toevallig geen bladgroen heeft 
gevormd (b. v. een aardappel die in het duister gekiemd of gegroeid 
is), zulk overvloedig en geschikt voedsel geven, als men wil, die 
plant kan zich daarvan niets ten nutte maken, zoolang geen blad- 
groen aanwezig is. — Indien men zich met eene oppervlakkige ver- 
gelijking wil tevreden stellen, kan men zeggen dat het bladgroen’ 
bij de planten nagenoeg dezelfde rol vervult als de maag (en hare bij- 
organen ) bij menschen en dieren. Het voedsel, dat deze gebruiken : 
melk, brood, groenten, enz. gaat ook niet rechtstreeks in vleesch, 
beenderen, enz , over; het moet vooreerst door de maag verteerd 
(verwerkt) en omgezet worden in andere stoffen, die door het 
organisme kunnen opgenomen worden — Dit is ook het geval met 
het voedsel der groene planten. Hier dient nog bijgevoegd te worden, 
dat het bladgroen alleen dan werkzaam is, wanneer de plant aan den 
invloed van het licht is blootgesteld, en dat het bladgroen in ’t donker 
niet kan ontstaan. Het is derhalve gemakkelijk te begrijpen waarom 
bladgroenhoudende planten in volkomen of bijna volkomen duister- 
nis niet kunnen leven. 

Behalve de gewone, groene planten zijn talrijke gewassen 
bekend, die van bladgroen verstoken zijn. Tot deze klasse be- 
hooren enkele Zaadplanten (b. v. de Bremraap, Ovobanche; het 
Warkruid, Cuscuta, enz.); onder de Sporeplanten, vindt men 
zeer talrijke niet groene soorten, nl. al de Zwammen. 

Daar deze planten geen bladgroen bevatten, hetgeen men ter- 
stond aan hare bleeke kleur ziet, missen zij ook het vermogen om 
uit anorganisch voedsel organische stoffen te vormen. Zij zijn 
derhalve verplicht de organische stoffen, die zij noodig hebben, 
aan andere wezens, planten of dieren, te ontleenen. Deze plan- 
ten hebben geen behoefte aan licht: b. v. Schimmels, Kamper- 
noelién enz. kunnen in gesloten kassen, kelders enz. weelderig 
gedijen, zoodra vochtigheid en organisch voedsel zich in hun 
bereik bevinden, 


aoe Oe 


Men kan de planten, welke geen bladgroen bevatten, in 
twee groepen verdeelen, nl. de afvalplanten of saprophyten, 
die hun voedsel aan doode overblijfselen van planten of dieren 
(b. v. rottende bladen, mest, dood hout, enz.) of aan kunstmatige 
producten uit het planten- of dierenrijk (brood, confituren, enz.) 
ontleenen, — en de woekerplanten of parasieten, die hun 
voedsel uit andere levende wezens nemen. 

Sommige bladgroenlooze planten kunnen, naar gelang van 
de omstandigheden of van haren ontwikkelingstoestand, nu eens 
als woekerplant, dan weder als afvalplant leven. 

De studie der afvalplanten heeft tot hiertoe weinig betee- 
kenis voor den landbouw; er zijn nochtans reeds voorbeelden 
gekend van planten, die zich doorgaans als saprophyten gedragen, 
maar plotseling als parasieten kunnen optreden, en alsdan veel 
schade teweegbrengen. Men beschouwt ze dan eenvoudig als 
behoorende tot de groep der woekerplanten, waarvan de studie 
voor land- en tuinbouw van jaar tot jaar belangrijker wordt. 
Onder de woekerplanten worden immers een aantal soorten aan- 
getroffen, die ten koste van de gekweekte gewassen leven. 

Wij willen hier een vergelijking maken, die de werking vai 
een parasiet op een levende plant duidelijk zal doen begrijpen : 

Kwam een vreemdeling bij u indringen, zich in uw huis 
vestigen, u dwingen het vroeger verzamelde spaargeld en de op- 
brengst van uwen arbeid met hem te deelen en u zelfs in wwe 
werkzaamheden belemmeren, dan zouden de gevolgen niet lang 
uitblijven ; armoede, ellende, en eindelijk uw volkomen onder- 
gang waren onvermijdelijk.—Een parasiet, die eene plant aanvalt, 
gedraagt zich als die vreemdeling. De parasiet dringt in de 
plant 1); hij onttrekt haar een gedeelte van de organische stoffen, 
die zij voor haar eigen voeding heeft bereid ; door zijne tegen- 
woordigheid belemmert hij de werking van de wortels, of van 


1) In de wetenschap noemt men den parasiet « gast», en de aangetaste 
plant « waard » of « waardplant ». 


= ae 


de bladeren, of van andere organen, die tot de voeding der 
waardplant onontbeerlijk zijn. De groei van de aangevallen 
plant wordt aldus onderdrukt, ofwel de plant wordt misvormd, 
en verliest daardoor van hare waarde; ofwel zij leeft een tijd 
lang ellendig voort, tot zij eindelijk bezwijkt. 

Onder de Phanerogammen of Zaadplanten worden in onze 
streken slechts enkele parasieten aangetroffen. Onder de 
Cryptogamen, nl. onder de Zwammen, zijn de parasieten zeer 
talrijk, dikwijls moeilijk te bestrijden, en-in veel gevallen voor 
den landbouw zeer schadelijk. De gewone aardappelziekte, de 
roest en de brand der graangewassen, de meeldauw van den 
wijnstok, enz. worden door woekerzwammen veroorzaakt. 


Il. 
De Zwamimen (Fungi). 


De Zwammen bezitten nooit bladgroen. Vele zijn kleurloos 
(wit); andere zijn rood, geel, bruin of blauwachtig ; sommige ver- 
toonen zeer fraaie schakeeringen van verschillende kleuren. 

Onder de zwammen vindt men zeer veel soorten van sapro- 
phyten, b. v. de zoogenoemde beder/zwammen (schimmels, enz.); 
de kampernoelién of paddestoelen, die in onze bosschen op 
humusachtigen grond tusschen rottende bladen leven, en waar- 
van sommige soorten giftig, andere daarentegen eetbaar zijn, 
enz. — De overige Zwammen behooren tot de parasieten (Woeker- 
zwammen). 

Hier dient opgemerkt te worden, dat alle Cryptogamische 
woekerplanten tut de Zwammen behooren. Dit sluit niet uit, dat 
andere Cryptogamen (b. v. Mossen, Wieren, Paardestaarten, enz.) 
voor land- en tuinbouw wel eens schadelijk kunnen worden, zonder 
nochtans parasieten te zijn. 

Eyenals de oyverige Cryptogamen brengen de Zwammen 
sporen voort. Doch de wijze, waarop die sporen ontstaan, hare 


| 3 
kieming en hare verdere ontwikkeling vertoonen veel verschei- 
denheid. Wij willen thans de verschillende groepen van de 
klasse der Zwammen achtereenvolgens kort bespreken. 

De Bacterién worden gewoonlijk onder de laagst ont- 
wikkelde Zwammen gerangschikt; deze wezens zijn uiterst klein 
(er zijn er van minder dan ly = 3,55 mill.) en bestaan uit eene 
enkele cel. Alleen wanneer zij bij millioenen vereenigd zijn kunnen 
zij door het ongewapend oog waargenomen worden. — Naar 
gelang van haren vorm, geeft men aan de bacterién verschil- 
lende namen: zijn zij nagenoeg rond (kogelvormig) dan heeten zij 
Micrococcen({1); zijn zij iets langer dan breed, dan worden ij 
Bacillen (2) genoemd; zijn zij nog iets langer, zoodat zij er als 
kleine staafjes uitzien, dan worden zij tot het geslacht Bacte- 
vium (4) gerekend; zijn zij langer dan breed en tevens om hare as 
gedraaid, dan spreekt men van Spzzllen (5). Spoelvormige 
Bacterién noemt men Clostridium (3). Sommige Bacterién heb- 
ben buitengewoon fijne, draadvormige aanhangselen: dit zijn 
wimperharen of cilién (4 en 5). 

Deze kleine wezens kunnen zich door deeling buitengewoon 
snel vermenigvuldigen. Eene Bacterie, die op het punt staat zich 
te deelen, wordt iets langer. In haar midden ontstaat eene in- 
snoering, die nauwer en nauwer wordt, en waardoor zij einde- 
lijk in twee afzonderlijke cellen gesplitst wordt. De twee cellen, 
op deze wijze gevormd, scheiden zich van elkander af en gedra- 
gen zich als twee nieuwe individuen, die zich op hunne beurt 
kunnen deelen. (De opeenvolgende toestanden van de deeling 
hebben wij voor Clostridium (3) afgebeeld.) Sommige soorten 
bereiken in min dan een half uur den volwassen toestand en 
kunnen zich alsdan opnieuw vermenigvuldigen. 

Bij sommige soorten werd sporenvorming reeds- waarge- 
nomen. De inhoud der cel trekt zich daarbij samen, en wordt 
van een nieuwen wand voorzien: de spore is aldus gevormd(s, s). 
De oorspronkelijke wand verdwijnt en de spore blijft alleen over. 


-— 31 — 


Dank aan haren eigen, meestal sterken wand, is de spore 
in staat zonder gevaar voor vernieling zeer hooge en zeer lage 
temperaturen te verdragen. Sommige sporen kunnen tot 130° C. 
worden verhit en tot —100°C afgekoeld zonder haar kiem- 
vermogen te verliezen. 

De kieming der sporen is zeer eenvoudig : zijn de omstandig- 
heden gunstig, dan barst de wand der spore open, en een nieuwe 
bacterie treedt te voorschijn. Deze zal zich op hare beurt door 
deeling vermenigvuldigen. 


he 


1. Micrococcen. — 2. Bacillen. — 3. Clostridium : successieve toe- 
standen der deeling. s, sporenvorming. — 4. Bacterium met wimperharen. 
— 5. Spirillen met wimperharen. 

De tijd ligt niet ver achter ons, dat slechts weinige soorten 
Bacierién, die bij cultuurgewassen ziekten veroorzaken, bekend 
waren; voortdurend echter worden nieuwe schadelijke soorten 
ontdekt. — Een der best gekende is Clostridium butyricum(3), 
die de droge en de natte verrotting van den aardappelknol ver- 


oorzaakt. 
G. STAES. 


HET BRUINWORDEN VAN DE WORTELS VAN CYCLAMEN, 


Prof. SorAverR beschrijft in het Zeitschrift fiir Pflansenkrank- 
heiten (1895, 1¢ afl., bl. 18) een nieuwe ziekte van de wortels van 
Cyclamen. Een bloemist had hem zieke planten gezonden met het 
volgende bericht: «Inde laatste drie jaren gelukt het mij niet meer, 
niettegenstaande alle moeite en zorgvuldige verpleging, fraaie planten 


aR eee 


te verkrijgen. De zaailingen vertoonen reeds kort na het uitplanten 
teekens van verzwakking, en hebben een ziekelijk uitzicht Bi 
nader onderzoek bevond ik dat de wortels dezer zaailingen.. ....... 
meer of minder afgestorven waren aan de basis der knollen. Het 
vormen van nieuwe wortels ging in den loop van den zomer slechts 
Jangzaam vooruit, en had hoegenaamd niet naar wensch plaats. » 

SoRAUER Vond als oorzaak dezer ziekte eene zwam, die ook bij 
de Lupinen het bruinworden van de wortels veroorzaakt, nl. Thie- 
lavia basicola Zorr. 

Indien deze ziekte ook ten onzent bij Cyclamen waargenomen 
wordt, zijn wij bereid daarover meer inlichtingen te geven. Thans zij 
het voldoende hier aan te halen dat Soraurr het mycelium 1) van 
Thielavia basicola in verschillende stalen van bladgrond vond, doch 
niet altijd even overvloedig. — Als voorbehoedmiddel schreef hij voor 
de planten in eene minder vette, meer zandachtige aarde te plaatsen, 
en geen bemesting toe te dienen. — Bij planten, die in warme mest- 
broeibakken gekweekt worden, is sterk verluchten, meer blootstellen 
aan de zon en minder gieten aan te bevelen. — Bevat een vette blad- 
grond veel mycelium-draden, dan is het raadzaam de aardhoopen met 
ongebluschten kalk te vermengen en herhaaldelijk om te werken, 
en bij het gebruik een aanzienlijke hoeveelheid zand toe te voegen. — 
Alles wat de planten week en ziekelijk maakt, en dus haar weerstands- 
vermogen tegenover de zwam vermindert, zooals sterke bemesting, 
overmatig begieten bij verhoogde warmte, enz. moet zooveel mogelijk 
vermeden worden. 

Uit een naschrift blijkkt, dat de toepassing van de aanbevolen 
middelen de verdere uitbreiding dezer ziekte in de culturen van den 
hoogervermelden bloemist tegengehouden heeft. pee E acts 8 


VRAAGBUS. 


Voor eenieder, die inlichtingen wenscht te verkrijgen aangaande 
plantenziekten en hare bestrijding, staat deze vraagbus open. 

Alleen op duidelijk onderteekende vragen wordt, zoo mogelijk, 
antwoord gegeven. 

N. b. Wij nemen de vrijheid te herinneren dat het port van een 
gewonen brief (15 gram.), van Nederland naar Belgié en omgekeerd, 
10 cent (20 centimes) bedr aagt. 


1) De beteekenis van het woord mycelium (dradennet) zal in de 
volgende aflevering verklaard worden. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


2° Aflevering. I Juni 1895. 


HET SPIKKELEN VAN HET KOOLZAAD 
HOE HET KOOLZAAD MOET WORDEN GEOOCST, OM HET DOOR DEZE 
ZIEXTE TEWEEGGEBRACHTE NADEEL TE VOORKOMEN. 


Wel heb ik reeds vroeger in het « Landbouwkundig Tijd- 
schrift » (II. blz. 307) over het spikkelen van het koolzaad 
het een en ander medegedeeld; maar toch acht ik het niet over- 
bodig deze ziekte in het « Tijdschrift over Plantenziekten » nog- 
maals te bespreken, daar zij sommige jaren zeer veel in die 
streken voorkomt, waar koolzaad wordt verbouwd en daar haar 
ware aard nog verre van algemeen bekend is. Terwijl ik hier in 
‘t eerste gedeelte van mijn opstel, zij *t ook inbeknopter vorm, in 
hoofdzaken herhaal wat reeds in het boven aangehaalde opstel 
werd vermeld, bespreek ik in het tweede gedeelte de handel- 
wijze, die men volgens Kithn bij het koolzaadoogsten moet volgen, 
wanneer het « spikkelen » of de « spikkelziekte » den geheelen 
oogst dreigt te doen mislukken. 

De ziekte vertoont zich eerst in den vorm van kleine, zwart- 
bruine of grijsachtig zwarte plekjes, die op de hauwen (dat 
zijn de vruchten van het koolzaad, in vele streken van Nederland 
de «peulen » genoemd) den vorm van stippels, op de takken 
dien van streepjes hebben; langzamerhand nemen deze plekjes 


DS 
v 


— 34 — 


in omvang toe, en dan wordt ook hun vorm anders, somwijten 
veel onregelmatiger, hoewel doorgaans toch de donkere plekken 
op de hauwen rond blijven en op den stengel langwerpig zijn, 


naar boven en naar beneden eenigszins toegespitst. (Zie fig. 1.) 
Op de hauwen worden zij soms zoo groot, dat zij de geheele 
breedte der hauw bereiken en deze dus halverwege bedekken. 
De vlekken ziet men eerst wanneer de hauwen wel reeds geheel 


ey, 


volgroeid, maar toch nog groen zijn. Wanneer het koolzaad op 
het land is gaan liggen, dan ontstaan de zwarte plekken alleen 
aan den naar boven gekeerden kant der hauwen, terwijl de 
onderkant vrij blijft. 

In vele streken van Nederland, met name in sommige gedeel- 
ten van Groningen, geeft men aan de hier beschreven ziekte den 
naam van « het verslag van het koolzaad »; maar het is beter 
dien naam niet te gebruiken, daar hij ook dikwijls wordt aange- 
wend om eene ziekte aan te duiden, waarbij de hauwen vroegtij- 
dig geel worden en bij nader onderzoek vele kleine, vuilwitte, 
2 mill. lange, pootlooze maden blijken te bevatten. De oorzaak 
dezer laatstbedoelde ziekte is gelegen in de kleine koolzaadgal- 
mug (Cecidomyia Brassicae), die hare eieren in de zich ont- 
wikkelende hauwen legde. Maar niet alleen om verwarring te 
voorkomen, evenzeer om een’ karakteristieken naam voor de 
ziekte te hebben, welke het onderwerp van dit opstel uitmaakt, 
heb ik in mijn boven aangehaald artikel in het « Landbouwkun- 
dig Tijdschrift » den naam « het spikkelen » of « de spikkel- 
ztekte » ingevoerd. 

Als de zwarte plekken eenen bepaalden omyvang hebben 
gekregen, worden zij niet meer grooter. 

In het begin blijven de deelen rondom de zwarte vlekken 
geheel en al frisch groen en de zwarte plekken zijn dan eenigzins 
ingedeukt; spoedig echter wordt de omgeving der plekken, voor- 
namelijk naar den top van de hauw toe, eenigzins wankleurig, 
grauwachtig of geelachtig; het weefsel begint daar te verwelken 
en inéén te schrompelen. Is het nu in dezen tijd van het jaar. 
droog weer, dan verdort de hauw spoedig en wordt geel; zij 
wordt « noodrijp » of « rijp uit armoede », zooals men wel zegt; 
en dan is reeds de inwerking van eenen zachten wind of de aan- 
raking van sikkel of zicht, bij ‘t oogsten, voldoendc om de 
hauwen te doen openspringen, zoodat de korrels uitvallen. In 
bijgaande fig. 1 is een der hauwen opengesprongen, en alleen 
het tusschenschot is blijven zitten. 


ew. pee 


Is het reeds vrij laat in den tijd, wanneer zich het spikkelen 
vertoont, dan bereiken de korrels hare normale grootte; maar 
zij zijn soms nog groen als de hauwen openspringen. Verschij- 
nen echter de zwarte vlekken vroeger, dan schrompelen de 
zaadkorrels inéén, zij krijgen eene grijsbruine kleur en zien er 
dikwerf beschimmeld uit. 

Soms is een koolzaadveld, dat door ’t spikkelen is aangetast, 
reeds op een’ afstand van een gezond koolzaadveld te onderschei- 
den, niet slechts doorde vuilgrijze kleur, maar ook doordat er vele 
stengels meer dan gewoonlijk recht omhoog staan. Denormale, 
goed geladen koolzaadstengels toch worden door de zwaarte 
van het zaad eenigszins naar beneden gebogen; maar de door de 
ziekte aangetaste stengels blijven opgericht, omdat de zaden 
klein en licht bleven, of zij richten zich weer op, door dat uit 
vele der hauwen het zaad veel te vroeg is uitgevallen. Ook 
leveren reeds in de verte de als zilver schitterende tusschen- 
schotten van de opengesprongen hauwen, vooral bij zonne- 
schijn, een’ eigenaardigen aanblik op. 

Dat het spikkelen van het koolzaad schadelijk is, ligt voor 
de hand. 

In de eerste plaats worden vele zaadkorrels niet geheel vol- 
eroeid; als zulke onvolgroeide korrels rijpen, schrompelen 2ij 
inéén en verschimmelen. ‘Vooral ook doordat deze mislukte, 
verschrompelde, ten deele bedorven korrels tusschen de gezonde 
worden geoogst, wordt de kwaliteit van den geheelen oogst 
aanmerkelijk minder. Maar ook kwantitatief heeft de oogst 
veel van de ziekte te lijden, daar vele zaadkorrels verloren gaan, 
wanneer de hauwen te vroeg rijp zijn, zich openen en hunne 
zaden bij den minsten wind of bij ’t zichten uitstorten. Ook 
verliezen het stroo eu de doppen door het spikkelen hunne 
waarde als voedsel voor het vee. 

De ziekte verschijnt soms in zulke mate dat de geldelijke 
opbrengst van den oogst tot minder dan de helft van de gewone 
opbrengst wordt gereduceerd. 


Beneden zal nader worden aangetoond, dat het spikkelen 
wordt veroorzaakt door het parasiteeren van eene zwami. 
Zwammen nu gedijen in *t algemeen het best bij eene vochtige 
lucht en eene vrij hooge temperatuur. Zoo ook de zwam der 
spikkelziekte. Wanneer de lucht, van af den tijd dat het mee- 
rendeel der hauwen ruim de halve grootte heeft bereikt, door- 
gaans vochtig en warm is. dan is de kans op uitbreiding der 
ziekte zeer groot. Bij aanhoudenden regen is gewoonlijk de 
zomertemperatuur voor een voorspoedig gedijen der zwam te 
laag ; maar wanneer regen ell zomneschijn in een kort tijdsver- 
loop elkander herhaaldelijk afwisselen, dan is de relatieve voch- 
tigheidstoestand van de lucht bijzonder hoog, en het weer zcer 
geschikt voor de ontwikkeling van vele zwamsoorten, zooals 
van de zwam der aardappelziekte, maar ook van die der spikkel- 
ziekte van ’*t koolzaad. Nu waren het laatst van Juni en de 
eerste helft van Juli 1894 door gedurige afwisseling van regen en 
zonneschijn gekarakteriseerd ; en Z00 kwam dan het spikkelen 
in de koolzaadverbouwende streken van Groningen in 1894 
meer voor dan in jaren het geval was. — 

In 1856 werd de oorzaak van het spikkelen door den op 
meer dan één gebied beroemden Hoogleeraar Kithn te Halle 
ontdekt. ’t Bleek te zijn de zwam, welke de ontdekker eerst 
Sporidesmium eaxitiosum noemde, maar die later bleck te 
mocten worden gebracht tot het door Montagne opgestelde 
geslacht Polydesmus, zoodat de zwam nu Polydesmus ext- 
tiosus wordt genoemd. — Deze zwam yormt hare zwamdraden 
(« mycelium ~) in het inwendige der aangetaste, bruin geworden 
plantendeelen, maar hare sporen ontstaan aan de oppervlakte. 
De dunne, kleurlooze, vertakte zwamdraden groeien eerst een 
tijd lang tusschen de cellen van de meer inwendige deelen der 
hauwen en takken; zij doen deze cellen verschillende veran- 
deringen ondergaan, eindelijk bruin worden en sterven. Onder 
de opperhuid der ziek geworden plaatsen vervormen zich 


= 


deze zwamdraden door inéénkronkeling en opéénhooping tot 
eene dichte laag, van waaruit zich dan weldra sommige draden 
door de opperhuid heen naar buiten boren, die in zoogenoemde 
« conidiéndragers» veranderen. Dit zijn tamelijk korte, onver- 
takte draden, die loodrecht op de oppervlakte van het aange- 
taste plantendeel staan. Zij groeien en bekomen daarna eenige 
dwarswanden en worden bruin ; zij snoeren aan hunnen top 
eene spore af, die eerst rond is, later eivormig wordt, vervolgens 
langwerpig, en die tegen den rijpen toestand in een bruinachtig, 
rolvormig of omgekeerd knotsvormig lichaam overgaat, ’t welk 
door verscheiden tusschenschotten in verschillende cellen ver- 
deeld is,en naar boven toe in eene langwerpige, spits uitloopende 
punt eindigt. Zoowel de steeltjes, waarop zij bevestigd zijn (de 
« conidiéndragers ») als de sporen (« conidién ») zelve kunnen 
in grootte en vorm zeer uitéénloopen. 

De sporen vallen gemakkelijk af, en daarom kan men ze 
niet juist op de zwarte plekken der hauwen het best te zien 
krijgen ; immers daar heeft de ziekte het langst geduurd en zijn 
de sporen voor ’t meerendeel losgeraakt, zoodat men er meesial - 
nog slechts de conidiéndragers vindt, welke na ’t verlies der 
sporen zijn blijven zitten. Beter doet men, niet de bepaald reeds 
zwartbruine plekken te onderzoeken, maar wel de eenigszins 
verkleurde, zieke, maar nog niet erg zieke plaatsen, vooral 
dezulke, die aan den top der hauw gelegen zijn. Zulke plekjes 
steken eenigszins boven de rest der oppervlakie uit, en blijken de 
plaatsen te zijn, waar zich de uiterst kleine, langwerpige sporen 
bevinden, die dan nog olijfgroenachtig gekleurd zijn. Legt men 
eene koolzaadhauw bij 60 tot 80 malige vergrooting, zonder dek- 
glaasje, zoodanig onder den mikroskoop, dat men juist langs den 
wand van de hauw kijkt, dan ziet men de sporen duidelijk. 
Men merkt dan de uit verscheiden cellen bestaande sporen, 
eezeten op een’ conidiéndrager, die door de opperhuid naar 
buiten treedt. Tevens zal men spoedig ontdekken, dat de 


2 ome 


sporen gemakkelijk van de conidiéndragers afvallen. En op de 
geheel zwartbruin geworden plekken der hauwen is dit door- 
gaans reeds gebeurd. In fig. 2 beteekent de eenigszins gebogen 
lijn, die van onderen de figuur begrenst, den wand eener hauw ; 
bij e@ ziet men conidiéndragers, waarvan de sporen reeds zijn 
afgevallen ; bij @, b, c zijn sporen van verschillenden vorm voor- 
gesteld. Bij c is de conidiéndrager meercellig en heeft hij zich 
gesplitst ; hij draagt ééne spore (links); de andere (aan de 
rechterzijde) is afgeva len. Bij d hebben zich aan één’ conidién- 
drager meer sporen boven elkaar gevormd. — Van alle sporen 


Fig. 2. 


is het boveneinde dunwandig en doorschijnend ; het verdere 
lichaam der spore, dat uit vele cellen bestaat, is meer dikwandig 
en donker van kleur. 

Vallen de sporen af, dan is er veel kans dat zij weer op de 
eene of andere plek van een hauw, op een’ tak of op een blad 
van dezelfde koolzaadplant neervallen ; evenzeer kunnen zij door 
den wind naar andere koolzaadplanten worden voortbewogen. 
De sporen nu ontkiemen uiterst gemakkelijk ; soms gebeurt dit 
reeds nadat zij slechts ongeveer cen uur lang in het water 
hebben gelegen. Iedere afzonderlijke cel der spore is in staat 


 — 40 — 


om te ontkiemen ; en de verschillende cellen kiemen niet alle te 
gelijker tijde. Fig. 3 stelt eene kiemende spore voor : uit ver- 
verschillende cellen hebben zich kiemdraden ontwikkeld, van 
welke twee op cen punt met elkaar zijn versmolten en een zich 
heeft vertakt. Van deze kiemende spore is in de figuur het 
doorschijnende boveneinde naar boven gekeerd. 


De kiemdraden, welke uit de cellen der sporen te voorschijn 
komen, groeien het sterkst bij helderen zonneschijn. Laat men 
de ontkiemende spore door wateronttrekking indrogen, dan 
schrompelen de kiemdraden inéén; bevochtigt men haar daarna 
weer, dan zwellen de kiemdraden zeer spoedig weer op en 
eroeien verder. Deze handeling laat zich zelfs verscheidene 
malen herhalen. — Kuhn nu heeft op gezonde koolzaadhauwen, 
die eenigszins vochtig waren gemaakt, sporen van Polydesmus 
exitiosus uitgezaaid. Deze kKwamen op de oppervlakte der 
hauwen tot ontkieming, en Kibn zag de kiemdraden door de 
huidmondjes heen naar binnen dringen. Daar, tusschen de 
onder de opperhuid gelegen cellen, groeien deze draden verder, 
herhaaldelijk zich vertakkende, en soms dwars door de cellen 
heen. LEindelijk vormt zich onder de opperhuidscellen van de 
hauw eene dichte inéénkronkeling van zwamdraden, uit welke 


ae 


later de conidiéndragers ontstaan, die naar buiten treden en op 
hunnen top de sporen vormen. 

Intusschen worden zeer spoedig na het binnendringen van 
den kiemdraad de sluitcellen der huidmondies bruin; en naar- 
mate van daaruit de zwamdraden zich verder vertakken, worden 
ook de bruine plekken grooter. De cellen, die pas door de 
ziekte aangetast zijn, vertoonen een’ meer korreligen inhoud, en 
de bladgroenkorrels worden er geelachtig; weldra wordt de 
geheele inhoud verkleurd en vooral de celwand bruin, ondoor- 
zichtig. 

Uit het meegedeelde blijkt dat het aan Kuhn gelukt is, door 
kunstmatige besmetting aan te toonen, dat waar de zwamdraad 
van Polydesmus exitiosus heengroeit, de cellen van de kool- 
zaadhauw ziek worden; m. a. w. dat werkelijk de zwam de 
oorsaak van het spikkelen is. — Wanneer nu eenmaal op 
een’ koolzaadakker zich enkele planten bevinden, die door 
de ziekte zijn aangetast, dan ontstaan op deze planten sporen, 
welke gemakkelijk door den wind, ook wel door insekten, van 
de eene koolzaadplant naar de andere voortgedragen worden. 
Daar de sporen zoo gemakkelijk toi ontkieming kunnen geraken, 
en de zwam zich zoo snel ontwikkelt, bchoeft het geene verwon- 
dering te baren, dat onder gunstige omstandigheden de ziekte 
zich zeer snel kan uitbreiden. Vochtig, warm weer, daarbij 
afwisseling tusschen regen en zonneschijn, ziju oorzaak, dat 
soms in weinige dagen tijds een vroeger schijnbaar volkomen 
gezond koolzaadveld zich geheel gespikkeld voordoet. Ik wil 
hier nog aan de reeds boven gemaakte opmerking herinneren, 
dat de sporen voor hare kieming eene flinke verlichting noodig 
hebben, en dat dus—onder ook overigens voor de ziekte gunstige 
omstandigheden — nu en dan eene flinke bestraling door de zon 
de uitbreiding der ziekte in de hand moet werken. Uit een en 
ander volgt, dat vooral tijden, waarin nu en dan onweersbuien 
voorkomen, en waarin heldere zonneschijn en echte zomerhitte 


<< {a 


~ 


met regenvlagen gedurig afwisselen, doorgaans gekarakteriseerd 
zijn door het in sterke mate voorkomen van het spikkelen van 
‘t koolzaad. — 

Nog op andere planten dan op koolzaai kan de zwam 
Polydesmus exitiosus, ’t zij in den boven beschreven, ’t zij in 
eenigszins gewijzigden vorm, voorkomen. Vooreerst op de hau- 
wen van koolrapen en van mosterd, alsmede op die van herik 
(gele kiek of gele krodde = Stnapis arvensis) en van andere 
wilde plantensoorten, die — evenals de zooeven genoemde en als 
het koolzaad, — tot de familie der krwisbloemigen behooren. 
Vooral op de hier en daar als onkruid zooveel groeiende herik 
komt de spikkelziekte soms in erge mate voor; en zoo wordt dit 
gewas soms de bron, van waaruit zich deze ziekte over het 
koolzaad verbreidt. Ook op het loof van wortelen of penen 
en op dat van de aardappelplant kan Polydesmus exitiosus 
voorkomen en vlekken veroorzaken. Over de ziekteverschijn- 
selen echter, die de zwam bij deze laatsthedoelde gewassen te 
weeg brengt, wil ik hier niet verder uitweiden. 

De sporen van Polydesmus exitiosus kunnen veel verdra- 
gen; noch winterkoude noch droogte doodt ze. Zij kunnen 
zelfs gedurende een jaar lang uitgedroogd blijven, en geheel 
samengeschrompeld, toch weer bij bevochtiging opleven en ont- 
kiemen. Het geheele jaar door vormen zich nieuwe sporen, 
slechts met uitzondering van den felsten winter; maar de een- 
maal ontstane sporen blijven ook den winter over aan de planten 
zitten en volkomen geschikt voor verdere ontwikkeling. Zoo 
zijn dus altijd kiembare sporen voorhanden; en de weergesteld- 
heid behoeft slechts gunstig te zijn, om aanleiding te geven tot 
eene geduchte uitbreiding der ziekte. Dit is te meer het geval, 
omdat zich de zwam zoo snel ontwikkelt, vooral op de hauwen 
vant koolzaad. Reeds 4 dagen nadat Kuhn eene koolzaadhauw 
met sporen van Polydesmus exitiosus had besmet, had zich de 
zwam in die hauwen zoodanig ontwikkeld, dat er nieuwe sporen 
aan de oppervlakte gevormd werden. 


me 


EKene zwam, die op zoo velerlei gewassen voorkomt, zich zoo 
snel vermeerdert, en zoo zeer in staat is, weerstand te bicden 
aan allerlei nadeelige invlueden, zoodanige zwam kan nooit 
worden uitgeroeid of zoodanig verminderd, dat de kans op de 
verschijning en uitbreiding der door haar veroorzaakte ziekte tot 
een minimum beperkt wordt. Maar toch kan wél veel worden 
gedaan om de schadelijke gevolgen van ’t optreden der spikkel- 
ziekte tegen te gaan of althans te verminderen. — 

Blijkens de algemeen opgedane ervaring heeft het flink en 
krachtig ontwikkelde koolzaad veel minder van het spikkelen te 
lijden dan het zwakkere. Wel ontbreken ook op de mooie kool- 
zaadvelden de bekende zwartbruine stippels en vlekken geens- 
zins, maar de ziekte krijgt er niet zoo’n uitbreiding. Vooreerst 
toch buigt het gewas onder het gewicht der hauwen neer; de 
kruin der eene plant buigt zich dakvormig over die der andere 
plant heen; en zoo wordt in ’t algemeen slechts de ééne zijde der 
hauwen door het licht beschenen, zoodat slechts aan dien éenen 
kant de hauwen spikkelig kunnen worden; want voor de kie- 
ming van de sporen van Polydesmus exitiosus is licht een 
noodwendig vereischte (Vgl. bl. 40.!. — Ten tweede zijn bij zeer 
gezond en krachtig koolzaad de hauwen dik en vleezig; deze 
worden alzoo niet zoo spoedig door het zwamweefsel doorwoe- 
kerd en dus te gronde gericht als de meer dunwandige hauwen 
van zwakkere, minder flink gezonde koolzaadplanten. 

Voldoende en doclmatige bemesting, goede bewerking van 
den grond, rijenteelt, kortom alles wat den flinken groei van 
het koolzaad in de hand werkt, moet dus in de eerste plaats 
worden beschouwd als een middel om van het spikkelen van het 
koolzaad zoo min mogelijk last te hebben, wanneer het in aan 
onweer rijke zomers zich mocht vertoonen. — 

Verder heeft Kuhn eene methode om het koolzaad te oogsten 
aanbevolen, die bij het sterk woeden van de spikkelziekte kan 
dienen, om den oogst zooveel mogelijk te redden. Deze methode, 


ae 


die voor de koolzaad verbouwende streken, vooral bij ongunstig 
weer, van het hoogste belang is, schijnt in Nederland, naar het 
mij voorkomt, slechts bij uitzondering in hoofdzaken, en nooit in 
bijzonderheden te worden gevolgd. Ik wil haar hier thans 
eenigszins uitvoerig behandelen, vooral daar Kuhns methode in 
een thans niet meer zeer algemeen verbreid tijdschrift (Wilda’s 
landwirthschaftliches Centralblatt, 1856, Heft VII, bl. 40) werd 
beschreven, en ook het boek over plantenziekten van den beroem- 
den Hoogleeraar uit Halle, waarin zij eveneens wordt meege- 
deeld, daar het geheel uitverkocht is, slechts in weinige handen 
is; terwijl de nieuwere werken over plantenziekten, zooals die 
van Frank en Sorauer er geen melding van maken. 

Over den oogst van ’t koolzaad schrijft Reinders (« Hand- 
boek voor den Nederlandschen landbouw en de _ veeteelt », 
3° druk, HU, bl. 171) het volgende: « Met den oogst wordt 
begonnen, zoodra de korrels zwartbruin zijn geworden en de 
stengels eene geelachtige kleur hebben bekomen, soms wat vroe- 
ger, soms wat later, al naar de weersgesteldheid en den stand 
der andere werkzaamheden in de boerderij. Zijn de korreis 
reeds te rijp geworden, zoodat zij licht uitvallen, zoo snijdt men 
de stengels bij voorkeur des avonds of des morgens vroeg af. 
Daartoe wordt in Groningen de zicht, elders ook de sikkel 
gebruikt. Het gesneden koolzaad wordt hier te lande veelal in 
schoven op het land ter droging gelegd, elders, vooral bij 
ongustig weer, in cylindervormige hoopen, zoogenoemde kasten, 
gestapeld, zoodanig dat de toppen naar binnen en de ondereinden 
der stengels naar buiten komen te liggen ». Daar deze laatsthe- 
doelde handelwijze met het oog op het spikkelen zeer aan 
te raden is en toch hier te lande zeer weinig schijnt te worden 
gevoled, zij *t mij vergund hier mee te deelen wat Kuhn dienaan- 
gaande schrijft. 

— Waar het spikkelen op sommige plaatsen zich reeds in 
sterke mate begint te vertoonen, daar trachte men door vroegtij- 


= 4A 


dig zichten de ontwikkeling der ziekte tegen te gaan. Men 
oogst dan althans wat er gegroeid is, de korrels vallen niet van 
zelf uit en men verhindert de verdere ontwikkeling der sporen en 
hare verbreiding. Nu verschijnt echter de ziekte dikwijls reeds 
zeer vroeg in verderfelijke mate, zoodat soms de hauwen reeds 
openspringen, wanneer het zaad nog volkomen groen is. Bij de 
gewone wijze van oogsten nu schrompelen zulke bij den oogst 
nog groene korrels meer of minder inéén, of althans zij worden 
rood, niet zwart, en zijn van slechte qualiteit. In dit geval is het 
raadzaam, Kiihns methode te volgen, eene methode die ook overi- 
gens verschillende yoordeelen oplevert. De afgesneden kool- 
zaadstengels worden bijééngebonden tot schoven, en deze worden 
zoodanig in een’ kegelvormigen, met eene stroobekleeding voor- 
zienen hoop gezet, dat de hauwen naar binnen gericht, bedekt 
en aldus aan den rechtstreekschen invloed van het weer ont- 
trokken zijn. Men gaat daarbij volgenderwijze te werk. 

Het snijden van *t koolzaad begint zoodra de korrels der 
jongste hauwen zoover ontwikkeld zijn, dat men ze tus- 
schen de vlakke handen kan wrijven, zonder dat zij zich 
in twee helften splitsen. Dan zijn ook de korrels der oudere 
hauwen nog groen of althans zij beginnen nog slechts eenigs- 
zins bruin te worden. Treedt de ziekte op enkele plekken 
yan het veld op, dan doet men goed, op deze plekken nog niet 
eens zoo lang te wachten, maar men snijdt de planten reeds af 
zoodra slechts het grootste aantal der korrels in de oudste 
hauwen tusschen de handen kan worden gewreven zonder zich 
in twee helften te deelen. Immers het heeft weinig te beteeke- 
nen dat deze enkele plekken eene iets mindere qualiteit van zaad 
opleveren; en men kan dan, wanneer men door deze handelwijze 
erin geslaagd is, dadelijk in ‘4 begin de zickte grootendeels te 
beteugelen, met het afsnijden van het overige koolzaad wachten 
tot ook de korrels der jongere hauwen de bovenvermelde proef 
kunnen doorstaan. Wel zijn ook dan nog bijkans alle korrels 


> Agee 


eroen, als het koolzaad wordt afgesneden; maar bij de hieronder 
te beschrijven handelwijze drogen zij langzaam in de schaduw, zij 
rijpen zeer goed na en krijgen eene even donkere kleur als die 
van de planten, welke volgens de gebruikelijke methode eerst 
gezicht zijn, wanneer de jongere korrels bruin beginnen te 
worden,.terwijl de oudere grootendeels reeds zwart of zwart- 
bruin zijn. Ook het gehalte aan olie lijdt er niet door, evenmin 
het kiemvermogen. Vijf jaar lang oogstte Kiihn op de hier 
beschreven wijze, en telkens kon hij in dezelfde fabriek de 
hoogste prijzen bedingen. 

Bij ’t snijden met den sikkel of bij ’t zichten Jette men er op 
dat de stengels zooveel mogelijk gelijk komen te liggen. . Daar 
de hauwen nog groen zijn en de beide kleppen, waaruit zij 
bestaan, nog stevig aan elkaar vast blijven zitten, zoo kan het 
snijden onafgebroken van ’s morgens vroeg tot den avond wor- 
den voortgezet, zelfs bij de felste zonnehitte. Slechts wanneer 
plekken worden gezicht, die in sterke mate zijn aangetast, is het 
noodig, om ’t uitvallen van zaden te voorkomen, uitsluitend 
morgen- en avonduren daarvoor te kiezen. Nu moeten echter 
alle werkzaamheden zeer snel op het afsnijden volgen; en de 
arbeiders moeten dus worden ingedeeld in zichters, binders en 
hoopenzetters, die elkaar op den voet volgen. Slechts wanneer 
het bij nacht sterk gedauwd of geregend heeft, late men het 
gezichte koolzaad v66r het binden eenigszins drogen. Ofschoon 
Kuhn door verscheiden proefnemingen overtuigd werd dat zelfs 
hoopen, die bij sterken dauw in elkaar werden gezet, heel goed 
droog werden, raadt hij toch in dezen voorzichtigheid aan. In 
ieder geval moet tegen de dauw opgedroogd is, zoo mogelijk vé6r 
7 uur in den morgen, alwat gezicht was, in hoopen staan, niet 
alleen en niet zoo zeer omdat anders *t uitvallen van korrels te 
vreezen ware, maar omdat het veel moeilijker is, alles in hoopen 
te zetten, wanneer het koolzaad niet dadelijk achter den sikkel 
of de zicht in schoven wordt gebonden of het gezichte, op den 


— 47 — 


grond liggende gewas vodr het binden te droog wordt. De 
schoven moeten niet te dik zijn, bij den band hoogstens twee 
d.M. Het komt er niet op aan dat de dikte van allen precies 
gelijk is; maar zijn de schoven te dik, dan is het niet mogelijk ze 
goed in elkaar te zetten. Dit laatste nu geschiedt op de volgende 
wijze. 

Om eene schoof, die loodrecht in ’t midden wordt neergezet, 
worden eerst kruisgewijs vier andere schoven geplaatst; in de 
ruimte tusschen elke twee dezer schoven wordt weer eene schoof 
gezet, zoodat er dan negen bij elkaar staan. ‘Rondom deze negen 
schoven worden nu nog verder zooveel schoven op regelmatige 
wijze dicht bij elkander opgestapeld, dat langzamerhand een 
kring van 6-8 voet in doorsnede ontstaat, en wel z66 dat de 
buitenste schoven alle even ver van de middelste staan. Op deze 
middelste schoof na, die altijd loodrecht moet staan en moet 
blijven staan, worden alle overige schoven eenigszins schuins 
naar het midden toe gericht. Daar zij aan ‘t boveneinde, waar 
zich de vruchttrossen bevinden, dikker zijn dan aan het beneden- 
einde, dat uit de stoppeleinden bestaat, zoo staan de schoven nog 
hol, ook wanneer de boveneinden dicht inééngedrongen zijn. 
Het is van belang dat de schoven in regelmatige kringen rondom 
de middelste schoof worden geplaatst, dat zij zoo dicht mogelijk 
in elkaar gezet worden, dat zij niet in te schuinsche richting 
worden geplaatst; en vooral dat zij niet scheef worden neergezet, 
anders zou de hoop inéénzakken of althans gaan draaien. 

In bijgaande figuur 4 zijn de verschillende schoven, die op 
den grond worden geplaatst, door cijfers aangeduid. 1 is de 
middelste schoof; en daaromheen worden de verdere schoven 
van den eersten kring (2 tot 9) en van den tweeden kring (10 tot 
25) geplaatst, en wel in de volgorde, die door de cijfers is aan- 
gegeven. De schoven zijn van boven dikker dan aan haar 
benedeneinde (d. i. aan het stoppeleinde); dit is ook in fig. 4 aan- 
geduid : de donkere kringen stellen de benedeneinden voor, die 


= A 


op den grond rusten ; de daarmee concentrische, wijdere kringen 
geven de projecties der boveneinden van de schoven op den grond 
aan; men ziet dat de zwarte kringen op eenigen afstand van 
elkander blijven, maar dat de wijdere cirkels elkaar ten deele 
overdekken, waardoor uitgedrukt wordt, dat de boveneinden der 
schoven elkander min of meer in éendrukken. 

Is deze benedenste laag schoven klaar, dan drukt men de 
vruchttrossen der buitenste schoven wat aan, en legt daarop 


Fig. 4. 


eenigszins schuins een’ anderen kring van schoven en wel op deze 
wijze dat alle vruchttrossen der schoven van den buitensten kring 
der benedenste laag door de stoppeleinden van den daarop lig- 
genden kring worden bedekt. De vruchttrossen van dezen kring 
komen naar binnen toe met elkaar in aanraking, echter zonder 
vast aanéén te sluiten, zoo dat de binnenruimte van den hoop 
eenigszins hol blijit, terwijl de kring zelf uit dicht opééngehoopte 
schoven bestaat. Op dezen kring wordt een tweede kring op 


a 40s. 


gelijke wijze neergelegd, die weer de vruchitrossen van den 
daaronder liggenden kring met zijne stoppeleinden bedekt ; deze 
kring nu sluit den hoop naar boven toe af, die aldus naar boven 
smaller toeloopt en zelfs spits wordt, doordat op den hoogsten 
kring nog twee of drie schoven worden gezet op die plaats, waar 
de kring werd gesloten. Het gebeurt licht, vooral als eenigs- 
zins dikke schoven worden genomen, dat wanneer men met het 
neerleggen van de schoven in een’ kring weer bij de eerstu 
schoof terugkomt, de kring niet volkomen gesloten wordt, aan- 
gezien de kopeinden te dik waren en de bovenruimte te vroeg 
vulden, waardoor dus eene opening zou overblijven en de vrucht- 
trossen der beneden liggende laag niet voldoende zouden bedekt 
worden. Men gaat dan aldus te werk dat men zoowel bij de 
tweede laag als bij de bovenste een of twee schoven wat hooger 
legt, zoodat hare toppen boven die der anderen uitsteken en aldus 
plaats vinden, terwijl zij met hare benedeneinden (stoppeleinden) 
nog de daaronder gelegen toppen der schoven bedekken en aldus 
den kring volkomen afsluiten. Den top van ’t geheel kan men 
nog afsluiten door eene extra schoof, zoodat dan de hoop eenen 
tamelijk regelmatig spits toeloopenden kegel vormt. 

De hoofdzaak, waarop het vooral aankomt, is: dat de 
benedenste, op den grond geplaatste laag schoven op de boven 
beschreven wijze goed in elkander wordt gezet. Het is natuurlijk 
geheel en al onverschillig of hij uit 25 of 30 of uit meer schoven 
wordt gevormd, wanneer deze maar dicht, een weinig schuins en 
vooral niet scheef staan, en wanneer de omtrek van ’t geheel maar 
cirkelrondis. Voor deze op den grond te plaatsen laag kiest men 
de dikste schoven uit en men gebruikt de dunsten voor den boven- 
sten kring.— Lene zaak, die in de tweede plaats van belang is, 
is deze : dat de hoop eenen gelijkmatigen kegelvorm krijgt, en 
dat de toppen der schoven, waaraan de hauwen zitten, alle bedekt 
zijn. Of echter bij de in kringen liggende schoven de eene iets 
hooger of lager dan de andere ligt, doet niets ter zake. — Het - 

4 


— oo 


spreekt van zelf dat men den hoop hooger of minder hoog maakt, 
naarmate de benedenste laag eene grootere of kleinere middellijn 
heeft, Te groote hoopen zijn lastig om ineén te zetten, te kleine 
geyente veel werk; men plaatst dus het best middelmatige hoopen 
van circa 8 voet hoog, waarin bij gemiddelden stand van ’t kool- 
zaad ongeveer 60 schoven gaan. Is het koolzaad zeer forsch 
gecroeid, dan gaan er slechts omtrent 45 schoven op een’ hoop, 

bij het kortere zomerkoolzaad echter veel meer dan 60 stuks. 

Bij ’t zomerkoolzaad moet men, als het zeer kort is en veel 
onkruid bevat, zooals somwijlen het geval is, de hoopen iets 
kleiner maken; overigens heeft men van het onkruid verder niets 
te vreezen. Bij zeer kort gebleven koolzaad is noodig, opdat de 
hoop niet te klein worde, dat men drie kringen op de benedenste 
laag legge; en daar de vruchttrossen van den eerst opgelegden 
kring te ver van elkander verwijderd blijven, waardoor eene te 
eroote holle ruimte in ’t midden zou ontstaan, zoodat de stevigheid 
zou lijden, zoo is aan te raden, eenige kleine schoven in het 
midden te leggen of nog beter, ze daar tot een’ kleinen kegel in 
elkaar te zetten. 

Een derde punt, dat men bij ’t zetten van den hoop in “t oog 
moet houden, is dat men den top ervan niet te breed maakt, en 
hem met een’ huif van stroo derwijze bedekt, dat deze tot over 
den band der schoven van de laatste laag reikt, zoodat daardoor 
nu ook de bovenste vruchttrossen van den hoop aan de recht- 
streeksche inwerking van zonnestralen, regen en wind ont- 
trokken zijn. Is de top van den hoop te breed, dan zit de huif 
slecht en sluit zij het daaronder gelegene koolzaad niet volkomen 
af. De huif wordt bevestigd door een’ strooband, die om het 
benedenste derde deel ervan wordt geslagen. Bij ’t aanbrengen 
van de huif moeten, opdat zij goed blijve zitten, de vruchttrossen 
die den top van den hoop vormen, eenigszins worden samen- 
gedrukt. Men bedient zich daarbij het doelmatigst van twee 
bankjes, ter hoogte van 3/4 Meter en zoo breed, dat een arbeider 


= (ee 


er gemakkelijk op kan staan. Het spreekt van zelf, dat zoodra 
een hoop klaar is, er dadelijk de huif wordt opgezet, daar anders 
de vruchttrossen aan den top te droog worden, uit elkaar buigen 
en dan moeilijk een gelijkmatig samenpersen uitstaan. 


Fig. 5 vertoont een’ hoop, die kant en klaar is. 

Men kan de stroobanden en de huiven van te voren, in den 
winter, vervaardigen. Voor de huiven is lang roggestroo het 
best, tarwestroo echter ook bruikbaar; men zet ze ongeveer op 
dezelfde wijze in elkaar als een stroodak op eene schuur. — 

Na verloop van 12 tot 14 dagen zijn de hoopen droog en 
kunnen zij naar binnen worden gereden; maar men kan ze ook 
drie weken en langer op het veldlaten. De wagen wordt van 
binnen met een kleed belegd. Ook bedient men zich van een 
zeil om op te laden, op welk zeil ook de hoop wordt neergewor- 
pen. Dit zeilis ongeveer 7M. langen5'/, M. breed. Aan den 
eenen kant is het van ijzeren haken yvoorzien, met behulp van 
welke het aan den boom van het raam (de « ladder ») des wagens 
kan worden gehangen, terwijl het er ook weer gemakkelijk kan 
worden afgenomen. Aan den tegenovergestelden kant is het aan 
eenen stang bevestigd, waardoor het gelijkmatig uitgespannen 
kan worden gehouden en van den eenen hoop naar den anderen 


ee | Cee 


kan worden gedragen. Wil men nu opladen, dan rijdt de wagen 
z006 ver, dat het zeil, *t welk aan den eenen kant aan den boom 
stevig is uitgespannen, zonder in plooien te hangen, naar bene- 
den uitzakt en met den stang vlak tegen den hoop aan ligt. Nu 
grijpen drie personen den hoop beneden bij de stoppeleinden der 
schoven aan en werpen hem met een’ snellen ruk op het zeil. 
Terwijl dan een knecht den stang iets in de hoogte houdt om te 
maken dat gedurende het opladen niets eraf valt, gaan twee 
anderen met hunne vorken in de hand op het doek staan en begin- 
nen den hoop op te laden. Is het zeer winderig weer, dan is het 
raadzaam er nog eene vrouw als hulp bij te nemen, die het zeil 
aan den kant waarheen de windt waait, iets omhoog houdt. Is 
alles opgeladen, dan nemen de beide knechts den stang op de 
schouders, opdat het zeil niet over de stoppels heensleept; en de 
wagen rijdt naar den volgenden hoop. Zoo gaat het werk vlug 
van de hand. 

Het opladen biedt evenmin merkelijke zwarigheden aan als 
het zetten der hoopen. Men kan deze handelwijze ook bij elken 
toestand van het terrein aanwenden ; op zeer hellend terrein 
moet men echter die schoven van de onderste laag, welke aan 
den benedensten kant van den akker worden geplaatst, iets 
scheef zetten, zoodat de hoop loodrecht op het waterpasse vlak 
komt te staan. 

De hier beschreven handelwijze sleept wat meer kosten na 
zich dan de gewone wijze van handelen ; maar tegen deze meer- 
dere kosten wegen de voordeelen ruimschoots op. Deze voor- 
deelen nu zijn de volgende : 

4° het zeer sterk verminderde, zelfs bijkans geheel en al 
verhinderde uitvallen der korrels. Daar het zichten der planten, 
het binden en inéénzetten van de hoopen in dien toestand 
geschiedt, waarbij de beide kleppen der hauwen nog vast samen- 
hangen, is daarmee een der grootste bezwaren van het oogsten 
weggenomen, nl. de ongelijktijdige rijpheid der korrels, zonder 


= a 


dat de marktwaarde van het koolzaad vermindert. En ook 
bij het opladen is men voor ‘t verlies van zaad gevrijwaard. 
Nog een voordeel is er aan de voorgeschreven methode ver- 
bonden, nl. met het oog op het nalezen op het koolzaadveld. 
Bij de gewone wiize van oogsten gaan de korrels der in de 
stoppels gevallen koolzaadtrossen meest geheel en al verloren. 
Ook wanneer de zichters en binders zoo goed mogelijk hun 
best doen, blijven er toch nog genoeg koolzaadtrossen liggen om 
het verlies van beteekenis te doen zijn; terwijl het overigens 
weer niet aangaat, deze trossen later te laten oplezen, daar dit te 
tijdroovend en dus te kostbaar zou zijn. Bij de boven beschre- 
ven handelwijze echter kan men veilig de koolzaadtrossen, die 
op den grond zijn achtergebleven, laten bijeenharken ; de hau- 
wen zijn nog niet rijp en kunnen daar best tegen, zonder dat 
de zaden worden uitgestort en verloren gaan. 
2° Het tweede voordeel bestaat hierin dat bij de bovenver- 
melde handelwijze het koolzaad aan de nadeelige invloeden yan 
het weer onttrokken is, welke weersinvloeden toch anders den 
koolzaadoogst altijd tot het zorgelijkste werk van het geheele 
jaar maken. Heeft men het koolzaad eenmaal op hoopen staan, 
dan is het vrij onverschillig, welk weer men krijgt. De hoopen 
staan zeer stevig, en zijn zij goed in elkaar gezet, dan dringt ook 
de hevigste en de meest aanhoudende regen niet naar binnen. 
Desniettemin zal men toch de hoopen niet zonder reden langer 
op het veld laten staan dan noodig is, en ze naar binnen 
brengen zoodra het zaad volkomen nagerijpt en het stroo 
volkomen droog is. 
3° Ken derde voordeel van Kuhn's methode van oogsten is ge- 
legen in het mooi, gelijkmatig narijpen der korrels, en ook in de 
waarde, welke de schillen der hauwen en de toppen der stengels 
krijgen, die gezicht werden, toen zij nog vol sap waren en diein de 
schaduw drogen. Zij blijven groenachtig en worden aldus door 
de schapen grelig gegeten, zoodat deze alleen de dikkere stengels 


= pe 


overlaten ; zij bekomen den schapen goed. Daar zij op het veld 
volkomen kunnen uitdrogen, worden zij in de schuren ook niet 
muf, hetgeen anders allicht het geval zou kunnen zijn. Ook 
laat het zaad zich tot grooter hoopen bijeenvoegen, en houdt 
zich uitstekend als het slechts nu en dan verschoten wordt. 

4° Vooral van veel belang is de bovenbeschreven handel- 
wijze in streken waar de koolzaadverbouw op groote schaal 
voorkomt. Immers men kan dan vroeger zichten ; men behoeft 
dus ook niet alles te gelijk te oogsten, maar zicht eerst het 
het eene gedeelte en zet dat in hoopen, terwijl het andere, dat 
intusschen rijper is geworden, op de gewone wijze wordt geoogst. 
Dit laatste brengt men naar binnen zoodra het weer daarvoor 
geschikt is ; terwijl het op het inhalen van het eerst gezichte ge- 
deelte niet zoo precies aankomt, daar dit veilig in hoopen staat. 
Maar dit moet men er altijd bij in ’t oog houden, dat men, zoo- 
dra het grootste aantal korrels bruin begint te worden, met het 
zetten van hoopen dient op te houden ; want het is duidelijk, dat 
men door Kuhn’s methode ontijdig of te laat toe te passen, zich 
zelven nadeel berokkent in piaats van voordeel.— Zoo ook is zij 
niet aan te bevelen bij den oogst van dat gedeelte van het kool- 
zaad, hetwelk bestemd is om zaaizaad te leveren. Het eerste wat 
men bij het winnen van zaaizaad in ’t oog moet houden, is: dat 
men dit laatste slechts aan dat gedeelte van het veld ontleent, waar 
het gewas het flinkst is uitgegroeid ; en het tweede is : dat men 
op deze plaats de planten zoover moet laten rijpen als mogelijk 
is zonder juist de beste korrels bij den oogst te verliezen. Wel 
hebben de onderzoekingen van Géppert, Cohn en anderen aange- 
toond dat het zaad ook in de allereerste stadién van rijpheid kiem- 
baar is ; maar om de geheele eigenaardigheid eener variéteit te 
bewaren en om te maken dat zij steeds meer volkomen wordt, 
is het toch noodig dat men het zaaizaad in zooveel mogelijk 
rijpen toestand oogst. Daarom volge men Kuhn’s methode niet 
bij het oogsten van dat zaad, hetwelk voor zaaizaad bestemd. is. 


=} Bie 


Overigens ligt in deze methode het eenige tot dus ver be- 
kende middel om de nadeelen van ’t spikkelen van het koolzaad te 
beperken. Door zoo vroeg mogelijk de aangetaste plekken te 
zichten, kan men de verbreiding dezer ziekte eenigszins tegen- 
houden ; het wordt den sporen van de zwam, welke de oorzaak 
van ’t spikkelen is, voorzoover zij zich bevinden op de hauwen 
en stengels, die midden in den hoop zijn geplaatst, onmogelijk 
gemaakt, door den wind of door insekten zich te verbreiden. 
De korrels der vroegtijdig door de ziekte aangetaste hauwen 
worden bij langzaam narijpen nog vrij deugdelijk, en vallen in 
ieder geval niet uit. Juist verschijnt het spikkelen ‘t meest en 
verbreidt deze ziekte zich het snelst in den tijd, wanneer het 
koolzaad reeds z60 ver is ontwikkeld dat het kan worden gezicht, 
althans als men het in hoopen wil zetten. Het gewas kan 
dus worden gezicht reeds in een’ tijd, wanneer het ’t meest aan 
het gevaar voor spikkelen is blootgesteld. 

J. RITZEMA BOS. 


INLEIDING TOT DE STUDIE DER WOEKERZWAMMEN. 


(Vervolg ; — Zie 1¢ aflevering, blz. 23-31.) 


De Sliimzwammen (Myxomyceten) worden, evenals de 
Bacterién, onder de lagere zwammen gerekend. Een der meest 
bekende slijmzwammen is Aethalium septicum (ook Fuligo 
varians genoemd), die in en op de run leeft. Ieder tuinman, die 
ooit broeibakken met run aangelegd heeft, kent deze zwam, die 
zich voordoet in den vorm van zwavelgele, slijmerige massa’s, 
welke aan de oppervlakte der run te voorschijn komen en 
een eigenaardige lucht verspreiden. Dit slijm, dat er bijna als 
bleeke eierdooier uitziet, kruipt langzaam over het runbed voort. 


—— 56 — 


Het klimt ook tegen de stengels der planten op, en blijft einde- 
lijk aan hare bladen, bladstelen en andere deelen vastgehecht. 
De kruipende beweging houdt nu op; het slijm stolt, droogt op, 
en iedere massa neemt de gedaante van een zwavelgelen koek, 
die soms een vuist dik is, en inwendig bijna geheel gevuld is met 
een zwartbruin poeder, hetwelk uit spoven bestaat, 

Knollen (rapen), koolsoorten, enz. worden dikwijls aangetast 
door eene ziekte (knolvoeten; —knol, knolziekte, kwabbe, enz.), 
waarbij op de wortels dier planten grootere of kleinere knobbel- 
vormige uitwassen ontstaan, welke spoedig aan het rotten gaan 
en de plant doen sterven. Deze ziekte wordt veroorzaakt door 
eene slijmzwam (Plasmodiophora Brassicae) die op de 
genoemde planten woekert. 

Brengt men rijpe sporen eener slijimzwam (b. v. Aethalsum 
septicum) in water, zoo barst de wand van iedere spore weldra 
open, en de inhoud kruipt naar buiten in de gedaante van een 
microscopisch, slijmerig, naakt protoplasmalichaampje. Dit 
lichaampje (zwermspore of zoospore) is voorzien van een fijn 
draadvormig aanhangsel (wimperhaar, wimper of cilie); het 
vertoont daarenboven teedere armpjes (pseudopodién), die zich 
gestadig uitstrekken en weder intrekken, waaruit volgt, dat de 
vorm der zwermspore voortderend verandert. Met behulp van 
haren wimper is de zwermspore in staat zich zwemmend in 
water te bewegen; de protoplasma-armpjes dienen daarentegen 
tot het Avwipen. Gewoonlijk verdwijnt de wimper na eenigen 
tijd; alsdan blijft de kruipende beweging alleen over, en de 
zwermspore wordt nu amoebe (myxaimoebe, amoeboides pore) 
genoemd. Bij sommige soorten doet de vrijgeworden inhoud der 
spore zich van den beginne af als eene amoebe (dus zonder wim- 
per) voor. Zwermsporen en amoeben kunnen zich door 
deeling vermeerderen. . 

De amoeben houden zich meestal in het substrafum (d. w. 
z. de stof, waarin zij leven: b. v. run, wortels van eene kool- 


= yee 


plant) verborgen. Vroeger of later vloeien twee of meer van die 
kleine protoplasmalichaampjes ineen, en aldus ontstaat een 
grooter lichaam, hetwelk plasmodiwm genoemd wordt. Zoo- 
dra een plasmodium door de vereeniging van verscheidene 
amoeben ontstaan is, komen nieuwe amoeben zich voegen bij de 


Ontwikkeling der Sliimzwammen. 


1, Spore. 


2-9 Successieve toestanden der kie- 
ming, het uittreden der zwerm- 
spore voorstellende. 


10-12. Zwermsporen (met één langen 
wimper en protoplasma-arm- 
pjes). 

13-16. Overgangsvormen tusschen 
zwermspore en amoehe. 


17-18 Amoeben. De wimper is verdwe- 
nen. 


19. Jong plasmodium, door het ineen- 
vloeien van verscheidene amoe- 
ben ontstaan. 


(Fig. 1-16 : Plasmodiophora Brassicae, naar Woronin. — Fig 17-19: 
LS oS 
Fuligo varians, naar Engler u. Prantl.) 


massa, die aldus grooter wordt. Een plasmodium kan ook 
zelfstandig groeien en in omvang toenemen. De hooger 
beschreven slijmerige massa’s, die op runbedden te voorschijn 
komen, zijn plasmodién. 

Het plasmodium vertoont, evenals de amoeben, kruipende 
bewegingen enonophoudelijke vormveranderingen. Hetkanzich 


— HS — 


voeden met vaste lichaampjes, welke door de uitgezonden proto- 
plasma-armpjes als het ware vastgegrepen, en daarna door 
het intrekken dier armpjes van binnen in het plasmodium 
opgenomen worden. Hetgeen van de voedseldeeltjes na de 
vertering overblijft, wordt bij een verdere beweging achtergelaten 
en aldus uitgescheiden. — (Door hunne vrije beweging, alsook 
door het vermogen om vaste stoffen als voedsel te gebruiken, gelijken 
de zwermsporen, de amoeben en de plasmodién op dieren.) 

Nadat de slijmzwam eenigen tijd in den vorm van een plas- 
modium geleefd heeft, grijpt de sporevorming plaats. — Bij 
Aethalium septicum verlaat het plasmodium gewoonlijk zijn 
substratum; het wordt onbeweeglijk, de materie waaruit het 
bestaat stolt, en er ontstaat een droog vruchtlichaam, waar- 
van de inhoud zich grootendeels in sporen verdeelt, zooals 
hooger gezegd werd. 

Zwermsporen, amoeben en plasmodién kunnen, onder 


bepaalde omstandigheden (b. v. uitdroging van het substratum, 
enz.) in een toestand van rust overgaan. Zij worden alsdan 


omgeven met een wand, en kunnen aldus een tijd lang aan 
ongunstige levensvoorwaarden weerstaan. Wanneer de voor- 
waarden wederom gunstig worden verdwijnt de wand: de 
bewegingen, de groei en de overige levensverschijnselen begin- 
nen opnieuw. 


De Echte Zwammen (/wimyceten) verschillen in vele 
opzichten van de twee vorige groepen. Hene echte zwam is 
in hoofdzaak samengesteld uit zeer dunne buzzen, die met het 
bloote oog onderzocht, het uitzicht van dvaden hebben. Deze 
draden (zwamdraden, myceliumdraden of hyphen) vormen 
door hare vereenining het drvadennet of mycelium. 


Om zich een denkbeeld te vormen van het mycelium der zwam- 
men kan men een stukje beschimmeld brood onderzoeken : de schim- 
mel is immers een kleine zwam, die hare myceliumdraden in het 
brood drijft. Gedurende een paar dagen blijft het mycelium van 


— 59 — 


binnen in het brood verborgen, maar daarna komen een zeker aantal 
draden in den vorm van een vlokkig dons (« schimmel » ) naar 
buiten te voorschijn. Vele dezer draden dragen aan hun top een 
kleine verdikking (als het ware een kleine speldekop), die met de 
loupe en desnoods met het bloote oog kan ontwaard worden, en 
onder den microscoop, uit sporen blijkt te bestaan. — Op gelijke wijze 
drijven vele woekerzwammen haar mycelium in het lichaam van 
levende planten. 

Soms loopen de myceliumdraden. eenyoudig in verschillende 
richtingen door elkander, op zulke wijze, dat iedere draad van 
de overige onafhankelijk blijft (vlokkig mycelium; b. Vv. bij de 
gewone schimmels). Soms echter vereenigen zich een aantal 
draden tot een bundel, die zich als een streng voordoet en 
gewoonlijk vertakt wordt (koord- of strengvormig mycelium) : 
dit is o. a. het geval bij talrijke paddestoelen (kampernoelién), 
waarvan het mycelium in bosschen, aan wegen, enz. onder den 
grond groeit. Een zeer kenschetsend koordvormig, vertakt 
mycelium krijgt men te zien wanneer men b. v. eene Sclero- 
derma of een Phallus voorzichtig uitgraaft. 

Het mycelium van velezwammen kanlang blijven voortleven. 
Het kan van het eene jaar tot het andere onder den grond behou- 
den blijven (talrijke paddestoelen), ofwel van binnen in de waard- 
plant overwinteren (woekerzwammen, inzonderheid soorten, die 
boomen aantasten). — Bij vele zwammen kan het mycelium (of 
een gedeelte daarvan) knobbelvormig worden en een dusge- 
noemd sclevotium vormen. Een sclerotium bestaat uit talrijke 
myceliumdraden, die door elkander gevlochten en met elkander 
innig vereenigd zijn en aldus een tamelijk hard, donker gekleurd 
lichaam vormen, hetwelk door zijne uitwendige gedaante soms 
geenszins aan eene zwam doet denken. — Zeer dikwijls is het 
sclerotium voorzien van eene uitwendige, vrij harde of taaie korst 
(schors), terwijl de binnenste deelen weeker zijn. Hen sclerotium 
is eigenlijk een vustend mycelium, dat in staat is om korteren 
of langeren tijd (soms jarenlang) aan ongunstige levensvoorwaar- 


a 


den (koude, droogte, enz.) te weerstaan. Het bevat meestal 


een voorraad yoedsel (reservestoffen), welke dient tot zijn 
verderen groei, wanneer de levensvoorwaarden opnieuw gunstig 
worden. 


Het Moederkoren (Wolventand; Claviceps purpurea, door de 
apothekers Secale cornutum genoemd), dat zich tusschen de kafjes 
van de rijpe roggearen in den vorm van een soort van bruinen tand 
vertoont, is een sclerotium. Dit sclerotium blijft gedurende den 
winter behouden ; het ontwaakt in de volgende lente, en wordt alsdan 
eene oorzaak van besmetting voor het koren. 

Inde wortels en aan den wortelhals van de klaver ontstaan soms 
kleine, ‘zwarte sclerotién, welke voortgebracht worden door het 
mycelium der woekerzwam (Sclerotinia Trifoliorum) die den klaver- 
kanker veroorzaakt. 


Het mycelium — hetzij het de gedaante van vlokken, van 
strengen of van een sclerotium heeft, — geeft het aanzijn aan 
vruchtdragers of vruchtlichamen, die met de vorming der sporen 
belast zijn. Daarover zal in de volgende aflevering gehandeld 
worden. 

G. STAES. 


OVER HET GEBRUIK VAN BORDEAUX'SCHE PAP (BORDEAUX’SCHE BRlJ) 
IN BOOMKWEEKERIJEN. 


De Bordeaux'sche pap, die uitgedacht werd om den Valschen 
Meeldauw van den wijnstok (Peronospora of Plasmopara viticola) 
te bestrijden, heeft na korten tijd in een aantal andere gevallen toe- 
passing gevonden. ‘Talrijke proefnemingen hebbeno a. bewezen dat 
de Bordeaux'sche pap dient beschouwd te worden als het beste middel 
om de aardappelziekte (Peronospora of Phytophthora infestans) te 
bekampen. Wij komen daar later wel eens op terug. 

Heden willen wij alleen de uitslagen mededeelen, dic door het 


= Qi = 


gebruik van Bordeaux’sche pap 1) in boomkweekerijen verkregen 
werden Daar komen verschillende ziekten voor, die veel nadeel 
kunnen veroorzaken en, door den dichten stand der jonge boomen, 
zich zeer snel verspreiden kunnen. Woekerzwammen b v. tasten 
dikwijls de bladen aan, die alsdan vroegtijdig afvallen, waardoor 
aan de voeding van den boom en het rijp worden van het jonge hout 
veel schade wordt toegebracht. — Vaak kwijnen de boomen of 
gaan zelfs ten gronde. 

In eene boomkweekerij in Maryland (Vereenigde Staten van 
Noord-Amerika) werden, gedurende drie achtereenvolgende jaren, 
reeksen proeven genomen met verschillende bestrijdingsmiddelen, en 
wel voornamelijk met Bordeaux'sche pap. — Bij peren, pruimen en 
kersen waren de uitslagen zeer bevredigend. Het bleek dat de boo- 
men, die vijfmaal per jaar met die oplossing bespuit waren geworden, 
veel grooter en krachtiger waren, en dat er onder hen veel meer 
exemplaren waren van eerste hoedanigheid dan onder de niet behan- 
delde. — Er was geen verschil tusschen boomen, die zeven maal en 
andere die slechts vijf maal per jaar met Bordeaux’sche pap behan- 
deld waren. 


1) Hier volgt eene van de talrijke formules tot het bereiden van 
Bordeaua’sche pap (Bordeaua’sche bri) : 

2 Kilogram zwavelzuur-koper blauwe aluin, blauwe vitriool) worden 
opgelost in eenige (b. v. 5) liters water ; daarna wordt een voldoende hoe- 
veelheid water toegevoegd om 85 liter vloeistof te verkrijgen; 13-2 kilogr. 
versche kalk worden in 5 liter water gebluscht; de verkregen kalkmelk 
wordt door eene zeef gegoten, en daarna, onder gedurig omroeren, lang- 
zamerhand bij de koperoplossing gevoegd. De overblijvende kalk wordt 
nog tweemaal met 5 liter water behandeld en de verkregen melk wordt 
telkens bij de oplossing gevoegd, op dezelfde wijze als boven wordt aan- 
gegeven. 

Men bekomt aldus 100 liter Bordeaux’sche pap. — Voor het gebruik 
moet de vloeistof omgeroerd worden. De Bordeaux’sche pap wordt door 
middel van bijzondere toestellen (besproeiers) op de planten gebracht. 

Bordeaux’sche pap, die met versch gebluschte kalk is bereid, schijnt 
beter aan de planten te kleven dan wanneer men kalk gebruikt, die reeds 
eenigen tijd gebluscht is. 

De besproeiing wordt bij voorkeur bij mooi weder uitgevoerd. Sterke 
wind of zware regen maken de behandeling moeielijker. Lichte regen 
schijnt de werking der Bordeaux’sche pap te begunstigen. 


pee: eee 


Uit de medegedeelde cijfers blijkt dat de onkosten der bespuiting 
voor de drie jaar min dan 1 dollar (5,25 fr. of bijna 250 /) per 
1000 planten beliepen, terwijl de netto-winst voor den boomk weeker 
afwisselde tusschen | en 40 dollars per 1000 stuk, en gemiddeld 
13 dollars bedroeg. 

Het is te voorzien dat ook ten onzent eene dergelijke behandeling 
der boomkweekerijen in vele gevallen winsigevend kan worden. 

(Naar een referaat in Zeitschr. f. Pflanzenkrankh. Heft 1. 1895.) 

Ges 


DE CELE KRUIS- OF STEKELBESBLADWESP. 
Nematus ventricosus. 


Op dit tijdstip worden in sommige tuinen de stekelbesstruiken 
heel en al kaal gevreten, zoodat van de bladen niets overblijft dan de 
ribben. Bij nader onderzoek vindt men een aantal rupsen (in de 
meest verschillende ontwikkelings- 
toestanden) die door haar eigen- 
aardig uitzicht gemakkelijk te er- 
kennen zijn. 

Deze rupsen zijn in volwassen 
toestand nagenoeg 16 millimeter 
lang. De kop is glanzend zwart, 
het lichaam grauwgroen, doch iets 
lichter gekleurd aan de zijden; 
alleen de eerste en de voorlaatste 
(soms ook de laatste) ringen zijn 
geelachtig of oranje. Talrijke 
zwarte wratjes, ieder met een 
haartje, zijn over het gansche li- 
chaam verspreid. Na de ruiing 
(vervelling) is de rups bleekgeel 
met iets groenachtigen weerschijn, 
uitgenomen het voor- en het achter- 
einde die hooger geel of zelfs oranje 


Stekelbesbladwesp. — Volkomen 
insect (vergroot); pop, larven, 
eieren, op de bladeren yan een Ki 3 
Sta eINE set maiiel gekleurd zijn; de zwarte wratjes 


<= 63) ae 


en haartjes zijn alsdan verdwenen. Het uiteinde van het lichaam is 
gewoonlijk spiraalsgewijze naar onderen opgerold. De rupsen heb- 
ben 10 paar pooten (3 paar borstpooten en 7 paar buikpooten). Het 
zijn dus geen eigenlijke rapsen maar wel bastaardrupsen 1). 

In de laatste weken van Mei is de rups vol wassen ; zij laat zich 
alsdan op den grond vallen, kruipt er op een geringe diepte in en 
ombhult zich met een bespinsel (cocon) waarin zij hare laatste gedaan- 
teverwisseling ondergaat. Daaruit komt nu in de eerste helft van 
Juni het volkomen insect (een bladwesp) te voorschijn. Mannetje en 
Wijije zijn beiden 7 4 8 millimeter lang, Bij het mannetjeis de kop 
zwart evenals het borststuk en het voorste gedeelte van het achterlijf 
en soms de heupen van het laatste paar pooten ; het overige is geel ; 
bij het wijfje is de kop eveneens zwart, maar voelers en bovenlip zijn 
geel ; het zwarte borststuk heeft gele randen en achterlijf en pooten 
zijn geel. Het wijfje bezit daarenboven een bruinachtige legboor. 

Het legt hare eieren op de bladen dicht bij de bladnerven. De 
rupsen, die eruit te voorschijn komen, vreten in Juli en Augustus 
opnieuw de bladen af en in den loop van hetzelfde jaar kan nog een 
derde geslacht tot ontwikkeling komen, indien het weder gunstig is. 
— Anders kruipen de rupsen in Augustus of September in den bodem 
en brengen aidaar, in haar cocon verborgen, den winter door. In 
het voorjaar legt het wijfje wederom eieren op de nog jonge bladen. 

De rups veroorzaakt vooral veel schade in de maand Mei, daar 
zij door het ontbladeren der struiken de vruchtvorming onmogelijk 
maakt. — De gele stekelbesbladwesp tast behalve de kruis- of 
stekelbesstruik ook nog de aalbessen aan, doch, volgens een monde- 
lingsche mededeeling van M. EeckMan, onderwijzer te Melsen-bij 
Gaver, worden de kruisbessen door dit insect verkozen. In zija tuin 
staan kruisbessen en aalbessen overhandsch in eene rij: de kruis- 
bessen zijn totaal afgevreten geworden en eerst nu zijn de rupsen, 
door nood gedwongen, op de aalbessen overgegaan. 


1) Uit een eigenlijke rups ontstaat een vlinder; vit een bastaardrups 
een bladwesp; de eigenlijke rupsen (vlinderrupsen) hebben, behalve de 
drie paar borstpooten, één tot vijf paar buikpooten (die door hunnen 
vorm van de borstpooten aanzienlijk verschillen). Bij de bastaardrupsen 
zijn eyeneens drie paar borstpooten aanwezig, doch de buikpooten ont- 
breken of zijn ten getale van 6 tot 8 paar. 


pie 


De volgende bestrijdingsmiddelen worden aanbevolen : 

1° Doeken, of zelfs eenvoudig papier (dagbladen b v ), worden 
onder de struiken gelegd en deze worden geschud; de rupsen laten 
gemakkelijk los, vallen af en kunnen nu zonder moeite vernield 
worden. Overal waar dit middel kan toegepast worden, werkt het 
uitstekend. 

2° Is het afschudden om een of andere reden moeilijk, dan kan 
men de bedauwde of nat besproeide struiken met tabakpoeder, 
houtasch, roet of fijin gemaakte kalk bestrooien, (R. Bos). 

3° Hebben de rupsen reeds de struiken verlaten, dan moet men 
den grond tusschen de struiken een 30-tal centimeters diep omgrayen, | 
zoodat de bovenste aardlaag, waarin zich de cocons bevinden, naar 
onderen gebracht wordt; daarna wordt de grond goed toegetrapt ; 
de bladwesp is dan niet meer in staat uit de aarde te kruipen, 
(R. Bos), 

4° Men kan de struiken besproeien met een oplossing van | deel 
aluin op 100 deelen water. (KikcHNER). 

5° Tegen alle rupsea van bladwespen (ook de rozen lijden dik- 
wijls van sommige rupsen uit deze familie!) schijnt helleboruspoeder 
uitstekend te werken. 50 gram van dit poeder wordt in 9 a 13 liters 
water omgeroerd en met dit mengsel worden de bladen bespuit of 
besproeid. (Ritzy.) Volgens WEEp is 25 gram op 13 liter voldoende, 

N. B. Helleboruspoeder is giftig ; het niet onder het bereik van 
kinderen laten { 


G. -STAES. 


VRAAGBUS. 


Voor eenieder, die inlichtingen wenscht te verkrijgen aangaande 
plantenziekten en hare bestrijding, staat deze vraagbus open. 

Alleen op duidelijk onderteekende vragen wordt, zoo mogelijk, 
antwoord gegeven. 

N. B. Wij nemen de vrijheid te herinneren dat het port van een 
gewonen brief (15 gram.), van Nederland naar Belgié en omgekeerd, 
10 cent (20 centimes) bedraagt. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


3e Aflevering. 15 Juli 1895. 


STAPELPLAATSEN VAN BOOMEN ALS OORZAAK VAN BESMETTING 
MET SPLINTKEVERS. 


Wie op zijn wandelingen het oog liet vallen op leuningen van 
rustieke bruggetjes of op dito afsluitingen zal op de ontschorste 
deelen wel eens eigenaardige teekeningen in het hout waarge- 
nomen hebben. 

’t Heeft dikwijls den schijn, of ze door de geoefende hand van 
een houtsnijwerker met veel geduld en groote zorg gekorven 
zijn. Bij een nauwkeurige beschouwing er van, dringt zich het 
aangenaam gevoel van bewondering op, als men er bij bedenkt, 
dat dit alles echter slechts gewrocht is door een klein nietig 
diertje, door een eenvoudig schorskevertje. Van een bepaald 
genre dezer figuren moge de afbeelding op bladz. 66 een denk- 
beeld geven. Zij geeft de teekeningen van een stel gangen, 
zooals dat door den grooten olmensplintkever (Eccoptogaster 
scolytus Ratz.) gegraven wordt. 

Let men op die deelen van op dergelijke wijze versierde hout- 
stukken, welke nog de schors dragen, zoo zal men dikwijls vrij 
spoedig vele kleine ronde gaatjes, als waren ze door een schot 
hagel veroorzaakt, waarnemen. Evenwel zijn deze openingen 
niet van buiten naar binnen, maar in tegenovergestelde richting 
ontstaan; er is niet iets in het hout gegaan, maar wel er uitge- 


— 66 — 


komen, namelijk een kevertje, dat na onder de schors de ge- 
daanteverwisseling doorloopen te hebben, met zijn haken zich 
een uitweg boorde, ten einde aan de zucht van voortplanting te 
kunnen toegeven. 

De vrouwelijke exemplaren van op deze wijze te voorschijn 
gekomen kevers zetten zich elders tegen een stam of tak neder 
en maken dan gemeenlijk in ietwat schuine richting een « boor- 
gat,» dat doorloopt tot den bast of tot op het splint. 

Bij vele soorten dezer schors- 
Kevers heeft het wijfje de ge- 
woonte, om zoolang aan den 
ingang van het boorgat te ver- 
wijlen, met het achterlijf naar 
= buiten gestoken, tot paring heeft 
= , plaats gevonden. Is dit ge- 
schied, dan worden van het 
andere eind uit een of meer 
«moedergangen» gegraven. In 
onze figuur wordt de moeder- 
gang aangegeven door het wijd- 
ste kanaal. Hier worden op 
kleine afstanden, links en rechts, 
Gangen van Eecoptogaster scolytus ; 

(naar Ritzema Bos, verkleind). tegen den wand eieren neerge- 
legd, waaruit pootlooze larven geboren worden, die al vretende 
de «larvengangen », doen ontstaan, welke van de moedergang 
af zich uitstrekken. 

De groeiende dieren hebben natuurlijk steeds meer ruimte 
noodig, wat het verschijnsel, dat hun kanalen naar de vrije 
einden toe steeds wijder worden, verklaart. Deze gangen eindi- 
gen in de zoogenaamde wieg, waarin de larve tot den poptoe- 
stand overgaat om eindelijk als volvormd insect een uitweg naar 
buiten te zoeken. 

De groote Olmensplintkever (Eccoptogaster scolytus) nu, 


=. oe 


waarop ik hier meer in ’t bijzonder de aandacht wenschte te 
vestigen, is slechts een millimeter of 5 groot. De kleuriszwart, 
doch de dekschilden zijn min of meer donker bruin, evenzoo de 
pooten en de geknopte volsprieten. Het halsschild is weinig 
breeder dan lang, geteekend met kleine putjes in het midden en 
grootere aan dezijden. De dekschilden worden naar achteren toe 
merkbaar smaller, ze strekken zich niet verder dan het uiteinde 
van *tachterlijfuiten dragen meerdere puntrijen. Aan de buik- 
zijde wordt het achterlijf plotseling dunner. Op den achterrand 
van den derden en vierden achterlijfsring zit een kleine ver- 
hevenheid. 

In het midden van Mei of ’t begin van Juni komt deze kever 
uit zijn wieg te voorschijn en de wijfjes boren zich dan spoedig 
elders weder een weg naar binnen, om eieren te leggen, waaruit 
in Juli reeds larven te voorschijn komen. Bij deze dieren zijn de 
voorste lichaamsringen vrij sterk opgezet, terwijl het aller- 
eerste lichaamssegment vier driehoekige bruine vlekjes draagt. 

De gangen welke zij graven liggen in den bast, terwijl de wieg 
veelal in het splint uit komt. 

Het volgende voorjaar — April of in ’t begin van Mei — gaan 
deze larven in den popyorm over, om dan reeds in Mei of in het 
begin van Juni haar schuilhoeken als kevers te verlaten. 

Zeer algemeen komt de hvogst schadelijke, groote olmensplint- 
kever voor en aanzienlijk is het aantal iepen, dat sterft als 
slachtoffers van den vernielenden arbeid zijner larven. 

Onder de oorzaken van jammerlijk sterke verspreiding is er 
die niet of minder bekend mag geacht worden. ’k Wenschte 
op deze hier de aandacht te vestigen. 

Vrij tusschen akker en weide ligt in de onmiddelijke nabij- 
heid van de kom dezer gemeente een laan van een tien minuten 
gaans lang. 

Aan ’t begin echter staan een drietal gebouwen. 

In een van deze wordt een rijtuigmakerij gedreven. 


= 68h 


Vodér een twintig jaren werden de esschen der Jaan door 
olmenpoten vervangen. 

Deze kwamen uitstekend aan en groeiden verder flink door. 

Doch een tiental jaren later begonnen enkele exemplaren te 
kwijnen, om na verloop van weinig jaren te sterven. 

Dit verschijnsel deed zich niet dan op é€n zeer beperkte plek 
voor en deze was gelegen vlak voor de rijtuigmakerij, waarvan 
de boomen slechts gescheiden waren door een kleine open ruimte. 

Overal elders bleef de laan volkomen gezond. 

De zieke en doode boomen te zamen vijf in getal werden 
eindelijk uitgerooid en vervangen door andere iepen met een 
stam ongeveer zoo dik als de bovenarm van een volwassen 
man. Deze olmen groeiden een paar jaar goed door, doch 
raakten toen ook aan ’t sukkelen en gingen ten slotte als hun 


voorgangers eveneens dood. 
Wederom bleef overal elders de laan volkomen gezond. 


Men verdiepte zich in gissingen over de oorzaak van dit in 
’t oog vallend verschijnsel. Allerlei vermoedens werden geuit. 
De gedachte aan kwaadwilligheid bleef zelfs niet achterwege. 

’t Was in dezen tijd, dat ik kennis kreeg van de zaak en dat 
ik besloot een poging te wagen aan het opsporen van de oorzaak. 

Toen ik de schors van de inmiddels weggevoerde doode 
boomen hier en daar opscheurde, kwamen gangen en larven 
van een olmensplintkeversoort (Eccoptogaster scolytus. Ratz) 
aan ’t licht. 

En zoo groot was het aantal hiervan, dat er geen twijfel 
over bleef, of dit moest den ondergang der boomen bewerkt 
hebben. 

Nu is ’t bekend, dat olmensplintkevers meestal eerst dan in 
de boomen optreden als deze in min of meer ziekelijken toestand 
verkeeren. In zulk een geval brengen zij gewoonlijk aan de 
iepen den genadeslag toe. Zij maken dan de secundaire oorzaak 
van den dood uit. 


G92 


Dit kon hier echter niet het gevai zijn. Hetgeen daaruit 
bleek, dat het overige deel van de laan, zooals ik reeds zeide, 
volkomen gezond was. 

- Bovendien scheen op de plek der ziekte de bodem niet minder 
goed dan verder op; want in de aangetaste streek waren de 
stammen eerder dikker dan dunner als de overige. Gekwijnd 
door slechte afwatering, of door een ander gebrek inden bodem 
konden dus de bezweken boomen niet hebben. Ophooging van 
den grond had niet plaats gevonden. 

+ Laat dus geen twijfel over dunkt me, of de gestorven 
boomen genoten als de overige een goede. gezondheid tot op 
*t oogenblik, dat de splintkevers er in optraden. 

Deze zijn hier niet de secundaire, maar de primaire oorzaak 
van den dood geweest. 

Bij ‘t beschouwen van ’t eind der laan, waar de boomen ge- 
staan hadden, viel mijn oog op eenige gevelde, van elders aange- 
voerde boomen, liggende onmiddelijk bij de ledige plek, door de 
verdwenen olmen achter gelaten. 

Blijkbaar had ik te doen met een stapelplaats van boomen, 
bestemd tot werkhout voor de rijtuigmakerij. 

Bijna de geheele verzameling bestond eveneens uit olmen 
en reeds met een enkelen blik viel waar te nemen, dat deze zeer 
door iepensplintkevers bezocht waren. 

Dit ziende meende ik als vrij zeker, op zijn minst althans als 
hoogst waarschijnlijk, te mogen aannemen, dat hierin de oor- 
zaak van ’t kwaad schuilde. 

Ja, het laat dunkt me zelfs geen twijfel over of de kevers, 
die de boomen gedood hebben, waren oorspronkelijk uit de 
stapelplaats voortgekomen. 

Op mijn raad werden op deze plaats des verderfs niet weder 
olmen gepoot. 

Doch later bleek, dat nu de kevers, die in de nabijheid hun 
doelwit niet konden vinden, verder de laan opkwamen en de 
eerstvolgende boomen als op de rij af aantastten. 


== Fa 


Het komende voorjaar liet ik nu alle boomstammen in de 
buurt van de stapelplaats besmeren met het mengsel van 
Leineweber 1) 

De uitwerking hiervan, een paar jaar telkens herhaald, 
was werkelijk verrassend gunstig. De zieke boomen toch 
werden wederom gezond. 

Klaar kwam daarmede aan ’t licht, hoe jammer het was, 
dat men het middel hier niet eerder had toegepast. Immers ware 
dit geschied, dan zou de laan door de kevers zeker niet geschon- 
den zijn geworden. 

*t Spreekt van zelf, dat de stapelplaats steeds voortgaat te 
dreigen met infectie. 

Om de gevolgen hiervan af te weren hebben we gedurende 
de laatste jaren ieder voorjaar de boomstammen tot aan de 
kroon toe met genoemd mengsel als voorbehoedmiddel besmeerd, 
met dit gevolg, dat de laan verder geheel aan de keverplaag 
ontkomen is, en nu weder overal frisch en fleurig staat als 
voorheen. 

’*k Vermoed, dat besmetting met splintkevers op de wijze, 
hier vermeld, volstrekt niet zeldzaam voorkomt. 

In bebouwde streken, in dorpen en steden toch ziet men niet 
zelden de olmen van pleinen enz. door invloed van de splint- 
kevers wegsterven en ik geloof, dat de overbrenging ook hier 
niet zelden door aangevoerde, gevelde boomen is geschied. 

Belanghebbenden zullen daarom, naar ik geloof, wel doen 
iedere stapelplaats van de soort als bovengenoemd steeds van 
gereedheid tot besmetting met splintkevers te verdenken. 

Men late daarom zoo mogelijk gevaarlijke verzamelingen 
van dien aard opruimen. 


1) Vijf pond slechte tabak in een halven emmer heet water 24 uren 
laten staan; daarna uitpersen en de vloeistof met een gelijke hoeveel- 
heid runderbloed vermengen. Bij het mengsel voegen 1 deel gebluschte 
kalk en 16 deelen versche koedrek, 


ae aly 0) gee 


Kan dit niet, dan late men ter voorkoming van infectie ieder 
voorjaar — eind April of begin Mei — de stammen der bedreigde 
boomen tot aan de kronen toe met het mengsel van Leineweber 
besmeren eer het te laat is. 

Nog meer doeltreffend en ook eenvoudiger zou het zeker 
zijn, om zoo mogelijk de boomen van de stapelplaats zelve met 
het middel te behandelen. Men voorkomt dan niet alleen de be- 
smetting uitgaande van de verzameling, maar men doemt tevens 
de kevers ten doode, doordat men hen belet hun verblijfplaatsen 
in de boomen te verlaten. W. W. SCHIPPER. 


Winschoten. 


Middelen tegen de pissebedden. De landpisscvbedden, 
waartoe de algemeene bekende felderpissebed (Oniscus mura- 
rius) 1) behoort, zijn niet alleen schadelijk in kelders en voorraad- 
kKamers, waar zij aan aardappelen, ooft, ver- 
schillende groenten, enz. knagen, maar ook 
in tuinen kunnen zij veel nadeel veroorza- 
ken. ) 

De landpissebedden vreten in de boom- ~ 
gaarden aan de afgevallen appelen enperen, §_ Kelderpissebed. 
vernietigen in moestuinen, broeibakken en (Oniscus murarius) 
-kassen de kiemplanten van een aantal gewassen en sparen ook 
sommige teedere bloemdeelen niet. Zij zijn, naar het schijnt, 
gevaarlijke vijanden voor de viooltjes en tasten zelfs de rozenwortels 
zeer sterk aan (SCHATTUCH). 

Men vangt ze gewoonlijk door hier en daar aardappelstukken, 
plankjes, steenen, enz. te plaatsen, waaronder zij zich komen ver- 
schuilen. Men kan ze alsdan zonder veel moeite dooden. — Onlangs 
heeft Ritey aanbevolen aardappelschijven te gebruiken, die met 


i > ae 
_é ry X SS 
‘ 


Parijsgroen giftig zijn gemaakt, — ofwel, indien de pissebedden 
zeer talrijk zijn, den bodem geheel te begieten met een verdunde 
petroleum-emulsie (Zie hooger, blz. 74). S. 


1) Inde volkstaal noemt men dit dier: Tegel — of tichelbeest, zeug, 
wild varken, swijn, enz. 


72 = 


DE VERNIELING VAN RUPSEN EN ANDERE INSECTEN MET BIJTENDE 
MONDDEELEN OP HAGEN, BOOMEN, ENZ. 


In de maanden Mei en Juni, wanneer boomen en heesters hun 
jong gebladerte dragen, verschijnen in sommige jaren tallooze 
rupsen, die de hagen, de houtkanten en zelfs gansche rijen hoo- 
men 1) kaal of nagenoeg kaal vreten. 

Gewoonlijk blijft de verwoesting bij die vreterij bepaald; som- 
wijlen echter verlaten de rupsen, bij gebrek aan voedsel, de boomen, 
die zi) ontbladerd hebben, en tasten zij andere planten (b. v. veld- 
vruchten) aan. Jong houtgewas bezwijkt soms onder den aanval; 
oudere boomen en heesters kunnen, wel is waar, de verloren bladen 
na eenigen tijd door nieuwe vervangen; maar daardoor wordt de 
geleden schade niet volkomen hersteld. 

De rupsensoorten, die aldus, door haar ontzaglijk getal, tot eene 
plaag kunnen worden, zijn vrij talrijk ; gewoonlijk leeft iedere soort 
op eene bepaalde plantensoort. Het is hier niet de plaats om die 
verschillende rupsen te beschrijven; wij willen hier slechts handelen 
over enkele bestrijdingsmiddelen die aanbeveling verdienen. Bij 
deze gelegenheid wenschen wij ook de proefnemingen te bespreken, 
die in 1893 op last van de Belgische Regeering gedaan werden, en 
die ten doel hadden de hagen langs de spoorbanen van rupsen te 
bevrijden 2). 

Bij eene eerste proefneming werd gebruik gemaakt van de 
volgende oplossing : 

Er werd een afkooksel gemaakt van kewassiehout (bitterhout : 
in Vlaanderen ook « bittere schavelingen » genoemd; Quassia 
amara) Pyrethrum-bloemen en groene (bruine) zeep ; na afkoeling 
werd daaraan een aanzienlijke (?) hoeveelheid vloeibare ammoniak 
toegevoegd. In welke verhouding die verschillende stoffen ge- 
bruikt werden wordt niet medegedeeld. 

Vijf liter van de aldus verkregen vloeistof werden met 100 liter 


1) B.v. Populus canadensis, in Vlaanderen en ook elders, in 1888, 
2) Cart Mone. Vertilgung der Heckenraupen aut Crataegus Owya- 
cantha. — Zeitschrift fiir Pflanzenkrankheiten, 1894, blz. 91. 


ERG 


water verdund. Deze hoeveelheid was volgens Mour voldoende om 
eene 350 m. lange haag te bespuiten en van rupsen te bevrijden. De 
Dewerking duurde twee uren, de onkosten beligpen 2 frank per 
100 meter. Deuitslag was zeer voldoende. 

Men had in dit geval te doea met eene jonge haag, die nog niet 
zeer dik was, en derhalve diende de bespuiting slechts aan ééne zijde 
gedaan te worden. Wanneer de dikte der haag 20 cm. overtreft zou 
de bespuiting — volgens Mour — ook aan de andere zijde dienen 
herhaald te worden; de onkosten zouden alsdan ongetwijfeld dubbel 
z00 hoog beloopen, dus 4 fr. per 100 meter. 

Het is niet waarschijnlijk dat het Staatsbestuur ooit eene 
dergelijke methode zal laten gebruiken voor de duizende en nog- 
maals duizende hectometers haag die langs onze spoorbanen staan ; 
‘de onkosten zijn immers te hoog om eene toepassing op groote schaal 
toe te laten. 

Een tweede proef werd genomen met een mengsel van petro- 
jJeum en zeep (ook hier worden noch de verhouding waarin de beide 
stofien gemengd werden, noch de wijze waarop men eene emulste 
bekwam, aangegeven); een halve liter van de verkregene vloeistof 
werd met 15 liter water gemengd. Na een besproeiing met dit 
vocht vielen de aangeraakte rupsen op den grond, maar na een 
paar uren waren zij geheel hersteld en schijnbaar even gezond als 
‘de niet besproeide. De uitslag was dus niet bevredigend. Misschien 
zou hij — volgens MoHR — beter geweest zijn indien de bewerking 
’s avonds uitgevoerd ware, en niet, zooals het geval was, in de 
warme namiddaguren; bewijzen voor deze meening worden echter 
niet gegeven. MOHR besluit uit zijne proefnemingen — doch ten 
onrechte — dat de insectendoodende werking van petroleum over- 
-schat wordt. 

Daarna poogde MOHR eene petroleum-emulsie te maken, welke 
door SoRAUER 1) aanbevolen werd tegen een klein insect (Jassus 
sexnotatus Fall), dat soms aanzienlijke verwoestingen in haver- en 
sgerstevelden aanricht. Wij laten hier de formule volgen : 2 deelen 
petroleum en 1 deel melk worden tot een boterachtige emulsie 
gemengd; 1 deel van het mengsel wordt met 20 deelen water 


eee es ss rane 


1) Paut Soraugr, Die Bekimpfiing der Zwergcicade. — Zeitschr- 
#, Pflanzenkrankheiten, 1893, blz. 207. 


verdund. Met de verkregen vloeistof worden de planten bespuit of 
besproeid. 

Mone slaagde er niet in die emulsie te bereiden; melk en, 
petroleum scheidden zich telkens in korten tijd van elkander af, — 
nog voor er water aan toegevoegd werd wanneer hij gewone melk 
gebruikte, of door het toevoegen van water wanneer hij karnemelk 
(botermelk) gebruikte. Een dergelijke emulsie is nochtans niet 
moeilijk te maken, wanneer dit kan gedaan worden bij eene tempe=- 
ratuur van meer dan 30° C, (SoravEr). Ik ben er zelf in geslaagd de 
hier bedoelde emulsie te bereiden door de melk vooreerst op 50-55° C. 
te warmen, en er daarna, onder gestadig omroeren, de petroleum 
aan toe te voegen. Vervolgens werd de roomachtige emulsie- 
nog gedurende een vijftal minuten in een groote flesch geschud ; 
alsdan scheiden melk en petroleum zich niet meer of slechts zeer. 
laugzaam van elkander af, en men kan er zonder moeite het noodige- 
water bij gieten. 

Laten wij hier bijvoegen dat SoravER nog een tweede formule 
aangeeft : 

3 kilogr. zeep worden in 100 lit. water opgelost; kort voor 
het gebruik worden 3 kilogr. gewone ammoniak aan de vloeistof 
toegevoegd. Dit mengsel geeft eveneens goede uitslagen, maar het. 
kost iets duurder dan het eerste. 

Waarom Mounr’s proefneming met petroleum en zeepwater niet 
gelukt is, kan moeilijk uitgemaakt worden. Ik heb redenen om te- 
meenen dat de bereiding der petroleum-emulsie op een weinig 
voldoende wijze is geschied ; maar in ieder geval, zelfs in de onder- 
stelling dat de emulsie met de noodige voorzorgen werd bereid, heeft. 
Mour ongelijk gehad eene verdunning te gebruiken, die zeer waar- 
schijnlijk nooit voorgeschreven werd, nl. 1 deel emulsie op 30 deelen 
water. 

Petroleum-emulsies werden in Noord-Amerika uitgevonden en, 
genieten nog steeds hebben veel bijval. Wij laten hier eene der best 
gekende formules, 1), nl. die van RitEy en HupparpD, volgen: 
1/4 kilogr. harde zeep wordt opgelost in4 1,2 liter kokend water; aan. 
de heete vloeistof worden 9 liter petroleum toegevoegd, en het 
mengsel wordt goed doorheen geschud of gekarnd tot het een 


1) Zie ook: Dr Rirzema Bos: Bestrijding der dennenbastaardrup- 
sen (1¢ aflev. bldz. 16.) 


Sy 


roomachtige massa vormt, die bij het afkoelen geleiachtig wordt 1). 
— Tot het gebruik wordt 1 deel emulsie met 9 & 15 deelen zacht 
water (b.v.regenwater) verdund. Gewoonlijk worden 9 a 12 deelen 
water gebruikt; slechts wanneer het zeer teedere planten geldt 
wordt het mengsel iets meer verdund. Dit praeparaat is natuurlijk 
veel goedkooper dan het afkooksel van kwassiehout en Pyrethrum- 
bloemen met zeep en ammoniak waarvan hooger sprake was. 

Men heeft echter in Noord-Amerika andere middelen gevonden, 
die nog veel goedkooper zijn, en voor de insecten met bijtende 
monddeelen (b. v. rupsen en kevers) zeer bevredigende uitslagen 
opleveren. Deze middelen zijn Parijsgroen en Londensch purper. 
Het zijn beide arsenikverbindingen, het eerste met Koper, het tweede 
met kalk. De voorgeschreven hoeveelheid is 50 gram op 100 lit, 
water. Beide stoffen zijn zeer weinig oplosbaar in water: bij het 
gebruik dient de vloeistof van tijd tot tijd omgeroerd te worden, 
vooral wanneer men gebruik maakt van Parijsgroen, hetwelk door 
zijn aanzienlijke soortelijke zwaarte op den bodem van het vat zinkt. 
Londenseh purper is fijner en lichter, en blijft langer in het vocht 
zweven. De vloeistof wordt door middel van eene spuit (b. v. een 
besproeier, sprenkelaar of pulvérisateur, zooals voor de Bor- 
deaux’sche pap gebruikt wordt) of van een gieter met fijne gaatjes 
op de planten gebracht. ; 

Volgens de meeste schrijvers is het raadzaam een kleine hoe- 
veelheid kalk bij de oplossing te voegen, ten einde de schadelijke 
werking van het arsenik te voorkomen. Daarenboven levert de 
toevoeging van kalk het voordeel op dat de giftige stof langer aan 
de bladen kleeft. Men brengt 50 gr. versche kalk in | lit. water, 
men voegt er 50 gr. Parijsgroen of Londensch purper bij, en na een 
paar uren wordt de massa tot 100 lit. met water verdund. — Men 
kan ook de arsenikverbinding rechtstreeks in de noodige hoeveel- 
heid water brengen, en daarna een vijftal liters versche kalkmelk 
bijvoegen. 


1) Neem een gewone handspuit met fijne openingen (zooals die 
welkein de tuinbouwgestichten in gebruik zijn). Door den zuiger in de 
buis op en neer te bewegen trekt men de vloeistof een aantal achtereen- 
volgende malen in de buis op en spuit ze dan met kracht terug in het 
vat of den ketel, waarin de emulsie gemaakt werdt. Deze komt spoedig 
tot stand en houdt zich tamelijk goed. 


a IG ee 


Door hun lagen prijs en gemakkelijke bereiding zijn de beide 
arsenik-praeparaten voor toepassing op groote schaal zeer geschikt. 
In Noord-Amerika worden zij veel gebruikt tot het bestrijden der 
rupsen op heesters en boomen, Zelfs op vruchtboomen. Voor steen- 
vruchten gebruiké men slechts 25 gram op 100 lit. water. Soms 
worden Parijsgroen en Londensch purper bij Bordeaux’sche pap 
gevoegd (50 gram op 100 lit. pap): men verkrijgt aldus een praepa- 
raat dat de woekerzwammen en tevens de schadelijke insecten 
doodt. 

In Europa is deze methode nog weinig in gebruik, maar ook 
hier zal ze wel ingang vinden. G. STAES. 


INLEIDING TOT DE STUDIE DER WOEKERZWAMMEN. 


(Slot; — Ze 1¢ afl., bls. 23-31 en 2 aft., blz. 55-60). 
Vruchtdragers van een zeer eenvoudig maaksel treffen wij 
bij de Roestzwammen (Uredineeén) aan. Wanneer wij door 
eene roestvlek op een blad van een graangewas eene doorsnede 
maken en deze met het microscoop onderzoeken, zien wij de 


Fig. 1 : Doorsnede door eene roestvlek op een blad van een graange- 
was. Men ziet indit tiguur het mycelium der woekerzwam, de korte 
vruchtbare draden met de sporen aan den top en de uiteengeweken cel- 
len van het aangetaste blad. De meeste sporen zijn eencellig; omtrent 
het midden zijn twee tweecellige sporen afgebeeld; in het bovenste 
gedeelte van het figuur ziet men eene losgekomen, eencellige spore. 


Fig. 2 : Oidiwn Tuckeri. Mycelium, waaruit vruchtbare draden oprijzen. 


myceliumdraden der woekerzwam tusschen de cellen van het 
bladweefsel loopen. Uit dit mycelium ontspringen vruchtbare 
draden, welke de buitenste bladcellen (opperhuidcellen) uit elkan- 
der doen wijken en aldus naar buiten te voorschijn komen, en aan 
hun top eene spore 1) voortbrengen. 

Bij andere zwammen kan ieder vruchtbare draad (vrucht- 
drager) achtereenvolgens het aanzijn geven aan meerdere sporen 
(conidién of conidiosporen) welke door insnoering ontstaan 2), 
soms een tijd lang aan elkander gehecht blijven en aldus eene 
keten of een snoer vormen. 


De hier bedoelde sporevorming wordt 0. a. waargenomen bij 
Oidium (Erysiphe) Tuckeri, eene woekerzwam die de bladen en de 
vruchten van den wijnstok aantast en op deze plant eene algemeene 
bekende ziekte veroorzaakt. Het oidium doet zich voor in den vorm 
van een donzig, witachtig bekleedsel, dat bij nader onderzoek blijkt 
te bestaan uit een mycelium, waarvan de draden aan de bladopper- 
viakte liggen ; uit dit mycelium ontspringen vruchtbare diaden, die, 
naar gelang van hun ontwikkelingsgraad, één, twee of drie sporen 
gevormd hebben. 

Het getal der sporen, welke door een vruchtbaren draad voort- 
gebracht worden, is bij sommige soorten veel aanzienlijker. In de 
verhandeling van D*° RirzeMa Bos over het spikkelen van het 
koolzaad (Zie 2¢ aflev.) worden de zeer eenvoudige vruchtdragers 
van Polydesmus exitiosus beschreven en afgebeeld. Bij deze 
woekerzwam zijn de sporen veelcellig (blz. 39), en tevens kan één 
draad meerdere sporen boven elkander vormen. 


De vruchtdrager, hoewel hij slechts uit één draad bestaat, 
kan zich deelen in meerdere takken (die soms op hunne beurt 


1) Bij de roestzwammen kan de spore één- of tweecellig zijn. In 
ééne roestvlek kunnen beiderlei sporen aangetroffen worden. Hierover 
zullen wij in eene der volgende afleveringen uitvoeriger handelen. 

2) Er ontstaat een eerste insnoering op een geringen afstand van den 
top van den vruchtdrager : het gedeelte dat zich boven de insnoering 
bevindt wordt aldus afgezonderd en vormt een eerste spore. Daarna ont- 
staat eenetweede insnoering onder de eerste, waardoor een tweede spore 
afgezonderd wordt, enz, 


ae AS ces 


Kunnen vertakt worden). Iedere tak draagt alsdan ééne spore 
of eene keten sporen (conidién). 


Fig. 4, 


Fig. 3. Penicillium glaucum 

Fig. 4. Agaricus campestris, in de lengte doorgesneden, a, schematische 
voorstelling van het onderaardsche strengvormig mycelium. — }, 
steel van den vruchtdrager. — c, hoed —*, de sporedragende plaatjes. 


Dit is onder anderen het geval met een van de meest verspreide 
schimmels (Penicillium glaucum), die op vochtig brood, vruchten 
en andere organische stoffen een grauwachtig groen dons vormt. 

Meerdere vruchtbare draden kunnen zich vereenigen, met 
elkander vergroeien, en aldus een samengestelden vruchtdrager 
(of vruchtlichaam) vormen. Dergelijke vruchtlichamen worden 
bij vele groote zwammen (Kampernoelién, Paddestoelen, enz.) 
aangetroffen ; zij vertoonen veel verscheidenheid wat hunne 
gedaante betreft. 

Bij de gewone eetbare zwam (Agaricus of Psalliota campestris) 
vereenigen zich honderde draden, die uit het onderaardsch myce- 
lium oprijzen, om het samengesteld vruchtlichaam te vormen. Dit 
lichaam heeft de gedaante van een gesteelden hoed. Aan de onder- 
zijde van den hoed treft men talrijke dunne plaatjes aan, die 
straalsgewijs van den steel naar den omtrek loopen. Op deze plaat- 


peed (8 ge 


jes ontstaan de microscopische sporen, die ieder door een steeltje 
gedragen worden en bruin gekleurd zijn. Deze sporen kan men 
gemakkelijk te zien krijgen wanneer men een rijpen hoed opeen blad 
papier laat liggen : na eenige uren zijn talrijke sporen losgekomen 
en uitgevallen. Zij vormenaldus op het papier eene bruine teeke- 
ning, waarin men duidelijk de plaatjes van den hoed onderscheidt. 


Fig. 5. Vruchtlichamen van Lycoperdon. 


In onze figuren 5 en 6 hebben wij twee andere voorbeelden van 
samengestelde vruchtlichamen afgebeeld. Bij de geslachten Lyco- 
perdon (Rooker, Wolfsveest, enz.) en Bovista vereenigen zich de 
vruchtbare draden die uit het my- 
celium oprijzen tot een rondachtig 
of peervormig lichaam. De bui- 
tenste draden blijven onvruchtbaar 
en vormen het ombhulsel, terwijl 
de binnenste aan hun top sporen 
voortbrengen. In den beginne zijn 
de inwendige draden vereenigd tot 
een bleeke, weeke massa, die later 
opdroogt, en een donker gekleurd 
poeder vormt, waarin de sporen 
liggen. In het rijpe vruchtlichaam 


Fig. 6. 
Vruchtlichaam van Scleroderma, onderscheiden wij het papierachtig 


fe AG 


omhulsel en een poedervormigen inhoud; het omhulsel vertoont (bij 
Lycoperdon) aan zijne top eene onregelmatige opening, waardoor 
het poeder met de sporen kan ontsnappen. — Scleroderma heeft in 
hoofdzaak denzelfden bouw als Lycoperdon, maar het omhulsel is 
dikker en harder. 

In al de bovenstaande gevallen werden de sporen aan ’t uit- 
einde van vruchtbare draden voortgebracht, onverschillig of deze 
draden enkelvormig, vertakt of tot massieve lichamen vereenigd 
waren. Dit is echter niet overal het geval. Er bestaat een 
gansche groep zwammen waarvan de sporen, alle of gedeelte- 
lijk 1), van binnen in zakjes of blaasjes ontstaan. Een dergelijk 
sporeblaasje noemt men een ascus (meervoud : ascz ; de zwam- 
men die asci dragen worden Ascomyceten (letterlijk vertaald : 
Blaaszwammen), de sporen zelf ascosporen genoemd. Gewoon- 
lijk ontstaan 8 sporen in iederen ascus. 

De ascomyceten vertoonen eveneens veel verscheidenheid 
wat den bouw der vruchtdragers betreft. Wij treffen vooreerst 
soorten aan, waarvan ieder vruchtdrager (evenals bij de hooger 
beschreven Roestzwammen) uit een enkelen myceliumdraad 
bestaat : aan den top van dien vruchtbaren draad ontstaat éen 
sporeblaasje. 

Voorbeelden : Evoascus Pruni Fuck, uit de familie der 
Exoasceeén. Deze woekerzwam tast de jonge vruchten van den 
pruimboom aan, en doet ze vroegtijdig afvallen. Aan de opper- 
vlakte der aangetaste, vervormde vruchten treden de vruchtbare 
draden, ieder met een sporeblaasje aan zijn top, naar buiten. 

Bij de verschillende Meeldauw-soorten (Erysipheeén) worden 
de sporeblaasjes ieder afzonderlijk of bij kleine groepjes omgeven 
door een omhulsel, en vormen aldus eene vrucht die perithectum 
genoemd wordt. Het perithecium gaat niet regelmatig open, maar 
treedt in ontbinding, en aldus worden de sporen in vrijheid gesteld. 


1) Talrijke zwammen dragen sporen van verschillende soorten: Peni- 
cillium glaucum b. v. Kan, behalve de hooger beschreven en afgebeelde 
conidién, ook nog sporeblazen voortbrengen. 


a 


Het Rozenwit of de Rozenmeeldauw (Sphaerotheca pannosa 
Léy.), eene woekerzwam die op de bladen der rozen een dun, 
witachtig bekleedsel doet ontstaan en ook de knoppen en de jonge 
bladen doet sterven, brengt tweeérlei sporen voort : 1° conidién, die 
aan de toppen der vruchtbare draden tot ketens vereenigd zijn ; 
2° donkere, niet opengaande perithecién, met | sporeblaasje waarin 
8 sporen ontstaan. | 

Bij den Meeldauw van de Hop (Sphaerotheca Castagnet Lév.) die 
niet alleen op de Hop, maar ook op Komkommers (Augurken), Pom- 
poenen en andere planten leeft, wordt hetzelfde waargenomen. 


Fig. 8. 


Fig. 7. Exoascus Pruni. Sporeblaasjes in verschillende ontwikkelings- 
toestanden. In een der blaasjes zijn de ascosporen reeds gevormd. 
Fig. 8. Sphaerotheca Castagnei (eene Erysiphee). — Links een perithecium 
(met draadvormige aanhangsels); rechts de in het perithecium opge- 

sloten sporeblaas (ascus) met 8 ascosporen. 


Bij vele ascomyceten kunnen meerdere vruchtbare mycelium- 
draden zich vereenigen en een samengesteld vruchtlichaam 


vormen (verg.hooger, blz. 75). 


Fig. 9. Moederkoren 
(Claviceps purpu- 
rea). Links, rus- 
tende_ sclerotién ; 
rechts een sclero- 
tium, dat vrucht- 
dragers heeft ont- 
wikkeld (natuurlij- 
ke grootte) 


—— eae 


Dit wordt 0. 0. bij het Moederkoren (Claviceps purpurea Tul.) 
waargenomen. Het Moederkoren zelfis een sclerotium (zie hooger, 
blz, 60), Wanneer men dit sclerotium in het najaar op een geringe 
diepte onder den grond 1) brengt en gedurende den winter aan zich 
zelf overlaat, ziet men in het volgend voorjaar kleine, roodachtige 
gesteelde hoofdjes uit het sclerotium oprijzen. Het steeltje en het 
hoofdje bestaan uit talrijke myceliumdraden, die uit het sclerotium 


Fig. 10. Moederkoren. Links : een vruchtdrager in de lengte door- 
gesneden; de kleine peervormige holten (perithecién) aan den omtrek 

van het hoofdje zijn duidelijk zichtbaar. 

In’t midden : één perithecium (sterk vergroot) met de opening aan den 
top van een tepelvormige verhevenheid van het hoofdje. De wand 
van het perithecium en het aangrenzend weefsel zijn samengesteld uit 
talrijke, door elkander geweven draden, die zelf uit rijen cellen be- 
staan. Van binnen in het perithecium ontwaart men een aantal buis- 
vormige sporeblaasjes (asc7). 

Rechts : één sporeblaasje, nog sterker vergroot; aan het ondereinde 
worden de draadvormige sporen in vrijheid gesteld. 


i) Dit geschiedt in de natuur : het rijpe moederkoren valt immers 
uit de roggearen op den grond, en wordt daarna, door de bewerking 
van den grond, ingegraven. 


WL g’s "te 


ontspringen. Het hoofdje vertoont talrijke kleine wratjes (loupe te 
gebruiken) : aan den top van ieder wratje ontwaart men een nauwe 
opening, die met een inwendige, peervormige holte overeenstemt 

: (zie fig. 10). De holten zijn perithecién, die hier in het vleezig weefsel 
van het hoofdje van den vruchtdrager verborgen zijn. Uit den 
bodem van ieder perithecium ontspringen een aantal sporeblaasjes, 
ieder met 8 draadvormige sporen. Door de hooger vermelde opening 
worden de sporen in vrijheid gesteld. 


SS 
= 


— 


s= 
— 
——— 
Y 


= 
Ss 


Fig. 11. Klaverkanker (Sclerotinia Trifoliorum). Links, een sclerotium 
dat twee vruchtdragers heeft ontwikkeld. In het midden, doorsnede 
door een stuk van het apothecium (sterk vergroot), dat de mycelium- 
draden en de sporeblazen (in de meest verschillende ontwikkelings- 
toestanden) vertoont. 

Rechts. Een sporeblaas (nog sterker vergroot), met de sporen. 


Uitde sclerotién van denKlaverkanker (Sclerotinia Trifoliorum; 
zie blz. 60) ontstaan eveneens gesteelde vruchtdragers , die vooreerst 
gesloten zijn, en later opengaan en den vorm aannemen van een 
beker of een kelk, waarvan de wand uit myceliumdraden bestaat, 
terwijl de binnenzijde met eene laag sporeblazen is bekleed. Ken 
dergelijke vrucht noemt men een apothecium. 

Bij de Truffels is het vruchtlichaam vlee. 
zig en knolvormig; het ontwikkelt zich onder 
den grond, en is gedeeltelijk met sporeblaasjes 
gevuld. De Truffels gaan niet open : door 
de ontbinding van het vruchtlichaam worden 
de sporen in vrijheid gesteld. Misschien 
Fig. 12. alee dae truffel Spelen sommige insecten bij de verspreiding 

(Tuber cibarivm). der sporen hier eene rol. 


G, STAES. 


a es 
IS DE MUSCH EEN SCHADELIJKE VOGEL? 


Deze vraag werd dikwijls gesteld, doch niet altijd in denzelfden 
zin beantwoord. Vroeger werd bijna algemeen aangenomen, dat het 
nut, hetwelk door de musch gesticht wordt, ruimschoots kan opwegen 
tegen de schade, die zij aanricht. Thans wordt het getal der onder- 
zoekers, die de musschen als vijanden van land- en tuinbouw beschou- 
wen, grooter en grooter. 

Talrijke ontledingen van den inhoud van de maag dezer dieren 
hebben duidelijk bewezen, dat hun voedsel voornamelijk van plant- 
aardigen oorsprong is 1). Verleden jaar werden in Zwitserland, 
waar de musch door de wet beschermd wordt, nieuwe onderzoekingen 
over deze vraag ingesteld door GalLLE. De inhoud van de maag bij 
50 musschen werd onderzocht: bij 23 werden overblijfsels van 
insecten, bij 18 graankorrels en andere zaden aangetroffen; bij 9 
exemplaren kon de natuur van den inhoud niet bepaald worden. 

Hieruit zou wellicht kunnen afgeleid worden, dat de musch meer 
nut sticht dan zij kwaad bedrijft. Er dient echter bijgevoegd te 
worden, dat de aangetroffen dierlijke overblijfsels niet alle van schade- 
liike insecten afkomstig waren; de musch verslindt daarentegen een 
groot aantal weinig schadelijke of velkomen onschadelijke insecten, 
terwijl talrijke, hoogst nadeelige rupsen, b. v. de koolrupsen, door 
haar met vrede worden gelaten. 

Wanneer men niet alleen den inhoud der maag onderzoekt, maar 
de levenswijs van het dier gedurende het gansche jaar gadeslaat, 
blijkt nog veel duidelijker dat zijn voedsel overwegend plantaardig 
is; zelfs in den tijd, dat de musch jongen te voeden heeft, geeft zij de 
voorkeur aan onrijpe, nog weeke graankorrels, en dierlijk voedsel 
komt slechts op den tweeden rang. Niet alleen door het stelen van 
graankorrels breugt zij een verlies teweeg, maar ook ep vooral door 
het breken van de aarstelen, hetgeen de overblijvende korrels der 
aar vroegtijdig doet uitvallen. 

Daarenboven is de schade, welke de musch aan kriekeboomen, 
jonge erwtenbedden, pas bezaaide akkers, zaailingen van een aantal 
groenten, enz, toebrengt, zeer aanzienlijk. Om ai deze redenen komt 
GAILLE tot het besluit, dat de musch door de wet niet dient be- 
schermd te worden. G. STAES. 


1) Zie voor meer bijzonderheden : Dt Rirzema Bos. Tierische Schdd- 
linge und Nitalinge 1891, bladz, 173. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


4° Aflevering. 1 September 1895. 


HET GEBRUIK VAN STEENKOOLTEEROLIE. 


(Schildluizen — Vlindereieren.) 


« De mosselvormige schildluis (Mytilaspis pomorum 
Boucuk) 1) behoort tot de schadelijkste vijanden van den appel- 
boom. Dit insect komt ook dikwijls op den meidoorn voor en 
heeft in mijn tuin o. a. een veredelden, dubbel-roodbloemigen 
meidoornstam, die reeds anderhalven meter hoog was — gedu- 
rende een afwezigheid van tien maanden — volkomen gedood. — 
Hier in Hongarije — zoo schrijft prof. SAs6 — is de mosselvor- 
mige schildluis zeer gemeen, en de jonge appelboomen, die er 
door worden aangetast, gaan bijna onvermijdelijk ten gronde, 
wannecr de kwaal niet bij tijds bestreden wordt. — Meestal 
wordt de schors zoo volkomen met schildluizen bedekt, dat van 
hare oppervlakte niets zichtbaar blijft. » 2) 

Er werd mij in den loop van 1894, uit de omstreken van 
Brugge, een tak van een appelboom gezonden, die zeer talrijke 
exemplaren van deze schildluis droeg, en ik heb daarenboven 
reden om te onderstellen, dat zij in Belgié niet zeldzaam is, zonder 
nochtans te willen beweren dat zij hier zoo schadelijk wordt als 


1) Synoniem : Coccus conchaeformis GMELIN. 
2) Prof. Kart Sas6. Beitrdge zw landwirtschaftlichen Insecten- 
kunde. — Zeitschr. f. Prlanzenkrankh. 1894. Heft I, bldz. 5. 


Pe Te SEN 


in Hongarije. Zij is haar naam verschuldigd aan den eigen- 
aardigen vorm van het rugschild, dat naar voren smaller wordt 
en eenigszins gekromd is, zoo dat het met een zeer kleine mossel- 
schaal kan vergeleken worden. Het schild is meer of min don- 
ker roodbruin gekleurd, soms met iets blauwachtigen glans. — 
Behalve op appelboomen en meidoornen, wordt dit insect ook 
soms op pereboomen, mispels, enz. aangetroffen. 

Prof. SAs6 nam proeven tot bestrijding van deze schildluis 
met steenkoolteerolie op eenige jonge, 3/4 —1 meter hooge ap- 
pelboomen. — « De stammetjes zagen reeds zeer jammerlijk 
uit, daar de kleine schildluizen niet slechts den stam, maar ook al 
de takjes volkomen bedekten. — In het voorjaar, nog v66r de 
knoppen uitliepen, werden de aangetaste boomen rijkelijk met 
teerolie bestreken, zoodat geen enkel deel van den stam of van 
de takken droog bleef. » De uitslag was zeer gunstig; ofschoon — 
de behandelde stammen slechts vingerdik waren en de takken de 
dikte van een potlood niet overtroffen, ontwikkelden alle exem- 
plaren krachtige scheuten en weelderig loof, terwijl de schild- 
luis geheel of bijna geheel verdwenen was. 

Het is raadzaam, maar niet volstrekt noodig, de eindknop- 
pen der takken onbehandeld te laten, ten einde ze niet bloot te 
stellen aan een mogelijke, ongustige werking der koolteerolie. — 
Deze vloeistof kan desnoods op dezelfde wijze voor andere soor- 
ten van boomen zonder gevaar gebruikt worden. — Houtteer- 
olie heeft een veel schadelijker invloed op de jonge deelen der 
planten en mag dus niet aangewend worden. 

Bij het bestrijden van andere schildluizen zou deze doenwijze 
dus ook kunnen beproefd worden. 

Prof. SAs6 nam nog een andere proef, ten einde de werking 
van steenkoolteerolie op de eieren van Liparis (Ocneria) dis- 
par L. na te gaan. Deze vlinder (plakker, swamvlinder, 
stamuzl) komt in sommige jaren in ons land overvloedig voor. 
Het mannetje wordt omtrent 25 millimeter lang ; het heeft eene 


ee he ad 


vlucht (wijdte der uitgebreide vleugels) van 45 mill. ; de sprieten 
zijn sterk gekamd ; de kop en het borststuk zijn donker grijs- 
bruin, terwijl het achterlijf lichtgrijs gekleurd is en zwarte vlek- 
jes draagt ; de voorvleugels zijn donker grijsbruin met donker- 


Liparis (Ocneria) dispar L. Zwamvlinder. 1. Wijfje met uitgespreide 
vleugels. 2. Hierleggend wijfje. 3. Mannetje (alleen de linkervleu- 
gels zijn afgebeeld). 4. Rups. 5. Pop. 

der, gegolfde dwarsstrepen, de achtervleugels daarentegen 

bruingeel met een donkerder streep dicht bij den rand. — Het 

Wijfje is veel grooter en plomper ; het is 40-45 mill. lang en heeft 

eene vlucht van 80 mill. ; de kleuris vuilwit, alleen op de vleu- 


Si ORs 


gels komen zwartbruine, gegolfde dwarsstrepen voor ; het dikke 
uiteinde van het achterlijf draagt daarenboven talrijke bruin- 
erijze wolharen. Het wijfje is zeer traag in hare bewegingen, 
vliegt over dag nooit en ’s nachts zeer zelden; men vindt het 
meestal in den toestand van rust, met de vleugels dakvormig 
over elkander geslagen op boomstammen zittend, waar het door 
het veel vluggere mannetje wordt opgezocht. De eieren, ten 
getale van 300 4 500, worden, in een of meer hoopjes, gewoonlijk 
gelegd op het onderste gedeelte van dikke boomstammen, soms 
ook op houten palen, zelfs op muren, enz. Het wijfje plukt de 
haren van haar achterlijf uit en kleeft ze door een soort van slijm 
samen tot een laagje, waarop eieren gelegd worden ; deze wor- 
den op eene gelijke wijze met een laag haren bedekt en hierop 
volet een tweede laag eieren, enz. ; op die wijze ontstaan de 
eigenaardige, als zwam uitziende eihoopjes. 

De eieren overwinteren, en tegen de maand Mei van het vol- 
gend jaar worden daaruit kleine rupsjes geboren, die zeer veel 
eten en zeer vlug groeien. In volwassen toestan: zijn de rupsen 
5-5 > centimeter lang; de kop is zeer groot, geelachtig met 
zwarte viekken. Het lichaam draagt talrijke zeer lange haren ; 
zijn bovenzijde is licht grijs met zwarte vlekken, de onderzijde 
vuii geelachtig. Daarenboven dragen de voorste lichaamsringen 
blauwe en de achterste lichaamsringen roodbruine wratten. — 
Knoppen en bladen van verschillende vruchtboomen, van eiken 
en van een aantal andere loofboomen worden verslonden door 
deze vraatzuchtige rupsen, die daardoor wel eens aanzienlijke 
schade kunnen veroorzaken. Desnoods tasten zij ook naald- 
hout aan. 

De verpopping heeft in de tweede helft. van Juli plaats. 
Dan vindt men de zwarte, zeer beweeglijke pop, met hare gele 
of roodachtige haarbundeltjes, tusschen bladen of spleten der 
schors door middel van enkele draden vastgesponnen. — Wei- 
nige dagen later (einde Juli — begin Augustus) komt de vlinder, 
die zelf onschadelijk is, te voorschijn. 


5 #@! 3: 


De bestrijding van den zwamvlinder is niet zoo moeilijk als 
die van een aantal andere vlinders. Daar het wijfje buitenge- 
woon traag en betrekkelijk groot is, daarenboven gemakkelijk 
in het oog valt en meestal zonder moeite kan bereikt worden, is 
het mogelijk een zeer groot aantal vlinders in korten tijd te 
dooden. — Ook de eihoopjes springen zeer in het oog en kun- 
nen door middel van een mes of van eenig ander scherp voor- 
werp van de stammen verwijderd en verzameld worden, om ze 
dan te verbranden. — Bij het afkrabben der eihoopjes, vallen 
er echter zeer dikwijls eieren uit, die tusschen spleten van de 
schors terechtkomen en daar tot het volgend jaar hunne levens- 
kracht kunnen behouden. Daarenboven is het afkrabben der 
eieren een vervelend werk, daar het met zorg dient uitgevoerd 
te worden. 

Om die redenen beproefde Prof. Sas6 de eihoopjes te vernielen 
door ze met steenkoolteerolie te bestrijken. Hij bracht twee 
stukken schors, waarop eihoopen voorkwamen naar het entomo- 
logisch station. — Hij bestreek de eihoopen van het eene stuk 
met koolteerolie en liet het ander onbehandeld. — De _ beide 
voorwerpen werden verder onder gelijke voorwaarden bewaard. 

Uit de niet bestreken eihoopen ontwikkelden zich talrijke 
rupsjes; uit de met koolteerolie behandelde eihoopen werd geen 
enkele rups geboren. — Proefnemingen van denzelfden aard 
werden ook in de open lucht herhaald en gaven denzelfden gun- 
stigen uitslag. 

Ook de eieren van een anderen vlinder, de Ringelrups 
of Livreirups (Gastropacha neustria L. of Bombyx neu- 
stria L.) 1) werden er door gedood. Uit een practisch oogpunt 
heeft deze laaiste proef niet veel te beteekenen, omdat het afsnij- 


1) De ringelrups tast ook de vruchtboomen en cen aantal andere 
boomen aan. Zij is haren naam verschuldigd aan de wijze waarop de 
eieren gelegd worden : het wijfje vereenigt ze tot een ring rondom 
twijgen en dunne takken. ‘ 


ar) eet 


den der takken, die eiringen dragen, nog wel het doeltreffendste 
bestrijdingsmiddel zal blijven; maar daaruit mag nochtans 
besloten worden, dat het bestrijken met steenkoolteerolie in vele 
gevallen zal kunnen diensten bewijzen, — telkens het er op aan- 
komt insecten te bestrijden, die hunne eieren op stammen of 


takken leggen. 
G. STAES. 


DE BRAND DER GRAANGEWASSEN. 


Deze ziekte, die in sommige jaren veel schade veroorzaakt, 
is een der eerste plantenziekten welke door den mensch opge- 
merkt werden ; zij wordt reeds vermeld in werken, die langen 
tijd voor het begin onzer jaartelling geschreven zijn. Aren, 
welke door den brand aangetast zijn, vertoonen in de plaats van 
graankorrels, een poedervormige zwarte massa; dit verschijnsel 
valt zoozeer in ’t oog dat het onmogelijk de opmerkzaamheid van 
den landbouwer kan ontgaan. 

In sommige gevallen blijft het poeder opgesloten binnen een 
dun vliesje, hetwelk er uitziet alsof het de wand van een graan- 
korrel ware waarvan de inhoud door poeder vervangen is (fig. 1, 
blz. 93). In andere gevallen ligt de poedervormige massa bloot, 
en stuift zij langzamerhand weg, tot er eindelijk niets anders 
dan de aarspil overblijft (fig. 2, 3 en 4). 

De oorzaak van den brand der graangewassen is langen tijd 
onbekend gebleven. In de oudheid meende men de genoemde 
ziekte te moeten toeschrijven aan de werking der brandende 
zonnestralen, welke, na overvloedigen regen, in de aren drongen. 
Later werd de brand als een montstruositeit beschouwd. 

Aan ’t einde der voorgaande eeuw kwamen de geleerden tot 
de meening, dat hier eene zwam in het spel is, doch het was 


ges | ape 


eerst door de onderzockingen van de gebroeders TULASNE 1) dat 
hare ware natuur bekend werd. 

Het zwarte poeder, waarvan hooger sprake was, bestaat uit 
sporen van zwammen, die men Brandzwammen (Usiilagz- 
neeén) genoemd heeft. 

De brand wordt niet bij alle graangewassen door dezelfde 
brandzwam veroorzaakt, en behalve de graangewassen worden 
een aantal andere plantensoorten door brandzwammen aange- 
tast. De ontwikkeling is echter in hoofdzaak dezelfde voor de 
verschillende soorten uit de groep der Brandzwammen ; derhalve 
kunnen wij ons beperken bij de beschrijving van eene enkele 
soort die wij tot grondvorm kiezen; voor de overige soorten 
zullen wij de voornaamste afwijkingen van den grondvorm 
aangeven. 


De steenbrand of stinkbrand der Tarwe. 


Reeds tamelijk vroeg kunnen de eerste verschijnselen dezer 
ziekte bij de tarwe waargenomen worden : wanneer de gezonde 
halmen onder het gewicht der gevulde aren beginnen te buigen, - 
blijven de halmen welke door den brand aangetast zijn, daaren- 
tegen vechtop staan. Daarenboven zijn de graankorrels der 
aangetaste aren iets korter en dikker dan de gezonde ; dienten- 
gevolge wijken de kafjes, waartusschen de korrels verborgen 
zitten, wijder uiteen, en de aangetaste aren verkrijgen daardoor 
een eigenaardig, kenschetsend uitzicht (fig. 1). Later worden 
de korrels niet geelachtig-groen, maar blauwachtig-groen, en 
daarna nog donkerder. Weldra blijft van den zieken korrel 
niets anders over dan het omhulsel (vruchtwand), terwijl de inhoud 
door zwartachtig poeder gevormd wordt. Dit poeder verspreidt 
een onaangename lucht, die aan haringpekel doet denken. 


1) L. et Cu. TuLasne, Les Ustilaginées. — Annales des sciences natu- 
relles, Botanique, 3° série, T. VII, 1847. 


~— 92 — 


De Steen- of Stinkbrand kan door twee verschillende brand- 
zwammen veroorzaakt worden, nl. door Tilletia Tritict Winter 
(—L. caries Tulasne) endoor Tulletia laevis Kuhn. Deze beide 
soorten verschillen weinig van elkander; door den vorm der 
sporen kan men ze echter (met behulp van het microscoop) dui- 
delijk onderscheiden: de sporen van Tilletia laevis hebben een 
gladden sporewand (fig. 4, links boven); die van 7’. Tyrztece 
zijn daarentegen wratachtig, met verheven lijsten bezet (fig. 4, - 
links onder). Uit een practisch oogpunt levert dit verschil echter 
weinig belang op, daar de beide soorten zich op dezelide wijze 
gedragen. 

Wij willen thans onderzoeken wat er van de brandsporen 
gewordt. Bij het inoogsten worden gezonde en aangetaste aren 
samen naar de schuur gebracht. Bij het dorschen worden de 
vliesjes, die de bruine sporen inhouden, gescheurd, en de sporen 
worden in vrijheid gesteld. 

Hier dient opgemerkt te worden, dat het sporenpoeder, het- 
welk daarbij opstuift, de oogen en de longen der dorschers zeer 
onaangenaam kan aandoen. Meel en brood, die te veel brand- 
sporen bevatten, kunnen voor den mensch en voor dieren een 
zeer schadelijk en zelfs doodelijk gift worden. Gelukkig wordt 
het grootste gedeelte der sporen bij het schoonmaken van het 
graan door den sterken luchtstroom verwijderd. Dit is echter 
niet altijd voldoende om het gevaar geheel te doen verdwijnen. 

In 1894 bezweken een vijftal runders, toebehoorende aan een 
Jandbouwer in de provincie Oost-Vlaanderen, weinige uren nadat zij 
tarwemeel, met water gemengd, hadden gegeten. Uit een zeer 
nauwkeurig onderzoek bleek dat het meel geen andere schadelijke 
stoffen bevatte dan een aanzienlijke hoeveelheid brandsporen (Tilletia 
carves en T’. laevis); voor den dood van de runders kon geen andere 
oorzaak gevonden worden. Het was trouwens de eerste maal dat 
het vee met dit meel gevoederd werd. Het is opmerkenswaardig dat 


een varken, hetwelk denzelfden dag en onder dezelfde omstandig- 
heden als de runders van het giftige meel had gegeten, geen ziektever- 


Ses 3 ee 


schijnselen vertoonde (althans volgens de verklaring van den 
eigenaar). Het ware belangrijk te weten of andere voorbeelden van 
een dergelijke ongevoeligheid van het varken voor het gift der 
brandsporen waargenomen werden. Wellicht kunnen sommige 
lezers van dit tijdschrift daarover inlichtingen geven. 

Zelfs wanneer het graan 
met zorg schoongemaakt 
wordt blijven er steeds 
brandsporen aan de graan- 
korrels hangen,indien door 
brand aangetaste aren met 
de gezonde gedorscht wor- 
den. Wanneer besmette 
tarwe nu in vochtige aarde 
uitgezaaid wordt, kiemen 
de brandsporen ; daartoe 
behoeven zij, naar gelang \ 
van de uitwendige omstan- : 
digheden, twee a zes dagen. 

‘De spore zwelt op, barst 
open en geeft het aanzijn 
aan eene korte kiembuis, 
die promycelium genoemd 
wordt 1) (zie fig. 1). Aan 
den top van dit promyce- 


; Fic, 1. — Steenbrand of stinkbrand der 
lium ontstaan een aantal tarwe. : 

ae 4 . Rechts: een aangetaste aar. 
eenigszins gekromde li- Links, boven: twee sporen van Tilletia 


: ah ie i laevis. 
chaampjes,die in eenkrans Links onder: eene. spore van Tille- 


rondom den top staan en ‘a Tritici, die een promycelium (pr.), 
é kranslichaampjes (Ar.) en sporidién (s) 
derhalve kranslichaam- gevormd heett. 


1) Promycelium beteekent eigenlijk véormycelium, d. w. z. een 
mycelium dat ontstaat v66r het echte mycelium, hetwelk later in de 
waardplant zal tot stand komen, 


see) epee 


pjes genoemd worden. Zij zijn gewoonlijk twee aan twee, als 
het ware door een bruggetje, verbonden. Uit de kransli- 
chaampjes ontstaan nieuwe myceliumdraden die zeer kort blij-_ 
ven en waarvan de top tot een nieuwe spore opzwelt. De 
sporen, die aldus gevormd worden, worden sporvidzén genoemd. 

Een enkele brandspore kan op de hier beschreven wijze ver- 
scheidene sporidién vormen ; deze zijn zeer licht ; zij kunnen 
door den wind medegevoerd worden, en komen aldus terecht op _ 
zeer jonge korenplanten, die pas gekiemd of het tijdperk der 
kieming pas voorbij zijn. 

Door hare kieming geeft ieder sporidie het aanzijn aan eene 
kiembuis, die door de opperhuid heen in het weefsel van het 
jonge blad der korenplant gedreven wordt. — (Indien de koren- 
plant ouder is en reeds een taaie opperhuid heeft, kan de kiem- 
buis der sporidie deze opperhuid niet meer doorboren en de be- 
smetting der plant wordt onmogelijk.) 

De kiembuis, die-in het weefsel der jonge waardplant ge- 
drongen is, ontwikkelt zich nu tot een mycelium, hetwelk uit 
zeer dunne, heldere draden bestaat, en van binnen in de koren- 
plant voortwoekert, terwijl deze opgroeit. 

Wanneer de bloeitijd der tarweplant is aangebroken, dringt 
het mycelium in het vruchtbeginsel der bloemen, en verteert het 
den geheelen inhoud. Aan de toppen der myceliumtakken, van 
binnen in het aangetaste vruchtbeginsel, ontstaan kleine blaasjes, 
die van een bruinen wand voorzien worden ; deze blaasjes zijn de 
brandsporen, waarvan hooger sprake was. 

Niet alleen de eigenlijke tarwe(Tiztzcum vulgare Vill.), 
maar ook de spelt (Triticum Spelta L.) en het eenkoren (7. 
monococcum L.) worden door den stinkbrand aangetast; dit is 
eveneens het geval met verscheidene wilde grassoorten, die in 
onze weiden en langs onze wegen groeien, en dikwijls als voe- 
derplant verbouwd worden. 


Ces ge 


De Stinkbrand der Rogge. 

De stinkbrand der rogge is min verspreid dan de vorige; zij 
wordt, althans in onze streken, slechts bij uitzondering waar- 
genomen. Zij wordt veroorzaakt door eene Brandzwam die 
met de Tvlletia-soorten van de tarwe nauw verwant is, nl. 
Tilletia Secalis Kihn. De sporen hebben een bruinen wand, 
die met verheven lijsten is bezet. 

De Stuifbrand der Tarwe. 

Deze ziekte wordt veroorzaakt 
door Ustilago Tritici Jens, 4) 
en kan gemakkelijk van den stink- 
brand onderscheiden worden. Bij 
den stinkbrand blijven de kafjes 
der bloemen behouden (zie hoo- 
ger) en de sporen blijven binnen 
de zaadhuid opgesloten (fig. 1). 
Bij den stuifbrand worden de kaf- 
jes daarentegen vernield, en de 
brandsporen liggen bloot (fig. 2) 


ae) 


en stuiven langzamerhand weg, 


ai 


zoodat op den duur niet anders 
dan de aarspil overblijft. De uit- 
gestrooide sporen blijven, althans 
gedeeltelijk, aan de graankorrels 
en de kafjes alsook aan het stroo 
der naburige planten hangen; al- 


ener 


dus wordt iedere aangetaste aarp, 2 — gtuifbrand van de 


eene oorzaak van ontreiniging Tarwe. 
Rechts : een aangetaste aar. 
voor de gezonde aren. Links : een kiemende spore die 
on. eene kiembuis (eeneencellig pro- 
De kieming der- sporen van mycelium) heeft gevormd. 


1) Vroeger meende men, dat een en dezelfde zwam den stuifbrand bij 
de Tarwe, de Gerst en de Haver deed ontstaan. Deze zwam werd Usti- 
lago Segetum (of U. Carbo) genoemd. Thans wordt aangenomen, dat de 
stuifbrand, bij ieder der drie genoemde graangewassen, door een bijzon- 
dere Brandzwam wordt_veroorzaakt. 


ee 

Ustilago Tritict schijnt slechts moeilijk plaats te grijpen, en 
verschilt eenigszins van die van den Stinkbrand. Bij den Stuif- 
brand (U. Triticz) ontstaat uit de spore een promycelium, 
dat de gedaante heeft van eene korte kiembuis; dit promy- 
celium behoudt soms dien 
vorm (fig. 2) en is wellicht 
in staat om rechtstreeks de 
‘besmetting van jonge plan- 
ten te veroorzaken — in 
andere gevallen deelt het zich 
in verscheidene cellen en 
vormt het sporidién zooals 
voor de haver in fig. 3,? 
afgebeeld wordt. Het feit 
dat de kieming van de spo- 
ren van den stuifbrand der 
tarwe slechts moeilijk plaats 
erijpt, is waarschijnlijk de 
oorzaak waarom deze ziekte 
slechts zelden een groote uit- 
breiding neemt. 


De Stuifbrand van de Haver. 


De zwam die den stuif- 
brand van de haver teweeg- 
brengt, werd door JENSEN 


Fia.’3. — Stuifbrand van de haver. ; 
1, aangetaste pluim. — 2, een kie- Ustilago Avenae 1) ge- 


mende spore, die het aanzijn gegeven 
heeft aan een promycelium, hetwelk noemd. 

door tusschenschotten in successieve De haver wordt soms op 
cellen gedeeld is.Op de plaats van de tus- : Sark a4 
schenschotten zijn sporidién ontstaan. €en verschrikkelijke wijze 


1) JENSEN onderscheidt zelfs twee vormen : 1° den typischen vorm 
met wrattige sporen, en 2° eene varieteit met gladde sporen, nl. Ustilago 
aAvenae, forma laevis JENS. 


Leary ieee 


door deze ziekte aangetast. De zieke planten hebben een eigen- 
aardig uitzicht: het onderste gedeelte der pluim blijft gedeeltelijk 
verborgen in de scheede van het bovenste blad der plant, zoodat 
de bloeiwijze zich minder voikomen uitspreidt dan onder gewone 
omstandigheden. De spil der pluim en hare takken zijn dikker 
en de geheele plant blijft korter dan anders. Dikwijls zijn al 
de pluimen van dezelfde plant aangetast; in andere gevallen 
blijven enkele pluimen gezond. Van de geheele pluim blijft soms 
niets anders over dan de spil en hare takken (vergelijk met den 
stuifbrand der tarwe). 

De sporen van Ustzlago Avenae kiemen gemakkelijk; het 
promycelium, dat uit deze sporen ontstaat. kan zich in ver- 
scheidene cellen deelen, en op de plaatsen waar zich de tusschen- 
schotten bevinden kunnen een of meer sporidién gevormd wor- 
den. Volgens BREFELD kunnen deze sporidién zich soms met 
elkander vereenigen; voor ’t overige gedragen zij zich nage- 
noeg op dezelfde wijze als de sporidién van den stuifbrand der 
tarwe. 

Verscheidene wilde grassoorten worden door Ustilago 
Avenae aangetast. 


De Brand van de Gerst. 


De gerst wordt bijna evenzeer als de haver door den brand 
aangetast. Men onderscheidt bij de gerst twee soorten van 
brand, die door hare gedaante en door de ontwikkeling der spo- 
ren van elkander zeer verschillen, nl : 

EERSTE SOORT : de sporen komen naar buiten te voorschijn 
en kunnen wegstuiven (zooals bij den stuifbrand van de tarwe) ; 

‘zie fig. 4.' en *. JENSEN noemt deze soort den naakten 
gerstebrand; de zwam, die er de oorzaak van is, wordt 
Ustilago nuda hordei genoemd. Tijdens den bloei van de 
gerst zijn de brandsporen reeds rijp, en worden zij door den 


wind uitgestrooid. Waarschijnlijk worden zij aldus op ge- 


psig | ee 


zonde gerstebloemen gebracht, en wordt hun promycelium in het 
volgende voorjaar in de gerstekiemen gedreven. Dit promycelium 
wordt eenigszins vertakt, maar brengt geen sporidién voort. 


ay, re aM, ra 0... 


Fie. 4. — Naakte Gerstebrand. Tic. 5.— Bedekte Gerstebrand. 

1, aangetaste aar. — 2, aar— 7 en 3, aangetaste aren. — 
spil, die na het wegstuiven der | 2%, kiemende spore met ’een pro- 
sporen alleen overblijft. — 3, kie- mycelium en sporidién. 


mende spore; het promycelium 
is vertakt en draagt geen spori- 
dién. 

TWEEDE sooRT: de brandsporen blijven, evenals bij den 
stinkbrand van de tarwe, van binnen in de overblijfselen van 
den vruchtwand opgesloten, en de aangetaste aar blijft geheel of 
gedeeltelijk verborgen in de scheede van het bovenste blad 
(fig. 5," en*). Ditisde bedekte gerstebrand; de over- 


eenkomstige woekerzwam wordt Ustelago tecta horde Jens. 


MY ae 


genoemd. Dekieming der sporen stemt in hoofdzaak overeen 

met hetgeen hooger voor de hayer beschreven werd. Het pro- 

mycelium deelt zich hier eveneens in verscheidene cellen, en op 

de plaats van de wanden tusschen decellen ontstaan sporidién. 1) 
G. STAKES. 


KORSTMOSSEN OP BOOMSTAMMEN: 


De Korstmossen (LICHENES) zijn eigenaardige gewassen, die dik- 
wijls met de echte mossen verward woorden, en veel verscheidenheid 
vertoonen wat hun vorm betreft 2). — Op de boomstammen b. 
v., vindt men ze in de gedaante van stippen en vlekken, — of van 
regelmatige. meer of min taaie schubben, die elkander soms gedeel- 
telijk bedekken, — ofvankleine, afstaande of afhangende struikjes, 
die er soms als franjes uitzien. Zij zijn grijs, geel, groen of zelfs 
zwartachtig gekleurd. 

Op sommige boomen zijn zij zoo talrijk, dat de geheele stam er 
(althans aan eene zijde) door bedekt wordt. 

Of de korstmossen voor de boomen waarop zij leven rechtstreeks 
schadelijk zijn kan niet met zekerheid uitgemaakt worden; dit 
wordt nochtans door mannen van de practijk aangenomen. Het 
valt, volgens hen, niet te betwisten, dat korstmossen vooral op 
zwakke boomen aangetroffen worden, maar het is daarom geenszins 
bewesen dat de slechte toestand dier boomen een gevolg is van de 
aanwezigheid of van de werking der korstmossen. 

Wat er ook van zij, de schors, die met een groote massa korst- 
mossen bedekt is, wordt daardoor in hare verrichtingen belemmerd, 
en de korstmossen kunnen tevenseenschuilplaats worden voor schade- 
lijke insecten, enz. Het is derhalve wenschelijk over een middel te 


1) Deze twee brandzwammen hebben reeds verscheidene namen 
ontvangen ; wij laten hier een overzicht der synoniemen volgen : 


Ustilago nuda hordei JENS. Ustilago tecta hordei JENS. 
— hordei BREF. — horde Ket. et Sw. 
_ segetum BULL. _ —  Jenseni Rostr. 


— nuda Ke. et Sw. 
2) Zie: G. Stars. De Korstmossen, in het Bot. Jaarboek, II, 1890, 


blz, 255-304 met 3 platen. 


— 100 — 


beschikken om zonder veel moeite en onkosten, de korstmossen 
opstammen en takken en zelfs op dunne twijgen te vernielen. 

Walt (in de vereenigde Staten van Amerika) heeft proeven 
genomen in een boomgaard, waar de pereboomen rijkelijk met korst- 
mossen begroeid waren. Hij bevond dat, wanneer de boomstammen 
bestreken werden met sterke Bordeauxsche pap (2.7 kilog. zwavel- 
zuurkoper; 1.8 kilogr. kalk op 50 liter water) de korstmossen geel 
of bruin werden en afstierven. Dit was ook met de franjeachtige 
soorten het geval, ofschoon deze slechts moeilijk konden bevochtigd | 
worden. Dezelfde gunstige uitslag werd verkregen met boomen 
van denzelfden boomgaard, die, tot bestrijding van verschillende 
cryptogamische ziekten, met verdunde Bordeauxsche pap (2.7 kil. 
zwavelzuurkoper en 1.8 kil. kalk op 227 liters water) behandeld 
waren geworden, — telkens zorg gedragen werd dat de korstmossen 
goed bevochtigd werden. 

Er werden eveneens proeven genomen met de volgende stoffen ; 
1° eau céleste (dit is de donkerblauwe oplossing die ontstaat uit zwa- 
velzuur-koper door toevoeging van ammoniak); 2° eene oplossing van 
chloorcalcium a 1 °/,; 3° eene oplossing van sublimaat (Hg Cl.) 4 
1 °/,. Deze drie vloeistoffen bleken voor de biaden der boomen scha- 
delijk te zijn, terwijl zij op de korstmossen geen werking hadden. 

De Bordeauxsche pap 1) dient dus als een uitstekend middel 
tegen de korstmossen beschouwd te worden. Waarschijnlijk zal de 
pap van gewone sterkte, die als bestrijdingsmiddel tegen een aantal 
zwammen gebruikt wordt, de beste diensten bewijzen. 

De volgende opmerking, die uit een wetenschappelijk oogpunt 
niet van belang ontbloot is, mag hier nog bijgevoegd worden : de 
heldere vloeistof die men verkrijgt door het filtreeren van Bordeaux- 
sche pap 2), alsook kalkwater alleen, hadden geen doodende 
werking op de korstmossen. 

(Naar Zeit, f. Pflanzenkrankheiten, 1894, blz. 44.) 

G.. iS: 


1) Zie, voor de samenstelling en de bereiding van de Bordeauxsche 
pap: Tijdschr. over Plantenz., aflev. 2. blz 61. 

2) Wanneer Bordeauxsche pap een tijd lang in rust wondé gelaten, 
ontstaat er een bezinksel op den bodem van het vat, terwijl een heldere 
vloeistof bovendrijft. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D' J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


5° Aflevering. 15 November 1895. 


DE BRAND DER GRAANCEWASSEN. 
(Slot; zie Aflev. 4, blz. 90-99). 

Bij de hooger beschreven brandsoorten blijven de uitwen- 
dige ziekteverschijnselen tot de aren beperkt; de halmen zelf 
zien er volkomen gezond uit. Bij de twee volgende soorten 
daarentegen vertoonen ook de stengels en de bladen uitwendige 
teekens der ziekte. 


De Stengelbrand van de Rogge. 


Deze ziekte is niet zeer verspreid ; wanneer zij echter hevig 
heerscht wordt zij zeer schadelijk. Op de stengelleden, de 
bladscheeden en de bladen ontstaan zeer lange, grauwe strepen, 
waar de opperhuid weldra openbarst : een massa brandsporen 
wordt aldus in vrijheid gesteld. — De sporen worden gevormd 
ten koste van de strookjes celweefsel, die zich tusschen de blad- 
nerven (en tusschen de vaatbundels van den stengel) bevinden ; 
na het wegstuiven der sporen blijft schier niets anders over dan 
de naburige bladnerven (en stengelbundels). Dientengevolge 
scheuren halmen en bladen weldra in strooken, en de plant ver- 
liest hare stevigheid. 

Soms gaat de stengelbrand ook op de aren over; in dit 
geval zijn de kafjes onvolkomen ontwikkeld, en vertoonen Zij 


ee ie 


tusschen hunne nerven de kenschetsende grauwzwarte strepen. 


ad 
Fic. 6 — Stengelbrand der Rogge. 
len 2, aangetaste halmen ; 
waar de zwam het weefsel heeft vervangen. 
3, Een sporenkluwen met 1 groote spore 
in het midden. 
4, Kiemend sporenkluwen, bestaande uit 
3 groote sporen (waarvan er 2 gekiemd 
zijn) en verscheidene kleine sporen ; p7, 
promycelium ; kz, kranslichaampjes. 


Gewoonlijk komt het ech- 
ter niet zoover : nog vé6r 
de aar te voorschijn komt 
is de halm in de meeste 
gevallen reeds doorge- 
knakt. Indien de ziekte 
de plant aantast nadat 
de aar reeds gevormd is, 
doet deze den verzwakten 
halm door haar gewicht 
knikken en dientenge- 
volge wordt zij niet meer 
voldoende gevoed.  Zij 
verdroogten de opbrengst 
is doorgaans verloren ; 
slechts zelden brengen 
aren van aangetaste hal- 


men meer of min wel 
gevormde graankorrels 
voort. 


De stengelbrand van 
de rogge wordt door U70- 
cystis occulta Rabenh. 
veroorzaakt. De sporen 
dezer zwam zijn veree- 
nigd tot een soort van 


kluwens (sporenkluwens 


sb, strooken Of -ballen); in het midden 


van ieder kluwen bevin- 
den zich 1 4 3 groote 
sporen, die door een aan- 
tal 


kleinere omringd 


— 103 — 


zijn. Alleen de groote sporen kunnen kiemen (fig. 6,4). 


De Builenbrand van de Mais (Maisbrand). 


De bladscheeden, de bladen, de stengels, alle deelen van de 
mannelijke en vrouwelijke bloeiwijzen, vooral echter de bloei- 
kolven worden door deze ziekte aangetast. De aangetaste 
organen vertoonen dikke, witachtige builen of blazen, waarin 


Fig. 7. Builenbrand van de Mais. 


1. Aangetaste bloeikolf; 67, maiskorrels welke door brandbuilen 
vervangen zijn. 

2, kiemende spore, die sporidién heeft voortgebracht, welke op hare 
beurt sporidién voortbrengen. 

3, kiemende sporidie (sp) met kiembuis (Ab). 


een sterk ontwikkeld, slijmerig mycelium leeft. Dit mycelium 
yormt, van buiten naar binnen toe, tallooze sporen welke tot 
een zwartachtige massa vereenigd zijn, en door den bleek- 
groenen, vliezigen wand der buil schemeren. Na eenigen tijd 


— 104 — 


barst de buil open, en beginnen de sporen weg te stuiven. — 
In de maiskolven kunnen afzonderlijke korrels, rijen korrels, 
of nog grootere gedeelten of zelfs de gansche kolf door één of 
meer kleine of groote blazen vervangen worden. Zelfs in die 
gevallen, waar de maiskolf niet zeer hevig aangetast wordt, is 
de opbrengst meestal veel verminderd, daar een aantal korrels 
aborteeren of in hun groei gehemd worden. 

De zwam die den Maisbrand veroorzaakt, wordt Ustilago | 
Maydis Lévy. genoemd. — In verschen toestand kiemen de 
sporen zeer moeilijk in water; na den winter grijpt de kieming 
in water daarentegen gemakkelijk plaats. In eene geschikte 
voedingsstof (aftreksel van mest, pruimengelei) kan de kieming 
ten allen tijde gemakkelijk verkregen worden. Bij de kieming 
vormt de spore een korte kiembuis, die uit 4 45 cellen bestaat; 
op de tusschenschotten ontstaan sporidién, die zelf secundaire 
sporidién voortbrengen. Deze sporidién nu kunnen ofwel op 
hare beurt kiemen, en daarbij het aanzijn geven aan eene kiem- 
buis die zich tot een mycelium ontwikkelt, — ofwel opnieuw 
sporidién voortbrengen. Dit laatste verschijnsel grijpt b. v. in 
mestwater gemakkelijk plaats. 

Terwijl de overige brandsoorten hare waardplant slechts 
gedurende het eerste tijdperk der kieming kunnen besmetten, 
kan de besmetting van de mais door den builenbrand op ieder 
oogenblik van het leven der plant geschieden, nl. telkens sporen 
op groevende organen (stengeltoppen, jonge bloeiwijzen, enz.) 
terechtkomen. Daarom is het noodzakelijk alle aangetaste 
plantendeelen af te snijden of zelfs de planten in haar geheel uit 
te rooien en te verbranden, want ieder aangetast individu is 
een oorzaak van besmetting voor de naburige planten. — 
De aangetaste planten mogen als veevoeder niet gebrutkt 
worden, daar zij voor zeer schadelijk worden gehouden ; zelfs 
op den mesthoop zouden zij nog gevaar kunnen opleveren, daar 
de sporen in mestwater gemakkelijk kiemen en kunnen voort- 
leven. 


— 105 — 


Behalve de hier beschreven soorten zijn er nog verscheidene 
andere Brandzwammen bekend, die de graangewassen aantasten, 
maar tot nog toe voor onze streken geen beiang opleveren, en die 
wij derhalve niet beschrijven, 


Voorbehoedmiddelen en Bestrijding. 


Daar de sporen der Brandzwammen over ’t algemeen gedu- 
rende verscheidene (6 4 8) jaren hare kiemkracht behouden, zal 
men z00lang mogelijk wachten eer men op een akker, die 
eenmaal een aangetaste graansoort gedragen heeft, opnieuw 
dezelfde graansoort zal zaaien. In de meeste gevallen blijven 
immers talrijke brandsporen na het weghalen van den oogst 
op den grond liggen en bij de eerste bewerking van den akker 
worden zij ingegraven. Bij iedere der volgende bewerkingen 
zullen tallooze sporen wederom naar boven gebracht worden, 
en indien de omstandigheden gunstig zijn zullen deze sporen 
(indien zij niet ¢e oud zijn) kiemen. Zij zullen eene oorzaak van 
besmetting worden, telkens de voor haar geschikte planten- 
soort te gelijker tijd op den akker kiemt. 

Het eerste jaar na den oogst bereikt de kiemkracht der 
sporen haar toppunt ; men zal dus in zeder geval ten minste 
één jaar wachten alvorens op een besmetten akker opnieuw 
hetzeifde graangewas te zaaien. 

Men kan nochtans zonder gevaar (of althans zonder veel 
gevaar) op een akker, waar eene graansoort van den brand veel 
geleden heeft, onmiddelijk een andere graansoort laten volgen. 
De laatste onderzoekingen hebben immers bewezen dat geen 
enkele graansoort door de brandzwam van een andere soort 
aangetast wordt. Zelfs de geleerden, die meenen dat de stuif- 
brand van de tarwe, de gerst en de haver door ééne en dezelfde 
zwam veroorzaakt wordt, nemen aan dat deze zwam zich voor- 
doet in drie verschillende vormen (variéteiten) die ieder een 
bepaalde graansoort verkiezen en de andere soorten veel min 
aantasten, — dus voor de andere veel min gevaarlijk zijn. 


— 106 — 


Wij zeiden hooger dat de besmetting der graangewassen 
(de maisbrand daargelaten) slechts gedurende de kieming of pas 
na de kieming mogelijk is. Hieruit volgt dat iedere oorzaak, die 
de kieming bespoedigt en dus het gevaarlik tijdperk verkort 
ook zal bijdragen om de besmetting te verhinderen. Naar aan- 
leiding daarvan is het raadzaam, al naar gelang van de soorten, 
vroeg in het najaar of laat in het voorjaar te zaaien, 
want daardoor wordt de kieming verkort. Vroeg in het najaar 
is de temperatuur immers hooger dan later, en in het voorjaar 
heeft het omgekeerde plaats. Daarenboven is de besmetting, 
volgens genomen proeven, niet mogelijk of ten minste zeer moei- 
lijk, wanneer de temperatuur tot 15°C. klimt, en laat in het 
najaar of vroeg in het voorjaar wordt die warmtegraad slechts 
zelden bereikt. 

Een ander middel om het gevaarlijk tijdperk te verkorten 
bestaat in het toedienen van prikkelende meststoffen, die den 
groei bespoedigen : de stikstofhoudende meststoffen zijn daartoe 
in ’t bijzonder geschikt. Hier dient echter opgemerkt te wor- 
den dat het gebruik van verschen stalmest geen aanbeveling 
verdient. Het stroo, dat het vee tot leger heeft gediend, kan 
immers met sporen besmet zijn. Het voedsel dat de dieren ge- 
bruikt hebben, kan zelf besmet zijn, en volgens sommige onder- 
zoekers doorloopen de sporen het darmkanaal zonder schade te 
lijden; hare kiemkracht zou daardoor veeleer verhoogd worden. 
Kindelijk kan versch stalmest, wanneer hij op den akker ge- 
bracht wordt, in aanraking komen met sporen, die zich reeds 
in den grond bevonden en door het omploegen naar boven wer- 
den gebrachi, en de kieming van die sporen bevorderen (zie 
hooger, kieming van de sporen van den Maisbrand in mestwa- 
ter, blz. 104). — Om dezelfde reden is het niet raadzaam den 
afval (stof en kaf) die na het dorschen op den dorschvloer achter- 
blijft, op de mestvaalt (mesthoop) te werpen, in geval het ge- 
dorschen graan brandig is, en vooral indien de mestvaalt niet 


— 107 — 


bestemd is om langen tijd te blijven liggen. In ieder geval is 
het verkieslijk dien afval, die als mest zeer weinig waarde heeft, 
te verbranden, en de asch alleen ervan te gebruiken. 

De ongunstige werking van verschen stalmest wordt wel 
is waar door sommige geleerden geloochend of althans betwij- 
feld; andere onderzoekers echter, die zich eveneens op genomen 
proeven steunen, houden verschen stalmest voor een oorzaak 
van besmetting. Allen zijn het echter eens om te verklaren dat 
stalmest, die een voldoende gisting heeft ondergaan, zonder vrees 
mag gebruikt worden. Zoolang de vraag niet definitief opgelost 
is blijft het dus raadzaam voor de graangewassen alleen wel 
geteerden stalmest te gebruiken. 


Een aantal stoffen werden aanbevolen om den brand te voorko- 
men d.w. z. om de sporen die aan de graankorrels kleven, v6or 
het zaaien te dooden. De meeste dezer stoffen hebben echter 
geene of slechts een geringe werking op de brandsporen, ter- 
wijl andere op de kiemkracht van het zaaigraan een zeer nadee- 
ligen invloed hebben. Wij noemen o. a. : kalkmelk, zwavel- 
zuur en zwaveligzuur, zwavelzuur ijzeroxydule (ijzervitriool), 
zwavelzuur zink, zwavelzuur natrium, aluin, arsenikzuren, enz. 

Thans wordt tot het ontsmetten van het zaaigraan schier 
uitsluitend gebruik gemaakt van zwavelzuur koper. Volgens 
KUHN dient deze stof gebruikt te worden als volgt : 

1/2 kil. zwavelzuur koper wordt (gemakshalve) in een 
zekere hoeveelheid warm water opgelost; aan de vloeistof wordt 
koud water toegevoegd totdat de totale hoeveelheid 100 liter 
bedraagt1). In deze oplossing laat men het zaaigraan gedurende 
12 a l6uren liggen, op zulke wijze dat de vloeistof boven het 
graan eene laag van 10a 15 ec™. vormt. Alles wat bovendrijft 


1) Men maikt uitsluitend gebruik van koperen of houten vaten. 


— 108 — 


wordt weggenomen. — Van tijd tot tijd wordt het graan omge- 
roerd, ten einde de luchtbelletjes, die gewoonlijk tusschen de 
korrels blijven zitten en de volkomen bevochtiging van het 
graan verhinderen, te verwijderen. Na de behandeling laat 
men de koperoplossing afloopen, en het graan wordt gedurende 
een vijftal minuten met kalkmelk omgeroerd. (De kalkmelk 
wordt verkregen door 6 kil. kalk met 110 liter water te behan- 
delen; deze hoeveelheid is voldoende voor 100 kil. zaaigraan). 
De behandeling met kalkmelk is niet onontbeerlijk, maar zeer 
aanbevelenswaardig : zij heeft ten doel den schadelijken invloed 
van de koperoplossing op de kiemkracht van het graan te ver- 
minderen. 

Graan, dat op de gewone wijze met den vlegel gedorscht 
is geworden, lijdt gewoonlijk zeer weinig door de behandeling 
met koperzout; graan, dat met de machine gedorscht is, bevat 
een aantal gekneusde korrels, voor dewelke het koperzout door- 
gaans schadelijk is. Naar aanleiding daarvan wordt voorge- 
schreven, de hoeveelheid zaaigraan die men gebruiken wil een 
weinig te vermeerderen indien het met den vlegel gedorscht is, 
— en met een vierde of een vijfde te vermeerderen, indien het 
dorschen machinaal is geschied. 

Na de behandeling met kalkmelk wordt het graan uitge- 
spreid en te drogen gelegd, b. v. op den dorschvloer, die vooraf 
met de koperoplossing dient ontsmet te worden. Na eenige uren 
is het uitzaaien met de hand, na 24 uren het uitzaaien met de 
machine mogelijk. — Tot het vervoeren van de schuur naar den 
akker worden zakken gebruikt, die zelf gedurende ongeveer 
16 uren in eene zwavelzuur-koper-oplossing gelegen hebben, 
en daarna in zuiver water gespoeld werden. 

Duizende yoorbeelden hebben bewezen, dat de hier uiteen- 
gezette Kiihn’sche methode uitnemend geschikt is om den brand 
te voorkomen. 

In de laatste jaren werden ook proeven genomen met 


— i109 — 


Bordeaux’sche pap 4 4°/,. Het schijnt dat een behandeling 
van 36 uren zeer gunstige uitslagen opleverde, en dat het zaai- 
graan veel minder te lijden had dan met zuiver zwavelzuur 
koper. Tot nog toe werden echter te weinig proeven genomen 
om een definitief oordeel te kunnen uitspreken. 

Sommige personen zijn nog steeds voorstanders van het 
gebruik van zwavelzuur : men laat het graan gedurende 12 uren 
weeken in eene oplossing van 750 gr. zwavelzuur a 66° B. in 
100 liter water. Daarna wordt het op de hooger beschreven 
wijze gedroogd. 

De warm-water-methode van JENSEN werd eveneens 
sterk aanbevolen. Het graan wordt gedurende een vijftal minu- 
ten gedompeld in water 4 53° — 56°C. 1), en daarna in koud 
water afgekoeld. Inde practijk gaat men op de volgende wijze 
te werk: men brengt het zaaigraan in (niet te groote of te 
hooge) manden, of in kisten, waarvan de wanden met gaten 
doorboord en van binnen met eene los geweven stof bekleed zijn, 
ofwel eenvoudig in zakken, waarvan het weefsel niet te dicht is. 
Het met graan gevulde vat wordt gedurende 5 minuten gedom- 
peld in eene kuip (tobbe) met water aan de vereischte tempera- 
tuur. (Men kan het vat (mand, kist of zak) enkele malen uit het 
water nemen en het er dadelijk wederom in brengen, ten einde 
een gelijkmatige bevochtiging te bekomen ; deze bewerking 
schijnt echter niet volstrekt noodzakelijk te zijn). — Na de 
behandeling met warm water wordt het vat met het graan in 
een tweede kuip met koud water gebracht, waarin het spoedig 
afkoelt. 

Proefnemingen, door verschillende onderzoekers gedaan, 
hebben bewezen dat de warm-water-methode voor het graan 
niet (of schier niet) schadelijk is. De werking van het warm 
water kan zelfs tot 15 minuten verlengd worden zonder gevaar 


1) Voor tarwe en haver wordt eene temperatuur van 54.5° — 56° 
aanbevolen ; voor gerst mag 53° niet overschreden worden. 


. 


— 110 — 


voor de kiemkracht. De brandsporen worden door de voch- 
tige warmte gedood. 

De naakte gerstebrand, die door de zwavelzuur-koper- 
methode niet voorkomen wordt, kan aileen door de warm-water- 
methode bestreden worden. In dit geval is echter een yooraf- 
gaande bewerking noodig : de gerst moet vooreerst gedurende © 
4uren in koud water geweekt worden, en daarna gedurende 
4 uren in een zak of eene kist nat blijven staan, alvorens met 
warm water behandeld te worden. 

Ofschoon de warm-water-methode veel voordeelen oplevert, 
kan het echter niet geloochend worden dat het gebruik ervan 
in de practijk op verscheidene moeielijkheden komt stuiten : 
1° het warmen van aanzienlijke hoeveelheden water, wanneer 
men niet over stoom of over groote toestellen beschikt, is tijd- 
roovend, en het indompelen vereischt veel arbeid; — 2° er zijn 
goede, geijkte thermometers noodig, en het gebruik van derge- 
lijke toestellen is vooralsnog op vele boerderijen onmogelijk; 
3° gedurende de behandeling dient de temperatuur gestadig 
gadegeslagen te worden. Daalt zij te laag, zoo worden de 
sporen niet gedood; klimt zij te hoog, zoo wordt de kiemkracht 
van het zaad verminderd of vernietigd. 

Onlangs werd door JENSEN een poeder aanbevolen 1), hetwelk 
Cerespoeder (Cerespulver) genoemd wordt, en bij de haver en 
de gerst niet alleen den brand zou voorkomen, maar daaren- 
boven de opbrengst met 8a 10 °/, zou verhoogen. De naakte 
gerstebrand zou, door het gebruik van het Cerespoeder, niet 
dadelijk verdwijnen, doch van jaar tot jaar verminderen. 

Daarenboven zou het Cerespoeder nog een andere voordeel 
opleveren : het drogen van het zaaigraan, na de behandeling 
met zwavelzuur koper of met warm water, geschiedt vrij moei- 


1) Neue Methoden um den Brand in Hafer und Gerste und den 
Wurzelbrand in Zucher- und Runkel-Riiben zu beseitigen und die Ernte 
zu vermehren, Deutsche Ceres. Halle a. S. 


— lll — 


lijk wanneer zulks op groote schaal moet uitgevoerd worden.— 
Met Cerespoeder daarentegen is alles veel eenvoudiger : het is 
voldoende de zaadhoopen met een oplossing van het poeder in 
koud water te besproeien en ze daarna te laten drogen. — 
Voor 100 kil. zaaigraan zou ongeveer 50 centimes (25 cent.) 
Cerespoeder voldoende zijn. Tot nog toe is het echter niet 
mogelijk, het gebruik van Cerespoeder aan of af te raden. 

De bovenstaande methoden hebben ten doel de ziekte te 
voorkomen ; zij leveren onmiddellijke uitslagen op. Er is echter 
een ander middel, dat niet dadelijk kan.toegepast worden, 
maar voor de toekomst veel belooft, nl. het scheppen van 
variéteiten of rassen, die door den brand niet of slechts weinig 
aangetast worden. Van nu af zijn er in verscheidene streken 
variéteiten van graangewassen (b. v. van haver en gerst) bekend, 
die aan den brand meer weerstand bieden dan de gewone rassen. 
Door zorgvuldige cultuur en beredeneerde, lang voortgezette 
teeltkeus is het mogelijk in eene plantensoort bepaalde eigen- 
schappen (b. v. de vruchtbaarheid, de kwaliteit van de opbrengst) 
te vermeerderen, of zelfs nieuwe eigenschappen te doen ont- 
staan; op een gelijke wijze is het mogelijk een gewas te ver- 
krijgen, dateenaanzienlijk weerstands ver mogen tegen sommige 
ziekten bezit. 

— Men meene echter niet, dat het voldoende zal wezen van 
iedere graansoort een paar brandvrije variéteiten te vormen 
en in de cultuur te brengen. — De ondervinding heeft immers 
reeds lang geleerd dat bepaalde variéteiten van cultuurplanten, 
die ondere zekere voorwaarden van bodem, klimaat, bemesting, 
enz. in eene streek uitstekende uitslagen geven, in andere 
gronden of onder een ander klimaat weldra ontaarden en hoege- 
naamd niet aan de verwachting beantwoorden. In zedere 
streek dienen de beste locale variéteiten, met betrekking tot 
haar weerstandsvermogen tegen den brand bestudeerd te wor- 
den. Uit de variéteiten zal men trachten voor de_ streek 


— 112 — 


brandvrije rassen te winnen. Een dergelijke arbeid kan echter 
niet in één jaar ten einde gebracht worden en zal eerst na 
vele jaren vruchten dragen. 

G. STAKES. 


DE BEUKENGALMUG (CECIDOMYIA FAG] Haxrrrc). 


Dezen zomer doet zich op de beukenbladeren in verschillende 
deelen van ons land een eigenaardig verschijnsel voor, ’t welk 
wel is waar nooit geheel ontbreekt, maar toch slechts zelden in 
z00 sterke mate voorkomt als thans het geval is. Men ziet 
namelijk aan de bovenoppervlakte der beukenbladeren 5-7 mill. 
hooge, gladde, hardwandige, aan den top van eene scherpe punt 
voorziene, kegelvormige gallen of galnoten, die soms groen, zelfs 
lichtgroen, soms — bepaaldelijk aan den kant, die ’t meest aan 
de zonnestralen is hlootgesteld — roodachtig of bruinrood ge- 
kleurd zijn. Terwijl nu geen enkel jaar in beukenbosschen 
zulke gallen op de bladeren geheel ontbreken, komen zij toch 
meestal slechts in betrekkelijk gering aantal voor ; sommige 
jaren echter zijn deze gallen in z66 groot getal aanwezig, dat de 
boomen er een gansch eigenaardig voorkomen van krijgen, en 
dat de takken onder den last der gallen zich neerbuigen. In de 
nabijheid van de bekende uitspanning « Nol in *t Bosch » bij 
Wageningen zag ik geheele groepen beukenboomen, waarvan 
van onderen tot boven langs den stam, de bladeren alle, men zou 
zeggen zonder uitzondering, met gallen schier geheel bedekt 
waren. Reeds op grooten afstand vielen de aldus aangetaste 
boomen in het oog, ’t geen niet te verwonderen was, als men 
bedenkt, dat op de meeste bladeren een 20 tot 30tal gallen zaten, 
terwijl ik er zelfs tot 48 stuks op één blad kon telien. Van de 
bladoppervlakte was soms geen enkel plekje onbezet gebleven; 


— 113 — 


en het spreekt van zelf, dat de bladeren, waarop zich hier een 
eroote, daar weer een kleine gal had ontwikkeld, door de uit- 
wassen, waarmee zij bezet waren, dikwijls geheel krom gebogen 
waren. Door het Bestuur der afdeeling « Gooi- en Eemland » 
van de « Nederlandsche Maatschappij voor Tuinbouw en Plant- 
kunde » werden mij takken van beuken gezonden, niet minder 
met gallen bezet dan die, welke ik bij Wageningen zag. 

Kan nu ook in ’talgemeen zeer zeker worden gezegd, dat 
deze gallen zonder beteekenis zijn voor de praktijk, — wanneer 
zij in z66 groote menigte voorkomen als dit jaar in sommige 
streken van Nederland het geval is, kan het niet anders of zij 
moeten de verrichtingen der bladeren zeer merkbaar vermin- 
deren, ja op sommige plaatsen geheel onmogelijk maken. 

De bovenvermelde gallen nu zijn het werk van de gewone 
beukengalmug (Cecidomyia Fagi Hartig). Daar de meeste 
gallen door galwESPEN worden veroorzaakt, hebben vroegere 
waarnemers, die wél de gallen kenden, maar er het insekt niet uit 
hadden opgekweekt, de gallen der beukenbladeren ook maar zon- 
der meer aan de werking van eene galwesp toegeschreven, die zij 
Cynips Fagi noemden. Het is vreemd, dat ook zelfs Linnaeus 
zich aan deze groote onnauwkeurigheid heeft schuldig gemaakt ; 
hij heeft stellig het volwassen insekt nooit gezien, anders zou 
de grootmeester der systematische natuurlijke historie de vergis- 
singniethebbenbegaan. Dezaakzalzich z66 hebben toegedragen : 
hem zal het opkweeken van ’t volwassen insekt mislukt zijn, en 
hij zal toen, afgaande op hetfeit dat de meeste gallen door galwes- 
pen worden in ’t leven geroepen, en ziende dat de in de beuken- 
gallen aanwezige larve, althans bij oppervlakkige beschouwing, 
tamelijk veel op eene galwesplarve gelijkt, gedacht hebben dat 
de oorzaak der beukengallen wel niets anders zou kunnen zijn 
dan eene galwesp. Daar nu Linnaens alle galwespen in het 
geslacht Cynips had vereenigd, noemde hij zijne gewaande beu- 
kengalwesp Cynips Fagt.— Vreemder echter is het dat 


> 


— 114 — 


Bechstein (« Forstinsectologie », 1818, bl. 457) eene beschrij- 
ving levert van de zoogenoemde « beukengalwesp « of « Cynips 
Fagt », aldusluidende : « Diesesehr kleine Gallwespeist schwarz 
und ungefleckt ; die Flugel sind eckig und zweimal langer als 
das Insekt. » 1) Deze beschrijving is kort en onvolledig, zoo- 


1. — Een beukenblad, met gallen van de gewone beukengalmug. 
2. — Het wijfje van dit insekt (Cecidomyia Fagi), vergroot. Het 
streepje rechts beteekent de natuurlijke grootte. 

dat niet kan worden uitgemaakt of Bechstein werkelijk de 
beukengalmua heeft véér zich gehad. Het laat zich bijkans 
niet denken, dat dit het geval zou zijn geweest; want men 
kan toch moeilijk aannemen dat de verdienstelijke hoofdredac- 
teur van « Die Forst- und Jagdwissenschaft nach allen ihren 
Theilen », waarvan de « Forstinsectologie » « Vierter Theil, 
zweyter Band » is, eene tweevleugelige galmug voor eene gal- 
wesp (die vier vleugels heeft) zou hebben aangezien. Er schiet 
dus niets anders over dan aan te nemen dat Bechstein uit de 
beukengallen heeft opgekweekt eene sluzpwesp-soort, die als 


1) « Deze zeer kleine galwesp is zwart en ongevlekt; de vleugels zijn 
hoekig en tweemaal langer dan het insekt ». 


— 115 — 


larve parasitisch geleefd heeftin de larve der galmug. Men neemt 
dikwijls waar, dat sluipwespen zich op deze wijze binnen de 
peukengallen ontwikkelen, en dat er dus uit sommige der gallen, 
in plaats van galmuggen, sluipwespen te voorschijn komen. 
Wanneer een of ander insektergens in grooten cetale aanwe- 
zig is, dan ontwikkelen zich veelal ook de parasieten van dit 
insekt insterke mate, en wel dikwijls 260, dat alras de groote 
meerderheid door dergelijke parasieten bezet is, zoodat aan de 
vermeerdering van het bedoelde schadelijke insekt paal en perk 
gesteld wordt, en soms in het jaar na deze sterke vermeerdering 
het bedoelde schadelijke insekt zelfs veel zeldzamer is geworden 
dan in gewone jaren ’t geval is. Sluipwespen nu spelen bij de 
beteugeling der vermeerdering van vele schadelijke insekten eene 
hoofdrol. Ook uit de beukengallen heeft men dikwijls sluip- 
wespen opgekweekt ; en ten deele is het misschien aan de wer- 
king dezer sluipwespen toe te schrijven, dat men zoo zelden twee 
jaren achteréén eene zeer sterke vermeerdering van de beuken- 
galmug waarneemt. — Om terug te komen op de beschrijving, 
die Bechstein van zijne zoogenoemde« « beukengalwesp (Cynips 
Fagi) » levert, — het komt mij voor dat hij uit de door hem be- 
schreven gallen, welke zonder twijfel die van Cecidomyta 
Fagi zijn geweest, vliesvleugelige insekten heeft gekweekt, 
welke hij voor GaLwespen hield, maardiein werkelijkheid sLurp- 
wespen waren. Ook zoodanige vergissing is zeer zeker vreemd 
in een’ man als Bechstein, maar toch beter te begrijpen dan het 
verwarren van eene galwEsp met eene gal/MuUG. 

Keeren wij nu tot de beukengalmug terug. Deze heeft eene 
vieugelspanning van 7-8 mill.; de lichaamslengte bedraagt 
+5 mill.; de pooten en de sprieten zijn, als bij alle galmuggen, 
lang en dun, de spricten sierlijk, uit vele leden bestaande en van 
haarvormige aanhangselen voorzien ; het geheele lichaam is 
uiterst rank gebouwd; de vleugels zijn zwak behaard. Het ach- 
terlijf is in verschen toestand roodachtig, na den dood echter, 
evenals alle verdere deelen des lichaams, zwartachtig. 


“= Hi¢ 


De beukengalmug vliegt, naar de wijze der galmuggen, in 
*t voorjaar : in den tijd dat de beukenknoppen beginnen open te 
gaan. Het wijfje legt hare eieren, één voor één, in de nog zeer 
jonge bladeren, en wel onder de opperhuid, die den bovenkant 
van het blad bekleedt, gewoonlijk aan de hoofdnerf of aan de 
belangrijkste der bijnerven. Uitsluitend beuken (en wel ware 
beuken, geen haagbeuken) worden voor het eierleggen uitge- 
kozen : tusschen groene en bruine of roode beuken, in ‘talgemeen 
tusschen de verscheidenheden van de soort Fagus silvatica, 
maakt de galmug geen verschil. Zoodra de bladeren ongeveer 
hunne volledige grootte hebben bereikt, ziet men op elke plaats, 
waar een eitje gelegd is, een galletje te voorschijn komen, ’t welk 
aanvankelijk nog maar een’ dunnen wand heeft en groen van 
kleur is ; overigens is de vorm ook dan reeds die, welken de gal- — 
len later zullen hebben. In den zomer zijn deze hard van wand 
geworden en anders van kleur. (Vergelijk het begin van dit 
opstel, en de figuren op blz. 114). Eerst in ’t laatst van den 
herfst laat de basis der gal los van de bladoppervlakte, en de gal 
valt op den grond. Aan hare basis heeft de gal eene kleine, ronde 
opening, welke met een spinsel gesloten is. De kleine, witach- 
tige, pootlooze galmuglarve heeft namelijk de voorzorg genomen, 
deze opening voor hare verpopping dicht te maken met spinsel. 
Leeft er echter in haar lichaam eene sluipwesplarve, dan is de 
larve der galmug, die van binnen bijkans geheel uitgezogen is, 
ten tijde van het rijp worden der gal, niet meer bij machte om 
spinstof af te scheiden ; van daar dat de gallen, waaruit eene 
sluipwesp te voorschijn zal komen, aan hare opening van onde- 
ren niet dichtgesponnen zijn. De galmuglarve groeit niet meer 
na ‘t afvallen der gal; zij verpopt echter niet altijd nog in den 
zelfden herfst, maar gewoonlijk eerst in ’t volgende voorjaar. 
Is dit laatste ’t geval geweest, dan schuift zich deze pop reeds 
14 dagen 43 weken na de verpopping, door de opening der gal 
heen naar buiten, waarbij het witte spinsel verscheurd wordt. 


SSH T a 


Steekt zij er halverwege uit, dan kruipt de volwassen galmug 
uit de pophuid te voorschijn, die als een zeer dun velletje blijft 
zitten. 

Gelijk boven werd gezegd, is de galmug slechts enkele jaren 
eenigszins schadelijk, nl. alleen dan, wanneer zij in buitenge- 
woon grooten getale verschijnt en aldus door hare gallen 
eene groote menigte bladeren 
geheel of grootendeels aan 
hunne bestemming onttrekt. \ 
Vooral beuken, die op slech- 
ten grond staan en toch reeds 
niet al te best vooruit willen, 
blijven dan dik wijls merkbaar 
in hunne ontwikkeling ach- 
ter; het zal echter zeker 
wel nooit voorkomen, dat beu 
kenboomen bepaald door de 
Bre det galmuggen ster, en heukanblad, Bg sist man fe 
ven. lets tegen de plaag te bij f die van C. Fagi; bij o de be- 

3 ys £ schadiging door de springsnuittor 
doen, schijnt mij onmogelijk, (Orchestes Fagi). 
maar tevens ook vrij wel overbodig; want zelden komt het voor, 
dat twee jaren achtereen de beukengalmug in overmatig grooten 
getale aanwezig is. — 


Het is hier de plaats, met een enkel woord melding te maken 
van eene tweede, eenigszins kleinere soort van beukengalmug 
(Cecidomyia annulipes Hartig), die hare gallen eveneens op 
de bladeren van beuken vormt, maar die nooit in z0o0 groot aan- 
tal voorkomt. De gallen van deze soort (zie nevensgaande fig., 
bij @) zijn meer rond, stomp aan den top, minder hard en bruin- 
achtig wollig behaard. Zij zitten eveneens aan den bovenkant 
der bladeren, maar zijn toch ook aan de onderzijde zichtbaar door 
een klein, cirkelrond, eenigszins uitstekend vlakje, in welks mid- 
delpunt nog weer een eenigszins uitstekend puntje zich bevindt. 


J. RITZEMA BOS, 


— 118 — 


EEN PRACHTIGE CONIFEER, DIE GOED TEGEN DEN WINTER KAN. 


Sedert meer dan vijftien jaar staat in den tuin der Rijksland- 
bouwschool te Wageningen een exemplaar van de uit de bergen 
van Californié afkomstige Abzes concolor : een der sierlijkste 
conifeeren. De boom ziet er met zijne licht grijsgroene naalden 
erg teer uit; en toch is hij gebleken, tegen hevige winterkoude 
en tegen temperatuurswisselingen zeer goed bestand te zijn. 
De winter 1892/93, die in onze tuinen zoovele Conifeeren heeft 
doen sterven, ook zulke, die anders vrij wel de winterkoude 
kunnen doorstaan, zij heeft het exemplaar van Abzes concolor 
in den tuin der Rijkslandbouwschool in ’t geheel geen kwaad 
gedaan. Eene mededeeling omtrent het weerstandsvermogen 
tegen de winterkoude van dezen sierlijken conifeer is ook te lezen 
in het tijdschrift « der praktische Rathgeber im Obst-und 
Gartenbau », Jahrgang 1898, bl. 231. Ik lees daar omtrent 
Abies concolor nog het volgende : « De Conifeerenkenner 
Beiszner beschouwt Adzes lasiocarpa als eene variéteit van 
concolor. Voor de praktijk mag het onverschilig worden 
genoemd, of wij hier met een variéteits- of met een soortverschil 
te maken hebben; maar van veel beteekenis mag het heeten, 
dat de Abzes lastocarpa der tuinen en kweekerijen in iederen 
strengen winter lijdt, terwijl concolor zeer hard is. 

_ »De vermeerdering van deze heerlijkste van alle edele sparren- 

soorten zal wel spoedig zoo ver gevorderd zijn, dat deze alge- 
meen in de tuinen eene plaats zal kunnen krijgen; tot nu toe 
was zij nog zeer duur. Maar daar de vermeerdering van A bzes 
concolor door winterstekken onder glas zeer goed geschieden 
kan, wat bij naaldboomen met uitzondering van de Omorica- 
groep der sparren anders niet het geval is, zoo staan aan de 
verbreiding van deze plant en van hare schoone variéteiten geene 
zwarigheden meer in den weg. 


— 119 — 


« Deze spar gedijt in iederen matig goeden tuinbodem; haar 
groei is slechts in de eerste jeugd eenigszins langzaam ; later 
ontwikkelen zich jaarlijks 60-90 cM. lange hoofdscheuten. De 
verdiepingen (de kransen van takken) zijn met de grootst 
mogelijke regelmatigheid aan den stam bevestigd, zoodat niet 
slechts de kleur maar ook de vorm van den boom een’ kolossalen 
indruk maakt. Vooral ook is dit het geval, wanneer concolor 
met zijne lichte naalden tegen andere, meer donker gekleurde 
Conifeeren afsteekt. Men geve hem steeds eene groote vrije 
ruimte om zich flink te kunnen uitbreiden, opdat hij ook later 
nog, op hoogeren leeftijd, voor de aanraking van andere planten 
gevrijwaard ij. » 


J. RITZEMA BOS. 


HOE KOMT HET, DAT SOMS JONGE PLANTJES NA 'T VERPOTEN 
Z00 SLECHT VOORUIT WILLEN? 


Wat ik hier neerschrijf, zal voor den ervaren tuinman niets 
nieuws opleveren, maar misschien wel voor dezen of genen, die 
een’ grooteren of kleineren tuin bezit en daarin, bij wijze van 
verpoozing of afwisseling, zelf wel eens wat werkt. Het is mij 
gedurig voorgekomen, dat zoo’n tuinliefhebber mij kwijnende of 
stervende jonge kool- of augurkenplantjes of ook jonge bloem- 
plantjes zond, die na het verpoten.aan *t sukkelen waren 
geraakt. Nu gebeurde het somwijlen, dat ik aan of in de mij 
gezonden plantjes geen enkel organisme kon ontdekken, ’t welk 
“met eenigen grond als de oorzaak van het kwijnen of sterven 

“zou mogen gelden. Volgens mijne overtuiging lag in die gevallen 
de schuld eenig en alleen in de wijze van verpoten. Men moet 
nooit eene jonge koolplant, eene jonge augurkenplant, enz bij 


2 0 Se 


*t verpoten weer even diep in den grond plaatsen als zij er in 
stond, maar altijd veel dieper : eene augurkenplant zelfs 2606. 
dat de zaadlobben bijkans op de bodemoppervlakte komen te 
liggen. Men zal misschien zeggen : maar dan komen de jonge 
planten in een’ geheel onnatuurlijken toestand! *t Is zoo : maar 
’t verpoten zelf is ook iets onnatuurlijks; en wat voor eene vast- 
gewortelde plant goed is, is het daarom nog niet voor eene 
plant, die zoo juist verpoot werd. Bij de jonge plant zijn voor 
’t verpoten de worteltjes in de deelen van den omgevenden 
grond ingedrongen; het plantje voedt zich behoorlijk en het 
staat volkomen vast. Maar een plantje, dat pas verpoot is, 
staat volstrekt niet vast en heeft ook versterking van zijne lulp- 
middelen voor voedsel-opname dringend noodig. Zet men het 
jonge plantje vrij diep, bijv. tot vlak onder de zaadlobben, in 
den grond, dan staat het veel steviger ; het stengeltje is dan 
meer beschut en heeft de gelegenhcid, worteltjes te vormen. Op 
deze wijze verpoot, zullen de jonge plantjes gewoonlijk goed 
aanslaan, — vooral wanneer men ze met een flink kluitje aarde 
uit den grond heeft genomen, en zoo min mogelijk tijd heeft 
laten verloopen tusschen het opnemen en het weer uitplanten. 
J. RITZEMA BOS. 


ONKRUID IN DE TUINPADEN. 


Het tijdschrift « Gartenflora » beveelt het volgende middel aan om 
het onkruid te dooden, dat gewoonlijk zoo weelderig in de wegen 
der tuinen opschiet en er zoo moeilijk uit te houden is : 3 kilogram 
kalk en 1/2 kil. fijn gemalen zwavel worden in een ijzeren Ketel met 
40 liters water goed gekookt. Dit mengsel wordt daarna met 
80 liters water aangelengd, en met de aldus verkregen vloeistof 
wordt het onkruid herhaaldelijk begoten. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


6° Aflevering. 15 December 1895. 


DE ZIEXTENLEER DER PLANTEN EN HARE BETEEKENIS VOOR DE PRAKTIJK 
EN VOOR DE BEOEFENING DER BIOLOCISCHE WETENSCHAPPEN. 


Rede, uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van Buitengewoon 
Hoogleeraar aan de Universiteit van Amsterdam op 29 November 1895, 


door Dt J. Ritzema Bos, 


Directeur van het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin Scholten te Amsterdam 
en Leeraar aan Rijkslandbouwschoo] te Wageningen. 


Geroepen tot het bekleeden van het ambt van Buitengewoon 
Hoogleeraar in eene wetenschap, die tot dus ver aan geene onzer 
Hoogescholen als afzonderlijk vak werd onderwezen, geloof ik 
dat het nuttig is, bij de aanvaarding mijner betrekking, den 
aard van deze wetenschap nader te omschrijven, en aan te 
geven, welke plaats haar toekomt in het systeem der weten- 
schappen, en welke rol zij moet spelen ten opzichte van de 
praktijk. Allereerst wil ik doen opmerken dat de woorden 
« gtektenleer der planten » en « phytopathologie » niet - 
volkomen juist weergeven wat men onder het door mij te onder- 
wijzen vak verstaat. Beter geschiedt dit door de uitdrukking : 
« Die Lehre vom Pflanzenschutz » — de leer der bescherming 
yan de planten tegen schadelijke invloeden —, welke in de 


— 122 — 


laatste jaren in Duitschland in zwang is gekomen. Dit vak dan 
omvat de leer van de bescherming der kultuurplanten tegen 
ongunstige samenstelling en verdere ongunstige gesteldheden 
van den bodem en de atmosfeer, tegen schade, door organismen 
aan deze gewassen toegebracht, ten slotte ook tegen zulke 
storingen in den normalen bouw en in de functie der organen, 
welke niet, althans niet rechtstreeks, door uitwendige invloeden 
worden in ’t leven geroepen, maar waarvan de oorzaak moet 
worden gezocht in de planten zelven, ’t zij dat de bedoelde 
abnormale toestanden slechts bij bepaalde individu’s voorkomen 
of dat zij worden overgeérfd. — Tot het gebied der phytopa- 
thologie behoort dus, om slechts bij enkele voorbeelden te 
blijven, de studie van den abnormalen groei van planten of 
plantendeelen ten gevolge van gebrek aan ruimte, — de scha- 
delijke gevolgen van te diep zaaien of planten, — de verschijn- 
selen, die cen te natte en die, welke een te droge bodem in 
’t leven roept — de schadelijke werking van te grooten over- 
vloed en van gebrek aan verschillende voedende stoffenin den 
grond, — het opvriezen van jonge planten, —het bevriezen van 
planten en van verschillende plantendeelen, — het ontstaan van 
vorstspleten in de boomen, — het geheel of gedeeltelijk uitblijven 
van de normale bladgroenvorming ten gevolge van te lage tempe- 
ratuur of van gebrek aan licht, —den zonnebrand, — het legeren 
van het graan, — schade, teweeggebracht door den wind, door 
bliksem, hagel, sneew en ijzel, — de inwerking van schadelijke 
stoffenin atmosfeer of bodem, —de boschbranden en de middelen 
om ze te voorkomen of te beteugelen, — de schadelijke werking 
van de verschillende onkruiden en de middelen om deze uit te 
roeien, — den invloed van het niet of niet in voldoende mate 
aanwezig zijn van die organismen, welke voor het gedijen van 
bepaalde gewassen noodig zijn, zooals de Mycorhiza yoor den 
groei van vele boomen en de wortelknolletjesvormende bacte- 
rién voor de flinke ontwikkeling van vele leguminosen, — de 


— 123 — 


nadeelige werking van plantaardige parasieten, ’t zij dat deze 
tot de phanerogamen behooren, zooals warkruid, bremraap en 
vogellijm, ’t zij dat zij bij het talrijk heir der zwammen, bij de 
myxomyceten of bacterién moeten worden ingedeeld, — het 
nadeel, teweeggebracht door dieren, zoowel door zoogdieren en 
vogels als door het énorme aantal insektensoorten, dat van 
plantendeelen leeft, door slakken, nematoden, enz. : onver- 
schillig of deze dieren schade doen door het opvreten van 
levende plantendeelen of dat zij dezen alleen sappen omtrekken 
of eindelijk dat zij — zooals galwespen, galmuggen, galmijien 
en sommige nematoden — door den prikkel, dien zij op de 
omgevende plantenweefsels uitoefenen, oorzaak zijn van cen’ 
abnormalen groei. Verder behoort tot het gebied der phytopa- 
thologie ook de studie van de schade, die de mensch aan de 
gewassen toebrengt, niet altijd met het doel om te vernielen, 
maar dikwijls door eene ondoelmatige kweekwijze, of ook om 
voordeel te behalen, zooals dit b. v. geschiedt bij het weghalen 
van strooisel uit de bosschen en bij het winnen van hars uit spar- 
reboomen. Ook moet de phytopatholoog zich bezighouden met 
verschillende ziekten van planten, die — zooals het « witsnot » 
der hyacinthenbollen, sommige vormen van gomziekte bij onder- 
scheiden planten, het « mal nero » van den wijnstok, sommige 
vormen van « harsvloed » bij Conifeeren — niet, of althans niet 
rechtstreeks door uitwendige oorzaken schijnen in ’t leven te 
worden geroepen, maar veeleer haren grond schijnen te hebben 
im een’ abnormalen toestand der levende stof, waaruit de plan- 
ten bestaan. Eindelijk rekent men ook tot het gebied der phy- 
topathologie: de zoogenaamde fteratologie, de studie der mis- 
vormingen, vergroeiingen, enz. Dikwijls beschouwt men de 
plantenteratologie als een’ bepaalden tak van de plantkunde, 
geheel afgescheiden van de phytopathologie, en daar is zeker 
veel v66r te zeggen. Maar aangezien het onstaan van abnor- 
male vormingen toch moet worden beschouwd als het gevolg 


GRA 


van ziekelijke levenswerkzaamheden, en aangezien de naspo- 
ring van de oorzaak dezer ziekelijke levenswerkzaamheden toch 
tot het gebied van de ziekenleer der planten behoort, zoo is het 
zeker rationeel dat de phytopatholoog ook de plantenteratologie 
niet buiten het veld van zijne werkzaamheid laat. 4 : 

Ik vat der ziektenleer der planten dus op in den ruimsten 
zin, nl. als de wetenschap, die zich bezig houdt met de studie 
van alle invloeden, welke de normale en voorspoedige ontwik- 
keling van de kultuurgewassen of van hunne deelen tegenhou- 
den, en van de middelen, die kunnen worden aangewend om 
deze nadeelige invloeden op te heffen of te temperen. 

Ik beschouw de ziektenleer der planten niet als een onder- 
deel der plantkunde, maar als eene. selfstandige toegepaste 
wetenschap. Zij wortelt deels in de ervaring, sedert jaren en 
eeuwen opgedaan door de praktische plantentelers, deels neemt 
zij de studie der natuurwetenschappen te baat om dieper door te 
dringen in den eigenlijken aard van de ziekten en beschadigin- 
gen der kultuurgewassen. Het gaat met de phytopathologie als 
met de geneeskunde; ofschoon voor de studie der medische weten- 
schap kennis van de anatomie en physiologie van den mensch 
noodig is, zal niemand haar tot de anthropologie brengen, even- 
min als men de veterinaire wetenschap als een’ tak der zodlogie 
beschouwt, omdat kennis van de anatomie en physiologie van 
zoogdieren en vogels eene onmisbare basis is voor de studie van 
den veearts. Ik stem toe dat er vele onderwerpen zijn, die den 
boltanicus zoowel als den phytopatholoog belang inboezemen ; 
en dankbaar erkennen de beoefenaren van de ziektenleer der 
planten dat zij veel, zeer veel verschuldigd zijn aan de onver- 
moeide werkzaamheid van verscheiden botanici. Maar daarom 
is de phytopathologie nog geen tak der botanie. De genees- 
kunde houdt ook niet op eene zelfstandige wetenschap te zijn, 
al zijn er problemen, die naast den medicus ook den beoefenaar 
der physiologie en dien der vergelijkende anatomie belang inboe- 


=2 925 S 


zemen ; en al dankt de geneeskunde onnoemelijk veel aan den 
niet-medicus Pasteur. 

In velerlei opzicht kan men de geneeskunde en de ziekten- 
leer der planten metelkaar vergelijken. Beiden zijn toegepaste 
vakken, die gebouwd zijn én op wetenschap én op empirie, dic 
onder verschillende omstandigheden van zeer uiteenloopende 
onderzoeksmethoden gebruik maken, maar altijd een bepaald 
doel voor oogen houden. Dat doel is bij den medicus: het 
gezond houden of het gezond maken van den mensch ;_ bij 
den phytopatholoog : het voorkomen of het tegengaan van ziek- 
ten en beschadigingen der kultuurgewassen. — Wat het object 
van studie betreft, zoo beperkt zich de geneeskundige meer 
dan de phytopatholoog. De geneeskundige houdt zich bijkans 
uitsluitend bezig met de ziekten van den mensch; daarnevens 
wordt slechts nu en dan studie gemaakt van de ziekten van 
andere zoogdieren. Maar een medicus denkt er niet aan, 
ziekten van Protozoén, Coelenteraten en Echinodermen te bestu- 
deeren. Wanneer daarvan studie wordt gemaakt, dan ge- 
schiedt dit niet met het doel om te genezen, maar wel omdat 
misschien het onderzoek der bedoelde ziekteverschijnselen dezer 
dieren van belang blijkt te zijn voor de bzologische weten- 
schappen. Het zijn dan ook in ‘t algemeen zodlogen, geene 
medici, welke zich met dze studie bezig houden. 

Ik zei dat de phytopatholoog, wat de objecten van zijne 
studie betreft, zich minder kan beperken dan de medicus. Zijn 
doel blijft bescherming van de kultwurgewassen tegen schade- 
lijke invloeden; maar toch moet hij zich ook veel met de studie 
yan de beschadigingen en ziekten van wilde planten bezig hou- 
den. Vooreerst toch kan men onmogelijk aangeven, waar de 
grens is tusschen wilde planten en kultuurgewassen. Men 
denke slechts aan al die grassen en papilionaceeén, welke onze 
weiden vormen en die door het vee met graagte gegeten worden. 
Welke daarvan zijn kultuurgewassen, welke zijn wilde planten? 


A265 


Men kan het niet zeggen. En wat thans eene wilde plant is, 
kan later een kultuurgewas zijn. Herhaaldelijk is men begon- 
nen, verschillende soorten van boschbesachtigen aan te kweeken. 
Scrophularia nodosa is een plant, die zeker iedereen voor 
eene wilde plant houdt; toch werden mij eenige jaren geleden 
door keverlarven beschadigde exemplaren van dit gewas uit 
Lunteren toegezonden, met de vraag om inlichtingen aangaande 
de bestrijding dezer larven, die als schadelijk werden gequalifi- 
ceerd, omdat Scrophularia nodosa aldaar werd aangekweekt 
wegens de groote quantiteit honig, die zij aan de bijen levert. 
Maar nog om andere redenen moet de phytopatholoog een 
open oog hebben 66k voor de ziekten en beschadigingen van in 
‘t wild groeiende planten. Vooreerst wordt een kultuurgewas 
dikwijls door dezelfde diersoorten en door dezelfde ziekten aan- 
getast als sommige, vooral verwante, wilde plantensoorten, 
en zoo wordt maar al te vaak op een gegeven oogenblik een 
kultuurgewas beschadigd door een’ parasiet, die zich eerst op 
wilde planten ontwikkeld had. De wilde herik(Sinapzs arven- 
sis) lijdt, even als de koolsoorten en de koolraap,aan eene ziekte, 
die met den naam « knolvoeten » wordt aangeduid, en die door 
de sliimzwam Plasmodiophora Erassicae wordt veroorzaakt. 
Dezelfde Peronospora Viciae tast zoowel het onkruid Ervum 
telraspermum als de voederwikken, linzen en erwtenplanten 
aan. Een andere zwam, Cystopus candidus, misvormt de 
stengels, bladeren en bloemen zoowel van het in ’t wild 
eroeiend herderstaschje (Thlaspi bursa pastoris), als die van 
koolzaad- en mosterdplanten. Het schildpadtorretje Cassida 
nebulosa leeft gewoonlijk slechts op meldeplanten (Chenopo- 
dium en Atriplex), maar gaat soms over op mangelwortels en 
suikerbieten. En daar van de kultuurgewassen altijd een groot 
aantal op den zelfden akker bijeen zijn, zoo is de verhuizing 
van een’ parasiet van eene wilde plant naar een kultuurgewas 
doorgaans de aanleiding tot zijne sterke vermeerdering. Het 


— 127 — 


ligt voor de hand dat in de bovenvermelde en in analoge geval- 
len de uitroeiing der vijanden van eene gekweekte plant in eene 
zekere streek nooit op eenigszins radicale wijze kan geschieden, 
Wwanneer men niet tevens daar de in ’t wild groeiende planten, 
die denzelfden parasiet herbergen, zooveel mogelijk uitroeit. 

Er is nog iets. Het is bekend, dat er soorten van planten 
en dieren zijn, die zich onder zeer verschillende vormen voor- 
doen,: zoodat de kinderen zeer verschillend zijn van hunne 
ouders, maar volkomen gelijken op hunne grootouders of op 
een nog vroeger geslacht. Dit is 0. a. met sommige zwammen 
het geval. Pervidermium oblongisporium, die op de naalden 
van den groven den leeft, komt in een’ anderen vorm, als 
Coleosporium Senecionis, op de bladeren en stengels van ver- 
schillende soorten van kruiskruid voor. En de « stiproest » 
onzer granen (Puccinia Rubigo vera) leeft in een’ anderen 
yorm op Anchusa en meer onkruiden uit de familie der 
Asperifoliaceeén. 

Blijkt uit het voorgaande dat de phytopatholoog ook dik- 
wijls met de ziekten van in ’t wild groeiende planten te maken 
heeft, — het doel van zijn streven blijft steeds : de bevordering 
van alle takken van bodemkultuur door het tegengaan van al 
wat den kultuurgewassen kan schaden; evenals het doel van 
den medicus blijft : de bevordering van de gezondheid van den 
mensch, ook al experimenteert hij met muizen en Cavia’s. 

Ik wil de parallel tusschen de geneeskunde en de phy- 
topathologie nog verder doortrekken. Men kan de beide 
vakken van wetenschap in hoofdzaken op dezelfde wijze 
indeelen. 

De taak van den phytopatholoog is drievoudig. Ten eerste 
moet hij trachten de verschillende plantenziekten en beschadi- 
gingen te herkennen en ze van elkaar te onderscheiden. Hij 
moet dus nagaan, welke abnormaliteiten, die bepaald als gevol- 
gen van de ziekte of beschadiging moeten worden aangezien, 


— 128 — 


de aangetaste planten vertoonen : de phytopatholoog moet zijne 
diagnose stellen. — Ten tweede moet hij de oorzaak der 
ziekte of beschadiging nasporen; deze taak is analoog aan die 
der aetiologie. Op dit gebied nu heeft de phytopathologie het 
zeker reeds niet minder ver gebracht dan de geneeskunde. 
Trouwens dikwijls is hier het onderzoek gemakkelijker. = Ten 
derde is het de taak van den phytopatholoog, middelen te bera- 
men om de ziekten en beschadigingen te keer te gaan. Hier 
kunnen wij, evenals hij de geneeskunde, eene therapie en eene 
prophylawis onderscheiden, al naarmate wij reeds heerschende 
plantenziekten bestrijden of haar ontstaan en hare uitbreiding 
trachten te voorkomen. ‘Ten aanzien van de geneesleer echter 
staan gewoonlijk de medicus en de phytopatholoog op een geheel 
verschillend standpunt. De medicus moet er naar streyen, ieder 
menschenleven te sparen; de phytopatholoog echter hecht 
gewoonlijk niet zooveel aan het leven het individu; immers door- 
gaans vraagt de plantenteler minder, hoeveel planten van eene 
bepaalde soort hij op zijnen akker voortbrengt, dan wel hoeveel 
de gezamenlijke opbrengst is van de planten dier soort, welke 
hij teelt. Het is den landbouwer onverschillig of hij op eene 
zekere oppervlakte gronds 80 dan wel 100 graanplanten heeft 
staan, wanneer die 80 meer uitstoelen, zoo dat zij aan graan en 
stroo zooveel opleveren als die 100 zouden doen. Waar aan het 
individu zoo weinig waarde wordt toegekend, daar treedt van 
zelf de therapie op den achtergrond tegenover de prophylaxis. — 
Toch vervalt de eerste volstrekt niet geheel voor den phytopatho- 
loog; althans niet wanneer hij te doen heeft met kostbare bloem- 
gewassen of met boomen, omdat bij deze de waarde van elk indi- 
vidu hooger is. Als de bollenteler die deelen van zijne hyacin- 
thenbollen afsnijdt, welke door het ringziek zijn aangetast, om 
te beletten dat de ziekte zich over den geheelen bol uitbreidt, 
dan handelt hij evenals de chirurg, die een kankergezwel weg- 
neemt. Aan therapie doet de phytopatholoog, wanneer hij den 


— 129 - 


stam van eenen door spintkevers aangetasten iepenboom met 
Leinewebersche compositie besmeert, om aldus den kevertjes, die 
zich onder de bast ontwikkelen, te belettén, naar buiten te 
komen, en dus hun geslacht voor te planten, en tevens den 
kevers, die zich buiten bevinden, te verhinderen zich in te boren; 
hij maakt aldus dat het aantal parasieten, in plaats van te 
vermeerderen, vermindert of zelfs dat zij geheel verdwijnen, en 
hij geneest alzoo den boom. 

Maar ik wees er reeds op dat in ’t algemeen de prophylaais 
dat gedeelte van de phytopathologie is, hetwelk het meest recht- 
streeks voor de praktijk van nut is. Zoo kan de landbouwer, door 
voor eene betere afwatering van zijnen grond te zorgen, zich voor 
het opvriezenzijner jonge graanplanten vrijwaren, en de slakken- 
schade, die voorheen bijkans elk jaar op zijn land voorkwam, 
tot zeer enkele natte jaren beperken. Zoo zal hij, die bij ’t vellen 
van een gedeelte van zijn dennenboschin’t geheel niet op de voor- 
heerschende richting van den wind let, misschien na den hak aan 

de volle inwerking van den storm blootstellen gedeelten bosch, 
die voorheen geheel beschut waren; in zulke gedeelten bosch 
worden allicht vele boomen door den wind neergeworpen, 
of van sommige hunner takken beroofd. Niet slechts dat dit op 
zich zelf reeds nadeelig is; maar ook trekken omgewaaide dennen 
en afgewaaide takken altijd vele schorskevers en andere schade- 
lijke insekten tot zich, die zich dan van de door den wind mis- 
handelde boomen alras naar de gaaf gebleven boomen begeven, 
zoodat een bosch, waar men aan den verkeerden kant is begonnen 
te kappen, na eenige jaren erg achteruit zal gegaan zijn. Door 
steeds te kappen in de richting, tegengesteld aan die der heer- 
schende hevige winden, kan men zich én voor windschade én 
voor vele soorten van nadeelige insekten vrijwaren. —Sommige 
vijanden van onze kultuurgewassen komen met het zaaizaad 
op den akker: zaden van Cuscuta vindt men soms tusschen 
het Klaverzaad; brandsporen kunnen met de uitgezaaide 


— 130 — 


graankorrels op het veld komen en de pas opgekomen kiem- 
planten besmetten; erwtenkevers kunnen met de uitgezaaide 
erwten op het veld geraken en worden aldus van zelf naar 
de akkers gebracht, waar weldra weer erwtenplanten staan, 
op welke zich de kevertjes begeven, om in de vruchtbegin- 
selen der bloesems hunne -eieren te leggen; de zwartwandige 
gallen van het tarweaaltje (Tylenchus scandens) bevinden zich 
tusschen de gezonde korrels, en worden zij met deze uitgezaaid, 
dan zijn zij de oorzaak der besmetting van de opkomende jonge 
tarweplanten. De verstandige landbouwer neemt voor den zaai 
alleen zulk klaverzaad, dat door een der Rijkslandbouwproei- 
stations is verklaard, Cuscuta-vrij te zijn; had hij een vorig jaar 
veel last van brand in de tarwe, dan behandelt hij zijne tarwe 
véoér ’t uitzaaien met kopervitriool of hij paster de heetwaterme- 
thode van Jensen op toe; had hij een vorig jaar last van erwten- 
kevers, en wil hij omdeeenof andere reden toch erwten van eigen 
gewas voor den zaai gebruiken, dan stelt hij deze bloot aan de 
inwerking van zwavelkoolstofdampen ; om een volgend jaar ge- 
vrijwaard te zijn vooraaltjesziekte in de tarwe, behandelt hij deze 
voor den zaai met zeer verdund zwayelzuur. —Dikwijls schuilt de 
vijand onzer kultuurplanten in den grond; en het spreekt van zelf 
dat alsdan eene doelmatige vruchtwisseling dikwijls het aange- 
wezen middel is, om de plaag tegen te gaan; want vele parasieten 
onzer geteelde planten leven slechis in eén enkel of in weinige 
gewassen. —Soms wordt de vijand van elders geimporteerd :Z00 
is de bekende druifluis (Phyllowera vastatvia) uit Amerika hier- 
heen gekomen, en ook de bloedluis (Schizoneura lantgera) der 
appelboomen schijnt een insekt van Amerikaanschen oorsprong 
te zijn. Zulke insekten worden gemakkelijk met aangekochte 
wijnstokken of boomen van de eene streek naar de andere ge- 
transporteerd. Zoo worden ook maar al te vaak kersenboom- 
gaarden met den wintervlinder (Cheimatobia brumata) besmet 
door boompjes, die van eene besmette kweekerij afkomstig zijn. 


— 131 — 


De Hessische mug (Cecidomyza destructor) werd reeds herhaal- 
delijk met graanstroo van het eene land naar het andere over- 
gebracht. Een nauwlettend oog is er noodig, om te voorkomen 
dat men zulke en andere ongewenschte gasten op zijne terreinen 
invoert; ener kunnen gevallen zijn, waarin het wenschelijk is, 
dat de Regeeringen maatrege ‘en nemen om te zorgen dat de een 
of de andere plaag niet in h re respectieve landen worde inge- 
voerd of binnen een zeker | ind tot bepaalde terreinen beperkt 
blijve. Maar ik behoef wel niet meer voorbeelden aan te halen, 
omu aan te toonen, welk eene belangrijke rol de prophylaxis 
speelt in de ziektenleer der planten. 


Ik wees er reeds op dat de ziektenleer der planten ten deele 
op praktische, soms zeer oude, ervaring gebaseerd is. Reeds de 
Grieken en Romeinen kenden verschillende plantenziekten ; 
vooral de Romeinen. Plinius beschrijft den in zijnen tijd reeds 
aan de landbouwers maar al te goed bekenden graanbrand 
(Uredo) en eene soort van meeldauw (for atio), die het afvallen 
der druiven veroorzaakt. Ook de roest in ’t graan kenden de 
Romeinsche landbouwers beter dan hun lief was. Zij noemden 
deze ziekte »ubigo of robigo,en vereerden eenen God Robigo of 
Robigus, dien zij door offers en feesten, de zoogenoemde « Robiga- 
lién », gunstig zochten te stemmen, opdat hij hunne graanakkers 
van roest mocht verschoonen. Dat de oude Romeinen geen idée 
hadden van de ware oorzaak dezer ziekten, ligt voor de hand. 
Het blijkt ook niet of zij reeds gegevens hadden verzameld be- 
treffende de omstandigheden, waaronder de ziekten zich vooral 
vertoonen, en of zij middelen kenden om ze te bestrijden of te 
voorkomen. Dat men overigens reeds in de dagen van Nero 
eenige ervaring had betreffende het voorkomen van plantenziek- 
ten, blijkt hieruit : reeds Columella zegt in het 1° en 14° hoofd- 
stuk van het 2° boek van zijn werk « De re rustica », dater 
planten zijn, die niet te dikwijls op dezelfde akkers moeten terug 


“ae 


keeren, omdat zij anders niet gedijen en ziek worden. Als 
zulke planten noemt hij vlas en erwten. — Uit de Middeneeuwen 
en ook uit den eersten tijd der Nieuwe Geschiedenis kennen wij 
slechts weinige geschriften, waarin van plantenziekten wordt 
gesproken ; wel wordt herhaaldelijk het in massa’s verschijnen 
van schadelijk gedierte, zooals ratten en muizen, sprinkhanen en 
meikevers vermeld ; men trachtte veelal door het houden van 
bededagen dat gedierte te verdrijven, of men deed ze in den ban. — 
Verscheiden schrijvers uit de laatste helft der 18° en uit het begin 
der 19° eeuw maken melding van schadelijk gedierte en van plan- 
tenziekten. Zoo schreef reeds in 1752 de bloemist George Voor- 
helm en in 1768 Saint Simon over de ziekte in de hyacinthen, 
welke wij tegenwoordig het 77ng- of oudzzek noemen ; en uit 
hunne geschriften blijkt dat toen reeds het middel werd aange- 
wend, ’t welk ook tot heden het meest steekhoudende middel is 
gebleken te zijn: het afsnijden der aangetaste deelen. En de 
beroemde landbouwkundige Schwerz spreekt in zijne « Anleitung 
zum praktischen Ackerbau, » die in 1825 verscheen, van « Stock » 
in rogge, haver, boekweit en klaver ; hij beschrijft vrij juist de 
verschijnselen dezer ziekte, die thans ook in Noordelijk Limburg 
voorkomt en daar « reup » wordt genoemd, en toont aan dat de 
oorzaak van het kwaad in den bodem zetelt, dat de ziekte be- 
smettelijk is, en van bepaalde plekken uit langzamerhand zich 
over den akker uitbreidt. : 

Vooral in lateren tijd zijn door de practici vele juiste waarne- 
mingen omtrent allerlei plantenziekten vermeld. Al deze erva- 
ringen van de mannen der praktijk uit ouderen en nieuweren tijd 
zijn voor den phytopatholoog van groote waarde. Ik zelf heb dit 
telkens en telkens weer ondervonden in de reeks van jaren, ge- 
durende welke ik mij op de studie van plantenziekten en bescha- 
digingen heb toegelegd. Mag ik mij vleien,dat mijn werken voor 
de plantentelers niet geheel onvruchtbaar is geweest, het is mij 
eene behoefte hier te erkennen, dat de voorlichting van velen hun- 


— 133 — 


ner mij van veel leering was, en dat mij de geregelde aanraking 
met de practici dikwijlsden weg heeft gewezen bij mijn onderzoek. 

Maar omgekeerd komt ook de natuurwetenschap der prak- 
tijk tehulp. Schwerz en andere practici wisten veel belangrijks 
omtrent de « Stock » ziekte mee te deelen, veel ook waaruit het 
landbouwbedrijf voordeel kon trekken. Maar eerst nadat Kuhn 
door mikroskopisch onderzoek en door opzettelijk genomen 
infectieproeven had aangetoond, dat een mikroskopisch spoel- 
wormpje de oorzaak der ziekte is, en nadat hij en anderen dit 
diertje in alle bijzonderheden van bouw en - leefwijze hadden 
bestudeerd, nadat zij vooral de levensvoorwaarden van dezen 
kleinen vijand onzer kultuurgewassen nauwkeurig hadden 
nagegaan, — eerst toen kreeg men volledige opheldering aan- 
gaande zoo menig duister gebleven punt in het voorkomen en de 
verbreiding der ziekte en konden middelen ter bestrijding worden 
heraamd. — Zoo kon ook van eene rationeele bestrijding van 
den brand onzer graangewassen eerst sprake zijn nadat de ware 
oorzaak daarvan ontdekt was. De klassieke onderzoekingen 
van de Bary en van Kihn toonden aan dat zwammen de oorzaak 
zijn van de ziekie, welke sedert overoude tijden « brand » wordt 
genoemd. Duidelijk werd door hen aangetoond dat de brand- 
sporen, welke zich op de jonge graanplanten ontwikkelen, en 
die later de oorzaak worden van de« brandaren », gewoonlijk 
met het zaaigraan op den akker worden gebracht ; en eerst toen 
men dit wist, kon men op het denkbeeld komen, het uit te zaaien 
graan met bijtmiddelen (zooals kopervitriool) of raet heet water 
te behandelen, om aldus de brandsporen te dooden, waarbij 
natuurlijk een eerste vereischte is, te zorgen dat door deze behan- 
deling het kiemvermogen der graankorrels niet lijdt. 

Dat de biologische vakken onmisbare hulpwetenschappen 
voor de phytopatologie zijn, blijkt uit de zooeven aangehaalde 
voorbeelden, die zich zeer gemakkelijk met vele andere zouden 
laten yvermeerderen. Wijl toch de meeste ziekten en bescha- 


— 1384 — 


digingen der planten door plantaardige of dierlijke parasieten 
worden in ’t leven geroepen, zoo zijn de botanie en de zodlogie, 
tot welker gebied de beschrijving dezer parasieten en de studie 
van hunne leefwijze behoort, voor de phytopathologie onmisbaar. 
Bepaaldelijk de botanie mag wel het fundamenteele vak bij uit- 
nemendheid van deze toegepaste wetenschap worden genoemd. 
Immers wie de veranderingen in den bouw en de functie van zieke 
plantendeelen wil bestudeeren, die moet den normalen bouw en 
de normale functie dezer deelen kennen; m. a. w. hij moet in de 
anatomie en de physiologie der planten goed thuis zijn. Voor de 
studie dezer laatstgenoemde onderdeelen der botanie is de kennis 
van physica en chemie een noodzakelijk vereischte. Maar ook 
meer rechtstreeks heeft de phytopatholoog de kennis van deze 
natuurwetenschappen noodig. Verscheidene atmosferische in- 
vloeden, zooals sterke insolatie, vorst, wind, dauw, sterke regen- 
val, hagel, sneeuw en rijp, kunnen oorzaak zijn der beschadiging 
van planten of van sommige harer deelen; en de grootte der 
schade is afhankelijk van allerlei invloeden, die men alleen dan 
naar waarde kan schatten, wanneer men in de physica en meteo- 
rologie niet geheel vreemdeling is. Een enkel voorbeeld. Wan- 
neer te midden van jong houtgewas hier en daar een groote 
gladstammige beuk, berk of zilverspar staat, dan ziet men dik- 
wijls rondom dien boom het jonge hout sterven. De oorzaak 
daarvan is eenvoudig deze, dat de zonnestralen door de gladde, 
witte of althans lichtgekleurde schors van den boom naar 
den bodem worden gereflecteerd. In het bereik van deze weer- 
kaatste zonnestralen droogt de grond uit, en het gevolg is 
de dood van het jonge houtgewas, dat op die uitdrogende plek 
groeit. Boomen met eene donkerder, minder gladde schors heb- 
ben deze uitwerking niet. — Evenals de physica, zoo is ook 
de chemie eene noodzakelijke hulpwetenschap yoor den phyto- 
patholoog. Te groote overvyloed van, zoowel als gebrek aan 
bepaalde voedingsstoffen in den bodem kan ziekteverschijn- 


— 135 — 


selen bij de gewassen in ’t leven roepen; eri nu ligt het voor de 
hand, dat wie zich met de ziektenleer der gewassen bezig 
houdt, die voedingstoffen en hare heteekenis voor de plant 
moetkennen. Verder is ernatuurlijk eenige scheikundige kennis 
noodig voor hem, die wil trachten, stoffen te fabriceeren, welke, 
bepaalde plantaardige of dierlijke parasieten dooden. - 
Scheikunde, natuurkunde, dierkunde en vooral plantkunde 
zijn noodzakelijke hulpwetenschappen voor den phytopatholoog; 
maar de meest uitgebreide kennis dezer vakken en de zorgvuldige 
toepassing van hare onderzoeksmethoden zijn op verre na niet 
altijd voldoende om hem in staat te stellen, den practicus van ad- 
vies tedienen. Want deze laatste heeft er heel weinig aan, of hij 
al den wetenschappelijken naam verneemt van een’ parasiet, die 
zijnen oogst bedreigt; hij wenscht te weten wat hij moet doen 
om de plaag te beteugelen of om haar voor ’t vervolg te voorko- 
men; althans hij wenscht den weg aangewezen te zien, om tot 
een middel te komen. En hij wenscht yéd6r alles een practisch 
uitvoerbaar middel. Een buitenlandsch geleerde, die om zijne 
uitgebreide kennis van fungi wel eens door practici werd 
geraadpleegd, wanneer zij met eene ziekte van cen of ander kul- 
tuurgewas te maken hadden, gaf altijd den raad : « de zieke 
planten uittrekken en verbranden.» Met meer vuur sprak 
niet de Patriarch in « Nathan der Weise » zijn « Thut nichts! 
Der Jude wird verbrannt » uit, dan hij zijn « Uittrekken en 
verbranden » Nu is verbranden zeker een radicaal middel; 
maar ik vraag U hoe dat moet worden toegepast, wanneer op 
eenige Hektaren gronds tusschen gezonde planten hier en daar 
zieke staan. Deze raadgeving echter kan nog soms, in den 
tuinbouw, worden gevolgd ; en in geen geval schaadt zij, want 
niemand denkt er aan, haar in ’t groot op te volgen. Maar-er 
zijn wel eens middelen voorgeslagen, die erger waren dan de 
kwaal! 
Om een bruikbaar phytopatholoog te zijn moet men — liefst 


See 


ook door aanschouwing — in bijzonderheden de verschillende 
teeltwijzen kennen der kultuurgewassen, omtrent welker ziekten 
men geraadpleegd wordt. Dan zal men er voor gevrijwaard 
zijn, onpractische adviezen te geven; men zal inzien hoe door 
doelmatige bewerking van den grond en door doelmatige vrucht- 
wisseling zekere onkruiden, schadelijke dieren of plantaardige 
parasieten kunnen wordengeweerd, terwijlmenzoo vaak door eene 
verkeerde handelwijze hunne vermeerdering in de hand werkt; 
— hoe door eene doelmatige en te juister tijde aangebrachte 
bemesting de schade, door sommige dieren of planten teweeg 
gebracht, kan worden verminderd; — hoe reeds bij den aanleg 
van bosschen ernaar kan worden gestreefd, dat de schade, die bij 
eventuéele vermeerdering van het eene of andere insekt moet 
ontstaan, zooveel mogelijk worde beperkt, — hoe men het 
bij het uitdunnen en bij het kappen in zijne macht heeft, de ver- 
meerdering van bepaalde schadelijke dieren, die bij eene andere 
handelwijze niet zou uitblijven, te voorkomen; enz. enz. 

Een aanstaand phytopatholoog krijgt eene geheel onvol- 
doende opleiding, wanneer hij zich alleen in de natuwurweten- 
schappen bekwaamt; hij moet ook een overzicht hebben zoowel 
van de teelt der landbouwgewassen als van die der belangrijkste 
groenten en bloemgewassen, van de ooft- en de houtteelt. Ook 
moet hij dikwijls de plantenziekten en beschadigingen in loco 
bestudeeren, opdat hij juist leere beoordeelen, hoe de methode van 
verbouwen, de ligging en afwatering van den grond en andere 
localeomstandighedenhareninvloed doen gelden bij het verschijnen 
en het verloop der ziekte of beschadiging. Sorauer zegt niet ten 
onrechte : « Jederman den sein wissenschaftlicher Beruf in 
Beziehung zur praktischen Planzenkultur bringt, wird bestatigen 
koénnen, wie oft in der ersten Zeit das rein theoretische Wissen 
durch die praktischen Erfahrungen im Feld-und Gartenbetriebe 
unterstiitzt und reguliert wird. Wollen wir also Manner 
haben, welche die Krankheiten unserer Kulturplanzen mit 


— 137 — 


Erfolg zu behandeln verstehen, miissen wir dieselben derart 
ausbilden, dass sie neben dem rein wissenschaftlichen Studium 
auch Gelegenheit haben, die praktische Planzenkultur kennen 
zu lernen. » 

Men wordt geen medicus alléén in de studeerkamer en het 
laboratorium; het verloop der ziekten moet ook aan het ziekbed 
worden nagegaan. Zoo moet ook de aanstaande phytopatholoog, 
om later vruchtbaar werkzaam te kunnen zijn, dikwijls op den 
akker, in den tuin of het bosch het verloop der plantenziekten 
en beschadigingen in oogenschouw nemen. - Maar door toevoe- 
ging van zooveel praktische studie bij zijne theoretische opleiding, 
zou zich voor hem het studiemateriaal te veel ophoopen. Daarom 
is het noodig, dat voor hem uit de natuurwetenschappen 
eene keuze worde gedaan, z6o dat hij hoofdzakelijk slechts 
die gedeelten daarvan bestudeert, welke voor de studie van 
zijn toekomstig vak noodig zijn, maar tevens toch een helder 
inzicht krijgt in de wetten, waartoe de studie dier verschillende 
natuurwetenschappen leidt. De aanstaande phytopatholoog moet 
scheikunde leeren, maar hij kan de voor hem noodige chemische 
ontwikkeling best deelachtig worden zonder dat hij de zware 
metalen uitvoerig bestudeert; hij moet dierkunde leeren, maar 
kan daarbij. eene eenigszins uitvoerige studie van deCoelenteraten 
en Echinodermen best missen, evenals de vergelijkende anatomie 
en embryologie der Vertebraten; en dat hij de Mossen en Algen 
niet met dezelfde uitvoerigheid behoeft te -bestudeeren als de 
Fungi, spreekt wel van zelf. » Het komt mij gewenscht voor, dat 
men de gelegenheid schept voor de vorming van phytopathologen 
yan beroep, die niet zooals tegenwoordig het geval is, eigenlijk 
-botanici of zodlogen zijn,maar die eene opleiding ontvangen, welke 
rekening. houdt met het praktisch deel, waarnaar zij zullen 
moeten streven. 

Maar is er dan hier te lande behoefte aan meer phytopatho 
logen, en wordt niet door de oprichting van’een phytopatholo- 


* 


— 138 — 


gisch laboratorium met een’ Directeur, die zich geheel aan de 
studie der plantenziekten en beschadigingen kan wijden, ruim- 
schoots in de bestaande behoefte voorzien? 

De studie der phytopathologie is veel omvattend, en haar 
gebied breidt zich nog steeds uit. Elk jaar vermeerdert het-aantal 
soorten van plantaardige en dierlijke parasieten, die men als 
schadelijk voor de plantenteelt leert kennen. Ten deele zijn dit 
nieuwe, nog onbeschreven soorten, die tot dus ver aan de aan- 
dacht ontsnapten; ten deele zijn het soorten, die vroeger alleen 
op wilde planten parasitisch werden aangetroffen, of ook 
zwammen, die zooals het « zwart » (Cladosporium herbarum) 
der granen, voorheen een onschuldig saprophytisch leven leidden. 
Men leert ook steeds meer bacterién kennen, die eene rol schijnen 
te spelen bij sommige plantenzickten. Nu is het zonder twijfel 
noodig dat een phytopatholoog in alle onderdeelen van zijn vak 
eenigszins thuis zij ; maar aan den anderen kant is het weer 
onmogelijk dat één en dezelfde persoon én in de entomologie én 
in de mycologie en bacteriologie evenzeer bedreyen zij. 

Aan een phytopathologisch laboratorium, dat én als informa- 
tiebureau voor de practici én als wetenschappelijke inrichting, 
aan alle billijke eischen zal voldoen, moeten dus minstens twee 
of. drie wetenschappelijke personen verbonden zijn. Zoo heeft 
men aan ieder der Agricultural Experiment Stations, waarvan 
elke Staat der United States er minstens één bezit, gewoon- 
lijk én een’ entomoloog én een’ mycoloog. Zoo heeft Parijs 
en zijn « laboratoire de pathologie végétale », waarin naast 
den Directeur Prillieux, nog de op mycologisch gebied insgelijks 
verdienstelijke Delacroix werkzaam is, én een entomologisch 
onderzoeksstation, aan het hoofd waarvan Marchal geplaatst is. 
Hoe dankbaar ook voor wat wij door de zeldzame vrijgevigheid 
van den Heer en Mevrouw Scholten nu reeds hebben verkregen, 
moet ik er toch op wijzen, dat de vorming van meer phytopa- 
thologen noodig is, opdat later meer wetenschappelijke personen 


— 139 — 


aan het gestichte laboratorium kunnen worden yerbonden. 
Daartoe hoop ik te kunnen meewerken. Ook voor de aan te stel- 
len Rijkstuinbouwleeraren en voor die Rijkslandbouwleeraren, 
welke vooral in de bouwstreken van ons land zullen worden 
geplaatst, ware het goed dat zij een’ zekeren tijd in het phytopa- 
thologisch laboratorium doorbrachten. En zoo hoopik dat dit 
laboratorium voor de praktijk van nut zal blijken te zijn én 
direct, én ook meer indirect, nl. door de vorming van personen, 
die de plantentelers kunnen voorlichten op ‘t gebied van plan- 
tenziekten en beschadigingen. ; 

Inderdaad toch hebben de landbouw en verwante bedrijven 
van schadelijke dieren en plantenzieken zeer veel te lijden ; jaar- 
lijks bedraagt het door deze invloeden geleden verlies binnen de 
enge grenzen yan ons land ettclijke tonnen gouds, ja soms mil- 
lioenen; en dit nadeel kan door landbouwers en kweekers moei- 
lijk worden gedrazgen bij den gedrukten toestand, waarin hunne 
bedrijven verkeeren ten gevolge van veranderde ceconomische 
verhoudingen. — Gedurig komt het voor, dat de beruchte aard- 
appelziekte zich geweldig uitbreidt, zoodat gezonde aardappelen 
niet of niet dan tegen hoogen prijs te krijgen zijn: een groot 
nadeel niet slechts voor de landbouwers, maar ook voor de 
geheele minder gegoede bevolking. Gedurig bederft de roest 
den tarweoogst in de vruchtbaarste streken van ons land; de 
« reup » leerscht bijkans elk jaar in hevige mate in het Noorden 
van Limburg en het Oosten van Overijsel; « kroefziekte » en 
« maden » doen op de Zuid-Hollandsche en Zeeuwsche eilanden 
den oogst van uien maar al te vaak mislukken. Bladluizen 
decimeeren in droge zomers hier en daar de opbrengst van het 
erwtenland. De « vlasbrand » doet dikwijls den vlasoogst 
mislukken, ’t geen eene ramp is, 66k voor de vele armen, die 
door de bewerking van het vlas anders in den schralen tijd 
nog eene kleinigheid konden verdienen. Het « geelziek » heeft 
sommige hyacinthenvariéteiten bijkans geheel doen verdwijnen. 


—e E) oa 


Op onze diluviale zandgronden zijn in de laatste jaren Hekta- 
ren bij Hektaren jonge dennen bijkans waardeloos gemaakt 
door de dennenknoprups (Retinia tusrionana); en de groote 
dennensnuittor vernielt jaar in jaar uit tal van jonge dennen- 
bosschen. — Het is gebeurd, dat grasland, dat in gewone 
jaren 7.1204 7.140 aan huur gaf, bij publieke verpachting 
werd aangehouden, daar niet meer dan f. 6 4 f. 10 werd 
geboden, omdat de engerlingen alles hadden vernield. 

_ De enkele voorbeelden, die ik aanhaalde, bewijzen van hoe 
groote beteekenis de schadelijke dieren en plantenziekten kunnen 
zijn voor de meest uitéénloopende takken van bodemkultuur. 
Niemand meene, dat dit alles door de werkzaamheid van het 
phytopatholgisch laboratorium in korten tijd verbeteren zal ; 
dat dadelijk tegen de meeste plagen afdoende middelen ter be- 
strijding aan de hand zullen worden gedaan, of dat de oorzaak 
van tot dusver onbekende ziekten altijd maarna een kort onder- 
zoek zal worden opgespoord. Maar uit hetgeen ik reeds in 
het eerste gedeelte mijner rede meedeelde, is toch gebleken dat 
wij in sommige gevallen afdoende middelen ter bestrijding van 
de plagen onzer kultuurgewassen kunnen aangeven, en dat wij 
soms veel kunnen doen om de vermeerdering van de vijanden der 
gekweekte planten te voorkomen; terwijl naarmate door nauw- 
gezet onderzock onze kennis van de ziekten der gewassen toe- 
neemt, de kans om doelmatige bestrijdingsmiddelen te vinden, 
ook grooter wordt. 


Wij hebben, Dames en Heeren, de phytopathologie leeren 
kennen als eene zelfstandige toegepaste wetenschap, gebaseerd 
en op de praktische ervaring der plantentelers én op de studie 
van verschillende takken vannatuurwetenschap. Ikheb getracht 
aan te toonen dat zij aan de praktijk voor wat zij aan haar te 
danken heeft, ook veel, zeer veel terug geeft. Kan zij ook aan 
de natuurwetenschappen een deel harer schuld terug betalen ? 
Ik geloof van wél. 


ya 


Vooraf wil ik doen opmerken dat er tusschen den normalen 
bouw en de normale werking der organen aan den eénen kant, 
en de vele abnormale toestanden en werkingen aan den anderen 
kant, geen scherpe grens kan worden getrokken ; zoodat de 
physiologie en de pathologie elkaar op menig punt ontmoeten. 
Ook zijn er vele abnormale verschijnselen bij planten te noemen, 
die in den grond der zaak van normale verschijnselen niet onder- 
scheiden zijn, maar er alleen door bijkomende omstandigheden 
van verschillen, zoodat het abnormale verschijnsel kan helpen 
om het normale te begrijpen en omgekeerd het normale ver- 
schijnsel het abnormale verklaart. 

Ken normaal verschijnsel is het mutwalisme : het samen- 
Jeven van twee organismen, z66 dat ze onafscheidelijk zijn en van 
elkander voordeel trekken. Een algemeen bekend voorbeeld van 
mutualisme leveren de korstmossen of lichenen. Ieder korstmos 
bestaat uit twee planten : eene zwam en eene alge, die te zamen 
a. h. w. een nieuw organisme vormen. De algen assimileeren 
en geven aan de zwam de door haar gevormde organische stoffen 
tot voedsel; en de zwamdraden, die de algencellen omgeven, 
leveren dezen, behalve beschutting, water en anorganische stof- 
fen, die in het water zijn opgelost. Zeer merkwaardig mag het 
heeten, dat uit de vereeniging van zwam en alge een organisme 
ontstaat, ’t welk naar zijnen bouw, zijne lecfwijze en zijne levens- 
voorwaarden als een geheel nieuw organisme optrecdt. Men 
heeft immers vé6r hun ware aard gebleken was, altijd de Korst- 
mossen als eene geheel afzonderlijke klasse van Thallophyten 
beschouwd. 

Nu bestaan er in de natuur allerlei overgangen tusschen 
mutualisme en parasilisme. Een merkwaardig voorbeeld levert 
Heterodera radicicola, het zoogenoemde « wortelaaltje. » Dit 
diertje houdt zich op in de wortels van zeer verschillende soorten 
van planten uit verschillende werelddeelen. Wanneer de larf- 
jes van de Heferodera in de jeugdige plantenworteltjes indrin- 


— 142 — 


gen, veroorzaken zij — evenals de meeste andere in planten 
parasiteerende aaltjes doen, — eene sterke vergrooting van- en 
kernvermeerdering in de cellen, waarop zij hunne werking uit- 
oefenen, ten slotte deeling van deze cellen. Zoo zijn zij oorzaak 
yan bet ontstaan van opzwellingen, van zoogenoemde « wortel- 
gallen, » die bij de eene plantensoort geheel anders van vorm en 
veel grooter zijn dan bij de andere. Zijn de wortelgallen groot, 
dan zijn zij schadelijk, door dat veel voedende stof, die anders 
yoor den groei der normale deelen van de’ plant zou gebruikt 
worden, nu voor de vorming dezer gallen dient. Maar er komt 
nog iets bij. De weefsels der wortelgallen zijn zeer verganke- 
lijk, en deze laatsten sterven na verloop van niet zeer langen 
tijd, en met hen gaan natuurlijk ook al die deelen der wortels 
dood, welke beneden deze gallen liggen. 

Nu is verleden jaar uit het onderzoek van Vuillemin en Le- 
grain gebleken, dat het zelfde diertje, ’t welk in Europa en Ame- 
rika zich als echte parasiet gedraagt, in de Sahara, althans 
in de omgeving van El-Oued, met vele der planten, waarin het 
leeft, op voet van mutualisme staat, en voor deze planten het 
eenige middel is om in de droge omgeving het leven te houden. 
Het meerendeel der gewassen, welke men er kweekt, met name 
rapen, wortelen, sellerij, tomaten, zijn doorgaans van talrijke 
wortelgallen voorzien, echter alleen op bodems, die reeds lang 
voor dergelijke gewassen in kultuur waren. En hoe meer gal- 
len de wortels dezer planten dragen, des te beter gedijen zij; 
ja zonder die gallen komt er niet veel van te recht! Vuillemin 
en Legrain ontdekten het volgende. In het houtgedeelte der 
wortels, in de nabijheid der Heteodera’s, vervormen ver- 
schillende cellen, die anders bestemd zijn om met andere 
cellen samen te smelten en vaten te vormen, zich onder 
kernvermeerdering tot groote blaasvormige lichamen, welke 
gevuld zijn met protoplasma, waarin men in grooten getale groote 
vochtdruppels aantreft. Deze abnormaal vergroote cellen dienen 


— 143 — 


als waterreservoirs; haar wand verandert niet in houtstof, maar 
blijft uit cellulose bestaan, en vertoont een zeer groot aantal 
poren, waardoor veel vocht uit de omgevende vaten kan worden 
opgenomen. De bodem der tuinen te El-Oued, waar de bedoelde 
gewassen worden geteeld, bestaat uit eene zandlaag van meer dan 
50 Meter diep, die al het water, waarmee twee maal per dag gego- 
ten wordt, gretig opslorpt, zoodat die planten, welke niet in staat 
zijn, bij elke begieting eene zekere hoeveelheid water in reserve te 
houden,in den tusschentijd verwelken. De door de werking van 
Heterodera ontstane reuzencellen nu spelen de rol yan waterreser- 
yoirs. En zoo leeft de groote verdelger van koffieboomen in Zuid- 
Amerika, de vijand van tumaten, augurken, klaver en vele 
andere planten in Europa en Noord-Amerika, in de Sahara met 
de gewassen, waarin hij zich vestigt, tot weerszijdsch nut, in 
dezelfde verhouding als de zwammen en algen dat doen in het 
combinatie-organisme, dat men Aorstmos noemt. Waar is nu 
de grens tusschen parasitisme en mutualisme? Maar tevens 
vraagt men dan : waar is de grens tusschen pathologie en physio- 
logie? Het ligt in den aard der zaak, dat de phytopatholoog er 
dikwijls toe komt, dingen te bestudeeren, die voor de physiologie 
der gewassen van het hoogste belang zijn. 

Verder kan soms de abnormale bouw van een of ander 
ziekelijk plantendeel er toe bijdragen, dennormalen bouw en het 
ontstaan van zoodanig plantendeel beter te doen begrijpen. Zoo 
leeren ons immers de tot kroonbladeren vervormde meeldraden 
van sommige bloemen, dat deze organen als phyllomata te be- 
schouwen zijn. 

Ik sprak zooeven van korstmossen. De algen, die tot het 
ontstaan van het korstmos meewerken, zijn klein en worden 
geheel door de zwamdraden omhuld. Daardoor kunnen deze 
zwamdraden aan de door hen ingesloten chlorophyllhoudende 
wezens waier en anorganische stoffen toevoeren ; en zoo kan het 
korstmos als geheel geisoleerde zelfstandige plant optreden. 


— ]44i — 


Anders echter wordt het, wanneer de eene of andere zwam, of 
ook wel een dier, met de chlorophyll bevattende cellen eener 
hoogere plant in symbiose treedt.  Wamnneer zoo’n zwam op of 
in eene bladgroen bevattende plant leeft, ver van een ander 
substraat, dan kan zij der bladgroenhoudende plant geen. water 
en minerale stoffen toevoeren; zij neemt stoffen uit deze op, 
zonder er iets aan terug te geven : m. a. w. de zwam of het 
dier aan den eenen kant en de bladgroen bevattende plant aan 
-den anderen kant staan niet meer tegenover elkaar als mutua- 
listen, maar als parasiet en hospes. Toch kan ook in zulke 
gevallen van parasilisme, evenals bij de korstmossen, uit de 
combinatie van de zwam en een gedeelte van den hospes zich 
een zelfstandig organisme vormen. De « heksenhezems » en de 
Cynipiden-gallen kunnen als voorbeelden dienen. 

Vestigt zich het mycelium van de zwam Aecidium elati- 
mum in een’ knop van de zilverspar, dan ontstaat uit de 
combinatie van dit plantendeel en de zwam een lichaam, dat 
met tamelijk veel recht als een zelfstandig organisme kan worden 
beschouwd, evenals dit met de korstmossen het geval is. Uit den 
knop van de zilverspar zou zich, als het Aeczdiwm-mycelium 
zich er niet in had gevestigd, een gewone zilverspartak gevormd 
hebben; nu ontstaat er een «heksenbezem» uit, die én door zijn’ 
eroei én door zijne levensverrichtingen inderdaad iets geheel 
anders is dan een zilverspartak. Vooreerst groeit zoo’n door 
de zwam bewoonde knop niet in de richting uit, welke voor 
een’ zijtak de normale richting. is; maar de tak, die eruit 
ontstaat, vertoont negatief geotropisme, alsof hij was de stam 
van een’ zelfstandigen boom. ‘Ten tweede. hebben de takken 
van den heksenbezem anders gevormde naalden dan die van 
de zilverspar zelve, en hunne naalden vallen in den herfst af. 
Ten derde vormen zich aan de heksenbezems — ook aan die, 
welke door aoascus-soorten aan berken en kersenboomen 
worden in ’t leven geroepen —nimmer bloemknoppen, maar uit- 


— 145 — 


sluitend bladknoppen, die dikwijls op een’ geheel anderen tijd 
opengaan dan de gewone bladknoppen. Men ziet het : uit de com- 
binatie van de zwam met een’ bepaalden knop des booms ontstaat 
a. h. w. een nieuw organisme, in vele opzichten van den boom 
zelven verschillend. De tak, die aan de zwam gastvrijheid ver- 
leent, komt geheel onder den invloed van deze te staan, en ge- 
draagt zich in’talgemeen z66 dat hij het dezen parasiet zoo. ge 
makkelijk mogelijk maakt. De knoppen der heksenbezems van 
den kersenboom bijv. brengen hunne bladeren veel vroeger in 
‘t voorjaar tot ontwikkeling dan de knoppen: der normale tak- 
ken; op deze wijze kunnen de op de bladeren dezer heksenbe- 
zems gevormde sporen reeds rijp zijn op het tijdstip, waarop de 
andere bladeren van den boom zich uit den knop ontwikkelen : 
het eenige stadium, waarin deze kunnen worden geinfecteerd. 
Kvenals de heksenbezems, zoo gedragen zich ook de Cynipt- 
den-gallen als zelfstandige organismen,geheel verschillend van het 
orgaan, waarvan Zij eene uitgroeiing zijn. Ook zij vertoonen ver- 
schillende bijzonderheden in haren bouw, die geheel ten voordeele 
komen van degalbewonendeinsekten. Velegallen hebben in som- 
mige opzichten, o. a. doordatzijop een’ bepaalden tijd «rijp » wor- 
den, eenige overeenkomst meteene vleezige vrucht, zoo alsdiezich 
vormt rondom het zaad, waarin aanwezig is de kiem der plant, 
welke weer ontstaan is uit eene enkele cel, in welke de stoffen 
van de stuifmeelbuis met het protoplasma der eicel zijn vereenigd. 
De cel, waaruit zich het embryo vormt,en dientengevolge ook het 
embryo zelf, moet dus tot op zekere hoogte worden beschouwd als 
een vreemd organisme,; en men zou zich kunnen voorstellen dat 
door den prikkel, uitgaande van dit vreemde organisme, de ylee- 
zige vrucht wordt gevormd, die tegenover de plant min of meer als 
een zelfstandig wezen optreedt, eenigszins op dezelfde wijze als 
de galnoot doet ten opzichte van den eikenboom. Zouden mis- 
schien ook hier studién op het gebied der plantenpathologie kun- 
nenhelpen, om feiten uit het gebied der physiologic te verklaren? 


— 146 — 


De studie van de meerdere of de mindere vatbaarheid, 
welke onderscheiden soorten, rassen en variéteiten van planten, 
en ook de verschillende individu’s van dezelfde variéteit, hebben 
voor onderscheiden infectieziekten, een onderwerp van zoo 
groot practisch belang, heeft ook voor de zuivere plantkunde 
de hoogste beteekenis. — Onder de dispositie van eene plant 
voor de eene of andere ziekte verstaat men niet altijd hetzelfde. 
Men moet onderscheid maken tusschen eene znwendige en eene 
uitwendige dispositie. De uitwendige dispositie hangt af van 
anatomische bijzonderheden in den bouw der plant, welke 
dus met behulp van den mikroskoop kunnen worden waargeno- 
men. Deze uitwendige dispositie is vooral afhankelijk van den 
bouw der opperhuid, die de organen der plant bekleedt. Zoo is 
menig jong orgaan vaibaar voor de inwerking van eene bepaalde 
zwamsoort tot op het tijdstip, waarop zich aan de oppervlakte 
van zijne opperhuid eene kurklaag heeft gevormd. Zoo biedt ook 
gewoonlijk eene epidermis met dikke cuticulabekleeding meer 
weerstand aan het binnendringen van zwamdraden, dan eene 
met eene dunne cuticula. Dientengevolge zijn vele plantendeelen 
voor sommige zwammen alleen toegankelijk zoolang zij jong 
zijn. Ontbreekt de beschuttende laag geheel, zooals bij wonden, 
dan is de dispositie voor infectieziekten nog grooter. Er zijn ver- 
schillende zwammen, die slechts als « wondparasieten » optre- 
den; zoo de zwam van de «larixkanker » (Pezzza Wallkomizz), 

die alleen zulke larixen aantast, welke ’t zij door de inwerking 
van het larixmotje (Coleophora laricella), ’t zij door sneeuwval 
of wind, gewond zijn. 

Maar naast de uétwendige dispositie voor infectieziekten 
kent men eene znwendige, welke afhangt van cigenschappen 
van het levende protoplasma der plant. Over ’t algemeen kan men 
zeggen dat hetlevende protoplasmades te meer weerstand biedt aan 
de inwerking van parasieten, naarmate het een meer intensief 
leven ten toon spreidt. Overigens weet men nog weinig of niets 


ae 


te zeggen van de oorzaken der meerdere of mindere inwendige 
dispositie. Waar tusschen den bouw der eene en dien der 
andere plant geen verschil te constateeren valt, bestaat toch soms 
nog, wat betreft hare vatbaarheid voor ziekten, een énorm onder- 
scheid. Soms is de meerdere of mindere dispositie eene indivi- 
duéele, soms is zij eene erfelijke eigenschap. Hier opent de 
phytopathologie een uitgebreid veld van onderzoek ; waar zoo- 
veel verschil in dispositie voor ziekten aanwezig is, zal toch wel 
onderscheid in fijneren bouw of in samenstelling moeten bestaan, 
al is het ons tot dusver niet bekend. — 

Zijn er gebieden, waarop de plantkunde en de phytopatholo- 
gie beiden werkzaam zijn, of waar de laatste aan de eerst- 
genoemde nieuwe problemen stelt, soms ook den weg tot hunne 
oplossing schijnt aan te wijzen, — dikwijls heeft de phytopa- 
tholoog gereede aanleiding om belangrijke waarnemingen te 
doen op het gebied der zuivere plant- en dierkunde. Hij moet 
dikwijls, om middelen ter bestrijding van bepaalde schadelijke 
insekten, nematoden of zwammen te vinden, de leefwijze van 
zoodanige organismen in alle détails nagaan, — soms meer in 
détails dan dit vroeger was geschied door zodlogen of botanici, 
die niet voor de oplossing van eene bepaalde praktische kwestie 
waren gesteld. 

De phytopatholoog bestudeert dikwijls dezelfde dier- en 
plantensoort onder zeer verschillende omstandigheden, bijv. 
alnaarmate zij in de eene of de andere plantensoort parasiteert, of 
van doode organische stofleeft. Hij bevindt zich dan in de gele- 
genheid,de veranderingen te bestudeeren, welke dezelfde planten- 
soort of diersoort onder verschillende omstandigheden kan onder- 
gaan, en alzoo bijdragen te leveren tot de kennis van de wijze, 
waarop nieuwe variéteiten, rassen en soorten kunnen worden 
gevormd. Gaarne zou ik over dit interessante onderwerp uit- 
voeriger spreken, maar ik heb reeds te veel van Uwe aandacht 
gevergd, en mag er mij dus niet verder in verdiepen. Ik wil 


SSS ae 


eindigen met den wensch, dat het mij gelukt moge zijn aan te 
toonen, dat de ziektenleer der planten, zoowel om hare prak- 
tische als om hare wetenschappelijke beteekenis, waard is een 
plaatsje in te nemen in de rij der wetenschappen. 

Edel Achtbare Heeren Burgemeester, Wethouders en 
Leden van den Raad van Amsterdam! Aan Uw_ besluit 
heb ik het te danken, dat ik tot deze eervolle betrekking werd 
geroepen. Naast mijne werkzaamheid aan het phytopatholo- 
gisch laboratorium Willie Commelin Scholten, wordt mij door 
Uw besluit de gelegenheid geopend, mijn vak aan deze Hooge- 
school te doceeren en daardoor misschien anderen op te wekken, 
zich in de phytopathologie.te bekwamen, wat zonder twijfel later 
onzen land- en tuinbouw ten goede zal komen.  Gij hebt, door 
den Directeur van het phytopathologisch laboratorium tot Bui- 
tengewoon Hoogleeraar te benoemen, getoond, dat Uw college 
nog steeds de meening is toegedaan, dat zooveel mogelijk 
elk vak van wetenschap aan de Universiteit moet worden 
onderwezen, onverschillig of het in de wet op het Hooger 
Onderwijs wordt genoemd of niet. Ik ben U zeer dankbaar voor 
de eervolle benoeming, en geef U gaarne de verzekering, dat ik 
ernaar Zal streven, te toonen dat Gij aan een’ niet geheel onwaar- 
dige Uw vertrouwen hebt geschonken. 

Dat ik inde gelegenheid word gesteld, de phytopathologie 
aan deze Hoogeschool te onderwijzen, en dus ook vooral voor de 
toekomst mee te werken tot den bloei van de verschillende tak- 
ken, van bodemcultuur, ik heb dit voorzeker voor een groot deel 
aan Uwe aanbeveling te danken, Edel Groot Achtbare Heeren 
Curatoren dezer Universiteit! Of ik aan Uwe verwachting 
zal kunnen beantwoorden, moct de tijd leeren; ik weet maar al 
te goed dat mij veel ontbreekt. Maar ik zal trachten, het ver- 
trouwen, dat Gij in mij hebt gesteld, zoo min mogelijk te bescha- 
men, en dus zooveel mogelijk van nut te zijn voor de Universiteit, 


BAO, 


welker welzijn U zoozeer ter harte gaat. Dan weet ik tevens dat 
ik, waar ik dien noodig heb, op Uwen veelvermogende steun 
zal kunnen rekenen. 

Weledel Hooggeleerde Heeren , aes en, van nu 
aan miyne hooggeachte Ambigenooten! Het is niet dan met 
schroom, dat ik plaats neem. in Uwe rijen, tusschen zoovele 
mannen van groote vermaardheid op wetenschappelijk gebied. 
Ik weet maar al te goed, hoezeer ik bij U achtersta in kennis, 
in wetenschappelijke ontwikkeling. Toch heb ik reeds van z66 
velen Uwer z66 groote bewijzen.van welwillendheid ontvangen, 
dat dit mij met moed bezielt voor de tcekomst. Onthoudt mij 
Uwen steun, Uwe voorlichting niet, die ik zoo dikwijls zal behoe- 
ven. Het zal mijn ernstig streven zijn, mij dien steun, die voor- 
lichting waardig te maken, en zoo doende ook Uwe vriendschap 
te verwerven. Inzonderheid roep ik Uwe hulp in, Hooglee- 
raren in de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen : het vak, 
dat ik ga vertegenwoordigen, is gebaseerd, behalve op de praktijk 
der plantenteelt, op verschillende natuurwetenschappen, die ik 
op verre na niet zoodanig beheersch, dat ik niet zeer dikwijls 
Uwe hulp zou noodig hebben. Gedurende mijne 26jarige werk- 
zaamheid bij het Landbouwonderwijs ben ik veel met practici in 
aanraking gekomen; dat is zonder twijfel voor mij van groot 
voordeel geweest. Maar ik heb niet altijd de gelegenheid en de 
hulpmiddelen, en zeer dikwijls niet den tijd gehad, om zoodanig 
op wetenschappelijk gebied te werken, als noodig geweest zou zijn 
om mij goed voor te bereiden voor het ambt, dat ik heden aan- 
vaard. Ik heb lange jaren in een klein landstadje gewoond, waar 
ik veel goeds heb ondervonden, maar natuurlijk den zegen van 
de aanraking met eene Universiteit miste. Zooveel te meer zal ik 
thans Uwe krachtige hulp noodig hebben, Mijne Heeren Profes- 
soren, en wel het allermeest van U, vertegenwoordigers van de 
biologische wetenschappen, hetzij Gij tot de Wis- en Natuur- 
kundige of tot de Medische faculteit behoort. — In’t bijzonder 


— 150 — 


zal ik dikwijls behoefte gevoelen aan Uwen steun, Hooggeleerde 
Oudemans! Reeds hebt Gij mij vroeger gedurig met Uwe uit- 
gebreide kennis der fungi ter zijde gestaan; het is mij eene 
behoefte U te danken voor de van U ondervonden hulp, en 
hartelijk hoop ik, dat Gij mij die ook verder zult willen 
schenken! — Ook U, Hooggeachte Hugo de Vries heb ik veel 
te danken én voor het werkzaam aandeel, dat Gij hebt genomen 
in het tot stand brengen der inrichting, aan welker hoofd ik 
geplaatst ben, én voor de hulp, die Gij mij zoo dikwijls verleendet, 
waar ik van Uwe meerdere kennis profiteerde, én voor de 
vriendschap, die Gij mij en den mijnen hebt bewezen. 

Hooggeachte Heer Scholten! Doordat gij een phy- 
topathologisch laboratorium te Amsterdam hebt opgericht, 
was er aanleiding hier ter stede een leerstoel voor de ziek- 
tenleer der planten te stichten; en nadat Gij mij tot de be- 
trekking van Directeur van Uwe stichting hadt geroepen, 
werd mij ook het ambt van Buitengewoon Hoogleeraar aan 
deze Universiteit opgedragen. Als Directeur van het laborato- 
rium zal ik trachten, sechtstreeks nuttig te zijn voor de Neder- 
landsche plantentelers, door hun adviezen omtrent plantenziek- 
ten en schadelijke dieren te verschaffen; als Hoogleeraar zal ik 
trachten, de beoefening der phytopathologie in Nederland te 
bevorderen ; in beide betrekkingen zal ik trachten, naar de mate 
mijner vermogens, werkzaam te zijn aan de uitbreiding van 
onze kennis op het gebied van de plantenziekten en bescha- 
digingen. De belangen van het door Uwe zorgen tot stand 
gekomen laboratorium en die van dezen leerstoe! zijn in den 
grond der zaak één. Gijen Mevrouw Scholten hebt eene stich- 
ting gemaakt ter herinnering aan Uwen vroeg gestorven, veel 
belovenden zoon. Edele Stichters! Ik zal er ernstig naar 
streven, dat het phytopathologisch laboratorium Willie Com- 
melin Scholten niet worde een levénloos monument, maar dat 
er leven van uitga ten bate van alle takken van bodemkultuur 
in ons Vaderland. 


— 151 - 


Met veel blijdschap zie ik onder mijne toehoorders eenige 
vroegere stadgenooten. Dat doet mij goed, want ik ben aan 
Wageningen gehecht. Twee en twintig jaren heb ik doorge- 
pracht in die liefelijke streek van Gelderland ; ik heb daar met 


mijn gezin vecl ondervonden, lief en leed, maar vooral veel 
goeds. Is het mij aangenaam, dat mijne Wageningsche vrien- 


den nog aan mij denken, vooral stel ik op prijs de aanwezig- 
heid van den Directeur en eenigen der leeraren van de hijks- 
landbouwschool, de inrichting, waarmee ik a. h. w. opge- 
groeid ben en die mij zoo na aan het hart ligt. Ik acht het een 
groot voorrecht voor mij zelven, maar ook voor het phytopatholo- 
gisch laboratorium, dat ik nog aan de Rij kslandbouwschool ver- 
bonden blijf,en nog geregeld met het personeel dezer inrichting in 
aanraking kom. — Maar waar ik van de Rijkslandbouwschool 
school spreek, mag ik ook vooral U niet vergeten Hooggeachte 
Heeren D” Van Eyk en Léhnis, de beide Inspecteurs van het 
Middelbaar Onderwijs, onder wie ik te Wageningen werk- 
zaam was. Ik dank U voor wat Gij steeds voor mij geweest 
zijt, en blijf mij in Uwe vriendschap aanbevelen. 

Ook aan alle practici, die mij op dezen dag van hunne be- 
langstelling doen blijken, breng ik mijnen hartelijken dank. 

Vooral ook U zie ik hier met blijdschap, waarde broer 
en zwager, die beiden eene lange reis hebt moeten maken om 
mij heden te begroeten. Ik dank U daarvoor; U waarde broer 
P. R. Bos, nog inzonderheid ook yoor wat Gij op wetenschap- 
pelijk gebied tot mijne ontwikkeling hebt bijgedragen, hoezeer 
onze studievakken uitéénloopen. Gij zijt hier echter op dit 
oogenblik voor mij in de eerste plaats de afgevaardigde uit 
het ouderlijke huis. Daar werden de grondslagen gelegd, waar- 
door wij de geschiktheid konden erlangen voor de betrekkingen, 
waarin wij later geplaatst werden. Immers daar werd ons ge- 
leerd, de waarheid lief te hebben : de eerste eisch voor ieder 
wetenschappelijk man; daar werd .ons liefde voor de natuur 


= We 


ingeboezemd, zonder welke geen -vruchtbare natuurstudie~ mo- 
gelijk is; daar werd ons geleerd, altijd het eerst te vragen 
naar wat onze plicht was, véér wij vraagden wat wij wel graag 
zouden willen; en zonder dat plichtgevoel kan niemand aan zijne 
roeping beantwoorden. Daarom aan deze plaats een woord van 
innigen dank aan onze Moeder, eene eerbiedige hulde aan de na- 
gedachtenis van onzen Vader. 

Kindelijk een woord tot U, Mijne Heeren Studenten! 
Het vak dat ik zal doceeren, valt buiten de kring der studién van 
de meesten Uwer;.en voor niemand is het een ver'plicht leervak. 
Ik kan niet verwachten dat ik velen Uwer onder mijne leer- 
lingen zal tellen. Misschien echter dat sommigen onder U, 
in ’t bijzonder die Heeren, welke van de Plant- en Dierkunde 
hun hoofdvak maken, de hun aangeboden gelegenheid willen 
aangrijpen om opzettelijk iets meer van plantenziekien en 
schadelijke dieren te leeren. Zal het zeker wel eene uitzonde- 
ring zijn, als iemand bepaald de phytopathologie als hoofdvak 
wil beoefenen, — voor menigeen zal het toch aangenaam wezen, 
wanneer hij later in eene betrekking als leeraar inde natuurlijke 
historie bij het Middelbaar onderwijs werkzaam of misschien 
ook in eene geheel andere positie op het platteland geplaatst, in 
staat is, dezen of genen, ’t zij landbouwer, tuinder of planten- 
liefhebber, goeden raad te geven betreffende de bestrijding van 
plantenzickten of beschadigingen. Want het is eene schoone 
en dankbare taak, met hetgeen men aan wetenschap bezit, 200- 
veel mogelijk nuttig te zijn voor zijne medemenschen. Niet 
ieder heeft veel talenten. Maar ieder, die met ernst aan zijne 
eigen ontwikkeling heeft gewerkt, kan later ten zegen zijn voor 
anderen. Ik acht het een groot voorrecht, als ik er toe mag 
meewerken, U daartoe beter in staat te stellen. Gaarne zal ik 
met U samenwerken, naar ik hoop, voorloopig tot nut van U en 
van mijzelven en in de verwachting dat onze samenwerking later 
niet zonder vrucht zal zijn Yoor de maatschappij. 

Ik heb gezegd. 


— 153 — 


DE VLEKKENZIEKTE VAN DE BLADEREN DER ORCHIDEEEN. 


Deze vlekkenziekte, die men in Vlaanderen het spotten van de 
bladeren noemt, zal wel aan geen enkelen orchideeénkweeker of 
-liefhebber onbekend zijn. 

Eerst vertoonen zich kleine, bleeke viekken, die nauwelijks één 
of twee millim. breed zijn, en aan de bovenzijde van het blad 
ontstaan : nu eens zijn er slechts enkele, verspreide vlekken 
aanwezig, dan weer zijn zij zeer talrijk en dicht bij elkander 
gelegen. Deze eerste toestand kan zeer gemakkelijk bij een opper- 
vlakkig onderzoek onopgemerkt blijven; langzamerhand echter 
worden de viekken grooter (vier tot acht mill. breed) en bruiner, 
en tevens worden hare randen meer of min onregelmatig. Viekken, 
die dicht naast elkander ontstaan zijn, kunnen ook samenvloeien en 
aldus tot veel grootere viekken zonder bepaalden vorm aanleiding 
geven. De aangetaste plaatsen worden steeds donkerder en ziuken 
als het ware in het weefsel van het blad; zelfs gebeurt het dikw.jls 
dat de vlek door het blad heen dringt en aan de onderzijde voor den 
dag komt in de gedaante van een bruine, ingezonken plaats. 

In de meeste gevallen doet de ziekte geene schade aan de gezond- 
heid van de plant, uitgenomen indien de vlekken al te talrijk op een 
blad voorkomen; maar het uitzicht wordt er door bedorven en de 
waarde verminderd. 

Ieder deel van het blad kanaangetast worden en daar zelfs jonge 
bladen dit verschijnsel vertoonen, zou men wellicht geneigd zijn te 
meenen dat men hier met een besmettelijke ziekte, b. v. met 
woekerzwammen te doen heeft. Voor eenige weken werden ons een 
paar aangetaste orchideeénbladen toegezonden ; het onderzoek, 
waaraan wij ze onderwierpen, deed ons echter vermoeden dat hier 
een andere oorzaak in het spel is; wij waren dan ook gelukkig eenige 
dagen later een artikel (1) aan te treffen, waarin de ziekte grondig 
besproken wordt en waaraan wij het volgende ontleenen. 


(1) The «Spot» Disease of Orchids by GkorGe Masser, in Annals of 
Botany Vol. IX Ne XXXV. Sept. 1895. 


— 154 — 


Na te vergeefs naar woekerzwammen en bacterién gezocht te 
hebben, nam Massze de volgende proeven : 

Er werd een jonge, gezonde plant van HabenariaSusannaeR.Br. 
gekozen, die geen viekkenziekte vertoonde en gek weekt was in een 
broeikas, waar de temperatuur 75° A 80° Fahr. (ongeveer 24° a 
26,5° C.) bedroeg. —- Kleine stukjes ijs werden op de gezonde 
opperhuid aan de bovenzijde der bladen gelegd. Tusschen de stukjes 
ijs werden tusschenruimten gelaten. Daarna werd de plant met den 
pot, waarin zij groeide, gepiaatst onder een glazen klok, waarover 
men gedurende 12 uur koud water liet vloeien, zoodat de tempera- 
tuur onder de klok daalde tot 41° a 45° F. (ongeveer 5° a7 2° C.) 
Vier-en-twintig uur na deze proef kon men reeds op de plaatsen, 
waar ijsdeeltjes gelegen hadden, bleeke vlekjes waarnemen en 
binnen een tijdverloop van vier dagen waren al de ontwikkelings- 
toestanden van de vlekkenziekte zichtbaar. 

Nieuwe proeven werden genomen, juist onder dezelfde voor- 
waarden, maar in plaats van ijsdeeltjes werden waterdruppeltjes op 
de bladen gebracht; de uitslag was dezelfde : overal waar druppeltjes 
vocht hadden gelegen, vertoonden zich weldra de bekende vlekken, 
als men de plant aan een veel lagere temperatuur dan de gewone 
blootstelde. 

Uit talrijke andere proeven bleek nog dat de daling der tem- 
peratuur ten minste 9° F. (5° C) moet bedragen, om, bij aanwezig- 
heid van waterdruppeltjes, de viekkenziekte te doen ontstaan. 
Planten, die bij een hooge temperatuur gegroeid waren, bekwamen 
viekken bij een geringere daling dan planten, die aan een lagere 
temperatuur gewend waren. 

Daarenboven werd bewezen dat nog andere factoren dan deaan- 
wezigheid van waterdruppeltjes.en de verlaging der temperatuur in 
het spel zijn. Het watergehalte van de weefsels van de plant heeft 
eveneens een invloed op het ontstaan der ziekte. Een bol, met het 
daarbi) behoorend blad werd van een moederplant afgesneden en 
drie dagen op een droge plaats gehouden : in dit geval was het niet 
mogelijk door de boven beschreven.methoden vlekken op de bladen 
te doen ontstaan; een andere bol, die zooveel_mogelijk aan den 
eersten gelijk was en aan dezelfde plant was ontleend, werd in 
water geplaatst, en bij dit exemplaar kon men gemakkelijk in vier 
dagen al de ontwikkelingstoestanden van-de vlekkenziekte te voor- 


—— 


= 155 — 


$chijn roepen. Uitslagen van denzelfden aard werden verkregen, 
wanneer men geheele planten bij de proefneming bezigde : die, welke 
rijkelijk water ontvingen en bij een hooge. warmte groeiden, 
«spotten » gemakkelijk; planten welke zich in den toestand van 
rust bevonden, waaraan weinig water werd gegeven en die aan een 
lagere temperatuur blootgesteld waren, bleven gewoonlijk voor de 
viekkenziekte volkomen gespaard. Onder overigens gelijke levens- 
voorwaarden wordt het « spotten » met de grootste zekerheid en 
in den kortsten tijd te voorschijn geroepen, wanneer de lucht van 
de broeikas waarin de proef genomen: wordt, met waterdamp is 
verzadigd. og 

Door proefnemingen werd eveneens bewezen dat het bruin wor- 
‘den van de wijngaardbladen kan veroorzaakt worden door een aan- 
zienlijk neerslag van dauw of door hevigen regen, wanneer deze 
verschijnselen door een snelle daling van de temperatuur worden 
gevolgd. MassEE neemt aan dat de ziekte der tomaatbladen, — 
welke door ABBEY aan eene Slijmzwam, Plasmodiophora tomati, 
‘wordt toegeschreven — eveneens door de bovenvermelde oorzaken 
teweeggebracht wordt. 

MassEE komt dus tot het besluit dat de viekkenziekte der orchi- 
deeén niet door parasieten wordt veroorzaakt, maar teweeggebracht 
wordt door de aanwezigheid van kleine waterdruppeltjes aan de 
“-oppervlakte der bladen, op een oogenblik dat de temperatuur 
bijzonder laag is en de wortels rijkelijk van water zijn voorzien. 
Omstandigheden, die het « spotten » begunstigen en die dus in de 
practijk zooveel mogelijk dienen vermeden te worden zijn: 1° te 
hooge temperatuur van de broeikas waarin de planten groeien; 
‘2° te veel water en te weinig lucht in het bereik der wortels; 
3° besproeien of bespuiten bij dalende, in plaats van bij klimmende 
temperatuur. 


MassEE heeft de zieke bladen ook microscopisch onderzocht : eerst 
ontstaat plasmolyse (d. w. Zz. dat de inhoud (protoplasma) der cellen zich 
samentrekt); daarna verdwijnen de bladgroenkorrels uit de (palissade-) 
cellen, die onder de opperhuid (epidermis) gelegen zijn; daardoor wordt 
het verbleeken van de aangetaste plaats veroorzaakt. In iedere cel ontstaat 
een sterk lichtb ekende, doorzichtige bol, die als olie uitziet; deze bol is in 
den beginne in zijn midden nog korrelig, ten gevolge van de aanwezig— 
heid van de zetmeelkorreltjes, die door de ontbinding der bladgroenkorrels 


2 eo de 


zijn vrij geworden; na drie dagen blijft van die zetmeelkorrels echter 
niets over : zij zijn in den bol opgelost geworden. In die massa ontstaan 
nu blaasjes (vacuolen), zoodat weldra van binnen in de cel als het ware een 
netwerk wordt gevormd, dat grooter wordt naarmate de vacuolen tal- 
rijker worden en eindelijk de geheele cel vult; daarbij wordt looistof 
afgescheiden, en allengs ontstaat de bruine kleur. 

G. STAES. 


KORTE MEDEDEELINGEN. 


Slakken in broeikassen. Tegen slakken in broeikassen 
heeft men in den laatsten tijd met goed gevolg gebruik gemaakt van 
zemelen (gruis): — Men legt hier en daar tusschen de planten hoop- 
jes zemelen, zoo groot als een kleine appel. ’s Nachts kruipen de 
slakken er in en’s morgens vroeg kunnen zij alsdan verzameld en 
gedood worden. 


S. 


Invloed van zout op de boomen. A. Weiss, hoofdho- 
venier der stad Berlijn, heeft over dit onderwerp een reeks waar- 
nemingen gedaan, die als volgt kunnen samengevat worden : 

Om de sneeuw snel te doen smelten, wordt door vele personen 
ruw zout (klipzout) op het voetpad (trottoir) voor de woningen 
gestrooid,ofschoon zulks door de stedelijke verordeningen (te Berlijn) 
verboden is. Men tracht echter een dergelijke handelwijze te ver- 
bergen om de, straf te ontgaan, door het zout met zand te mengen, 
zoodat het niet altijd onmiddellijk opgemerkt wordt. Op de plaatsen 
echter, waar zout in een tamelijk groote hoeveelheid gestrooid was. 
geworden en waar langs de straten boomen stonden, ziju deze 
daardoor gedood geworden. 

In het voorjaar liepen zij, evenals de gezonde boomen, doch iets 
minder krachtig uit; drie of vier weken later stierven zij echter 
plotselings. Bij het onderzoek bleek dat de opperhuid der wortels’ 
volkomen vernietigd was geworden. nee 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SLHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J.RITZEMA BOS eu G. STAKES 


Directeur Praeparator aan de Hoogeschool te Gent 
van het Phytopathologisch Laboratorium Secretaris 
Willie Cummelin Scholten van het Kruidkundig Genootschap 
te Amsterdam | Deodonae 


PWh ERE | RG A NG 
ne —}—]—) 
(MET FIGUREN) 


GENT 
Pot KeiA.N DE Li J. evyU YUSTEKSE 


1896 


= a 


es soa MRMEET Ae 


GENT, DRUKKERUT P. 


“OuATE D 5 eae on AMESTIL ag 


iow SH hh Hi. shaun ioe i : ; iuacarai 
ig fats, - ys page ae Prakint' ‘isd eee 
mucho ASeleaten ie its aan ; WE olla: “Re 
esa Cmte he Rte, iO: Le CRE 


- 
nl re " : Fi aye ag PhS Py eh) ee 
MS . 


gy 


POT oe: 


ca neh ieh ae apamniety 2p 1) eevee ite 


-T. "8 serensat 7 HDG ie ee 
=e pte te * 


aes “yee tee Oe: Geareges vichack 


re yt EN, 3 Ly st ee 


AGai = 
2. oe ; 
; ’ oc 
- - 
Meets) ‘ 
as - ' et - ie 
‘ a A I 
ace Oat Se a ae 


LN EO UD: 


J. Ritzema Bos. — Het omvallen van kiemplanten door de 
werking van Pythium de Baryanum Hissk. . . « 

J. Ritzema Bos. — De Veenmol. Gryllotalpa vulgaris, (met 
1 figuur) . vas Be As 5 ts 

Mej. C. E. Destrée. — De Erysipheeen of Meeldauwzwammen 


(met 1 figuur) peak ua pe AIMS Was. 

G. Staes. — De echte Meeldauw of het Oidium van den wijnstok 
(met 1 figuur) 

Onkruid op boonenakkers . : 

BIBLIOGRAPHIE. J. Ritzema Bos: JupreicH unp Nirscun, Lehr- 
buch der Mitteleuropaischen Forstinsektenkunde . 

H. J. Calkoen. — Verslag van de vergadering der Nederland- 
sche phytopathologische Vereeniging, gehouden op 
Woensdag 25 Maart 1896 e te ee : 

J. Ritzema Bos. — De Amerikaansche Kakkerlak, sanunetae 
in plantenkassen. en een middel ter bestrijding (met 
5 figuren). aon Agee slice SS 

J. Ritzema Bos. — De « Pal injecteur Gonin » en de inspuiting 
van benzine in den bodem als middel tegen schadelijke 
insekten (met 6 figuren). é 

G. Staes. — De bestrijding van den Brand der Graangewassen 
door middel van het « Cerespoeder » 

BIBLIOGRAPHIE J. Ritzema Bos. — De cultuurgewassen van ons 
Vaderland met hunne vrienden en vijanden, afgebeeld 
door S. SCHLITZBERGER en voor Nederland bewerkt door 
Dr A. J. C.SNIJDERS . ; 

J. Ritzema Bos — Het gesloten blijven der rozenknoppen . 

J. Ritzema Bos. — De« worm » in de wormstekige appelen 
en peren, en de middelen om hem te bestrijden (met 16 


figuren) 


10 
17 


22 


or 
w 


— iv — 


G. Staes, — De Krulziekte der perzikbladen en hare bestrijding 
(met/S gure) v5 on eee eer 

Mej, CG. Destrée. — De Hxoasceeén (met 4 figuren) . 

G. Staes. — Het « Branden en Verhamelen » van Tarwe, Gerst 
en Haver , 

G. Staes. — Het Wilgenhaantje 

De Cattleya-Wesp. (naar Sorauer). oe 

G. Staes. — Schadelijke werking van chilisalpeter . 

De Gomziekte van de Steenvruchthoomen Se : 

J. Ritzema Bos. — Spaart de Kikvorschen en Padden het 5 
figuren) Se com 2 Ot 

J. Ritzema Bos. — Ziekte in de Morellenboomen, veroorzaakt 
door Monilia fructigena ae eee oy a0 

J. Ritzema Bos. — Lijmband en insektenval te gelijk 

G. Staes. — Misvormde Hophellen peri ae et 

J. Ritzema Bos. — Hen bladziekte van den Moerbeiboom 

G. Staes. — Het roest der graangewassen (met 1] figuren) . 

G. Staes. — Paardestaarten en aardappelziekte . 


BRRATUM 


Op bl. 82 van de 4° aflevering moet tig. Ll omgekeerd worden. 


74 
81 


Phytopathelogiseh Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 


EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


D: J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


2e JAARGANG — 1] AFLEVERING. 29 FEBRUARI 1896. 


Het omvallen van kiemplanten 
door de werking van 


Pythium de Baryanum Hesse. 


Op 6 April ontving ik uit Lisse eenige stervende 
Aster- en Reseda- kiemplantjes met bijgaand schrijven : 
«Ik zend u hierbij eenige plantjes, welke gekweekt werden 
in mijne kweekerij, onder glas in een kastje. Met dit, 
« onder glas » bedoel ik een zoogenaamd rabat in het 
kastje, gedekt door ruiten en van onderen door machine 
verwarmd. Nu trok het meermalen mijne aandacht dat er 
zich een verschijnsel voordeed als dat, hetwelk ik heden 
constateerde. Ik zag namelijk bij potten met gezaaid goed 
dat van de opgekomen planten er circa 1/3 omvielen, 
knikken eigenlijk, en vervolgens wegteerden. Gegoten is 
er niet onder dat glas, dus het kan niet zijn dat het water 
de plantjes brak. Nu zag ik heden weder dat zij beginnen 
om te vallen, en vreesde ik dat wellicht spoedig al de 
jonge plantjes zullen volgen, want reeds vroeger zag ik 
dat als het eenmaal begint, men dagelijks meer slacht- 
offers ziet vallen. De bodem van het rabat is zaagsel, waar 
de potten in staan; dit kan toch niet ziekte meebren- 
gen? » — Op mijne vraag, welke kiemplanten het waren, 
die werden aangetast, kreeg ik ten antwoord « De gezon- 
den plantjes waren van Asters en Reséda, als ik mij wel 
herinner ; want er was op dat oogenblik divers kiemgoed 
aanwezig. » Het bleek uit verdere mededeelingen, dat 
kiemplanten van allerlei soort aangetast werden. — 


eo RH: 
2 


Ik bevond dat de zieke kiemplanten waren aangetast 
door een zwam uit de familie der Peronosporaceeén, en 
wel door Pythiumde Baryanum, waarvan de zwamdraden 
zoowel tusschen de cellen als in de cellen van de stengels 
en bladeren der kiemplanten voortgroeien. Men heeft 
deze zwamsoort aangetroffen in de kiemplanten o. a. van 
verschillende kruisbloemigen, van klaver, spurrie, kom- 
kommers, bieten, Amaranthus, mais, gerst, ook in de 
zoogenaamde voorkiem (het prothallium) van varens en 
wolfsklauwen (Lycopodium). De zwamdraden (die het 
zoogenoemde mycelium vormen) groeien door de opper: 
huid der zieke planten heen; en zoo komen er alras 
verscheiden tegen de opperhuidscellen der naastbijstaande 
planten aan te liggen. Zoo’n zwamdraad vormt eene 
uitgroeiing, welke zich in de opperhuidscel inboort en 
tusschen de cellen van het bastparenchyn of door deze 
heen verder groeit, ja zelfS in alle organen en alle weefsels 
der kiemplanten zich verbreiden kan, met uitzondering 
alleen van de houtelementen. 

Toch komt het mycelium verreweg het meest voor in 
het parenchym van het stengellid, dat onder de zaadlob- 
ben gezeten is en met den wortel samenhangt. 

In het inwendige van dit weefsel, somwijlen ook in 
dat der zaadlobben, worden verschillende sporen (coni- 
dién en odsporen) gevormd, die bij het vergaan van de 
weefsels der woekerplant cop de bodemoppervlakte gera- 
ken, waarbij zij onder gunstige omstandigheden tot 
kieming kunnen komen. 

De kiemplanten sterven korten tijd nadat zij aange- 
tast zijn ; dit komt doordat de zwam, die in hare weefsels 
woekert, de cellen waarmée zij in aanraking komt, geheel 
uitzuigt en slechts de celwanden overlaat. Eerst wordt het 
aangetaste deel geelwit, daar de daarin aanwezige cellen 
hare bladgroenkorrels verliezen, en daarna schrompelen 
deze cellen inéén, terwijl langzamerhand haar geheele 
inhoud verloren gaat. 

Ik wil hier thans niet de geheele levensgeschiedenis 
van Pythium de Baryanum uitvoerig bespreken ; ik wil 
nog slechts wijzen op enkele middelen ter voorkoming en 
bestrijding. Daar het zwamweefsel uit de aangetaste planten 


op de gezonde overgaat, zoo ligt het voor de hand, dat deze 
overgang des te gemakkelijker kan plaatsgrijpen, naar- 
mate de kiemplanten dichter bijéénstaan. Waar de 
gegevens zoodanig zijn, dat de zwam zich op de kiemplan- 
ten goed kan ontwikkelen, is het dus gewenscht dat men 
vooral niet te dicht zaait. De ziekte verbreidt zich dan niet 
zoo snel en kan gemakkelijk in haren voortgang worden 
gestuit door het uittrekken der zieke exemplaren, liefst 
met diegenen, die daar onmiddelijk om heen staan. Dit 
laatste is noodig om alle eventuéel aangetaste exemplaren, 
ook wanneer men het hun nog niet kan aanzien, te verwij- 
deren. Een ruime stand der kiemplanten, waardoor deze 
genoeg licht en lucht kunnen krijgen, geeft bovendien 
aanleiding dat deze kiemplanten, zich sneller ontwik- 
kelen en steviger worden, waardoor zij den parasiet meer 
weerstand bieden. — Pythium de Baryanum komt niet 
slechts op kiemplanten in bakken voor, maar ook bij die op 
den vrijen grond. De hooge temperatuur en vochtigheids- 
toestand van de lucht in de bakken maakt echter deze 
bijzonder geschikt voor de ontwikkeling van den parasiet. 
Het is daarom raadzaam, te zorgen dat de temperatuur in 
de bakken met kiemplanten niet al te hoog rijze en dat er 
gedurig en goed gelucht worde. Overigens zijn aan eene 
rechtstreeksche bestrijding van de bovengenoemde zwam 
vele bezwaren verbonden ; vooral omdat zij niet slechts in 
zeer onderscheiden plantensoorten leeft, maar ook als 
saprophyt kan optreden (d.i. zich met doode organische 
stof voeden). Het feit dat Pylhium de Baryanum in kiem- 
planten van zoo uiteenloopende familién kan leven, 
maakt het waarschijnlijk, dat deze zwam ook de kiemplan- 
ten van vele soorten kan aantasten, van welke het nog 
niet bekend is dat zij voor haren aanval vatbaar zijn. Daar 
zij op allerlei planten parasiteert en bovendien nog sapro- 
phytisch leeft, kan men gerust aannemen, dat zij bijkans 
overal aanwezig is, en tot sterke ontwikkeling kort, 
zoodra de gegevens daartoe voorhanden zijn. Boven deelde 
ik mee, dat waar Pythium de Baryanum kiemplanten heeft 
gedood, in de bovenste lagen van den bodem of aan zijne 
oppervlakte zich sporen bevinden : reden waarom aan te 
raden is, zoo mogelijk geen zaad uit te zaaien op zulke 


Sha th 


besmette terreinen, maar deze te gebruiken voor uit te 
planten gewassen; waar het uitzaaien moeilijk te voorko- 
men is, zaaie men in geen geval die soorten van planten uit, 
waarvan bekend is, dat zij gemakkelijk door Pythium de 
Baryanum worden aangetast. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 10 Januari 1896. 


De veenmol 
(Gryllotalpa vulgaris.) 


Daar ik in de laatste jaren uit verschillende streken 
van Zuid-Holland, Noord-Brabant, Zeeland, Gelderland en 
Overijsel vragen om inlichtingen aangaande de _ bestrij- 
ding van de veenmollen kreeg, acht ik het nuttig hier mee 
te deelen wat mij de heer P. F. L. Waldeck te Loosduinen 
dienaangaande vertelde. — ’t Is bekend dat men de 


veenmollen het best bestrijdt door de nesten uit den grond 
te nemen, mits dit geschiedt in den tijd, dat de eieren 
reeds gelegd, maar de jongen nog pas zeer klein zijn. Later 
maken deze jongen kleine uitstapjes. hoewel zij eerst 
na de tweede vervelling het nest voorgoed verlaten. Het 
best geschiedt het uithalen der nesten in Juni; het moet 
echter zoo noodig, ook nog later in den tijd worden voort- 
cezet. Waar het nest gelegen is, merkt men het best aan 
de planten, welke boven deze plek altijd geel worden. In 
’t midden van zoo’n gele plek ligt het nest; men voele 
vooraf met den vinger, waar het eigenlijk gelegen is, 
opdat men het onbeschadigd kunne uitnemen of uitgra- 
ven. De moeielijkheid kan nu dadarin liggen, dat men 
niet altijd zoo dadelijk de plek vindt waar het is; terwijl 
de jacht op veenmollennesten des te gemakkelijker wordt, 
naarmate de nesten uit een terrein meer op eene bepaalde 


ee Ba: 
plaats geconcenteerd zijn. Volgens den Heer Waldeck nu 
maakt men in ’t Westland in dezen gebruik van de 
voorliefde der veenmollen voor jonge wortelen. Waar 
vele veenmollen voorkomen, zaait men dus op enkele 
plaatsen wortelen. De dieren nu trekken daarheen om er 
hunne nesten aan te leggen; overal waar een nest in 
den grond zit, worden de wortelen door den veenmol 
afgesneden en het loof wordt slap. Heeft men het nest er 
uitgenomen, dan plakt men de aldus ontstane holte met 
de hand vlak; slechts enkele minuten behoeft men dan 
te wachten op den ouden veenmol, die zijn nest opzoekende, 
in de holte stort, zoodat men hem met de hand gemak- 
kelijk kan vangen. 


J. RITZEMA BOS. 


Amsterdam, 14 Januari 1896. 


DE ERYSIPHEEEN OF MEELDAUWZWAMMEN. 


De Erysipheeén behooren tot de meest verspreide 
woekerzwammen. In tegenstelling met vele andere zwam- 
men, die slechts een enkele plantensoort of weinige 
geslachten van eene familie aantasten, kunnen de meeste 
Erysipheeén op een aantal zeer verschillende gewassen 
leven, zooals blijkt uit de kleine tabel, die wij verder 
mededeelen. — Het spreekt van zelf dat, wanneer een 
woekerzwam op een aantal gewassen kan leven, zij zich 
veel sneller zal verspreiden en het getal der aangetaste 
planten zal toenemen, dan in het tegenovergestelde geval; 
daaruit vioeit ook voort dat de woekerzwammen uit deze 
croep zeer schadelijk kunnen worden. 

Bij de Erysipheeén bestaat het mycelium uit fijne, 
witte of bruinachtige draadjes, die door tusschenschotten 
in cellen zijn verdeeld en zich aanvankelijk tot enkele 
plekken der aangetaste planten beperken ; de mycelium- 
draden vertakken zich rijkelijk en spreiden zich weldra 
spinnewebachtig uit, waardoor het geheele gewas het 
vuile, bestoven aanzien verkrijgt, dat de aanwezigheid der 
meeldauwzwammen zoo gemakkelijk laat erkennen. Hier 
en daar worden door dit mycelium korte buisjes — 


ey See 


haustoria of zuigdraden — uitgezonden, die in de cellen 
van de opperhuid der voedster- of waardplant dringen. 
Deze zuigdraden dienen ter aanhechting, maar voorname- 
lijk tot opname van de voedingstoffen, die voor de verdere 
ontwikkeling der zwam noodig zijn. Nadat het mycelium 
gedurende eenigen tijd op die wijze is blijven voortgroeien, 
ontstaan er aan dit door horizontale vertakkingen ge- 
vormde netwerk, vertikale takjes, die aan hun _ top 
ketenen van kleine, langwerpige cellen vormen. Deze 
cellen zijn de ongeslachtelijke sporen of conidién, en deze 
kunnen onder gunstige omstandigheden onmiddellijk 
kiemen. — Doordat zij meestal in grooten getale worden 
voortgebracht en spoedig afvallen, waarna weer nieuwe 
in haar plaats treden, leveren de conidién een zeer te 
vreezen verspreidingsmiddel voor den meeldauw, te meer 
omdat zij wegens hare uiterst geringe afmetingen en 
gering gewicht zeer gemakkelijk door den wind tot op 
groote afstanden kunnen medegevoerd en uitgezaaid 
worden. 

Deze eerste voortplantingsvorm (de conidiénketens) 
der Erysipheeén vertoont zoo weinig verscheidenheid bij 
alle tot deze familie behoorende geslachten, dat men er 
den afzonderlijken geslachtsnaam Ofdium heeft aan 
gegeven, in al die gevallen waar de tweede vermenigvul- 
digingsvorm van de zwam onbekend is. Zoo is b. v. de 
Meeldauw van den wijnstok, die zooveel schade aanricht 
en onder den naam van Oidium bekend staat, niets anders 
dan de conidiale vorm van een Erysiphe-soort, waarvan 
de volmaakte ontwikkelingsvorm tot hiertoe in Europa 
niet met zekerherd is waargenomen. 

In het begin ontstaan uitsluitend conidiénketens, 
en de conidién geven bij hare kieming het aanzijn aan 
een nieuw mycelium en nieuwe conidiénketens. Eerst 
later ontstaat de tweede of geslachtelijke voortplantings- 
vorm en wel op de volgende wijze: Ter plaatse waar twee 
myceliumdraden elkaar kruisen, spruit aan elk dier 
draden een zijdelings, naar boven gericht takje (fig. I), 
dat na eenigen tijd door een tusschenschot van den hoofd- 
draad wordt afgescheiden. Een van deze twee takjes zwelt 
weldra op tot een langwerpige, somtijds peervormige cel, 


a 


die beschouwd moet worden als een vrouwelijk orgaan en 
den naam draagt van ascogoon, carpogoon of ercel. — Het 
andere takje, dat als een mannelijk orgaan aangezien en 
antheridium of pollinodium genoemd wordt, is langer en 
veel dunner dan het eerste en sluit zich er nauw tegen aan. 
Zijn boveneinde buigt zich over den top van het ascogoon, 
zoodat dit er door bedekt wordt. (fig. II). Tusschen de 
beide cellen grijpt een vereeniging plaats en de inhoud 
van het antheridium gaat in de eicel over en wordt er 
mede vermengd: het is hetgeen men de bevruchting van 
de eicel noemt. 


Nadat de samenwerking van beide organen heeft 
plaats gegrepen, ontspruiten een aantal takjes onder aan 
het ascogoon ; zij verlengen zich, en vertakken zich ook 
zijdelings, tot dat eindelijk een ineengeweven netwerk 
ontstaat, dat om het ascogoon een aan alle zijden gesloten 
hulsel vormt (fig. IV) en zoodoende de sporevrucht (peri- 
thecium) samenstelt. De kleur van de perithecién gaat van 
lichtgeel tot donkerbruin over. 

Wegens hunne geringe afmetingen zijn de perithecién 
der Erysipheeén met het bloote oog niet goed waar te 
nemen en vertoonen zich als kleine donkergekleurde stip- 
jes, die tusschen de myceliumdraden zijn verspreid. Onder 
het vergrootylas vertoonen zij een eenigszins afgeplatten 
of kogelronden vorm; in rijpen toestand valt de wand 
dezer sporevruchten uiteen of gaat tot ontbinding over, 
terwijl bij de meeste andere zwammen, die dusdanige 
vruchten voortbrengen, de inhoud door eene vooraf 
gevormde opening ontlast wordt. 

Maar die wand draagt gewoonlijk aanhangsels (fig. V. 
d, d.) die zich meestal voordoen als enkelvoudige 
priemvormige draden, maar wier uiteinde bij de meeste 
geslachten sierlijk vertakt, gevorkt of omgebogen is 
(fig. VI. a. b. c. d.) Deze aanhangsels zijn min of meer 
stevig verbonden met de oppervlakte der waardplant en 
zijn in sommige gevallen kleurloos, in andere bruin getint. 

Terwijl de wand van het perithecium ontstond, heeft 
ook het ascogoon wijzigingen ondergaan; het heeft 
aanleiding gegeven tot één of meer sporeblazen of ascz, 


eet gee 


die ieder gewoonlijk 8 sporen bevatten. Het. getal spore- 
blazen in de perithecién verschilt naar gelang van de 
geslachten. 


ERYSIPHEEEN OF MEELDAUWZWAMMEN. 


I. a. a. Myceliumdraden ; — b. Conidiénketen. 

II. a. Aseogoon ; — b. Pollinodium ; — c. ec. c. Myceliumdraden. 

III. Ascogoon met de daaruit spruitende takjes ; — p. overblijfsel van het pollinodium. 
IV. a, Ascogoon, omringd door het hulsel gevormd uit de samengegroeide vertakte 


draadjes. 

V. Rijp perithecium, waaruit een ascus te voorschijn treedt; -- a. peritheeum; — 
b. ascus ; — ¢. ascosporen ; — d. d, aanhangsels van het perithecium. 

VI. a. Aanhangsels van het geslacht Podosphaera ; — b. van Microsphaera ; — c. van 


Phyllactinia ; —d, van Uncinula. 


Het gewoonlijk zeer groot aantal perithecién, die 
zich ontwikkelen op eene door meeldauw aangetaste plant 
is oorzaak dat deze de witte kleur en het meelig aanzien 
verliest, die het gevolg zijn van den conidialen vorm van 
de zwam en de vuilbruine tint, die er voor in de plaats 
treedt, maakt het gemakkelijk reeds bij een oppervilakkige 
beschouwing der plant uit te maken. of de zwam al dan 
niet zijn volkomen toestand heeft bereikt. Vele oorzaken 
kunnen die ontwikkeling belemmeren en tot de voor- 


hE) (he oe 


naamste behooren het niet vinden eener geschikte 
waardplant en het ontbreken der noodige voedingsstoffen 
— dit laatste in de meeste gevallen slechts een gevolg 
van het eerste — of een te lage temperatuur, enz.. 

De dikke wand der perithecién dient tot bescherming 
der sporen, die eerst een tijdperk van rust hebben door te 
brengen, waarna de vruchtjes scheuren en uiteenvallen en 
de sporen kunnen ontsnappen. — Komen zij dan het 
volgend jaar in aanraking met een geschikt jong plantje, 
zoo kiemen zij en brengen gewoonlijk gedurende verschil- 
lende generatién slechts conidién voort, terwijl eerst later 
(en zelfs zooals hierboven gezegd wordt, in vele gevallen in 
't geheel niet) de perithecién met de ascosporen gevormd 
worden. 

De Erysipheeén zijn vooral schadelijk omdat zij door 
middel van de zuigorganen de waardplant van haar voed- 
sel berooven en de aangetaste cellen dooden, en omdat Zij 
de huidmondjes verstoppen en de groene deelen van licht 
berooven. Daar zij op vele planten voorkomen en zich 
meestal niet tot enkele organen daarvan beperken, maar 
zich op alle verspreiden, wordt de schade, die zij aan 
landbouwer en tuinman veroorzaken, wel eens aanzienlijk. 

Tot de schadelijkste inheemsche soorten behooren de 
volgende : 

Erysiphe. Het geslacht Hrysiphe is gekenmerkt door 
zijne sporevruchten, die 4-20 sporeblazen (elk met 2-8 
Sporen) bevatten en de onvertakte, op myceliumdraden 
gelijkende aanhangsels der sporevrucht. Ev ysiphe 
lamprocarpa komt voor op de schorseneer (Scorzonera 
hispanica), op Borragineeén, Verbascum, Plantago, enz. : 
Erysiphe graminis op graangewassen en grassen ; Erysi- 
phe communis op de ridderspoor (Delphinium), op de akelei 
(Aquzlegza), op Clematis en op Piswm-soorten, o. a. op de 
erwt (Pisum sativum); Erysiphe Martii eveneens op de 
erwt en op een groot aantal andere Papilionaceeén, op 
Cructferen, Galium, Hypericum, Urtica, enz. 

Sphaerotheca verschilt van Hrysiphe omdat ieder 
perithecium slechts ééne sporeblaas (ascus) voortbrengt. 
Sphaerotheca pannosa, die aan perziken en voornamelijk 
aan de jonge rozeplantjes schade toebrengt ; — Sphaero- 


SO 


theca Castagnez, de meeldauw van de komkommers 
(Cucumis sativus), van de hop (umes Lupulus) en een 
aantal andere planten. 

Microsphaera. heeft Sears met verscheidene 
sporeblazen, en aanhangsels die vorksgewijze zijn vertakt 
(fig. VI, d). Microsphaera Grossulariae \eeft op de Kruis- 
of Stekelbes (Rzbes. Grossularia). 

; Podosphaera heeft perithecién met slechts eene 
sporeblaas en gelijkt overigens op het voorgaande 
geslacht. De meeste soorten woekeren op boomen en hees- 
ters ; bv. Podosphaera tridactyla op Prunus-soorten ; 
P. Oxyacanthae op meidoornsoorten (Crataegus) en 
P. Schlechtendali op de bladeren van verschillende wilgen. 

Eindelijk Otdiwm Tuckeri, de meeldauw van den 
wijnstok. (}) 

Den Haag. Me}. CG. E. Destrée. 


DE ECHTE MEELDAUW OF HET OIDIUM VAN DEN 
WIJNSTOK. 


Onder de Erysipheeén (ze het voorgaande artikel) is 
niet eene soort zoo gevaarlijk en zoo schadelijk geworden 
als de Meeldauw of het Oidium van den wijnstok : Oidium 
Tuckert BERK. 

Deze ziekte schijnt volstrekt niet nieuw te zijn; sommige 
geleerden beweren zelfs, dat de Romeinen haar reeds 
kenden ; maar het is eerst sedert 1845 dat het Oidium de 
aandacht op zich heeft getrokken. — In dat jaar trof een 
tuinman, TucKER genaamd, deze meeldauwsoort aan in 
broeikassen te Margate in Engeland, waar -zij groote 
verliezen veroorzaakte. Van dat jaar af heeft de ziekte 
zich naar elders met een buitengewone snelheid verspreid 
en haar kwaadaardig karakter is haar ook bijgebleven : in 
1847 werd zij gevonden in broeikassen in de onmiddellijke 
omgeving van Parijs, in 1848 te Versailles eveneens in 
broeikassen maar ook in de open lucht; in 1849, werd de 


(1j} Zie daarover het volgend artikel, waarin ook de middelen 
besproken worden, die tegen de Erysipheeén kunnen aangewend worden. 


ee 


wijnstok in Belgié en in de Noordelijke departementen 
van Frankrijk aangetast. In 1851 waren al de wijnver- 
bouwende streken: Frankrijk, Zwitserland, Duitschland, 
Oostenrijk, Spanje en vooral italié, Syrié, Klein-Azié en 
Algerié er mede besmet. —- Tot dan toe echter had de 
verspreiding en de verschijning der ziekte op een zeer 
grillige wijze plaats gehad, maar van 1852 dagteekenen 
de ernstige en algemeene verliezen. Voor Frankrijk b. v. 
‘werden deze in een tijdverloop van 4 4 5 jaar op niet 
minder dan 200,000,000 frank geschat en een aantal 
eigenaars van wijngaarden deden zelfs hunne wijnstokken 
uitrooien en graangewassen in de plaats zaaien. — In 
Belgié komt het Oidium ieder jaar met meer of minder 
-hevigheid voor zoowel op de wijnstokken, die onder elas 
als op die, welke in de open lucht gekweekt worden. 

Gelukkiglijk is men erin geslaagd deze terecht gevreesde 
ziekte met goed gevolg te bekampen. 


<2 SES te 


De eerste verschijnselen van den meeldauw, worden 
azelden voor, gewoonlijk pas na den bloei van den wijnstok 
waargenomen : het zijn de jonge bladen, die meestal het 
eerst de kenschetsende, witte, spinnewebachtige vlekken 
dragen; deze nemen spoedig in omvang toe en weldra 
komen zij ook op de twijgen en de oudere bladeren te 
yoorschijn. In het begin is alleen de bladonderzijde 
aangetast, doch later ook de bovenzijde. 

Bij een microscopisch onder- 
zoek ziet men de dunne myce- 
liumdraden aan de bladopper- 
vlakte kruipen en hier en daar 
zuigdraden in de opperhuids- 
cellen drijven, terwijl ook 
rechtopstaande draden met 
conidiénketens uit dit myce- 

Oidium Tuekeri. Myealim, waaruit lium oprijzen (Zie het figaur). 
Peet bare: Gredep: wet conidion ean | .-— Die conidiénofsporeawvallen 
spoedig af en worden door den 

wind op andere bladeren en twijgen en ook op de jonge 
druiven zebracht ; zij kiemen weldra indien de omstandig- 


a 2 |e 


heden eenigszins gunstig zijn, en reeds na enkele dagen 
is het mycelium dat eruit voortspruit zoover ontwikkeld, 
dat het reeds nieuwe vruchtbare draden met volledige 
conidiénketens draagt. 

De opperhuid der aangetaste twijgen vertoont zwart- 
achtige indrukken, op de plaatsen waar de zwam woekert ; 
hebben de twijgen erg van den meeldauw te lijden, dan 
blijven zij verkrompen en het hout wordt onvolkomen rijp; 
in de meeste gevallen echter is de schade aan de twijgen 
van weinig belang. De aangetaste bladeren vertoonen 
meestal bleekgroene tot gele of bruinachtige vlekken ; het 
microscopisch onderzoek leert dat die viekken ontstaan, 
daar waar een zuigdraad in eene cel van de opperhuid 
binnendringt en dat, van die cel uit, de verkleuring zich 
geleidelijk over de nabijgelegen cellen uitbreidt. De 
zuigdraden onttrekken het voedsel aan de bladeren, het 
mycelium berooft hen van het noodige licht ; zoodat de 
bladeren weldra uitgeput zijn, eenigszins verschrompelen 
en sterven. Het ligt voor de hand dat dit zeer nadeelige 
gevolgen heeft voor de voeding van den wijnstok en 
vooral van de druiven. — Slechts zelden worden de 
bloemen aangetast, maar in zulk geval gaan zij ten gronde 
en er vormen zich dus geen vruchten. — De meeldauw is 
echter verreweg het schadelijkst, wanneer hij op de 
druiven zelf verschijnt: de bes groeit inwendig voort, 
terwijl! de opperhuid geheel of gedeeltelijk verkleurt en 
afsterft en zich dus niet verder kan uitzetten ; de druif 
barst open, verdroogt en valt af; indien de ziekte later 
verschijnt, wanneer de vrucht haren rijpen toestand 
nadert, gaan de bessen tot verrotting over. 


Niet alle variéteiten van den wijnstok worden op gelijke 
wijze aangetast. Sommige onder haar weerstaan zeer goed 
aan het Oidium terwijl andere, en wel voornamelijk de 
soorten, die in Belgie veel gekweekt worden: Muscat, 
Chasselas en Frankenthal, tot de meest aangetaste 
behooren. . 

Wij laten hier de lijst volgen van een aantal goede 
variéteiten, zooals die door P. VIALA is opgemaakt gewor- 
den. — Wellicht vinden onze tuinlieden daarin cnder de 


weinig of zeer weinig aangetaste rassen, zulke soorten, 
waarvan de cultuur ten onzent zou kunnen aanbevolen 
worden. — Men vergete immers niet dat de beste wijze 
om de schade, die een plantenziekte kan veroorzaken, te 
voorkomen bestaat in het vormen en kweeken van varié- 
teiten, die van de ziekte in kwestie weinig of niet te lijden 
hebben : 

Zeer sterk aangetaste winstokken : Muscat, Chasselas, 
Frankenthal, Malvoisie, Teinturier, Folle-blanche, Clai- 
rette, Piquepoule, Gamays, Cabernet, Cabernet-Sauvignon, 
Brunfourca, Syrah, Roussane, Riessling, Carignane, zwarte 
Pascal, vroege Panse, witte Ugni, Terret, illade, Cinsaut. 

Weintg aangetaste wijnstokken : Aramon, Sauvignon, 
Marsanne, Colombaud, Grenache, Espar, Morrastel, Petit- 
Bouschet, Pinot, Merlot. 

Zeer weinig aangetaste winstokken : Cot, Calitor, 
Catawba, Isabelle, York-Madeira en de meeste andere 
Amerikaansche wijnstokken. 


Tot de ontwikkeling van het Oidium worden twee 
voorwaarden vereischt : nl. vochtigheid en warmte. Het 
is echter de warmte, die daarbij de hoofdrol speelt. Vol- 
gens Marks is de groei van het Oidium reeds mogelijk bij 
een temperatuur van 11 4 12°; hij blijft stil bij ongeveer 
38°; bij 45° sterft de zwam ; de gunstigste temperatuur 
voor hare ontwikkeling ligt tusschen 25 a 30°; in broei- 
kassen, en ook langs de muren waaraan de wijngaard ten 
onzent gewoonlijk in de open lucht wordt gekweekt, 
wordt die gunstige temperatuur bij warme zomers gemak- 
kelijk bereikt. 

Sporevruchten of perithecién (1) van Otdiwm Tuckert 
zijn tot hiertoe niet met zekerheid gekend. Wel hebben 
sommige geleerden het vermoeden uitgesproken dat 
Oidium Tuckeri den conidialen vorm zou zijn van Unct- 
nula spiralis BERK. en CurT., die in Amerika op den 
wijnstok voorkomt (doch aldaar weinig schade aanricht) 
en waarvan de sporevruchten bekend zijn; maar in ieder 
geval is zulks nog niet onwederlegbaar bewezen ; daaren- 


(1) Zie voor de beteekenis van dit woord het voorgaand artikel. 


ih phe 


boven zijn zelfs de perithecién van Uncinula spiralis in 
Europa niet met zekerheid waargenomen geworden. 
Slechts een paar malen hee‘t men ze in Zuid-Frankrijk 
meenen aan te treffen. 

Omtrent de wijze waarop de ziekte van het eene jaar tot 
het andere overblijft, kan men alleen gissingen maken. 
Misschien komen de sporevruchten van Oidium Tuckert 
op andere gewassen voor dan den wijnstok, zonder dat wij 
zulks vermoeden ; veel waarschijnlijker is het echter dat 
stukken mycelium of ook conidién in de reten der schors 
en op afgevallen bladeren en ranken overwinteren, en 
het volgend jaar, indien de omstandigheden gunstig zijn, 
vandaar uit de ziekte verspreiden. 

Derhalve kan het niet genoeg aangeraden worden de 
afgevallen bladeren, twijgen, enz. te verzamelen en de 
schors die ’s winters van den stam loslaat, weg te nemen, 
en alles te verbranden, ten einde de besmetting in het 
volgend jaar te voorkomen. 


Men kan het Oidium ook rechtstreeks bestrijden : toen 
deze ziekte begon erge verwoestingen aan te. richten 
werden natuurlijk allerlei middelen daartegen beproefd. 
Het is echter de zwavel in drogen en poedervormigen 
toestand, die tot hiertoe de beste uitslagen heeft gegeven 
en die derhalve algemeen in gebruik is gekomen. 

Niet alleen wordt het Oidium door de zwavel gedood 
of voorkomen, tnaar de groei van den wijnstok zelf schijnt 
erdoor begunstigd te worden : de bladeren worden groener 
en blijven langer op de plant vast ; het rijp worden der 
druiven wordt door het gebruik van zwavel een achttal 
dagen vervroegd, terwijl daarenboven de bloemen min 
onderhevig zijn aan verdrogen en afvallen. 

In de landen, waar de wijnstok op zeer groote schaal 
wordt gekweekt, wordt de zwavel gebruikt onder den 
vorm van zwavelbloem, zwavelpoeder of neergeslagen 
zwavel (1); dit laatste product moet zooveel mogelijk 


(1) Zwavelbloem wordt verkregen door het vervluchtigen van zwavel 
en het verdichten der ontstane dampen; swavelpoeder door het 
fijnwrijven van zwavel; neergeslagen swavrel is eea bijproduct van de 
lichtgasbereiding. 


ee a = 


bevrijd worden van cyaanverbindingen, die anders de 
bladeren zouden kunnen « verbranden >. 

In hare werking verschillen deze drie stoffen zeer 
weinig van elkander; ook de prijs is voor alle drie 
nagenoeg dezelfde, vooral als men rekening houdt met 
het feit, dat men ten onzent nooit groote hoereeJheden (1) 
zwavel noodig heeft; men kan dus van deze drie stoffen 
die gebruiken, welke in de streek waar men zich bevindt 
het gemakkelijkst en het goedkoopst te verkrijgen is. 

De zwavel, onder welken vorm ook, wordt op de wijn- 
gaardplant gebracht door middel van een blaasbalg, (2) 
— yan een schildersborstel, die men eerst in de zwavel 
doopt en dan voorzichtig en zachtjes over de plant 
uitschudt ; — ofwel van een zwavelkwast of van gelijk 
welk ander toestel, dat toelaat de zwavel onder den 
vorm van een lichte wolk over den ganschen wijnstok te 
verspreiden. 

Om die bewerking te verrichten is kalm en droog 
weder te verkiezen ; men late eerst den dauw opdrogen, 
maar wachte verder de grootste hitte van den dag niet af, 
omdat men anders zou kunnen gevaar loopen de bladeren 
te « verbranden =. In de open lucht is zulks in ons land 
slechts zelden te vreezen. 

Het is volstrekt niet noodig te wachten tot het Oidium 
reeds verschenen is om een bestuiving met zwavel te 
doen ; integendeel, het is veel beter de ziekte te voor- 
komen, dan ze later te moeten bestrijden. Het verdient 
derhalve aanbeveling een eerste bestuiving te doen pas 
voor of tijdens den bloei van den wijnstok ; is de zomer 
droog, dan zal het waarschijnlijk niet meer noodig zijn 


(1) In Frankrijk schrijft men voor drie bestuivingen 1535-150, dus 
dus te samen 100 kilogram zwavel per hectare voor. 

(2) Blaasbalgen, die uitwendig een metalen doos dragen, waarin de 
zwavel is bevat, zijn het best tot het bestuiven geschikt ; gebruikt men 
echter een anderen blaasbalg, die zoo ingericht is, dat de lederen 
gedeelten ervan met de zwavel in aanraking komen, dan moet men, na 
iedere behandeling, den blaasbalg met de meeste zorg reinigen, want 
de zwavel, wanneer zij aan de lucht blootgesteld blijft, geeft lang- 
zamerhand aanleiding tot zwavelzuur (vitriool), die de organische stoffen 
(b. v. leder) vernietigt en op die wijze ook de blaasbalgen na eenigen 
tijd buiten gebruik stelt. 


ibe | apna 


die bewerking in den loop van hetzelfde jaar een tweede 
maal uit te voeren; is het weder integendeel tamelijk 
vochtig, dan is het raadzaam iedere maand het bestuiven 
met zwavel te herhalen tot op het tijdstip dat de druiven 
beginnen rijp te worden. Overigens die bewerking is niet 
zeer kostbaar en is gemakkelijk uit te voeren. 

Er zijn nog andere middelen beproefd, waarvan de 
meeste echter wel nooit ten onzent in zwang zullen komen, 
omdat de hoeveelheden zwavel die men hier te lande 
noodig heeft, zoo gering zijn. Wij noemen b. v.: 1° fijn 
gemalen zwavelkies; 2° een zwavelhoudende aarde van 
Sicilié en 3° de fijn gestooten overblijfselen van de zwavel- 
bereiding, eveneens uit Sicilié. Deze drie stoffen houden 
gemiddeld 40 4 50 ten honderd zwavel in. 

Wat misschien navolging zou verdienen is de toevoeging 
van kolenpoeder aan de zwavel om de opslorping der 
warmte te vermeerderen en op die wijze de werking van 
de zwavel te bevorderen. 

Er worden ook oplossingen aanbevolen, die door middel 
van een besproeier of sprenkelaar (pulvérisateur) op de 
planten worden gebracht; wij noemen hier alleen de 
beide volgende, waarvan de bereiding zonder moeite 
mogelijk is : 

A. — Eene oplossing van 1 deel zwavelkalium op 100 
deelen water; zelfs een oplossing a 0,5 °, heeft goede 
uitslagen gegeven, terwijl de onkosten zeer gering waren. 

B. — 400 gram zwavellever op 100 liter water. 

Vroeger werd gebruik gemaakt van een mengsel van 
1 kil. kalk, 3 kil. zwavel en 5 liter water, dat een uur 
gekookt en vervolgens tot 100 liter aangelengd werd. Dit 
mengsel is thans door de bovenstaande middelen nagenoeg 
heel en al verdrongen. 

Hetgeen in dit opstel medegedeeld werd omtrent de 
bestrijding van den meeldauw van den wijnstok, is op 
alle meeldauwsoorten (Erysipheeén) toepasselijk. Het 
bestuiven met zwavel heeft b. v. bij de bestrijding van 
Erysiphe graminis (op graangewassen en grassen) en van 
Sphaerotheca pannosa (de Rozenschimmel) uitstekende 
uitslagen gegeven. 


In de laatste jaren is men ook begonnen Bordeaux’sche 
pap (brij) (1) te gebruiken, alsook de koperammoniak- 
oplossing, die op de volgende wijze bereid wordt : 1 kilogr. 
zwavelzuurkoper wordt opgelost in eenige liters warm 
waiter ; de oplossing wordt aangelegd tot 100 liter en dan 
wordt er 1.5 liter ammoniak aan toegevoegd. — Ook deze 
middelen schijnen zeer aanbevelingswaardig te zijn. 


G. STAKES. 


Onkruid op boonenakkers. Prof. BrurmMMer, te Jena, heeft den 
invloed onderzocht van de aanwezigheid van veel onkruid op boonen- 
akkers: Worden de boonen (paardeboonen Faba vulgaris) vroeg gezaaid, 
en wordt het onkruid later niet verwijderd, dan hebben de boonen meer 
te lijden dan wanneer zij laat gezaaid worden: het onkruid is in dit 
laatste gevai reeds opgeschoten eer het zaaien geschiedt en wordt dan 
natuurlijk geheel of gedeeltelijk uitgeroeid, waardoor de verdere 
ontwikkeling eenigszins wordt tegengehouden. — Het onkruid neemt 
nog meer de overhand, wanneer de paardeboonen diep en niet dicht 
genoeg gezaaid zijn. — De bodem zonder onkruid had, op eene diepte 
van 10-15 cm., cene 2-3° hoogere temperatuur en een 1-2,5 °%/ hooger 
watergehalte, dan de grond, die veel onkruid droeg. 

Zorgeloos gehouden boonenakkers « vervuilen » op eene buitengewone 
wijze; de boonen blijven immers zeer lang op de akkers en daardoor 
hebben alle onkruidsoorten den tijd rijpe zaden te dragen. 

Daarom heveelt BRUEMMER aan: niet te vroeg zaaien, ondiep (8-12 cm). 
zaaien, tamelijk dicht zaaien (250 kilogr. per hectare) en zorgvuldig 
eggen als de planten 5-7 cm. hoog zijn. 

(Naar Zeitschr. f. Pflanzenkr.. 1895, bl. 102). 


BIBLIOGRAPHIE. 


JUDEICH UND Nitscue, « Lehrbuch der Mitteleuropdischen Forstinsek- 
tenkunde, Berlin, Paul Parey, 1895. 

In de jaren 1837-1845 verschenen de drie deelen van Ratzeburg’s werk 
« Die Forstinsekten », in de jaren 1866 en 1868 de beide deelen van het 
door denzelfden geleerde geschreven boek « Die Waldverderbniss, oder 


(1) Zie voor de samenstelling van de Bordeaux’sche pap: Tijdschrift — 
over Plantenziekten 1895 Jaarg. 1, bl. 61. 


cea asa 


dauernder Schade, welcher durch Insektenfrass, Schiilen, Schlagen und 
Verbeissen an lebenden Waldbaiumen entsteht ». In het eerste groote 
werk beschreef de verdienstclijke natuuronderzoeker de voor den bosch- 
bouwschadelijke insekten in hunne onderscheiden gedaanteverwisselings- 
toestanden, verder hunne leefwijze en de middelen om ze te bestrijden. 
In het andere hehandelde hij de gevolgen, welke de vreterij van verschil- 
lende insekten, maar ook de beschadigingen, door zoogdieren en vogels 
teweeggebracht, voor de boomen opleveren; dus de abnormale vormingen, 
die er het gevolg van zijn en de verschillende wijzen, waarop de boomen 
zich na eene heschadiging herstellen. De beide werken van Ratzeburg 
zijn van talrijke fraaie gekleurde platen voorzien. De invloed, dien zij 
niet slechts op de beoefening der studie van voor de houtteelt schadelijke 
insekten, maar ook op den geheele boschbouw uitgeoefend hebben, is 
zeldzaam groot geweest. Niet ten onrechte zegt Judeich van hem, dat 
Ratzeburg was de man «auf dessen Schultern alle ohne Ausnahme stehen, 
welche sich heute mit forstlicher Entomologie beschiiftigen » Maar de 
groote verdienste van Ratzeburg lag niet alleen in diens wetenschappelijk 
werk op zich zelf, maar vooral ook dadrin, dat hij door zijne geschriften 
alsmede door mondeling en schriftelijk verkeer met houtvesters in alle 
deelen van Duitschland en met velen in het buitenland, honderden bosch- 
ambtenaren van hoogeren en lageren rang er toe bracht, waarnemingen 
te doen op ’t gebied van de kennis der schadelijke dieren. Men kan dan 
ook naar waarheid getuigen, dat het van Ratzeburgs tijd dateert, dat de 
Duitsche ambtenaren, hoog en laag, althans een inzicht hebben in de 
leefwijze der schadelijke woudinsekten. Aan hem is het zeker in de eerste 
plaats tedanken, dat in Duitschland weldra aan alle boschbouwscholen 
de leer der schadelijke insekten werd onderwezen. 

Daar echter Ratzeburgs bovengenoemde standaardwerken zcer 
omvangrijk en, vooral ook door de vele prachtig uitgevoerde platen, zeer 
duur waren, gaf hij in 184] een kleiner boek uit, dat bestemd was en 
voor den praktischen houtvester en voor den student in den boschbouw. 

Dit boek voorzag blijkbaar in eene bestaande behoefte; want tusschen 
1841 en 1869 verschenen zes drukken: elke druk werd door Ratzeburg 
weer op de hoogte van den tijd gebracht, zoodat iedere nieuwe druk zich 
van de vorige onderscheidde doordat zij weer tal van nieuwe waarne- 
mingen en ervaringen vermeldde. Daaraan was het dan: ook toe te 
schrijven, dat ieder volgende druk weer dikker dan de vorige werd, 
zoodat de zesde ongeveer drie maal den omvang van den eersten druk 
had gekregen. — Nadat Ratzeburg in 1871 overleden was, werd door 
Judeich de zevende druk bewerkt. Maar toen een achtste druk noodig 


— 19 — 


was geworden, oordeelde deze bewerker het gewenscht, het boek geheel 
om te werken. Er waren sedert Ratzeburgs dood zooveel nieuwe waarne- 
mingen en onderzoekingen in allerlei geschriften gepubliceerd, en het 
inzicht in vele zaken op dit gebied had zich zoodanig gewijzigd, dat het 
hem noodig scheen, een geheel nieuw werk te schrijven. De bosch- 
bouwkundige Judeich verbond zich daartoe met Nitsche, professor in de 
dierkunde aan de Forstakademie te Tharand. die de bewerking van het 
boek voor ’t grootste gedeelte op zich nam ; en zoo ontstond. als achtste 
druk van Ratzeburgs « Waldverderber » het « Lehrbuch der mitteleuro- 
pdischen Fortinsektenkunde » : een omvangrijk werk van meer dan 
1400 bladzijden, met acht frasie gekleurde platen en ruim 350 afbeel- 
dingen in den text. Het bestaat uit twee deelen, groot octavo formaat, 
die in nette linnen banden gezamenlijk voor 40 Mark (= 24 gulden) door 
de firma Paul Parey, in wiens handen het werk voor kort is overgegaan, 
zijn verkrijgbaar gesteld : een prijs die misschien nog al hoog lijkt, maar 
toch niet te hoog is, wanneer men bedenkt, dat men daarvoor krijgt verre- 
weg het beste der niewwere werken op ’t gebied der boschinsektenkunde, 
een boek, dat inderdaad voldoet aan alle eischen, die men én uit een 
wetenschappelijk én uit een praktisch oogpunt kan stellen ; terwij] het 
door zijne nauwkeurige en zeer uitvoerige literatuuropgaven voor hem, 
die van een of ander onderwerp spéciale studie wil maken, van onbere- 
kenbaar nut is. Dat over het verschijnen van een boek, waar z6éveel 
werk in steekt, eenige jaren moesten heengaan, spreekt wel van zelf. Het 
verscheen in vier verschillende afdeelingen ; en telkens werd door hen, 
die zich met boschinsektenkunde of met boschbescherming bezig houden, 
het verschijnen van eene nieuwe afdeeling met ongeduld verwacht; 
maar telkens ook — zoo althans ging het mij — bood zoo’n afdeeling 
weer veel meer dan men had durven verwachten. Even als indertijd van 
de uitgave van Ratzeburg’s « Forstinsekten », kan men van dit werk 
getuigen dat het het begin is van eene nieuwe periode in de geschiedenis 
van de boschinsektenkunde. 

Het « Lehrbuch der Mitteleuropiischen Forstinsektenkunde », dat 
intusschen nu als leerboek voor den student wel wat te omvangrijk 
geworden is, begint met een opste] over Ratzeburg’s leven, een opste] 
getuigende van groote piéteit, van de hand van Judeich, die nu helaas! 
ook niet meer onder de Jevenden is. Het is vergezeld van Ratzeburg’s 
portret. — Daarop volgt een algemeen gedeelte over den bouw en de 
levensverrichtingen der insekten alsmede over hunne gedaanteverwis- 
seling. In deze gedeelten herkent men de hand van den dierkundige, die 
geheel on de hoogte van zijn vak is, maar tevens ter illustratie van 


_— 0 — 


hetgeen hij wil duidelijk maken, telkens die zaken weet uit te kiezen, . 
welke bepaaldelijk ook den boschbouwkundige belang inboezemen. 
Bewonderswaardig zijn vooral ook Hoofdstuk V en VI van het algemeene 
gedeelte, waarin de oorzaken van het ontstaan der insektenplagen, de 
omstandigheden, waarvan de graad van schadelijkheid afhangt en de 
bestrijding der schadelijke insekten grondig besproken worden. Zeer 
belangwekkend is daarin ook eene vrij uitvoeringe behandeling van die 
zwammen, welke in schadelijke insekten leven en deze ziek maken ; dit 
gedeelte is indertijd in overleg met Prof. De Bary opgesteld. 

In het bijzondere gedeelte worden achtereenvolgens al de onder- 
scheiden insektensoorten behandeld, die aan de houtgewassen op 
eenigerlei wijze schade toebrengen. De verschillende soorten worden 
met eene bewonderswaardige nauwkeurigheid besproken ; en bij iedere 
soort wordt rekening gehouden met wat omtrent haar gepubliceerd was; 
maar tevens blijkt telkens, hoe de schrijvers zelven hebben waargenomen 
en onderzocht. Zoo kunnen wij dan de beschrijvingen der afzonderlijke 
diersoorten als eene reeks van monographién beschouwen, ieder voor 
zich zoo volledig als bij den tegenwoordigen stand van wetenschap en 
praktische ervaring mogelijk is. Men leze bijv. eens in dit werk de 
uitvoerige verhandeling over de nonrups. 

Aan het einde van het bijzondere gedeelte wordt bij wijze van aanhang- 
sel eene opgave gedaan van wat omtrent de in de eerstverschenen afdee- 
lingen behandelde insekten, sedert het verschijnen dier afdeclingen 
bekend geworden is ; zoodat het boek in ieder opzicht — ook wat de het 
eerst behandelde soorten betreft — geheel op de hoogte van den tijd is. 

Eindelijk vindt men achter in het werk een overzicht van de boom- 
soorten en daarbij eene opgave van de insekten, naarmate zij aan de 
verschillende organen van deze boomen voorkomen : een uitstekend mid- 
de] voor den houtvester, die geen groote zodlogische kundigheden bezit, 
om zich met den naam van een insekt op de hoogte te stellen. 

1k kan dit boek van heeler harte aanbevelen aan iederen ontwikkelden 
bezitter of beheerder van bosschen. Het bezit ervan zal hem een bron zijn 
van veel leering, veel genot en veel voordeel. 

Amsterdam, Februari 1896. 


J. Rirvzema Bos. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER RIDACTIE VAN 


D: J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


2¢ JAARGANG — 2° AFLEVERING. 30 APRIL 1896. 


Verslag van de vergadering der Nederlandsche 
phytopathologische Vereeniging, gehouden op woens- 
dag 25 Maart 1896. 


De Nederlandsche phytopathologische (plantenziekten- 
kundige) Vereeniging hield hare Algemeene Vergadering, 
op Woensdag 25 Maart 1896, des namiddags te 2 1/2 uur, 
in de Collegekamer van het Phytopathologisch Laborato- 
rium te Amsterdam. Voorzitter was Prof. J. Rrrzema Bos, 
die in eene korte openingsrede de groote verdiensten van 
den vorigen voorzitter, den Heer J. H. KRELAGE, deed uit- 
komen, en vervolgens een woord van hulde en dank bracht 
aan den Heer en Mevrouw SCHOLTEN-COMMELIN te Amster- 
dam, die het phytopathologisch laboratorium stichtten en 
ook, zoodra daartoe de behoefte bleek te bestaan, eene 
collegekamer voor het onderwijs in de leer der planten- 
ziekten inrichtten. 

Uit het verslag van den secretaris bleek dat het aantal 
donateurs 33, dat der leden 383 bedraagt. De rekening van 
den Penningmeester wees op een ontvangst van f. 709,20 
en een witgaaf van f. 117,545, dus op een saldo op 
rekening 1896 van f. 591,65°. Tot lid van het Bestuur werd 
herbenoemd de Heer D. K. Wetr, lid van de 1° kamer der 
Staten-Generaal te Uskwerd. Besloten werd 1° om aan het 
Kruidkundig Genootschap « Dodonaea » te Gent ook dit 
jaar eene bijdrage van vijftig Gulden aan te bieden voor 
de uitgave van het Tijdschrift over: Plantenziekten ; 2° om 
aan de donateurs en de leden der vereeniging gratis 
toetezenden een hoekje over Onkruiden en Plantenziekten, 


dat in den loop van dit jaar bij de firma J. B. WouLTERs te 
Groningén zal verschijnen en door den voorzitter zal 
worden samengesteld. 3° om f. 100 op de begrooting uit- 
tetrekken ter bestrijding van te maken onkosten, voor het 
houden van voordrachten over plantenziekten en al wat 
daarmede in verband staat, in land- of tuinbouwmaat- 
schappijen. 

Eindelijk werd nog de wenschelijkheid uitgesproken 
—en de voorzitter verklaarde zich terstond bereid hiertoe 
gaarne te willen medewerken — dat in het Plantenziekten- 
kundig Laboratorium verzamelingen van zieke planten en 
van beschadigingen van planten door insekten zouden 
worden bijeengebracht, om die verkrijgbaar te stellen 
voor scholen, wintercursussen enz. De phytopathologische 
Vereeniging zou dan de onkosten voor glaswerk, spiritus, 
enz. voor hare rekening nemen, zoodat de collecties geheel 
gratis zouden kunnen worden aangeboden. — Na afloop 
der vergadering werd het phytopathologisch laboratorium 
Willie Commelin Scholten door de leden bezichtigd. 


De 2” Secretaris, 
Dt H. J. CALKOEN. 


Haarlem, 1 April 1896. 


De Amerikaansche Kakkerlak, 


schadelijk in plantenkassen ; en een middel 
ter bestrijding. 


Kakkerlakken zijn echte omnivoren, d. i. zij eten 
zoowel plantaardig als dierlijk voedsel. Verschillende 
soorten komen hier te lande in de vrije natuur voor ; 
andere soorten echter zijn uit warmere streken met sche- 
pen naar de gematigde luchtstreken vervoerd, waar ij 
echter nooit buitenshuis leven, wijl ’t haar daar te koud 
is. Zij houden zich ’t allerliefst op zeer verwarmde plaatsen 
op, nl. in woonhuizen : in keukens, nabij *t fornuis, — op 
schepen : nabij de machinekamer, — verder in bakkerijen, 
branderijen, enz. Zij voeden zich daar met brood, scheeps- 


20 
ee 


beschuit meel, zemelen, graan, droog vleesch, stokvisch 
en andere gedroogde of gerookte vischsoorten, ook soms 
met andere insekten ; bij gebrek aan beter, knagen zij aan 
schoenen en leeren riemen. Bij ons komt in woonhuizen 
het meest de keukenkakkertak of bakkerstor (Blatta orien- 
falis L). voor; op schepen en in de magazijnen van vele 
havensteden is de Amertkaansche kakkerlak (Blatta ame- 
yicana LL.) mecr algemeen, terwijl in branderijen de 
Duiischekakkerlak (Blatia germanica L.) de meest gewone 
soort is, hoewel deze 66k wel in onze huizen en op onze 
schepen voorkomt. 


4. ¢ 


Fig. 1. De gewone keukenkakkerlak (Blatta orientalis): a— mannetje, b — wijije, 
¢ — eierkapsel, d — eierkapsel van terzijde, e — id. van voren, f — id, geopend. 
De laatste drie figuren vergroot. 


Blatta (Periplaneta) orientalis (fig. 1; zie ook de ver- 
klaring) is 25-30 mill. lang, glimmend donkerbruin, bijkans 
zwart. De vleugels der mannetjes bereiken niet geheel het 
uiteinde van ’t achterlijf, die van de wijijes zijn slechts 
vleugelstompjes en laten het geheele achterlijf bloot. — 


titi Od, 


Blatta (Periplaneta) americana (fig. 2, 6) is merkelijk 
erooter dan de voorgaande soort, blinkend roestkleurig 
bruin; het halsschild (d. 1. de rugzijde van ’t voorborst- 
stuk) is geelachtig met donkerder vlekken. De sprieten 
zijn buitengewoon lang. — Blatla germanica (fig. 2, a) is 
slechts half zoo groot als de gewone keukenkakkerlak, 
pruingeel met twee blinkend zwarte strepen over het 


halsschild. 


Fig. 2. a — Duitsche kakkerlak (Blatta germanica) ; b — Amerikaansche kakkerlak 
(Blatta americana). Natuurlijke grootte. 


Ik wil nog even vermelden dat alle kakkerlakken 
hunne eieren, ten getale van ongeveer 40 stuks alle te 
gelijkk leggen, te zamen gehuld in een_ prismatisch 
bekleedsel, in eene soort van koffer, die zich reeds in de 
eileiders van het wijfje eromheen vormt. (fig. 1, e, d, e, /). 
Uit de eieren komen larven te voorschijn, die reeds bij 
hare geboorte zeer veel op de oude kakkerlakken gelijken, 
maar ongevleugeld zijn ; bij iedere vervelling beginnen zij 
meer overeenkomst met de ouden te vertoonen ; bij de 
voorlaatste vervelling krijgen zij vleugelstompjes (zooals 
de vrouwelijke keukenkakkerlak die ook in den volwassen 


— 25 — 


toestand bezit), en eerst bij de laatste vervelling komen de 
gewone vleugels voor den dag. Een « poptoestand » (d. i. 
een tijdperk, waarin het insekt geen voedsel gebruikt en 
zich van belang niet beweegt) wordt niet doorloopen. De 
kakkerlakken ondergaan dus, wat men noemt, eene onvol- 
ledige of onvolkomen gedaanteverwisseling. 

Maar nu ter zake. Nooit had ik van schade gehoord, 
door kakkerlakken aan levende planten veroorzaakt. Ik 
yernam echter van den Heer C. W. R. Scholten J*, den 
stichter van het phytopathologisch laboratorium alhier, 
dat in zijne warme kassen zeer dikwijls de uiteinden der 
luchtwortels van de Orchideeén worden afgevreten door 
kakkerlakken. Bij nader onderzoek ‘bleek de Ameri- 
kaansche kakkerlak de schuldige te zijn, hetgeen in 
zooverre geen verwondering behoefde te baren, als de 
Orchideeén en sommige der andere gewassen van de 
warme kas uit Amerika zijn geimporteerd. De kakker- 
lakken hadden het in één opzicht in hun eigenaardig 
verblijf bijzonder goed : warmte en een vochtige atmosteer 
toch zijn hun steeds aangenaam. Maar voedsel, zooals zij 
dat gewoon zijn, vinden zij in de plantenkas niet; 
het zal dus het gebrek geweest zijn, *t welk hen er toe 
dwong, aan de luchtwortels te gaan knagen. Maar daar 
hetzelfde geval zich stellig ook elders wel in plantenkassen 
zal voordoen, vond ik het goed, er hier melding van te 
maken. 


Fig. 3 Kakkerlakkenval. 


Om de kakkerlakken weg te vangen, heb ik gebruik 
gemaakt van eene val, zooals die in figg. 3, 4 en 5 is afge- 
beeld. Zij bestaat uit een vat van den vorm van een’ afge- 


Se ee 


knotten kegel, waarvan het grondvlak 1! 4 2 d.m., het 
bovenvlak 6-7 cm. in middellijn heeft. Het vat is gemaakt 
van blik, maar is met verf bestreken, waarin wat zand was 
gemengd, om de oppervlakte van het vat wat ruw te maken, 
waardoor de kakkerlakken er gemakkelijk tegen kunnen 
opklimmen. Bovendien wordt hun dit vergemakkelijkt, 
doordat het kegelvormige oppervlak van de val van zachte, 
horizontaal loopende richeltjes is voorzien, zoodat de wand 
er meer of min als een trap uitziet. Op den bodem van het 
het vat bevindt zich, juist in ’t middelpunt, een hulseltje, 
waarin, als de toestel zal worden gebruikt, een ijzeren pin- 
netje wordt gestoken met het spitse eind naar boven. (zie 
fig. 5). Op dit spitse eind zet men een kegelvormig, glad, 
metalen deksel, waarvan de onderkant eene bijkans even 
eroote, maar althans ze¢s kleinere middellijn heeft als de 
opening van het bovenvermelde afgestomptkegelvormige 


Fig. 4 Kakkerlakkenval 


vat. Dit in hoofdzaken kegelvormige deksel nu (fig. 5, g, h, 
j, k, 1). heeft aan zijnen top eene indeuking, (/, 7, 2), in 
*t midden waarvan weer eene uitzetting (bij,7), aanwezig is, 
die wordt gezet op de punt van de bovenvermelde stift, 
welke de as van den geheelen toestel vormt. Op deze wijze 
kan het metalen deksel zich vrij bewegen ; en het zal heen 
en weer balanceeren, zoodra het aan de eene of aan de 
andere zijde wordt aangeraakt. (fig. 3). 


Ik vulde nu het afgeknot kegelvormige vat voor één 
derde gedeelte met bier, terwijl ook in het kleine 
schaaltje op den top van het deksel een weinig bier werd 
gegoten. Het bleek dat zuur gveworden bier voor de vangst 
van kakkerlakken geen mindere resultaten opleverde dan 
goed bier. De insekten kwamen op de lucht. af (zie 
bijgaande figuur 3; zij ook het aantal bierbegeerige kak- 
kerlakken wat overdreven) ; aan den bovenrand van ‘t vat 
gekomen, stapten zij op het gladde, metalen deksel 
over, om aan den top daarvan het einddoel van hun streven 
te bereiken. Maar niet zoodra hadden zij zich op het deksel 
begeven of dit kantelde, naar den kant overhellende, 
waarop op dat oogenblik een insekt was overgestapt, dat 
door deze kanteling in de holte van den val moest vallen 
en in het bier omkomen. 


Fig. 5. Kakkerlakkenval (doorsnede) 


Het gelukte, met den boven beschreven toestel in 
drie dagen tijds ongeveer een dertigtal kakkerlakken en 
kakkerlakkenlarven weg te vangen, en daarna in vier 
dagen nog weer ongeveer dat zelfde aantal. 

De hier behandelde kakkerlakkenval wordt door eene 
Duitsche firma in den handel gebracht, welker naam ik mij 
echter niet herinner. Het is in ieder geval eene kleinigheid 
om te laten vervaardigen. Volgens den fabrikant kan 
men in het bovenste schaaltje in plaats van bier, ook honig 
of sterk ruikende kaas brengen. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 24 Januari 1896. 


De « Pal injecteur Gonin >» 
en 


de inspuiting van benzine in den bodem als 
middel tegen schadelijke insekten. 


Het denkbeeld om in den grond levende insekten te 
dooden door het inspuiten in den grond van de eene of 
andere stof, die hun nadeelig is, vond het eerst bij de 
bestrijding van de druifluis (Phylloxera vastatria) toepas- 
sing. Toen men daarmee eenig resultaat bereikte, heeft 
men de inspuitingen in den grond ook aangewend tegen 
engerlingen (meikeverlarven). Aanvankelijk maakte men 
gebruik van zwavelkoolstof; maar Crotssette-Desnoyers, 
een Fransch houtvester, heeft aangeraden, deze stof door 
benzine te vervangen. De benzine nl. heeft boven zwavel- 
koolstof dit voor, dat zij minder snel diffundeert en dus 
langer hare werking in den grond behoudt ; terwijl zij 
verder 30 °/, goedkooper is dan zwavelkoolstof. Bij zijne 
proefnemingen omtrent de inspuitingen met benzine 
maakte hij gebruik van den « pal injecteux Gonin », uitge- 
vonden door Gonin Atné (Bureaux et Ateliers : Rue 
St-Cathérine, n° 3, Saint-Etienne, Loire,) die het instrument 
levert in twee vormen, respectievelijk voor 45 francs en 
35 francs. De beschrijving van den toestel bevindt zich in 
het « Journal d’agriculture pratique », n° 39 van den 
jaargang 1888, deel II, waar de proefnemigen van Croi- 
sette-Desnoyers door A. LesnE worden vermeld. Ik zal 
hier de beschrijving van den pal injecteur herhalen, en 
verwijs daarbij naar nevensgaande figuur 1, bl. 29. 

De pal injecteur heeft boven andere inspuitingstoe- 
stellen vooral dit voér, dat men volkomen kan regelen de 
diepte onder de bodemoppervlakte, op welke de benzine zal 
worden ingespoten. Dit is eene zaak van veel belang, want 
de verschillende schadelijke insekten, die zich in den grond 
ophouden, leven daar niet allen op dezelfde diepte. En ook 
dezelfde soort van insekten bevindt zich in den bodem op 
verschillenden afstand van de oppervlakte, al naar de 
temperatuur der lucht en naar het jaargetijde, al naar den 
aard van den bodem en naar den leeftijd van het insekt, 


Ley oe 


ook naar de soort van planten (meer of minder diep 
wortelend), aan welker wortels dit insekt knaagt. — 
Het spreekt wel van zelf dat men de benzine niet 
moet inspuiten boven het niveau, waarop zich de meer- 


Fig. 1. Pal injecteur in doorsnede 


derheid der insektenlarven bevinden; maar men moet 
het ook niet doen yuis¢t op dit niveau. Om de insek- 


tenlarven zooveel mogelijk bloot te stellen aan de 
inwerking der schadelijke stof, moet deze in den grond 
worden gebracht een eindweegs beneden de plaats, waar 
de meesten dezer schadelijke dieren zich ophouden. Het. is 


Fig. 2, 
toch zaak dat de voor hen schadelijke stofzoo sterk mogelijk 
en tevens zoo lang mogelijk haren invloed uitoefent; om de 


werking op de schadelijke dieren zoo sterk mogelijk te doen 
zijn, moet zij worden ingespoten nabij het ongedierte ; 
maar om de werking zoo lang mogelijk te doen duren, moet 
de stof in den grond worden gebracht 200 ver mogelijk van 
de bodemopperviakte van daan, opdat zij in gasvormigen 
staat zoo laat mogelijk in de lucht overga. Het is nu geble- 
ken, dat het ’t best is, de bezine in te spuiten op eene diepte 
van 4 45 centimeters onder de diepte, waarop zich de 
meerderheid der insekten bevindt, die men wil dooden. 
Daartoe nu is bij den « pal injecteur » van Gonin lanes de 
metalen pijp, waardoor de benzine wordt voortgeperst, 
een pedaal of voetbankje aangebracht (fig. 1, C.), verplaats- 
baar naar boven en naar beneden langs de bovengenoemde 
uitvoerpijp ; door middel van eene schroef kan deze toestel 
aan de pijp worden vastgezet. Wil men nu insektenlarven 
trachten te dooden, die gemiddeld 8 em. beneden de 
bodemoppervlakte leven, dan verplaatst men het pedaal C 
260, dat het zich bevindt op een’ afstand van 8 -- 5 = 13 cm. 
boven de uitvoeropeningen G (zie fig. 1) van de pijp. Bij G 
namelijk bevinden zich twee openingen, diametraal 
tegenover elkaar geplaatst, waaruit de benzine, op nader 
te beschrijven wijze, met kracht kan worden uitgespoten. 

Voor ik verder meedeel, hoe de pal injecteur wordt 
gebruikt, zij het mij vergund, hier de bijgaande figuur 1. 
te verklaren, die eene verticale doorsnede door den gehee- 
len toestel weergeeft, alsmede de figuur 2, die bepaalde 
gedeelten ervan voorstelt. Daarmee zal de inrichting 
van den toestel, hoop ik, duidelijk zijn. 

A is een zuiger, die zich kan op en neer bewegen in 
eene buis, welke als pomplichaam dient, en zich beneden 
D uitstrekt tot onder de uitspuitingsopening G. 

De zuiger is samengesteld uit een’ knop £, uit eene 
buis A en daarbinnen eene soliede, dunne staaf; (fig. 2, I) 
deze laatste heeft aan haar uiteinde een leeren schijfje A, 
terwijl ook aan het uiteinde van de kortere buis A zich 
een leeren schijfje H (fig. 2) bevindt, en tusschen deze 
schijfjes H en K eene veer aanwezig is. Men vergelijke 
fig. 1 met fig., 2, | waar de zuiger in zijn geheel, en met 
fig. 2, I en III, waar deze uit elkaar genomen, is voorge- 
steld. Wordt op den knop & gedrukt, dan sluit de leeren 


— 32 — 
schijf H den toegang tot de buis HG af voor de benzine, 
welke zich in het reservoir bevindt, en de schijf K sluit 
den toegang voor de benzine in de uitvoerbuis af van de 
uitmondingsopeningen G. 

B (fig. 1) zijn de handvatsels, waarmee men den toestel 
oplicht, verplaatst en vervolgens een eindweegs verder in 
den grond drukt. De fabrikant heeft deze handvatsels hol 
gemaakt, om ze lichter en minder kostbaar te doen zijn, 
en tevens om er verschillende voorwerpen in te bergen, 
zooals een’ voorraad leeren schijfjes, om de ouden te 
vervangen, die versleten mochten zijn, en een fleschje met 
elycerine, petroleum of boomolie, om den toestel te 
smeren. 

Cis het beweegbare pedaal, dat hooger en lager kan 
wordeng esteld, en dat boven (bl.31)nader werd beschreven. 

D is een bewegelijke metalen ring, waarmee de dosis 
vloeistof wordt geregeld welke men bij elken slag op den 
knop £ inspuit (vel. bl. 33). 

#/ = knop om op te slaan. 

F = reservoir, waarin de insektendoodende vloeistof 
besloten is; aan de bovenzijde van dit reservoir bevindt 
zich eene opening, waarop eene soort van trechter beves- 

tigd is, die door een’ stop gesloten wordt. Deze stop wordt 
met eene schroef vastgezet. 

G = Uitspuitingsopening. 

H = Leeren schijf, werkende als zuiger. 

II = Zijdelingsche openingen in de buis, die als 
pomplichaam werkt, door welke openingen het réservoir 
kan communiceeren met het pomplichaam. 

K = Vaste leeren schijf, die met het verbreede uiteinde 
van de dunne stang uit het pomplichaam volkomen afslui- 
ting bewerkt, maar het uittreden van benzine veroorlooft, 
zoodra deze dunne stang door een’ slag op den knop met 
zijn verbreed benedeneinde lager komt dan de schijf. 

L = Uitspuitingskamer. 

M = Vastgeschroefde punt, waarmee vastgehecht 
wordt de holle ijzeren staaf, die aan haar benedeneinde 
voorzien is van eene punt, welke in den grond wordt gesto- 

-ken. Deze ijzeren buis vormt eene tweede omhulling van 
het pomplichaam. 


— 3 


N = Schroef waarmee wordt vastgezet de bewegelijke 
metalen ring, die voor de regeling van de hoeveelheden 
uit te spuiten benzine dient. 

O = Schroef, waarmee de dunne staaf en de wijdere 
buis, die daarom heen zit, worden bijeengehouden. 

De pal injecteur Gonin kan z66 worden gesteld, dat 
naar willekeur 3, 4, 5, 6, 7, 8,9, of 10 grammen benzine 
bij eenen slag op den knop /’ in den grond worden inge- 
spoten. Op de buitenoppervlakte van den zuiger zijn tot 
dat doel de deelstrepen 3, 5, 8 en 10 aangebracht. Om bij 
een’ slag op den knop #3 grammen in te spuiten, brengt 
men den metalen ring D z66 ver om hoog, tot zijn boven- 
rand gelijk staat met de streep 3; om 5 grammen in te 
spuiten, brengt men dezen bovenrand gelijk met de streep 
5. — Zoodra de zuiger in werking is, wordt elke verbinding 
tusschen het reservoir en het pomplichaam opgeheven. Het 
pomplichaam kan hoogstens 12 gram. benzine bevatten. 
De vloeistof wordt er uitgedreven door de drukking van de 
schijf H. Kon de zuiger zoover mogelijk dalen, dan zouden 
alle 12 grammen benzine bij elken slag op den knop # 
worden naar buiten geperst; maar daar hij slechts kan dalen 
tot den boyenrand van den ring D, wordt er minder uit 
geperst, en wel des te minder, naarmate deze ring hooger is 
vastgeschroefd. Is hij bij het punt 3 van den zuiger vastge- 
schroefd, dan wordt er 3 gram uitgeperst; is hij bij 10 
vastgeschroefd, dan 10 gram. Zoolang men op den knop 
blijft drukken, blijft de uitstrooming aanhouden ; om dus 
zooveel vloeistof uit te persen als men wenscht, stelt men 
eerst den toestel met behulp van den ring D op het punt 
3 of 5, naarmate men 3 of 5 grammen wil uitpersen, en 
drukt men vervolgens de hand met kracht op £, tot de 
zuiger door de aanwezigheid van den ring niet verder naar 
beneden kan en licht dan de hand onmiddelijk weer op. 

Wil men den toestel gebruiken, dan stelt men dus 
eerst het pedaal C op de juiste plaats ; daarna vult men het 
réservoir ; vervolgens stelt men den ring D bij een der 
punten 3, 5, 8, 10, al naar de hoeveelheid benzine, die men 
elken keer wil inspuiten. Nu grijpt men den toestel met 
beide handen bij de handvatsels B en B, drukt de staaf in 
den grond tot het pedaal C, slaat vervolgens met de hand 


ey = 


op £, doet den zuiger aldus dalen zoover hij kan, en laat 
hem onmiddelijk weer los. Vervolgens tilt men den toestel 
uit den grond, zet hem op eene andere plaats weer neer 
en herhaalt de bovenbenoemde werkzaamheden. — 

Ik ga thans hier de resultaten meedeelen, verkregen bij 
proefnemingen met den pal injecteur. Ten deele werden 
deze reeds medegedeeld in de jaargangen 1895 en 1896 van 
het « Landbouwkundig Tijdschrift. » 

De Heer Tutein Nolthenius, Rentmeester van het 
Kroondomein Apeldoorn, die mij in de eerste dagen van 
Juni 1894 berichite, dat zijne éénjarige verspeende grove 
dennen in den grond door engerlingen (fig. 3) werden 
doorgeknaagd, schreef mij na het nemen van zijne bestrij- 
dingsproeven ’t volgende : « Het resultaat der inspuitingen 
met benzine heeft mijne verwachtingen overtroffen... 


ie 2. 3. 


Fig. 3. Ontwikkelingstoestanden van den meikever: 1. engerling, 2. pop, 3. volkomen 
insekt. Natuurl. grootte. 
Nauwkeurige opgaven aangaande kosten, enz. kan ik U dit 
jaar niet meedeelen, en aan de cijfers, die hieronder volgen, 
mag dus geen al te groote waarde gehecht worden. De 
kosten per 1000 inspuitingen (ieder van 3 gram) bedroegen 
circa f. 1,75 (benzine + f. 1,40, arbeidsloon f. 0,35) en de 
inspuitingen vonden plaats op een’ onderlingen afstand van 
= 70 cm. — De injecties werden toegepast tegen engerlin- 
gen en aardrupsen, die de dennenzaailingen en de éénja- 
rige verspeende dennen beschadigden; en niettegenstaande 
eenige perceelen tweemaal, enkele zelfs driemaal werden 
ingespoten, heeft de benzine hoegenaamd geenen nadece- 
ligen invloed op de jonge planten uitgeoefend. » — 


In 1895 heeft de Heer Tutein Nolthenius weer cen’ pal 
injecteur van mij geleend, en wel nu bepaaldelijk om aard- 
rupsen (Agrotis valligera of eene verwante soort) te be- 
strijden, die het hem in zijne kweekerijen lastig maakten. 

Ik zelf heb in 1894 met medewerking van den Heer 
Dr O. Pitsch, Leeraar in de plantenteelt aan de Rijksland- 
bouwschool te Wageningen, een klein stukje grond, 
16 Meters lang en 10 Meters breed, waarop de lupinen 
door éénjarige engerlingen werden geteisterd, met benzine 
behandeld. Er werden benzine-injecties verricht op 
plaatsen, die telkens in dezelfde rechte jn 1 Meter 
van elkaar verwijderd waren, terwijl de rechte lijn, 
waarop de volgende inspuitingen geschiedden, telkens 
1/y Meter van de vorige verwijderd was. Wij gebruikten 
op de 160 vierkante Meter oppervlakte ongeveer !/2 liter 
benzine. De lupinen leden niets. Naenkele dagen vond ik 
nog slechts zeer enkele levende engerlingen. Dit echter 
bewees nog niet bepaald dat de overigen dood waren ; 
immers toen de proeven genomen werden, was het reeds in 
*t begin van November ; en de mogelijkheid was volsirekt 
niet uitgesloten, dat de meeste engerlingen toen reeds 
hunne vreterij hadden gestaakt en dieper in den grond 


Fig. 4. De langpootmug Tipula oleracea; links mannetje, rechts wijfje; onder made 
(emelt, en pop. Nat. grootte. 


waren weggekropen. Maar ’t volgende voorjaar vertoonde 
zich toch de vreterij in ’t geheel niet weer; het bleck 


dus dat werkelijk alle, of althans zoo goed als alle 
engerlingen gedood waren. — 

In het voorjaar van 1895 bleek mij dat ook tegen 
emelten (« hamel », « grauwe worm » = de larven van 
langpootmuggen of Tipula soorten, vel. fig. 4) de benzine- 
inspuitingen met zeer goed gevolg kunnen worden 
toegepast. Toen mij in Mei van dat jaar de Heer A. van 
Namen te Zwijndrechty raagde, welk middel hij tegen de 
emelten zou kunnen aanwenden, die daar aan jonge 
aardbeiplanten, aan kropsla, spinazie en andere gewassen 
veel nadeel toebrachten, noodigde ik hem uit, de proef 
eens te nemen met benzine-inspuitingen met behulp van 
den pal injecteur. Ik zond hem zoodanig instrument ter 
leen. Het doet mij veel genoegen dat de Heer van Namen 
mij later kon melden: « De proeven zijn bevredigend 
afgeloopen. Het resultaat was dat de emelten bij elke 
inspuiting onmiddelijk boven den grond kwamen en kort 
daarop stierven. Van schadelijke werking op de planten 
(aardbezién en knolsellerij) is door mij niets bespeurd. 
Wel ondervond ik dat het werktuig in gewicht te zwaar 
en te omslachtig is, om met eenigen spoed tal van 
injecties te doen. De man, op wiens tuin de proef 
genomen is, ziet er geen bezwaar in, met een gewoon 
machine-oliekannetje de inspuitingen te doen. De grond 
is los genoeg om de vloeistof snel te doen indringen, — 
Deze pal is goed voor wijngaarden, maar voor laag blijven- 
de gewassen op den duur moeilijk te hanteeren.... Het 
schijnt ook niet zoo nauw er op aan te komen of er eenige 
grammen meer of minder te gelijk worden ingespoten. 
De vloeistof is goedkoop, 40 cts per liter, en de tijd is hier 
zeer duur.... Ik heb het genoegen dat mijne gemaakte 
-kosten aan tijd, werkman en vloeistof dubbel zijn beloond 
door het succes. » — 

Uit bovenstaande mededeelingen volgt vooreerst dat 
inspuitingen van benzine in den grond kunnen geschieden 
in ’t algemeen zonder gevaar voor de daarop groeiende 
planten. De proeven zijn genomen op terreinen, begroeid 
met grove dennen, eiken, lupinen, aardbeiplanten en 
knolsellerij. Ook er aanplanten kunnen tegen de inspuiting 
van benzine, blijkens de proefnemingen, die de Heer 


Roelofs te Finsterwolde (Gron.) volgens mijne aanwijzing 
in *t werk stelde, om na te gaan of ook de ritnaalden 
(= koperwormen = larven van kniptorren of Elateriden) 
door benzine-inspuitingen kunnen worden bestreden. — 
Uit vorenstaande mededeclingen wil ik volsirekt niet 
afleiden, dat benzine onder geenerlei omstandigheid 
nadeelig op den plantengroei zou kunnen werken. Integen- 
deel : bij proeven, die ik vier of vijf jaren geleden in’t werk 
stelde op de terreinen der Rijkslandsbouwschool, bleek mij 
dat jonge, maar toch reeds uitgestoelde haver- en zomer- 
tarweplanten afsterven of althans lijden, wanneer de 
benzine op minder dan 1 cm. afstands van de basis der plant 
werd ingespoten ; geschiedde de inspuiting iets verder 
af, dan leden de planten niet. In ieder geval echter 
kan men gerust zeggen, dat de inspuitingen van benzine, 
zijn ze ook al niet voor zedere plant onschadelijk, toch voor 
het geheele gewas als zoodanig geen nadeel opleveren ; 
want mocht ook al op den akker hier en daar eene enkele 
plant afsterven, dan schaadt dit toch niet aan de totale 
opbrengst, omdat de planten, die naast de gestorven 
exemplaren staan, zich zooveel te krachtiger ontwik- 
kelen. — Of nu echter benzine-inspuitingen op velden 
en in tuinen, waar iedere plant eene betrekkelijke hooge 
waarde vertegenwoordigt, bijv. bij vele bloemgewassen, 
ongestraft kunnen geschieden, kan ik niet zeker zeggen ; 
daartoe ontbreken mij vooralsnog de noodige gegevens. 
In, ieder geval is het hier aangegeven bestrijdingsmiddel 
van veel belang én voor den landbouw, én voor den 
tuinbouw, én ook voor de houtteelt, waar het het 
aankweeken van jonge boompjes geldt. — 


rig. 5. Een oproller \Julus). 


Welke in den grond levende insekten door benzine- 
inspuitingen kunnen worden gedood, moet 66k nog nader 
blijken. Engerlingen, emelten en aardrupsen wel, zooals 
ik boven vermeldde. Waarschijnlijk zullen ook wel 
door benzine kunnen worden gedood de laryen van de 
tutnhaarvlieg (Bibio hortulanus), die op humusrijken grond 


oo — 


schadelijk zijn, — misschien ook de oprollers of milliven= 
pooten (Julus-soorten, zie fig. 5), welke zich meer en meer 
nadeelig toonen aan in den grond liggende kiemende zaden 
of kiemplantjes van erwten, boonen, suikerbieten, granen, 
en aan uitgepote aardappelen. Misschien kunnen benzine- 


Fig. 6. De veenmol ‘Gryllotalpa vulgaris) en zijne larve, nat. gr. 


inspuitingen eveneens baten tegen veenmollen (Gryllo- 
falpa vulgaris, fig. 6). hoewel deze door hunne harde 
huidbekleeding stellig minder gevoelig daarvoor zullen 
zijn dan de eerstgenoemde grondinsekten. —- Wat de 
ritnaalien of koperwormen (kniptorlarven) aangaat, 
zoo heeft de Heer Roelofs te Finsterwolde, die op mijne 


= 39 — 


aansporing en met behulp van een’ door mij geleenden 
pal injecteur proeven heeft in ’t werk gesteld, niet dan 
negatieve resultaten verkregen. Deze Heer deed op het 
door ritnaalden geteisterde land inspuitingen, telkens van 
3 gram, op afstanden van 60-90 cm. ; maar hij kon niet 
zien dat de vreterij er minder door werd. Nu is bekend 
dat de ritnaalden behooren tot die insektenlarven, welke 
buitengewoon « taai van leven » zijn, en aan allerlei scha- 
delijke invloeden weerstand bieden (slechts niet aan de 
directe inwerking der zonnestralen !). Het is mogelijk om 
door grootere kwantiteiten benzine in te spuiten, of 
gelijke kwantiteiten op geringere afstanden, ook de 
ritnaalden in den bodem te dooden. Maar dat deze 
insektenlarven met hare dikke chitinebekleeding voor 
eene benzine-inspuiting niet zeer gevoelig zijn, bevreemdt 
ons niet. 

Zeer verwonderde het mij echter te vernemen dat de 
betrekkelijk dunhuidige larven van het snuittorgeslacht 
Otiorhynchus blijkens proefnemingen, in April 1896 door 
den heer A. M. C. van der Elst op de kweekerij Tottenham 
te Dedemsvaart ingesteld, voor benzine-inspuitingen 
ongevoelig zijn. 29 Maart j. 1. schreef mij de heer yan der 
Elst over eene sterfte in sommige bedden Rhododendron, 
tengevolge van het knagen aan de wortels door de bijge- 
voegde larven, welke mij bij nader onderzoek snuittor- 
larven bleken te zijn, hoogst waarschijnlijk behoorende 
tot het geslacht Otiorhynchus. Ik raadde den heer van 
der kilst, inspuitingen van benzine te beproeven en zond 
hem tot dit doel een’ pal injecteur toe. Ik meende, daar de 
snuittorlarven ongeveer dezelfde dunne huid hebben als 
de engerlingen, vrij stellig een gunstig resultaat temogen 
verwachten. De heer van der Elst deed injecties op een 
paar bedden op een’ afstand van 0.10 m. op een bed van 
1.10 m. breedte en 25 m. lengte. Den volgenden dag stelde 
hij een onderzoek in ’t werk en vond dat toen wel vele 
ritnaalden dood waren, maar dat de snuittorlarven nog 
goed leefden. 

Hoe het zij, het door mij beschreven middel is tegen 
sommige in den grond levende insekten volkomen afdoende. 
Daarenboven is benzine goedkoop ; het kost per kilogram 


eee HE) sacs 


35 a 40 cts, per 100 kilo slechts f 25. Eindelijk heeft men 
gewoonlijk lang niet zooveel benzine noodig, en men heeft 
niet zooveel werkloon te betalen als men oppervlakkig zou 
zegegen. Want gewoonlijk leven de schadelijke insekten, 
die zich in den grond ophouden, niet gelijkmatig over het 
eeheele veld verbreid, maar op bepaalde plekken, waar zij 
in grooten getale bijéén zijn, zoodat men veeltijds alleen 
daar zijne inspuitingen te verrichten heeft. — 

Het spreekt van zelf, dat alwie met den pal injecteur 
wil werken, alnaar het insekt dat hij wil bestrijden, maar 
ook al naar allerlei plaatselijke omstandigheden, zijne 
handelwijze eenigzins zal moeten varieéren. Zelfs zal men 
ervaring moeten opdoen omtrent de wijze, waarop het 
instrument onder bepaalde omstandigheden het best wordt 
gebruikt. Zoo zal blijken, dat soms één keer inspuiten niet 
voldoende is, maar dat men dit twee of drie keer moet 
doen. Zoo zal de hoeveelheid benzine, die men inspuit, de 
eene maal grooter moeten zijn dan de andere. Niet slechts 
dat het ééne insekt meer benzine noodig heeft om te ster- 
ven dan het andere; maar ook de aard van den bodem 
bepaalt de kwantiteit benoodigde benzine. In zandbodem 
toch verbreidt zich deze stof bij *t inspuiten veel verder 
dan in klei- of leemachtigen grond. En de grond kan 
zeer zeker 266 samenhangend wezen, dat men al bijzonder 
hard op den knop £ zal moeten slaan, om het benzine ook 
maar tot op een paar centimeters afstand uit de gaatjes 
van den pal injecteur door den bodem heen voort te 
spuiten. Veen en humusrijke bodems zullen langer het 
benzine vasthouden dan zand- en kleibodems; en er zal 
dus op laatstgenoemde gronden eerder aanleiding toe zijn 
om de injecties te herhalen. 


De pal injecteur heeft verschillende gebreken. Voor- 
eerst is hij vrij samengesteld van inrichting en daardoor 
wat kostbaar. Het laatste punt is echter het minst van 
eewicht, wanneer de toestel maar solied blijkt te zijn, 
zoodat bij de aanschaffing ervan ook werkelijk slechts van 
eene uitgave in eens sprake is. Nu komt mij de toestel in 
’t gebruik werkelijk voor, soliede te zijn. Zeer raad- 
zaam echter is, het instrument gedurig te smeren met 
boomolie (olijfolie, slaolie), of nog beter, met petroleum of 


a SY Sak 


elycerine. Daartoe giet men nu en dan enkele droppels van 
eene dezer vloeistoffen in de opening, vlak boven D (fig., I, 
bl. 29) waarin de stang A zich beweegt. Bepaaldelijk moet 
dit gebeuren telkens, wanneer deze staaf A niet flink meer 
opspringt door de werking van de veer. Zoo noodig, haalt 
men de geheele stang naar buiten en bestrijkt hem even 
met een zeemleer met glycerine. — Mocht de staat door de 
onzuiverheden van de gebruikte vloeistof eenigszins vuil 
geworden zijn, dan moet men haar uitnemen en schoon- 
maken. Dit moet in ieder geval geschieden, wanneer de 
ronde leeren schijfjes, in den toestel aanwezig, versleten 
zijn. Natuurlijk moet men, alvorens men staaf en veer 
(d. i. den geheelen toestel, zooals die in fig. 2 is geteekend) 
er uit neemt, de gaten G sluiten met een scherp aangepunt 
stukje hout, tenzij men vooraf het geheele reservoir heeft 
leeggemaakt, wat in ieder geval de voorkeur verdient. 
Een van de beide maatregelen moet men nemen om te 
verhinderen dat het réservoir door de beide gaten G@ 
leegloopt. Zoodra men den zuiger uit den toestel heeft 
genomen, maakt men den sleutel O los en men neemt de 
verschillende deelen van den zuiger uit elkaar fig. 2. Men 
neemt de versleten leeren schijfjes weg; vervolgens 
schuift men op het benedeneinde van de dunne staat een 
nieuw schijfje; men schuift de veer weer over de staat 
heen, tot deze het schijfje aan ’t einde ervan bereikt heeft. 
Vervolgens brengt men het tweede leeren schijfje, dat op 
+ boveneinde van de veer komt te liggen, op zijne plaats; 
eindelijk neemt men de holle buis (A, fig. 1,2) waarop 
deelstrepen zijn aangebracht en die van boven in een’ 
knop eindigt. Men slaat dan op dezen knop tot hij niet 
verder naar beneden kan, doordat de dunne staaf (fig. 
2,111), met den knop in aanraking komt; op die wijze 
wordt de veer gespannen. Daarna draait men den sleutel 
O weer om, zoodat de geheele pomptoestel weer vast op 
zijne plaats zit ; men bevochtigt de nieuwe leeren schijfjes 
met wat glycerine of met eene andere kleverige substantie, 
en men brengt vervolgens den weer in elkaar gezetten 
pomptoesiel op de plaats, die hij in de machine moet 
innemen. 


hy, et 

Wanneer de toestel geheel ongebruikt is of althans in 
langen tijd niet gebruikt is geworden, dan doet men goed, 
véor het gebruik in het reservoir wat water te gieten en 
dit er een half uur lang in te laten blijven ; men werkt dan 
een dozijn keeren met den zuiger, en maakt vervolgens 
het réservoir leeg, alvorens er benzine in te doen. Dat 
tijdelijk ingieten van water dient natuurlijk om de droge 
leerschijfjes te doen opzwellen. — 

De samengesteldheid van den toestel van Gonin is een 
bezwaar, niet in de eerste plaats, omdat hij daardoor 
kostbaarder is, maar vooral omdat daardoor eene doelma- 
tige behandeling van het instrument voor den eenvoudigen 
landbouwer of tuinder moeilijker wordt. Daarbij komt dat 
de toestel vrij zwaar is, waardoor het werken daarmee 
bemoeilijkt wordt. 


Wenschelijk schijnt het mij, de aandacht van werk- 
tuigkundigen te vestigen op de vraag, of een toestel voor 
de inspuiting van benzine in den grond niet eenvoudiger 
te construeeren ware en bepaaldelijk 266 dat hij minder 
zwaar wordt. 


Daar het, ook blijkens de ervaringen van den Heer 
van Namen (zie bl. 36) er niet zoo bijzonder op aankomt, of 
de hoeveelheid ingespoten benzine wat grooter is dan 
strikt noodig was, zou men desnoods den toestel, waar- 
door de kwantiteit in te spuiten benzine wordt geregeld, 
kunnen missen. Men zal echter wel eene inrichting 
moeten blijven behouden, waardoor de benzine met 
eenige kracht in den grond wordt gespoten. 


Volgens mijne meening heeft de « pal injecteur -, 
vooral als het gelukt, hem eenigzins te vereenvoudigen, 
zeer stellig eene toekomst, althans op niet al te stijve, 
op niet te zeer samenhangende gronden. Op zeer stijven 
klei- of leembodem schijnt mij het instrument niet te 
kunnen worden gebruikt, én omdat het een al te zwaar 
werk wordt, om het tot zekere diepte in den grond te 
drukken, én omdat zich de benzine in zoodanigen bodem 
niet ver van de plaats van inspuiting verspreidt én einde- 
lijk omdat de uitspuitingsgaten (fig. 1,G) er zoo gemakke- 
lijk verstopt raken. . 


22) oye 


Hoe het zij, in vele gevallen kan zonder twijfel de pal 
injecteur, reeds zooals hij nw is, den land- en tuinbouw 
groote diensten bewijzen ; en dit zal nog in meerdere mate 
het geval worden, wanneer het gelukken mocht, hem 
zoodanig te wijzigen, dat hij wat eenvoudiger van samen- 
stelling wordt en wat gemakkelijker te hanteeren valt. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 18 April 1896. 


DE BESTRIJDING VAN DEN BRAND DER GRAANGEWASSEN 


door middel van het « Cerespoeder ». 


Toen wij in den eersten jaargang van dit Tijdschrift 
(afl. 4 en 5) over den brand der graangewassen handelden, 
schreven wij, bij de bespreking der bestrijdingsmiddelen, 
het volgende (bl. 110): 

« Onlangs werd door JENSEN een poeder aanbevolen, hetwelk 
Cerespoeder (Cerespulver) genoemd wordt, en bij de haver en de gerst 
niet alleen den brand zou voorkomen, maar daarenboven de opbrengst 
met § a 10 %, zou verhoogen. De naakte gerstebrand zou, door het 
gebruik van Cerespoeder, niet dadelijk verdwijnen, doch van jaar tot 
jaar verminderen. 

Daarenboven zou het Cerespoeder nog een ander voordeel opleveren: 
het drogen van het zaaigraan, na de behandeling met zwavelzuur koper 
of met warm water, geschiedt vrij moeilijk wanneer zulks op groote 
schaal moet uitgevoerd worden. — Met Cerespoeder daarentegen is alles 
veel eenvoudiger: het is voldoende de zaadhoopen met een oplossing 
van het poeder in koud water te besproeien en daarna te laten drogen. — 


Voor 100 kil. zaaigraan zou ongeveer 50 centimes (25 cent) Cerespoeder 
voldoende zijn. Tot nog toe is het echter niet mogelijk het gebruik van 


Cerespoeder aan of afte raden. » 

Er is nu onlangs een vlugschrift (1) verschenen van de 
hand van D' M. Hotirune, bestuurder van het Versuchs- 
station fiir Pflanzenschutz te Halle, waarin over het 


(1) Flugschrift Nv 1 der Versuchsstation f. Pflansenschutz zu 
Hallea, S. 


a 


« Cerespulver » wordt gehandeld en dat wij noodig achten 
hier samen te vatten : 

Het zoogenoemde Cerespoeder (Cerespulver) van 
Jensen bestaat wezenlijk uit niets anders dan uit gansch 
gewone zwavelkalium (zwavellever), dat bij de handelaars 
in scheikundige producten en drogerijen nagenoeg overal 
verkrijgbaar is en wel tegen een veel lageren prijs, dan 
door de « Deutsche Ceres » er voor wordt gevraagd. Deze 
verkoopt de zwavellever 42 Mark (2.50 fr. — f. 1.20) per 
kilogram, met inbegrip van de flesch, terwijl die stof in 
het groot a 0.60 M. (0.75 fr. — 7. 0.35) en in het klein a 
0.70 M. te bekomen is, eveneens met de flesch, Het verschil 
in prijs is dus zeer groot. (In Belgié is de prijs van de 
zwavellever nagenoeg dezelfde). 

Zwavellever is voor ’t overige geen nieuw middel ; het 
werd reeds in 1890 door de Amerikanen KELLERMANN en 
SWINGLE aangewend en even goed bevonden als de warm- 
water-methode van JENSEN (1). 

Deze, die ongetwijfeld die proefnemingen van KELLER- 
MANN en SWINGLE kende, heeft dus niets anders gedaan dan 
aan de stof een nieuwen naam te geven en te trachten ze 
aldus tegen buitensporige prijzen te verkoopen. — Zoo iets 
is des te meer te betreuren daar JENSEN tot hiertoe in de 
wetenschappelijke wereld een naam bezat, die onder een 
dergelijke handelwijze natuurlijk lijden zal. 

Proefnemingen zijn gedaan geworden en sommige 
daarvan zijn ten gunste, andere ten ongunste van de 
behandeling met zwavellever uitgevallen. Thans worden 
door het Versuchsstation te Halle en ook door KIRCHNER 
methodische proeven over het gebruik van zwavelkalium 
g@enomen en het is dus verkieslijk de uitslagen daarvan af 
te wachten, alvorens de zwavellever aan te wenden. — De 
Ktihn’sche behandeling (2) met zwavelzuur koper blijft 
voorloopig nog het doeltreffendste bestrijdingsmiddel. 


G. STAKES. 


(1) De warm-water-methode van Jensen is beschreven in Tijdschr, 
over Plantenziekten, l¢ jaarg., 5¢ aflev., bladz. 109. 

(2) Voor de Kiihn ’sche behandeling, zie : Tijdschr. over Plantenz. 
le jaarg. 5¢ afl. bldz. 107. 


BIBLIOGRAPHIE. 


De cultwurgewassen van ons Vaderland met hunne vrienden en 
vijanden, afgebeeld door S. Schlitsberger en voor Nederland bewerkt 
door Dr A. J. C. Snijders. — Uitgave can W. J. Thieme en Cie te 
Zutphen, 1896. 


Vooral nu de lagere takken van het landbouwonderwijs ten onzent 
meer en meer tot hun recht komen, en nu het tuinbouwonderwijs, dat 
reeds lang in Zuid-Nederland met succés wordt gegeven, ook in Noord- 
Nederland zal worden geregeld, begint er meer en meer behoefte te 
komen aan goede schoolplaten, die altijd een belangrijk hulpmiddel 
zullen blijyen bij het onderwijs in de natuurwetenschappen en hare 
toepassingen, hoe zeer men ook trachte den kinderen steeds zooveel 
mogelijk ook de voorwerpen zelven te laten zien. Op het gebied van 
de zuivere en toegepaste natuurlijke historie bestaat nog groote 
behoefte aan bruikbare en daarbij niet te dure platen. Voor de nuttige 
dieren hebben wij een fraai stel platen voor de school (nl. die welke bij 
de Erven Tijl te Zwolle zijn uitgegeven en door den heer Bisschop van 
Tuinen bewerkt); maar voor de schadelijk dieren hebben wijerin’t geheel 
geene. Wanneer dus in deze leemte op alleszins voldoende wijze wordt 
yoorzien, dan mogen wij van grooten vooruitgang spreken. En dat is 
met de aan ‘t hoofd van deze aankondiging vermelde uitgave van de 
firma Thieme te Zutphen het geval. Er is verschenen eene serie van 
6 platen, waarop de ooftgewassen zijn afgebeeld, nl. hunne takken 
en twijgen, bladeren, bloesems en vruchten ; van sommige soorten van 
ooftgewassen ook verschillende variéteiten, zelfs *t een en ander 
betreffende enten en oculeeren. Op deze wijze worden behandeld: de 
appelboom (Plaat I), de pereboom (II), de pruimeboom (III), de kerse-, 
boom (IV), de wijnstok en de framboos (V) en kruisbes, aalbes en 
zwarte bes (VI). 


Maar hoewel de platen voor de behandeling van de deelen der 
bovenvermelde ooftgewassen van veel nut kunnen zijn, het hoofddoel, 
dat den vervaardiger ervan voor oogen stond, was blijkbaar een ander : 
hij wilde een flink hulpmiddel verschaffen bij het onderwijs in de kennis 
der schadelijke en nuttige dieren. Zoo beeldt hij op de plaat van den 
appelboom af al die diersoorten, welke den stam, de takken en twijgen, 
de knoppen, bladeren, bloesems en vruchten van dezen boom vernielen of 


pat | ees 


bederven, en oox de nuttige diersoorten, welke deze schadelijke dieren 
dooden. Op dezelfde wijze worden op de andere platen de vijanden en 
en de vrienden der verdere ooftgewassen afgebeeld. Dat de grens 
tusschen schadelijke en nuttige diersoorten niet altijd scherp kan 
worden getrokken, weet ieder. Vele dieren doen en nut én nadeel. Op 
pl. III is onder de« vrienden van den kerseboom » afgebeeld de wielewaal; 
hij isin de teekening juist van plan, eene ringelrups te grijpen. Ik zou er 
echter wel iets op durven verwedden, dat hij zich nog bedenkt, de rups 
laat zitten en de kersen grijpt, die hij ook maar voor ’t grijpen heeft; 
immers hij is zoo’n « vriend van kersen », dat hij in den kersentijd 
dikwijls zoo goed als niets anders eet. En ook de musch, die als « vriend 
van den kersenboom » is afgebeeld, is « een groot vriend van kersen ». 
Trouwens hier kan de verklaring van den onderwijzer alles goed maken, 

Alle plantendeelen en dieren zijn op de platen op natuurlijke grootte 
afgebeeld ; maar aan weerskanten van elke plaat vindt men de kleine 
soorten, die op eenigen afstand niet goed te onderscheidenzouden zijn, nog 
eens weer afgeteekend, en wel aanmerkelijk vergroot. Deze wijze van 
handelen dunkt mij zeer aanbevelenswaardig. Gaf men alleen de af beel- 
dingen op natuurlijke grootte, dan zou men van verscheiden soorten 
reeds op betrekkelijk geringen afstand den vorm niet kunnen onder- 
scheiden; en sterk vergroote afbeeldingen van insekten zonder het 
insekt op natuurlijke grootte erbij, geven nooit een juist denkbeeld van 
de wijze, waarop iedere soort zich aan ons oog voordoet. Beide 
afbeeldingen, die op natuurlijke grootte en de vergroote, te hebben naast 
elkaar, dat geeft eerst een goed denkbeeld van den indruk, dien een 
insekt op ons maakt. 


Door de wijze, waarop deze platen zijn ingericht (eene hoofdplaat met 
alle diersoorten op natuurlijke grootte afgebeeld, en daarvan volkomen 
afgescheiden zijplaten, waarop de kleinen vergroot voorkomen), voor- 
komt men tevens het bezwaar dat sommigen platen voor natuurlijke 
geschiedenis aankleeft, op welke sterk, weinig en in ’t geheel niet 
vergroote diersoorten door elkaar voorkomen, ’t welk onwillekeurig 
omtrent de onderlinge grootte-verhoudingen verkeerde begrippen doet 
ontstaan. — Wat de vergrovte afheeldingen op de hier bedoelde platen 
aangaat, veroorloof ik mij echter de opmerking te maken, dat dikwijls 
het insekt daar sterker vergroot is afgebeeld dan de bladeren of bloesems, 
waarop het zit. Men vergelijke slechts op plaat II den appelbloesem 
kever met de bloem, waarop hij zit en de pijlstaartrups met de bladeren 
aan het twijgje waarop deze kruipt. Over ’t geheel bevallen mij deze 
vergroote afbeeldingen minder goed dan die op natuurlijke grootte ; 


A gs mee 


vaak blijkt in deze vergroote afbeeldingen, wat in die op natuurlijke 
grootte niet in ‘t oog valt, dat op de détails (zooals hijv. de nervatuur 
der vleugels) niet genoeg gelet is. Zeer leelijk is op plaat VI de 
vergroote afbeelding van den glazenmaker Libellula quadrimaculata, 
terwij! de afbeelding op nat. gr. (op de hoofdplaat) zeer goed is. De 
vergroote afbeelding van de rups van het geaderde witje of boomwitje 
(Pieris Crataegi) iszeer onnauwkeurig, vooral wat de kleuren betreft. — 
Maar zijn er ook al naar mijn bescheiden meening enkele aanmerkingen 
te maken op de vergroote af beeldingen, dat neemt van hare waarde in 
*t algemeen niets weg. En de hoofdplaten zijn waarlijk zeer fraai uitge- 
voerd, z66 fraai, dat men er inderdaad verwonderd over staat, dat voor 
de geringe som van f. 4,50 een stel van zes zulke platen kan worden 
geleverd. De kleine handleiding van Dr. Snijders is daaronder niet 
begrepen ; deze kost f. 0,60. 


De Duitsche oorsprong van de platen is hier en daar nog al merkbaar, 
in zoover dat men verschillende insekten afgebeeld vindt, die voor ons 


land van geen of van zeer weinig belang zijn ; maar dat hindert minder. 
Toch zouden, geloof ik, de platen aan duidelijkheid nog gewonnen 


hebben, als men zich bepaald had tot de belangrijkste soorten ; dan toch 
was er minder overlading geweest. Aan den anderen kant echter is het 
waar dat eene diersoort, die in eene streek veel voorkomt, in de andere 
ontbreekt en omgekeerd ; en zoo zou het voor den onderwijzer in eenen 
bepaalden hoek van het land lastig kunnen zijn, wanneer eene zekere 
soort niet was opgenomen, die bijkans overal elders best zou kunnen - 
worden gemist. 


Onder de « vijanden » der ooftboomen heeft de vervaardiger der 
platen ook enkele plantaardige vijanden opgenomen, zooals de volgende 
zwammen : Fusicladium dendriticum, die oorzaak is van vlekken op de 
appels, — Ewoascus Pruni, die de « hongerpruimen » doet ontstaan, — 
Oidium Tuckheri, de oorzaak van eene zeer nadeelige druivenziekte. 
Maar de plantaardige vijanden zijn in verhouding tot hunne belangrijk- 
heid, z66 schaars op de platen vertegenwoordigd, dat het m. i. een’ 
beteren indruk zou maken, als deze maar geheel waren weggebleven. 
Waar toch de boomkanker, de roest der percbladeren, de bladziekte der 
kerseboomen (Gnomonia erythrostoma), de valsche meeldauw van den 
wijnstok (Peronospora viticola) en zoovele andere door plantaardige 
parasieten veroorzaakte ziekten niet zijn atgebeeld, kan moeilijk worden 
beweerd, dat ook slechts de allerbelangrijkste boomziekten tot haar 
recht gekomen zijn. Maar moge ook hier’t een en ander te wenschen 


8 am aoe 


overgebleven zijn, de algemeene indruk, dien Schlitzberger’s platen 
maken, is zeer gunstig, en doet ons met verlangen uitzien naar de 
verschijning van de tweede serie van zes platen, die later zal worden 


uitgegeven, en waarop de land- en tuinbouwgewassen met hunne 


vijanden zullen worden afgebeeld. De heer Snijders en de firma Thieme 
hebben door de Nederlandsche uitgave aan het onderwijs, in ’t bijzonder 
aan het elementaire land- en tuinbouwonderwijs, in Noord- en Zuid 
Nederland een’ grooten dienst bewezen. 

Dr A. J. C. Snijders te Zutphen, die zich reeds op zoo velerlei gebied 
met succés heeft bewogen, heeft bij de zes thans verschenen platen 
eene beknopte handleiding (ruim 70 bladzijden) ten behoeve van den 
onderwijzer geschreven. Deze vindt daarin eene menigte zaken meege- 
deeld, waarvan de kennis vcor hem onontbeerlijk is, wil hij de platen 
met goed gevolg gebruiken. Toch maakt dit boekje, dat vele onderwerpen 
zeer beknopt behandelt, voor den onderwijzer een uitvoeriger werk 
niet overbodig ; het is eene handleiding hij ’t gebruik der platen, meer 
niet: meer wil het ook niet zijn. Maar als zoodanig heeft het groote 
. waarde. Aanmerkingen heb ik hier en daar wél. Zoo is hetgeen op bl. 7 
reg. 7 van boven, omtrent de zwam Fusicladium dendriticum gezegd 
wordt, geheel onjuist. Zoo diende in een werk, dat in 1896 wordt 
uitgegeven, naast de teerbanden noodzakelijk van « rupsenlijm » melding 


te worden gemaakt. Zoo worden op bl. 11 de kraaien en de musschen, 


nog genoemd onder de vogelsoorten, die in Nederland worden 
beschermd ; terwijl die bescherming bij het Kon. Besluit van 24 Oct. 
1892, regelende de uitvoering van de wet van 25 Mei “1880 ‘« de vogelen- 
wet ») is ingetrokken. Zoo schijnt Dt S. te meenen dat in Nederland de 


nachtegaal in’t geheel niet bij de wet wordt beschermd (bl. 10 en 1)),. 


hoewel onze jachtwet, die reeds van 1857 dateert, den nachtegaal zelfs 
veel meer bescherming verleent dan eene der andere nuttige vogel- 
soorten hier geniet. Zoo zou ik, het boekje verder doorloopende, 
meer opmerkingen kunnen maken. Toch is het voor den onderwijzer 
van veel waarde als handleiding bij ’t gebruik der platen; en het 
behandelt in weinige bladzijden veel stof in algemeen verstaanbaren 
vorm. Wij zijn den heer Snijders dank schuldig voor de wijze, waarop 
hij Schlitzberger’s platen in ons land invoert. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 16 Maart 1896. 


————~cococo——_—__. 


a.” 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D: J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


2e JAARGANG — 3° AFLEVERING. 30 Juni 1896. 


Het gesloten blijven der rozenknoppen. 


Een eigenaardig verschijnsel doet zich alle jaren in 
meerdere of mindere mate, het meest echter bij aanhou- 
dend nat weer, bij onze rozen voor, niet het minst bij de 
edele soorten. De knoppen vormen zich geheel op de 
normale wijze, maar zij gaan niet open. De buitenste 
kroonbladeren beginnen te vergaan en worden bij witte 
rozen en theerozen, eerst aan de randen, later geheel en al, 
vuilbruin, terwijl zij bij de roode rozen zwart worden. 
Eindelijk laten alle kroonbladeren gezamenlijk, terwijl zij 
elkaar blijven omsluiten, los, d. i. hun samenhang met de 
kelkbladeren wordt opgeheven; m. a. w. de geheele 
knop gaat loszitten en valt af. Bij zulke gesloten blijvende 
rozenknoppen kunnen overigens de kroonbladeren en 
meeldraden normaal zijn, maar zij kunnen ook geheel 
abnormaal ontwikkeld wezen. Vooral de meeldraden en 
de tot kroonbladachtige deelen vervormde meeldraden 
der roos zijn dikwijls kromgebogen, zoodat de helm- 
knoppen naar beneden gekeerd en in de holte van den 
kelk ingedrongen zijn. 

Voor het opengaan van eene bloem is eene zekere 
drukking van de in de plant aanwezige sappen noodig ; 
is de spanning van de sappen in den bloemstengel niet 


—— 


voldoende, dan opent de knop zich niet. En zal deze 
spanning van de sappen in den bloemstengel voldoend 
zijn, dan is noodig dat door den wortel eene voldoende 
hoeveelheid vocht worde opgenomen en door denstam met 
zijne takken voortgevoerd. 

Dat ook warmte en licht invloed hebben op ’topengaan 
der bloesems, wil ik overigens daarmee niet ontkennen. 
Maar het verschijnsel dat de rozenknoppen niet opengaan 
en zich gedragen zooals boven werd aangegeven, moet 
stellig hoofdzakelijk worden toegeschreven aan eenen 
onvoldoenden vochtaanvoer naar deze knoppen. Deze 
wordt in dit geval echter niet veroorzaakt door een’ te 
drogen bodem. Op een’ te drogen bodem toch ziet men de 
planten verwelken : alle deelen der plant ontvangen dan 
te weinig water. — Is de bodem alizd of bijkans altijd arm 
aan water, was dit dus zoo 66k reeds toen de zaden 
kiemden, waaruit zich de plant vormde, dan richt zich 
deze laatste op dit voortdurende gebrek aan water in ; 
hare bovenaardsche deelen blijven klein, en men krijgt het 
verschijnsel, dat met den naam « dwergvorm » of 
« nanisme » wordt aangeduid. Dit komt o. a. bij vele duin- 
planten en bij planten op schralen, diluvialen zandbodem 
voor. — Maar bij het niet opengaan der rozenknoppen is 
ween sprake van een’ te drogen bodem. De bladeren 
ontvangen water genoeg ; maar de rozenknoppen, die in 
het tijdperk van opengaan nu p/otseling eenen vrij sterken 
sapaanvoer noodig hebben, ontvangen te weinig. Dit ligt 
niet aan den bodem, maar aan de rozenstruiken zelven. De 
sapaanvoer is dikwijls te gering om alle knoppen behoor- 
lijk te doen opengaan, wanneer de wilde stam, waarop 
geént was, te dun is; ook wanneer bij dezen, hoewel hij 
dik genoeg is, schors en bast naar evenredigheid te sterk 
ontwikkeld zijn, zoodat de deelen, die vooral voor den 
wateraanvoer zorg dragen (het jonge hout) aan te sterke 
drukking zijn blootgesteld, waardoor dus de sapstijging 
in meerdere of mindere mate belemmerd wordt. Men kan 
deze drukking verminderen door langs den wilden stam 
een groot aantal insnijdingen te maken, te beginnen even 
boven de plek, waar de veredeling plaatsgreep en voort- 
gaande tot aan den voet van den stam. leder van deze 


—— 


insnijdingen, die met een scherp mes moeten worden 
gemaakt, mag yuim 1/2 d. m. lang zijn. Vooral wanneer 
men deze insnijdingen tijdig maakt (in Juni of althans 
nog in Juli), kan men zeer dikwijls het dichtblijven der 
knoppen voorkomen of althans voor het vervolg doen 
ophouden. 

Is echter de oorzaak van het hier bedoelde, onwelkome 
verschijnsel gclegen in eene verkeerde standplaats of eene 
zwakke beworteling, zoo is er nieis aan te doen dan 
verplanten. 

Soms wordt de te geringe sapstrooming veroorzaakt 
door eene wonde of eene beschadiging door vorst ; in dit 
. geval kan, bepaaldelijk wanneer deze beschadiging slechts 
aan eenen tak of eenige takken voorkomt, het dicht- 
blijven der knoppen tot die enkele takken beperkt blijven. 

De hier behandelde kwaal der rozenknoppen wordt in 
de hand gewerkt door veel regen ; want daardoor koelt de 
bodem af en wordt de wortelwerkzaamheid, dus ook de 
sapstrooming, minder. Ook werkt aanhoudende vochtig- 
heid het vergaan der losgelaten buitenste kroonbladen in 
de hand. Droogte, zonneschijn en warmte kunnen het 
kwaad niet keeren, maar doen het toch minder groot zijn. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 16 Met 1896. 


2 aD a 


De « worm » in de wormstekige 
appelen en peren, en de middelen om hem 
te bestrijden. 


Wormstekige appelen en peren kent ieder ; en het is 
van algemeene bekendheid dat daardoor in sommige 
.jaren zeer veel schade wordt veroorzaakt. 

., In den laatsten tijd is men omtrent het insekt, dat er 

de oorzaak van is, veel nieuws te weten gekomen, ’t welk 
voor de praktijk niet zonder belang is; en vooral men is 
yer in geslaagd, middelen te beramen, die — al kan men er 
-geene geheele uitroeiing van het schadelijke insekt mee 
bereiken — toch kunnen meewerken om de plaag zeer 


Fig. 1, 2, 3. —1, Jonge appel, waarop het vlindertje zijn eitje legt. — 2, Vlinder, vliegend. — 
3, Id. vergroot. — len 2 natuurlijke grootte. 


krachtig te bestrijden. Wij hebben in dezen veel te danken 
aan de redactién van twee Duitsche tijdschriften, nl. van 
« der Praktische Ratgeber im Obst-und Gartenbau = 
en « van Mitteilungen tiber Obst-und Gartenbau. » Ik wil 
hier meedeelen water in de laatste jaargangen van deze 
beide tijdschriften voor merkwaardigs op ’t gebied van de 
bestrijding van den « worm = in de pitvruchten voorkomt. 
Maar aangezien het voorkomen en de !eefwijze van het 
bedoelde insekt stellig niet allen lezers van het « Tijdschrift 


over Plantenziekten » in voldoende mate bekend zijn, zij 
het mij vergund, hen in een eerste gedeelte van mijn opstel 
met deze zaken nader bekend te maken. 


i. 


De « worm » van de wormstekige appelen en peren is 
geen worm, maar een rupsje, (fig. 7, a), als zoodanig 


Fig. 4, 5, 6. — 4, Jonge appels, waarop bij w, 2, y, z, eitjes zijn gelegd. — 5, Oudere 
appel (een pijltje stelt voor het kleine, later niet meer zichtbare, inboringskanaaltje 
Verder is er vreterij in ’t klokhuis, en van daar strekt zich eene opening naar de opper- 
vlakte uil. — 6, volwassen wormstekige appel; bij a en 6 openingen aan de 
buitenoppervlakte. : 


_kenbaar aan zijnen duidelijk in’t oog vallenden, met eene 
harde huid bekleeden kop en aan het bezit van pooten, niet 
slechts aan het voorste gedeelte van ’t lichaam (borststuk), 


secs 


maar ook aan het achtereinde (achterlijf.) De pootjes van 
’t borststuk zijn uit leden samengesteld; die van’t achterlijf 
zijn ongeleed. Het volwassen rupsje bereikt eene lengte 
van 12-14 mill. ; het is over ’t grootste gedeelte van zijn 
lichaam roodachtig geel, geelachtig of geelwit van kleur, 
maar de kop is glimmend roodachtig bruin, even als de 
rugzijde van het eerste lid van ’t borststuk (dat lid, ’t welk 
onmiddelijk op den kop volgt.) Verder vindt men over 
’t Hichaam heen vier in de lengterichting zich uitstrek- 
kende, rijen van zeer kleine, donker gekleurde wratjes; ter- 
wijl op de rugzijde van het laatste lid des lichaams grootere, 


Fig. 7. — a, Volwassen rups — b, Ingesponnen rups. — c, Rvps uit het spinsel genomen. — 
e, Pop, te voorschijn komende uit het spinsel. 


donker grauwe vliekken aanwezig zijn. Het aantal 
(ongelede) achterlijfspooten bedraagt 5 paar. Het lichaam 
schijnt bij oppervlakkige beschouwing geheel glad en 
onbehaard ; maar eéne meer nauwkeurige waarneming 
met de loupe leert ons, dat toch haartjes aanwezig zijn. 
Hoe komt dit rupsje in de wormstekige vrucht ? 
Iedere rups ontstaat uit het ei van een’ vlinder, Het 
vlindertje, dat aan het rupsje uit de wormstekige appelen 
het aanzijn geeft, heet Causpocapsa pomonana (of C. pomo- 
nella L.); men zou het in ’t Nederlandsch den appelb/ad- 
roller kunnen noemen; maar deze naam is niet gebruike- 
lijk. Ook zou deze naam aanleiding tot verwarring kunnen 
geven ; men zou daarbij allicht denken aan een dier, dat 


—-'* 


binnen -een inééngerold blad leefi, zooals vele rupsen 
uit de familie der Obladrollers of Tortriciden doen, 
en aan welke eigenaardigheid deze familie haren naam 
ontleent. Maar het vlindertje, waarvan de rups in de 
wormstekige pitvruchten leeft, maakt alleen om zijnen 
lichaamsbouw, niet om de leefwijze der rups, aanspraak 
op den naam « bladroller » ; en wij zullen het dus maar, 
bij gebrek aan eene kortere en tegelijk passende 
benaming, met den naam: « vlindertje van de wormstekige 
pitvruchien » aanduiden. 

De familie de bladrollers, waartoe dit vlindertje 
behoort, wordt uitsluitend door zeer kleine soorten 
gevormd, die van de insgelijks zeer kleine motvlinders te 
onderscheiden zijn 0. a. aan den vorm der achtervleugels. 
Deze zijn bij de bladrollers van den yorm, welken in 
*talgemeen de vlindervleugels hebben, en omgeven door 
slechts zeer smal franje ; bij de motten zijn zij smal, zelfs 
lancetvormig, maar zij lijken bij oppervlakkige he- 
schouwing iets breeder dan zij zijn, door het zeer breede 
franje, ‘twelk ze omgeeft. 

Carpocapsa pomonana (fig. 1, 2, 3), m. a. w. de vlinder 
van de wormstekige appelen, is gewoonlijk 10 mill. lang 
en heeft daarbij een vlucht van 21 mill.; kleinere exem- 
plaren echter komen ook dikwijls voor, zelfS met niet 
meer dan 16 mill. vlucht. De vleugels, vooral de voor- 
vleugels, zijn vrij langwerpig; de voorvleugels met 
afwisselend grauwe en donkerbruine dwarsstrepen. Aan 
den buitenrand ziin de voorvleugels voorzien van eene 
groote bronskleurige, meer donkere, ten deele als koper 
schitterende vlek. 

Deze vlek is wel het hoofdkenteeken, waaraan men 
de vlindersoort kan herkennen. De achtervleugels zijn 
glimmend, bruinachtig grijs. Het lichaam heeft de grond- 
kleur der voorvleugels, echter met eenigszins zilver- 
kleurigen glans. : 

In de rust houdt de vlinder zijne vleugels dakvormig 
tegen het lichaam gedrukt. Men ziet dan alleen de 
voorvleugels ; en zoo wordt het diertje, op de schors 
van een’ boom zittend, nauwlijks opgemerkt, omdat 
het in kleur daarmede zoo zeer overeenstemt. De 


66 a 


vlindertjes zijn in ‘t algemeen niet zeer vlieglustig; 
vooral de wijfjes vliegen weinig ; de mannetjes iets meer, 
maar alleen bij avond of bij nacht. get 

Het wijfje leet, alnaarmate het voorjaar vroeger of 
later is ingetreden, in Juni of in Juli, hare geelroode eitjes 
één voor één aan de nog onrijpe appelen en peren. (fig. 4). 
Op ééne vrucht wordt altijd maar één eitje gelegd ; maar in | 
*t geheel legt ieder wijfje er een paar dozijn. Gewoonlijk 
wordt het ei aan den neus (bij de kelk) der jonge vrucht 
vastgekleefd ; in andere gevallen.aan den steel; ook wel 
op plaatsen, waar twee vruchten elkaar aanraken, of 
waar een blad tegen eene jonge vrucht aan ligt : in 
t algemeen dus daar, waar het eitje eenigszins beschut is 
tegen slagregens, tegen hagel, zonnestralen, enz. (fig. 4, 
w, £2, y, 5). Na achi dagen ongeveer komt uit het eitje een 
rupsje te voorschijn, dat aanvankelijk een’ bijzonder 
grooten kop heeft; het vreet zich dadelijk door de huid 
van den appel heen, waar het een’ korten tijd rust neemt, 
om vervolgens zijnen wee in ’t inwendige der vrucht 
voort te zetten. 

In deze rustperiode is het nog mogelijk, aan laag- 
stammige boomen het diertje te vinden en het te dooden. — 
Het eigenlijke voedsel van rupsje bestaat niet uit het 
vruchtvleesch, maar uit de eiwitrijke kernen van de 
zaden. Daarom vreet het diertje zich gewoonlijk zoodanig 
door het vruchtvleesch heen, dat het in den kortst 
mogelijken tijd het klokhuis bereikt. De weg, die daarbij 
cewoonlijk wordt gevolgd, is dus ongeveer eene rechte lijn; 
maar daar de rups nog klein is, is het een uiterst nauw 
gangetje, dat nauwlijks in ’t oog valt. Deze weg is in fig. 5 
aangegeven door het pijltje, dat daar dicht bij den steel 
geteekend is. Deze kortste weg wordt altijd gevolgd, 
wanneer de vrucht op het tijdstip, waarop het ei werd 
gelegd, zoo heel jong niet meer is. Is zij dan echter nog. 
zeer jong, zooddt het nog lang zal duren voor de pitten 
zich behoorlijk ontwikkeld hebben, dan graaft het rupsje 
zich een tijdlang onder de schil voort, en begeeft het zich 
eerst later naar het klokhuis. Heeft het insekt nu het 
klokhuis met de daarin aanwezige pitten geheel uitge- 
vreten en alles door zijne korrelige uitwerpselen duchtig 


See, oo 


vuil gemaakt, dan vreet het zich een gang naar buiten 
toe (bij het tweede pijltje in fig. 5), door welken het den 
appel verlaat. — Hoeveel tijd de rups noodig heeft om 
het klokhuis geheel uit te vreten, is zeer verschillend ; 
dat hangt af van de grootte der vrucht, maar vooral van 
het aantal, de grootte, de voedzaamheid en den rijpte- 
graad der pitten. Zijn de pitten van éénen appel onvol- 
doende voor de voeding van het rupsje, dan graaft het zich 
naar buiten en boort zich dadelijk in eenen tweeden appel 
in. Hangt deze vlak bij den eersten, dan wordt hij soms 
met eenige spinseldraadjes daaraan vastgesponnen. De 
opening, waardoor de pasgeboren rups zich naar binnen 
heeft begeven, is later gewoonlijk niet meer te zien; zij 
groeit veelal geheel dicht. En zoo kan dan eene vrucht 
door een rupsje bewoond worden, zonder dat wij er 
uitwendig iets van merken. Maar bij vruchten met vele en 
flinke pitten, in welke de rups zich Jangen tijd ophoudt, 
komt het voor dat deze laatste, als zij grooter geworden 
is, een’ uitvoergang aanlegt, om daardoorheen de korrelige 
uitwerpselen, die zich anders te veel zouden ophoopen, te 
verwijderen ; altijd blijft echter de opening van dezen 
gang met korrels uitwerpselen verstopt. (fig. 6, a, 6), 
Natuurlijk vindt men ook altijd zoo’n grootere opening 
aan de oppervlakte van iedere vrucht, waarin zich eene 
grootere rups heeft ingeboord, die vooraf in eene andere 
vrucht had geleefd. 

De aangetaste vrucht valt af zoodra de pitten geheel 
vernield zijn. Zulke vruchten worden dan ook gewoonlijk 
voér den normalen tijd rijp (« noodrijp »). Dikwijls valt de 
vrucht reeds af zelfs v66r zij rijp is; althans een wind- 
viaag of een stoot tegen den stam is voldoende om haar te 
doen neervallen. Valt de vrucht geheel van zelf, dan heeft 
de rups haar op dat tijdstip reeds verlaten ; maar daar het 
afvallen gewoonlijk ten gevolge van uitwendige invloeden 
reeds wat vroeger geschiedt, vindt men in de meeste 
afgevallene vruchten het insekt nog aanwezig. Dit zet dan 
in den afgevallen appel zijne vreterij nog een’ tijd lang 
voort, en verlaat hem later, om eene plaats te zoeken, 
waar het zich gaat inspinnen, 


Bas gua 


Het inspinnen geschiedt niet altijd op dezelfde plaais. 
In ’t algemeen wordt eene plek opgezocht, waar het 
rupsje tegen de tegenspoeden van het gure winterweer 
behoorlijk goed beschermd is: het zoekt dus zeer gaarne 
de stammen der boomen op, die in meer of minder diepe 
reten en onder schubben van de schors dikwijls uitste- 
kende schuilplaatsen aanbieden. Natuurlijk dat ook 
mossen en korstmossen, als ze op de stammen aanwezig 
zijn, eene goede gelegenheid voor de rups vormen om er 
haar winterkwartier te zoeken. Uit de op den grond 
liggende appels kruipt het rupsje, natuurlijk van beneden 
naar boven, tegen den stam op, z66 hoog tot zij eene 
geschikte plek voor de overwintering heeft gevonden. 
Heeft het insekt daarentegen den appel reeds verlaten, 
toen deze nog aan den boom zat, dan kruipt zij langs den 
stam van boven naar beneden, maar later ook wel weer van 
beneden naar boven, steeds zoekende naar eene geschikte 
plaats om er zich in te spinnen. Dikwijls ook worden 
stammen van boomen, die in de nabijheid staan, al zijn 
het geene vruchtboomen, zelfs ook verscholen plekjes aan 
palen, schuitingen, enz., uitgekozen, om er een spinsel 
te maken ; en het gebeurt ook wel, dat het rupsje daartoe 
onder de bodemoppervlakte wegschuilt ; maar dit doet 
het niet bij voorkeur, evenmin als het zeer gaarne onder 
’t mos van de stammen wegkruipt, daar het liefst vrij 
droge plaatsen uitkiest. 

Worden de appelen, terwijl zij nog den « worm » in 
hun inwendige herbergen, binnenshuis bewaard, dan 
kruipt het insekt later, nadat het de vrucht verlaten heeft, 
in reten van den vloer of van muren en wanden, desnoods 
in kleeren, die in de nabijheid hangen, weg, en spint zich 
daar in. 

Evenals bij andere rupsen is de onderlip van den 
« worm » der wormstekige appelen voorzien yan een 
iweetal kleine openingen, waaruit hij een’ droppel van 
eene vloeistof kan persen, die aan de lucht vast wordt en, 
in de lengte uitgetrokken, een draadje vormt. Uit den aldus 
eevormden draad vervaardigt de rups eene cocon, waarin 
zij, alnaar de omgeving, hout of schorsdeeltjes, maar ook 
wel knaagsel van papier, aarddeeltjes en zelfs kleine 


= 180 =x 


stukjes metselkalk, kan opnemen. Soms echter bestaat de 
cocon uit niets anders dan uit spinsel. Binnen deze cocon 
schrompelt de rups eenigsins inéén, zoodat zij korter en 
dikker wordt (fig. 7, 6); maar zij verandert vé6r den 
winter niet in eene pop. In ’t volgende voorjaar is zij veel 
dunner en slanker geworden (fig. 7, c); zij heeft een’ heelen 
tijd op haar vet geteerd, hoewel overigens haar stofverbruik 
gedurende het koude jaargetijde niet zeer belangrijk is. 

In Mei ongeveer stroopt de rups hare huid af, die 
samengeschrompeld naast haar binnen de cocon blijft 
liggen ; dan vertoont het insekt zich als een glimmend 
geelbruin popje (fig. 7, d, e). Aan de ringen van het 
achtereinde des lichaams bevinden zich talrijke stekeltjes, 
die bij de voortbeweging een rol kunnen spelen; in Juni 
nl. schuift zich de pop zoover naar voren, dat zij tegen de 
cocon stoot. Eindelijk doorboort zij deze en schuift er met 
haar lichaam halverwege uit. Intusschen is ook de 
pophuid gebarsten en het vlindertje kruipt eruit. Evenals 
bij alle pas uit de pop komende vlinders, zijn eerst de 
vleugels wat inéégefrommeld, maar al spoedig hebben 
deze den normalen vorm en omvang aangenomen. 


EX. 


In de eerste afdeeling van mijn opstel is in ’t kort 
meegedeeld wat men weet van de leefwijze van den 
« worm der wormstekige appelen en peren. » In de laatste 
twee jaren nu is onze kennis aangaande dit insekt, 
vooral ook onze kennis van de meest rationeele bestrijding 
daarvan, zeer vermeerderd. Twee Duitsche tuinbouw- 
bladen hebben dienaangaande belangwekkende mededee- 
lingen gepubliceerd, nl. « Der praktische Ratgeber im 
Obst und Gartenbau » en « Mitteilungen tiher Obst und 
Gartenbau. » 

De redactie van het eerstgenoemde tijdschrift, of liever 
het « Schadlingsamt » daarvan, deed aan hare lezers en 
aan alle verdere belangstellenden, onder het opschrift : 
« Der Praktische muss der Obstmade naher auf den Leib 
rticken » verscheiden vragen betreffende de leefwijze van 
van den worm in de wormstekige appelen, betreffende de 
schade, door dit insekt aangericht, de meerdere of mindere 


= {0 = 


vatbaarheid der appel- en perevariéteiten voor deze 
schade, de bestrijdingsmiddelen. (Zie « Praktischer Ratge- 
ber, » 1894, n°3.) — De antwoorden, welke op deze vragen 
inkwamen, tot een geheel vereenigd, vindt men in n° 14 
meegedeeld. 

De eerste vraag, welke gesteld was, luidde : Hoeveel 
procent van den oogst aan appelen en peren gaat gemid- 
deld bij u verloren ten gevolge van den « worm » ? De 
ingekomen antwoorden (ten getale van 35 uit alle deelen 
van Duitschland, eene enkele ook uit Nederland) loopen 
zeer uiteen. Eene opgave uit Oost-Pruissen luidt 0 %; 
eene uit Silezié: 1/4°/,; eene uit den Elzas daarentegen 
95 °/,. Het gemiddelde van alle opgaven was 36 1/2°/, ; dit 
getal geldt van den oogst van appelen en peren gezamen- 
lijk ; bij peren bedraagt het verlies slechts 10 a 15 °%,. 

De tweede vraag luidde: Welke soorten (variéteiten) 
van appelen en peren worden het meest aangelast ? De 
ingekomen berichten loopen zeer uiteen, naarmate in eene 
zekere streek de eene of de andere soort het meest 
gekweekt wordt ; men kan er slechts dit uit afleiden, dat 
het insekt, waar het in massa’s voorkomt, naar de sooré 
- van appelen niet veel vraagt. Peren worden minder 
aangetast dan appelen ; kweeén ook enkele maien. In het 
algemeen schijnen vroege soorten van vruchten meer dan 
late soorten te lijden te hebben. 

Wordt het ooft van hoogstammen meer of minder 
aangetast dan dat van laagstammige pyramiden en 
leidboomen ? De meeste antwoorden vermelden dat ooft 
van hoogstammen ‘t meest te lijden heeft. 

Worden geheel vrij gelegen boomgaarden of boomen 
in omheinde tuinen het meest aangetast ? De vruchten aan 
boomen in omheinde tuinen hebben het meest te lijden ; 
het allermeest die aan boomen, welke tegen muren of 
schuttingen of in de nabijheid van gebouwen staan, ook 
aan boomen, die dicht bijéén geplant zijn. De boomen, die 
voortdurend het meest aan den wind zijn blootgesteld, 
hebben het minst te lijden ; het meest zij, die aan alle 
kanten ingesloten zijn, vooral als de bodem onvruchthaar 
en droog is, 


— bol — 


ene andere vraag luidde : Waar werd door hen, die 
trachtten de rupsjes of poppen te verdelgen, het insekt het 
meest aangetroffen? De meeste antwoorden luidden: onder 
de schubben en in de reten der schors, vooral aan oude 
boomen met dikke schors, van af het benedeneinde des 
stams tot op de takken. Sommigen vonden de ingesponnen 
rupsjes ook in reten tusschen de planken der schuttingen. 

Wanneer appelen, die den « worms nog bevatten, 
gedurende den winter bewaard werden, waar trof men 
dezen « worm » dan in ingesponnen toestand aan? Sommi- 
gen vonden hem in reten, spleten en voegen van muren, 
balken, zolders en vloeren. Anderen vonden den worm 
ingesponnen in lappen en oude kleeren. Een der corres- 
pondenten trof hem aldus in ontzachelijk groot aantal in 
een oud pak kleeren aan, dat in hetzelfde vertrek hing, 
waar de appelen lagen. — 

Ook werden door den « Praktischen Rathgeber » 
vragen gesteld omtrent de bestrijdingswijzen, in verschil- 
lende streken in zwang. 

Naar aanleiding van de ingekomen antwoorden en 
van zijne eigen proefnemingen en ervaringen heeft de 
schrijver van het bedoelde opstel (Freiherr v. Schilling) in 
n° 16 van het genoemde tijdschrift zijn raadgevingen 
omirent de bestrijding van den « worm » in de appelen en 
peren meegedeeld. 

Het insekt te vangen in den tijd dat het vliegt, acht 
von Schilling bijkans altijd ondoenlijk. Men kan in dezen 
niets anders doen dan het volgende, ’t welke trouwens 
met groot nut kan geschieden. Men houde van af Juni tot 
in het midden van Juli alle ruimten en localiteiten, waarin 
gedurende den vorigen herfst de appelen en peren werden 
bewaard, zooveel mogelijk gesloten ; m. a. w. men sluite 
deuren en vensters. Wanneer men in den oogsttijd het 
ooft eerst in een bepaald vertrek heeft gebracht en later 
in een ander, dan heeft het bovenstaande voorschrift in de 
eerste plaats betrekking op die vertrekken, waar het ooft 
het eerst vertoefde. Er is toch de meeste kans dat daar de 
rupsen, die bij den oogst nog in de vruchten aanwezig 
‘waren, hare woonplaats hebben verlaten. In deze vertrek- 


ees | eee 


ken hebben zij zich dan ingesponnen. Hier zullen dus ook 
in Juni of Juli de vlindertjes zich vertoonen. 

Houdt men nu zulke vertrekken goed gesloten, dan 
kunnen de vlinderjes niet naar buiten komen; zij 
vertoonen zich, vooral op zonnige dagen, in grooten 
getale aan de vensters, Waar men ze soms in menigte zeer 
gemakkelijk kan dooden. 

Van nog meer beteekenis echter zijn de verdelgings- 
maatregelen, die men tegen de nog niet ingesponnen en 
tegen de reeds ingesponnen vrupsen kan nemen. Men kan 
hier onderscheiden : 1° de verdelgingsmiddelen, die 
buiten, tn de vrije natuur — en 2° die, welke in de berg- 
plaatsen van ooft kunnen worden toegepast. 

1° Verdelgingsmiddelen, aan te wenden buiten, in de 
erye natuur. Gelijk blijkt, uit hetgeen ik vroeger mee- 
deelde, zit soms de rups nog in de afgevallen, veelal te 
vrocg rijpgeworden vruchien, maar kruipt zij er dan toch 
zeer spoedig uit. Men verzamele dus vooreerst al het op 
den grond gevallen wormstekige ooft ; maar men late dit 
niet eenige dagen lang op den grond liggen, wijl in dat 
geval vele van de rupsen de vruchten verlaten hebben. 
Het is zelfs goed, dat men het afvallen van de wormste- 
kige vruchten, die anders foch spoedig zouden afvallen, 
in de hand werkt door de boomen zachtjes te schudden. 
Zijn de van den grond opgezamelde wormstekige vruchten 
weinig talrijk, dan doet men ’t best, ze niet te bewaren, 
en ze desnoods maar aan de varkens te voeren. Maar het 
kan voorkomen, dat de afvallende appels of peren zoo 
veelvuldig zijn, dat men ze moet bewaren ; in dit geval 
brenge men ze dadelijk in gesloten ruimten, waar men de 
later aan te geven vangmiddelen kan aanwenden (zie 
beneden). Men late de afgevallen vruchten in geen geval 
buiten liggen, en hoope ze ook niet in schuren op, want 
daar zijn voor de rupsen de beste en doelmatigste reten 
om zich in te spinnen, waar geen menschenoog de 
ingesponnen insekten ontdekt. 

Maar het onschadelijk maken van het afgevallen ooft 
is op verrena niet voldoende; immers vele rupsjes geraken 
op den grond. Sommige rupsen verlaten de afgevallen 
vruchten, ook wanneer deze spoedig worden opgeruimd ; 


== $3 


velen verlaten de vruchten, terwijl deze nog aan den boom 
zitten. Maar de op den grond geraakte rupsen blijven 
niet dan bij uitzondering op den grond en kruipen daar 
slechts zelden in; zij trachten een verblijf te vinden op 
eene iets meer droge plaats, en kruipen daarom omhoog, 
meestal tegen een’ boomstam op, hoewel niet altijd tegen 
dien van den boom, waarop zij geboren en getogen waren ; 
zij vestigen zich ook wel in reten van muren en 
schuttingen. 

Freiherr von Schilling heeft reeds in den « Praktischen 
Ratgeber im Obst-und Gartenbau » van 1893 (bl. 345) een 
val beschreven, waarmee hij aanraadde de rupsjes uit het 
ooft te vangen. Hij nam eene 20 tot 25 cm. breede strook 
van oud laken of de eene of de andere lakenachtige stof, 
die ongeveer twee malen om den stam heen reikte. Hij 
vouwde deze strook overlangs op en wel in twee ongelijke 
helften. Nu bond hij met een touw deze strook om den 
stam vast, op eene hoogte van ongeveer 1 a1 1/4 Meter 
boven den grond, en wel zoo dat het omgevouwen gedeelte 
naar binnen kwam te liggen. Was de strook laken beves- 
tigd, dan werd om den stam gebonden een papierring, 
bestaande uit stevig karton, ter breedte van ongeveer 
6cem , en zoo lang dat hij ruimschoots eenmaalom den stam 
heen reikte. Deze papierstrook echter werd voorat gedu- 
rende eene halve minuut in ’t water gelegd, opdat zij 
buigzaam werd en zich vlak tegen den stam liet aan- 
drukken. Eerst daarna werd zij om den boom gebonden, 
natuurlijk goed stevig : en wel z66 dat de bovenkant ervan 
onmiddelijk tegen den stam werd gebonden, maar de 
onderkant nog over de strook laken heenreikte. Was nu 
de papierring volkomen droog en weer hard geworden, 
dan werd hij 2 of 3 maal met goede rupsenlijm bestreken ; 
over den ring van laken smeert men geen lijm. — Het is 
duidelijk, zegt von Schilling, waarom men den lijmring 
moet aanleggen; hij verhindert den ooftrupsen, die uit de 
afgevallen appels of peren naar boven gekropen zijnde, lust 
mochten hebben om over de strook laken heen te trekken, 
hooger tegen den stam op te kruipen en dwingt ze dus, 
onder het laken, tusschen laken en bast, weg te schuilen. 
Zijn ze daar eenmaal aangekomen, dan blijven ze daar en 


eT ee 


Spinnen er zich in; immers ze hebben daar het beste 
winterkwartier, dat ze kunnen begeeren. Om de rupsjes 
nog meer te animeeren, onder het laken te kruipen, worden 
op bepaalde plaatsen kleine hoopjes watten, hennepwerk 
of papier geschoven, waardoor de ring op die plaatsen 
eenigszins van den stam afwijkt. Men kan nu deze 
ringen, die in Juni aangelegd zijn, tot aan ’t einde van 
den volgenden winter laten zitten. Zooals bekend is, 
kruipen in October of in de daarop volgende winter- 
maanden de wijijes van de wintervlinders (Chetmatobia 
brumata en andere soorten) tegen de stammen op, om 
hare eitjes aan de knoppen te leggen, en aldus het aanzijn 
te geven aan kleine, uiterst schadelijke spanrupsen, die 
reeds voor de knoppen zich openen, beginnen te vreten en 
zeer groote schade teweeg brengen. Deze vrouwelijke 
wintervlinders nu kunnen niet vliegen ; zij kunnen hare 
cicren niet anders te geschikter plaatse leggen, dan nadat 
zij tegen de stammen opgekropen zijn. Dat nu kan haar 
verhinderd worden door om de stammen kleverige gordels 
aan te leggen, die reeds sedert jaren als een vrij afdoend 
middel tegen dit insekt bekend zijn. Heeft men nu in den 
zomer zijne ooftrupsenvallen om de boomen gebonden, 
dan doet men goed, de papierbanden in October nogmaals 
met rupsenlijm te bestrijken ; zoo doen deze in dien tijd 
des jaars tevens dienst als middel tegen den wintervlinder. 
Tegen ‘t einde van den winter neemt men de banden af en 
doodt alle ooftrupsjes, die blijken zich daaronder te 
hebben ingesponnen. — 

In zijn artikel in N° 16 van den jaargang 1894 van 
« der Praktische Ratgeber » komt von Schilling op zijne 
ooftrupsyallen terug. Hij beeldt er nog eenige af; ik heb 
in fig. 8-12 zijne teekeningen overgenomen. In deze figuren 
is de lijmring, die zoo noodig, nog later extra kan worden 
aangebracht, weggelaten; wel is boven de eigenlijke 
ooftrupsenval een ring van zooveel mogelijk waterdicht 
papier aan de bovenzijde stevig vastgebonden, terwijl de 
onderzijde los blijft uitgespreid hangen. (fig. 8). Deze ring 
van waterdicht papier is noodig om te maken dat de 
rupsjes, ook wanneer het regenachtig weer mocht zijn, 
daar gaarne onder wegschuilen. 


Fh on 


De vorm der rupsenvallen is bijzaak, zegt von 
Schilling ; hoofdzaak is : dat den rupsjes eene zachte, 
droge ruimte wordt aangeboden om er onder weg te 


Tig. 8-12. — Middelen om den « worm » van het ooft te vangen (zie den text). 


kruipen. De geheele ring kan ook (zie fig., 107) alleen uit 
eene strook papier bestaan, die verscheiden keeren rondom 
den stam wordt gewikkeld. Ook met zoo’n « val » 


eee 


werden bevredigende resultaten verkregen. Hoe men den 
toestel inricht, komt er minder op aan ; hoofdzaak is, hem 
lijdig aan te leggen en wel niet slechts aan de appel- en 
pereboomen (ook aan de kweeén, die eveneens worden 
aangetast), maar evenzeer aan palen, boomstutten enz. in 
de boomgaarden. Natuurlijk is van veel belang dat de 
beschreven maatregel zoo algemeen mogelijk worde geno- 
men. In’t algemeen kan men wel veronderstellen dat de 
ooftrupsen, die op een zeker terrein zijn grootgebracht, 
een volgend jaar ook weer op dit terrein hare nakome- 
lingen zullen hebben; maar dit is geen regel zonder uitzon- 
dering. En wie de rupsenvallen geregeld gebruikt, is er 
toch niet altijd voor gevrijwaard, dat vlinders, die op zijns 
buurmans terrein zijn uitgekomen, op zijn terrein komen 
om eieren te leggen. Toch meene men niet, dat zoolang er 
bezitters van boomgaarden in de buurt zijn, die aan de 
bestrijding der rupsjes geen deelnemen, de aanwending 
des rupsenvallen niets zou baten. Integendeel, men moge 
nu en dan kans hebben, toch iets van de plaag mee te 
krijgen, in den regel kan men zich door de voorschreven 
methode aardigjes vrijwaren, — althans wanneer men 
ook in de bergpJaatsen van ooft de vangmethoden toepast 
(zie beneden, bl. 67). 

Fig. 8 stelt de vanginrichting aan een’ hoogstam voor, 
fig. 9 aan een leidboom (waarbij tevens is aangeduid, dat 
de vallen moeten worden aangebracht zoowel aan den 
hoofdstam als aan de voornaamste takken, ook- bij R- aan 
het latwerk) ; fig. 10 vertoont de inrichting aan een stut, 
fig. 11 aan een paal. In de laatstgenoemde figuur heeft 
men gebruik gemaakt, in plaats van waterdicht papier, 
van een’ ouden’ bloempot, waarvan het gat met een houtje 
dichtgestoken is; onder den bloempot bevindt zich de lap 
laken. — In hooge boomen is het raadzaam, niet slechts 
aan den stam, maar ook aan enkele der groote takken 
vallen aan te brengen. 

2° Verdelgingsmiddelen, aan te wenden op de bewaar- 
plaatsen van ooft. Gelijk boven werd vermeld, komen 
er zeer vele ooftrupsen met afgevallen of ook met het 
opzettelijk geoogste ooft in de bewaarplaatsen. Haar 
aantal is des te grooter, naarmate de appelen en peren 


a OK = 


vroeger daarheen zijn gebracht. Vooral in kassen en 
fruitkamers, op zolders, enz., waarheen het ooft, soms 
eerst voorloopig, wordt gebracht, kruipen tal van 
ooftrupsen, als zij volwassen zijn geworden, uit hare 
oorspronkelijke woning, en zoeken eene schuilplaats om 
zich daar in te spinnen. Naar kelders, waarheen men het 
ooft gewoonlijk eerst bij het begin van het koude jaarge- 
tijde brengt, gaan gewoonlijk weinig of geene rupsen 
meer mee. 

Nu komt het erop aan dat wij het grootste aantal der 
ooftrupsen Jokken naar voor dezen aangename winter- 
schuilhoeken, waar zij zich inspinnen en waar wij ze later 
gemakkelijk kunnen vinden om ze te verdelgen. — Fig. 12 
a. vertoont het eene gedeelte van een’ hoop appelen, die 
voorloopig ergens bewaard worden. In de nabijheid 
daarvan zien wij, inéén gevouwen, een of ander oud 
kleedingsstuk ; op den achtergrond zien wij stukken 
papier en lompen liggen. Dat zijn voorwerpen, waarin de 
ooftrupsen gaarne wegkruipen. Daar echter de rond- 
dwalende rupsen ook bij de muren of wanden omhoog 
klauteren, brengen wij ergens boven den hoop ooft, dicht. 
bij den zolder, eveneens vallen aan. Fig. 12 b. vertoont 
een dergelijk lokmiddel, eenvoudig bestaande uit een 
stuk lat, dat op twee groote spijkers rust, en waarvan 
eenige lappen afhangen. Deze val kan gemakkelijk worden 
weggenomen, om de rupsjes, die zich er hebben ingespon- 
nen, te dooden ; men kan hem dan later weer ophangen. 

Om te toonen, dat werkelijk de. bovenbeschreven 
methode resultaten kan hebben, geef ik hierbij de 
afbeelding van een stuk van een’ lomp, dien men als 
vangmiddel had aangewend in eene kamer, waar men 
een’ grooten voorraad appelen, nog wel uitgelezen waar, 
ongeveer eene maand lang bewaard had. Toch werden in 
’t geheel in de aangewende vallen 1000 4 1200 ingesponnen 
rupsjes gevonden; von Schilling vond in het hem toege- 
zonden, in fig. 13 afgebeelde stuk lomp 15 levende, 2 doode 
niet ingesponnen rupsjes en verder 38 cocons met rupsen 
erin. — Nog ééne opmerking: men neme als materiaal voor 
*t aanleggen van vallen binnenshuis geen wollen-maar 
katoenen lompen; want door zooveel wol op allerlei 


pooner. : Gap 


plaatsen open en bloot neer te leggen, zou men gevaar 
loopen, de vermeerdering der kleermotien in de hand te 
werken, 


LTT, 


In den 9 jaargang (1894) van de « Mittheilungen tiber 
Obst- und Gartenbau, » uitgegeven door Goethe en Mertens 
te Geisenheim, komt op bl. 70 en volgende bladzijden een 
opstel voor van R. Goethe, over « die Bek’mpfung der 


Fig. 13. 


Obsimade =, waarin hij eerst meedeelt, dat vroeger op de 
‘terreinen der tuinbouwschool te Geisenheim allerlei proe- 
ven zijn genomen om een werkzaam en afdoend middel 
tegen den « worm » in de « wormstekige appelen » te 


= §§ = 


vinden. Zoo druppelde men in het boorgat van het rupsje, 
*t welk gemakkelijk te herkennen is aan het vuil, dat er 
buiten aankleeft, een weinig alcohol (spiritus), waardoor 
echter het insekt volstrekt niet werd gedood, terwijl de 
vrucht bedorver werd. Op gelijke wijze werd zwavelkool- 
stof gebruikt, maar met hetzelfde ongunstige resultaat. 
Ook lijnolie werd op gelijke wijze aangewend, waardoor 
wel is waar de rups niet erg lastig werd gevallen, maar 
toch ook ‘de vrucht niet werd gedood. Somwijlen gelukt 
het, bepaalde aangetaste vruchten te redden, wanneer men 
het boorgat met vochtige aarde dichtstopt, zoodat de rups 
hare uitwerpselen niet meer uit de vrucht naar buiten kan 
werken en stikt. 

Maar al de hier aangehaalde middelen zijn altoos 266 
omslachtig, dat het te bereiken resultaat niet beantwoordt 
aan de te maken onkosten. 

« Vele ervaringen leeren = aldus gaat Goethe voort, 
» dat de worm uit de wormstekige appels en peren, nadat 
zij als rups volwassen is geworden en zich aan een’ spinsel- 
draad heeft laten zakken tot op den grond of met de 
afgevallen vrucht op den grond is neergekomen, ter 
verpopping weer bij den stam opkruipt, om zich in reten 
of onder schubben van de schors een winterkwartier in te 
richten. Het rupsje graaft zich met zijne scherpe kaken 
eene ondiepe, ovale uitholling in de schors, welke uithol- 
ling het diertje met spinseldraden en met de afgeknaagde 
schorsdeeltjes bedekt, zoodat het in dit witachtige huisje 
volkomen verborgen en tegen het gure weer beschut is. 

« De Heer Becker, leeraar aan eene meisjesschool te 
Jiiterbog, de uitvinder van de Brumata-lijm, die tot het 
vangen van den wintervlinder dient, — heeft de ver- 
dienste, den met lijm bestreken papierband ook voor 
het vangen van de rups uit wormstekige appelen en peren 
te hebben aanbevolen. Becker gaf den raad, den papier- 
band aan den bovenkant vast te binden en den beneden- 
rand vrij te laten, opdat de rupsen, die door de klevende 
stof verhinderd worden, hooger tegen den stam op te 
kruipen, zich onder de beschutting van den papierband 
gaan inspinnen en dan gemakkelijk kunnen worden 
gedood. Men moet, volgens Becker, de papierbanden 


ry,” en 


aanleggen zoodra men de eerste wormstekige vruchten 
aantreft; in den herfst moet men de banden afnemen en de 
rupsen dooden. 

« Precies naar dit voorschrift werd ook bij ons (Geisen- 
heim) gehandeld ; maar men maakte de opmerking dat de 
kleefstof (de rupsenlijm) op heete zomerdagen vloeibaar 
werd en bij den stam neerliep. Op grond van onze 
ervaringen moeten wij onmiddelijke aanraking van de 
schors, vooral van die van jonge boomen, met rupsenlijm 
voor schadelijk houden, daar de door deze stof bedekte 
deelen der schors niet meer kunnen ademen en dus ziek 
worden en sterven ; wij meenden dus het doel ook zonder 
lijm te kunnen bereiken, door het aanleggen van gordels 
of banden van hennepwerk, houtwol of stroo. Wij 
probeerden dit, maar brachten voor de contréle, boven de 
aldus aangebrachte gordels gewone banden, met lijm 
bestreken. En nu bleek dat de rupsen voor ’t meerendeel 
over houtwol, hennepwerk en stroo heen kropen, in de 
richting naar de kroon van den boom, op welken wee ze 
echter door de lijmbanden werden tegengehouden. (Door 
na te gaan, hoeveel rupsen onder den houtwol-, werk- of 
strooband achterbleven en hoeveel er op de lijmbanden 
werden gevangen, kon men constateeren dat verrewee 
de meeste rupsen zich aan de benedenste banden van 
houtwol en dergelijke stoffen niet stoorden). Het bleek dus 
dat den rupsen de bedoelde stoffen voor de verpopping 
niet veilig genoeg toeschenen. Daarom werden nu papier- 
banden ter breedte van ongeveer 20 cm. zoodanig aange- 
legd, dat men eerst eene dunne laag houtwol om den 
stam aanbracht, daarover heen een’ zeer  kleinen 
band van stroopapier bond, en daarover gelijmd papier 
bevestigde, z66 dat alleen onder den bovensten rand een 
touw werd gebonden. Fig. 14 stelt links voor den stam van 
een’ 27 jarigen perenboom, waarom een zoodanige gordel 
zonder rupsenlijm werd gebonden ; de benedenrand yan 
het papier staat tengevolge van de houtwol, die er onder 
te voorschijn komt, ver genoeg af,om den rupsjes het naar 
beneden kruipen gemakkelijk te veroorloven. De houtwol 
reikt echter slechts tot het touw aan den bovenrand en 
niet daarover heen, daar dit touw zich met het papier zeer 


aS ae 


dicht aan de-schors van den boom moet aansluiten, om 
onmogelijk te maken dat de rupsjes eronder door kruipen 
en de hoogere deelen van den stam opzoeken. 

« In den winter werden de banden of gordels van de 
stammen afgenomen, en de gevangen rupsen werden 
eeteld en daarna gedood. Men vond tegen de stammen van 
59 boomen 1825 rupsen, dus per boom gemiddeld 31 stuks ; 
het grootste aantal rupsen, aan één boom gevonden, was 
lll, het geringste aantal bedroeg 4. De maden hadden 
kleine ovale holten in de schors geknaagd, zooals dat te 
zien is in de figuur 14 rechts, waar de stam is afgebeeld, 
nadat men er den gordel heeft afgenomen. De houtwol en 


het stroopapier waren door de dierijes vlijtig gebruikt 
geworden om er hun spinsel aan en in te vervaardigen : 
een bewijs dat hun dit materiaal daarvoor beviel. Zooals 
uit de teekening (rechts) te zien is, spinnen zich de meeste 
rupsen dicht onder het touw in. Men kon uit het aantal 
rupsjes, dat aan de verschillende stammen werd gevonden, 
niet afleiden dat de eene soort (variéteit) van appels meer 
dan de andere door den vijand wordt geteisterd. 

« Om geheel zeker te zijn, werden boven een groot 
aantal yan deze » rupsenvallen -, zooals men de hier 
beschreyen inrichtingen met recht mag noemen, kleef- 
banden (met rupsenlijm) aangebracht. Bij *t nazoeken yond 
men echter geene rupsen daarop of daaronder, noch onder 


= FD ae 


de schors tusschen de beide gordels of banden in. Men mag 
dus wel met recht daaruit afleiden, dat geene rupsen 
onder de benedenste, niet met lijm bestreken banden zijn 
doorgekropen ; maar dat zij allen onder die banden alle 
voorwaarden vervuld vonden, welke haar noodig schenen 
om daar hare winterkwartieren in te richten..... 

« Ten slotte wil ik nog meedeelen dat reeds in den 
voorwinter de meezen en ook de groene specht de gordels 
met hunne snavels geheel vernielden en de rupsen uit hare 
schuilplaatsen weghaalden. Wij wilden eenige van de 
gvordels tot het voorjaar aan de boomen laten zitten, om 
het tijdstip van de verpopping te kunnen vaststellen ; 
maar de bovengenoemde vogels hadden gedurende den 
winter alle rupsen opgegeten. Dit is een nieuw bewijs voor 
de belangrijke hulp, welke de insektenetende vogels den 
ooftteler verleenen ». — 


2 Was i. 
ere i i 


a 
wee 
x . 


rh) 


" fo 


— | 


In den 10° jaargang (1895) van de bovenvermelde 
« Mitteilungen tiber Obst- und Gartenbau » (bl. 166-168) 
geeft de Heer Mertens eenige mededeelingen aangaande 
« Obstmadenfallen » of banden ter bescherming van het 
ooft tegen » wormstekigheid » Hij schrijft daarin o. a. het 
volgende: « Om den eigenaars van ooftboomen het werk 
te besparen van zelven de banden te vervaardigen, die om 
de boomstammen moeten worden geleed, heeft de Heer 
« Hofgiirtner » Merle te Homburg v. d. H. deze « Obstma- 
denfallen » vervaardigd, geheel gereed voor het gebruik. 
Velen zullen ze liever kant en klaar koopen dan ze zelven 
te vervaardigen uit houtwol, twee soorten van papier en 
touw. Ze zijn te verkrijgen bij Wilhelm Ochs Jr. te 
Schmitten in den Taunus. Deze levert ze goedkoop, want 
zij kosten per honderd slechts : 


a 


bij eene lengte van 35 cM. — 6 Mk. = f. 3,60 
a) ” a OREM ee Me Age 
” ” ” ” 70 cM. — LO Mk. = i 6,00 

Ve aan ” » 100,.cM. — 12 Mk. = f. 7,20 

Deze banden dienen in den winter te worden besteld, 
daar ze reeds in Mei moeten worden aangewend. 

« In fig. 15 is eene « Obstmadenfalle » afgebeeld, aan 
den binnenkant gezien, in fig. 16 is zij voorgesteld, zooals 
zij ongeveer | Meter hoog boven den grond (bij laagstam- 
mige boomen onmiddelijk beneden de laagste takken) 
zeer stevig wordt vastgebonden. Men moet de banden 
aanbrengen in geen geval later dan.nadat de eerste 
wormstekige vruchten beginnen af te vallen, opdat de 
rupsen welke er uit kruipen, zich ook dadelijk onder de 
banden vestigen. Zoodra al het ooft geoogst is, neemt men 
de banden van de stammen af en verbrandt ze, omdat 
allicht ook in het houtwol verschillende rupsen zich 
hebben genesteld. (Toch moet men bij ’t afmemen van de 
banden ook de stammen nauwkeurig nakijken, aangezien 
daartegen aan,in kleine uithollingen van de schors, zich 
de meeste rupsjes bevinden). » 

Men kan natuurlijk van het boven- 
beschreven middel nog volstrekt geen 
succes verwachten in het jaar zelf, 
waarin men het heeft aangewend; ook 
zal men des te meer goede gevolgen 
ervan zien, naarmate in de geheele streek 
het gebruik van banden meer algemeen 
is ingevoerd. Want hoewel zeker wel als 
regel kan worden aangenomen, dat het 
meerendeel van de insekten, die als 
rupsjes aan de stammen van een’ zekeren 
boomgaard overwinteren, in dien boom- 
gaard ook weer als vlindertjes hunne 
eieren zullen gaan leggen, — er vliegen 
toch ook altiid vele vlindertjes naar het terrein van de 
buren. Hoe meer algemeen men dus de hier bedoeide 
banden gebruikt, des te beter. Bij geregelde algemeene 
aanwending in eene zekere streek kan men wel stellig 


wae 4 


zeggen dat de plaag der wormstekigheid spoedig zoo 
goed als geheel zal moeten verdwijnen. 

Ik wil echter tevens nog op het volgende wijzen. 
Blijkens dein het tweede gedeelte van mijn opstel vermelde 
ervaringen van Freiherr von Schilling is het volstrekt niet 
afdoende dat men buiten, aan de boomstammen, tracht 
alle ooftrupsen zooveel mogelijk weg te vangen. Het eene 
jaar is het vangen van de rupsen in de bewaarplaatsen 
meer noodig dan het andere; maar het mag, wil men 
eenigszins afdoende resultaten krijgen, nooit worden 
nagelaten Eindelijk wil ik nog de aandacht erop vestigen, 
dat von Schillir g metzijne bandenvan laken of lakenachtige 
stof de cocons aan deze banden zelvcn krijgt, terwijl 
onder ve banden met houtwol van Goethe het meerendeel 
der rupsjes zich 7 ue schors inboort. Om gemakkelijk het 
ongedierte te verdelzen, schijnt mij von Schillings methode 
de voorkeur te verdienen. 


Amsterdam, Februari 1896. J. RITZEMA. BOS. 


DE KRULZIEKTE DER PERZIKBLADEN EN 
HARE BESTRIJDING. 


Dikwijls vertoonen de perzikbladen in de lenie (Mei) en 
gedurende de eerste zomermaanden eigenaardige ver- 
schijnselen, die men in Vlaamsch-Belgié gewoonlijk de 
krulziekte — ook krul of krol — noemt ('). De bladen van 
sommige twijgen nemen sterk aan grootte toe; zij worden 
gekroesd en vertoonen aan de bovenzijde blaasvormige 
verhevenheden, die overeenstemmen met holle indeu- 
kingen aan de onderzijde. Tevens worden de randen van 
het blad naar onderen omgebogen en de top van het blad 
wordt naar onderen gekromd. 

Met die veranderingen van den vorm gaan inwendige 
wijzigingen hand aan hand. De gekroesde gedeelten van 
het blad zijn dikker dan in gewonen toestand en bleekgeel; 
soms gaat deze kleur, vooral aan de bovenzijde, in een 
roode tint over; de kleurverandering is dus steeds zeer 
in ’t oog vallend. 


(1) Fransch : Cloque du Pécher; — Duttsch: Krauselkrankheit des 
Pfirsichbaumes. . 


ae OK oe 


Soms is gansch het blad op die wijze misvormd; in 
andere gevallen gebeurt dit slechts gedeeltelijk en juist 
in die gevallen komt de misvormdheid zeer sterk uit, 
zooals de bijgaande figuur — die naar de photographie 
van een aangetaste twijg gemaakt is — op een tweetal 
bladen duidelijk te zien geeft. 


Fig, 1. Een perziktwijg, lie door Exoascus deformans is aangetast; het groote blad 
links en het groote blad rechts zijn beide heel misvormd, uitgezonderd in de gedeelten 
tusschen a en b en tusschen c en d ; het eeiste blad rechts is nagenoeg normaal van vorm ; 
de twijg zelf is zeer verdikt. (Naar de natuur}, 


=e = 


Gewoonlijk zijn al de bladen van een zelfden twijg op de 
boven beschreven wijze geheel of gedeeltelijk misvormd; 
nochtans vindt men soms, tusschen de misvormde bladen 
in, enkele bladen, die normaal ontwikkeld zijn, wat den 
vorm betreft en vooral de allerjongste bladen, die eerst 
later op den zomer te voorschijn komen, blijven dikwijls 
volkomen gaaf, 


Fig. 2. Een door Eaoascus deformans misvormd perzikblad, (Naar de natuur). 


Niet alleen de bladen maar ook de twijgen,. waarop 
zieke bladen ingeplant zijn, vertoonen een abnormale 
gedaante : zij zijn dikker en tevens bleeker gekleurd dan 
de gezonde twijgen. 

Vruchten dragen zulke aangetaste twijgen niet en wat 
erger is — ook voor het volgend jaar is geen vruchthout 
van een dergelijken tak te verwachten : volgens de erva- 
ring van de boomteeltkundigen gaan de. oogen of 
knoppen, die in de oksels der bladen staan en die in het 
gewoon geval bestemd zijn om het vruchthout en de 
vervangingstwijgen voor de toekomst te leveren, ten 
gronde; de schade blijft dus niet tot een enkel jaar beperkt, 


Rie Oe, 


maar doet zich noodzakelijkerwijze ook de volgende jaren 
- gevoelen. 

Wat is nu de oorzaak van de « krulziekte »? 

Gewoonlijk worden verscheiden oorzaken hier met 
elkander verward, maar de ziekte, zooals wij ze hooger 
beschreven hebben en die door de buitengewone dikte en 
de bleeke kleur der aangetaste bladen en twijgen is geken- 
schetst, dient toegeschreven te worden aan een zwam : 
Exoascus deformans Fuck. (Taphrina deformans TUL., 
Ascomyces deformans BERK.) : — Wanneer men een door- 
snede maakt van de aangetaste organen, dan vindt men 
een draadvormig mycelium, dat van uit de twijgen — 
en wel bepaaldelijk uit de zeef bundels der twijgen — in de 
bladribben en bladnerven dringt en zich onder de opper- 
huid van de onderzijde van het blad verbreidt. Uit dit 
mycelium nu ontstaan draden, die tusschen de cellen der 
opperhuid heen doordringen en weldra een samenhan- 
gende laag van kleine, ronde cellen tusschen de opperhuid 
en hare cuticula (1) vormen. Deze cellen verlengen zich in 
een richting, die loodrecht op de oppervlakte van het blad 
staat, waardoor de cuticula wordt opgeheven, tot Zij 
eindelijk barst. — Ieder dezer cylindervormig geworden 
cellen, deelt zich in twee ongelijke cellen; de binnenste 
cel van ieder paar is verreweg kleiner en vormt als het 
ware een. steel. (s/eelcel), die de buitenste grootere cel 
draagt. Deze groote cel ontwikkelt zich tot een sporeblaas 
(ascus) die 0,035 a 0,040 millim. lang is en 648 kogelronde 
sporen bevat. (Zie fig. 3, waar sporeblazen van een andere 
Exoascus-soort zijn afgebeeld). 

Die deelen van het blad waar de zwam geen sporeblazen 
vormt, d. w. z. waar het mycelium onvruchtbaar blijft. — 
behouden hun normale gedaante ; op die plaatsen daaren- 
tegen, waar de asci zich ontwikkelen wordt het blad 
dikker en vleeziger; het sponsweefsel — d. i. het weefsel 
dat aan de opperhuid van de onderzijde van het. blad 
grenst — vormt talrijke, nagenoeg kogelronde cellen, die 
geen bladgroen bevatten ; dit veroorzaakt de bijzondere 


a ye a ie ee Sa 


(1) De cuticula is een, gewoonlijk zeer dunne laag. die de opperhuid 
van de onder- en bovenzijde van het blad bedekt en vooral bij de ver- 
damping der planten een belangrijke rol speelt. 


a Sf od 


gedaante der bladen en hunne bleeke kleur; eindelijk de 
onderzijde zelf is als het ware met een witachtig waas 
bedekt, hetwelk uit de sporeblazen en de losgekomen 
sporen bestaat. -— Na de sporenvor- 
ming verdroogt het blad en valt het 
vroegtijdig af. 

De wijze waarop de besmetting 
tot stand komt is tot nog toe niet 
gekend: het binnendringen van 
kiembuizen van de sporen werd nog 
niet met zekerheid gezien. — Maar 
er bestaan gegronde redenen om 
aan te nemen, dat, wanneer cen per- 
zikboom eenmaal is aangetast, het 

Fig. 3. Feomevs Pruni, Mycelium van de zwam inde takken 
Sporeblazen in verschillende OVerwintert; aldus kan men immers 


ontwikkelingstoestanden, — In 


een der sporeblazen zijn de verklaren, hoe het komt dat op de 
spo.en reeds gevormd. aangetaste twijgen nagenoeg al de 
bladen aan krulziekte lijden : het mycelium is uit den tak 
in den knop en in al de daaruit voortgesproten bladen door- 
gedrongen. — Op een gelijke wijze kunnen wij verklaren, 
waarom een boom, die eenmaal de hooger beschreven 
ziekteverschijnselen heeft vertoond, gewoonlijk ieder jaar 
in meerdere of mindere mate opnieuw aangetast wordt. 

Niet alle variecteiten van perziken worden evenzcer 
aangetast, doch tot nog toe is het niet mogelijkk — bij 
gebrek aan een voldoende getal ernstige waarnemingen 
— daaromtrent ieis bepaald mede te deelen. 

De onbehaarde perzik (in Viaamsch-Belgié bsvenjol, 
brinjol, brunjal, brinjaal genoemd naar het Fransche 
woord : brugnon) vertoont nagenoeg dezelfde verschijn- 
selen als de gewone perzik, doch — te oordeelen naar de 
voorwerpen, die mij toegezonden werden — is de ontkleu- 
ring van de aangetaste bladen bij de onbehaarde perzik 
minder sterk uitgesproken. 

Ook de amandelboom (Agmygdalus communis) die ten 
onzent als sierplant wel eens voorkomt, heeft van 
Exoascus deformans te lijden. 

_Vroeger meende men dat het eveneens deze zwam was, 
die bij den kerseboom ook een soort van « krulziekte » en 


thi (i ae 


« heksenbezems » doet ontstaan. De laatste onderzoe- 
kingen schijnen echter bewezen te hebben, dat de 
genoemde ziekten der kerseboomen dienen toegeschreven 
te worden aan afzonderlijke Exoascuas-soorten : Faoascus 
Cerast Fuck. en Exoascus minor Sap. 

Bestrijding der krulziekte. — Men moet in de eerste 
plaats trachten de verspreiding der sporen te beletten en 
de verdere ontwikkeling van het mycelium verhinderen. 
Daartoe bestaat een zeer eenvoudig middel : alle zieke 
. bladen en zelfs gansch de zieke twijgen moeten zoo vroeg 
mogelijk van den boom verwijderd en verbrand worden. 
Zoo iets is bij den perzikboom, die in onze streken uitslui- 
tend als leiboom wordt gekweekt, zeer wel uitvoerbaar, 
zonder al te groote moeite of onkosten en verdient des te 
meer aanbeveling, daar de uitslagen ongetwijfeld gunstig 
zullen zijn. 


be PIS% 

Wij willen dit opstel niet eindigen zonder ook de andere 
mogelijke oorzaken van « krulziekte « bij den perzikboom 
te bespreken. 

Aan de onderzijde der bladen en aan de jonge scheuten 
worden zeer dikwijls bladluizen aangetroffen, die er nage- 
noeg het gansche jaar door te vinden zijn, nl. Aphis 
Persicae Fonsc. In den herfst leggen de wijfjes, op de 
knoppen der jonge scheuten, kleine hoopjes eieren, 
waaruit soms reeds gedurende den winter of althans zeer 
vroeg in het voorjaar ongevleugelde bladluizen te voor- 
schijn komen, die aan de zwellende knoppen der perzik- 
boomen zuigen. Deze individuén zijn zeer goed tegen de 
koude bestand en planten zich reeds tegen einde April of 
met begin Mei voort; zij zijn ongeveer 2 millim. lang en 
bleekgroen in jongen, — olijfgroen met bruinen, vetach- 
tigen glans in halfvolwassen toestand; terwijl de rug 
integendeel geelachtig groen is met breede, zwarte dwars- 
banden, die des te dichter bij elkander staan, naarmate 
zij meer naar achteren geplaatst zijn. — De gevleugelde 
dieren worden eerst later in het jaar geboren en zijn 
glanzend zwart, uitgenomen de buikzijde, die grauwgroen 
is en vier zwarte vlekken aan het achtereinde draagt. Al 


rea <7) Gee 


deze dieren hebben zwarte pooten. Van midden September 
tot November treft men de zwarte mannetjes en de rood- 
achtige kaneelkleurige wijfjes aan. — Gedurende den 
zomer geschiedt de vermenigvuldiging der perzikbladluis 
zeer snel. 

Ten gevolee van het zuigen dezer dieren, kroesen en 
rollen de bladen zich eveneens op en deze verschijnselen 
worden dikwijls in Belgié eveneens « krul » genoemd; 
maar de verschillen tusschen deze en de _ hooger 
beschreven, ware krulziekte zijn zeer duidelijk. — De 
aanwezigheid der bladluizen veroorzaakt geen dikker en 
vleezig worden en evenmin bleekworden der bladen, 
althans niet in zoo sterke mate, als met Exoascus het geval 
is; de twijgen zelf zijn normaal gevormd, in tegenstelling 
met de verdikte twijgen, die onder den invloed van 
Exoascus deformans ontstaan. 

Bij de bestrijding der krulziekte, die door bladluizen 
wordt veroorzaakt behoeft men alleen deze dieren te 
verdelgen. Daartoe kunnen verschillende insectendoo- 
dende stoffen (zoowel in vloeibaren als in poedervormigen 
toestand) aangewend worden (!). Het wegnemen van de 
ere aangetaste toppen der scheuten, zal die bestrijding 
nog gemakkelijker maken. — Kindelijk kunnen de eieren 
’s winters zonder veel moeite vernietigd worden; ij 
bevinden zich op de knoppen en vallen door hun donkere 
kleur zeer in het oog. — Wie zich de moeite wil getroosten 
die eieren ’s winters op te zoeken, zal zich gedurende den 
zomer veel last en schade besparen. 


Volgens sommige boomteeltkundigen kan ook een 
plotselinge koude het « krullen » der bladen teweeg 
brengen, doch ook in dit geval gaat zulks niet gepaard 
met een dikker worden en een duidelijk kroezen der 
bladen; de schade, die de koude berokkent, wordt 
gewoonlijk al spoedig hersteld en het verlies, dat de plant 
er door heeft ondergaan, blijft veelal gering, indien ten 
minste de bloemknoppen niet geleden hebben. 

G. STAES. 


(1) Wij hopen weldra een artikel af te kondigen, waarin wij meer in 
het bijzonder over de bladluizen en hare bestrijding zullen handelen. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


DJ. RITZEMA BOS & G. STAES. 


2¢ JAARGANG — 4° AFLEVERING. 31 Aucustus t896. 


De Exoasceeén. 


In de voorgaande aflevering van dit tijdschrift werd 
gehandeld over de Kvrulztekie van de Perzikbladen, (}) 
die aan Haxoascus deformans dient toegeschreven te 
worden. — Terloops werd in dat opstel ook aangehaald, 
dat de krulziekte en de « heksenbezems » van den kerse- 
boom door andere Exoascus-soorten worden te voorschijn 
geroepen. Ziekten van nagenoeg gelijken aard worden bij 
nog andere planten door andere vertegenwoordigers uit 
de familie der Exoasceeén teweeggebracht en sommige 
onder haar zijn belangrijk genoeg om meer uitvoerig 
besproken te worden. — Wij stellen ons dan ook voor 
in dit opstel eenige algemeenheden over de familie der 
Exoasceeén mede te deelen en vervolgens de belangrijkste 
soorten te bespreken. 

De Exoasceeén tasten de takken, bladen, vruchten of 
schutbladen van verschillende boomsoorten aan. Het zijn 
echte parasitische zwammen, waarvan het mycelium 
steeds in de weefsels van levende planten woekert. — De 
Exoasceeén behooren tot de groote groep der Ascomyceten, 
dus tot die zwammen, waarvan de sporen gevormd worden 
in bepaalde cellen, die sporeblazen of asci genoemd 
worden en waaruit zij eerst na rijpheid ontsnappen. 


(1) Tijdschr. o. Plantenz., 2° jaarg. 1896, 3¢ afl., bl. 74. 


QD veze 


Bij de meeste Ascomyceten worden de sporeblazen, 
hetzij ieder afzonderlijk, hetzij bij groepen vereenigd, in 
een omhulsel of vruchtlichaam ingesloten ; deze zwammen 
vormen de afdeeling der Carpoasct. Daartoe behooren 
o. a. de Echte Meeldauwzwammen of Erysipheeén, waar- 
over wij vroeger een opstel in dit tijdschrift lieten 
plaatsen. (1) 

Bij de Exoasceeén echter zijn de sporeblazen niet 
door een vruchtlichaam ingesloten. maar zij ontspruiten 
rechtstreeks uit het mycelium. Dit mycelium leeft in het 
weefsel der aangetaste plant en dringt tot onder de 
cuticula door, zoodat deze van de eronderliggende epide- 
mis- of opperhuidlaag wordt gescheiden (fig. 1). Het is op 


Fig. 1. — Mycelium van Exoaseus 
in het weefsel van de waardplant ; 
myceliumdraden, die door tusschen- 
schotten in een aantal ceilen zijn 
gedeeld, loopen aan de bovenzijde 
tusschen de cuticula en de cellen 
der opperhuid. (Naar DE Bary).' 


Fig. 2. — Haoascus Prunt. 
— Sporeblazen in verschillende 
ontwikkelingstoestanden. — In 
een der sporeblazen zijn de 
sporen reeds gevormd. (Naar 
SORAUER). 


die plaats dat de sporeblazen worden aangelegd, en 
weldra komen zij aan de oppervlakte der aangetaste 
organen te voorschijn (?), na de cuticula te hebben doen 
barsten. (fig. 2). 

Ieder sporeblaas bevat 4 4 8 sporen; deze worden, 
wanneer Zij rijp zijn, uit de asci weggesneld en kunnen 
haar kiemvermogen maanden lang behouden. Komen zij 
terecht op het plantenorgaan, dat voor haar ontwikkeling 


(1) Zie Tijdschr. 0. Plantenz.. 2° Jaarg. 1895, le afl. 
(2) Zie het hooger aangehaald opstel De Krulziekte der Perzik- 
bladen door G. Staes ; bl. 77). 


= Ae 


noodig is, dan zenden zij daarin een kiembuis uit, die tot 
een nieuw mycelium uitgroeit, dat later Sporeblazen en 
Sporen zal vormen. — Vele Exoasceeén bezitten een 
mycelium, dat ’s winters overblijft. — De ziektever- 
schijnselen, die door de soorten met zulk een Overwin- 
terend mycelium worden voortgebracht, keeren telken 
jare op de eenmaal aangetaste plant terug en beperken 
zich niet tot een enkel plantenorgaan (dit is daarentegen 
het geval met de soorten die geen overwinterend myce- 
lium hebben), — Integendeel, zij grijpen meestal geheele 
boomtakken aan, waarvan de bladen en bloemen zich in 
dit geval gewoonlijk niet normaal ontwikkelen. — Blk 
jaar zendt het mycelium nieuwe takken uit in de jonge 
scheuten en de ziekte breidt zich op die wijze uit. 

De aanwezigheid van het mycelium in takken, bladen 
of vruchten der boomen geeft gewoonlijk aanleiding tot 
zeer in het oog vallende ziekteverschijnselen, n. 1. tot een 
veel dikker worden (hypertrophie) der aangetaste organen, 
Zoo ontstaat b. v. de krul der perztkbladen onder de 
werking van Exoascus deformans (Zie het hooger aange- 
haald opstel). Zoo ontstaan ook andere eigenaardige 
misvormingen, die men heksenbezems of twigenkluwens 
heeft genoemd. 

De heksenbezems vormen nesi- of bezemvormige 
takkengroepen, die zich als het ware als vreemde planten 
op den waardboom ontwikkelen en daardoor schijnbaar 
wel eenige overeenkomst hebben met de zoogenaamde 
maretakken (Viscum album, mistel, vogellijm). Hun vorm 
is niet steeds dezelfde ; hu eens zijn zij bezemvormig, dan 
weer nestachtig verward of zij vormen dichte kluwens 
Hun voornaamste kenmerk is dat hun vertakking, in 
tegenstelling met de gewone groeiwijze, steeds negatief 
Seotroop is, d. w. z. een van de aarde afwijkende richting 
tracht aan te nemen of met andere woorden, dat de 
takken zich zooveel mogelijk loodrecht trachten op te 
richten, evenals dit het geval is met de hoofdassen van 
onze gewone gewassen. — De zieke boomen krijgen 
hierdoor het aanzien, alsof zich daarop kleine zelfstandige 
boompjes ontwikkeld hadden. — De heksenbezems 
ontstaan meestal, wanneer de parasiet een boomknop 


= 94 = 


aantast ; deze ontwikkelt zich dan tot een tak met aan- 
merkelijk verlengden groei, terwijl al de nog rustende 
knoppen van denzelfden tak zich achtereenvolgens ont- 
wikkelen en te zamen een takkensysteem vormen, waarvan 
al de deelen zich zooveel mogelijk naar omhoog trachten 
te richten. 

Er is nog een kenteeken, dat meestal toelaat een 
heksenbezem gemakkelijk te erkennen; gewoonlijk is 
zijn voet, d. i. de plaats waar die dichte opeenhooping van 
takken en twijgen begint, veel dikker dan de tak zelf, 
die den heksenbezem draagt. — De vruchtvorming, dus 
het ontstaan van sporeblazen en sporen van dezwam, kan 
alleen op de bladen der aangetaste twijgen plaats hebben. 

De invloed van de heksenbezems op de waardplant 
vertoont veel verscheidenheid. — In sommige gevallen 
brengt de zwam alleen dan asci en sporen voort, nadat de 
waardplant gebloeid heeft ; dit heeft onder anderen plaats 
met Exoascus Cerasi, die de heksenbezems van den kerse- 
boom veroorzaakt. In andere gevallen — de heksenbezems 
van Alnus incana b. v. — ontwikkelen zich de knoppen te 
vroeg, de boom bloeit in hetzelfde najaar ten tweeden male 
in plaats van in ’t daarop volgende voorjaar. Ook hebben de 
bladen, ofschoon zij zich gewoonlijk normaal ontwikkelen, 
een veel korteren levensduur en vallen vroegtijdig af. De 
schade door heksenbezems aan vrucht- en woudboomen 
veroorzaakt, issoms betrekkelijk groot. Vooral de Exoas- 
cus-soorten, die jaren achtereen in dezelfde plant blijven 
woekeren en den boom als het ware uitputten, richten 
veel kwaad aan. — Ook de heksenbezems van vrucht- 
boomen kunnen zeer schadelijk worden, als zij het bloeien 
en bijgevolg de vruchtvorming belemmeren. 

Aan woudboomen veroorzaken zij het meest kwaad 
door de verkrommingen of vergroeiingen, die zij teweeg- 
brengen, wat de houtwaarde natuurlijk aanmerkelijk 
vermindert. 

Het beste middel om de Exoascus-soorten te bestrijden 
bestaat natuurlijk in het zorgvuldig wegsnoeien en 
verbranden van de aangctaste organen, b. v. de zieke 
twijgen, de heksenbezenis, de vruchten, enz. 


ae gl eae 


De familie der Exoasceeén bevat eigenlijk slechts een 
enkel geslacht ; Hxoascus, dat in den laatsten tijd echter 
in drie geslachten is verdeeld geworden, n. 1. Magnusvella 
dat in ons land door geen soort vertegenwoordigd is ; — 
Taphrina dat gekenmerkt is door het ontbreken van een 
overwinterend mycelium en geen heksenbezems veroor- 
zaakt ; — Exoascus, dat integendeel een overwinterend 
mycelium bezit. — Er moet echter, volgens ons, niet te 
veel belang gehecht worden aan een dergelijke indeeling 
want het is best mogelijk dat bij een Taphrina-soort, die 
dus geen overwinterend mycelium zou bezitten, zulk een 
mycelium later nochtans wordt ontdekt. Een dergelijk 
kenmerk is in de meeste gevallen van te weinig belang, 
om daarop een indeeling te steunen. 

De voornaamste soorten van Taphrina en Exoascus 
zijn de volgende : 


Exoascus Pruni Fuck. (!) De zwam leeft op de gewone 
Pruim (Prunus domestica), op de soms in tuinen aange- 
plante Prunus virginiana en op de in’t wild voorkomen- 
de Vogelkers(Prunus Padus). — Zij veroorzaakt bij de 
nog onrijpe vruchten eigenaardige misvormingen, die 
men wel eens hongerpruimen (?) noemt. Deze ziekte is 
niet alleen ten onzent en in de omliggende landen, maar 
ook in Amerika bekend. Zij is hoegenaamd niet van jonge 
dagteekening : zij werd reeds in 1583 door CAESALPINIUS 
beschreven en is sedert door een aantal onderzoekers 
waargenomen geworden. Natuurlijk was men het vroeger 
niet eens over de oorzaak der ziekte : het weder, vooral de 
regen, de steken van insecten, een onvolkomen bevruch- 
ting, enz. werden beurtelings als de oorzaak aangezien 
tot FuckEL de woekerzwam vond en Dr Bary de ontwik- 
keling en de levensgeschiedenis ervan bestudeerde en 
leerde kennen. 


(1) Dit artikel lag juist gereed, toen wij het opstel van Mej. Destréee 
ontvingen ; wij hebben het met hare toestemming hier ingelascht. 


G. STAES. 
(2) In Duitschland : Taschen, Narren, Schoten, Hungerzwetschen ; 
— in Zwitserland : Turcas, Pochettes; —in Engeland: Bladderplum ; 


in Frankrijk noemt men de ziekte : Lépre du Prunier. 


ax Bhi 


De misvormingen zijn reeds weinige weken na het 
bloeien, — omtreeks einde April of begin Mei — aan de 
jonge, kleine vruchten duidelijk waar te nemen; na dit 
tijdstip worden de gezonde vruchten niet meer aangetast, 
hetgeen dus bewijst dat de besmetting alleen in zeer 
jongen toestand mogelijk is. 

De aangetaste vruchten groeien buitengewoon snel 
aan en kunnen in een kort tijdverloop de grootte van een 


Fig. 3. — Hongerpruimen. (Naar SORAUER). 


gewone pruim bereiken of overtreffen ; zij zijn spoel-, 
knots- of peulvormig, nu eens recht, dan weer gekromd, 
meestal zijdelings eenigszins plat gedrukt ; de buitenwand 
is rimpelig of wrattig; de steen der vrucht wordt niet 
gevormd, zoodat daardoor van binnen een holte ontstaat ; 
de kleur is bleek, geelachtig of roodachtig. -- Het myce- 
lium doorwoekert de gansche vrucht, later ontstaan de 


== 


sporeblazen onder de cuticula van de opperhuid, die 
weldra barst ; dan schijnt de vrucht als het ware met wit 
rijp bedekt. 

De sporeblazen, die niet allen te gelijk rijp zijn, bevatten 
6 a8 kogelronde sporen, die langs den top der sporeblaas 
naar buiten treden en onmiddelijk kunnen kiemen. — 
Nadat de sporen uitgestrooid zijn, verwelkt de misvormde 
vrucht: schimmels van verschillenden aard en kleur 
vestigen zich aan haar oppervlakte en veroorzaken een 
tamelijk snelle verrotting en eindelijk het afvallen van 
de aangetaste pruim. 

Deze ziekte kan in sommige jaren zeer schadelijk wor- 
den voor den pruimeboom. — Hoe de sporen in de 
waardplant dringen en zich tot een mycelium ontwik- 
kelen, is niet met zekerheid bekend. Het bestaan echter 
van een mycelium in de jonge takken en het feit, dat een 
eenmaal aangetaste boom nagenoeg ieder jaar weer in 
meerdere of mindere maat dezelfde ziekteverschijnselen 
vertoont, laten ons toe aan te nemen dat het mycelium 
van Exoascus Prunit in het hout van den pruimeboom 
overwintert. 

Volgens Rupow zou de aanwezigheid van bladluizen de 
besmetting door Eawoascus Pruni begunstigen, de zoete 
vloeistof, die door deze diertjes wordt afgescheiden, zou 
de kieming der sporen bevoordeelen ; waar geene blad- 
luizen zijn, zou ook Hxoascus Pruni niet tot ontwikkeling 
komen. — In hoever die feiten waar en algemeen zijn, 
kan nu slechts moeilijk beslist worden, maar in ieder 
geval is het verdrijven der bladluizen een zeer aan te 
bevelen maatregel. 

De bestrijding is niet zeer moeilijk: de misvormde 
vruchten, die — zooals wij hooger zeiden — reeds zeer vroeg 
in het oog vallen, moeten zoo spoedig mogelijk verzameld 
worden, ten einde aldus de vorming en de uitstrooiing 
der sporen te beletten. De sterk aangetaste twijgen 
moeten ook tot op het hout van het vorige jaar ingesneden 
worden om op die wijze ook het voortwoekeren van het 
mycelium tegen te gaan. De boom heeft dan nog den tijd 
in hetzelfde jaar een nieuwe scheut tot rijpheid te 
brengen zoodat hij daardoor weinig verlies ondergaat. — 


== Re: = 


Kindelijk moeten de wilde vogelkers en Prunus virginiana 
uit de nabijheid van pruimeboomen geweerd of ten 
minste met zorg bewaakt worden om in voorkomend 
geval de aangetaste vruchten en twijgen weg te snoeien. 


Exoascus Insititiae Sap. brengt heksenbezems voort bij 
de pruimeboomen (Prunus domestica, gewone pruim, 
elerpruim — en Prunus Insititia, kriekpruim, mirabelle, 
Reine Claude —). Het mycelium overwintert in de takken, 
vanwaar uit het zich in ’t voorjaar in de bladknoppen 
verspreidt. Aangetaste takken dragen geene vruchten ; 
de bladen zijn verschrompeld en kroes en vallen vroeg- 
tijdig af, nadat de sporeblazen zich op hun onderzijde 
ontwikkeld hebben. 

Exoascus Cerasi Sap. leeft op de kerseboomen. De 
heksenbezems, welke deze parasiet doet ontstaan, zijn 
veel grooter dan die welke Eaxoascus Insilitiae veroor- 
zaakt. Daar gewoonlijk een zelfde boom meer dan eens 
heksenbezems draagt en dikwijls alle boomen in de nabij- 
heid mede zijn aangetast, is de aangerichte schade 
meestal belangrijk. Aangetaste boomen dragen over 
*t algemeen veel minder vruchten dan de gezonde. — De 
sporeblazen ontstaan op de bladen, die vroegtijdig 
afvallen. 

Exoascus Carpint veroorzaakt sterk vertakte en rijk 
bebladerde heksenbezems op den haagbeuk (Campinus 
betulus). Hier ook ontstaan de sporeblazen aan de onder- 
zijde der bladen, die verschrompelen en vroegtijdig 
afvallen. 

Verscheidene andere Exoascus-soorten tasten een aantal 
boomen aan; wij zullen hier alleen nog Exoascus Tosqut- 
nettt MAGN. aanhalen, die op den els (Alnus glutinosa) 
voorkomt. — De zwam kan achtereenvolgens al de bladen 
van een zelfden tak aantasten, die daardoor gekroesd en 
gerimpeld en dikwijls twee of driemaal grooter worden 
dan onder gewone omstandigheden. Is het weder droog, 
dan rollen de bladen zich eenigszins op en vallen af. — 
Dergelijke verschijnselen kunnen van in het voorjaar tot 
in den herfst waargenomen worden. —In andere gevallen, 
die zich eerst van Juli af voordoen, ontstaan op de bladen 


ae ae 


van verschillende twijgen opgeblazen vlekken. — Eindelijk 
kan de zwam ook de vrouwelijke katjes der elzen aan- 
tasten; dan ontwikkelen zich eenige of de meeste schubben 
tot zeer dikke, meestal gekromde of opgerolde bladachtige 
organen, die op de gewone schnbben der katjes volstrekt 
niet gelijken. 

Over Exoascus deformans, 
de oorzaak der Krulziekte bij 
de Perzikboomen is in de voor- 
gaande aflevering breedvoerig 
gehandeld. Van de Taphrina- 
soorten (of Eawoascus-soorten 
zonder bekend overwinterend 
mycelium) noemen wij alleen 
de volgende : 

Taphrina aurea FR. komt 
voor op de bladen van twee 
populiersoorten : Populus 
nigra en P. pyramidalis. De 
aangetaste bladen vertoonen 

Fig. 4. — Taphrina aurea. — Popu- re ap ees puis 
lierblad met de kenmerkende, bultige gezwellen of blazen, Wwaarvan 
gezwellen aan de bovenzijde- de holle onderzijde later goud- 
geel van kleur wordt door de sporeblazen, die er zich 
‘op ontwikkelen. (Fig 4). 

Taphrina bullata Sav. vormt blaasvormige, gele, later 
oranjekleurige vlekken op de bladen van den pereboom. 


’s Gravenhage 1896. C. DESTREE. 


Het « Branden » of « Verhamelen - van Tarwe, 
Gerst en Haver. 


Branden of verhamelen zijn twee uitdrukkingen, 
die in de volkstaal der Vlaamsche landbouwers gebruikt 
worden om één zelfde verschijnsel aan te duiden. — Wat 
de beteekenis of de afleiding betreft van het woord 
verhamelen (soms ook verhomelen uitgesproken), 
daaromtrent kan ik niets mededeelen ; het zij voor het 


soot ie eee 


oogenblik voldoende te weten, dat men onder verha- 
melen en branden verstaat het afsterven van de nog 
jonge planten van haver en soms ook van tarwe en gerst : 
wanneer zij nog slechts 10 415 centimeter hoog zijn, blijft 
de groei als het ware stilstaan, de bladen worden bleek 
en langzamerhand gaat de jonge plant te gronde. Dit feit 
erijpt niet een enkel jaar plaats, maar herhaalt zich telken 
jare op denzelfden akker. 

Waaraan dit verschijnsel dient toegeschreven te wor- 
den, is voor het oogenblik niet uit te maken. — Indien ik 
echter een gissing dorst wagen, dan zou ik het verschijnsel 
aan nematoden (Heterodera Schachti A. Scum.) wel willen 
toeschrijven ; ik moet nochtans bekennen, dat er feiten 
zijn die zoowel véor als tegen deze onderstelling pleiten : 

In den proeftuin van de provinciale Landbouwmaat- 
schapplj van Oost-Vlaanderen worden sinds jaren zeer 
methodische en echt wetenschappelijke cultuurproeven 
van allerlei aard genomen door den heer DE CALUWE, 
’s Rijks landbouwkundige, die zich daardoor een welver- 
dienden naam heeft verworven. — In dien proeftuin is nu 
ook een perceel grond, waar regelmatig de gezaaide 
tarwe, gerst of haver weg brandt of verhamelt, terwijl 
integendeel de rogge van dergelijke ziekteverschijnselen 
nagenoeg niet te lijden heeft ; ook beeten en vlas blijven 
ervoor gespaard. — Welnu, de beetwortelnematode (Hete- 
rodera Schachtii, de Riibennematode der Duitschers) tast 
niet of slechts in zeer geringe mate de rogge aan, maar 
wel gerst en tarwe en vooral de haver. — Maar zij tast 
ook, en zelfs bij voorkeur, de beeten aan en dit schijnt in 
den proeftuin het geval niet te zijn. (}) 

In ieder geval hoop ik later daaromtrent meer zeker- 
heid te bekomen en wil ik thans alleen een proef bespre- 
ken, die door den heer Dk CALUWE in den loop van dit 
jaar genomen werd : 

Op het perceel grond, waarvan boven kwestie is, kon 
geen spraak zijn van schadelijke insecten, zooals : enger- 


(1) Dat het vlas verschoond is gebleven, doet weinig ter zake, daar 
die plant tot nog toe niet is opgenomen in de lijst der gewassen, die voor 
aanvallen van nematoden vatbaar zijn; uit dit feit zijn dus geen gevolg- 
trekkingen af te leiden. 


eS 


lingen, ritnaalden, emelten, enz.; ook de bemesting kon 
hier geen invloed hebben, evenmin als de stand van het 
bodemwater, de aard van den grond of andere dergelijke 
oorzaken, want in het eerste geval zou men de insecten of 
hunne larven gevonden hebben en in de andere gevallen 
zou het verschijnsel zich niet tot ééne plaats hebben 
beperkt en ook niet alleen bij bepaalde gewassen zijn 
voorgekomen. — De onderstelling lag dus voor de hand, 
dat hier lagere organismen, — het zij bacterién, nema- 
toden of andere lagere wezens — in het spel waren. — 
De heer DE CALUWE heeft zich van de waarheid van die 
onderstelling kunnen overtuigen op de volgende wijze : 

Op twee stukjes van dien grond, die ieder een opper- 
vlakte van 60 x 60 centimeter hadden en door planken 
waren afgezonderd, werden door middel van een pal-in- 
jecteur — in den aard van het toestel op bldz. 29 en 30 
van den 2@ Jaargang van dit tijdschrift afgebeeld en 
beschreven — inspuitingen gedaan met zwavelkoolstof, 
terwiji twee andere, even groote stukjes grond onbehan- 
deld bleven. — Daarna werd in de vier bakken haver 
gezaaid en de uitslag beantwoordde volkomen aan de 
verwachting : in de ingespuite bakken ging de haver goed 
op en groeide welig, in de niet behandelde bakken « verha- 
melde » zij evenals anders op het perceeltje in kwestie. 

Ook het feit, dat zwavelkoolstof hier zulke gunstige 
werking heeft gehad, versterkt mij in de meening, dat 
hier wel nematoden in den grond zou kunnen aanwezig 
zijn. Ik moet hier echter bijvoegen, dat voor zooveel aan 
den heer DE CALUWE en aan mij bekend is, nematoden tot 
nog toe in Vlaanderen niet gevonden werden: alleen in 
het oostelijk gedeelte van Belgié zijn die lagere diertjes 
aangetroffen geworden. 

Wat er nu ook van zij, in ieder geval blijkt uit die 
proef dat het dusgenoemde « branden » of « verhamelen = 
noch aan den grond, noch aan zijne ligging of bemesting, 
noch aan insecten dient toegeschreven te worden, maar 
dat men hier wezenlijk met lagere organismen te doen 
heeft en dat de zwavelkoolstof een uitstekend middel 
blijkt te zijn om die kleine wezens in den grond te 
vernietigen. 


=, 92 — 


Wat de aan te wenden hoeveelheid betreft, die zal 
eerst door verdere proefnemingen nauwkeurig kunnen 
bepaald worden en daarbij zal dan nog rekenschap dienen 
gehouden te worden met den aard van den bodem. — In 
de kleine proef, waarvan hier boven spraak is, kwam de 
toegediende hoeveelheid weinig in aanmerking: er wer- 
den in iederen bak 15 inspuitingen gedaan — 5 inspui- 
tingen op 3 rijen — en ieder maal werden 7 a8 kubiek 
centimeter zwavelkoolstof ingespoten ; het is echter zeer 
waarschijnlijk, dat ook geringere hoeveelheden eveneens 
tot gunstige uitslagen zullen leiden. — 

Ook met benzine-inspuitingen zouden proeven dienen 
genomen te worden. 

Wij zullen daaromtrent de resultaten van de verdere 
proefnemingen van den heer De CALUWE afwachten. 


G. STAES. 


Het Wilgenhaantje 
Chrysomela (Phratora) vitellinae. 


Reeds in 1880 waren in Belgié nagenoeg 4,500 
hectaren met teenwilgen beplant; in de laatste jaren 
werden echter vele nieuwe teenbosschen aangelegd. 
Gronden van zeer verschillenden aard, vooral weide- 
gronden van geringe waarde werden daartoe gebruikt. 
De teenwilgencultuur is dan ook ten onzent reeds 
betrekkelijk belangrijk geworden, vooral wanneer men 
in acht neemt, dat het hier een gewas geldt, dat nog 
steeds zeer loonende opbrengsten geeft, terwijl de meeste 
andere culturen slechts weinig winst afwerpen. 

Deze cultuur is trouwens niet alleen een rechtstreek- 
sche bron van welvaart voor den landbouwer, maar 
onrechtstreeks is zij ook een weldaad voor de landelijke 
bevolking : zij verschaft werk op verschillende tijdstippen 
van het jaar, soms zelfs als de andere culturen geen 
handen gebruiken kunnen en vooral in den winter is het 
bearbeiden en verwerken der teenwilgen een zeer 


welkome bron van winst voor den werkman te platten 
lande. De landbouw heeft er dus groot belang bij, dat 
eene thans bloeiende cultuur nog lang bloeiend blijve. 

Dit jaar echter worden de teenbosschen op een 
verschikkelijke wijze geteisterd door een insect : het 
kleine populierhaantje of wilgenhaantje of wilgenblad- 
kever (Chrysomela of Phratora vitellinae). Voor zooveel 
mij bekend is, strekt het aangetaste gebied zich over een 
groot gedeelte van het Land van Waas uit, nl. Saffelare, 
Wachtebeke, Mendonk, Moerbeke, Exaarde, Themsche en 
omliggende gemeenten. Toch bleven sommige dorpen in 
de genoemde streek gespaard. 

Niet alle teenwilgen worden aangetast : het is bijna 
uitsluitend Salix viminalis u., de katwilg of bindwilg, 
die men in Vlaanderen wij dau w (!) noemt. De verschillende 
partijen « wijdauw » worden ook niet allen in dezelfde 
maat aangetast ; het wilgenhaantje schijnt de pas aange- 
legde teenbosschen, waarop de « maagden » (?) groeien, 
boven de andere partijen te verkiezen ; wel worden deze 
niet heel en al verschoond en zullen zij het later in het 
jaar waarschijnlijk nog veel minder zijn, als de « maagden » 
al te veel zullen geleden hebben, maar in het begin vooral 
is de voorkeur van het insect voor de nog zeer jonge 
teenbosschen zeer in ’t oog vallend. 

De andere aangeplante viecht- en bindwilgensoorten, 
b. v. de roode (te Moerbeke en omstreken, 7ens genoemd) 
hebben nagenoeg niets te lijden van het wilgenhaantje. 
Toch is het zeer waarschijnlijk dat dit dier des noods ook 
de andere gekweekte soorten zou aantasten. Ik heb in 
den Plantentuin een proef genomen, die daaromtrent 
weinig twijfel overlaat: Ik bracht een aantal van de 
genoemde insecten in een groot glazen vat en gaf hun 
bebladerde takken van zeer verschillende wilgensoorten : 


(1) Uitgesproken als wiedauw; het woord wijme, dat menin de 
bovenopgenoemde gemeenten algemeen hoort gebruiken, duidt niet 
alleen de wijdauw aan, maar ook de andere gekweekte tcenwilgen- 
soorten. 

(2) In de gewestelijke uitspraak wordt de g in maagden nagenoeg 
geheel weggelaten, zoodat het woord hijna klinkt als « maden +. — 
Maagden zijn de roeden die het eerste jaar op een pas aangelegd 
teenbosch groeien. 


we OA 


Salix viminalis(de aangetaste soort dus), Salix babylonica 
(de treurwilg), Salix caprea (Ruige of Waterwilg), Salia 
rosmarinifolia, enz. Niettegenstaande het verschil in 
taaiheid van de bladen dezer wilgensoorten, waren allen - 
den volgende dag zoo goed als opgevreten; het is waar 
dat de insecten in dit geval honger hadden geleden, en 
dus niet buitengewoon kieskeurig waren, maar het 
bewijst echter dat zij, door den nood gedrongen, waar- 
schijnlijk geen enkele wilgensoort onaangetast zouden 
laten. 


Het wilgenhaantje is een betrekkelijk klein insect dat 
445 millim. lang en omtrent 2 millim. breed wordt, doch 
vele individuen bereiken zelfs deze afmetingen niet. Wat 
den vorm betreft, gelijken de wilgenbladkevers eenigs- 
zins op de Lievenheers- of Lievevrouwbeestjes { Coccinella) 
maar het lichaam der wilgenbladkevers is smaller in 
verhouding tot zijne lengte ; voor ’t overige is het ook van 
onderen vlak en van boven gewelfd en in zijn geheel 
tamelijk ineengedrongen. De kleur wisselt vrij sterk af 
van groen tot donkerblauw, soms zelfs zoo donkerblauw, 
dat zij bijna zwart is; daarenboven heeft het diertje 
gewoonlijk een koper- of goudachtigen glans, die echter 
wel eens bijna geheel ontbreken kan. 

Het wilgenhaantje overwintert in volwassen toestand 
— dus onder den vorm van kever — en schuilt dan weg 
in de reten van de schors der boomen, in de gangen die 
andere dieren in het hout hebben gegraven, onder de 
bladen, in de hoopen afgesneden « wijdauw > in de schuren 
waar deze worden geborgen en de werkplaatsen, waar Zij 
bewerkt worden, enz., met een woord, het dier neemt 
alle schuilplaatsen voor lief, die maar eenige beschutting 
tegen de koude verstrekken. 

Dat groote winterkoude veel wilgenhaantjes doodt, 
kan niet betwijfeld worden, maar het ware nochtans 
verkeerd te meenen, dat een strenge winter voldoende 
zou zijn om deze dieren allen te dooden ; integendeel, deze 
kleine kevertjes zijn tegen de guurheden van het weder 
tamelijk goed bestand. Zoo vertelde mij 0. a. een persoon 
uit Moerbeke, die door jarenlange ondervinding een 


tay 9 ee 


aantal waarnemingen over deze insecten had verzameld, 
dat hij gedurende den laatsten strengen winter (1893, 
meen ik) in een der koudste dagen, tusschen de reten van 
de schors van een boom een wilgenhaantje vond, dat 
schijnbaar moest doodgevroren zijn: de boom stond zoo 
blootgesteld aan den snijdenden, ijzigen wind, dat de 
koude er zijn maximum van werking moest kunnen 
bereiken. Welnu, dat wilgenhaantje werd tot het leven 
terug geroepen door er een tijd lang op te ademen ! 

Het water, dat gedurende den winter de meeste, 
vooral de beste teenbosschen overstroomt, komt echter 
de werking van de koude te hulp. Men mag zeggen, dat 
al de volwassen dieren, die in de wilgestompen, in de 
hoopen afgevallen bladen en onkruid, enz. met een woord, 
die op of dicht bij den bodem een onderkomen hebben 
gezocht, door het water gedood worden. 

De kevertjes, die zich elders schuil hebben gehouden, 
zijn echter, vooral na een zachten winter, talrijk genoeg 
om het volgend jaar de oorzaak te worden van veel 
schade. — Pas wordt de temperatuur eenigszins zachter, 
of de wilgenhaantjes geven weer teeken van leven. 
Qverigens in de schuren en vooral in de werkplaatsen, 
waar de wilgenteenen in den winter verbruikt worden en 
waar dus ten behoeve van het werkvolk vuur wordt 
gestookt, kan men gansch het gure jaargetijde door 
levende wilgenhaantjes vinden. — Gewoonlijk echter 
komen zij omstreeks April weer voor den dag, pas nadat 
de wilgen zelf — welke tot die planten behooren, die het 
vroegst in het voorjaar uitloopen — beginnen te schieten. 
De kevertjes vreten gaten in de bladeren en leggen weldra 
eitjes, — in hoopen van meestal een 20tal — aan de onder- 
zijde der bladen ; uit die eitjes komen na enkele dagen de 
kleine larven te voorschijn. Deze blijven aan de onderzijde 
der bladeren zitten, waaraan zij zich tamelijk goed vast 
weten te houden, en vreten gansch het bladmoes weg, 
zoodat gewoonlijk alleen de bladopperhuid van de hoven- 
zijde overblijft. — Deze larven worden tamelijk lang ; 
de grondkleur is groen met zwarte vlekken en daaren- 
boven zijn de achterlijfsranden en het halsschild zwart, 


a Oe 


zoodat het den schijn heeft alsof de rugzijde der larve 
gansch zwart was. 

Als de larve haar volle grootte heeft bereikt, verlaat 
zij de wilgen om in den grond te verpoppen. — Die 
rusttoestand duurt ook maar eenige dagen en weldra 
komen weer volwassen kevertjes uit de poppen voor den 
dag. — Nog in den loop van hetzelfde jaar leggen deze 
weer eitjes, waaruit larven geboren worden, die nog véér 
den winter eveneens in den grond zullen verpoppen en 
tot kevertjes aanleiding geven. Het zijn deze laatste, die 
zullen overwinteren. 

Daar het dit laatste geslacht is dat in het volgend jaar 
weer optreedt, heeft het den schijn, alsof drie geslachten 
van wilgenhaantjes elkander in den loop van een zelfde 
jaar opvolgden. Uit het voorgaande blijkt echter duidelijk 
dat zulks slechts schijnbaar het geval is, en dat er niet 
meer dan twee geslachten in den loop van één zomer tot 
ontwikkeling komen. 


In het « Land van Waas» is de plaag dit jaar bijna 
algemeen: de eene partij teenbosch wordt na de andere 
aangetast, en men krijgt hier het duidelijkst bewijs van 
de macht en de ongelooflijke vernielingskracht van zulke 
kleine wezens, als zij in grooten getale vereenigd zijn. 
Gansche akkers met « wijdauw» die eenige dagen te voren 
nog malsch en frisch stonden, zien er thans uit alsof de 
winter reeds was begonnen ; soms blijven alleen de 
rechtopgaande roeden en de geraamten der bladen over ; 
verscheidene « blokken (!) wijdauw » zou men zonder veel 
moeite in eens kunnen doen vlam vatten door op ééne 
plaats de dorre en uitgedroogde bladen aan te steken. — 
Gelukkig dat de wilgenhaantjes in de meeste gevallen de 
allerjongste bladen van den top schijnen te versmaden. 
Wel vindt men er nu en dan in de topscheut zelf zitten, 
en worden zij beschuldigd den stengeltop zoo te bescha- 
digen, dat hij niet verder groeit, maar dat integendeel 
een aantal vertakkingen ontstaan, waardoor de wilgen- 
roede alle waarde verliest, maar ik meen dat het 


(1) Perceelen. 


ee 


wilgenhaantje niet altijd daaraan schuld heeft, maar dat 
een ander insect daarvan meestal de oorzaak is. 

Door het ontzaglijk aantal, waarin de_ wilgen- 
haantjes dit jaar voorkomen, zijn zij meer dan anders 
verplicht zich te verplaatsen en op de zonnige uren van 
den dag ziet men derhalve soms zwermen van deze 
diertjes, die aan het verhuizen gaan : wee het veld waarop 
zij zich zullen nederzetten : eenige uren zijn soms vol- 
doende om al het jeugdige groen te zien verdwijnen. Een 
geloofwaardig persoon vertelde mij dat hij in den loop 
van één morgen, erin geslaagd was een halven emmer 
wilgenhaantjes te vangen, nadat een zwerm van deze 
insecten zich op een betrekkelijk kleine partij teenbosch 
had neergelaten : « zij hingen zoo talrijk aan de wijmen, 
dat al de roeden gebogen waren als rijp graan; er zullen 
er wel niet minder dan duizend op sommige wijmen 
gezeten bebben ». 

Hoe groot de aangerichte schade wel is kan thans nog 
onmogelijk geschat worden; eerst later zal het verlies, 
dat de plant dit jaar ondergaan heeft, duidelijk worden 
en na den winter zal men moeten nagaan of sommige 
akkers, vooral met eenjarige wilgen bepoot, niet al te veel 
geleden hebben, zoodat het teenbosch opnieuw zou moeten 
aangelegd worden, iets wat natuurlijk groote onkosten 
veroorzaakt. 

Dat de schade zich inderdaad zoover kan uitstrekken, 
althans wat de « maagden » betreft, — dit had de man, 
van wien hooger spraak is, vroeger zelf waargenomen ; 
hij bevestigde aldus wat ALTuM en anderen reeds hadden 
waargenomen, n. 1. dat somwijlen de struiken zelf onder 
den aanval van deze kleine vraatzuchtige dieren bezwijken. 

Sommige teenwilgentelers trachten de plaag tegen 
te gaan, maar zelfs indien hunne pogingen met goeden 
uitslag werden bekroond, zijn de onkosten, die de tegen- 
woordige wijze van bestrijding veroorzaakt, reeds een 
aanzienlijke lastpost voor deze landbouwers. 


Te Moerbeke, b.v. is hier en daar het vangen van de 
kevers op groote schaal verricht geworden. De gevolgde 
doenwijze is nagenoeg die, welke in het groot werk van 


ea Wert 


RATZEBURG aangeduid wordt. Men bedient zich van 
bijzondere, tot dat doel ingerichte emmers, die aan den 
hals gedragen worden, ofwel van ondiepe metalen scho- 
tels, die van onderen van een handvatsel zijn voorzien 
(iets dat gelijkt op de metalen deksels met randen, die op 
ijzeren kookketels geplaatst worden) en met de linkerhand 
worden vastgehouden. Op den bodem van het. toestel 
wordt een kleine hoeveelheid petroleum gegoten. — De 
werklieden gaan tusschen de rijen teenwilgen door en 
schudden de toppen ervan boven hunne verzamelvaten. 
De overgroote meerderheid der kevers laat los en de 
meeste komen terecht in de petroleum, waarin zij weldra 
sterven. — Dit werk moet echter in de warmste uren van 
den dag onderbroken worden, want alsdan vliegen de 
meeste kevers of gaan spoedig aan het vliegen zelfs bij 
een zacht schudden, zoodat alsdan zeer. vele diertjes 
zouden ontsnappen. 

Men kan zich moeielijk rekenschap geven van de 
hoeveelheden, die aldus gevangen worden, maar deze 
moeten zeer groot zijn, te oordeelen naar de talrijke en 
betrekkelijk groote hoopjes gedoode dieren, die men 
rondom sommige akkers aantreft. Volgens berekeningen 
van RaTzEBURG bevat een liter ten minste 52.000 
wilgenhaantijes. 

Het wegvangen van de kevers kan, naar onze mee- 
ning, moeilijk, ja bijna onmogelijk de gedane onkosten 
vergoeden en wel om twee redenen: 1° het wegvangen 
wordt niet algemeen gedaan ; zoo ziet men meer dan eens 
gebeuren, dat een stuk land, dat pas grootendeels gezui- 
verd is geworden — mits groote onkosten en inspanning 
— door nieuwe scharen vijanden wordt overrompeld ; — 
2° de kevertjes kunnen vliegen en zich dus zeer gemak- 
kelijk verplaatsen en aldus ontsnappen. 

Nochtans moet het wegvangen der wilgenhaantjes 
ten zeerste goedgekeurd worden; maar om ervan tastbare 
en gunstige gevolgen te kunnen waarnemen, zou dit 
algemeen en te gelyker tyd op al de aangetaste teenbos- 
schen moeten gedaan worden : dan zou ongetwijfeld deze 
insectenplaag in zeer korten tijd belangrijk afnemen; 


0g: 2 


anders is het werk van enkelen zoo goed als onvrucht- 
baar en, voor hen persoonlijk, schadelijk uit een geldelijk 
oogpunt. 

Een andere doenwijze bestaat hierin, dat twee of meer 
werklieden, met de armen open, door de teenbosschen 
gaan en aldus alles in sterke beweging brengen : vele 
kevers vallen op den grond en hebben betrekkelijk 
veel tijd noodig om weder naar boven te klimmen ; vele 
andere vliegen op en wanneer dit een paar malen herhaald 
is, verlaten talrijke insecten het veld, omdat zij niet 
verlangen gestoord te worden. — Natuurlijk geldt het hier 
slechts een verplaatsing van de kwaal, en draagt deze 
methode, die wel is waar zeer eenvoudig is, niets bij tot 
de eigenlijke bestrijding van het wilgenhaantje. 

De vraag, hoe men het best en het. goedkoopst dit 
insect zal bestrijden, is nog niet opgelost. Wij kunnen 
alleen den weg aanduiden, die ongetwijfeld tot gunstige 
uitslagen zal leiden. 

Alvorens wij dit echter doen, willen wij nog eenige 
woorden zeggen over proefnemingen, die door ons te 
Moerbeke gedaan werden : verschillende giftige vloei- 
stoffen werden daartoe gebruikt, maar het was onmogelijk 
de werking ervan nate gaan. Immers, de proeven werden 
genomen op drie kleine perceelen widauw, die tusschen 
andere stukken in lagen; in de onderstelling dat eenige 
duizende diertjes aan de met gift besproeide bladen 
vreten en daardoor sterven (wat zeer waarschijnlijk is) zal 
zulks in dit geval geen merkbare vermindering in het 
getal der kevers veroorzaken ; nieuwe insecten zullen 
komen aanvliegen en al sterven ook deze, toch doen zij 
dit eerst na de bladen opgevreten te hebben, zoodat het 
den schijn heeft, alsof de gebruikte stof geen werking 
had. In een tijd van 24 4 36 uren groeien de wilgenroeden 
345 centim. in de lengte en de pas ontvouwen, niet 
besproeide bladen kunnen nu weer ongestraft door de 
insecten gevreten worden. — Het zal volstrekt noodig 
zijn eerst talrijke proefnemingen te doen, waarvan de 
uitslagen beter kunnen nagegaan worden, alvorens eenige 
gevoletrekking af te leiden. 


Ziehier nu eenige wenken, waarvan het nut onmiddel- 
lijk in het oog valt : 

1. — In berg- en werkplaatsen van « widauw =, 
moeten de wilgenhaantjes zooveel mogelijk verzameld 
en gedood worden, nog vé6r de lente aanbreekt. — Er 
zijn mij feiten medegedeeld geworden, die bewijzen dat 
die bergplaatsen meer dan eens het middenpunt vormen, 
van waaruit het insect zich in het voorjaar verspreidt, en 
dit is volstrekt niet te verwonderen, daar juist op die 
plaatsen meestal vele kevertjes goed beschut kunnen 
overwinteren. 

2. — De teenbosschen zelf en de omliggende wegen 
dienen grondig gereinigd te worden gedurende den winter 
om de dorre bladen, enz. met de kevers, die er tusschen 
verborgen zitten, van den akker te verwijderen. Deze 
winterreiniging wordt door vele landbouwers met zorg 
gedaan en men heeft dit jaar kunnen vaststellen, dat op de 
plaatsen waar zij verwaarloosd is geworden, de kevers 
in het voorjaar het eerst verschenen zijn; ongelukkig 
hebben deze dieren zich niet tot de verwaarloosde 
perceelen bepaald, zoodat de naburige eigenaars voor de 
nalatigheid van eenigen hebben moeten medeboeten. 

3. — Het is niet in den zomer, maar wel in het 
voorjaar, dat er op de wilgenhaantjes jacht dient gemaakt 
te worden ; dan zijn zij nog weinig talrijk ; de wilgen zijn 
nog klein, zoodat men gemakkelijk tusschen de rijen kan 
gaan, enz. Men moet dus vooral in het voorjaar de over- 
winterde kevertjes opzoeken en ze op de hooger aange- 
geven wijze verzamelen in geschikte toestellen, waarin 
een laagje petroleum is gebracht. Kunnen de kevertjes 
gevangen worden nog voor de eieren gelegd zijn, dan 
wordt daardoor de uitbreiding voor later in eens tegen 
gegaan. 

4, — Heeft men het eierleggen niet kunnen voor- 
komen, dan moet men er zich vooral op toeleggen de 
larven te dooden. Deze kunnen niet, zooals de kevers, door 
vliegen van den eenen akker naar den anderen verhuizen 
en zijn dus veel gemakkelijker te dooden. — Hoe vroeger 
men daarmede aanvangt, hoe beter : in den beginne 
zitten de meeste larven nog dicht bijeen en zij hebben 


— 101 — 


daarenboven ook min weerstandskracht tegenover de aan 
te wenden bestrijdingsmiddelen. Wij kunnen er niet genoeg 
op aandringen dat het gunstigste oogenblik, om zonder 
te aanzienlijke onkosten de keverplaag tegen te gaan, 
het tijdstip is waarin de larven nog klein zijn. 

De vraag is nu echter, hoe men het best de larven zal 
dooden. Dit kan op verschillende wijzen geschieden : 

A. — Sommige eigenaars doen de jonge roeden één 
voor één, van onderen naar boven, door de nagenoeg 
gesloten hand glijden. waarbij een drukking wordt 
uitgeoefend, die vele Jarven doodt. Ik durf echter niet 
beweren dat deze methode de eenvoudigste en de doel- 
treffendste is, want ik meen dat men, ‘ofwel vele Jarven 


ongedeerd zal laten, — ofwel aan de plant schade zal 
toebrengen. 
B. — Bestuivingen met verschillende stoffen zouden 


kunnen beproefd worden; nl. met kalk, met Parijs- 
groen (!) en met Londensch purper (1); deze beide laatste 
stoffen moeten echter vooraf gemengd worden met 
kalkpoeder, gips (pleister) of meel (van zeer geringe 
hoedanigheid b. v.). De beste verhouding zou natuurlijk 
in dit geval nog moeten bepaald worden. Voor andere 
planten en naar gelang van de zuiverheid der gebruikte 
stoffen, neemt men gewoonlijk 1 deel Parijs-groen of 
Londensch purper op 15 4 30 deelen bij te voegen stoffen.— 
Het bestuiven zou vooral aan de onderzijde der bladen 
dienen uitgevoerd te worden; dit is echter geen groot 
bezwaar, als de wilgen nog betrekkelijk kort zijn. -- De 
bestuiving geschiedt natuurlijk het best, wanneer de 
planten nog vochtig zijn door regen of dauw. 

CG. — Besproeiingen zullen misschien wel het gemak- 
kelijkst en het goedkoopst tegenmiddel zijn. — De 
volgende stoffen zouden dienen beproefd te worden : 

4° De petroleum-emulsies. Wij zullen hier slechts de 
formules aanhalen, die in den 1” jaargang van dit 
Tijdschrift zijn medegedeeld geworden. 


Se Se 


(1) Parijs-groen of Schweinfurter groen is een verbinding van 
koper en arsenik (arsenigazijnzuur koperosyd) ; Londensch purper is 
een verbinding van kalk met arsenik. 


— 102 — 


a. — 1 kilogram groene zeep, opgelost in 15 liter 
water en duchtig dooreengemengd met 10 liter petroleum 
(1° jaarg. 1° afl. bl. 16). 

b. — 2 deelen petroleum en 1 deel melk worden 
gemened tot een boterachtige emulsie en vervolgens met 
60 deelen water aangelengd. De melk dient daarbij eerst 
verwarmd te worden (zie 1° jaarg. 3° afl. bl. 74). | 

c. — 1/4 kilogram harde zeep wordt opgelost in 
4 1/2 liter kokend water ; aan de heete vloeistof worden 
9 liter petroleum toegevoegd en het mengsel wordt goed 
dooreen geschud of gekarnd tot het een roomachtige 
massa wordt, die bij het afkoelen geleiachtig stolt. 1 deel 
van deze emulsie wordt aangelengd met 9 a 12 deelen 
water (zie le jaarg. 3¢ afl. bl. 75). 

2°. — De oplossing door SorRAUER aanbevolen : 3 kil. 
eroene zeep worden in 100 liter water opgelost; kort vé6r 
het gebruik worden 3 kilogr. gewone ammoniak aan de 
vloeistof toegevoegd. 

3° De oplossingen van Parijs-groen en Londensch 
purper, die, evenals de bovengenoemde emulsies, door 
middel van een sprenkelaar of besproeier (pulvérisateur)— 
zooals voor de Bordeauxsche pap gebruikt wordt —kunnen 
verspreid worden. De hoeveelheid, die algemeen aanbe- 
volen wordt, bedraagt 25 a 100 gram op 100 lit. water. 
Gewoonlijk wordt daaraan een evengroote hoeveellieid 
kalk toegevoegd. Deze oplossingen zijn zeer goedkoop en 
zouden dus bij uitstek geschikt zijn om in het groot 
aangewend te worden, zooals zulks overigens in Amerika 
sinds bijna 30 jaar gedaan wordt tegen een aantal schade- 
lijke dieren. 

Wij kunnen dit overzicht der bestrijdingsmiddelen 
eindigen door er op te wijzen dat wij slechts door talrijke 
proefnemingen kunnen leeren: 1° welke oplossing in dit 
geval de voorkeur verdient boven de andere; 2° welke 
sterkte (concentratie) de oplossing ten minste moet hebben 
om nog doodelijk te zijn voor de larven van de wilgen- 
haantjes; en 3° welke grens niet mag overschreden 
worden, zonder gevaar aan de planten zelf schade te 
berokkenen. 


— 105 — 


Niet alleen het wilgenhaantje wordt schadelijk voor 
voor de teenwilgen, ook andere insecten zijn soms in 
Belgié zeer nadeelig voor dit gewas, hetzij door het 
knagen aan de onderaardsche gedeelten der plant, hetzij 
door het vreten van bladen of knoppen, hetzij door het 
vernielen van de topscheut, enz.. — De verschillende 
-wilgensoorten behooren overigens tot die planteu,, waarop 
het grootst aantal insecten leven. Volgens KALTENBACH 
komen in Duitschland niet min dan 396 verschillende 
insecten op de wilgensoorten voor! De kennis van de 
in Belgié voorkomende wilgenvijanden zou ongetwijfeld 
veel nut stichten. 


G. STAES. 


De Cattleya-Wesp. () 


In Januari 1894 ontving Prof. D' SoRAUER wit een zeer 
bekende Orchideeénkweekerij, eenige scheuten van 
Cattleya labiata autumnalis, die door beschadiging door 
dieren geleden hadden. SoRAvER heeft die planten onder- 
zocht en ze vervolgens verder gadegeslagen, en is er in 
geslaagd de oorzaak van die beschadiging te ontdekken. 

De aangetaste planten waren inden herfst van 1892inge- 
voerd geworden. — Als zij in Januari 1893 begonnen uit te 
loopen, bemerkte de kweeker dat een aantal jonge scheu- 
ten niet tot ontwikkeling kwamen. — Dit verschijnsel 
verergerde het volgend jaar op zulke wijze, dat niet ééne 
der Cattieya-planten onaangetast bleef. De jonge, pas 
uitschietende oogen zwollen op en de daaruit ontstane 
scheuten bleven verkrompen. Deze scheuten hadden aan 
haar voet kleine, ronde gaatjes, die in verbinding waren 
met inwendige holten. Deze holten waren ledig op het 
oogenblik, dat SoravER de planten tot onderzoek had 
ontvangen. — Als men echter de nog niet doorboorde, 
doch wel aangezwollen jonge scheuten onderzocht, vond 
men in ieder twee tot vijf insectenlarven. Natuurlijk 


(1) Naar het opstel: Die Cattleya- Wespe door P. SoraveR in het 
Zeitschrift fiir Pflanzenkrankheiten. VI Band. 2 Heft. 1896. 


— 104 — 


vermoedde men aanstonds dat deze larven de oorzaak der 
beschadiging waren en het dikker worden der scheuten 
teweeg brachten ; de diertjes hadden de oudere scheuten 
reeds verlaten, hetzij als larve, hetzij als volwassen 
insect. 

Ten gevolge van inlichtingen, die alsdan door SORAUER 
ingewonnen werden, vernam hij dat in een andere Orchi- 
deeénkweekerij dezelfde verschijnselen zich hadden voor- 
gedaan, zoowel bij pas ingevoerde planten als bij andere, 
die reeds een tijd lang gekweekt werden. In deze bloe- 
misterij werd daarenboven ook Laelia purpurata 
aangetast. De eigenaar nam waar dat een zoogezegde 
vlieg juist aan de basis van den jongen, nog niet 
uitgeloopen knop een ei legt en dat dan korten tijd nadien 
de eruit geboren made zich in de scheut invreet. 

De planten van Cattleya labiata autumnalis, die van 
die zoogezegde Orchideeénvlieg waren aangetast geweest, 
droegen in Maart ook uitgebloeide scheuten, die aan een 
der onderste stengelleden een zwart uitziende opening 
van nagenoeg 1.5 millim. middellijn vertoonden.— Het was 
de opening van een gang, die met het bloote oog kon 
waargenomen worden en zwartachtig paarsbruin uitzag ; 
die gang was tot 4 millm. breed en 15 a 20 millim. lang en 
gedeeltelijk gevuld met waarschijnlijk hars- of gom- 
houdende overblijfselen. In Maart was echter geen dier 
in dien gang te vinden. 

Onderzoekt men echter de nieuwe orchideeénbollen, 
die zich aan de tegenovergestelde zijde der opening of 
eronder bevinden en nog glanzend en krachtig, maar toch 
iets verdikt zijn, dan vindt men aan den voet der knollen, 
die op dat oogenblik een lengte van 2.5 centim. en een 
breedte (grootste) van 1,5 centim. hebben, dicht bij het 
aanhechtingspunt en langs de buitenzijde eveneens een 
opening, die toegang verleent tot een opwaarts stijgenden 
gang, welke 2 1/2 tot 3 millim. breed en tot 1 centim. lang 
is; deze gang is opgevuld met een wit boormeel, waarin 
men verscheidene melkwitte, voetlooze maden vindt, die 
over de gansche uitgestrektheid van den gang verdeeld 
zijn. — Deze maden bereiken nagenoeg 4 millim. in de 
lengte en 1.5 millim. in hare grootste breedte ; de onder- 


— 10 — 


zijde is vlak, terwijl de bovenzijde sterk gewelfd is en 
een geelachtige rugstreep draagt ; de kop loopt zeer spits 
toe, het achtereinde van het lichaam is echter zeer stomp; 
dit lichaam bestaat zichtbaar uit 12 ringen (gele- 
dingen of segmenten). — Het kopsegment heeft twee 
paarse punten ; de vier eerste geledingen dragen elk aan 
iedere zijde een borstel (haar) terwijl het tweede lid 
daarenboven op den rug een hoornachtige verhevenheid 
heeft. 

In de oude, paarsbruine gangen van de scheut, vindt 
men de ovale uitwerpselhoopjes, die met een bruin 
mycelium doortrokken zijn. De kleur der gangen wordt 
vooral teweeg gebracht door de cellen, die den gang 
omringen en die paarse of bruine wanden hebben. 

Uit de overblijfselen, die men in dergelijke gangen 
gevonden had, kon men reeds besluiten dat het dier de 
scheut niet verlaat om in den grond te gaan verpoppen, 
maar dat het integendeel al zijne gedaanteverwisselingen 
in de orchideeénbollen ondergaat en deze eerst als 
volwassen insect verlaat. 

Aangetaste bollen, waaryan de gezwollen scheuten de 
aanwezigheid van larven verraadden, werden in een 
kamer onder glas gekweekt en zoo kon men met het begin 
van Juni het volkomen insect zien te voorschijn komen. 
Het werd te Berlijn in het Museum van Natuurkunde 
bepaald door de heeren D™ WaNDOLLECK en D" STADEL- 
MANN : de vijand der Orchideeén is een wesp : Jsosoma 
Orchidearum. 

Reeds vroeger was een dergelijk geval beschreven 
gveworden bij Cattleya Trianae (1884) en in 1894 werd ook 
in Gard. Chronicle van Isosoma Orchidearum gesproken. 

Andere bekende Jsosoma-soorten brengen in de 
aangetaste planten gallen voort; bij Isosoma Orchidea- 
rum is dat echter niet duidelijk het geval. 

De betrekkelijk snelle ontwikkeling der wespen laat 
vermoeden, dat in den loop van een jaar misschien wel 
twee geslachten van wespen elkander opvolgen en dat 
slechts een zoo spoedig mogelijk wegnemen en vernietigen 
van alle jonge, gezwollen scheuten de verdere vermenig- 
vuldiging kan beletten. De practijk heeft zulks overigens 


= 106 — 


reeds bewezen : door een trouw volgehouden en zorgvul- 
dig wegsnijden van alle jonge verdachte scheuten is men 
erin geslaagd de uitroeiing van Isosoma Orchidearum in 
broeikassen te bekomen. Daarbij werd tevens waarge- 
nomen dat orchideeénbollen, die van hunnen hoofdknop 
werden beroofd, een nieuwe scheut ontwikkelen kunnen 
juist onder de plaats waar de hoofdknop zat. 


Schadelijke werking van chilisalpeter. 


Het gebruik van chilisalpeter — salpeterzuur 
natrium of sodanitraat, ook door de landbouwers 
kortweg salpeter of nitraat genoemd — is sinds een 
twintigtal jaren op buitengewone wijze toegenomen en 
heeft tot nog toe over ’t algemeen zeer gunstige uitslagen 
gegeven. — Des te meer verwondering wekt het, dat dit 
jaar zoovele klachten zijn opgegaan over de schadelijke 
werking van chilisalpeter bij verschillende graange- 
wassen. — Het is echter niet de eerste maal dat dergelijke 
gevallen worden waargenomen, maar zij waren tot nog 
toe slechts uitzonderingen, waaraan slechts weinig aan- 
dacht werd geschonken. — In een opstel, dat onlangs 
in het landbouwweekblad: de Landbode (n° 19, 9 Mei 
en n° 23, 6 Juni 1896) is verschenen en waarin de heer 
Dr CaLuwE, ’s Rijkslandbouwkundige voor de provincie 
Oost-Vlaanderen, over de thans waargenomen schadelijke 
werking van chilisalpeter handelt, lezen wij o. a. het 
volgende : 

« Ken handelaar heeft ons onlangs nog verzekerd, dat 
hij reeds sinds tien of twaalf jaar dergelijke gevallen heeft 
waargenomen en daar hij eerst dacht, dat er werkelijk 
bedrog of vergissing van wege zijne leveraars kon plaats 
gehad hebben, had hij zelfs de getroffen klanten schade- 
loos gesteld ». 

De heer Dr CaLUWE zelf, heeft over die zaak ook 
persoonlijke waarnemingen gedaan. 

« In Mei 1892, dus vier jaar geleden, werden wij van 
verschillende zijden geraadpleegd over een zonderling 
verschijnsel, dat bij de rogge werd vastgesteld, nadat deze 


— 107 — 


in Maart met soda-(Na-)nitraat was bemest geworden.... In 
plaats van welig op te schieten, na de aanwending van 
sodanitraat, bleven de planten klein en kwijnend, met 
krullende bladeren, bij zoover, dat zij nauwelijks 20 a 
30 centimeter hoogte bereikten en toch in de aren stonden. 
— Deze waren echter gansch vernepen en onbeduidend 
en geleken niet slecht op de aren van de wilde of muize- 
gerst (Hordeum murinum)...... Eenige landbouwers 
hadden de rogge ondergeploegd en door haver of andere 
vruchten vervangen. 

Bij nauwkeurig onderzoek der aangetaste rogge- 
velden, bleek duidelijk dat de zieke planéten deze waren, 
waarop het sodanitraat was gevallen of waar het dicht bij 
was opgelost ; daartusschen was echter menige rogge- 
struik gezond gebleven, hetgeen wij hieraan toeschrijven, 
dat er, bij het tamelijk onregelmatig uitstrooien, geen 
sodanitraat mede was in aanraking gekomen. 

Een staal van het verdacht sodanitraat, dat ons werd 
bezorgd, was tamelijk vochtig, maar bij het scheikundig 
onderzoek werd er niets buitengewoons in aangetroffen 
en het behelsde een normale hoeveelheid stikstof. 

Sedert dien tijd hebben wij soms hier en daar in Oost- 
Vlaanderen dergelijke verschijnselen kunnen waarnemen. 
Verleden jaar nog hadden wij de gelegenheid in ’t comice 
Zomergem twee akkers rogge en gerst te bezoeken, 
waarvan het grootste deel der struiken hetzij verdord 
stonden, hetzij gekrulde bladeren en een zeer donker- 
eroene kleur hadden gekregen, zonder echter op te 
schieten zoodat die vruchten als volkomen mislukt 
mochten beschouwd worden ». 

Ook in Nederland zijn dergelijke feiten reeds van 
vroeger bekend. Zoo schrijft o. a. D' B. SJOLLEMA, (Riyks- 
landbouwproefstation te Groningen), in het Nederlandsch 
Landbouwweekblad : « Het zal aan vele lezers van dit blad 
niet onbekend zijn, dat in de laatste jaren van den kant 
der landbouwers klachten opgaan over de schadelijke 
werking, die men vooral bij rogge waarneemt na de 
bemesting met chilisalpeter. 

Het nadeel hierdoor berokkend is dikwijls zeer aan- 
zienlijk. Terwijl somtijds het gewas ten gevolge van deze 


— 108 — 


vergiftiging geheel ten gronde gaat, levert het in vele 
gevallen slechts een halven oogst. Zoo was in het vorige 
jaar, op enkele plaatsen in de veenkolonién der provincie 
Groningen, het omploegen van rogge na een bemesting 
van chilisalpeter noodzakelijk geworden. Een landbouwer 
schreef mij, dat toen in 1895 zijne rogge was uitgestorven, 
hij den grond diep had omgeploegd en daarna gerst op 
denzelfden akker had gezaaid. 

Deze gerst nu kwam, ofschoon ze wel ontkiemde, 
niet eens boven den grond. De kleine kiemplanten ver- 
toonden reeds ziekteverschijnselen en stierven af ». 

Dit jaar echter heeft de nadeelige werking van soda- 
nitraat zich op zeer vele plaatsen doen gevoelen, doch 
vooral in het noordelijk gedeelte van Oost- en West-Vlaan- 
deren. Echter hebben niet alleen — zooals men nochtans 
eerst meende, — de lichte zandgronden geleden, maar 
ook op de goede, zware gronden hebben de bovenbe- 
schreven verschijnselen zich voorgedaan. — In Nederland 
eveneens heeft men dergelijke gevallen geconstateerd : 

« Op een veel grooter aantal boerderijen, dan in 1895, 
zegt de heer SJoLLEMA, deed zich in dit voorjaar in de 
provincién Groningen en Drente het verschijnsel voor, dat 
rogge (en ook haver) een paar weken na het bemesten met 
chilisalpeter gingen kwijnen. 

In plaats van door te schieten, bleven de planten over 
den grond kruipen, en vertoonden bij nadere beschouwing 
eigenaardige abnormale verschijnselen 

Vooral is het een zeer merkwaardig verschijnsel, dat 
de stengeltjes van de vergiftigde rogge niet omhoog 
schieten, doch zich krommen, waarbij zij somtijds een 
eeheelen cirkel vormen. Ook de bladen vertoonen. eigen- 
aardige, abnormale kenmerken ». 

Door de vorige aanhalingen hebben wij de geschie- 
denis der ziekte opgemaakt en daarbij de verschijnselen 
leeren kennen, die de ziekte kenmerken. — Dat de schade 
zeer groot kan worden en de landbouwers bitter klagen — 
en ditmaal met reden klagen — zal wel door niemand 
betwijfeld worden: niet alleen hebben zij geld uitgegeven 
voor chilisalpeter, dat volstrekt geen voordeel heeft aan- 
gebracht, maar daarenboven is de oogst daardoor op vele 


ey 


plaatsen of geheel verloren, of althans de opbrengst ervan 
zeer verminderd. — Want, al is het ook waar, dat in de 
meeste gevallen het omploegen der rogge niet noodza- 
kelijk is geworden, omdat zij, na eenigen tijd, weer is 
doorgeschoten, — daar waar zij niet te erg was aangetast 
— toch blijft de oogst ver achter en het stroo kort. 

Wat nu de oorzaak aangaat, daaromtrent zijn zeer 
uiteenloopende gissingen gewaagd geworden, waarvan 
de meeste echter niet op een zorgvuldig en nauwkeurig 
onderzoek der feiten gesteund zijn. 

Voor den gewonen landbouwer — en ook voor som- 
mige er bij belanghebbende handelaren in samengestelde 
scheikundige meststoffen — ligt de schuld aan de lever- 
aars, die het chilisalpeter met schadelijke stoffen zouden 
hebben vervalscht of althans verdacht worden het gedaan 
te hebben. — Wie de zaak echter zonder vooringenomen- 
heid beoordeelt, moet weldra overtuigd zijn, dat hier, 
in dit geval, van vervalsching of knoeierij geen spraak 
kan zijn : de verschijnselen zijn te algemeen, opdat er aan 
bedrog kunne gedacht worden. 

Het tijdstip van het uitstrooien van het chilisalpeter 
in verband met den toestand van het weder en met de al 
of niet aanwezigheid van vochtigheid op de bladen, is 
voor vele een mogelijke oorzaak van de ziekte in kwestie. 
— Proefnemingen of zeer talrijke waarnemingen kunnen 
echter alleen bewijzen in hoever die onderstelling 
geerond is. 

Nog anderen denken dat het schadelijk chilisalpeter 
jodiumzouten bevat en schrijven daaraan de nadeelige 
werking toe; « maar zooveel ons bekend is, zegt de heer 
Dr CaLuUwE, werd dit tot heden geenszins bewezen en wij 
wij hebben reden te denken, dat dit vermoeden teenemaal 
ongegrond is. » 

De ontledingen, die in Belgié zijn gedaan gveworden, 
hebben tot hiertoe niets bijzonders aan het licht gebracht. 

De heer SsottEMA roept echter de aandacht op de 
aanwezigheid van perchloraat in het schadelijk werkend 
chilisalpeter en de proeven, die hij genomen heeft, schijnen 
te bewijzen, dat het wel perchloraat is, dat als schadelijk 


— 110 — 


bestanddeel moet aangezien worden. — Ziehier overigens 
het gedeelte van zijn opstel, dat op dit feit betrekking 
heeft : 

« Uit een aantal onderzoekingen aan dit proefstation 
(Groningen) verricht, is gebleken, dat er tegenwoordig 
chilisalpeter in den handel voorkomt, waarin belangrijke 
hoeveelheden perchloraat aanwezig zijn. 

Van verschillende landbouwers ontving ik monsters 
uit partijen, die ziekte in rogge veroorzaakt hadden, en 
steeds werd daarin perchloraat gevonden, terwijl verder 
daarin niet anders dan normale bestanddeelen van chili- 
salpeter konden worden aangetoond. 

Terwijl mij nu gebleken was, dat werkelijk schadelijk 
werkende chilisalpeter, oorzaak van de hier bedoelde 
ziekte in rogge moest zijn, lag het dus voor de hand de 
oorzaak te zoeken bij het perchlor aat. 

Ten einde nu na te gaan of perchloraat een nadeelige 
werking uitoefent, werd eene reeks van proeven met 

roggeplanten genomen. Het bleek uit deze proeven, dat 

perchloraten of overchloorzure zouten werkelijk de zoo 
typische ziekteverschijnselen te voorschijn roepen, die de 
rogge, welke met de schadelijk werkende chilisalpeter 
bemest was, op het veld vertoonde. 

Dat de werking der zouten op de bladeren niet de 
oorzaak was, volgt hieruit, dat bij mijne proeven met 
potten zoowel de chilisalpeter uit de ontvangen monsters, 
als het perchloraat (of het mengsel van perchloraat en 
natriumnitraat) zoodanig werden toegediend dat ze niet 
met de bovenaardsche deelen der planten in aanraking 
komen. 

Hoeveelheden perchloraat, die overeenkwamen met 
die, welke in monsters chilisalpeter gevonden waren, 
veroorzaakten zeer duidelijk de genoemde ziektever- 
schijnselen. 

Het zal in het vervolg dus aanbeveling verdienen, om 
chilisalpeter niet alleen te laten onderzoeken op stikstof, 
doch ook op perchloraat. | 

Naar het mij voorkomt zal het vooral met het oog op 
het onderzoek op perchloraat zeer noodig zijn, dat de 
monsters met veel zorg worden genomen. Ik heb n. 1. den 


— dll — 


indruk gekregen, dat deze verontreiniging zeer ongelijk- 
matig in het chilisalpeter verdeeld is. — Het komt mij 
daarom ook twijfelachtig voor, of het onderzoek van 
slechts 6€n monster uit partijen van eenigen omvang wel 
voldoende zekerheid zal geven. 

In blauwe en bruine stukken, die men somtijds in 
chilisalpeter aantreft, werd geen perchloraat aangetroffen. 
Rogge met deze gekleurde salpeter bemest, vertoonde dan 
ook niets abnormaals. Aan het uiterlijk van chilisalpeter 

ras de aanwezigheid van perchloraat niet waar te nemen.» 

De ontledingen, die in Belgié zijn verricht geworden, 
wijzen ook op zeer groote verschillen tusschen de gekleurde 
stukken en het overige van een zelfde monster. — Over 
het al of niet aanwezig zijn van perchloraten geven deze 
ontledingen echter geen uitkomst : de hoeveelheden 
chloor, die gevonden zijn, zijn aangezien geworden als 
zijnde uitsluitend in verbinding met sodium en magnesium 
onder den vorm van chloornatrium en chloormagnesium, 
terwijl het zeer wel kan gebeuren dat het chloor zich 
werkelijk onder den vorm van perchloraat in het 
chilisalpeter bevond. 

Nu de aandacht op die feiten geroepen is, zullen wij 
waarschijnlijk weldra vernemen of ook in het in Belgie 
schadelijk werkend chilisalpeter perchloraten voor- 
komen, terwijl daarenboven proeven aangelegd zijn om 
met nog meer zekerheid de werking der perchloraten op 
den groei der planten te leeren kennen. 


G. STAKES. 


De Gomziekte van de Steenvruchtboomen. 


De gomziekte van de steenvruchtboomen kan door 
zeer verschillende oorzaken teweeggebracht worden; b. v. 
door een ongepaste standplaats, door een te overvloedige 
bemesting en door andere oorzaken, welke die boomen 
als het ware tot gomziekte voorbeschikken; in zulke 
gevallen wordt het bestrijden der ziekte moeilijk of zelfs 
onmogelijk, indien die voorbeschikkende oorzaken niet 
eerst weggenomen worden. — Anders is het gesteld, 


— 112 — 


wanneer men te doen heeft met een toevalligen gomvloed, 
zooals die na verwondingen wel meer voorkomt, — In dit 
geval schijnt het gebruik van azijnzuur bij de behandeling 
der wonden te moeten aangeraden worden. Prof. MULLER- 
TuHuRGAU heeft althans gunstige uitslagen gezien, wanneer 
het op de volgende wijze werd aangewend : 

Sterk azijnzuur, zooals men in iedere apotheek kan 
bekomen, werd met een gelijke hoeveelheid water aange- 
lengd; stukken linnen, die verscheiden malen dubbel 
waren gevouwen, werden in die oplossing gedompeld en 
nadien vastgebonden op de wonden. — Het bevochtigen 
met azijnzuur moest nu en dan herhaald worden, doch 
men begon ieder maal met vooreerst de afgestorven 
schorsdeelen en de week geworden gommassa’s zorg- 
vuldig te verwijderen. — Door deze. behandeling werd in 
vele gevallen het vormen van nieuw weefsel aan de randen 
en ook de volkomen genezing der wonden verkregen. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D' J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


2e JAARGANG — 5° AFLEVERING. 31 OcToBER 1896. 


Spaart de Kikvorschen en Padden ! 


Padden en kikvorschen beiden worden maar altevaak 
gedood : padden soms omdat men ze voor vergiftig houdt, 
en meent een goed werk te verrichten, wanneer men deze 
nuttige dieren tracht uit te roeien ; kikvorschen omdat 
hunne dijen in sommige streken voor eene lexkernij 
gelden. Daaruit volgt van zelf dat de kikvorschen in veel 
grooteren getale worden gedood dan de padden. Reeds 
door hare nachtelijke leefwijze zijn deze laatsten gewoon- 
lijk tegen vervolging door de menschen tamelijk wel 
beschermd; en is verder ook al het aantal van hen, die ze 
voor vergiftig houden, niet zoo heel gering, het aantal 
dergenen, die zich verplicht achten, vergiftige dieren te 
dooden, is nu juist niet zoo heel groot; en menigeen zal 
juist om hare vermeende giftigheid eene pad niet naderen. 
Anders is het gesteld met de kikvorschen. Zi) vertoonen 
zich over dag en vallen dus genoeg in ’t oog; de mannelijke 
kikkers kondigen zelfs hunne aanwezigheid, althans in 
een groot gedeelte des jaars, door hun gekwaak duidelijk 
g@enoeg aan. Maar boven al: de vangst van deze dieren 
levert geldelijk voordeel op. Nu is het van algemeene 
bekendheid, dat in Frankrijk vele kikkerbilletjes worden 
gegeten, met name in Parijs, waar dit artikel op de spijs- 
kaarten van alle restaurants voorkomt. Massa’skikkerbillen 


— 114— 4 


moeten er te Parijs dagelijks worden geconsumeerd. Hoe 
komt men daar aan? Men krijgt ze van lieden, die er hun 
werk van maken, kikvorschen op groote schaal te vangen. 
Deze strekken hunne strooptochten uit in een groot 
gedeelte van Frankrijk, maar ook daar buiten. Nu is 
echter de vangst van kikvorschen in Belgié door de wet 
zeer beperkt, en althans gedurende den voorplantingstijd 
verboden. Het Koninklijk besluit, regelende de uitvoering 
van art. 12 van het « Landelijk Wetboek - luidt aldus: 

« Het isin gansch het land, van den 1 Februari tot 
den 30 April, verboden kikvorschen te vangen of te 
vernielen. | 

« Daarenboven is het in de provincién Luik, Limburg 
en Luxemburg, gedurende de maanden October, Novem- 
ber, December en Januari, verboden kikvorschen te 
vangen of te vernielen >. 

« Het vervoeren, te koopstellen, verkoopen en koopen 
van kikvorschen in hun geheel of bij deelen, is verboden 
gedurende het tijdstip, in § 1 van dit artikel bepaald -. — 


Nederland heeft geene wetsbepalingen, die de kikkers 
beschermen. Daarvandaan dat Fransche kikkervangers 
in de laatste jaren zoo vaak over Belgisch grondgebied in 
de zuidelijke provincién van Nederland komen, om daar 
hun bedrijf uit te oefenen, zeer tot schade van onzen 
landbouw. 

Vooral in Staats- of Zeeuwsch Vlaanderen en in een 
deel van Noord-Brabant is dit het geval. Duizenden kik- 
vorschen vangen zij daar weg in den tijd, waarin dit in 
Belgié verboden is. En hoewel nu ook het vervoeren van 
kikkers of deelen van kikkers in dien tijd in Belgié niet 
veroorloofd is, kan dit vervoer vrij gemakkelijk plaats- 
grijpen zonder dat de politie er achter komt. De gevangen 
kikkers worden van de achterpooten beroofd; deze worden 
in een’ zak gestopt en het overschietende deel van de 
kikvorschen wordt weggeworpen. Deze dieren hebben 
een zeer taai leven ; en bepaaldelijk wanneer hun lichaam, 
na van de achterpooten te zijn beroofd, weer in het water 
wordt geworpen, kan dit nog langen tijd in leven blijven. 
De handelwijze is dus zeer wreed. Maar ook brengen die 


— 115 — 


Fransche kikkerjagers onzen landbouw veel schade toe; 
want kikkers zijn in ’t algemeen hoogst nuttige dieren. — 
Ik zeg: in ’t algemeen; want gelijk iedere medaille 
hare keerzijde heeft, zoo kan ook van de kikvorschen 
niet worden beweerd, dat zij voor alle bedrijven en onder 
alle omstandigheden nuttig zijn. Voor de visscherij en de 
vischteelt kunnen zij vrij schadelijk wezen, doordat zij 
vischkuit en jonge vischjes eten. De bekende vischteler 
Victor Bunda te Bielitz in Oostenrijksch Silezié vertoonde 
in de vergadering van den « Schlesischen Fischerverein 
4] stuks jonge karpers van 4 weken oud, welke hij uit het 
darmkanaal van één’ enkelen kikvorsch had genomen. 
(Volgens de « Landwirtschaftliche Tierzucht »). 
} In streken, waar de vischteelt van groote beteekenis 
is — ongelukkig is dit tot dus ver in Nederland nog niet 
zoo ! — (1), kan men niet onvoorwaardelijk de kikvorschen 
beschermen ; in de broedvijvers en de eerste kweekvijvers 
mag men ze niet dulden. Ook kan het de vraag zijn in 
hoever soms in die streken, waar wel niet aan vischteel¢ 
maar toch veel aan vischvangs¢ wordt gedaan, tijdelijk het 
dooden van kikvorschen moet worden toegelaten. 

En niet alleen worden de kikvorschen schadelijk door 
het opeten van jonge visschen. ’t Is van algemeene bekend- 
heid, dat in ’t voorjaar bij de mannelijke kikvorschen en 
padden de geslachtsdrift bijzonder hevig is. Zij omarmen 
de wijfjes van hunne soort z66 hevig en z66 vast, dat zij 
zich eerder in stukken laten trekken dan het wijfje los te 
Jaten. En wanneer dadelijk geen wijfje van hunne eigen 
soort voorhanden is, dan klemmen zijzich aan kikvorschen 
of padden van eene andere soort vast, Gesnoods aan sala- 
manders of visschen. Juist door deze hevige geslachtsdrift 
kunnen de kikvorschen en ook de padden soms schadelijk 
worden voor de vischteelt en de vischvangst. Brehm deelt 
daarvan een staaltje mee. In de karpervijvers van den 
« Rittergutsbesitzer » Nordmann zag men in ’t voorjaar 
op den rug van bijkans elken karper een’ groenen 
kikvorsch zitten ; soms zag men er twee op één’ karper. 
Niettegenstaande alle mogelijke inspanning konden de 


(1) Zie o. a. Tijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij, 8¢ jaar- 
gang (1896), 4¢ aflevering, bl. 85 en 96. 


— 116 -- 


karpers den kikker niet kwijt raken. Deze had zich met de 
voorpooten gewoonlijk in de oogen, soms ook in de 
kieuwen van den visch vastgegrepen. De achterpooten 
heen en weer wrijvend over den rug van den karper, 
schuurde hij meestal ook de schubben van diens rug los. 
De meeste karpers uit de vijvers van den heer Nordmann 
waren (doordat hun de oogen waren uitgekrabd, de 
kieuwen beschadigd en de schubben afgescheurd of 
losgemaakt) zoodanig geschonden, dat zij slechts geringen 
prijs opbrachten. — Het bovenstaande verhaal heeft 
betrekking op den groenen kikvorsch (zie beneden bl. 118, 
en fig. 2), van den graskikvorsch (fig. 3) wordt niet 
vermeld, dat ook hij visschen omarmt, hoewel dit niet 
onwaarschijnlijk is, daar in ’*t voorjaar bij deze soort de 
geslachtsdrift niet minder groot is dan bij de eerstge- 
noemde. — Daarentegen vind ik weer van de gewoue 
pad (fig. 4) opgeteekend, dat het mannetje door zijne 
omarmingen wel eens goudvisschen doet stikken. 


Mins a 
WE Plan 


Fig. 1. — De Boomkikvorsch (Ayia ARBorRRFA). Het exemplaar links met opgeblazen keelzak; 
het exemplaar rechts ecn insekt vangend. 


Overigens ligt het wel in den aard der zaak dat 
afdwalingen van de geslachtsdrift, gelijk die boven 


— 1l7.-- 


werden vermeld, niet als regel voorkomen, maar slechts 
dan, wanneer op het oogenblik dat de mannetjes in 
menigte aanwezig zijn, een gedeclte der wijfjes nog in 
hare winterschuilhoeken vertoeft of wanneer ten gevolge 
van eene andere oorzaak de andere sexe niet in een 
voldoend aantal exemplaren voorhanden is. — 

Hoewel nu uit het voorafgaande blijkt, dat de kikvor- 
schen en padden naast het nut, dat zij teweeg brengen, 
ook schade kunnen doen, en het dus m. i. niet aangaat, 
ze altijd en overal te beschermen, zou het toch hoogst 
gewenscht zijn, hun eenige bescherming te doen deel- 
achtig worden.’ 

Want groot, zeer groot is het aantal schadelijke 
dieren, dat de kikkers verslinden: zoowel slakken als 
allerlei soort van insekten. 

De kikvorschen hebben eene breede, vieezige tong, 
die met een kleverig slijm bedekt is, en die in den rusttoe- 
stand naar achteren omgeslagen in de mondholte ligt. Om 
nu een of ander insekt te vangen, slaat de kikvorsch de 
tong plotseling naar voren om, waarbij het breedste en 
meest slijmige gedeelte van dit orgaan plotseling naar 
buiten treedt, en tegen het bewuste insekt wordt aange- 
slagen, zoodat het eraan bDlijft zitten. De tong wordt 
vervolgens weer naar achteren omgevouwen, en zoo komt 
het insekt in den mond, om te worden verorberd. (Zie fig. 1 
en fig. 5, A). 

De kikvorschen zijn volstrekt niet kieskeurig ; zij eten 
zoowel jonge vischjes als slakken, wormpjes en allerlei 
insekten. Wat zij eten, hangt vooral af van de plaats van 
oponthoud. Zoo vangt de boomkikvorsch (Hyla arborea, 
fig. 1, vorige bladz.), die trouwens alleen in de grenspro- 
vincién van Nederland voorkomt, hoofdzakelijk boomin- 
sekten, vooral vlindertjes en bladwespen, die hunne eieren 
op de bladeren of aan de vruchten leggen, en waarvan de 
larven (rupsen of bastaardrupsen), die zelven ook door den 
boomkikvorsch worden gevangen, nadeelig zijn, ’t zij voor 
het gedijen van de boomen of voor het groeien van de 
vruchten. Ook eten de boomkikvorschen veel vliegen en 
muggen. Slechts in den tijd der voortplanting (in ’t voor- 


es 


jaar) begeven zij zich te water, en leiden dan de leefwijze, 
die allen kikvorschsoorten in dien tijd des jaars eigen is. 

De groene of waterkikvorsch (Rana esculenta, fig. 2) 
is de soort, die hare aanwezigheid vooral kenbaar maakt 
door het luide gekwaak der mannetjes. Ook wordt hij van 
alle inlandsche kikkersoorten de grootste. Hij is groen 
met zwarte viekken en met drie goudgele overlangsche 
strepen over den rug. Zijn snuit is vrij spits en lang- 
werpig. De groene kikvorsch blijft ook na den voortplan- 
tingstijd het water zoeken ; en zit hij of zwemt hij niet in 
het water, dan rust hij uit aan den oever, om bij het 
minste geraas op te schrikken, en met een of een paar 
vervaarlijke sprongen het water te bereiken, waar hij een — 
tijd lang onderduikt, 


Fig. 2. — De groene Kikvorsch (RANA ESCULENTA). 


— 119 — 


De groene kikvorsch is de soort, die door zijn veel- 
vuldig verblijf in ’t water, de meeste kans heeft, nadeelig 
te worden, daar hij het meest in de gelegenheid is omjonge 
vischjes te verslinden. Ook is hij het vooral, die in den 
paartijd door zijne omarmingen vele visschen doodt of 
bederft. 

Schadelijk wordt hij soms ook doordat hij zwemmende 
eendekuikens bij de pooten, onder water trekt, zoodat 
zij stikken; en hoewel het nu den kikker meestal niet 
gelukt, deze prooi op te eten, de schade, die hij teweeg 
brengt, blijft er dezelfde om. 

Merkwaardig vraatzuchtig is overigens de groene 
kikvorsch. Volgens Résel eten de oude, groote exemplaren 
zelfs jonge muizen en jonge musschen ; verder hun eigen 
soortgenooten, andere kikkersoorten en ook salamanders 
en visschen (zie boven). Hoewel hij door °*t eten van 
visschen en door ’t dooden van eendekuikens schadelijk 
kan worden, doet hij daarentegen veel goed door het 
dooden van allerlei insekten, bepaaldelijk wanneer hij het 
water verlaat. Zelfs stekende insekten, zooals bijen en 
wespen, vangt hij weg. Vooral doet hij nut door ’t vangen 
van langpootmuggen (uit welker eieren de schadelijke 
emelten voortkomen, vgl. bl. 35 en fig. 4 van dezen Jaar- 
gang), van halmvliegen (Chlorops-soorten, die als larven 
onze graangewassen benadeelen), van de zoo lastige steek- 
muggen, kriewelmugjes, dazen, enz., van horzelsoorten, 
welker larven in onze huisdieren parasiteeren, van onbe- 
haarde rupsen en van slakken. Toch moet ik hier ook al 
weer doen opmerken, dat de groene kikvorsch zelden 
langen tijd achtereen zich op ’t land ophoudt, en dat hij 
alleen dddr nut kan doen ; als hij in ’t water is, benadeelt 
hij wel niet altijd de vischvangst, maar — al gunnen wij 
hem van harte de waterslakjes, de insektenlarven en 
waterkevers, de zoetwatergarnalen en verdere schaal- 
dieren, welke hij daar vindt — nwt kunnen wij toch ook 
niet zeggen, dat hij teweegbrengt door deze te verslinden. 

Wel houd ik het ervoor dat de groene kikvorsch in 
’t alzemeen veel meer nut dan schade te weeg brengt, 
maar toch is hij de minst nuttige van de hier algemeen 
voorkomende kikvorschachtige dieren. De groene kik- 


— 120 — 


vorsch nu is het, waarvan men de echte kikkerbilletjes 
krijgt; van daar ook zijn naam esculenta, d. i. de eetbare 
kikvorsch. Werden door de Fransche kikkervangers 
alléén deze kikvorschen weggevangen, dan zou *t nog zoo 
erg niet zijn. Maar de veel meer nuttige graskikvorschen 
(Rana fusca) worden even goed hun prooi. 


: ee ee 
—~ y/ I \\\ l /, 


Fig. 3. De graskikvorsch (RANA FUSCA). 

Vroeger onderscheidde men tegenover den gvoenen 
of waterkikvorsch (Rana esculenta), den bruinen of land- 
kikvorsch (Rana temporaria). Later echter kwam men tot 
de ontdekking, dat men tot dusver onder éénen naam twee 
feitelijk verschillende soorten had bijeengevoegd, die wel 
is waar beiden doorgaans bruinachtig van kleur zijn en 
eene donkere vlek op zij van den kop achter ’t oog hebben, 
maar toch overigens door standvastige kenmerken van 
elkaar verschillen. Tegenwoordig nu onderscheidt men 
twee soorten van bruine of landkikvorschen, nl. den veld- 
kikvorsch (Rana arvalis) en den graskikvorsch (Rana 
fusca, fig. 3). 

De veldkikvorsch komt vooral in de noordelijker 
streken van Europa voor en werd bij ons nog slechts 


= Se) 


weinig aangetroffen, bepaaldelijk op veen, moeras- en 
heidestreken. Zijn snuit is meer spits dan die van den 
graskikvorsch en gelijkt meer op dien van den groenen 
kikker. Het voorhoofd is smal; de vlek achter de oogen 
is zwart; de kleur van den rug is geelachtig bruin met 
enkele donkere vlekken ; de buik is ongevlekt. 

De graskikvorsch, die in ons land overal zeer algemeen 
verbreid is, heeft een’ meer stompen snuit, een breed 
voorhoofd en daardoor de oogen ver vanéén geplaatst, 
terwijl zij bij de vorige soort dicht bijéén staan. De achter- 
pooten hebben een bijkans volledig zwemvlies; de vlek 
achter de oogen is donkerbruin ; de kleur van den rug is 
meestal roodbruin met donkere vlekken; de buik is 
geviekt. 

De graskikvorsch komt veel vroeger in ’t voorjaar uit 
zijnen schuilhoek te voorschijn dan de veldkikvorsch ; 
soms is hij er reeds in Februari, in elk geval in Maart ; 
terwijl de paartijd van den veldkikvorsch in ’t laatst van 
Maart valt. — 

Beide soorten houden zich, buiten den voortplan- 
tingstijd, op het land op, hoewel natuurlijk meestal in 
vochtige omgeving. Daardoor vangen z‘} veel meer voor 
onze kultuurgewassen schadelijke dieren dan de groene 
waterkikvorsch, die een zeer groot deel van zijn leven in 
’t water doorbrengt, en daardoor ook weer veel meer 
gelegenheid heeft, om voor de vischteelt en de visscherij 
schadelijk te worden. 

De veldkikvorsch schijnt in Nederland te weinig voor 
te komen, om er van eenige beteekenis te zijn; maar de 
graskikvorsch behoort tot de voor den land- en tuinbouw 
uiterst nuttige dieren. Zeer groot is het aantal slakken, 
muggen en vliegen (zooals steekmuggen, langpootmuggen 
tarwe- en koolzaadgalmuggen, Hessische muggen, halm- 
en fritvliegen, onderscheiden soorten van bloemvliegen), 
bladwespen, kleine vlindersoorten en rupsen, die hij ver- 
slindt. Even als de padden, houden de graskikvorschen 
zich dikwijls op aardbeiakkers op, waar zij door de 
bladeren tegen den fellen zonneschijn beschermd zijn, en 
waar zij tevens eene menigte slakken wegvangen, die het 
op de rijpe aardheien gemunt hebben. — 


De padden (Bufo), o. a. door hare kortere achter- 
pooten, hare met wratten bedekte huid en hare spleetvor- 
mige pupil van de kikvorschen onderscheiden, houden 
zich insgelijks buiten den voortplantingstijd steeds op 
’t land op, trouwens ook weer liefst op plaatsen, waar de 
atmosfeer vochtig is. Zij doen in hoofdzaken het zelfde nut 
als de graskikvorsch, zoowel de grootere gewone pad 
(Bufo vulgaris, fig, 4) als de kleine groene pad (Bufo 


=a, 


—— 
\ Bea 
SS B 
mG 
———3 
SS 


SS 
——— 


“nae. 


= 
———= 


A> = Ne ne eS See Viste 


: cE BY eee TR tT bz a SEG os 


Fig. 4. De gewone pad (BUFO VULGARIS), 


alia 


aie 


calamita), welke laatste soort zich over dag vooral in 
konijnenholen schuil houdt. Daar de padden gewoonlijk 
eerst tegen den avond te voorschijn komen om haar voedsel 
te zoeken, eten zij eenigszins andere diersoorten dan de 
kikvorschen, die over dag op de jacht gaan. Vooral slakken 
eten zij veel, verder oorwormen, kakkerlakken en pisse- 
bedden. In Engeland en Frankrijk hebben vele tuinders de 
goede gewoonte in hunne bakken en plantenkassen een 
paar padden te huisvesten ; dan hebben zij daar geen last 
van slakken en van de vooral voor zeer jonge planten zoo 
schadelijke pissebedden of kelderzoggen.. 

De gewone, groote pad is onbeholpen in hare bewe- 
gingen, en trekt dus niet ver rond, maar zoekt daaren- 
tegen het gebied, waar zij zich ophoudt, des te zorgvul- 
diger schoon ; zij wordt dus voor hare naaste omgeving 
seer nuttig, maar verbreidt haren zegen niet over zeer 
grooten omirek. De kleinere groene pad echter loopt vrij 
snel en klimt zelfs tegen steenen en muren op. Van daar 
dat het nut, dat zij teweegbrengt, zich in ruimeren kring 
doet gevoelen. De beide padden zijn, ieder op hare wijze 
hoogst nuttig. 

De vuurpad (Bombinator igneus), die meer of min 
een’ overgang tusschen kikvorschen en padden vormt, 
zich echter bij de eerstgenoemden het naast aansluit, is in 
Nederland te zeldzaam om voor onze kultures van veel 
beteekenis te wezen. 

De padden en kikvorschen ontwikkelen zich uit eieren, 
die in ’t water worden gelegd, en waarvan de wand in 
’t water sterk opzwelt, zoodat de gezamenlijke door één 
dier gelegde eieren een’ omvang krijgen, veel grooter dan 
die van het dier zelf. De kikvorschen leggen hunne eieren 
in hoopen; en door de kleverige, opgezwollen wanden 
hangen deze eieren aanéén. Deze eihoopen yormen 
het zoogenaamde « kikkerdril- of « kikkerrit ». Die van 
den graskikvorsch drijven op het water; die van den 
groenen kikker, welke iets later in ’t voorjaar worden 
gelegd, zinken naar beneden. De padden leggen hare 
eieren in langwerpige snoeren, die op het water drijven. 
Zoowel de eieren als de zich daaruit ontwikkelende, meer 
of min vischvormige larfjes (« donderpadden +) worden de 


prooi van verschillende waterkevers, van glazenmaker- 
larven en andere waterinsekten, en ook van vele soorten 


Fig. 5. A — De graskikvorsch (RANA FUSCA), de kleverige tong uitwerpende om 
daarop een insekt te vangen. De achterkant van de tong is in den mond vastgehecht, het 
voorgedeelte is naar achteren omgebogen, en aan het vooreinde eenigszins gespleten. 
Bij ’t vangen van een insekt wordt dat teruggeslagen uiteinde plotseling naar voren omge- 
bogen, en komt aldus buiten den mond Wordt bij die handelwijze de tong tegen eenig- 
insekt aangeslagen, dan blijtt dit aan het kleverige oppervlak van dit orgaan zitten, 
en wordt bij het naar binnen brengen ervan in den bex gebracht). a. — h: Ontwikke- 
lingstoestanden van den graskikvorsch. De wand der pas gelegde eieren is aanvankelijk 
niet dik, maar zweltin ’t water spoedig op en wordt meer of minder slijmerig, zoodat de 
eieren in groote klompen gaan aanéénkleven. a toont deze eieren, van welke sommige 
nog maar weinig, andere reeds meer opgezwollen zijn. In ’t midden van elk ei ziet men 
dus den donkeren dooier, die zich weldra \erder ontwikkelt (b). c vertoont de aanvankelijk 
zeer kleine, door uitwendige kieuwen ademende larven, kort nadat ze uit het ei zijn 
gekomen. kij d is eene reeds eenigszins oudere en ook grootere larve afgebeeld, die reeds 
den aanleg ‘van achterpooten vertoont. alsmede een huidzoom, we lk bijkans ‘t geheele 
lichaam omgeeft. e. is eene dergelijke larve, iets ouder, van de buikzijde gezien. De 
achterpooten zijn reeds meer ontwikkeld. Bij de larvef zijn ook de voorpooten begonnen 
zich te vormen. Zoodanige larven nu bezitten reeds veel overeenkomst met volwassen 
kikvorschen. De staart, die hen voornamelijk van deze onderscheidt, krimpt langzamerhand 
in; de kiewen verdwijnen, en de longen oie zich intusschen ontwi: keld hebbe:, nemen 
hare rol als ademhalingswerktuigen over. Weldra gaan de jonge kikvorschen op ’t land 
(g)- Nadat zij ook het restje van den staart hebben verloren, hebben zi) den vorm der oude 
kikvorschen gekregen (h). 

B — Mannelijk groene kikvorsch (RANA ESCULENTA), met uitgezette keelblazen. 


— 125 — 


van roofvisschen en watervogels. Deze vijanden zijn oor- 
zaak dat het aantal kikvorschen en padden veel geringer 
is, dan men met ’t oog op hunne sterke voortteling zou 
mogen verwachten. 

Maar vooral worden deze nuttige dieren door toedoen 
van den mensch zeer sterk in aantal verminderd. Ziehier 
een bericht, dat dezen zomer in dedagbladen vermeld werd. 
« Dat Rosendaal het kikvorschenland bij uitnemendheid is, 
blijkt hieruit dat een aldaar woonachtig Belgisch kikvor- 
schenvanger in de afgeloopen maand niet minder dan 
34 manden kikvorschenbilletjes naar bekende Brusselsche 
en Parijsche hdétels heeft afgezonden. Voor deze zending, 
50 billetjes tot een tros geregen, en 12 trossen in iedere 
mand, hebben tien duizend twee honderd kikvorschen het 
leven moeten laten ». En zoo zijn er in Nederland jaarlijks 
ettelijke vreemde kikvorschvangers aan ’t werk. 

Daarbij komt nog dat vele landbouwers zoo onver- 
standig zijn, de kikkereieren (het zoogenoemde « kikker- 
rit » of « kikkerdril ») met harken uit slooten en grachten 
te trekken om ze op den wal te laten verdrogen. Daardoor 
worden duizenden en duizenden eieren vernield en het 
aantal kikkers hier te lande natuurlijk sterk verminderd. 

Ik heb in dit opstel getracht zoo onpartijdig mogelijk 
te schetsen het nut en de schade, door kikkers en padden 
teweeggebracht. Ik heb de overtuiging dat deze amphibién 
wel is waar onder sommige omstandigheden zeer merk- 
baar nadeel veroorzaken, maar dat zij toch in ’t algemeen 
als hoogst nuttige dieren moeten worden beschouwd. Ik 
zou er dan ook zeer voor zijn, dat zij in Nederland bij de 
wet werden beschermd, al wil ik er dadelijk bijvoegen dat 
eigenaars en pachters van vischwateren en allen, die zich 
met vischteelt mochten bezig houden, tijdelijk vergunning 
dienen te kunnen krijgen tot het dooden van kikvorschen. 
Ook debeoefenaren der physiologische wetenschap kunnen 
niet buiten den kikker, dit « physiologische huisdier » ; en 
het vangen van kikvorschen ten behoeve van physiolo- 
gische en zodtomische laboratoriums zou dus ook dienen 
te worden toegestaan. 


J. RITZEMA BOS. 
Augustus 1896. 


—= 126.—> 


Ziekte in de Morellenboomen, 


veroorzaakt door Monilia fructigena. 


In mijn verslag over de inlichtingen, in 1894 gegeven 
van wege de Nederlandsche phytopathologische vereeni- 
ging (zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 1895, bl. 104) 
schreef ik het volgende. 

«In Aalsmeer komt eene eigenaardige ziekte in de 
morellenboomen voor. Zij vertoont zich daar reeds sedert 
vele jaren. Zij bestaat daarin, dat de bladeren, die eerst 
op volkomen normale wijze uit den knop komen, na 
’t bloeien gaan omkrullen en verdorren. Ook de twijgen, 
waaraan deze bladeren gezeten zijn, sterven; de oogst 
wordt op deze wijze van geen beteekenis. De ziekte ver- 
toont zich telken jare weer, zoodat de kweekers er toe 
komen, de kroon af te zagen. De hoofdstam toch wordt 
niet aangetast ; er ontstaat natuurlijk een nieuwe 
kroon, en twee of drie jaar lang heeft men dan goede 
oogsten ; dan is ’t al spoedig weer uit. Men vindt te Aals- 
meer zeer oude boomen, die om de vier of 5 jaar van de 
kroon worden beroofd. Ongeveer 50 jaar geleden, toen de 
kwaal niet voorkwam, moest men flinke ladders gebruiken, 
om de vruchten van de halfstammen te plukken; thans 
kan men deze, op den grond staande, bereiken. De boomen 
met vijf a zesjarige kroon worden gewoonlijk aangetast, 
maar soms reeds die met een 3 a 4 jarige kroon na de griffe- 
ling; in jonge kweekboomen vindt men de plaag niet. Soms 
lijden geheele hoeken der boomgaarden, soms zoo hier en 
daar een enkele tusschen andere boomen in. Hoe ouder 
een kroon, des te erger. — Merkwaardig is het dat alleen 
de morrellenboomen worden aangetast, terwijl de meiker- 
sen van de plaag niet te lijden hebben. — Aangaande de 
oorzaak dezer ziekte in de morellenboomen kan ik tot 
dusver niets met zekerheid zeggen. Ik vernam dat de 
ziekte ook in den Haarlemmermeerpolder voorkomt ». 

In het voorjaar 1896 werden mij een paar malen uit 
Aalsmeer twijgen van morellenboomen toegezonden, die 
aan de bewuste kwaal leden ; en ook uit Warnsveld, Frede- 
riksoord en Leens. Ook bezocht ik nog eens weer Aalsmeer 


Ser 


om de aan de ziekte lijdende morellen in oogenschouw te 
nemen. Ik had de gelegenheid op te merken, hoe zelfs 
meikersen, die midden tusschen zieke morellen in stonden, 
geheel onaangetast bleven ; slechts éénmaal kon ik bij één’ 
enkelen meikersenboom aan één takje de ziekte ontdekken. 

Tot dus ver had ik wel steeds in de kelkbladeren en de 
stelen der bloesems, die aan de zieke morellentwijgen 
‘gezeten waren, een zwamweefsel (mycelium) aangetroffen ; 
maar ik had geene sporenvorming waargenomen en kon 
dus omtrent den aard dezer zwam niets zeggen. In het 
voorjaar 1896 zag ik bij eenige der mij gezonden takjes op 
de bovengemelde deelen conidiénvorming. Later gelukte 
het mij doorgaans zoodanige conidiénvorming op de bloem- 
stelen, de kelkbladeren en de vruchtjes in ’*t leven te 
roepen, wanneer ik een ziek morellentwijgje een tijd lang 
in eene vochtige omgeving bewaarde. 

Het schimmelachtig overtreksel, dat ik aldus op de 
boven vermelde deelen van de morellenboomen waarnam, 
was gewoonlijk grijs, een enkele maal meer naar ’t gele 
trekkend. De opperhuid der bedoelde plantendeelen barstte 
op de plaats, die door de zwam werd bewoond, en z0o 
kwamen de conidién aan de oppervlakte. De conidién- 
dragers waren vertakt, soms in vrij sterke mate. Zij scheid- 
den geheele ketens van eencellige, ovale sporen (conidién) 
af. Enin vorm én in grootte kwamen deze conidién alsmede 
de conidiéndragers, waarop ze ontstaan waren, geheel 
overeen met die van dezwam Monilia fructigena Pers. 

Deze zwam behoort tot die talrijke groep van zwam- 
men, waarvan de levensgeschiedenis nog niet in haar 
geheel bekend is. Zij is oorspronkelijk een saprophyt, d. i. 
zij leeft oorspronkelijk van doode organische stoffen, maar 
schijnt zich — zooals meer saprophyten doen — langza- 
merhand onder zekere omstandigheden eene parasitische 
leefwijze te hebben aangewend. 

Men treft haar gewoonlijk aan op rijpe appelen, peren, 
pruimen, abrikozen, kersen en perziken, en wel in den 
vorm van schimmelhoopjes (bestaande uit de conidién- 
dragers en hunne conidién) van eene eerst grijze, soms 
later geelachtig of roodachtig wordende massa, die 
dikewigls in betrekkelijk smalle concentrische kringen 


— 123:— 


aan de oppervlakte der genoemde vruchten gelegen is, 
maar soms ook eenen meer onregelmatigen vorm aan- 
neemt. Vooral op rotte appelen vindt men de bedoelde 
schimmelhoopjes in vrij regelmatige concentrische zonen. 

De besmetting neemt gewoonlijk haren oorsprong van 
uit de eene of andere wonde, die de vrucht heeft opge- 
loopen, waar de zwam dus aanvankelijk in afgestorven 
weefsel leeft. Daarna gaat deze over in de wel niet doode, 
maar toch ook niet krachtig meer levende weefsels van de 
rijpe vrucht. Dit is regel. 

Maar ook soms vestigt zich de Monilia fructigena op 
eeheel gave rijpe vruchten. Dan kan men haar niet meer 
eeheel een saprophyt noemen. 

Nog minder is dit het geval wanneer de zwam zich op 
eeheel gave, onrijpe, nog groeiende vruchten en op bloem- 
deelen vestigt. Toen ik Monilia fructigena op de onrijpe 
vruchtjes, de bloemstelen en de kelkbladeren der zieke 
morellen waarnam, was het mij onbekend, dat reeds 
vroeger deze zwam als parasiet in dergelijke jonge, nog 
in ontwikkeling verkeerende plantendeelen was aange- 
troffen. Spoedig daarna echter, toen ik de levengeschie- 
denis dezer zwam nalas in von Tubeuf’s « Pflanzenkrank- 
heiten, durch kryptogame Parasiten verursacht » (bl. 515), 
bleek mij dat dit toch werkelijk ’t geval was. 

Nadat von Tubeuf vermeld heeft, dat de zwam door- 
gaans op gewonde plekken zich het eerst komt vestigen 
in de rijpe vruchten, zegt hij: « Maar zij vestigt zich ook 
in ongedeerd ooft ; en Cavara, Briosi, Smith en anderen 
deelen de meening van von Thiimen, dat de zwam een 
parasiet is. Ook Humphrey (Ann. rep. of the Mass. Agric. 
Exp. Stat. 1891) deelt mee dat de kiemdraden van deze 
zwam door de ongeschonden opperhuid binnendringen, en 
bladeren, bloesems en jonge scheuten aantasten en doen 
sterven. De conidién dezer zwam blijven, volgens de proef- 
nemingen van Galloway, twee jaren lang in staat om te 
kiemen. Bij kunstmatige kultuur worden altijd weer 
nieuwe conidién gevormd. 

« Deze zwam wordt ook als een zeer schadelijk orga- 
nisme voor kersen, vooral voor morellen (« Schatten 
morellen ») opgegeven, en bewoont de bloesems, de bloem- 


— kg — 


stelen en de vruchten. (« Zeitschrift ftir Pflanzenkran- 
heiten », II, bl. 351) ; misschien echter heeft men hier te 
doen met de hieronder behandeldesoort(nl. Monilia cinerea 
Bon., waarvan Tubeuf zegt: « veranlasst nach Woronin 
die « mummificierten » Kirschen und ist synonym mit 
Acrosporium Cerasi »). Bij perziken sloeg Smith (« Peach 
rot and peach blight », Journal of Mycology, 1889) de 
vernieling van den halven, ja van den geheelen oogst 
gade. Volgens Smzth zijn in de aangetaste perziktwijgen 
het cambium en de bast op sommige plaatsen niet meer 
voorhanden en vervangen door gomophoopingen, waarin 
mycelium woekert. Men beveelt aan het inzamelen van de 
zieke vruchten ». 

In het boven aangehaalde opstel in deel II van de 
« Zeitschrift ftir Pflanzenkrankheiten - worden (Mei en 
Juni 1891) drie gevallen van woekering van Monilia fruc- 
tigena in twijgen, bloesems en vruchtjes der morellen 
vermeld, en wel uit K6ln (Holstein), Tolk bij Grumby en 
Oraniénburg. In alle drie gevallen wordt er uitdrukkelijk 
op gewezen, dat uztsluztend de morellen werden aangetast, 
nimmer de andere verscheidenheden van kersen, die soms 
in de onmiddelijke nabijheid groeiden. 

Frank (« Die Krankheiten der Pflanzen -, 2° druk, II, 
bl. 361) wil van een parasitisch leven der Monzlia niet 
weten. Hij verondersteli dat de zwam secundair optrad, 
nadat de twijgen, bloemstelen, bloesems en vruchtjes door 
vorst of door eene andere oorzaak gedood waren. Ik wil 
gaarne aannemen, dat dit in de door Frank bedoelde 
gevallen werkelijk zoo was ; maar positief kan worden 
verzekerd, dat te Aalsmeer het sterven der morellen- 
twijgjes. bloesems en vruchten zonder eenigen twijfel aan 
de in dit geval werkelijk parasiteerende zwam moet 
worden toegeschreven; dat van voorafgaande beschadiging 
door vorst of andere oorzaken in’t geheel geen sprake was. 

Het komt mij voor dat de wijze, waarop de ziekte zich 
langzamerhand in de morellentwijgen heeft gevestigd, de 
volgende is. Monilia fructigena komt op allerlei rijpe 
vruchten voor, ook aan dezulke, welke nog aan den boom 
hangen. Wanneer nu zulke vruchten door de zwam 
worden aangetast, gaan zij daarom nog niet altijd spoedig 


— Io = 


te gronde. Met pruimen is dit wel het geval; die worden 
week, wankleurig en verrotten. Maar wanneer overigens 
gezonde rijpe appels en peren worden aangetast, gaan Zij 
gewoonlijk niet in rotting over. Integendeel zij houden 


zich meestal langer goed dan andere appels en peren,’ 


althans op de aangetaste plekken. Dit werd reeds door 
von Thiimen geconstateerd en door Haller aldus ver- 
klaard : dat de aanwezigheid van de Monziza oorzaak zou 
zijn dat geene gistzwammen en verwante organismen 
zouden optreden, die anders de vrucht spoedig in rotling 
zouden doen overgaan. 

Daar nu Monilia zoo algemeen en op zoo velerlei 
vruchten voorkomt, is er alle kans dat zij ook in morellen- 
boomgaarden nergens zal ontbreken. De door Monzla 
aangetaste rijpe morellen blijven, althans zeer zeker voor 
een gedeelte, hangen, omdat men het bij den opgst niet de 
moeite waard rekent ze af te plukken. Zij schrompelen 
inéén, maar gaan niet in rotting over; Woronz> spreekt 
van « gemummificeerde» kersen (waarvan hij het ontstaan 
aan Monilia cinerea toenschrijft). Op de ingeschrompelde 
morellen, die aan den boom blijven zitten, vormen zich 
conidién; en van deze zal in 't volgende voorjaar de 
besmetting uitgaan. 

Mocht mijne onderstelling door verdere waarnemingen 
worden bevestigd, dan zou daarmee toch nog niet alles 
verklaard zijn. Bepaaldelijk blijft nog geheel onopge- 
helderd de vraag: hoe het komt, dat juist morellen worden 
aangetast en andere kersen vrij blijven. Ook omtrent de 
bestrijding dienen nog nadere onderzoekingen te worden 
in ’t werk gesteld. Voorloopig wil ik er even op wijzen 
dat het in ieder geval wenschelijk is, bij den oogst 66k de 
bedorven, verschrompelde, rottende of gemummificeerde 
vruchten afte plukken, deze in een afzonderlijk verzamel- 
bakje te doen en ze verbranden. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, Aug. 1896. 


— 131 — 


—Lijmband en insektenval te gelijk. 


In N°7 en 9 van den 11 jaargang der Mitteilungen 
liber Obst-und Gartenbau (uitgegeven door R. Goethe te 
Geisenheim) komt een opstelletje voor van de hand van den 
« Stadtgirtner » P. Kirchner te Dessau, ’t welk ik nuttig 
oordeel hier in eenigszins anderen vorm weer te geven. 

Uit mijn opstel in de voorlaatste aflevering van het 
« Tijdschrijft over Plantenziekten - (bl. 52-74) is gebleken 
dat de worm van de « wormstekige appelen » (d. i. de rups 
van Varpocapsa pomonana) zich bijzonder gemakkelijk 
laat verleiden om weg te schuilen onder een’ papieren 
ring, die met zijn’ bovenrand stevig om den boomstam 
wordt vastgebonden, en die aan de binnenzijde met eene 
laag houtwol bedekt is. 

De « lijmbanden » werden in dit tijdschrift nog niet 
besproken ; toch werd er reeds met een enkel woord gewag 
van gemaakt in eene aanhaling uit eene mededeeling van 
den Geisenheimer pomoloog Goethe (bl. 69 van dezen 
jaargang). Er zijn insekten, die ten behoeve van hun 
voortbestaan of van dat van hun nageslacht, op bepaalde 
tijden des jaars noodzakelijk tegen boomstammen moeten 
opkruipen. Een paar voorbeelden. De rups van den gvooten 
dennenspinner (Gastropacha Pinz) leeft in den nazomer 
van de naalden van den groven den ; als het gure jaarge- 
tijde invalt, is zij op verre na nog niet volwassen 3 zij 
verlaat den boom, waarop zij leefde, verschuilt zich onder 
*t mos of onder ’t strooisel van het bosch en overwintert 
daaronder verscholen ; in ’t volgende yoorjaar kruipt zij 
weer tegen den stam op, om in de kroon des booms hare 
verwoesting te herhalen, die dan van heel wat ernstiger 
aard is dan in ’t najaar. Een ring van eene klevende stof 
om de boomstammen is een afdoend middel om den rupsen 
te beletten, in ’t voorjaar tegen de stammen te kruipen. 
De wantervlinders (Acidaha brumata, Hibernia defoliaria, 
enz). leven als rups van de knoppen, de bladeren, en ook 
wel van de yruchten van verschillende boomen. Zoo 
wordt de rups van den kleinen winterviinder (Acidalia 
brumata) zeer schadelijk doordat zij de knoppen van den 
kersenboom uitvreet, nog voor de bladeren ontloken zijn ; 


= HR 


later, grooter geworden, vreet zij de bladeren op en 
vernielt ook de nog onrijpe kersen. Als de rupsen der 
wintervlinders volwassen zijn, laten zij zich aan een 
spinseldraadje naar beneden zakken, tot zij den grond 
hereiken ; vervolgens kruipen zij onder de bodemopper- 
vlakte weg om daar te verpoppen. De volwassen vlinders 
komen in ’t koude jaargetijde uit de pop : al naar de soort, 
in ’t begin van den winter of ’t eind ervan. De mannelijke 
vlinder heeft de vleugels op de gewone wijze ontwikkeld ; 
maar de yrouwelijke wintervlinder kan niet vliegen, want 
bij sommige soorten ontbreken de vleugels geheel, bij 
andere zijn zij klein, veel te klein om het betrekkelijk 
zware lichaam te dragen. De vrouwelijke vlinder legt de 
eieren aan de boomknoppen ; en daar zij niet kan vliegen, 
moet zij, om dit te doen, tegen den boomstam opkruipen. 
Eene ring van eene klevende stof om den stam houdt de 
wintervlinders tegen. 

Het bovenstaande moge volstaan om het nut te doen 
uitkomen van ringen om boomstammen, die van eene 
klevende stof zijn vervaardigd. Daar niet alle insekten van 
dezelfde soort te gelijk tegen de stammen opkruipen, is het 
noodig dat men de ringen vervaardigt van eene stof, die 
lang kleverig blijft. Teer met hars samengesmolten is 
daarvoor meer geschikt dan teer alleen. Beter nog zijn 
verschillende praeparaten, die onder de namen « rupsen- 
lijm », « Brumatalijm », « lijm van kleefgordels », enz. in 
den handel zijn gebracht. Hoewel nu vele van de laatstbe- 
doelde praeparaten somwijlen rechtstreeks op de stammen 
worden gesmeerd, en zij in ieder geval dan minder nadee- 
lig zijn dan teer of teer met hars, toch zijn al deze 
kleefstoffen, rechtstreeks op den stam gesmeerd, min of 
meer nadeelig voor de boomen, waarop men ze appliceert. 
Daarom bindt men gewoonlijk bordpapieren banden om 
de stammen, en smeert de kleverige zelfstandigheid 
daarop. Op bl. 69 van dezen jaargang wees ik erop, dat 
Becker den lijmband met den val voor « wormen » uit de 
« wormstekige » appelen heeft gecombineerd. Eene zeer 
praktische combinatie dezer twee middelen ter bestrijding 
van insekten vind ik in de « Mitteilungen tiber Obst-und 
Gartenbau » 1896 (bl. 141) vermeld. 


18S 


Kirchner (Dessau) deelt daarin mee dat hij, toen hij 
een’ particulieren tuin bezichtigde, daarin een zeer prak- 
tisch soort van lijmbanden zag gebruiken, die tevens als 
«insektenval » dienst deden. Zij werden van konijnenvellen 
vervaardigd. Deze vellen waren goed gereinigd, daarna 
gedroogd en geklopt; dit laatste om ze buigzaam te maken, 
zoodat zij om den stam gebonden, zich daar geheel tegen 
aan zouden leggen. Het op de bovenvermelde wijze 
gepraepareerde konijnenvel werd dan met den haarkant 
tegen den stam aangelegd, en vervolgens met bindgaren 
stevig vastgebonden, echter z66 dat alleen de bovenkant 
van het vel tegen den stam wordt bevestigd. Aan den 
onderkant, die niet is vastgebonden, vinden dus kleine 
insekten, die tegen den boom opklimmen, de gelegenheid 
om weg te kruipen tusschen den stam en het haar van het 
konijnenvel. De gladde kant van het vel, die naar buiten is 
eekeerd, wordt met rupsenlijm bestreken, en dient als 
lijmband. 

Zes jaar lang heeft men van dit eenvoudige middel 
met zeer goed gevolg gebruik gemaakt; en na die zes 
jaar kunnen de vellen nog wel een’ tijd lang dienst doen. 
Natuurlijk kan men in plaats van konijnenvellen ook 
vellen van andere zoogdieren nemen. Men kan een 
konijnenvel overlangs in tweeén, ja zelfs in drieén knippen 
en — al naar den stam, waarop het zal worden aange- 
bracht, van één vel twee of drie banden maken. 

De kosten van zoo ’n band van konijnenvel zijn 
geringer dan die, welke de aanschaffing van papier, hout- 
wol of werk en touw meebrengen. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 21 Sept. 1896 


Misvormde Hopbellen. 


De cultuur van de hop, ofschoon minder uitgebreid 
dan die van verscheiden andere nijverheidsplanten, is 
nochtans voor sommige streken van Belgié belangrijk, en 
van verschillende zijden worden pogingen gedaan om die 
cultuur ten onzent uit te breiden. — Dat niet al de 


— 134 — 


gedane pogingingen met goede uitslagen bekroond 
worden, zal wel niemand verwonderen : de hop is immers 
een van die planten, waarvan de waarde bepaald wordt 
door hoedanigheden, die, althans grootendeels, afhangen 
van de meerdere of mindere geschiktheid van den bodem, 
welke de hop draagt. — Welke nu de eigenschappen zijn, 
die den bodem voor de hopcultuur geschikt maken, dit is 
tot nog toe niet met voldoende nauwkeurigheid bepaald ; 
wel weet men dat de grond niet te vochtig mag zijn, maar 
over zijne andere kenmerken en zijne samenstelling loopen 
de meeningen van de verschillende schrijvers zeer uiteen. 
— Zoo heb ik dit jaar de gelegenheid gehad den heer 
DE CaLuws, Staatslandbouwkundige van Oost-Vlaan- 
deren, te vergezellen op een bezoek aan hopakkers te 
Exaarde, in betrekkelijk zeer zandige gronden ; de cultuur 
wordt aldaar sinds een drietal jaren beproefd en schijnt 
er uitstekend te zullen slagen, wat de hoeveelheid van de 
opbrengst betreft ; ook de hoedanigheid blijkt zoo goed 
te zijn dat men reeds van nu af — zoo ten minste werd 
ons verzekerd -- voor die hop hoogere prijzen aanbiedt 
dan voor de hop uit het land van Aalst. 

Niet alleen worden loffelijke pogingen aangewend om 
de cultuur van de hop uit te breiden, maar er worden ook 
cultuurproeven ingesteld met vreemde varieteiten van hop 
met de hoop een product van betere kwaliteit te verkrijgen 
dan door de inlandsche hopsoorten gewoonlijk wordt 
opgeleverd. 

Het valt niet te betwijfelen dat langs dien weg verbe- 
tering kan gevonden worden ; maar ook door uitlezing — 
door teeltkeus — van de thans gekweekte inlandsche 
hoppevarieteiten zouden na eenige jaren goede uitslagen 
kunnen bekomen worden. Ongelukkiglijk is de hoppeteelt 
in Belgie niet altijd op de beste wijze beoefend geworden ; 
vooral bij het vermeerderen door stekken, wordt geen 
voldoende acht gegeven op de keus der beste planten. 
Daarenboven laten het plukken en de verdere behandeling 
der hopbellen dikwijls veel te wenschen over: dit alles 
heeft ongetwijfeld ten minste een even grooten invloed op 
de kwaliteit van de hop als de varieteit, waartoe zij 
behoort. 


— iss — 


Het is dus hoogst wenschelijk dat aan de veredeling 
van de hop meer aandacht wordt geschonken en dat bij 
het kiezen van stekken men vooral het oog houdt op de 
verschillende hoedanigheden, die de puike hop kenmerken, 
en op het uitroeien van sommige gebreken. 

Onder deze gebreken is er een, dat zeer ten onrechte 
door vele kleine, weinig ontwikkelde hopplanters wordt 
over het hoofd gezien en dat nochtans een oorzaak is van 
verlies, n. 1. het ontstaan van abnormale hopbellen ; daar- 
over willen wij hier een en ander mede deelen. 

Het verschijnsel waarvan hier sprake is, wordt door 
de Duitschers : Gelte, Blindsein, Narrenkopf- of Lupelbil- 
dung of Brauscher Hopfen genoemd. Te Poperinghe zegt 
men dat de hop « doorgeschoten » of soms ook, doch 
zeldzamer, « doorgroeid » is; de bellen zelf worden 
« doorgeschoten knoppen » of « baardknoppen » genoemd. 

Voor Aalst en omstreken zijn mij geene uitdrukkingen 
bekend om het bedoelde verschijnsel aan te duiden; in 
voorkomend geval zal ik het op prijs stellen daarover 
inlichtingen te ontvangen. 

In plaats van korte, eivormige, ineengedrongen 
bellen, met papierachtige, dunne, doch _ betrekkelijk 
breede schubben, worden de hopbellen langer en tevens 
losser en donkerder groen gekleurd ; dikwijls gaat de 
misvorming nog verder: een aantal langer of korter 
gesteelde blaadjes, die denzelfden vorm als de gewone 
stengelbladen hebben, komen tusschen de hopschubben 
voor den dag. — Tevens gaat daarmede gepaard een 
vermindering van het gehalte aan harsachtige, bittere en 
geurige stoffen, waardoor vooral de waarde van de hop 
bepaald wordt. De genoemde stoffen komen voor in al de 
deelen der hopbellen, doch vooral in de kleine klieren, die 
aan den voet der schubben gezeten zijn, en gewoonlijk 
hopmee! of geelstof (lupilinum) genoemd worden. — 

Het is derhalve niet te verwonderen, dat dergelijke 
monsterachtige hopbellen slechts een geringe waarde 
hebben ; in puzke waar mogen zulke bellen niet voor- 
komen en de handelaars laten ze daaruit gewoonlijk 
verwijderen. 


— 136 — 


Door de wetenschap zoowel als door de praktijk wordt 
algemeen aangenomen dat vooral twee oorzaken die 
misvorming der hopbellen teweeggebrengen, n. 1. te 
sterke stikstofhoudende bemesting en te groote vochtig- 
heid. — Men heeft waargenomen dat in regenachtige 
jaren het getal losse en geheel of gedeeltelijk misvormde 
hopbellen grooter is dan in droge seizoenen en dat daar 
waar de grond natuurlijk vochtig is, — omdat de onder- 
grond geen water doorlaat of om welke andere reden het 
ook zij — het verschijnsel zich ook veel sterker voordoet 
dan op drogere, gemakkelijk afwaterende gronden. 

Daarom wordt ook als bestrijdingsmiddel voorge- 
schreven: nabemesting met superphosphaten in het een 
geval ; — doordringbaar maken of droger leggen van den 
grond in het ander geval. 

Het is echter zeer waarschijnlijkk dat nog andere 
oorzaken hetzelfde verschijnsel kunnen teweegbrengen 
en dat b. v. daaronder ook beschadigingen van de bladen 
der hopplant moeten gerekend worden : . 

BEHRENS heeft o. a. in 1893 proeven genomen, die 
daaromtrent wel niet veel twijfel meer overlaten: Hij 
koos een hopplant uit, die twee nagenoeg gelijk ontwik- 
kelde stengels had voortgebracht; op 3 Juni, — dus 
langen tijd vé6r het verschijnen der bloemen — werd een 
der beide stengels van al zijne bladen beroofd en ook in 
de volgende weken werden de nieuw gevormde bladen 
weggenomen, terwijl de andere stengel zijne bladen bleef 
behouden. — Omstreeks midden Juni werd de eerste 
aanleg der bloemen zichtbaar: de beide ranken bloeiden 
nagenoey even rijk ; echter kon men later waarnemen dat 
alleen de niet ontbladerde « rank » normaal ontwikkelde 
hopbellen droeg, terwijl daarentegen de rank, die van 
hare bladeren beroofd was, bijna uitsluitend hopbellen 
voortbracht, die op de boven beschreven wijze misvormd 
waren. Blijkbaar trachtte de plant op die wijze de wegge- 
sneden bladeren te vervangen. 

Daar nu het volledig ontbladeren van een rank de 
misvorming van nagenoeg al de hopbellen ten gevolge 
heeft, mag men het voor waarschijnlijk houden dat bij 
elke eenigszins belangrijke beschadiging der bladen (door 


— 137 — 


welke oorzaak het ook zij) de monstrueuze bellen eveneens 
zullen te voorschijn komen. — Dit werd trouwens door 
BEHRENS in 1895 rechtstreeks waargenomen: op 1 Juli 
trof een hagelbui een hopakker op zulke verschrikkelijke 
wijze, dat nagenoeg al de bladen van de hopstengels 
werden stuk geslagen of zelfs gansch afgerukt. — Reeds 
in het begin van Augustus zag men duidelijk de misvor- 
ming der hopbellen op groote schaal verschijnen ; zelfs 
waren sommige hopbellen aan haren top uitgegroeid, tot 
een stengel, waarvan slechts de onderste blaadjes nog 
bloemen in de bladoksels droegen. 

Tegenover een dergelijk beschadiging en hare gevol- 
gen staat de landbouwer ongewapend, want in zulk een 
geval kan natuurlijk geen sprake zijn van voorkomen of 
bestrijden. 

Ziedaar nagenoeg alles wat men tot heden toe weet 
over het ontstaan der abnormale hopbellen. Dat de zaak 
daarmede echter afgedaan is, acht ik niet waarschijnlijk. 
Bijvoorbeeld : de beschadiging der bladen door cryptoga- 
mische plantenziekten of door insecten zou eveneens de 
misvorming kunnen teweegbrengen. Daarom ware het 
(zoowel uit een wetenschappelijk als uit een practisch 
oogpunt) belangrijk te onderzoeken of planten, die door 
zwammen of insecten veel te lijden hebben, ook meer 
abnormale hopbellen voortbrengen dan gezonde planten. — 
Op die wijze zal men licht kunnen werpen op de verschil- 
lende factoren, die het ontstaan der monstrueuze 
hopbellen in de hand werken en zal men in voorkomend 
geval met des te grooter kans van welslagen naar het 
middel kunnen uitzien om de misvorming der hopbellen 
te voorkomen. 

Ik ben dit jaar herhaaldelijk geraadpleegd geworden 
over ziekten der hop ; bij die gelegenheid heb ik verschei- 
dene hopakkers bezocht, en aan de misvorming der 
hopbellen bijzondere aandacht gewijd. Ik ben tevens zoo 
gelukkig geweest veel inlichtingen te ontvangen van den 
heer Rrynigers, schoolbestuurder te Aalst en secretaris 
van de hopcommissie dier stad, en van de heer DEJAEGHER, 
leeraar aan het Collegie te Poperinghe. 


— 138 — 


Ik betuig hier aan die beide heeren mijn oprechten 
dank. Door hunne bereidwilligheid ben ik in staat gesteld 
hier nog de volgende mededeelingen bij te voegen : 

Langdurig vochtig weder is meestal wezenlijk oorzaak 
van een geringere hoedanigheid der hopbellen, maar het 
setal der misvormde bellen hanyt niet alleen van de voch- 
tigheid van het weder af. Men mag integendeel aannemen 
dat abnormale vruchten alleen dan in groot aantal voor- 
komen, wanneer na een langdurige droogte plotseling een 
regentijdperk volgt. Dit werd o. a. ook bevestigd door een 
ervaren hopplanter, den heer KAREL Dupont, die over deze 
vraag het volgende aan den heer DE JaEGHER verklaarde : 
« De doorgeschoten hopbellen met groene blaadjes zijn 
schier uitsluitend te zien in de jaren, waarin het weder 
gedurende de maanden Mei en Juni tot omstreeks den 
helft van Juli zeer droog is geweest, en onmiddellijk daarna 
regenachtig wordt. » En hij voegde er de volgende verkla- 
ring van het feit bij (met deze verklaring stem ik 
volkomen in): « Gedurende de droge maanden groeit de 
hop wel goed op, doch niet zeer weelderig ; welnu als de 
grond daarna zeer vochtig wordt, breekt eensklaps een 
nieuw groeitijdperk voor de hopplant aan en de hopbellen 
schieten door. » 

‘De natuur van den grond moet ongetwijfeld grooten 
invloed hebben op het ontstaan van abnormale hopbellen. 
Zoe heb ik persoonlijk kunnen waarnemen dat op het 
proefveld van de hopcommissie te Aalst (1896) een groot 
getal hopplanten van bepaalde varieteiten (zie daarover 
verder) hopbellen met groene blaadjes droegen. Toen ik 
’s anderdaags te Exaarde de gelegenheid had dezelfde 
varieteiten te zien groeien, kon ik daar tot mijne groote 
verwondering en niettegenstaande een aandachtig en 
zorgvuldig onderzoek, geen misvormde bellen vinden ; het 
is nu wel mogelijk dat zij niet geheel ontbraken, maar in 
ieder geval konden zij slechts in zeer gering getal voor- 
komen. Waarschijnlijk is dit het gevolg van den zandigen 
bodem, die gemakkelijk het overtollige water heeft 
verloren, waardoor een al te weelderige groei te Exaarde 
voorkomen werd. — Indien deze verklaring juist is, bewijst 


— 139 — 


de bovenstaande waarneming nogmaals dat er voor een 
goede afwatering der hopakkers dient gezorgd te worden. 
Wat nu de varieteiten aangaat, daarover is ook nog 
een en ander waar te nemen. Te Aalst op het proefveld 
worden een aantal varieteiten gekweekt. In de eerste | 
plaats de gewone, in de streek meest gekweekte soorten : 
namelijk de Aalstersche groene bellen (vroege 
soort), — de Aalstersche witte bellen of 
witte ranken en de Friesche hop (latere 
soorten), — eindelijk de Carnau (de laatste soort, en 
verreweg de slechtste wat de hoedanigheid betreft, doch 
met overvloedige opbrengst) — verder een aantal Duitsche 
en Engelsche varieteiten. — Welnu van al die soorten 
hebben wij — de heer Reyniers en ik — alleen bij de 
Aalstersche groene bellenen bij deFriesche 
hop, (die in vele opzichten op de Aalstersche groene 
bellen gelijkt) bellen met groene blaadjes (dus den meest 
monstrueuzen vorm) aangetroffen. Ik zal nu volstrekt niet 
beweren, dat die misvorming niet in mindere of meerdere 
maat bij de andere inheemsche of vreemde varieteiten 
voorkomt, maar in ieder geval is dit, — voor zoover 
mijne inlichtingen strekken — althans in de omstreken 
van Aalst, zeldzaam. Te Poperinghe integendeel is men 
nagenoeg algemeen van gevoelen, dat hopbellen met 
groene blaadjes bij alle de daar gekweekte varieteiten — 
zoowel de inheemsche als de uitheemsche — nu en dan 
voorkomen; sommige personen beweren nochtans dat 
alleen de inheemsche soorten daarvan vrij blijven, terwijl 
andere beweren dat alleen de wztheemsche soorten nooit 
het verschijnsel in kwestie vertoonen. Verdere waarne- 
mingen zullen nog moeten leeren, wat de waarheid is. 
Kindelijk is er nog een feit, dat mij getroffen heeft : 
Wanneer men een hopakker bezoekt, waarop een aantal 
planten misvormde bellen dragen, kan men waarnemen 
dat sommige planten, — alhoewel zij goed ontwikkeld en 
rijk met vruchten beladen zijn — toch geen misvormde 
bellen vertoonen, d. w. z: er bestaan ook tusschen deze 
planten individuéele verschillen : sommige struiken bren- 
gen zeer licht misvormde bellen voort, terwijl andere 
integendeel dit gebrek niet of slechts in zeer geringe mate 


LE hea 


vertoonen. Welnu wanneer men eens ernstig de hand zal 
slaan aan de veredeling van de inlandsche hopsoorten, 
zal men ongetwijfeld een varieteit kunnen verkrijgen, 
die geene of bijna geene misvormde bellen meer zal 
dragen, zelfs onder ongunstige voorwaarden. Te dien einde 
zal men echter meer aandacht moeten schenken aan de 
eigenschappen van de moederplanten, en uitsluitend 
exemplaren vermenigvuldigen, die — ook in ongunstige 
jaren — het minst misvormde hopbellen dragen. — Dit 
is de eenige oplossing in dit geval en de pogingen, die 
men daartoe zal in het werk stellen, zullen de andere 
pogingen tot het veredelen der hopplant geenzins belem- 
meren. -- Immers, de eigenschap, die men bij de hop 
tracht te doen aangroeien, — n. ]. het gehalte aan 
bepaalde stoffen — vermindert, naarmate de bellen mis- 
vormd worden, zoodat het verdwijnen der misvorming 
reeds op zich zelf genomen, een veredeling der bestaande 
soorten uitmaakt. 


Dit stuk was reeds gereed om afgedrukt te worden, 
wanneer ik door tusschenkomst van den heer DE JAEGHER 
mededeeling ontving van een schrijven van den heer 
Karel DELBAERE, landbouwer en hopkeurder (keurmeester 
voor de hop) te Poperinghe. Onder andere inlichtingen 
meer komt daarin ook de opmerking voor dat groene 
blaadjes in de bellen « te voorschijn komen in jaren dat 
groote droogte duurt tot op den tijd van het bloeien en 
het vormen der bellen » ; en vervolgens « ook in jaren dat 
de plant grootelijks aangetast is door den zwarten (!) en 
deze ziekte omstreeks den bloeitijd verdwijnt ». Dit laatste 
strookt dus heel en al met het vermoeden, dat ik hooger 
(bl. 137) uitsprak, namelijk dat: de beschadiging der 
bladen door cryptogamische plantenziekten of door 
insecten eveneens de misvorming zou kunnen teweeg- 
brengen. 


Gent, October 1896. G. STAES. 


(1) Den Zwarten is de gewestelijke naam van eene ziekte — 
de roetdauw — die door een zwam (Capnodium salicinum) wordt veroor- 
zaakt; wij zallen in den volgenden jaargang van dit tijdschrift over 
een paar cryptogamische zickten van de hop breedvoerig handelen. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D' J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


2e JAARGANG — 6& AFLEVERING. 31 DreceMBER 1896. 


Eene bladziekte van den moerbeiboom. 


Dezen zomer ontving ik van een’ tuinman op een land- 
goed te Uithuizen (Gron.) het volgend schrijven : « Wij 
hebben op de plaats hier een paar groote moerbeiboomen : 
een’ zeer ouden en een’ van middelbaren leeftijd. De groei- 
kracht dezer boomen laat niets te wenschen over, doch 
wel hun vruchtdragen. Verleden jaar en ook dit jaar, 
groeiden de boomen tot den langsten dag goed door ; doch 

nauwelijks begint het tweede schot te komen, of de 
bladeren worden bijna allen zonder onderscheid zoo bont 
als de hierbijgevoegde en vallen dan na betrekkeliik 
weinig dagen af, zoodat de boom op dit moment reeds 
grootendeels kaal is, iets wat naar mijne meening van zeer 

nadeeligen invloed op het vruchthout moet zijn. » 

De ‘verschillende moerbeibladeren, die ik tot onder- 
zoek ontving, verkeerden in onderscheiden opeenvolgende 
perioden van ziekte. Sommige hadden slechts licht geel- 
roode vlekken ; bij andere waren de vlekken vuil bruin of 
donkerbruin, ter wijl doorgaans buiten op zoo’n vlek eene 
witte poederachtige massa aanwezig was. Sommige 
bladeren vertoonden alleen die vlekken en waren overi- 
gens vrij gezond gebleven ; andere bladeren, vooral degene 
welke reeds in vrij jeugdigen toestand waren aangetast, 
begonnen in hun geheel te sterven of waren reeds voor 
een deel of geheel verschrompeld. 


— 142 — 


De vuilwitte poederachtige massa’s, die ik buiten op 
de bruine vlekken waarnam, bleken mij te bestaan uit 
eene groote menigte sikkelvormige sporen (conidién) ; 
ook vond ik in de zieke bladvlekken een mycelium (zwam- 
dradenweefsel) ; en naarmate de takken van dit mycelium 
in het omgevende, tot dusver gezonde bladweefsel zich 
uitstrekten, zag ik dit laatste geleidelijk geel, later bruin 
worden. Het lag dus voor de hand om als oorzaak der 
ziekte aan te nemen de zwam, waarvan ik het mycelium 
in de bladeren en de sporen aan de oppervlakte daarvan 
vond. Het scheen mij toe dat deze zwam tot de groep der 
Pyrenomyceten moest behooren, hoewel dit zich niet 
zeker liet vaststellen, daar behalve conidién, geene peri- 
thecién (zie « Tijdschrift over Plantenziekten -, I, bl. 80) 
werden aangetroffen 

Niet in staat, de zwam met voldoende zekerheid te 
détermineeren, wendde ik mij tot Prof. D™ C. A. J. A. Oude- 
mans, thans te Apeldoorn, die mij ook nu weer op de 
meest welwillende wijze zijn’ steun verleende. 

Deze schreef mij het volgende: « De zwam op het 
moerbeiblad heeft verschillende namen ontvangen, alnaar- 
mate men zich voorstelt dat er al of niet een perithecium 
bestaat, waaruit de sporen naar buiten worden geschoven. 

« De meest gewone naam is Septoria Mori Lév. Ken 
andere, door Frank gebruikt op bl. 359 van de 2° uitgave 
zijner « Krankheiten der Pflanzen», is Fusartum Mort. 
Het witte saamgekleefde poeder, dat het midden der vlek- 
ken zoowel aan den boven-, alsden onderkant der bladeren 
inneemt, vertegenwoordigt desporen, die gekromd zijn als 
een staart en verscheiden tusschenschotten vertoonen. 

« Saccardo onderscheidt nog eene Phleospora mori- 
cola Pass., die meer dan 3 tusschenschotten heeft, en 
waartoe dus de zwam der toegezonden moerbeibladeren 
zou behooren. Ondertusschen is het niet onmogelijk dat 
deze soort slechts de najaarsvorm is van de eerste. 

« Ik hebnu nog eens naar perithecién gezocht, maar ze 
niet kunnen vinden..... Er bestaat eenyoudig een kluwen 
van hyphen onder de opperhuid, aan welker toppen de 
sporen worden afgesnoerd, Ik zou dennaam van Fusarium 
Mori verkiezen. De naam movicola, voor eene nieuwe 


— 143 — 


soort, kan vervangen worden door te spreken van F’, Mort 
forma conidiis pluriseptatis - (F. Mori met conidién, die 
vele tusschenschotten beziiten), om in de nomenclatuur 
van Saccardo te blijven. 

« De zwam is dus niet zeker een Pyrenomyceet, maar 
zou er de voorlooper van kunnen zijn. Tot nu toe moet 
men haar brengen onder de Hyphomyceten en tot de 
onderafdeeling der Tubercularineén. Er zijn auteurs die 
beweren dat later uit het mycelium van Fusarium More 
eene Sphaerella Mori (Pyrenomyceet) zou kunnen groeien ; 
maar dat beide bij elkaar behooren, is niet bewezen. » — 

Omtrent de ziekte, door Fusarium Mori teweegge- 
bracht, vind ik bij Frank (« Krankheiten der Pflanzen » II, 
bl. 359) *t volgende: « De vlekziekte der moerbeibladeren 
werd omtrent het jaar 1846 voor het eerst bekend in 
Duitschland, Frankrijk en Italie ; in ’t begin trad zij alleen 
aan zeer jonge, hoogstens tweejarige planten op, later 
ook aan volwassene, zelfs aan de krachtigste boomen >. 

Een bestrijdingsmiddel tegen de kwaal vind ik 
nergens vermeld. Natuurlijk is het van belang, dat men 
zooveel mogelijk de verbreiding der sporen en daarmee de 
verbreiding der ziekte tracht te voorkomen. Daartoe zou 
men zooveel doenlijk de zieke bladeren kunnen afplukken, 
zoodra zij de eerste sporen der ziekte vertoonen ; en men 
zou ze tevens moeten verbranden, om al de op de bladeren 
aanwezige conidién te verdelgen. De reeds afgevallen zieke 
bladeren zou men dan tevens ten spoedigste moeten opza- 
melen en verbranden. Ik geloof dat, als men dit een paar 
jaar lang bij alle zieke moerbeiboomen volhield, de ziekte 
zou verdwenen zijn. ’t Is echter de vraag, in hoever het 
mogelijk is, al de bladeren, naarmate zij ziek worden, af 
te plukken. 


J. RITZEMA BOS. 


Amsterdam, Sept. 1896. 


—"144'— 


HET ROEST DER GRAANGEWASSEN. 


In 1889 werd in Zweden de haver, die onder de graan- 
gewassen van dat land de eerste plaats inneemt, op een 
buitengewoon erge wijze door het roest aangetast: het 
verlies werd op niet minder dan 16.000.000 kronen 
(1 kroon = 1.33 fr. of f. 0,60) geschat. — Dientengevolge 
werd aan Prof. Eriksson de leiding opgedragen van 
nieuwe onderzoekingen omtrent het roest der graange- 
wassen in *t algemeen. — Die onderzoekingen, welke 
vooral door D' HENNING werden gedaan, hebben drie jaar 
geduurd en de verkregen uitkomsten zijn thans in hun 
geheel openbaar gemaakt. 

Het werk over het Roest der graangewassen, 
door Prof. ERIKSSON en zijn adsistent Dt HENNING, (1) 
is ongetwijfeld geroepen om grooten opgang te maken 
zoowe! in de wetenschappelijke als in de landbouwkundige 
wereld: alles wat vroeger over het roest verschenen is, 
hebben de schrijvers in hun boek samengevat en daaren- 
boven worden nog daarin de uitslagen van hun eigen 
onderzoekingen en van zeer talrijke waarnemingen 
medegedeeld. 

Wij meenen een nuttig werk te verrichten door uit 
het bovengenoemde boek de belangrijkste hoofdstukken 
samen te vatten en de voornaamste der verkregen uitslagen 
te doen kennen : 


(1) Die Getreideroste, ihre Geschichte und Natur, sowie Massregeln, 
gegen dieselben mitl5 Tafeln und 1 Karte, sowie 5 Abbildungen im Text, 
von Prof. Dr Jakosp Eriksson und Dt Ernst Henninc. — Stockholm, 
Norstedt und Séner 1896. — 28 Mark (85 fr., nagenoeg f. 17). 

Daarenboven hebben wij nog gebruik gemaakt van : 

Eriksson. Ueber die Specialisierung des Parasitismus bei den Getrei- 
derostpilzen. Ber. d. deutsch. botan. Gesellschaft, Band 12. 1894. 

Eriksson. Ueber die Férderung der Pilszsporenkeimung durch Kdlte. 
Centr.-Bl. fiir Bacteriol. und Parasietenkunde 1895 Abt. 2. Bd. 1. 

Eriksson. Ist die verscheidene Widerstandsfihigheit der Weizen- 
sorten gegen Rost konstant oder nicht ? Zeitschr. f. Pflanzenkrankheiten. 
Band. 5. 1895. 

Eriksson. Welche Grassarten kénnen die Berberitze mit Rost anste- 
chen ? Ibid., Band 6,, 1895. 

Eriksson. Neue Untersuchungenliiber die Specialisierung, Verbrei- 
tung und Herkunft des Schwarzrostes (Puccinia graminis Pers). Jahrb. 
fiir wissenschaftliche Botanik, Band 29. 1896. 


— 145 — 
GESCHIEDENIS. 


De geschiedenis van het roest kan tot meer dan 2000 
jaar geleden nagegaan worden. Op verschillende plaatsen 
in den Bijbel wordt zeer duidelijk het onderscheid 
gemaakt tusschen brand (1) en roest van het graan. — 
ARISTOTELES (384-322 vd6r Chr.) schijnt ook het roest 
gekend te hebben, en vooral zijn leerling THEOPHRASTUS 
EREsIUS (371-286 v. Chr.) liet daarover goede waarne- 
mingen na; zoo zegt hij b. v. dat de verschillende varié- 
teiten van de graangewassen niet even erg door het roest 
aangetast worden, en hij wijst reeds op het feit, dat de 
ligging van den akker invloed heeft op de ontwikkeling 
der ziekte: op hooggelegen of aan den wind sterk bloot- 
gestelde velden treedt het roest steeds in veel geringere 
maat op dan in vochtige dalen en op windvrije akkers (zie 
over dit feit, bl.. .). — Waarnemingen van gelijken aard 
worden ook medegedeeld door PLINIUS DEN OUDE (28 V. 
Chr. — 79 n. Chr.), die daarenboven reeds vaststelt, dat de 
tarwe veel meer aan roest lijdt dan de gerst. — Op 
verschillende plaatsen vereerde men goden, wier hulp 
men inriep om voor het roest gevrijwaard te blijven; 
vooral te Rome was deze zoo zeer gevreesde ziekte het 
voorwerp van een bijzonderen eeredienst: op 25 April 
werden jaarlijks de Robigalién gevierd, die bestonden 
uit feesten met optochten, gebeden, offerdiensten en spelen; 
volgens de legende werden die feesten reeds omstreeks 
700 jaar v. Chr. ingesteld. — In de Roomsch Katholieke 
Kerk heeft het St-Markusfeest (dat ook op 25 April gevierd 
wordt) nagenoee dezelfde beteekenis. — 

Uit de middeleeuwen zijn bijna geen mededeelingen 
over het roest, zijne oorzaken en zijne gevolgen tot ons 
gekomen. — Sinds het begin der zeventiende eeuw echter 
worden de berichten talrijker; zelfs de wetgeving van 
verschillende streken houdt er zich mede bezig en 
vaardigt verordeningen uit om de verdere ontwikkeling 
van het roest te voorkomen. 


(1) Zie over « De Brand der Graangewassen », ons opstel in afleve- 
ring 4 en 5, blz. 70-99 en 101-112. le Jaargang. 1895). 


~ 146 — 


Was de ziekte reeds zeer lang gekend, de oorzaak 
echter was het niet en het is eerst in den loop dezer eeuw, 
dat door de onderzoekingen van den beroemden DE BARY 
in 1865 den volledigen loop der ziekte bekend is geworden. 


SCHADE. 


Het verlies, dat door het roest wordt teweeggebracht, 
is veel aanzienlijker, dan men zich gewoonlijk voorstelt. 
In de zoogenaamde roestjaren, — dus in jaren, dat het 
roest zich op buitengewone wijze ontwikkelt — beloopt 
de veroorzaakte schade tot millioenen : In 1881 wordt het 
door Engeland geleden verlies van den tarweoogst 
geschat op 600.000 pond sterling (15.000.000 fr.) ; in Dene- 
marken gaan, volgens Rostrup, ieder jaar gemiddeld 
verscheidene millioenen daalder (1 daalder = nagenoeg 
2.50 fr.) ten gevolge van het roest verloren; in 1886 onder- 
ging de tarweoogst in Hongarije een vermindering van 
ten minste 10.000.000 gulden (1 gulden = nagenoeg 
2.70 fr.); voor Pruisen werd de schade in het roestjaar 1891 
op meer dan 500.000.000 frank geraamd en voor de Veree- 
nigde Staten van Noord-Amerika op 67.000.000 pond 
sterling (1.675.000.000 fr.) ; in Australié bedraagt, volgens 
GALLOWAY, het jaarlijksch verlies niet minder dan 
250.000.000 frank. 

Het zou niet moeilijk zijn deze lijst nog aanzienlijk 
uit te breiden ; de medegeelde cijfers schijnen ons echter 
reeds welsprekend genoeg en het zal wel niemand 
verwonderen, dat in verschillende staten, in Australié 
0. a., wetenschappelijke commissies en congressen inge- 
richt werden, die zich uitsluitend met het roest en zijne 
bestrijding bezig houden. 


DE EIGENLUKE OORZAKEN VAN HET ROEST. 


Er zijn verschillende zwammen, die roest bij de graan- 
gewassen veroorzaken, maar in hoofdzaak is de levens- 
loop van al de roestsoorten dezelfde, zoodat wij ons 
kunnen bepalen bij de beschrijving van één soort, mits 
verder de verschillen aan te duiden. Wij kiezen daartoe: 


— 147 — 


Het Zwartroest of Streeproest (Puccinia graminis PERS). 


Omstreeks einde Mei, meestal echter in Juni, soms 
ook eerst veel later — (al naar gelang van zekere uitwen- 
dige omstandigheden en van de aardrijkskundige ligging 
van de streek) — kan men gewoonlijk de eerste ziektever- 
schijnselen waarnemen: op de bladen, bladscheeden en 
halmen (stengels) ontstaan kleine, verspreide vlekken, die 
langzamerhand grooter en 2 a 3 millim. lang worden ; 
vooral op de bladscheeden loopen die viekken soms ineen 
en zoo ontstaan lijnvormige, tien of meer millim. lange, 
verheven hoopjes; de opperhuid der aangetaste organen 
wordt ter plaatse opgeheven, tot dat zij eindelijk barst. 
Die hoopjes hebben een kleur, welke die van bruine oker 
nabij komt en tot den naam van roest aanleiding heeft 
gegeven. — Later in het jaar komen donkerbruine of 
bijna zwarte hoopjes voor den dag; vandaar de naam 
van Zwartroest. 


Fig. 3. Doorsnede door een 
roestvlek. Men ziet in het figuur 
het mycelium der woekerzwam, 
de korte yruchtbare draden met 
de sporen aan den top en de uit- 
eengeweken cellen van het aan- 
getaste blad. De meeste sporen 
zijn eencellig,zomersporen; 
omtrent het midden zijn twee 
jonge, tweecellige sporen, win- 
her spo ren, afgebeeld. 
(Naar FRANCK). 


Zwartroest of Streeproest. 

Fig, 1. Zomersporenhoopjes op een blad- 
scheede en op de bladschiljf. 

Fig 2 Wintersporenhoopjes op een halm 
(Naar ERIKSSON EN HEENING). 


Een doorsnede door een aangetast blad toont ons vele 
myceliumdraden, die tusschen de cellen van het bladmoes 
loopen en des te talrijker zijn, naarmate men de plaats 
nadert, waar het roest aan de opperviakte zichtbaar 


— 148 — 


wordt: aldaar vormt het mycelium een tamelijk dicht 
weefsel, waaruit korte, rechte draden (vruchtbare hyphen) 
ontspringen, die aan hun top een eironde, geelgekleurde 
spore dragen. — Deze sporen zijn ééncellig en hebben een 
oneffen, met wratjes of stekeltjes bezetten wand. Men 
noemt ze zomersporen (of uredosporen), omdat het 
de eerste zijn die in den loop van den zomer ontstaan en 
de hoopjes worden zomersporenhoopjes genoemd. 
Dit wil echter niet zeggen, dat deze soort van sporen 
uitsluitend in den zomer te vinden is; in den herfst b.v., 
op het pas uitgeschoten wintergraangewas komen versche 
zomersporenhoopjes voor tot op het einde van het jaar. 
De zomersporen worden in zeer grooten getale en 
binnen zeer korten tijd onder de opperhuid voortgebracht 
en wanneer deze barst kunnen de sporen door den wind 
over de velden verspreid worden. — Onder gunstige 
omstandigheden kunnen deze sporen na een tijdverloop 
van weinige uren (soms reeds na 2 4 3 uur) kiemen. — 
Liggen zij op een voor haar ongeschikt voorwerp (b. v. op 
een praepareer- of een dekglas van een microscoop), dan 
ontstaan gewoonlijk twee kiembuizen, waarvan de eene 
kort en bijna ledig blijft, terwijl de andere betrekkelijk 
lang kan worden, en haar top spiraalvormig naar rechts 
en links draait, als het ware om een geschikten bodem te 
zoeken. — Komt de spore echter op een blad van een 
bepaald graangewas of gras terecht, dan grijpt de kieming 
op een ander wijze plaats. Wanneer de te voorschijn 
tredende kiembuis een huidmondje aanraakt, kruipt de 
inhoud der spore spoedig in het mondje, zonder dat voorat 
een lange kiembuis gevormd wordt. — Komt de kiembuis 
niet onmiddellijk in aanraking met den wand van een cel 
van een huidmondje of van de opperhuid, dan ontwikkelt 
zij zich tot een langeren of korteren draad. Wordt nu 
daarbij zulk een celwand aangeraakt, dan verzamelt zich 
de gansche inhoud van de kiembuis aan den top ; deze 
zwelt aan tot een vormloozen protoplasmaklomp, dic 
ofwel door het huidmondje, ofwel door de cuticula heen 
binnen dringt. — Naeen tijdverloop, dat naar gelang van 
de weersgesteldheid kan afwisselen van 6 tot 20 dagen 
of meer, heeft zich in het weefsel der plant een uitgebreid 


— 149 — 


mycelium gevormd, dat reeds sporen kan voortbrengen. 
— Bij voortdurend droog weder kunnen de sporen niet 
kiemen en gaan de meeste ten gronde. Bij vochtig weder 
blijft de vorming der zomersporen op de eerst ontstane 
hoopjes voortduren, terwijl de sporenhoopjes van het 
tweede en derde geslacht reeds vruchtbaar zijn. Naar 
gelang van het klimaat en van het oogenblik, waarop de 
eerste zomersporenhoopjes verschijnen, kunnen in den 
loop van één zomer 5 48 en zelfs, volgens sommige onder- 
zoekers, 12420 geslachten zomersporen elkander opvolgen. 


Fig. 5. — Een hoopje tweecellige 
wintersporen of teleutosporen. (Naar 
SacHS). 


Fig, 4.— Puceinia graminis. 
— Z, zomersporen ; w. winter- 
sporen (Naar Sacus). 


In de eerst te voorschijn gekomen zomersporenhoopjes 
ziet men, na ongeveer twee weken, naast de zomersporen, 
andere sporen ontstaan, die nict ééncellig maar tweecellig 
en donkerbruin gekleurd zijn en wintersporen of 
teleutosporen genoemd worden ; naarmate de 
hoopjes later in het jaar verschijnen, wordt de tijd, gedu- 
rende denwelken zij zomersporen vormen, steeds korter. 

‘De wintersporen zijn tamelijk vast aan haar steeltje 
verbonden en blijven in de hoopjes samen ; daardoor 
ontstaan korstvormige, bijna zwarte vlekken, die niet 
gemakkelijk loskomen. 


— 150 — 


De wintersporen kiemen niet onmiddellijk na haar 
ontstaan ; zij bevatten een voorraad voedsel en hebben 
een dikken wand, zoodat zij het gure jaargetijde zonder 
gevaar kunnen doorbrengen ; verschillende proeven 


Fig. 6.— Een kiem™ 
mende winterspore (w). 
— Uit de bovenste cel 
heeft zich het promyce- 
lium (pr) ontwikkeld, 
dat aan den top een spo- 
ridie (sp) draagt. 


Fig. 7. Takje van Berberis 
met enkele groote roestvlekken 
(aecidiéngroepen) p. 


bewijzen zelfs dat sporen, die aan de vrije lucht en de 
afwisselingen van het weder niet blootgesteld blijven, 
hare kiemkracht verliezen ; over een mogelijke verklaring 
van dit feit zullen wij hier niet verder uitweiden. — In de 
natuur grijpt de kieming der wintersporen in de eerstvol- 
vende lente plaats: uit ieder der twee cellen van de spore 
ontstaat een kleurlooze kiembuis, die zeer tengere twijgjes 
draagt, met kleine sporen welke men sporidién noemt. 
— Desporidién komen zeer gemakkelijk van haar steeltje 
los en worden door den wind medegevoerd ; de meeste 
onder haar gaan daarbij verloren ; alleen die welke op 


een bladgroenhoudend orgaan van een Berberisplant 
terecht komen, kunnen zich verder ontwikkelen : bij 
gunstig weder ontstaan uit die sporidién korte kiembuizen, 
die door de opperhuid heen in het weefsel van de jonge 
organen van Berberis kunnen dringen, en door hare tegen- 
woordigheid, althans plaatselijk, verdikkingen en misvor- 
mingen kunnen veroorzaken. Het uitzicht der aangetaste 
organen vertoont veel verscheidenheid : op een blad b. v. 
vertoonen zich nu eens enkele groote, cirkelronde viek- 
ken, die3 tot 4 millim. breed worden ; dan weer talrijkere, 
doch kleine, of zelfs uiterst talrijke viekken die tamelijk 
-regelmatig over de gansche bladvlakte verspreid zijn en 


Fig. 8 
ROESTVLEKKEN OP BERBERIS 

Fig. 8. — Blad met talrijke, kleinere aecidiéngroepen (a). — Fig. 9. Deelen van een 
blad (vergroot) ; boven : roestvlek met talrijke aecidién (a) ; onder: verscheidene roest- 

vlekken met 1, 2,3 tot 4 aecidién (a). (Figg. 8 en 9 naar ERIKSSON en HENNING). 
waarvan de middellijn slechts 1 millim. bedraagt. — 
Dergelijke vlekken kunnen aangetroffen worden niet 
alleen op de bladeren, maar ook op de jonge twijgen, den 
kelk der bloemen, de jonge vruchten ; men heeft zelfs 
menigmaal dezen vorm van de zwam van binnen in de 

jonge vruchten gevonden. 

Zijn de viekken betrekkelijk groot, dan kan men 
reeds met het ongewapend oog, aan de bovenzijde van het 


— 152 — 
blad, b.v. in het midden van iedere vlek, eenige zeer kleine, 
verheven stipjes waarnemen: het zijn de uitmondingen 
van bijzondere organen, die eenigszins den vorm van eene 
flesch hebben en spermogonién worden genoemd. De 
spermogonién worden zichtbaar 5 4 18 dagen (gemiddeld 
7 a8 dagen) nadat de besmetting van Berberis door 
sporidién van de wintersporen heeft plaats gegrepen. — 
Van binnen in de spermogonién worden tallooze zeer 
kleine sporen — despermatién — gevormd, die, met 
slijm omhuld, door den hals der spermogonién heen naar 
buiten worden gedreven. Wat de rol der spermatién is, 
blijft tot nog toe onbekend. 


Fig, 10. — Doorsnede door een Berberisblad, dat door PucCINIA GRAMINIS is aangetast, 
Het smalle gedeelte links geeft de normale dikte van het blad aan : het breede gedeelte (v) 
is door de zwam vervormd. Aan de bovenzijde : 0, opperhuid en sp. spermogonium (er zijn 
er vier) aan de onderzijde: o, opperhuid en vier aecidién in verschillende ontwikkelings- 


toestanien ; a, ongeopend a’. geopend aecidium. 


Veel belangrijker dan de spermogonién zijn de gele, 
iets grootere organen, die men een 14-tal dager later, aan 
de onderzijde der gezwollen vlekken aantreft ; het zijn de 
aecidién of bekervruchten, die naar gelang van 
de grootte der vlek, soms in klein getal (1, 2, 3), soms ook 
in zeer groot getal bijeen zitten. — In het begin zijn de 
aecidién nagenoeg bolrond en nog door de opperhuid 
bedekt; later scheurt deze, het aecidium gaat open en 
neemt langzamerhand een vorm aan, die aan een klok of 
beker doet denken. — Het is een zelfde mycelium, dat 
aan de bovenzijde van het blad de spermogonién en aan 


— 153 — 


de onderzijde de aecidién voortbrengt. — De aecidién 
hebben een eigen wand, die uit talrijke myceliumdraden 
bestaat ; uit den bodem van den beker ontspringen vele, 
dicht bij elkander liggende draden, die aan hun top 
reeksen sporen, aecidiosporen, vormen. — Deze 
sporen komen achtereenvolgens vrij en worden door den 
wind, misschien ook wel door insecten, verspreid. — 
Komen zij op een orgaan van Berberis terecht, dan zijn 
deze sporen niet in staat die plant weder te besmetten ; 
indien zij echter op een bepaald graangewas, of op 
sommige grassen gebracht worden, en indien de voor- 
waarden voor ’t overige gunstig zijn, kiemen zij en de 
kiembuis dringt in het weefsel van het blad; na 6 a 14 
dagen kunnen zich alsdan de verschijnselen voordoen, 
die wij hooger beschreven hebben en die tot den naam 
roest aanleiding hebben gegeven. 

Hier hebben wij dus een zwam, die om haren volle- 
digen levensloop te volbrengen, op twee verschillende 
planten moet woekeren: op Berberis en op een gras of 
een graangewas. 

Het is echter volstrekt niet zeker, dat zulks in de 
natuur regelmatig het geval is; er zijn een aantal feiten, 
die schijnen aan te duiden dat sommige der hooger 
beschreven ontwikkelingsvormen kunnen ontbreken of 
overgesprongen worden, al heeft men zulks tot hiertoe 
niet rechtstreeks kunnen bewijzen. — Ook de onderzoe- 
kingen van ERIKSSON en HENNING hebben daaromtrent 
geen licht verspreid, maar zij hebben andere uitslagen 
opgeleverd, die van hoog belang zijn. — De beide onder- 
zoekers hadden opgemerkt, dat de graangewassen en 
grassoorten, die door het zwartroest kunnen aangetast 
worden, niet allen even sterk aan de ziekte leden, niette- 
genstaande zij naast elkander groeiden: proefnemingen, 
waarover wij hier niet in bijzonderheden zullen treden, 
hebben weldra bewezen dat -het zwartroest: Puccinia 
graminis in een aantal vormen of verscheidenheden voor- 
komt, die ieder slechts bepaalde graangewassen en 
grassen aantasten en voor de andere onschadelijk zijn. 
Aldus kunnen b.v. de zomersporen van een van de varié- 
teiten van Puccinia graminis, de graan- en grassoorten die 


— 154 — 


voor een andere variéteit geschikt zijn, niet aantasten. 
B.v.: Zomersporen van haver zullen aan de rogge het 
zwartroest niet mededeelen en omgekeerd; toch kunnen de 
sporidién van de wintersporen van al de variéteiten roest- 
vlekken met spermogonién en aecidién op Berberis te 
voorschijn roepen, maar de aecidiosporen schijnen op 
hare beurt alleen besmettelijk te zijn voor de waardplan- 
ten van devariéteit, waarvan de sporidién de Berberisplant 
hebben besmet; dus, sporidién, die voortkomen van 
wintersporen van de haver kunnen aecidién voortbrengen 
op Berberis, doch de sporen uil deze aecidién kunnen 
geen roest verwekken op rogge, enz. — Zulke feiten zijn 
voor de practijk van groot belang : zij leeren dat sommige 
graangewassen en grassen elkander niet kunnen besmet- 
ten en dat het dus voordeelig zal zijn naast elkander 
gelegen akkers met verschillende graangewassen te 
bezaaien ; wanneer men b.v. op een grooten akker afwis- 
selende strooken met rogge en haver bezaait, zal het 
roest in voorkomend geval zich veel minder snel kunnen 
verspreiden, omdat het cene graangewas de aangetaste 
strook of strooken van het ander gewas zal afzonderen en 
aldus de besmetting der nog gezonde strooken zal 
belemmeren. 

ERIKSSON onderscheidt thans zes vormen of varié- 
teiten van Puccinia graminis, waarvan slechts drie voor 
ons belang opleveren : 

1. Puccinia graminis forma Secalis op rogge, gerst, 
Triticum repens (K week), Triticum caninum (Hondstarwe), 
Bromus secalinus (Dreps of Draverik) en Elymus arena- 
rius (Zand haver). 

2. Puccinia graminis f. Avenae op haver, Dactylis 
glomerata (Kropaar), Alopecurus pratensis (Botkruid, 
Vossestaart), Milium effusum (Gierstgras), Avena 
clator (Fransch Raygras, Langgras), en andere. 

3. Puccinia graminis f. Tritici op tarwe. Deze vorm 
schijnt nog niet goed gefixeerd te zijn ; zomersporen van 
deze soort en ook sporen uit aecidién die hun ontstaan aan 
de sporidién van wintersporen van deze soort te danken 
hebben, kunnen in sommige gevallen ook de gerst en de 
rogee besmetten. 


~ 


— 155 — 


4, Puceinia graminis f. Airae op Aira caespitosa (Boen- 


dergras). 

5. Puceinia graminis f. Poae op Poa compressa (Plat 
Beemdgras). 

6. Puccinia graminis f. Agrostidis op Agrostis-soorten 
(Struisgras). 


Deze drie laatste vormen zijn, voorzoover tot nogtoe 
bekend is, voor de graangewassen volkomen onschadelijk. 

De aecidién kunnen niet alleen ontstaan op Berberis 
vulgaris, maar op een aantal andere Berberis- en Mahonia- 
soorten. (1) 


Het Timotheegrasroest (Puccinia Phlei-pratensis 
ERIKS. en HENNING). 


Op Phleum pratense (het Timotheegras) komt een 
roestzwam voor, die men vroeger voor Puccinia graminis 
hield en die thans door Ertksson en HENNING voor een 
afzonderlijke soort wordt aangezien en Puceinia Phlet-pra- 
tensis wordt genoemd. Zij steunen zich hierbij op hunne 
proeven, die aantoonden dat deze zwam op Berberis- 
struiken geen aecidién te voorschijn roept, en omgekeerd, 
dat sporen uit de aecidién van Berberis Phleum pratense 
niet besmetten, evenmin als zomersporen van om *t even 
welke variéteit van Puccinia graminis. — Puccinia Phlet- 
pratensis kan onder den vorm van zomersporen over- 
winteren. 


Onder de benaming stiproest (Puccma rubigo-vera) 
vereenigde men vroeger, volgens de onderzoekingen van 
ERIKSSON en HENNING, ten minste twee en misschien drie 
verschillende roestawammen, die, op grond van biolo- 
gische verschillen, van elkander moeten gescheiden 
worden. Wij zullen ze hier in het kort achtereenvolgens 
bespreken. 


-, hat: ap. tet i eS aii Tl RE 


(1) Ziehier de lijst van de tot hiertoe gekende soorten, die aecidién 
yan Puccinia graminis kunnen dragen : Berberis altaica, B. amurensis, 
B. aristata, B. asiatica, B. buawifolia, B. canadensis, B. carolinae, 
B. ilicifolia, B. nepalensis, B. Neubertii, B. vulgaris ; Mahonia aquifo- 
liwm en M. glauca. 


— 156 — 


Het Geelroest (Puccinia glumarum ERIKS. en HENN.) 


Van deze zwam is de aecidiumvorm nog onbekend. — 
De zomersporenhoopjes zijn citroengeel; de wintersporen- 
hoopjes zijn bruin tot zwart ; op een doorsnede dezer 
laatste bemerkt men dat tusschen de vruchtbare draden 
met sporen aan hun top, een aantal bruine, gekromde, 
onvruchtbare draden aanwezig zijn (deze dragen den naam 
van paraphysen); de wintersporen kunnen reeds in 
den herfst tot kiemen gebracht worden. 

ERIKSSON en HENNING onderscheiden ook drie 
vormen van Puccinia glumarum, namelijk één vorm op de 
rogge, én op de gerst en én op de tarwe. De haver wordt 
niet opgegeven als vatbaar voor het geelroest. Als waard- 
planten onder de grassen worden aangehaald : Calamagros- 
tis epigeios (Duinriet), Elymus arenarius (Zandhaver), 
en verscheidene soorten en variéteiten van Trztecum 
(tarwe, spelt, eenkoorn, emerkoorn of gort- 
rijst, enz., kweek, hondstarwe). (Voor de kenteekens 
van de soort, zie verder de tabel bl. 160). 


Het Bruinroest (Puccinia dispersa ERIKS. en HENN.) 


Van deze soort is de aecidiumvorm gekend ; hij komt 
voor op Anchusa (Lycopsis) arvensis (Kromhals) en Anchusa 
officinalis (Ossetong), twee planten die tot de Ruwbla- 
digen (Borragineeén of Asperifolieeén) behooren. Of de 
aecidién die op een aantal andere Borragineeén (Borrago, 
Cynoglossum, Echium, Lithospermum, Myosotis, Pulmonaria, 
Symphylum, enz.) voorkomen, wel tot Pucctnia dispersa 
moeten gerekend worden, — zooals tot nog toe werd 
aangenomen — is een vraag, die ernstig zou dienen 
onderzocht te worden. 

De zomersporenhoopjes hebben een kleur. (bruine 
oker- of Terra siennakleur), nagenoeg als die van 
het zwartroest ; — de wintersporenhoopjes verschijnen 
bijna uitsluitend aan de bladonderzijde en zijn zwart 
gekleurd; in deze hoopjes komen ook onvruchtbare 
draden (paraphysen) voor, iets waardoor zij bij een 
microscopisch onderzoek gemakkelijk van die van Puccinia 
gcraminis te onderscheiden zijn. (Voor de kenteekens van 
de soort, zie verder de tabel bl. 160). 


‘Het bruinroest zou volgens de beide onderzoekers, 
onder onze graangewassen alleen de rog ge (Secale cereale 
en S. montanum) en de tarwe (Triticum compactum, Tr. dicoc- 
cum, Tr. spelta en vulgaris) aantasten ; daarenboven onder 
de grassen eenige Bromus- (Dreps-of Draverik)-soorten 
en Trisetum (Avena) flavescens (Goudhaver). — De zwam 
zou in twee vormen voorkomen, één op de rogge en één 
op de tarwe. 


Het Dwergroest (Puccinia simplex (KcCKE) ERIKS. en HENN). 


Dit roest zou alleen de gerst aantasten ; zijn aecidium- 
vorm is nog onbekend ; de zomersporenhoopjes zijn zeer 
klein en citroengeel van kleur; ook de wintersporen- 
hoopjes, die zwarte vlekken vormen, zijn zeer klein. 
Daarenboven zijn de wintersporen bij deze soort bijna 
allen ééncellig, terwijl zij bij al de voorgaande soorten 
tweecellig zijn. Grassen als waardplanten worden niet 
aangegeven. (Voor de kenteekens van de soort, zie verder 
de tabel, bl. 160). 


Van deze laatste drie roestsoorten : geelroest, bruin 
roest en dwergroest, is alleen het geelroest voor Zweden 
belangrijk ; de schade, die de beide andere aldaar veroor- 
zaken is gering; maar of hetzelfde zich ook in andere, 
minder noordelijk gelegen landen voordoet, moet nog 
onderzocht worden. 

Er is nog een andere roestzwam, die uitsluitend de 
haver (en eenige grassen) aantast, nl.: 


Het Kroonroest (Puccinia coronata CoRDA). 


Vroeger meende men dat de aecidiumyorm van deze 
zwam op een aantal planten uit de familie der Rhamna- 
ceeén voorkomt en wel bijzonderlijk op de in onze streek 
groeiende Rhamnus Frangula (Vuilboom) en Rhamnus 
cathartica (Rijnbezie of Wegedoorn). KLEBAHN heeft 
echter aangetoond — (en de proefnemingen von ERIKSSON 
en HENNING bevestigen dit) — dat alleen de aecidién van 
Rhamnus cathartica tot het kroonroest van de haver 


== ee 


behooren. — De zomersporenhoopjes zijn roodgeel; de 
wintersporenhoopjes zwart. De wintersporen zijn twee- 
cellig en dragen aan haar top een krans stompe verleng- 
sels, waaraan dit roest zijn naam van kroonroest te 
danken heeft ; onvruchtbare draden (paraphysen) zijn hier 
ook tusschen de wintersporen aanwezig. (Voor de kentee- 
kens van die soort, zie de tabel, bl. 159). 


Fig. 11. Stuk van een doorsnede door een wintersporenhoopje van het kroonroest. 
Tuschen de nog niet verbroken opperhuid (e) en de bladmoescellen (p) liggen de teleuto- 
of wintersporen met hare aanhangselen aan den top en bij (x) de onvruchtbaar gebleven 
draden of paraphysen. 


ERIKSSON en HENNING onderscheiden in de vroegere 
soort Puccinia coronata een aantal vormen, waarvan wij 
hier alleen den vorm die op de haver leeft, willen vermel- 
den. Deze vorm komt eveneens op Lolium perenne (Engelsch 
Raygras) voor. 

Ziehier nu in de onderstaande tabel de kenteekens der 
verschillende roestsoorten, zooals die door ERIKSSON en 
HENNING worden beschreven : 


(N. B. De afmetingen der sporen zijn uitgedrukt in micromillimeters ; 
één micromillimeter = één duizendste van een millimeter). 


— 159 — 


*peolq 
6T-OT }90 94suUaA0g ‘61-8 [99 OIJsTEepUO 
‘Suey gg-Gz : eyjoors $ uefesduvyuee 
esue, yfijasuo § ‘aysqeetded a2 (TM 
-suery‘odwojys Jour Jouyooe 
uInyos do} usp UBB ‘STUWIOAS}OUY Sat 
jsooW *pleejses jaoy : uoarodg 


‘uapaom usptoyoses uosi{yd 
-eied 100p Ip *pjoapes uayyRA VUIe[y 
ut sutos safdooyusrodg ‘puourso0a 
UOYMO[A OFIRMZ JpleddsdeaA 9 eIA 
-pe[q ep do aaye, ‘pstusedsea sefdooy 
-ugl0ds1ew0z Jeoul Jo ued wopuo.l 
Stuioasuts s{(tMyIp utseq yoy ur 
‘yyepeq pinyasaddo op aoop y{Ijuoomes 
:sefdooyuatodsqaqyulLM 


“paerq OF-06 
Ud Suvy Vg-s% [oaso “ULI[[oppred ZE-0% 
20430015 ‘ood ‘SIToyeys “STUIOATO 
-}I0¥ 40} puosjesoy : uaa0dg 


*1993pood sofdooy ‘ sofyey ua vou 
-[ey ‘Uapecyospe[q uve usplez ‘epliz 
-u9a0q ep do ysoow jfryospryq ep do 
"T[tur 2‘0-e'0 UBpP J2J0015 YoTU suIOS 
‘Ulo[Y J00z Jape UBp ‘pudSTaO[AUOUTeS 
SUIZSSIUDG Ud Sue] “|[!W 6 409 SUSO NU 
>: seofdooyusdo0dsi9 W077 
"BITJIVY BO 
snuumeyy do : ugIiplo0y 


‘@LUGA “J LIBUOIOD BIUIWONg 
‘qs90100013, 


‘(uopnoyes stulWeIs 
elutond JO0A Jese0dA pio A) 
*paeiq 9T-FT ‘suey 
ZG-9g 20}]0018 $do} 19} HI P49A ¥1948 Jour 
4sj1dso3a0q Jo puosesye ‘uinaqolurysey 
‘pldOUSOSUT SUIZSSIUSS UeppIu yoy UT 
‘Sturoasyouy jo -joods :uaa0dg 


‘prnyzoddo uoaoyasdo your uoedo 
y(T[91[90pes syyoeTs [aayo ‘uedo yosurs 
JOMJO {$ JAIVAZ JO} UINIqJIVMZ ‘“TeUS 
‘puateojAuowes ‘Ioduel Sou jo suey 
‘[[TU G-g UsWI[eY Us UOposdsyospe]q do 
: sof(dooyuerodsiayutrmM 


‘uoputa 93 sefdooyyseod ayos 
-I9A Spool ullz lof Uldeq Je UBA 


*paodq GT-ST ‘suey 
LBS 2 ayjoory *[aeSMAa ‘Stjexoys ‘STU 
-loAdoad ‘S1daamSuel : uar0dg 


‘jaeSummaq $ pustaoyauoures uedo.ys 
a1ISUL[ SOU UIISUR] ‘| [LUT OT 0} VOUT BY 
ua uapeoyospelq do ‘cae “[[IW Ze T 
: seofdooyuorodsi9woZ 


‘pusyoquo :ugIplooy 
*sisueyeid-lo[yq Bviuloond 
“*qso0useisooyq}OUILT, 


: “pe0iq @e-e1 
‘Sue, .09-Gg 3 9430018 ° 4yyIpIeA Aep 
-ulu doy uep use ue JoUuYyesye sTeMp 
(uealtiq yyopeq sofdooy op, re0uue A) 
ueplaz 190z ‘4s}1dse590} Jo puodlascye 
‘ummaqofueysey ‘pels ‘pieousesul suiz 
-SS1U99 UBPPIUT JOY UT ‘STUIIOASJOUY JO 
-jaods ‘pjaojsod suvy uar0dg 


“UdAOGIeep Ud *][IW OT 
10} ‘pusreojAuowes ‘pSuepiea ‘joord 
: sofdooyuorzo0dsi 9g ur mM 


“paorq B-FT “Susy 
OF-LI : 0130019 “4oz0q soafjloyo}s your 
‘jaes[Ina ‘puorsurey :ueaodg 


*(« RUUOTS BIA], » JO eyo ouTNIq 
s]®) UTNAq[9es ANS] * (deo US “[[TUT 
QT) Suey J90z uep us (UEepedTsprTq 
ap do e400) ‘puatoo[auoures s] {TA xIp 
“WITT [IU ¢ BZ ‘DYadjsos 0}8ug[ Ul “ooud 
>: sofdooyuor0dsi9W0Z 


‘stuaqiog do :ugIplooyVy 
*sTuImeus §=BIUIOONd 
‘ys901d90d} JO -JABVMZ 


160 — 


*pSIuseI9A BIBA-OSIGNI VIUINONgG Surweueq ep Jepuo y{t~uoo 
a 


*peaiq 
Fa-G1 [90 OJSU2A0g ‘ST-9T [90 B}SLepuo 
‘Suv, Qb-OF : e9j30018 $ 3841ds0500} 
ssurjepliz Jo youyesye do} uap ure 
‘BIULIOASJOUY Uda Slava} Usplez 
$ poorq ST-9f ‘suel Og-E% : eNoOTs 
{ psuefiea opfz euse arveu s[{ImyIp 
‘yostajoumAs yotu ‘sTtllaoue”9 
ajseoul ep ‘preejses ugaodg 
*pjeepes sofyea ur uasiyd 
-e@ ied opoodiqi9A ya10}s spa yIp 804 
doq uep aveu ‘auinaiq Joop ofdooyued 
-ods Japa, ‘puaWIOA Uaeyyoya oI1eMzZ 
‘g19SUB[ SJOI Uepssyospelq op do ua 
‘astmioajund ‘aura; y ysaoyrn 
‘ayltaje1 ‘uepeiq dap epliziepuo 
ap uve ‘4yyepeq pinyseddo ep aoop 
:sefdooyustodsioyurM 
*poedq 
6I-ST Ue Suey 12-%% joao ‘ult]jopprut 
Z2-GI 2 89900IS + j908 ‘SITayays ‘Os 
-dijja 30) puodjasoy uvaiods 


“Teeduea0di19 
‘preridsi0A o74R[Apelq 9Yosues op 
I9AO OpsO Japuoz ‘paeddiq “[[IUE Z°0-T‘0 
‘Bury ‘[[Mw G‘0-g°0 ‘UTOTY yssoyrn 
: sofdooyustodsi9wo0zZ7 
*puayoquo :ugTpIoaV 
*xeiduis Biuloong 
“‘4qSe0T1S JOM Gq 


“sooO,TdINoO [TY uo 
-OdSIOjUIM Op UBA SINQUWUOIYy 
“qsjyioq uep ut spood 
uaswely usiods az9aq 


*paelq 61-F1 [89 aIsuaAod ‘OT-31 
[eo aysdepuo : Suey OG-0F : 0130015 
: Yostdjyomuds Joru ‘STWAOASJOUY Suey 
[BJseeul ‘pleeqses WIOY : uaaodg 
‘uesssuio uosXKydeaed ostw 
-I0OAS00q ‘ouUTNAq suUBIY Udd JOUr 
efyea dapat $ prsepes solyea oyltayey 
ut ef(dooyusdods depey ‘perq 1ey ueA 
eplizusaog op uve uepyjez ‘opliziapuo 
op uve wejsll]T o71B8MZ “Op 
-loaddsS290A ‘opsuaps0A urw jo Jeu 
wewtoa [tz $ yyopeq pinyseddo ap oop 
:soafdooyuortodsloyUTM 


‘uly 
-[@PPIU GZ-6T ‘1999 ‘Stlayaqs ‘yostdrT[e 
qIO¥ 40} puortjasoy usoaodsg 


‘(« BUUOTS BIIO], » ‘IaxyoO QUINAG STR 
-00Z) UINIq ‘prordsJoa peg joy 
UBA 9JYRIA OYOSUBS VP JOAO UdUTIOA 94 
UsYOOI}S OFYOtZ opussury 
-ugowmes ‘apleedoq az9pu0z 
19 ysjevfdes apio Tepuo0Z ‘poa1q 
[It T syfijemneu : Suey “pr G*T-T 
: sefdooyusrtodsi9woz7 

‘esnyouy do :ugtIptoe V 
*esuadsip eviuloong 
“qso01UIndg 


MOS IOSIOIA 


‘panolyos JvoS ual 
-odsdoJUIM 9p UBA SINGWaAlLy 
"ysyJ1l9yY uop ul spaed 
ugwety uaiods oz0q 
*paalq #Z-9T [99 99S 
-U9A0 ‘ZT-OT [99 BJsuOpUO : Suey] OF-0E 
: ayj0018 fsjessuetIaa aduwiojs Z Jo T 
your ssutjepliz Jo youyesye doi uap uRe 
‘yostdjouWAS Jou ‘STULIOAS}ONY Suey 
[eJsoow ‘pleayses yIoy : uar0dg 
‘ugaosuio uaskydeaed oastwu 
-IOASOO0Q ‘OUTINAQ SUBIY 9d JOU 
Yea 1apat ‘prsepos sofyra oyftayey Ul 
efdooyuedods aepey “pioadsdaauseyin 
reew sofyey dep opfizuouutq ep uer 
‘uodeujs OJ1RMZ YO} DUINIG 
‘aT[euls ‘9 FU ® | ULUSU[eY Ue UspeeTOS 
-petq ep do “yyeapaq pinyseddo ep 100p 
soafdooyqyuoto0ds2oyUur Ay 


‘ult}[opprar Og-Ge : e008 
$ [908 ‘jezeq solyjoyays you ‘yostdt[e 
qIOY 40} puoswjesoy :usitodg 


*ja08ud0I}10 
sofdooy ‘prordszeausayzin Jaew selyey 
Joep eplizuouulq op UBB : UeEWIOA U9 ¥ 
-OO0d]S OYOIZ OSU “[JIW OL 
qo} ua uliz pSluserea oz(tmeSsdoois 
atp ‘uedeujs eSuel 10} PUdTeo;AUeWeS 
i{1yospetq ep do ‘uafta asturioauliy 
UL ‘peorg "[[IU F‘0-E'0 ‘Suey “T[TU 1-G‘0 
: safdooyuort0dsr1awmo7 

‘pusyequo :uagtTprloay 
“unseuN{s vimloond 
*4S901[8904) 


=16l = 


BIJKOMENDE OORZAKEN. 


Na de roesizwammen, die de eigenlijke oorzaak van 
het roest der graangewassen zijn, dient ook rekenschap 
eehouden te worden met een aantal factoren, die een 
zeer grooten invloed op de _ uitbreiding der ziekte 
hebben, al naar gelang zij den groei der genoemde zwam- 
men bevorderen of tegenhouden ; dit zijn de bijkomende 
of medewerkende oorzaken, die men in twee groepen kan 
brengen: de uitwendige en de inwendige bijkomende 
oorzaken. 


A. Uitwendige bijkomende oorzaken. 
1, De ligging van denakker en de waterafvoer, 


De verschillende mededeelingen, die in de weten- 
schappelijke literatuur te vinden zijn over den invloed 
van hooge of lage, aan den wind blootgestelde of tegen 
den wind beschutte ligging der graanvelden, van hunne 
voldoende of niet voldoende afwatering en van de nabij- 
heid van water (meren, stroomen, enz.) op de uitbreiding 
van het roest, zijn met elkander in tegenspraak ; uit de 
talrijke antwoorden, die de Zweedsche landbouwers op 
een vragenlijst van ERIKSSON en HENNING ingezonden 
hebben, kan evemin iets bepaald afgeleid worden ; noch- 
tans meenen de beide onderzoekers de volgende onder- 
stelling te mogen uitspreken (wij vertalen hier letterlijk): 

lo dat het zwartroest : Puccinia graminzs (de roest- 
soort, die bij ons in Zweden aan de haver de grootste 
schade toebrengt) begunstigd wordt in zijne ontwikkeling 
door vochtige, beschaduwde en afgesloten 
ligging met slechte afwatering; 

2° dat echter met betrekking tot het geelroest 
(Puccinia glumarum; de voornaamste tarweroestsoort 
voor Zweden) de ligging en de afwatering minder 
belangrijk zijn. | 


2 De natuurkundige eigenschappen van den 
grond. 


Ook over deze mogelijke bijkomende oorzaak van 
het roest worden een aantal mededeelingen aangehaald, 


— 162 — 


die elkander tegenspreken. Noch de samenstelling van 
den bodem (zand, klei, kalk, humus), noch zijne vooraf- 
gaande bewerking, noch zijn toestand (losheid en vochtig- 
heidsgraad) op het oogenblik van het zaaien schijnen 
daarbij eenigen invloed te hebben. 

Misschien kan men het volgende voor waarschijnlijk 
houden : : 

1° De natuurkundige toestand van den bodem 
heeft, op zich zelf beschouwd, rechtstreeks geen 
invloed op den roestigheidsgraad van het graangewas, 
dat op dien grond groeit. Een onrechtstreeksche 
invloed daarvan kan nochtans in zekere mate onder- 
vonden worden als volgt: op een grond, die voor 
een snellen groei en het rijp worden het gunstigst is, 
zal de oogst het minst aangetast worden. 

2° De bewerking van den grond heeft ook geen 
rechtstreekschen, maar alleen een onrecht- 
streekschen invloed om dezelfde redenen als hierboven. 

3° Eene ongunstige bodemtoestand bij het 
uitzaaien kan het roest begunstigen en wel zoo 
dat een in den zaaitijd te drogen grond, wanneer 
het daaropvolgende weder eveneens droog is, het kiemen 
van de korrels verhindert, terwijl een te natte bodem 
het zaaien tot na het geschikt tijdstip soms doet verschui- 
ven. In beide gevallen is de uitslag dezelfde : de ontwik- 
keling van het graangewas wordt vertraagd en vindt eerst 
plaats in dat gedeelte van het groeiseizoen, waarin het 
gevaar voor besmetting door het roest het grootst is. 


3. De scheikundige toestand van den bodem. 


Omtrent de bijzondere werking van verschillende 
meststoffen, vooral van stikstof en phosphorzuur, schijnen 
de meeste landbouwers en de wetenschappelijke mededee- 
lingen het tamelijk eens te zijn. Over het algemeen wordt 
aangenomen, dat een hoog phosphorgehalte het rijp 
worden van de graangewassen bevordert en ze daardoor 
tegen het roest beschermt, terwijl een hoog stikstofge- 
halte, vooral indien kort te voren stalmest werd gebruikt, 
het rijp worden vertraagt en het roest bevordert. 


— 163 — 


ERIKSSON en HENNING doen echter opmerken, dat het 
nuitig ware de vraag eens ernstig te onderzoeken en 
vestigen de aandacht der proefnemers op de volgende 
punten : a. de proefnemingen mogen niet gedaan worden 
in gronden, die reeds voorop een bepaalde voedingsstof 
(b.v. stikstof) in overvloed bevatten, daar de uitslagen 
alsdan niet bruikbaar zijn; — 0. men dient nauw- 
keurig te weten met welke roestsoort men te doen heeft, 
en voor iedere roestsoort dienen proeven genomen te 
worden, zoowel met weinig als met zeer weerstands- 
krachtige soorten van graangewassen ; — c. de proefne- 
mingen dienen gedurende verscheidene achtereenvolgende 
jaren voortgezet te worden, opdat zij zoowel in roestjaren 
als in niet-roestjaren zouden gedaan zijn. 


4. De voorafgaande Vrucht. 


Ook in den aard van het gewas, dat juist véér het 
graangewas op den akker werd gekweekt, heeft men een 
bijkomende oorzaak van het roest gezocht. De medege- 
deelde inlichtingen zijn echter zoo uiteenloopend, dat er 
wel geen besluit kan uitgetrokken worden. Men moet 
aannemen dat de voorafgaande vrucht geen bepaalden 


invloed op den roestigheidsgraad van den volgenden 
oogst heeft. 
5. De Zaaitijd. 

De vraag of het vroeg of laat zaaien een invloed heeft 
op den ontwikkelingsgang van het roest, is volstrekt niet 
nieuw. Uitgaande van het feit, dat iedere oorzaak, die het 
rijp worden van de graangewassen vervroegt, tevens het 
gevaar voor schade door het roest vermindert, kon het 
wel niet anders of men moest een heilmiddel zoeken in het 
vroeg zaaien, waardoor men hoopte een vroegen oogst te 
bekomen. — Men heeft echter leeren inzien, dat, wanneer 
men een partij graan een maand vroeger zaait dan een 
andere, er daarom geen verschil van een maand tusschen 
het rijp worden van de beide partijen ontstaat ; soms is 
dit verschil zelfs zeer gering, maar meestal beloopt het 
toch eenige dagen en dit is in vele gevallen voldoende om 
het gevaarlijkste tijdperk zonder hinder voorbij te komen. 

Ziehier overigens hoe ERIKSSON en HENNING deze 
vraag beantwoorden : 


— 164 — 


« 1° vroeg zaaien van de zomergraangewassen 
verdient aanbeveling, daar zulks het gevaar voor 
een hevigen aanval van zwartroest vermindert ; — men 
mag echter niet meenen, dat daardoor ieder gevaar gewe- 
ken is, daar andere bijkomende oorzaken, voornamelijk 
in de echte zwartroestjaren, den blijkbaar gunstigen 
invloed van een vroeg uitzaaien kunnen te niet doen ; 

« 2° wat het geelroest betreft — de ergste vijand van 
de wintertarwe in Zweden — door vele landbouwers wordt 
algemeen aangenomen, dat ook hier een vroege 
herfstzaaiing het verspreiden van het roest 
tegengaat. -- Echter zou dit door verdere proefne- 
mingen dienen bewezen te worden. » 


6. De wijze van zaaien. 


Ook aan de wijze van zaaien: dicht of dun, diep of 
ondiep, met de hand of met de machine, enz. is veel belang 
gehecht geworden; sommigen meenden door het zaaien 
van een mengsel, ofwel uitsluitend uit graangewassen 
bestaande, ofwel uit graangewassen en andere planten 
samengesteld, de ziekte te voorkomen, maar het blijkt : 

« 1° dat het dun of dicht zaaien, evenmin als het 
diep of ondiep zaaien of het gemengd zaaien op 
zich zelf geen invloed heeft op het roest, — en 

2° dat die zaaimethode, welke in ieder bepaald geval 
het best geschikt is om een snellen groei en een vroeg 
rijpworden te bevorderen, ook tot het voorkomen van het 
roest de doelmatigste is, en dat daarom het zaaien 
met de machine de voorkeur verdient boven het zaaien 
met de hand. (Wij weten niet in hoeverre iets dergelijks 
ook ten onzent waargenomen is). 


7. De weersgesteldheid. 


Het was te voorzien, dat de gang van het weder gedu- 
rende het jaar invloed zou hebben op de verschijning en 
de verspreiding van het roest; te dezen aanzien zijn 
feiten in voldoende aantal verzameld geworden om de 
volgende besluiten te wettigen : 

1° dat de ontwikkeling van het zwartroest 
door een rijkelijk neerslag (vooral regen) in Juli 


— 165 — 


en in het begin van Augustus wordt begun- 
tigd, aangezien daardoor de zomersporen (die in dit 
tijdstip gewoonlijk overvloedig aanwezig zijn en licht 
kiemen) in staat gesteld worden te kiemen en de ziekte te 
verspreiden, — en dat die noodlottige werking van een 
laat neerslag nog grooter wordt, wanneer het graange- 
was door aanhoudende droogte tijdens het zaaien en 
onmiddellijk daarna, in zijne ontwikkeling vertraagd is. 


20 dat de ontwikkeling van het geelroest 
op de wintertarwe in de eerste plaats begunstigd 
wordt door rijkelijk regen of dauw in April, of in 
’t algemeen in de maand, die op het smelten van de 
sneeuw volet: dit doet het graangewas welig groeien: 
het celweefsel neemt in kracht toe, maar tevens ontwik- 
kelen zich de zwamdraden, die door die cellen gevoed 
worden, uitstekend, terwijl ook de sporen, die anders niet 
zeer gemakkelijk kiemen, door de sterke afwisseling van 
de temperatuur het best tot kiemen gebracht worden. 


8. De nabijheid van andere planten. 


Wat deze oorzaak aangaat, kunnen wij ons bepalen 
bij het aanhalen van de besluiten, zooals zij door E. en H. 
zijn geformuleerd : 


De Berberis-en Mahoniastruiken heb- 
ben op de ontwikkeling en het gedijen 
van het zwartroest op de graangewassen, die 
in de onmiddellijke nabijheid staan, eenzeer gunstigen 
invloed. Daarom ook mogen deze struiken in de 
nabijheid van graanyelden niet geduld worden: het 
zwartroest treedt op dergelijke plaatsen twee of drie 
weken vroeger op dan elders, en daarin dit geval de 
vorming der graankorrels meestal onder- 
blijft, is de schade veel grooter dan voor de graange- 
wassen, die op zich een grooteren afstand van Berbers 
bevinden. 


22 Dekrombhals (Anchusa arvensis) en de ossetong 
(Anchusa officinalis) zijn inderoggevelden gevaar- 
lijke onkruiden, daar zij de aecidién van het bruin- 
roest kunnen dragen. 


— 166 — 


3° De weegdoorn (Rhamnus cathartca) is voor 
de haver gevaarlijk, daar hij de aecidién van het 
kroonroest kan dragen. 

4°>Dehooger genoemde aecidiéndragende 
planten schijnen echter niet bepaaldnoodig 
te zijn tot het ontstaan der verschillende 
roestsoorten, daar men deze op grooten afstand 
van die aecidiéndragende gewassen heeft aangetroffen en 
daar sommige van deze aecidién betrekkelijk zeldzaam 
voorkomen (b.v. op Anchusa). 

5° De vuilboom (¢(Rhamnus Frangula) is voor de 
haver niet gevaarlijk ; zijne aecidién kunnen alleen roest 
teweegbrengen op het kropaar (Dactylis glomerata) en 
andere grassen. 

6° Onder de grassen is vooral de kweek (Triticum 
repens) voor rogge en gerst gevaarlijk, daar dit gras 
denzelfden roestvorm kan dragen als deze beide graange- 
wassen ; — voor de haver zijn om dergelijke redenen 
gevaarlijk : het kropaar (Dactylis glomerata), het bot- 
kruid of de weidevossestaart (Alopecurus pratensis), 
het gierstgras (Milium effusum) en het Fransch 
raygras of langgras (Avena elator). 

7 De rogge kan het zwartroest mede- 
deelen aan de gerst, en omgekeerd; in elk 
ander geval is het hoogst waarschijnlijk dat hetroest 
van een graangewas op een ander graan- 
gewas niet kan overgaan; de tarwe lijdt nooit 
door de nabijheid van om het even welk roestig graan- 
gewas, evenmin als de haver. 


B. Inwendige bijkomende oorzaken. 


De vatbaarheid voor het roest bij de 
verschillende graansoorten. 


Hetgeen in de literatuur over deze zoo belangrijKke 
zaak te vinden is, laat zeer moeilijk gevolgtrekkingen 
toe; vooreerst is in zeer vele gevallen geen onderscheid 
gemaakt geworden tusschen de verschillende roestsoorten 
en vervolgens is men bijna nooit zeker, dat de variéteiten 
of verscheidenheden van verschillende graangewassen, 


i167 = 


die door de schrijvers vermeld werden, wel degelijk 
de genoemde variéteiten zijn; iedereen weet welke ver- 
warring er gewoonlijk in al die namen heerscht, en hoe 
dikwijls de eene variéteit voor de andere wordt verkocht, 

zoodat men alleen na een ernstig onderzoek den naam van 
de opgegeven variéteit mag aannemen: die voorzorg 
werd echter in de meeste cevallen niet genomen. — Juist 
daarom zijn de onderzoekingen van ERIKSSON en HENNING 
voor ons van groot gewicht, want al de variéteiten (en 
deze waren zeer talrijk), die door hen onderzocht werden, 

zijn voorat Hepsaies geworden : 

TARWE: 134 variéteiten werden beproefd; onder deze 
worden de volgende aanbevolen, als zijnde zeer weinig 
vatbaar voor het roest (vooral geelroest, doch ook met 
zwartroest en bruinroest is rekenschap geehouden) : 

A. Wintertarwe: Verbeterde Graaf Walderdorff; 
Scoley ’s Squarehead, Zweedsche Binkel- (?) tarwe (behoo- 
rende tot de groep : compactum: dwergtarwe), witte 
spelt zonder naalden; witte winterspelt met naalden ; 
vervolgens witte Chiddam, Amerikaansche witte tarwe, 
Hallet’s genealogischer (1), Kaiser en Grevenshagen. Al 
deze soorten weerstaan ook aan de Zweedsche winters, 
(dus ook aan de onze). Verder kunnen wij hier nog bijvoe- 
een: Nursery, de Crépi, Main’s stand up, Engelsche 
Syalofs, geacclimateerde Schotsche, Dattel, Kent, enz. die 
echter aan de koude minder weerstand bieden. 

B. Zomertarwe: Saumur de Mars, Hongaarsche 
bergtarwe, Bart Trimenia, Spelz Marz; vervolgens : Ver- 
besserter Kolben, Green Mountain, Galicische zomertarwe, 
Victoria de Mars en Igel ohne Grannen (Egel zonder 
naalden). 

Deze variéteiten worden in Zweden nog goed rijp. 

GERST: 34 variéteiten werden beproefd ; de tweerijige 
gerstevariéteiten bleken voor roest weinig vatbaar te zijn. 
Onder de zesrijige soorten was de Nepalgerst buitenge- 
woon weerstandskrachtig. 


(1) Wij zijn verplicht geweest sommige benamingen te behouden, 
omdat de vertaling ervan soms tot verwarring aanleiding zou kunnen 
geven. 


— 168 — 


‘RoGeGE: 32 variéteiten werden beproefd ; maar in de 
uitslagen is weinig verscheidenheid te bespeuren: de 
Boheemsche rogge schijnt echter voor geen enkele roest- 
soort zeer vatbaar te zijn. 


Haver: Wel werden van deze graansoort 35 varié- 
teiten beproefd, maar dit had slechts gedurende een jaar 
plaats, zoo dat de uitslagen, volgens de onderzoekers zelf, 
als weinig ernstig dienen aangezien te worden. 


Wat de oorzaak mag zijn van het onderscheid in 
vatbaarheid tusschen de verschillende variéteiten van een 
zelfde graangewas, daaromtrent zijn vele onderstellingen 
gemaakt geworden, maar noch door de dikte van de 
buitenwanden der opperhuidscellen, noch door de taaiheid 
van de bladeren, noch door het aantal der huidmondjes, 
noch door de aanwezigheid van een waslaag op de opper- 
huid kan dit verschijnsel verklaard worden. — Wij achten 
het daarom niet noodig verder over deze vraag uit te 
weiden. 


Over de wijze, waarop de proeven genomen zijn 
geworden en over de methode, die bij de kunstmatige 
besmettingen gevolgd werd, zullen wij hier niet handelen, 
daar zulks alleen voor den wetenschappelijken onder- 
zoeker van belang is. 


RECHTSTREEKSCHE BESTRIJDING. 


Men heeft een aantal middelen voorgesteld of beproefd 
om het roest rechtstreeks te bestrijden ; men mag echter 
gerust verklaren, dat tot nog toe de uitslagen weinig 
voldoende zijn. — Eriksson en HENNING, die ook een 
aantal proeven hebben genomen, komen tot de volgende 
besluiten : 


lo Het besproeien der graangewassen 
met zwammendoodende vloeistoffen heeft 
geen invloed gehad op den hevigheidsgraad 
van het geelroest. 


— 169 — 


22 Het besproeien met bepaalde koper- 
zoutoplossingen (!) schijnt het zwartroest 
wel eenigszins tegen te houden, maar die 
bewerking blijkt niet altijd doeltreffend te zijn. Hierbij dient 
ook in acht genomen te worden dat het besproeien van 
graanvelden zeer moeilijk, zoo niet onmogelijk is, afgezien 
nog yan het mogelijke gevaar, dat door het voederen van 
met koperzoutoplossingen besproeid stroo zou kunnen 
ontstaan, 

3° Het bestuiven met sulfosteatiet heeft over ’t alge- 
meen de ontwikkeling van het roest niet tegenhouden. 


Hiermede is ons overzicht geéindigd. Hier en daar 
zal de landbouwer feiten aangetroffen hebben, onder den 
vorm van besluiten of raadgevingen, die hem rechtstreeks 
van dienst kunnen zijn, maar niettegenstaande dit alles is 
en blijft het groote middel tot bestrijding van het roest : 
het kweeken en verbeteren van de thans in iedere streek 
voorkomende variéteiten van graangewassen, die het 
best voldoen uit het driedubbel oogpunt van de opbrengst, 
van de weerstandskracht aan uitwendige omstandigheden 
en van de weerstandskracht aan het roest. — Daarvan 
alleen is duurzaam heil te verwachten. 


G. STAES, 


(1) Ziehier de gebruikte koperzoutoplossingen : 
A. Koper-soda: 4kilogr. soda en 4 kil. zwavelzuur koper op 


100 liter water. 
B. Eau céleste: 1 kil. soda, 1 kil. zwavelzuur koper en 1.6 


liter ammoniak op 100 liter water. 
C. Bordeaux’sche pap: 2 kilogr. zwavelzuurkoper en 


2 kilogr. ongebluschte kalk op 100 liter water. 


— 170 — 


Paardestaarten en Aardappelziekte. 


De paardestaarten of kattestaarten (Hqutsetum) behoo- 
ren tot de lastigste onkruidsoorten, waarvan de verme- 
nigvuldiging slechts ten koste van veel arbeid en veel 
geduld kan tegengegaan worden, terwijl de volkomen 
uitroeiing ervan door velen voor bijna onmogelijk wordt 
gehouden. 

Wij willen echter thans niet spreken over de bestrij- 
ding van de paardestaarten, noch over hunne eigen- 
schappen ; wij hoopen daarover in den volgenden jaargang 
van dit tijdschrift een meer uitgebreid opstel te plaatsen, 
maar wij wenschen de aandacht te vestigen op een feit, 
dat dit jaar in het Schlesische landbouwblad « Der 
Landwirt » (N° 58, 21 Juli 1896) wordt medegedeeld : 

Een landbouwer bericht dat zijne akkers door de 
paardestaarten betrekkelijk erg worden verontreinigd en 
dat, ten gevolge van de vochtige lente, het hem dit jaar 
nauwelijks mogelijk is geweest dit onkruid te overmees- 
teren, niettegenstaande het zorgvuldigst hakken van den 
grond zoowel met de machine, als met de hand. 

Het meest werden de paardestaarten aangetroffen in 
een veld beetwortels en een veld aardappelen. « De 
hakarbeid was te vergeefs: wanneer men aan het einde 
van een veld gekomen was, mocht ik aan het begin weer 
doen aanvangen. 

Dientengevolge heb ik dagelijks deze velden onder 
de oogen gehad. Plotselings bemerkte ik dat. op het 
hooger gelegen en zandigste deel, waar de paardestaart 
het ergst woekerde, de kleine beetwortelplanten gansch 
weggingen, zoodat ten slotte op een uitgestrektheid van 
nagenoeg 2 morgen (1.6 41.7 hectare) volstrekt niets van 
de beetwortels overbleef. — Daar geen droogte heerschte 
en al de andere voorwaarden, zooals oorsprong van het 
zaad, tijdstip van het zaaien, voorafgaande vruchten, enz., 
dezelfde waren als op de naastgelegen velden, kon ik 
maar volstrekt niet raden, wat de oorzaak van dit mis- 
lukken mocht zijn. 

« Daarenboven bemerkte ik op den aardappelakker, 
die overigens zeer schoon stond, dat op vele plaatsen de 


— 171 — 


uardappelstruiken geel werden ; — zelfs nu nog (20 Juli) 
waar de aardappelen in vollen bloei staan, en de eene na 
de andere afsterven. Ik meende te doen te hebben met 
engerlingen (larven van den meikever), maar ik kon geene 
engerlingen vinden. — De gepote aardappel was verdwe- 
nen; aan iederen struik bevonden zich een of twee gezonde 
knollen, ter grootte van een hoenderei, de andere knollen 
gingen reeds in verrotting over. De stengel was, zoover 
hij in de aarde stak, zwart en rottend en werd gemakkelijk 
bij stormweder afgerukt. 

« Dit verschijnsel deed zich ook meest voor daar waar 
de paardestaarten het ergst gewoekerd hadden of nog 
woekerden. » 

Ken opstel in het landbouwkundig bijblad van het 
Duitsch dagblad « Die Post » (15 Juli 1896) over de paar- 
destaarten als oorzaak van een aardappel- 
ziekte, brengt misschien wel de verklaring van het 
hooger aangehaalde verschijnsel, nl. dat een verband 
blijkt te bestaan tusschen het wegsterven van de jonge 
beetwortelplanten en van de aardappelstruiken van den 
eenen kant, en de aanwezigheid van talrijke paarde- 
staarten op de akkers van den anderen kant : 

De paardestaarten zijn bedektbloeiende planten of 
cryptogamen, die zich dus door sporen vermenig- 
vuldigen. Uit deze sporen ontstaat niet, zooals bij de 
meeste sporen van zwammen, een lange kiembuis, die tot 
een mycelium uitgroeit, maar de kiembuis blijft kort en 
ontwikkelt zich tot een vliesje; de voorkiem of het 
prothallium waaruit dan later een nieuwe paarde- 
staart te voorschijn komt. — In deze voorkiem wordt 
zeer dikwijls een zwam aangetroffen, die het prothallium 
doet afsterven en door SADEBECK : Pythium Equiseti werd 
genoemd. — Later heeft men bevonden dat men hier 
eigenlijk te doen heeft met een zwam, die ook een groot 
aantal andere planten, vooral kiemplanten aantast en 
deze doet omvallen en vernietigt, nl. Pythium de Barya- 
num. (1) Naast een aantal sierplanten, vindt men ook in de 


(1) Zie Tijdschrift over Plantenziekten, 2¢ Jaarg. l¢ afley., blz. 1. 


= {fie 


lange lijst der nu en dan aangetaste kiemplanten, die van 
klaver, mais, spurrie, mosterd, huttentut,; enz. en die van 
de beetwortels. 

Dat dit laatste gewas door Pythium de Baryanum uit 
de paardestaartvoorkiemen zou besmet zijn geworden, is 
dus volstrekt niet onwaarschijnlijk. 

Doch niet alleen in voorkiemen van panndesiane ae 
wolfsklauwen, varens en mossen en in de kiemplanten 
van een aantal hoogere gewassen kan de hoogergenoemde 
zwam woekeren. 

De onderzoekingen van SADEBECK, DE BARY en WARD 
hebben bewezen dat Pythium de Baryanum, als woekerplant 
(parasiet) en als afvalplant (saprophyt), op de stengels en 
bladeren en op de knollen van de aardappelen kan leven 
en daar ook dikwijls in gezelschap van Phytophthora 
infestans (de zwam van de eigenlijke aardappelziekte) 
voorkomt ; zelfs heeft men meer dan eens de eisporen 
of oosporen van Pythium de Baryanum voor de nog 
steeds onbekende eisporen van Phytophthora infestans 
gehouden. 

Pythium bedekt de aardappelknollen als een schimmel, 
dringt door de aan die knollen voorkomende openingen 
binnen en veroorzaakt het verrotten van het binnenste 
van den aardappel. In zijne werking kan dus Pythium met 
Phytophthora wel vergeleken worden. — Het zou dus best 
kunnen gebeuren dat in vele gevallen, waarin men de 
ziekte van de aardappelen aan de gewone oorzaak : 
Phytophthora infestans, toeschrijft, men integendeel met 
Pythium de Baryanum te doen heeft, vooral daar waar vele 
paardestaarten op de akkers voorkomen. 

Wij vestigen de aandacht van onze lezers op de boven- 
staande feiten ; ernstige waarnemingen over den invloed 
van de paardestaarten op het rotten van de aardappelen 
en het wegsterven van sommige gezaaide gewassen, 
zouden zeer wenschelijk zijn en ons inlichten, in hoever 
de paardestaart niet alleen rechtstreeks als onkruid, maar 
ook als verbreider van ziekten bij onze cultuurgewassen 
gevaarlijk kan worden. 


G. STAKES. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS en G. STAES 


Directeur | Praeparator aan de Hoogeschool te Gent, 
van het Phytopathologisch Laboratorium Secretaris 
Willie Commelin Scholten van het Kruidkundig Genootschap 
| 


te Amsterdam Dodonaea 


DER DE -JAAHGANG 


LS S57, 


(MET 7 PLATEN EN TALRIJKE FIGUREN) 


GENT 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE 


1897 


nabrobat of 1 9 ee HE ai sf 


oe ‘ 51 aa ae 
ina ai canna ane aime 


a 
Tg eeee 


~ 


<= “puamoecut = 


eri ph 


- Chas & - I Fan Hr 3 ate 
LOPLAY SUE PRAT A TATA 
Ed ny}, < 
rabRbleape. & RR: » orca 
Lael) 33 # Lona sbieiNe bi civiat SS hari, spas ¢ 83) 
aireleyred, ; Saha - ; line ay eighties 
qMaseontes) pibnbabigrA 19s nik 4 4 sited: Sonne °: 
= : { —pesn® Bde t ae 1 yee : ta bate dad ee 
Tas oT aif uit rey tee. Sinkih Ae 
La Ttaey reeled i - Gow one Dom 
mit or x cot ll Tar 27" <i eee) 
Di abhdr Eh bbe itd 1.80 ang 
Hea pica iealaoorion 
. 3 en oe tt r>t> 2 lt Pe k 
, ra ejnennd aN wae 8 Fe Piss Le we} he 
be ? Y ae. it ae Laan 
tr idhi REN £35 Li” eee 
LeP.y ities Pe paris : 
‘ K G1 Sir, ee eee 


are eaY sa NL, aie 


eadbes PO t Iaido +1 2a 
; cig Sa 


INHOUD. 


W. W. Schipper. — Is er bij ’t hard koken van erwten een 
sterkere ontwikkeling van den celwandin ’t spel? . . 

J. Ritzema Bos. — Botrytis Douglasii von Tuseur, een nieuwe 
vijand van de kweekdennen (met plaat 1 en 2) 

G. Staes. — Hene ziekte van de populieren. ‘ 

G. Staes. — Schadelijke werking van Chilisalpeter. : 

H. J. Calkoen. — Verslag van de vergadering der Nederland- 
sche phytopathologische (Plantenziektenkundige) 
Vereeniging, gehouden op Woensdag 10 Maart 1897. 

W. W. Schipper. — Een der oorzaken van ’t verschijnsel, dat 


veel der gezaaide erwten gewoonlijk niet gedijen, (met 


plaat 3) barrie a oat del a ey 
J. Ritzema Bos. — De glasvleugelige vlinders. (Sesia), (met 
2 figuren). Manon cee TL ce eto: 
G. Staes. — Vanglantaarnen tot bestrijding van schadelijke 
insecten (met plaat 4). sili tae 
J. Ritzema Bos. — De appelbloesemkever iciiaanaes 
pomorum L. (met 1 figuur). 2 i eee 
J. Ritzema Bos. — Wonden, ontstaan door het klimmen in 
boomen 


J. Ritzema Bos. — Mos en ander kwaad in erasperken : 

V. W. — Over verband tusschen de voeding en ziekten der 
planten : 

J. Ritzema Bos. — Naschrift . : 

P. De Caluwe & G. Staes. — De Ratel of Pavan Rani 
thus) en hare bestrijding in de weiden 


ae 


nw 29 
or 


37 


Ot 
© 


552 |, eee 


H.J. Lovink & J. Ritzema Bos. — Schade in jonge 
dennenbosschen teweeggebracht door rupsen uit het 
bladrollergeslacht Retinia Gn. (« dennenknoprups », 
« dennenlotrups », « harsbuilrups ~»), (met 3 platen en 
6 figuren) . Sec 

G. Staes. — De Mieren (met 3 figuren) . : 

J. Ritzema Bos. — Botrytis Paeoniae OUDEMANS, als oorzaak 
van eene voorheen onbeschreven ziekte der Pioenen en 
Convallaria’s 5 a re 

J. Ritzema Bos. — Nog eens de « Pal injecteur » . antes 

J. Ritzema Bos. — De « Sprnitvreter » der bessenstruiken 
(Incurvaria capitella L.) . 

J. Ritzema Bos. — De Wilgenspinner baad Solicis ze , 

G. Staes. — Over een gevaarlijke Maisziekte . 3 

G. Staes. — De Knolvoeten van Koolen, Knollen en andere 
Kruisbloemige Planten (met 6 figuren) 

G. Staes. — Een ziekte der Anjelieren . 

BIBLIOGRAPHIE: G. Staes. Ziekten en BéseRadigagen Bae 
Kultuurgewassen door Prof. D' J. Ritzema Bos. 
Deel II (Ziekten en beschadigingen veroorzaakt door 
dieren): Ts % FL. OX) Stee SARS ae eet eee 


83 
135 


188 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genoolschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenzielkten 


ONDER REDACTIE VAN 


D' J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


3¢ JAARGANG — 1 AFLEVERING. 28 FEBRUARI 1897. 


Is er bij ’t hard koken van erwten een 
sterkere ontwikkeling van den celwand in 
‘t spel ? 


Op het uitgebreide en belangrijke veld der landbouw- 
kunde liggen nog tal van vragen onopgelost. 

Onder deze behoort.ook die, welke betrekking heeft 
op ’t verschijnsel, dat erwten soms hard in de kook zijn. 

Herhaaldelijk komt deze kwestie weer opduiken, en 
ZOO was ’t in 1894, dat ze in het Nederlandsch Landbouw- 
weekblad in vyerscheidene stukken een onderwerp van 
beschouwing uitmaakte. 

Ken dezer was van de hand van Pror. D* A. F. HoLLE- 
MAN te Groningen. ’t Was een herdruk van mededeelingen, 
over een vergelijkend scheikundig onderzoek op hard en 
zacht kokende erwten ingesteld, in 1890 in de Groninger 
Landbouwkroniek door hem gedaan. Daarin zeet de 
Schrijver o. m. dit : (1) 

« Hieruit bleek (uit de resultaten van een scheikundig 
onderzoek nl.), dat er enkel in het gehalte aan ruwvezelstof 
een vrij groot verschil tusschen beide soorten (hard en 
zacht kokende erwten nl.) bestond. De zachte toch 
bevatten daarvan 10,44 p. Ct., de harde 14.52 p. Ct. dus 
ruim 4 p. Ct. meer. 


(1) Nederlandsch Landbouwweekblad 7 April )894. 


ie! 


Nu zou dit verschil zeker nog veel aanzienlijker 
geweest zijn, indien de mij ten dienste staande zachte 
werkelijk geheel zacht geweest waren. Want voor goede 
erwten wordt, gemiddeld genomen, een ruwvezelstofge- 
halte van 5-6 p. Ct. aangegeven, wat dus met het hier voor 
harde gevondene 8-9 p. Ct. zou verschillen. = 

En iets lager gaat de heer Holleman aldus voort : 

« Wat in de erwten zelve de oorzaak is van het hard 
zijn, waag ik niet te beslissen. Het hoogere gehalte aan 
ruwvezelstof doet vermoeden, dat hier een sterkere 
ontwikkeling der celwand in het spel is; zonder twijfel 
ware het wenschelijk, dat hiernaar een microscopisch 
onderzoek werd ingesteld ». — 

*t Leek me a priori niet waarschijnlijk, dat de 
meerdere dikte van den celwand, waartoe, volgens het 
onderzoek, zou moeten besloten worden, een erwt hard 
in de kook kon maken. 

Ware de dikte van den celwand, zonder meer, de oor- 
zaak van het hard koken, dan zou, dacht mij, het euvel 
door den duur van ’t koken moeten verholpen kunnen 
worden, wat niet het geval is. 

Niettegenstaande dit leek *t mij toch van belang te 
weten of met het hard koken van erwten inderdaad een 
meerdere dikte van den celwand gepaard gaat en daarom 
besloot ik te beproeven om met behulp van ’t microscoop 
deze kwestie tot eene oplossing te brengen. 

Pror. HoLLEMAN had de erwten, bij zijn onderzoek 
cebruikt, uit Blyham betrokken en ik besloot daarom ook 
de benoodigde zoo mogelijk daar yan daan te halen. 

Door bemiddeling van den heer H. E. Evers kreeg ik 
een monster hard kokende, vergezeld van een bericht, dat 
echt zacht kokende te Blyham niet meer voorkomen, 
doch dat mij een monster, van elders gehaald, zou bezorgd 
worden. 

Weldra kon ik nu met het onderzoek beginnen, terwijl 
later het voortgezet werd met eenige monsters uit Nreww- 
en St.-Joosland (Walcheren) ontvangen. 

Doch weldra bleek het zoo goed als onmogelijk, om 
door meting nauwkeurie het verschil in celwanddikte — 


a rR = 


indien dit al mocht bestaan — tusschen de verschillende 
erwten aan te geven, daar er in één en dezelfde erwt reeds 
bij de onderscheiden cellen vrij wat ongelijkheid bestaat. 

Wilde men langs dezen weg een juist gemiddeld 
verschil op geven, dan zou men van eenige erwten alle 
celwanden aan meting moeten onderwerpen, iets wat 
zeker zoo goed als ondoenlijk mag genoemd worden. 

Ik moest me daarom tevreden stellen met eene 
vergelijking, door ’t oog verricht. 

En uit hetgeen me nu daarbij bleek, meende ik niet 
een verschil in dikte der celwanden bij hard en zacht 
kokende erwten te kunnen constateeren.. 

Maar met zulk een gevolgtrekking kwam ik voor de 
moeielijke vraag te staan, waar dan de meerdere ruwve- 
zelstof, door Pror. HOLLEMAN gevonden, van daan moest 
komen. Slechts twee mogelijkheden, zoo dacht ik toen, 
kunnen daarbij plaats hebben nl. deze, dat of ik me vergist 
heb, of dat PRor. HoLLEMAN zulks gedaan heeft. 

Het laatste leek me niet waarschijnlijk en daarom vatte 
ik enkele dagen later het onderzoek nog eens op. 

Bij deze gelegenheid deed ik een kleine maar, naar 
‘t me voorkomt, met ’t oog op mijn onderzock, een goede 
vondst ; een vondst, die bewees, dat er nog wel degelijk 
een derde mogelijkheid bestaanbaar was, zoodat noch de 
uitslag van PRor. HoLLEMAN’s onderzoek noch die van 
*t mijne onjuist behoefde te zijn. 

Ik trof namelijk in een der coupes een stukje schim- 
mel, uit niet meer dan anderhalve cel bestaande, aan. 

Zonder aan verband tusschen dit nietige brokje 
schimmel en de vraag, die me bezig hield, te denken, zocht 
ik verder in mijn coupe, of ik misschien meer schimmel- 
draden vinden zou, wat niet het geval bleek te zijn. Doch 
de plek der erwt, waar ik die eerste coupe met schimmel 
van daan gekregen had, leek me ietwat bruin toe. 

Ik kliefde daarom eenige andere erwten en bemerkte, 
dat sommige van binnen werkelijk vrij wat bruiner waren 
dan andere. 

’k Nam daarop een der bruinste brokken en vond nu, 
dat coupes daarvan tal van schimmeldraden in de 
celwanden vertoonden. 


= Ya 


Die groote talrijkheid van myceliumdraden bracht 
me op ’t denkbeeld, dat er verband kon bestaan tusschen 
een schimmel en de meerdere ruwvezelstof in een erwt 
bij een scheikundig onderzoek gevonden. 

Immers de wanden der lange schimmeldraden met 
hun vele tusschenschotten bestaan even als die der 
erwtencellen uit ruwvezelstof. 

Komen nu veel van zulke draden in een erwt voor, 
dan moet noodzakelijk het gehalte aan cellulose aanzien- 
lijk vermeerderen. 


Doorsnede van een erwt (Piswm sativum L). met schimmeldraden 
(Ascochyta Pisi Lip.) in eenige celwanden. (Vergroot), 


Enin verscheidene monsters, die ik daarna onderzocht, 
vond ik vrij wat erwten, waarbij in tal van celwanden 
niet één maar zelfs twee tot drie draden voortwoekerden. 
Denkt men zich vele cellen in een erwt ieder omwonden 
met myceliumdraden op de wijs als nevensgaande door- 
snede-teekening doet zien, dan wordt het duidelijk, dat 
zulk een geval het ruwvezelstofgehalte van erwten zelfs 
zeer sterk moet vergrooten. 


Bo eee 


Daarbij komt, dat bij menige erwtenoogst de bewuste 

schimmel in zeer veel exemplaren te vinden is. ’k Heb 
onder mijn monsters, opzettelijk op Ascochyta Pist onder- 
zocht, waarover in een volgend n° meer — er aangetroffen, 
waarvan niet minder dan 34 °/, der erwten dezen schimmel 
in zich vertoonden. 
_ ?k Vermoed dan ook, dat de meerdere cellulose 
door Pror. HOLLEMAN verkregen, veroorzaakt is door de 
omstandigheid, dat de door hem onderzochte erwten niet 
vrij van schimmel geweest zijn. 

Dit vermoeden erlangt daardoor te meer waarschijn- 
lijkheid, doordat hij in beide, zoowel in de hard als in 
de zacht kokende, te veel cellulose vond. 

Immers hij vond 10,44 en 14,52 °/, terwijl, zooals hij 
zelf zegt, voor goede erwten slechts gemiddeld 5-6 °, 
ruwvezelstof aangenomen wordt, zoodat hij dus ook in de 
zachtkokende een te veel vond en wel een van 5 °/,. 

*k Gefoof, dat in het aantreffen van den schimmel, 
die me later na een opzettelijk onderzoek, gebleken is 
Ascochyta Pisi te zijn, de oplossing van de _ gestelde 
kwestie ligt en dat een scheikundig onderzoek, ingesteld 
op volkomen schimmelvrije erwten, geen verschil van 
beteekenis in ruwvezelstof tusschen hard en zachtko- 
kende opleveren zal, zoodat het blijken zal, dat er bij 
*t hard koken van erwten geen sterkere ontwikkeling der 
celwanden in ’t spel is. 

In een volgend nummer hoop ik ook een en ander 
mede te deelen over den nadeeligen invloed van den 
genoemden schimmel op ’t kiemvermogen der erwten en 
over de vraag betreffende de middelen tot bestrijding der 
door hem veroorzaakte ziekte. 


W. W. SCHIPPER. 


Winschoten. 


Biss | Tae 


Botrytis Douglasii von Tubeuf, 


een nieuwe vijand van de kweekdennen. 


In ’t laatst van September van dit jaar zond mij de 
Heer G. BE. H. Turein NoLTHENIUS, Rentmeester van het 
Kroondomein te Apeldoorn, eenige kweekdennetjes van 
nog niet een jaar oud, welke leden aan eene hem vroeger 
onbekende ziekte. Daar ook mij de ziekte onbekend was, 
en ik in de mij toegankelijke literatuur nergens iets over 
ecne soortgelijke ziekte in de jonge dennen kon vinden, 
verzocht ik den Heer TuTEIN NOLTHENIUS om meer mate- 
riaal tot onderzock, aan welk verzoek deze op de meest 
bereidwillige wijze voldeed. Toen gelukte het mij te 
constateeren dat Botrytis Douglastt von Tubeuf als de 
oorzaak der kwaal moet worden aangezien. Om een beter 
denkbeeld te krijgen van de wijze, waarop zich de ziekte 
voordeed en van de plaatselijke omstandigheden, waar- 
onder zij zich vertoonde, bezocht ik op 21 October onder 
geleide van den Heer NoLtHENIus de door de ziekte aange- 
taste kweekdennen. Daar Botrytis Douglasiz door VON 
TuBEUF te Mtinchen het eerst werd beschreven als oorzaak 
van eene ziekte der Douglasspar (!), en deze — terwijl het 
hem gelukte 2 tot 6 jarige sparren, zilversparren en 
larixen ermee te infecteeren (?) — nergens melding maakt 
van het overgaan van deze zwam op jonge of oudere 
erove dennen, zoo vond ik het raadzaam, den ontdekker 
der bovengenoemde Botrylzs-soort zelven enkele aange- 
taste dennetjes te zenden, en hem te vragen of de daarop 
voorkomende parasiet werkelijk met zijne B. Douglasi 
identiek was. De Heer von TuBEuF had de vriendelijkheid, 
de bedoelde zwam te onderzoeken, en antwoordde mij : 
« Die Bolrytis an den jungen Kiefern stimmt vollstindig 
mit der von mir an Douglastannen beobachteten tiberein, 
und mit welcher ich sehr erfolgreich junge Fichten und 
Tannen inficirte Ihre Mitteilung hat mich sehr interes- 
siert. > Daar nu het voorkomen van Boirylis Douglasw 


(1) « Beitrage zur Kenntniss der Baumkrankheiten » von DF CaRL 
FREIHERR VON TuBEUF. (Berlin, 1888), bl. 4-é. 
(2) 30, Blo. 


2, eee 


op grove dennen tot dusver geheel onbekend was endus de 
door haar veroorzaakte ziekte eveneens, terwijl bovendien 
deze zwam, ook op andere coniferen, nog nooit im Ons 
land werd aangetroffen, zoo geloof ik dat het goed is, 
eenige bladzijden aan de nieuwe ziekte der kweekdennen 
te wijden. Eenige door mij vervaardigde afbeeldingen en 
enkele voor dit opstel genomen photographién zullen, 
hoop ik, het meegedeelde verduidelijken. 

Ik behandel thans achtereenvolgens: 1. het uitwen- 
‘dig voorkomen van de zieke kweekdennen en de omstan- 
heden, waaronder de ziekte optrad; 2. de ziekteverschijn- 
selen, welke het mikroskopisch onderzoek mij deed 
kennen; 3. den parasiet zelven in zijne onderscheiden 
levensperioden, voorzoover die mij bekend werden ; 
4. maak ik melding van hetgeen omtrent het voorkomen 
van Botrylris Douglasii op andere coniferen bekend is ; 
en 5. bespreek ik de eventuéel aan te wenden middelen ter 
bestrijding van de ziekte in de kweekdennen. 


I. Het uitwendig voorkomen van de zieke planten, 
en de omstandigheden onder welke de ziekte optrad. 


Hoewel bij nader inzien de ziekte ook reeds in 1895 
te Apeldoren blijkt te zijn voorgekomen, werd zij toch 
eigenlijk eerst in ’t voorjaar van 1896 daar waargenomen. 
De kweekbedden waren in den loop van de laatste jaren 
in een’ beteren kultuurstaat gebracht, zoo door verbouw 
van lupinen, welke ondergespit werden, als door eene 
bemesting met paardenmest, afkomstig van het Remon- 
tedepot te Milligen en met hulpmeststoffen. Per are werd 
gebruikt circa 1/2 kar paardenmest, (die met bladaarde 
eenige weken lang aan een’ hoop had gestaan} ; verder 5 
kg. kainiet en 5 kg. Thomasphosphaat, terwijl korten tijd 
voor het zaaien nog 21/2 kg. van het door Prof. WAGNER 
als «Gartendtinger I» aanbevolen mengsel over de zaai- 
bedden gestrooid werd. — 

Niettegenstaande ik nu als oorzaak der ziekte de 
zwam Botrytis Douglasii heb ontdekt (zie beneden), wil 
ik daarmee bijkomende invloeden niet wegcijferen. 

Gelijk bekend is, leven de meeste Botrytis-vormen 
volstrekt niet wétsluitend als plantenparasieten ; er zijn er 


RY gee 


ook, die in insekten woekeren, terwijl velen of bij voor- 
keur Of uit nood een saprophytisch leven leiden, of 
althans het liefst plantenweefsels aantasten, die niet meer 
intensief leven, zooals bijv. rijpe vruchten. Dit geldt ook 
van Botrytis Douglasii, die door Tubeuf in voedingsvloei- 
stoffen werd gecultiveerd, en daardoor zelfs krachtiger 
bleek te worden. Want de Miinchener geleerde zegt ('), 
nadat hij melding heeft gemaakt van de infectie van 2 tot 
6jarige zilversparren, sparren en larixen door de bedoelde 
zwam : «In der feuchten Glocke und wohl gestarkt durch 
saprophytische Ernihrung, gelang es dem Pilze auch 
‘iltere Nadeln der Tanne zu befallen. » Nu hadden — naar 
het scheen, op die kweekbedden, welke ’t meest waren 
aangetast, de dennetjes eenigszins geleden door de lage 
temperatuur, die enkele nachten midden in den zomer 
had geheerscht ; “t is niet onmogelijk dat deze dennetjes 
daardoor in eenen toestand zijn gebracht, waarin ze voor 
besmetting met Botrytis Douglasii zeer geschikt waren. 
Ook eene bijzonder krachtige bemesting met stikstof- 
rijken mest praedisponeert de gewassen voor den aanval 
van parasiteerende fungi (?); en zoo zou dus eene sterke 
stikstofbemesting mede een factor kunnen zijn, die het 
optreden en de uitbreiding der ziekte in de hand werkt. 
't Is zelfs de vraag, in hoever misschien de met paarden- 
mest gemeste bodem een substraat heeft gevormd, waarop 
de zwam langeren of korteren tijd leefde, alvorens zich op 
de jonge grove dennen te vestigen. — . 
Het ’t meest in ’t oog vallend verschijnsel, dat men bij 
de zieke jonge dennetjes opmerkt, is de eigenaardige 
groei der naalden. Deze zijn doorgaans niet recht, zooals 
bij de gezonde boompjes, maar buigen zich om, gewoonlijk 
allen naar den zelfden kant (PI. I, fig. 2); voornamelijk is 

(1) v. Tubeuf, 1. c¢. bl. 7: 

(2) Vooral bemesting met, chilisalpeter ; daardoor wordt o. a. de 
intensiteit van graangroest en van roest der bietenbladeren (Uromyces 
Betae) in de hand gewerkt. — Zie o. a. SoraurER, « Die bacteriose 
Gummosis der Zuckerriibe »; bl. 9in Jaargang I (1894) der « Blatter fiir 
Zuckerrubenbau ». — en « Phytophathologisch laboratorium Willie 
Commelin Scholten en Nederlandsche phytopathologische Vereeniging ; 
Verslag van inlichtingen, in 1895 gegeven door J. Ritzema Bos» ; in 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1896, bl. 12]. 


ri pelle 


bs gee 


dit met de bovenste naalden aan den stam van het boompje 
het geval, dus met die, welke den eindknop omgeven. Ja 
soms wordt deze laatste geheel door de naar ééne zijde 
overgebogen naalden overdekt. 

Exemplaren, die op de aangeduide wijze zijn mis- 
eroeid, noemt de Heer No_ruenius zeer kenschetsend : 
« kroeskoppen. » Soms blijft het niet bij een’ dergelijken 
abnormalen groei en bij een zijdelingsch overbuigen der 
bovenste naalden van het stammetje zelf; maar dit 
herhaalt zich eveneens bij die der zijtakjes, welke zich bij 
verscheiden der aangetaste dennen reeds in den eersten 
zomer blijken te hebben ontwikkeld (PI. I, figg. 1, 2 en 3). 
Soms geschiedt de overbuiging minder regelmatig naar 
ééne zijde ; maar de naalden zijn nu in de eene, dan in de 
andere richting gebogen ; enkele zijn slangvormig, zelfs 
eenigszins kurketrekkervormig ineengékronkeld. — Bij 
sommige dennetjes blijven de *t dichtst bij den eindknop 
(dus de het binnenst of het hoogst) geplaatste naalden 
zeer kort; zij bereiken nog niet 1/3 gedeelte van de 
normale lengte, en hebben daarbij vaak iets meer dan de 
gewone dikte en breedte (fig. 1). Niettegenstaande hunne 
geringe lengte zijn toch deze naalden soms vrij sterk heen 
en weer gebogen. Daarbij houdt dan soms de lentegroei 
van het stammetje op, of wordt deze althans zeer gering, 
waardoor de korte, maar dikke naalden aan den top zeer 
dicht opééngehoopt staan. In dit geval komen gewoonlijk 
onder dezen top verschillende zijtakjes tot ontwikkeling, 
aan welker uiteinde ook al weer kortblijvende, eenigszins 
verdikte, soms bochtige naalden zitten. EKenmaal zag ik 
op deze wijze vier knoppen, ieder omgeven door eene 
ophooping van onregelmatig gegroeide naalden, aan den 
top van het boompje tot ontwikkeling gekomen. Op eene 
gelijksoortige wijze abnormaal ontwikkeld is hetdennetje, 
afgebeeld in fig. 1 op Pl. I. Daar zijn ook de naalden, 
althans die in den top, voor een deel zeer kort gebleven, en 
is het stammetje betrekkelijk kort en abnormaal verdikt. 
Een enkele maal ook ziet men het hoofdstammetje z66 
kort blijven, dat de zijtakjes hooger reiken dan de top 
van den hoofdstain. 


— 10 — 


Behalve door onregelmatigen groei, zijn de aangetaste 
deelen gekarakteriseerd door eene groote mate van 
vergankelijkheid der weefsels ; zij sterven veel spoediger 
dan gezonde organen. Daarbij dient echter te worden 
opgemerkt, dat in ’t algemeen niet juist de deelen, welke 
‘t meest abnormaal zijn geegroeid, ook het eerst sterven. 
Het tegendeel is regel: waar de toppen zijn aangetast, 
maar de groei betrekkelijk weinig abnormaal is, ziet men 
"t spoedigst een groot aantal doode naalden in den top. 
Ik stel mij de zaak z66 voor: de prikkel, die van den 
parasiet uitgaat, veroorzaakt, zoolang hij matig sterk is, 
abnormalen groei ; maar wanneer hij sterker wordt, doet 
hij de weefsels afsterven. Die dennentoppen nu, waarin 
de parasiet zijn mycelium aanvankelijk niet al te sterk 
uitbreidt, groeien abnormaal ; en eerst later, wanneer het 
zwamweelsel eene veel grootere uitbreiding en sterkere 
vertakking in de aangetaste deelen heeft erlangd, worden 
deze laatste geel en sterven. Van die dennentoppen echter, 
welke dadelijk in sterke mate worden aangetast, hebben 
de naalden en de knop geene gelegenheid meer, zich 
verder te ontwikkelen ; en de naalden worden gedood, 
zonder vooraf een’ abnormalen yorm aan te nemen. In 
fig. 3 van Pl. I is een dennetje afgebeeld, waarvan de 
bovenste naulden voor ’t meerendeel in ’t geheel geen’ 
abnormalen vorm hebben aangenomen ; de lichtere kleur 
echter, die zij op de plaat hebben, duidt aan dat zij 
de groene kleur hebben verloren en bruin zijn geworden. 
Het teer ontwikkelde denneplantje, dat in fig. 4 (Pl. I) is 
voorgesteld, is in ’t geheel niet misvormd, maar vertoont 
stervende en gestorven naalden: niet alleen aan den top, 
maar ook lager. 

Het bruin worden der naalden geschiedt gewoonlijk 
‘t eerst aan den top ; veelal wordt de kleur daar eerst rood 
en cerst later bruin of geelbruin. Soms echter begint het 
bruinworden aan den voet der naalden; enkele malen 
ontstaan ’t eerst geelbruine of roodachtig gele plekken 
midden op de naald. — Op de bruine plekken der naalden 
springt enkele malen de opperhuid open, en dan komt 
het tot eene kleine harsuitstorting. — Ook aan den stam, 
en wel op verschillende hoogte, maar ’t meest op een’ 


mai Sy 4 eae 


afstand van den top, die ongeveer 1/3 van de geheele 
lengte van het plantje bedraagt, vindt men somwijlen 
bruine, eenigszins ingezonken plekken op de oppervlakte 
(Pl. Il. fig. 1, a, a), welke er soms uitzien, alsof zij door 
vorstbeschadiging waren ontstaan, dan weer alsof zij het 
gevole zijn van verwondingen, door insekten teweegge- 
bracht.Ook hier vindt men veelal op de bruine plekken een 
barst in ’t stammetje, terwijl een droppel hars aan de 
wonde hangt. — 

Nog op één ziekteverschijnsel, dat gedurig voorkomt, 
wil ik hier wijzen: het is dit, dat de geheele top van een 
aangetast denneboompje zoo gemakkelijk loslaat ; en wel 
niet alleen wanneer de naalden van den top reeds bruin 
gekleurd zijn, maar ook wanneer de geheele top nog 
groen is. Als men zoo’n kweekdennetje op niet buitenge- 
woon voorzichtige wijze aan zijn’ top aanpakt, scheidt 
zich het topje van het ondereinde, gewoonlijk op eene 
hoogte van enkele millimeters onder den eindknop. Ik 
wil er bijvoegen, dat bij dit loslaten, de naalden van den 
top zoowel groen kunnen zijn als reeds bruin, maar dat 
het stammetje zelf, wanneer het zich op de aangeduide 
wijze voleens een horizontaal vlak splijt, nog niet is 
afgestorven — 

Reeds bij beschouwing met het bloote oog, ziet men 
soms op de naalden der zieke toppen, met name op die 
welke reeds geelbruin zijn geworden, grauwachtig witte, 
draadvormige aanhangselen (Pl. II, fig. 1, e), soms met 
elkaar vereenigd tot bundeltjes in den vorm van een 
witkwast (PI. II, fig. 2, a, a@.). Soms worden twee of meer 
naalden als het ware aan elkander vastgesponnen door 
eene menigte dergelijke grauwachtig witte draden (PI. II. 
fig. 1). Bemerkt men deze draden, die natuurlijk hyphen 
van de Botrytis zijn, niet dadelijk op de kweekdennen, 
zooals men ze uit den grond heeft getrokken, dan is het 
toch voldoende dat men ze in eene eenigszins vochtige 
atmosfeer brengt, om de draden te zien verschijnen. 

Verder treft men op de geelgeworden naalden hier en 
daar grootere of kleinere, glimmend zwarte, ronde of 
langwerpige lichaampjes aan (PI. IT, fig. 1, 0, ¢ fig. 2, 0), 
die bij nader onderzoek sklerotién blijken te zijn. 


a ora = 
Il. De ziekteverschijnselen, welke het 
mikroskopisch onderzoek deed kennen. 


In de deelen, die roodachtig of geelbruin van kleur, 
dus afgestorven, waren, zoowel in de naalden als in de 
bruine plekjes op den stam, trof ik een mycelium aan, 
t welk evenmin ooit ontbrak in de deelen, welke een’ 
abnormalen groei vertoonden : noch in de kromgegroeide 
of overmatig kort gebleven naalden, noch in het kort 
gvebleven, eenigszins abnormaal verdikie gedeelte van 
den stengel. Over dit mycelium hoop ik in het derde 
hoofdstuk van dit opstel nader te schrijven. Ik wil hier 
slechts vermelden dat het nergens ontbreekt, waar men 
abnormale verschijnselen ziet opireden, maar ook nergens 
voorkomt, waar deze abnormale verschijnselen zich niet 
voordoen ; reden waarom mag worden aangenomen, dat 
in dit mycelium de oorzaak der ziekte moet worden 
gezocht. 

Overlangsche en overdwarse doorsneden door 
gezonde en zieke naalden leerden mij, dat in de laatsten 
de volgende veranderingen waren opgetreden. Overal 
waar de weefsels der naalden onder den invloed van het 
in deze organen woekerende mycelium waren, vond ik de 
cellen van het chlorophyll bevattende parenchym grooter 
dan in de niet door de ziekte aangetaste naalden ; daarbij 
vond ik ze hier en daar van eenigszins abnormalen vorm, 
somtijds van uitloopers voorzien, waardoor wel eens 
hier en daar kleine ruimten tusschen de parenchymeellen 
ontstaan, zoodat deze eenigszins los komen te liggen, wat 
anders in het chlorophyllbevattende parenchym van eene 
dennenaald volstrekt niet het geval is. Ook de zetmeelbe- 
vattende elementen van de vaatbundelscheede waren in de 
zieke naalden hier en daar abnormaal vergroot. Eveneens, 
trouwens zeer plaatselijk, de harsgangen, wat zeker met 
de afzondering van harsdroppels hier en daar aan de 
oppervlakte der naalden in verband staat. — . 

De eigenaardige vervormingen der zieke naalden 
worden door het bovenstaande duidelijk. Doordat het 
mycelium zich niet precies evenveel in verschillende 
gvedeelten van de naald vertakt, doordat bepaaldelijk ook 
de bovenzijde en de onderzijde daarvan zelden in gelijke 


= 


mate doorweven zijn, neemt het parachym in de onder- 
scheiden deelen van de naald niet in gelijke mate in 
omvang toe. Vandaar de eigenaardige bochten en kronke- 
lingen, die men bij de zieke naalden opmerkt. Sommige 
naalden, die veel mycelium bevatten, worden merkelijk 
dikker dan de normale naalden. Maar waar zoovele 
voedende stoffen voor den totalen of partiéelen dikte- 
eroei gebruikt worden, spreekt het van zelf dat de vrij 
sterk over hunne geheele doorsnede verdikte naalden 
ook meestal kort blijven. — 

De prikkel, die uitgaat van het in de naalden woeke- 
rende mycelium, veroorzaakt dus abnormale celvergroo- 
ting; is echter deze prikkel zeer krachtig, dan veroorzaakt 
hij den dood der cellen. Van daar dat, wanneer in de 
aanvankelijk krom gegroeide of dikke, maar kortge- 
bleven naalden, het mycelium zich sterker vertakt, de 
dood der bedoelde naalden intreedt. Komt het mycelium, 
dat zich in eene naald heeft gevestigd, daar zeer snel tot 
sterke uitbreiding, dan kan het zijn, dat de weefsels 
van dit orgaan sterven, voor de abnormale vergrooting 
van de parenchymellen, enz. zich op eenigzins duidelijke 
wijze kon openbaren; m. a. w. de naalden sterven 
zonder vooraf de gewone ziekteverschijnselen tevertoonen. 
(Pl. I, fige. 3 en 4; zie ook bl. 5 van dit opstel). 

Ook op de bruine plekjes (PI. IT, fig. 1. @, @) aan den 
stam komen doorgaans de meervermelde hyphen in groote 
menigte te voorschijn, wanneer men het aangetaste 
dennetje bij niet al te lage temperatuur in eene vochtige 
atmosfeer bewaart. Bewijst dit nu ook al, dat op de 
bedoelde bruine plekken het mycelium van Botrytzs in 
massa aanwezig is, ik wil daarmee nog juist niet zeggen, 
dat deze plekken door de woekering van de zwam zijn 
ontstaan ; ’t zijn altijd scherp begrensde bruine plekken, 
waar de opperhuid en de daaronder gelegen weefsels tot 
op de oppervlakte van het hout afgestorven zijn; en het 
komt mij voor dat deze plekken in sommige gevallen 
haren oorsprong te danken hebben aan beschadiging door 
vorst, terwijl enkele plekken er uitzien, alsof zij door 
eene mechanische beleediging, bijy. door snuitkevers, 
veroorzaakt zijn. Hoe het zij, het schijnt mij, dat de 


me Pe 


bruine plekken niet door de woekering der zwam zijn 
ontstaan, maar dat zij van anderen oorsprong zijn, terwijl 
Botrytis daar saprophytisch of misschien als wondparasiet 
leeft. Trouwens het aantal zieke exemplaren, dat de 
bewuste bruine plekjes vertoont, is slechts zeer gering, 
vergeleken met het totale aantal door de ziekte aangetaste 
dennetjes. 

Ook zelfs in de gevallen, waarin de zwam haar myce- 
lium in de stammetjes uitbreidt, is het nog eene uitzonde- 
ring, wanneer aan de oppervlakte van deze bruine vlekjes 
te vinden zijn. Soms bepalen zich de ziekteverschijnselen 
van het stengeltje tot eene abnormale verdikking van het 
bovenste gedeelte ervan, veelal tot het gemakkelijk los- 
laten yan den top. In ’t laatste geval vindt men enkele 
millimeters beneden den eindknop alle weefsels van den 
stengel in sterke mate met mycelium doorwoekerd ; soms 
z00, dat de elementen, waaruit de top des stengels bestaat, 
eeheel uit elkaar worden gedrongen en dat de onderlinge 
verbinding tusschen deze ten deele wordt opgeheven. 
Dientengevolge laat de top zoo gemakkelijk los, als men 
er maar even aan trekt, zelfs als men dit gedeelte van de 
plant maar even aanraakt. 


Ill. Botrytis Douglasti von Tubeuf, de oorzaak der 
ziekte. 


Voor de beschrijving van de zwam, die ik als de 
oorzaak der ziekite herkende, zou ik bijkans kunnen 
volstaan met te verwijzen naar de meermalen aangehaalde 
verhandeling van voN TUBEUF ; maar omdat ik zelf deze 
zwam zoo veel mogelijk in hare verschillende toestanden 
heb nagegaan en afgebeeld, zoo geloof ik dat het geen 
kwaad kan, dat ik mijne onderzoekingen hier in ’t kort 
meedeel, hoewel zij in alle hoofdzaken met die van TUBEUF 
overeenstemmen ; te meer omdat diens verhandeling zelve 
niet zeer algemeen bekend is, en men in de gewone hand- 
en leerboeken over plantenziekten Botrytis Douglastt 
slechts even terloops vermeld vindt. 

Het mycelium, dat ik in de naalden en in den stengel 
der zieke kweekdennetjes aantrof, groeit grootendeels 
tusschen de cellen ; slechts nu en dan ziet men een’ myce- 


liumdraad eenen celwand doorboren. De zwamdraden, die 
zich binnen de organen der kweekdennetjes vertakken, 
zijn tamelijk doorschijnend, soms eenigszins bruinachtig, 
echter op verre na niet zoo donker als de hyphen, die zich 
hier en daar buiten op de aangetaste deelen ontwikkelen, 
Zij hebben eene dikte van gemiddeld 12 duizendsten van 
één’ millimeter, en zijn dus naar mijne ervaring iets 
dunner dan de hyphen, welke zich buiten de naalden 
begeven. De myceliumdraden zijn door tusschenschotten 
in verschillende cellen verdeeld, die eene zeer verschillende 
lengte kunnen bereiken ; deze varieert meestal tusschen 
80 en 140 duizendsten van een’ millimeter. De zwamdraden 
zijn op de doorsnede ongeveer cirkelrond, wanneer Zij 
niet door de omgevende en doorgaans opgezwollen paren- 
chymcellen worden platgedrukt. De buiten op de plant 
zich vormende hyphen zijn dikwijls plat, tengevolge der 
uitdroging, zooals ook von TuBEUF schrijft. 

Op sommige plaatsen, vooral door de huidmondjes 
heen, treden — bepaaldelijk wanneer de omgevende 
atmosfeer veel waterdamp bevat en daarbij tamelijk warm 
is — myceliumdraden naar buiten, die dikwijls in heele 
bundels bijéénzitten, in den vorm van een’ witkwast. (PI. II, 
fig. 2 a). Zulke myceliumbundels bestaan altijd uit donker 
bruinachtige draden ; deze zijn iets dikker dan die, welke 
zich vertakken tusschen de cellen van ’t parenchym der 
naalden (dikte tot 15 duizendsten van een millimeter) ; ook 
schijnen zij iets dikker van wand te zijn. Hoewel oorspron- 
kelijk rolrond, worden deze myceliumdraden in eene 
eenigszins droge omgeving spoedig plat, bandvormig, — 
eenigszins als katoenvezels. Als bandvormige draden treft 
men ze dan ook gewoonlijk buiten op de naalden aan. 

De zwam vormt op de bruingeworden naalden hier en 
daar sklerotién (PI. II. fig. 1, den, fig. 2, b) ; soms vindt 
men er zelfs 6 of 7 stuks op eene naald, gewoonlijk niet zoo 
vele. Deze sklerotién zijn gewoonlijk 1 1/2 &2 1/2 mill. lane, 
soms echter niet meer dan 1/2 mill. ; soms zijn ze ongeveer 
bolrond, maar meestal twee maal zoolang als breed. Zij 
zijn glimmend zwart, welke kleur echter alleen aan de 
vrij dikke schors eigen is ; de cellen, die het inwendige der 
sklerotién samenstellen, zijn wit. 1k vond in den bouw der 


— 16— 


sklerotién van deze zwam niets, waarin ze onderscheiden 
waren van de sklerotién van Sclerotinia Trifoliorum, Se. 
Libertiana, Sc. Fuckeliana, enz. 

Echter ontwikkelen zich uit de sklerotién van de twee 
eerstgenoemde zwamsoorten vruchtlichamen, die asco- 
sporen vormen ; uit de sklerotién van Bolrytis Douglasti 
zag ik nooit iets anders dan conidiéndragers ontstaan ; 
v. TUBEUF evenmin. Ik wil hier echter dadelijk bijvoegen, 
dat de sklerotién, om de bedoelde vruchtlichamen tot 
ontwikkeling te brengen, gewoonlijk eerst een’ winter 
moeten hebben doorgebracht ; de sklerotién van B. Dou- 
glasi?, waarvan ik spreek, hadden nog geene wintertem- 
peratuur doorstaan. — De sklerotién vormen zich inwen- 
dig in de naalden door ophooping van cene menigte 
myceliumdraden; langzamerhand, naarmate zij zich 
vormen, doen zij de opperhuid naar buiten uitpuilen en 
eindelijk barsten ; dan eerst komen zij te voorschijn, en 
vindt men ze buiten op de naalden. 

Conidiéndragers ontwikkelen zich in eene vochtige 
atmosfeer en bij eene matige warmte zoowel op de sklero- 
tién (PI. II, fig. 1, d en fig. 2, b) en aan myceliumbundels, 
zooals ze op PI. II, fig. 2, a zijn voorgesteld, als op andere 
plaatsen, waar hyphen — meestal door de huidmondjes — 
naar buiten treden. (fig. 3), Men vindt er altijd eenigen bij 
elkaar. Zij zijn lang en slank; op sommige plaatsen 
(fig, 3, a) vertakken zij zich; het begin van een’ zijtak 
wordt dikwijls gevormd door een’ uitlooper van eene der 
cellen, waaruit de hyphe bestaat, uit welke die zijtak zijn’ 
oorsprong neemt (zie ook fig. 4, a). Hoewel de conidién- 
dragers op de doorsnede cirkelvormig zijn, worden zij bij 
uitdrogine zeer gemakkelijk plat en vouwen zij zich licht 
dubbel (fig. 3, 4). — Naar hun uiteinde toe vertakken zich 
de conidiéndragers zeer sterk, en op het eind van ieder 
dezer fijns'e vertakkingen zitten hoopen conidién. Iedere 
conidie is met een dun steeltje aan het uiteinde van ecne 
conidiéndragervertakking vastgehecht (vgl, Pl. II, fig. 3 
en fig. 4.); aan ’t eene uiteinde van zoo’n conidie ziet 
men nog het steeltje, waarmee zij vroeger vast Zat. 
(fig. 6). 


a 


De conidién bestaan uit eene enkele cel; zij zijn 
elliptisch van vorm, 9 duizendsten van een millimeter 
lang en 6 duizendsten van een millimeter breed ; de wand 
is vrij dik maar doorschijnend (fig. 6). Ook de inhoud is 
glashelder. In water kiemen de conidién gemakkelijk. 
(fig. 7). 

In fig. 5 is nog door mij afgebeeld de top van eenen 
conidiéndrager, vé6r dat hij conidién heeft gevormd. Men 
ziet de eindcel zich vertakken, terwijl aan het uiteinde 
van de vertakkingen zich opzwellingen vormen, die nog 
sterk in de lengte zullen groeien, vdér zij aan haar 
uiteinde ten slotte conidién gaan afzonderen. — Niet 
altijd echter vormen zich de conidién uitsluitend aan 
vertakkingen aan ’t uiteinde van eene hyphe; soms vindt 
men op verschillende plaatsen van ééne en denzelfde 
hyphe, ophoopingen van conidiéndragers met conidién 
(Pl. If, fig. 2, ¢.%%x), 

von TUBEUF spreekt nog van «zahlreiche punktfor- 
mige Hocker, aus dichten Mycelknaueln gebildet », welke 
hij op de naalden v. d. Douglasspar aantrof. Deze vond ik 
op mijne dennenaalden niet, tenzij men als zoodanig de 
kleine sklerotién van Pl. II, fig. 1, e wil beschouwen. 


iV. Het voorkomen van Botrytis Douglasii op 
andere coniferen. 


Gelijk ik reeds bij den aanvang van mijn opstel 
meedeelde, werd B. Douglassiz tot dusver nog niet op 
grove dennen aangetroffen, en werd zij ook niet door 
kunstmatige infectie op dezen boom overgebracht. In 
1888 ontdekte en beschreef haar von TUBEUF, die in haar 
de oorzaak leerde kennen van eene ziekte, waarvan hij 
toen reeds schreef: (1) : « Die Krankheit, von der hier die 
die Rede sein soll, wird schon tiber zehn Jahre in Nord- 
deutschland an denselben grésseren Horsten von Douglas- 
tannen beobachtet, und wende ich derselben seit fast 
zwei Jahren meine Aufmerksamkeit zu, indem ich sowohl 
zu verschiedenen Zeiten neues Material aus dem Freien 


(1) von Tupeur. « Beitrage sur Kenntniss der Baumkrankheiten, » 
bl. 4-8. 


meaty | opens 


erhielt, als auch den Pilz im Laboratorium als Saprophyt 
auf todten Materiale, wie als Parasit auf lebenden Pflanzen 
bis jetzt cultivirte. Kine gréssere Ausdehnung scheint die 
Krankheit bereits genommen zu haben, da sie nach den 
Beobachtungen von Herrn Pror. HARTIG im vergangenen 
Sommer in Grafrath bei Miinchen einen grossen Theil der 
Douglastannen im Pflanzgarten befallen hat ; auch kommt 
sie nach einer miindlichen Mittheilung im bayerischen 
Walde vor ». 

Nadat von TuBEUF vervolgens eene beschrijving van 
den parasiet heeft gegeven, gaat hij voort : 

« Die parasitare Natur des Pilzes war schon durch 
sein ganzes Auftreten unzweifelhaft. Zur Bekriftigung 
wurden jedoch Infectionen ausgeftihrt. Sie ergaben, dasz 
Keimlinge, zwischen den Cotyledonen mit Sporen bestreut, 
nach wenigen Tagen anfingen, von oben herab welk zu 
werden und wie durch kochendes Wasser gezogene zarte 
Pflanzentheile aussahen ; bald waren sie so von Pilzfaden 
durchwachsen, dass die Gewebe ihren Zusammenhang 
verloren, und schlieszlich verschwanden die ganzen 
Pflanzchen..... 

« Mit diesem Pilze siedelte ich aus dem forstbota- 
nischen Laboratorium in Mtinchen in das_ botanische 
Institut nach Karlruhe tiber und setzte dort meine Infec- 
tionen fort. Douglastannen, welche im Wentéer in Miin- 
chen der Infection monatelang widerstanden hatten, fand 
ich bei meiner Rtickkehr hierher durch den Pilz getédtet ; 
diese wie die Exemplare in Karlsruhe erlagen sofort, als 
die erste Frihjahrssonne ihre jungen Triebe den Knospen 
entlockt hatte. Kaum geboren, waren siein Kind desTodes, 
durch den bereits auf ihr Erscheinen lauernden Pilz. 

« Wiederholt wurden junge Triebe und ganze frisch 
austreibende Pflanzen unter Glasglocken inficirt, und alle 
sind erlegen. Die Sporen keimen im feuchten Raume unter 
der Glasglocke auf den frisch mit Wasser bespritzten Blat- 
tern; das nun entwickelte Mycel dringt wohl zunachst 
durch die Spaltéffnungen ins Innere: ein; in wenigen 
Tagen ist die Nadel oder der junge Trieb voll Mycel ; bald 
werden sie gelblich, der gange Zweig wird matt, schlaff, 
sinkt herab, und das alles durchwachsende Mycel beginnt 


pan) js gel 


bereits wieder auf dem gelieferten Opfer die tippigste 
Produktion von Conidién. Bertihrt man einen solchen 
Trieb, so erhebt sich ein gelbliches Staubwélkchen von 
Sporen, mit dem eine Infection leicht auszufiihren ist. 

« Der Parasit erhalt eine weitere Bedeutung dadurch, 
dass es in gleicher Weise gliickte, die kraftigsten 
2-6 jahrigen Pflanzen von Tannen, Fichten, Larchen zu 
inficiren. In der feuchten Glocke und wohl gestirkt 
durch saprophytische Ernahrung, gelang es dem Pilze, 
auch Altere Nadelr der Tanne zu befallen. In den Glocken 
entwickeite er sich schliesslich so tippig, dass er zuletzt 
die ganzen Pflanzen mit seinem Gespinnst bedeckte; und 
wie zuerst die jungen Zweige, so jetzt die ganzen, mehr- 
jahrigen Pflanzen, tédtete und zwar in der Zeit von 
8-14 Tagen. Controllpflanzen unter Glocken ohne Infection 
gediehen aufs Vorztiglichste =. 

Het zij mij vergund, hierbij te doen opmerken, dat 
ik nooit op mijne dennetjes eene z66 weelderige zwam- 
vegetatie waarnam, als von Tubeuf hier beschrijft ; zelfs 
wanneer ik de zieke dennetjes in eene eenigszins vochtige 
glazen doos bracht, was het nog eene uitzondering, 
wanneer twee of meer naalden door myceliumdraden aan 
elkaar werden gesponnen. Het kan echter zeer wel zijn, 
dat de schuld van dit minder weelderig végeteeren van de 
zwam moet worden gezocht in het seizoen, waarin ik 
mijne waarnemingen deed, nl. den herfst en ’t begin van 
den winter. 

R. Harrie (') zegt omtrent de schadelijkheid van 
Botrytis Douglasit in Douglassparren: « Besonders in 
Saat- und Pflanzkampen, wo die gegenseitige Ansteckung 
erleichtert ist, bemerkt man vielfach die jungen, noch 
nicht vdllig ausgebildeten Triebe absterben und sich 
braunen. Auch der vorjihrige Trieb stirbt wohl bis zu 
einer gewissen Tiefe ab >. — Uit de aangehaalde woorden 
bijkt, dat Botryits Douglasiz te Apeldoorn niet voor 
*t eerst op kweekbedden schadelijk werd, al was het dan 
niet aan grove dennen. 


(1) R. Hartie, « Lehrbuch der Baumkrankheiten », 2° druk. (1889) 
bl. 117. 


= 
V. Aan te wenden middelen. 


Hierover moet ik kort zijn, omdat van opgedane 
ervaring op dit punt nog geene sprake kan wezen. 

Het komt mij voor, dat waar de Botrytis Douglasii 
zich meer op de kweekbedden van grove dennen mocht 
gaan uitbreiden, de bemesting van deze kweekbedden niet 
al te krachtig moet zijn. En dat om verschillende redenen. 

1° Door al te rijke bemesting groeien de dennetjes 
bijzonder weelderig ; zij komen al te dicht opéén te staan. 
De plantjes vormen met hunne toppen een aaneensluitend 
geheel ; de besmetting van ’t eene plantje door het andere 
kan dus bijzonder gemakkelijk plaatsgrijpen ; terwijl de 
luchtcirculatie tusschen de plantjes door bemoeilijkt 
wordt en deze dus in zeer vochtrijke omgeving komen. 

2° Sterke stikstofbemesting maakt de overmatig snel 
groeiende plantjes vatbaarder voor koude, en na bescha- 
diging door ongunstige temperaturen, ook vatbaarder 
voor de infectie door Botrytis. 

3° Sterke stikstofbemesting op zich zelve maakt de 
planten meer vatbaar voor de infectie voor vele zwammen, 
waarschijnlijk ook voor infectie door Botrytis. 

4° Laatstbedoelde zwam, die 66k, en zelfs misschien 
wel bij voorkeur, saprophytisch leeft, wordt misschien 
aangetrokken en tot sterkere vermeerdering gebracht 
door bemesting met paardenmest. 

Om bovenvermelde redenen moet dus worden aange- 
raden, de bemesting zoo mogelijk, niet al te krachtig te 
doen zijn, vooral geene al te sterke stikstofbemesting aan 
te wenden en in ’t bijzonder geen paardenmest te 
gebruiken. Ook verdient het aanbeveling, niet te dicht te 
zaaien, opdat de jonge planten niet al te dicht opéénstaan, 

Dat zijn al te gader voorbehoedmiddelen. De plaag 
bestrijden, wanneer zij eenmaal is uitgebroken, kan men 
alleen door de zieke planten uit te trekken en te verbran- 
den, opdat deze geene besmettingscentra worden voor de 
aangrenzende planten. Besproeiing met Bouillie Bordelaise 
of met andere fungiciden schijnt mij geen resultaat te 
kunnen geven, vooreerst omdat de kweekdennen te dicht 


ea 


staan om ze behoorlijk van alle kanten te kunnen bespren- 
kelen, en ten tweede omdat de zwam vele kleine sklerotién 
vormt, welke allicht door geen enkel fungicide worden 
gedood. 


VERKLARING DER PLATEN. 


Pl. J. Vier zieke kweekdennen. (Zie den tekst). 

Pl. I. Fig. 1. Een stuk van een stammetje van een’ kweekden, 
eenigszins vergroot. a= bruine plekken (bl. 11 van den tekst). b= groote 
sklerotién. c= kleine sklerotién. d = conidiéndragers, die zich op een 
sklerotium hebben gevormd. e= hyphen, die twee alae overdekken, 
ten deele aan elkaar spinnen. 

Fig. 2. Een stuk van eene naald, veel vergroot. a = myceliumbun- 
dels (bl. 11 van den tekst). 6 = sklerotium, met conidiéndragers, c. 

Fig. 3. Een aantal conidiéndragers, op de opperviakte van eene 
dennenaald ; zeer veel poten poe. Bij c de ophoopingen van conidién. 

Fig. 4. Top van een’ conidiéndrager, nog meer vergroot. 

Fig. 5. Top van een’ conidiéndrager vé6r de conidiénvorming ; 
insgelijks sterk vergroot. 

Fig. 6. Vier conidién. 

Fig. 7. Hene conidie, kiemend. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 24 Nov. 1896. 


Eene Ziekte van de Populieren. 


In het tijdschrift : Ze Botaniste (1) komt een opstel voer 
van DANGEARD over eene ziekte van de populieren in het 
westen van Frankrijk. — Ongelukkig duidt de schrijver 
nergens aan welke populiersoort hier bedoeld wordt ; 
alleen weten wij dat het boomen geldt, die langs de wegen 
aangeplant zijn, zoodat daardoor het aantal soorten zeer 
beperkt wordt, en uit het opstel meenen wij te mogen 
opmaken dat hier vandenItaliaanschen populier 
(Populus italica of pyramidalis) geen sprake is. 

DANGEARD werd door het beheer der bosschen van het 
bestaan der ziekte verwittigd en kon zich reeds, bij een 
eerste uitstapje in de omstreken van Poitiers, van haren 


(1) P. A. DANGEARD, professeur de botaniqne 4 la faculté de 
Poitiers; Une maladie du peuplier dans VOuest de la France. Le 
Botaniste, 5° Série, let fascic., 29 Juillet 1896. 


ati 

ernstigen aard overtuigen. « Vele boomen, zegt de 
schrijver, zijn aangetast; een groot aantal zijn reeds 
verdwenen en alles laat voorzien, dat de boomen, die nu 
nog onaangetast zijn, in een meer of minder verwijderde 
toekomst aan de ziekte zullen gaan lijden. « 

VUILLEMIN (!) had reeds in 1889 op de volgende wijze 
een ziekte van den I¢taliaanschen populier beschreven : 

« De zickte, die sinds vele jaren in Lotharingen en op 
andere plaatsen den Italiaanschen populier aantast, moet 
niet toegeschreven worden aan een verzwakking van de 
soort, noch aan den invloed van strenge winters, maar 
alleen aan de werking van een woekerzwam: Didyio- 
sphaeria populina VUILL. 

« In het voorjaar duidt een bruine viek aan ééne zijde 
van de jonge twijgen der laagste takken de hoogte aan, tot 
waar het mycelium zich heeft ontwikkeld. Later wordt 
gansch het gedeelte boven de oorspronkelijke vlek zwart 
en kromt zich om. De onderste knoppen schieten uit tot 
twijgen, die in de volgende lente, wanneer zij ter hoogte 
van het zieke gedeelte zijn gegroeid, onvermijdelijk zullen 
besmet worden, dank aan de bijzondere wijze van 
verspreiding der sporen. Het mycelium, dat nu uit de 
Sporen ontstaat, groeit met de bovengenoemde twijgen 
mede, tot deze op hunne beurt gedood worden. 

« De zwam zal ieder jaar door de nieuwe twijgen 
hooger gebracht worden en tevens steeds het vormen van 
nieuwe takken teweegbrengen. — Het grootste gedeelte 
van het voedsel wordt in de zieke streek van den boom 
verbruikt, zoowel door de zwam als door de steeds nieuwe 
bijkomende takken; de boom wordt uitgeput: de top 
verdroogt, nog voor de woekerzwam dezen bereikt, en het 
aangetaste gedeelte kan dientengevolge soms wel het 
krachtigste schijnen. — Men begrijpt dat daardoor 
verscheidene onderzoekers op een dwaalspoor werden 
gebracht. Wanneer talrijke twijgen van een zelfden tak 
aangetast zijn, sterft deze af. » 

VUILLEMIN geeft verder de volledige beschrijving van 
de zwam (NDidymosphaeria) en komt eindelijk tot de 


(1) VuILLEMIN. La maladie du peuplier pyramidal. Comptes rendus, 
Acad. Paris, Mars 1889. 


as OO 


bestrijding : « Proefnemingen in het laboratorium hebben 
bewezen dat koperzoutoplossingen en sulfosteatiet tegen 
Didymosphaeria doeltreffend zijn, maar de ziekte kan 
bestreden worden door een minder kostbare doenwijze. 
Daar de takken besmet worden van onderen naar boven, 
te beginen met de laagste, en des te zekerder, naarmate 
zij dichter bijeenstaan, zal het wegsnoeien van de onderste 
twijgen den vooruitgang van de ziekte tegenhouden. Wij 
hebben waargenomen, dat de boomen die op deze wijze 
behandeld worden, over ’t algemeen aan de ziekte 
ontsnappen. — Om dezelfde reden weerstaat de zwarte 
populier, die aan zijn voet geen twijgen draagt en 
uitstaande takken heeft.... » 

PRILLIEUX (!) bevestigde kort daarna de bovenstaande 
uitkomsten en voegde erbij, dat de bladen der jonge 
twijgen zeer dikwijls door dezelfde zwam aangetast en 
gedood worden, nadat eerst sporen op die bladen zijn 
gevormd. 

RostRuP is het met het bovenstaande niet eens, maar 
schrijft de ziekte van den Italiaanschen populier aan een 
andere zwam toe, nl. aan Dothiora sphaeroides PERS. 

Ziehier nu wat DANGEARD zegt: « De verschijnselen 
zijn nagenoeg dezelfde als die welke door VUILLEMIN en 
PRILLIEUX zijn aangeduid voor de ziekte van den Ltaliaan- 
schen populier: de top van den boom, evenals de uileinden 
der twijgen, verdroogt trapsgewijze.... » DANGEARD vond 
echter in dit geval geen van de beide hooger genoemde 
zwammen : Didymosphaeria populina of Dothiora sphae- 
roides, maar hij trof op de zieke boomen zeer overvloedig 
een korstmos (?): Caliczwm populneum aan, dat nooit te 


(1) PRituiEux. Note sur la maladie du peuplier pyramidal. Comptes 
rendus. Acad. Paris 27 mai 1896. 

(2) Een Korstmos(lichen) is een dubbel wezen, dat 
bestaat uit een wier(alge) en eene zwam, die meestal zoo innig 
met elkander vereenigd zijn. dat men zelfs tot na 1850 het korstmos voor 
een enkelvoudig wezen hield. Men is er sindsdien echter in geslaagd 
voor een aantal soorten het wier en de zwam van elkander te scheiden 
en ieder van deze heide gewassen afzonderlijk te kweeken; voor 
sommige soorten komt die scheiding zelfs in de natuur dikwijls voor: 
dit iso. a. het geval met Calicium populneum. 


22 Oh et 


voren op levende takken werd waargenomen. Caliciwm 
populneum is een korstmos, waarin het wier meestal 
ontbreekt, terwijl de zwam alsdan alleen leeft als woeker- 
plant (parasiet) of als afvalplant (saprophyt). DANGEARD 
meent echter dat Calzezum hier slechts een betrekkelijk 
geringe rol speelt: dit korstmos kan wel bijdragen om 
een reeds ziek orgaan van den boom nog meer te verzwak- 
ken, maar de ware oorzaak der ziekte diende elders 
gezocht te worden. 

Uit een aantal waarnemingen bleek, dat de populieren 
dikwijls aangetast waren bij groepen van twee of drie 
en dat de besmetting scheen voort te schrijden den eenen 
boom tot den naastbij staanden. — Dit was een belangrijke 
aanwijzing: immers, wanneer het een zwam geldt, die 
voorkomt op de luchtorganen van een boom, mag men 
als een algemeene regel aannemen dat de sporen van de 
zwam door den wind of door insecten verspreid worden : 
de besmetting is dan meestal nzet tot de naastbij staande 
boomen beperkt. — Wanneer men echter te doen heeft 
met een woekerplant van het wortelstelsel, dan kan die 
parasiet slechts langzaam van den eenen boom tot den 
anderen overgaan, en dan worden natuurliyjk de naastbij 
staanden vroeger aangetast dan de meer verwijderde. — 

De wortels werden naar aanleiding van die beschou- 
Wwingen aan een microscopisch onderzoek onderworpen 
en hierdoor kon de aanwezigheid van een zwam aange- 
toond worden. — Deze zwam, die tot nog toe onbekend 
was, behoort tot de familie van de Chytridiaceeén (°) 
en wordt door DANGEARD Rhzzophagus populinus genoemd. 
Haar mycelium woekert in den wortel, waarvan de cellen 


(1) De Chytridiaceeén zijn zwammen met een ééncellig, weinig 
ontwikkeld mycelium, dat soms zelfs ontbreken kan. De meest gewone 
vorm van vermenigvuldiging is die door sporangién. Deze 
sporangién kunnen best vergeleken worden bij blazen, die wel eens een 
zeer groot aantal sporen bevatten. Deze sporen zijn zwermsporen, d. 1. 
zij zijn voorzien van een aauhangsel of trilhaar, dat haar toelaat zich 
gedurende eenigen tijd in water te bewegen; soms blijft de zwermspo- 
renvorming weken en maanden achterwege, maar het sporangium 
omgeeft zich dan met een sterken wand en kan op die wijze zeer Jang 
behouden blijven (rustsporen of rustsporangién, in het Duitsch Dauer- 
sporen, Dauersporangién). 


na eenigen tijd gedood worden. In de wortels werden niet 
alleen myceliumdraden, maar ook sporevruchten (spo- 
rangién) van de zwam aangetroffen ; de kieming van 
deze sporangién kon echter niet nagegaan worden ; hun 
wand was zeer dik en hun inhoud rijk aan olie, hetgeen 
schijnt aan te duiden, dat men hier te doen had met 
overblijvende of rustsporen. 

DANGEARD houdt het voor waarschijnlijk dat Rhzzo- 
phagus wel de oorzaak is van de ziekte, door het afsterven 
te bewerken van een gedeelte der wortels, en door het 
verbruiken der voedingsstoffen, welke door de jonge 
wortels uit den grond worden opgenomen, en anders tot 
de voeding van den boom dienen. 

Het voedende sap wordt onvoldoende; alleen de 
onderste gedeelten van den boom kunnen er voordeel 
uittrekken, terwijl de hooger gelegen gedeelten langza- 
merhand afsterven. 

Op deze uitgeputte boomen ontwikkelt zich Calictum 
populneum zeer overvloedig en helpt aldus den wortel- 
parasiet in zijn vernielingswerk. 

Indien men de werking van Rhizophagus als de 
oorzaak der ziekte wil aannemen, wordt het gemakkelijk 
hare uitbreiding en het bijeenstaan der zieke boomen in 
groepen te verklaren : de verspreiding zou gebeuren door 
zwermsporen, die waarschijnlijk goed zullen gelijken op 
de zwermsporen van de andere soorten uit dezelfde familie. 

De zwermsporen zouden in het water van beken en 
rivieren voorkomen en in de wortels van populieren, die 
aan de oevers geplant zijn, binnendringen. Indien de 
grond zeer vochtig is, zal de zwam zich spoedig verme- 
nigvuldigen en gansch het wortelstelsel aantasten ; is de 
erond te droog, dan zullen de zwermsporen weinig kans 
tot ontwikkeling hebben en de boom za! geheel of grooten- 
deels voor de ziekte gevrijwaard blijven. Wat nu_ het 
ontstaan van groepen zieke boomen aangaat, dit moet 
toegeschreven worden aan de besmetting, die van het 
eene wortelstelsel tot het naastgelegen gemakkelijk kan 
geschieden. : 

DANGEARD meent nu uit dit alles de volgende raadge- 
vingen te mogen afleiden : 


1° De vochtigheid verminderen rondom den voet der 
boomen, waar zulks mogelijk is. 

2° De aangetaste boomen door een diepen greppel 
van de nog gezonde boomen afzonderen. 

Hij had er, volgens mij, kunnen bijvoegen : Waar een 
zieke populier heeft gestaan, zal men liefst een andere 
boomsoort planten en eerst jaren later weer populieren 
op dezelfde plaats brengen. 


Ook in Nederland en Belgié zijn sinds jaren en van 
verschillende zijden klachten opgerezen over het vroeg- 
tijdig afsterven van Italiaansche populieren en Canadas 
(Populus monilifera). — Het zal in voorkomend geval de 
moeite waard zijn na te gaan of wij hier ten onzent met 
een van de drie hooger besproken zwammen te doen 
hebben. 


G. STAES. 


Schadelijke werking van chilisalpeter. 


In den voorgaanden jaargang van dit Tijdschrift (*) 
schreven wij een opstel met bovenstaanden titel, waarin 
wij het eigenaardig verschijnsel bespraken, dat zich in 
het voorjaar 1896 op vele plaatsen voordeed na het toedie- 
nen van chilisalpeter als overbemesting van het jonge 
graangewas. — Niet alleen in Belgié en Nederland, ook 
in Duitschland werd hier en daar een schadelijke werking 
van het sodanitraat waargenomen. 

Wij hebben alsdan de talrijke en ernstige waarne- 
mingen van den heer Dr CAutUwg, staatslandbouwkundige 
voor de provincie Oost-Vlaanderen en de belangrijke 
onderzoekingen van den heer SJoLLEMA, bestuurder van 
het rijkslandbouwproefstation te Groningen, zooveel 
mogelijk samengevat. — Sindsdien werden nieuwe onder- 
zoekingen gedaan; de heer Crispo, bestuurder van het 
staatslaboratorium te Antwerpen, heeft daarenboven nog 
een negental stalen van verdacht chilisalpeter ontleed en 


(1) Tijdschrift over Plantenziekten, 2° Jaargang 1896, aflever. 4, 
bl. 106. 


7 


caf onlangs over dit onderwerp een zeer goed en tamelijk 
uitvoerig verslag (!) uit. — De vraag, wat wel de oorzaak 
mag zijn der teweeggebrachte beschadigingen, heeft voor 
de praktijk zooveel belang, dat wij meenen op dit onder- 
werp te moeten terugkomen ; wij zullen hier een en ander 
aan het verslag van den heer Crispo ontleenen en verder 
over de, volgens ons, afdoende proefnemingen van den 
heer DE CALUWE handelen : 


Men had gemeend, dat al het chilisalpeter, dat een 
schadelijke werking had veroorzaakt, voortkwam van 
een enkel schip, de « Kinross», dat op 18 Januari 1896, 
te Oostende aankwam met eene lading van 2.050.000 kil.; 
maar uit het onderzoek van den heer Crispo blijkt, dat 
ook andere schepen, nl. de «Gustaaf-Adolf-, die in 
Februari te Antwerpen werd gelost en de « Cambrian 
Princess », die op einde Maart te Oostende aankwam, 
chilisalpeter hebben aangebracht, dat tot dezelfde bescha- 
digingen aanleiding gaf. 

De heer Crispo heeft ook kunnen waarnemen dat niet 
al de zakken van een scheepslading hetzelfde uitwerksel 
hebben gehad; sommige waren zeer schadelijk, andere 
minder, andere nog volsirekt niet. 

Daar een lading dikwijls gevormd wordt uit producten 
van verschillende fabrieken, kon men onderstellen, dat er 
verschillen bestonden in de samenstelling van de zakken 
chilisalpeter en dat sommige misschien voor de planten 
giftige stoffen bevatten. 

Een aantal ontledingen werden vroeger door verschil- 
lende laboratorién gedaan, doch zonder eenig belangrijk 
resultaat : men vond slechts de gewone bestanddeelen van 
het ruw chilisalpeter, wel is waar met kleine afwijkingen 
in de verhouding tusschen verschillende stoffen, doch 
steeds binnen de als normaal aangenomen grenzen. 

Overigens dient hier bijgevoegd te worden, dat men 
eerst later begonnen is met het opzoeken van andere 
zouten in het verdacht salpeter. — Aldus is de heer 


(1) Rapport sur les accidents provoqués par Vemploi dw nitrate de 
soude au printemps 1896, par D. Crispo. Brussel 1896. 


Sg 


SJoLLEMA de eerste geweest die de aandacht heeft geves- 
tigd op de aanwezigheid van perchloraat in het ruw soda- 
nitraat; in een door hem onderzocht monster heeft hij 
zelfs tot meer dan 6t. h. (6.79 °/,) perchloraat gevonden. 

Dr heer Crispo is erin geslaagd nog negen stalen van 
chilisalpeter te bekomen, waarvan twee van de lading van 
de « Cambrian Princess » en zeven van die van den « Kin- 
ross ». Deze stalen werden met het oog op giftige bestand- 
deelen onderzocht : 

« De twee monsters van de « Cambrian Princess » 
verschillen weinig van elkander, terwijl die van den 
« Kinross » belangrijk van elkander afwijken, zoowel wat 
de scheikundige samemstelling als de natuurkundige 
eigenschappen betreft : er is sneeuwwit salpeter in groote 
kristallen, okergeel salpeter in kleine kristallen, grijs, 
witachtig en meelachtig salpeter. Deze laatste vorm, dien 
wij sinds lang kennen en waaraan men, eenige jaren 
geleden, eveneens ziektegevallen heeft toegeschreven, is 
cekenmerkt door een hoog gehalte aan chloormagnesium. 
In geen enkel staal hebben wij giftige zouten aangetroffen 
in abnormale hoeveelheden : 

« De voor de planten schadelijke zouten, die men in 
het chilisalpeter kan aantreffen, zijn de volgende : 

«Sodanitriet (salpeterigzuur natrium). 
Volgens de proefnemingen van Mo.iscu, is sodanitriet 
giftig voor de meeste planten, in een oplossing a 1 per 
1000. — De negen onderzochte stalen bevatten slechts 
sporen van dit zout (maximum : 0.00126 t. h.) zoodat zelfs 
in een verzadigde oplossing van chilisalpeter er ten 
hoogste 0.001 t. h. sodanitriet zou aanwezig zijn ; sodani- 
triet kan dus niet de oorzaak der schadelijke werking zijn. 

«Chloormagnesium. — In groote hoeveelheid 
werkt chloormagnesium schadelijk; maar de planten 
verdragen over ’t algemeen dit zout zeer goed. In de ruwe 
Stassfurtsche zouten, zooals b. v. karnalliet, komt chloor- 
magnesium voor in een verhouding van 10 a35 t. h. — 
Wanneer dus 500 kilogr. (en dikwijls meer) karnalliet 
per hectare gebruikt wordt, dan brengt men ineens 50a 
175 kilogr. chloormagnesium in den grond. Het is waar 
dat deze meststoffen in het najaar worden aangewend en 


S50 pean 


dat een groot deel van het chloormagnesium wordt wegge- 
spoeld alvorens de plantengroei herbegint, maar de grond 
houdt er steeds een zekere en zelfs een zeer aanzienlijke 
hoeveelheid vast, zooals uit de proefnemingen van 
Rothamsted blijkt. De heeren SmETs en SCHREIBER, land- 
bouwkundigen te Hasselt, hebben zelfs bij het rechtstreek- 
sche toedienen van 12.500 kilogr. karnalliet per hectare 
— (hetgeen dus zou overeenstemmen met ongeveer 
4 375 kilogr. chloormagnesium) — in een kalkrijken bodem 
de jonge graanplanten niet zién afsterven. — De magne- 
siumzouten zijn wel is waar schadelijker wanneer Zi) als 
overbemesting gebruikt worden en in een kalkarmen 
grond, zooals zulks in West-V laanderen het geval is. — 
Maar de hoeveelheid magnesiumverbindingen, die in het 
verdacht chilisalpeter voorkomen, kan echter op de ziekte- 
verschijnselen geen den minsten invloed gehad hebben ; 
immers het hoogste gehalte aan magnesiumzouten 
bedroeg slechts 1.166 t. h., zoodat, zelfs bij een maximale 
bemesting van 500 kilogram chilisalpeter per hectare men 
slecht 5*¢830 chloormagnesium op zulk een oppervlakte 
zou brengen. » 

Jodiumzouten en jodiumzuur zouten. Al 
de niet geraffineerde chilisalpeters bevatten jodiumzuur- 
zouten (iodaten) en soms jodiumzouten (iodiden) ; men treft 
er zelfs nu en dan aan, die vrij jodium bevatten ; dan 
heeft het salpeter een roode kleur en een sterken geur. — 
(De roode kleur alleen kan echter ook veroorzaakt worden 
door de aanwezigheid van een kleine hoeveelheid oker- 
achtige aarde). — Salpeter met vrij jodium werd altijd 
voor gevaarlijk gehouden en de heer Crispo heeft ontdekt 
dat dergelijk salpeter in de lading van den « Kinross » 
voorkwam : 

« In den handel heeft men nooit véel belang gehecht 
aan de tegenwoordigheid van vrij jodium in het salpeter ; 
wij aanzien daarentegen deze tegenwoordigheid als een 
kenmerk van hoog belang, omdat het de gelijktijdige 
aanwezigheid van drie als schadelijk beschouwde zouten 
in het salpeter verraadt, nl. : joodnatrium, chloor- 


a 2) 


magnesium en sodanitriet. Deze drie zouten (!) werken op 
elkander in, en geven aanleiding tot vrij jodium en stik- 
stofdioxyden, welke zich met de lucht vermengen en aldus 
dien eigenaardigen geur doen ontstaan, die te gelijk aan 
jodium en aan stikstofperoxyde doet denken. 

« De hoeveelheden jodium en stikstofdioxyde, die zich 
in een bepaalden tijd vormen, zijn waarschijnlijk slechts 
gering ; nochtans, daar deze beide stoffen zeer schadelijk 
zijn voor de planten en hare werking gelijktijdig plaats 
heeft, is het niet mogelijk zelfs die kleine hoeveelheden 
als onschadelijk te beschouwen voor de wortels en de 
bladeren der jonge planten. — Zonder haar als de recht- 
streeksche oorzaak der ziekteverschijnselen te durven 
beschouwen, meenen wij toch dat voor sommige partijen 
salpeter, de genoemde stoffen als een bijkomende oorzaak 
kunnen gelden. 

« De jodiumzouten zelf zijn op verre na niet zoo schade: 
lijk. De heer de CaLuweE heeft, in een zijner proefnemingen, 
zomergerst bemest met 25 kil. joodkalium per hectare, 
zonder dat de wasdom van de gerst er onder leed : slechts 
de uiteinden der bladeren vertoonden eenige dagen later 
een gele kleur. — In de onderzochte salpetermonsters 
werd echter als maximum slechts 0,087 t. h. joodnatrium 
gevonden, zoodat bij een bemesting met 500 kilogr. chili- 
salpeter er ter nauwernood 0,5 kil. joodnatrium in den 
grond zou gebracht worden, d. w. z. een onbeduidende 
hoeveelheid. 

Het water, dat zich bevindt in het onderste gedeelte 
van het ruim van salpeterschepen, wordt altijd verkocht 
als meststof en voor zooveel den heer Crispo bekend is, 
heeft het gebruik ervan nooit den dood van planten ten 
gevolge gehad. Nochtans komen in dat water soms betrek- 
kelijk groote hoeveelheden jodiumzuur natrium voor. (?) 


(1) Ziehier hoe de scheikundige reaciie kan uitgedrukt worden : 
Na NO2 -+ NalI+ Mg Cle = 2 Nacl-+-Mg 0+ 1-4 NO. 
(2) Ziehier b. v. de ontleding van een monster dergelijk water : 


Wermitieitiad Aisa als 1.406 
Nitrische stikstof . . . . . és72 per liter. 
Sotianitraat. 3 U., Ye aa era ” 
Chloornatrium . . . . . . 248831 ” 
Jodiumzuurnatrium. . . . . 08t30 ” 


Jodiumzouten. . . . . . .. sterke reactie. 


es fae 


« Chloornatrium (keukenzout). Prof. VoLut- 
MANS te Bonn heeft, bij droog weder, proeven genomen met 
chloornatrium en bekwam de jvolgende uitslagen: een 
oplossing van chloornatrium a 0,5 per duizend heeft reeds 
‘een schadelijke werking op de weiden: de toppen der 
bladeren worden daardoor geel ; — een oplossing a 1 %oo 
veroorzaakt een stilstand in den groei ; — een oplossing a 
10 oo laat het leven van de gras- en voedergewassen niet 
meer toe. — Alleen de houtachtige soorten weerstaan 
aan het chloornatrium. Daar deze stof in betrekkelijk 
groote hoeveelheid in het chilisalpeter kan voorkomen 
(maximum gevonden door den heer CrRIspo: 2,38 t. h.; 
maximum gevonden te Gent: 2,62 t. h.) mag aangenomen 
worden, dat bij droog weder, het chloornatrium met de 
andere schadelijke zouten kan samenwerken om den groei 
van het jonge graangewas te beletten of de jeugdige 
plantjes te doen afsterven. » 

Over de werking van Perehloraten (overchloor- 
zure zouten), zie verder. 

De eigenlijke, onmiddellijke oorzaak van de beschadi- 
gingen diende, volgens den heer CrIspo, niet in de aanwe- 
zigheid van giftige stoffen in het verdacht chilisalpeter 
gezocht te worden. 


De uitkomsten van het onderzoek van den heer Crispo 
bevestigen de waarnemingen, die reeds vroeger werden 
gedaan, nl. dat het chilisalpeter vooral in de lichte zand- 
gronden veel schade heeft veroorzaakt, terwijl in de 
Zware gronden b. v. in de polders ten noorden van 
Brugge zijne werking gunstig was of in ieder geval minder 
te wenschen heeft overgelaten. 

Volgens den heer Crispo heeft men over ’t algemeen 
misbruik gemaakt van chilisalpeter. « Te Aalter had een 
Jandbouwster nagenoeg 500 kilogram chilisalpeter per 
hectare toegediend, d. w. z. een hoeveelheid, die volstrekt 
te groot is voor een zandigen grond, zelfs als deze vol- 
doende bemest is geweest met stalmest, superphosphaten 
en potaschzout. Onder dergelijke omstandigheden zou men 
250 kilogr. niet mogen te boven gaan. — Een andere land- 
bouwer had als bemesting voor haver niets anders 


Many hens 
gegeven dan 300 a 400 kilogram. chilisalpeter per hectare. 
Ook stond deze haver veel slechter dan een andere partij 
haver, die met sodanitraat en samengestelde guano was 
bemest geweest. — Een andere akker met haver, die niets 
anders had gekregen dan 1 kilogr. zwavelzuur ammonium 
per roede (1 hectare = 674 roeden), was ook zeer ten 
achteren : de haver had slechts de helft van de hoogte van 
het voorgaande perceel bereikt. — Deze neiging tot over- 
drijving is noodlottig, vooral daar men op vele pacht- 
hoeven in die streek van Vlaanderen het stalmest voorbe- 
houdt voor de perceelen die het dichtst bij de hoeve 
gelegen zijn, terwijl men op de verder afgelegen akkers 
geen stalmest, maar alleen chilisalpeter gebruikt. - 

De heer Crispo meent de rechtstreeksche oorzaak van 
de beschadiging door chilisalpeter te moeten toeschrijven 
aan de weersgesteldheid van het voorjaar 1896: « Wanneer 
men het weder nagaat van 1 Februari tot 15 April, dan 
merkt men op, dat, na een uitzonderlijk zachten en 
drogen winter, in de maand Februari slechts weinige 
druppelen water vielen, terwijl de temperatuur betrek- 
kelijk hoog bleef. — In de maand Maart was de grond dus 
warm en de regen, die dan overvloedig is gevallen, heeft 
het jonge graangewas tot een buitengewonen groei 
aangezet. Maar tusschen 27 Maart en 5 April is een sterke 
verlaging van de temperatuur ingevallen, waaraan de 
jonge planten, die met sap verzadigd waren, niet onver- 
schillig konden zijn. .... .... Dit is een verschijnsel, dat 
invloed kan gehad hebben, maar nog andere moeten in 
aanmerking komen : 

« De scheikundige meststoffen zijn over ’t algemeen 
onmiddellijk oplosbaar of zelfs wateraantrekkend, en 
sodanitraat is zulks in ,hooge maat. — Daar waar een 
stukje meststof valt, trekt het tot zich de vochtigheid van 
de lucht of het water van den bodem en vormt ter plaatse 
een sterk geconcentreerde oplossing, die voor de wortels, 
welke daarmede in aanraking komen, ten hoogste schade- 
lijk kan worden: is de oplossing gevormd door super- 
phosphaten of zouten met alkalische werking, dan zijn de 
wortels onwederroepelijk verloren ; bestaat de oplossing 
uit andere neutrale zouten, dan lijden de wortels minder 


of meer, al naar gelang van de omstandigheden. Hierbij 
dient men acht te geven op de onderstaande bijkomende 
omstandigheden : 

« De beschadiging zal minder of meer erg zijn, naar 
gelang van den ouderdom der jonge plant, d. w. z. 
van de ontwikkeling van haar wortelstelsel; al naar 
gelang een minder of meer belangrijk gedeelte van dit 
wortelstelsel gedood wordt, zal de plant ofwel geheel 
afsterven, ofwel alleen in haren groei eenigszins achterlijk 
blijven. 

« Ook de natuur en de samenstelling van den 
grond hebben invloed : een zandige grond is over ’t alge- 
meen droger dan een kleiachtige grond. Bij hetzelfde 
weder zal een zelfde bemestingszout in een zandigen 
bodem een sterkere oplossing vormen dan in een kleiach- 
tigen bodem. Dit verklaart het verschil in de werking 
van het chilisalpeter, ten noorden en ten zuiden van 
Brugge. 

« In denzelfden grond kan het uitwerksel van de 
meststof verschillend zijn volgens het uur, waarop ij 
werd uitgestrooid. 

« Wij vinden daarvan een sprekend bewijs in een feit, 
dat zich te Nazareth bij Gent heeft voorgedaan : chilisal- 
peter (190a200 kilogr. per hectare) werd aldaar in de eerste 
dagen van Maart, bij droog weder gestrooid op een perceel 
rogge; het eene gedeelte ervan werd ’s morgens behan- 
deld en heeft zooveel geleden, dat men het heeft moeten 
onderploegen ; het andere gedeelte werd ’s namiddags 
bestrooid met sodanitraat en heeft goed weerstaan, zoodat 
het een gewonen oogst zal geven. Het is dus waarschijnlijk 
dat het veld ’s morgens vochtig was door den dauw en het 
chilisalpeter daardoor een sterke oplossing heeft gevormd, 
terwijl ’s namiddags de vochtigheid aan de oppervlakte 
van den grond opgedroogd was ; het salpeter is in drogen 
toestand gebleven en is slechts opgelost geworden bij een 
eerste regenbui, waarbij een zwakke, onschadelijke 
oplossing ontstond...... 

«In ’t kort, dient de uitzonderlijke weersgesteldheid 
van het voorjaar 1896 als de eigenlijke oorzaak van de 
beschadigingen door het gebruik van chilisalpeter aange- 


zien te worden... .. Het ontwijken van jodium en stik- 
stofoxyde uit: een zeker gedeelte van het chilisalpeter, 
afkomstig van den Kinross, heeft den ongunstigen invloed 
van het weder nog versterkt, zoodat daarin waarschijnlijk 
de reden moet gezocht worden, waarom het chilisalpeter 
van deze scheepslading tot meer klachten heeft aanleiding 
geceven dan dat van de andere nitraatschepen.... = 


. Zooals wij reeds hooger zeiden, werden door den heer 
SJOLLEMA aanzienlijke hoeveelheden perchloraten (tot 
meer dan 6t. h.) in het chilisalpeter aangetroffen. — De 
heer Crispo heeft echter in de door hem onderzochte 
monsters nooit veel meer dan 1 t. h. gevonden, — Ditis 
echter geene reden om de erin voorkomende perchloraten 
als onschadelijk te beschouwen. 

Uit de cultuurproeven van den heer Syoniema blijkt 
dat zelfs een gering gehalte aan perchloraten een schade- 
lijken invloed op den groei heeft ; zelfs chilisalpeter met 
0,5 t. h. zou nadeelig werken, al wordt de invloed daarvan 
ook niet altijd onmiddellijk en rechtstreeks onder- 
vonden. (?) 

De heer DE CALUWE heeft in 1896 ook proeven genomen 
met verdacht chilisalpeter, met zuiver perchloraat, en met 
sodanitraat, waar tamelijk veel perchloraat bijgemengd. 
was, en vo6r den winter schenen al die proeven negatief 
uit te vallen. (2): « Wij hebben nochtans een deel van de 
proeven onder glas uitgevoerd ten einde de planten tegen 
regen te beschutten, maar alles is vruchteloos gebleven. De 
planten onder glas hebben, evenmin als deze in de opene 
lucht, van perchloraat geleden, tenzij wanneer dit zout in 
groote hoeveelheid werd toegediend, iets wat nergens in 
de praktijk kon gebeuren. Wij hebben dus alle reden te 
denken dat weer elders moet gezocht worden. Eenige 
dagen geleden ontvingen wij nog van M. Crispo het 
bericht dat de proeven, genomen met perchloraat in 
’t Landbouwinstituut. te Lausanne (Zwitserland) door’ 


, 


(1) Chemiker Zeitung, n° 101, 26 Dec. 1896. Perchiorat als Ursache des” 
schddlichen Wirkung des Chilisalpeters auf Roggen von D* B, SJOLLEMA. 
_(2), De Landbode n° 51 ; 19 Decemb. 1896. 


M. DuSERRE onzé uitslagen bevestigen. In sommige geval- 
len heeft dat zout daar zelfs een gunstige werking getoond 
in plaats van de planten te benadeelen. » 

Sindsdien echter is het oordeel van den _ heer 
Dr CALUWE volkomen gewijzigd. Ik heb van zijne vriende- 
lijike uitnoodiging gebruik gemaakt om met hem zijne 
proeven te gaan bezichtigen en deze bevestigen thans 
(4 Maart) volkomen de uitslagen, die de heer SJoLLEMA 
bekomen heeft. Op al de perceeltjes waarop chilisalpeter, (}) 
dat perchloraat bevatte, gestrooid is geworden, zelfs al 
bedroeg het gehalte slechts 0,66 t. h., zijn de gekende 
ziekteverschijnselen zeer duidelijk opgetreden, en des te 
meer naarmate het gchalte aan perchloraat hooger was. 

Deze perceelijes zijn gedurende den ganschen winter 
aan den dit jaar zeer overvloedig gevallen regen blootge- 
steld geweest, zoodat hier van droogte en van te sterke 
(te geconcentreerde) oplossingen geen spraak kan zijn. 

Zijne uitslagen wijken echterin één opzicht van die van 
den heer SsoLLEMA af: Volgens dezen was er geen onder- 
scheid in de werking van kaliumperchloraat en natrium- 
perchloraaat. — Uit de proeven van den heer DE CALUWE 
schijnt echter wel te blijken det kaliumperchloraat 
niet dezelfde gevolgen teweeg brengt als natriumperchlo- 
raat. Ik heb in den proeftuin van de provincie Oost-Vlaan- 
deren, dien de heer DE CaLuWwE bestuurt, veldjes gezien, 
welke een gewone hoeveelhoeid sodanitraat met 10 en 
zelfs 20 t. h. kaliumperchloraat hadden ontvangen en 
nochtans betrekkelijk goed staan; in ieder geval komt 
daarop het karakteristieke krullen der stengeltoppen niet 
voor ; op het naastgelegen veldje, dat bemest werd met 
cen monster chilisalpeter, hetwelk tot beschadiging had 
aanleidinge gegeven en, volgens de ontleding, 1.07 t. h. 
(waarschijnljk natriumperchl.) perchloraat bevatte, kan 
het verschijnsel zeer duidelijk op een aantal planten 
waargenomen worden. 

Misschien kunnen de uitslagen door den heer DuSERRE 
te Lausanne bekomen, door de bovengenoemde feiten 
verklaard worden ; misschien ook zijn de proefnemingen 


(1) De hoeveelheid stemde overeen met een bemesting van 250 kilogr. 
per hectare. 


_. $e mae 


niet lang genoeg volgehouden worden. Had de_ heer 
DE CALUWE zijne proefveldjes een paar maanden geleden, 
doen omdelven, wanneer de ziekteverschijnselen nog niet 
aanwezig of zoo weinig duidelijk waren, dat zij over het 
hoofd werden gezien, dan zou ook zijn oordeel, zooals uit 
hooger aangehaald citaat blikt, gansch anders zijn 
uitgevallen. 

- Uit de onderzoekingen van SsoLLEMaA blijkt nog dat 
een zeer rijke bemesting met sodanitraat wel een vertra- 
ging in den groei kan teweegbrengen, maar niet het 
eigenaardige krullen, en dat na weinigen tijd de planten 
zich volkomen herstellen. 

Zonder nu de droogte als een bijkomende oorzaak heel 
en al te ontkennen, blijft er nochtans geen twijfel over, 
dat het wel de aanwezigheid van perchloraat is, waaraan 
in hoofdzaak de waargenomen beschadigingen moeten 
toegeschreven worden ; andere schadelijke zouten en vrij 
jodium zouden natuurlijk de werking van het perchloraat 
nog kunnen versterken. 

Daarom kunnen wij ons best vereenigen met den 
wensch, die door de heer SJOLLEMA werd uitgesproken, 
nl, dat voortaan bij de ontleding van chilisalpeter ook het 
eehalte aan perchloraat worde bepaald, — en met den 
wensch van den heer Crispo: dat de voortbrengers van 
sodanitraat zouden dienen uit dit product alle verdachte 
of schadelijke stoffen te verwijderen, zooals perchloraten, 
jodium, enz., iets wat overigens sommige fabrieken reeds 
doen. — Op die wijze mag men hopen in ’t vorvolg voor 
de schadelijke werking van chilisalpeter gespaard te 
blijven. 

G. STAES. 


a OEE OO 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 


EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTI£ VAN 


D’ J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


3¢ JAARGANG — 2& AFLEVERING. Mer 1897. 


Verslag van de vergadering der Nederlandsche 
Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereent- 
ging, gehouden op Woensdag 10 Maart 1897. 


De Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging 
hield haar algemeene vergadering op Woensdag 
10 Maart 1897, des namiddags te 3 uur, in de Collegekamer 
van het Phytopathologisch Laboratorium « Willie Com- 
melin Scholten » te Amsterdam. Voorziiter was Prot. 
J. Ritzema Bos. Uit het verslag van den Secretaris bleek 
dat het aantal donateurs 35, dat der leden 394 bedraagt. 

De rekening van den Penningmeester wees op een 
ontvangst van /. 865,02° en cen uitgaaf van f/. 517,66°, dus 
op een saldo op rekening 1897 van /. 347,36. Tot lid van 
het Bestuur werd herbenoemd D" H. W. Heinsius te 
’s Hertogenbosch, die door het Bestuur ook herkozen werd 
als 15° secretaris. 

Besloten werd: 1° om aan het Kruidkundig Genoot- 
schap « Dodonaea » te Gent ook dit jaar een bijdrage van 
vijftig gulden aan te bieden voor de uitgave van het 
Tijdschrift over Plantenziekten ; 2° om, indien dit jaar nog 
het tweede deeltje verschijnt van het boekje over Ziekten 
en Beschadigingen der Cultuurgewassen, samen te stellen 
door den Voorzitter, ook dat wederom aan de donateurs 
en leden der Vereeniging gratis toe te zenden, gelijk in het 
afgeloopen jaar met het eerste deeltje is geschied ; 3° om 


= 5ogie 


f. 100. op de begrooting uit te trekken ter bestrijding 
van te maken onkosten, voor het houden van voordrachten 
over plantenziekten en al wat daarmede in verband staat, 
in land- of tuinbouwmaatschappijen ; (!) 4° Om een gelde- 
lijke bijdrage, tot een maximum van /. 100. — ter beschik- 
kine te stellen van het Bestuur van het Phytopathologisch 
Laboratorium « Willie Commelin Scholten te Amsterdam, 
indien dit besluiten mocht deel te nemen aan een tentoon- 
stelling, in ’s Gravenhage te houden in September 1897, 
ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan der Hollandsche 
Maatschappij van Landbouw. Op het programma wordt 
cevraagd een verzameling van voorwerpen, betrekking 
hebbende op in hout- en andere gewassen voorkomende 
ziekten, en bovengenoemde som wordt dan beschikbaar 
gesteld ter bestrijding der onkosten, aan een inzending 
verbonden, 


De 2? Secrvetaris, 
D H. J. CALKOEN. 


Haarlem, 15 Maart 1897. 


Een der oorzaken van ’t verschijnsel, 
dat veel der gezaaide erwten gewoonlijk 
niet gedijen. 


Toen ik bij mijn onderzoek naar de oorzaak van een 
verhoogd cellulose-gehalte bij erwten een schimmel 
gvevonden had, wenschte ik ook te weten, met welke soort 
ik te doen had. (?) 

’k Zocht daarom in sneden, bij voorkeur veelal vlak 
onder de zaadhuid der erwt genomen, naar sporehouders 
of vruchtjes, maar vond ze niet. 


(1) In den afgeloopen winter trad de Voorzitter als spreker op in 
twee plaatsen van de provincie Groningen, n. |. te Winschoten en te 
Warfum en later ook nog te Bussum, terwijl door den lsten Secretaris 
een spreekbeurt vervuld werd te Breda. De onderwerpen werden 
gekozen met het oog op de in de omstreken verbouwde gewassen en de 
daarop het meest zich vertoonende ziekten of beschadigingen. 

(2) Zie Tijdschrift voor Plantenziekten, Derde Jaargang, Eerste 
aflevering. 


=— 39 — 


Op zekeren dag echter trof ik in *t gezichtsveld van 
het microscoop een groot aantal tweecellige sporen aan. 

Hadden de myceliumdraden in de erwt en deze sporen 
iets met elkaar uit te staan; behoorden ze ook tot één 
zelfde schimmelsoort? Ziedaar een vraag, die me toen 
bezig hield. Om hierop een antwoord te vinden, wendde 
ik pogingen aan, om uit de sporen schimmeldraden te 
kweeken, zoo mogelijk ook met vruchtjes. 

*k Maakte daarom een mengsel van gelatine en van 
een gefiltreerd afkooksel van erwten 

Na dit gesteriliseerd te hebben, gebruikte ik een deel 
ervan als bodem, waarop enkele sporen uitgezaaid werden. 

Spoedig ontstonden schimmeldraden, die welig voort- 
groeiden en zich sterk vertakten. Ze vertoonden werkelijk 
zooveel overeenkomst met die, welke in de erwien gevon- 
den waren, dat het voor waarschijnilijk kon gehouden 
worden, dat de sporen en de draden tot dezelfde schimmel- 
soort behoorden. Vruchtjes vond ik evenwel niet. 

Andere sporen entte ik daarom op stengels en blaadjes 
van erwtenplanten in den tuin, doch zonder tot mijn doel 
te geraken. 

Onderwijl zocht ik af en toe ook nog eens in de erwten 
zelf, waarbij ik nog eenige keeren meer sporen — 
volkomen op de eerst gevondene gelijkende — vond. 

Eindelijk nam ik stukjes van zeer zieke erwten uit en 
bij de zaadhuid weg, legde ze droog onder het microscoop 
en bracht er dan een weinig water bij. 

Op deze wijze gelukte het me eindelijk sporen als de 
vroegere, thans drijvende in een slijmige massa, voor den 
dag te zen treden. 

Hiermede had ikeen vruchtje (pyknide) onder de oogen 
gekregen, iets wat me later nog wel eens, doch, zelfS na 
lang zoeken, hoogst zelden te beurt viel. 

Gemakkelijker slaagde ik echter daarin door in hoofd- 
zaak een der methoden, inmiddels door FRIEDR. KRUGER 
te Berlijn gepubliceerd, te volgen. (?) 

In gesteriliseerd water liet ik hierbij eenige erwten 
gedurende 24 uren weeken en bracht ze daarna, op rijen 
en op kleine afstanden van elkaar, op een stuk filtreer- 


(1) Deutsche Landwirtschaftliche Presse. XXII Jahrgang. N° 33. 


— 40 — 


papier, dat met gedestilleerd water doordrenkt was en op 
een glasplaat lag. 

Om de erwten eenigen tijd vochtig te kunnen houden, 
werden ze overdekt met een glazen stolp, die in omtrek 
iets grooter was dan het rond geknipte stuk papier. 

Na verloop van een dag of drie waren nu op sommige 
erwten sneeuwwitte schimmeldraden, die op meer of 
minder roodbruine plekken te voorschijn traden, te zien. 
Tusschen en in de buurt van de draden verschenen eenige 
dagen later kleine roodbruine verhevenheden (pykniden) 
waaruit, door een ronde opening in den top, bij toevoeging 
van water langwerpige, tweecellige sporen (conidién) te 
voorschijn traden, drijvende in een slijmerige massa. 

Het liet dus nu geen twijfel meer over, of ik had met 
Ascochyta Pisi Lip, te doen. 

xh oe 

De erwten onder de klokken begonnen weldra te 
ontkiemen en het bleek hierbij, dat de schimmel invloed 
op *t kiemvermogen der erwten uitoefende, daar van deze 
enkele, welke sterk met Ascochyta bezet waren, niet 
uitliepen. 

*k Meen, — dat het van belang kan zijn te weten of 
Ascochyta Pist in veel erwten voorkomt en in welke mate 
hij het kiemvermogen onderdrukt, en daarom besloot ik 
hiernaar een onderzoek in te stellen. 

*k Vroeg en verkreeg monsters zaaigoed uit de 
gemeenten Nzeuw-en St-Joosland (Zeeland) Bellingwolde, 
Noordbroek, Meeden, Westerlee en Ulrum (alle in 


Groningen). 
In ’t geheel ontving ik 21 monsters — waarbij later 
nog drie andere kwamen — onder de volgende bena- 


mingen: Walchersche kortloof, echte Walchersche, 
cewone Zeeuwsche, Zeeuwsche kortloof, Amerikaansche, 
kapucijners, kortstam groene, rozijnerwten, blauwpeulen, 
kortstam doperwten, langstam doperwten, groene erwten. 

Van deze monsters legde ik telkens 100 op de zooeven 
beschreven wijze onder klokken en vond toen weldra, dat 
van de 21 monsters slechts vier volkomen vrij van den. 
bewusten schimmel waren. Van de overige bleken er per 


es 


— 4] — 


fonderd:4,~5;: 6;°7,-9; 10; 11, 147 1620; 21,°29, 33° of 34 
aangetast. . " 

Onder de vier monsters, vrij van Ascochyta, waren er 
twee van één landbouwer, het derde zond een particulier 
van erwten uit zijn tuin en het vierde was me uit Nieuw- 
en St-Joosland gestuurd onder den naam van Amerikaan- 
sche erwten. 

Van de in ons land te velde gekweekte waren dus van 
de 19 monsters slechts twee van Ascochyta vrij, wat ook 
uit de volgende tabel (bldz. 42) blijken kan. 

Onder de acht landbouwers, die mij materiaal zonden, 
was er dus slechts één, die bogen kon op erwten, welke 
volkomen vrij van den schimmel waren. 

Van de monsters leden de groene meer dan de andere. 
Het hoogste getal per honderd bij de laatste bedroeg 11 
terwijl dit bij de groene tot 34 klom. 

Bij een enkelen blik op de tabel blijkt ook reeds, dat 
de onderzochte Zeeuwsche erwten veel zwaarder aangetast 
waren dan deGroningsche. Van de op den akker gekweekte 
toch was het minimum der eerste 20, terwijl het maximum 
bij de Groningsche zelfs het getal 16 niet eens overschrijdt. 

Hoewel onder de monsters er slechts drie, voor zoo 
ver mij bekend, hardkokende waren nl. de n® 1, 5 en 18, 
is dit getal toch voldoende, om te bewijzen, dat Ascochyta 
zoowel de hard als de zachtkokende aantast. 

Van de zieke ontkiemden onder de klok sommige wel 
andere niet, zooals reeds gezegd is. In de tabel vindt men 
een kolom, waarvan de getallen aanwijzen, hoeveel van 
de door Ascochyta aangetaste erwt, onder de klok niet 
uitliepen, en dus volstrekt onkiemkrachtig bleven te zijn. 

Zoo waren b. v. van n° 1 op de 100, negen en twintig 
aan den schimmel lijdende, van welke onder ’t glas 14 niet 
ontkiemden d. i. ongeveer 50 °,. Bij n° 18 beliep dit 8 van 
de 9, dus zelfs ongeveer 88 °/,. Gaat men op deze wijze de 
kolom der onderzochte monsters langs, zoo blijkt, dat er 
vrij groote verschillen waar te nemen zijn. 

De oorzaak hiervan schijnt gezocht te moeten worden 
in ’t geval, of van de kiem ook nog andere deelen dan de 
zaadlobben zwaar aangetast zijn. 


No 


— 12 = 


~ 


Erwten (telkens 100), onderzocht op Ascochyta Pisi Lib, 


NAAM DER ERWTEN. | HERKOMST. 
| 
| 


Walchersche kortloof | Nicuw en St. 
Echte Walchersche ” 
Gewone Zeeuwsche ” 
Zeeuwsche » 
|Kortloof 

Amerikaansche 

Kapucijners » 
Kortstam groene 


Bellingwolde 


” ” ” 


Kapucijners » 

Rozijnerwten ” 

Blauwpeulen Noordbroek 
” Meeden 


Kortstam groene Westerlee 


Blauwpeulen ” 
Langstam groene ” 
Kapucijners » 
Kortstam groene ” 
Groene erwten Ulrum 


Blauwpeulen » 


Rozijnerwten ” 


Zachtkokend. 


” 


” 


Hardkokend. | 


Door Ascochyta 
Pisi Lib. 
aangetast. 
Van de aange- 


taste ontkiemen| 


to) 


~w 


niet. 


OPMERKINGEN. 


Uit een tuin. 


” 


| Uitgelezen 
| 
, 


” 


De zieke erwten, welke onder de klok wel ontkiemden, 
zouden echter,indien ze gezaaid waren, hoogst waarschijn- 
lijk op verre na niet alle een plant voortgebracht hebben, 
wat ik op de volgende wijze ben te weten gekomen. 

Tk zocht nl. van onder de klokken, welke ik staande 
had, des voorjaars alle aangetaste ontkiemde erwten, tot 
een getal van 120, uit, en bracht ze in den tuin in den 
gsrond. Evenzoo deed ik tegelijk met 100 gezonde 
ontkiemde. 

Na weinige dagen waren de laatste alle boven den 
srond en ze hebben later ook alle eene flinke VERN EOrE 
plant opgeleverd. 

Van de zieke ontkiemde kwamen echter eenige niet 
op, andere deden dit wel. Doch onder de laatste waren er 
eenige, die niet grooter werden dan ongeveer een !/2 d. M. 
of nog minder en dan afstierven. In ’t weheel ley erden de 
120 ontkiemde zieke slechts 70 volwassen planten, zoodat 
dus ruim 40 °/. dit niet deden. 

Indien we nu voor de onderzochte monsters dit getal 
40 eens als het gemiddelde aannemen, dan volgt daaruit 
voor monster n° 1 b. v., dat 20°/, der erwten geen plant 
opleveren konden, zonder kiemkracht waren, immers 14 
ontkiemden onder de klok reeds niet en van de overige 
15 aangetaste, wel ontkiemende, sterven volgens ’t aange- 
nomen getal van 40 °/, nog 6, wat met 14 twintig uitmaakt. 

Volgens een dergelijke berekening komt men bij 
monster n° 2 tot 13 %., bij n° 3 tot 28 °/, enz., dat geen 
volwassen plant levert. ’t Spreekt wel van zelf, dat zulk 
een gemiddeld getal niet precies met de werkelijkheid 
voor ieder monster overeen komt. Voor ’t eene zal het te 
hoog, voor ’t ander te laag zijn. Toch kan het, dunkt me, 
vrij wel dienen als maatstaf, om te komen tot een geial, 
dat in ’t algemeen voor de onderzochte erwten aanwijst, 
hoeveel ongeveer door den invloed van Ascochyta bij 
*t zaaien niet zullen gedijen. En dat getal is, zooals we 
gezien hebben, volgens deze berekening vrij groot. 

*t Is dan ook bij iederen landbouwer een zeer bekend 
verschijnsel, dat de kiemkracht der erwten dikwijls veel 
te wenschen overlaat. Men zaait in den regel vrij dik. 


ot 


Met ’t oog op het aangevoerde over Ascochyla komt 
het me voor, dat de oorzaak van ’t verschijnsel (het slecht 
opkomen) voor een aanzienlijk deel aan besmetting met 
dezen schimme] moet geweten worden. 

De methode, tot heden gevoled, om erwten op hun 
kiemkracht te onderzoeken, lijkt me dan ook niet doeltret- 
fend, ze is ongetwijfeld onvoldoende. De erwten, die 
daarbij uitloopen, mogen al kiemkrachtig schijnen en het 
tot op zekere hoogte ook werkelijk zijn, toch is het dan 
nog volstrekt niet waarschijnlijk, dat ze ook alle een 
volwassen plant kunnen opleveren. 

Men zou hier kunnen spreken van schijnbare en van 
ware kiemkracht. 

Om tot de juiste kennis van de ware kiemkracht te 
komen, is het noodig de erwten ook op besmetting met 
Ascochyta te onderzoeken. 


* 
¥ * 


Van de planten, in den tuin ontsiaan uit het aange- 
taste ontkiemde zaaigoed, oogstte ik zaden, welke ik, 
nadat ze goed gerijpt waren, op de wijs, als met de 
ontvangen monsters was geschied, onderzocht. Nu bleek, 
dat niet minder dan 70 °/, met Ascochyia besmet waren. 

Ik kreeg hierbij dus een cijfer zoo hoog, als geen der 
monsters aanwees, ja het beliep zelfs ruim het tweevoud 
van het getal, bij °*t meest zieke monster (n° 3) gecon- 
stateerd. 

Hieruit blijkt dus, dat uit gezaaide zieke erwten veel 
zaden, door den schimmel aangetast, opleveren. 

Gezonde daarentegen brengen slechts volkomen Asco- 
chyta-vrije voort, wat uit het volgende blijkt. 

Dit jaar zijn de erwten, waarvan mijn monster Ameri- 
kaansche—zooals we gezien hebben vrij van den schimmel 
— afkomstig was, in Zeeland gezaaid. Van den opgele- 
verden oogst ontving ik drie monsters, twee afkomstig 
uit de gemeente Nieuw-en St-Joosland, het andere uit den 
Wilhelminapolder (Zd. Beveland). 

Bij onderzoek bleken alle drie de monsters wederom 
volkomen aan Ascochyta ontkomen te zijn ; geen enkele 
erwt was er lijdende aan. 


Leer spijt het me, dat ik den oogst van de schimme!l- 
vrije erwten, die ik zelf zaaide, niet heb kunnen onder- 
zoeken, doch reeds uit mijn proef met de zieke en uit den 
uitslag verkregen met de Amerikaansche in Zeeland mag 
afgeleid worden, dat men bij bestrijding van den bewusten 
schimmel bij ’t zaaigoed moet beginnen. Immers daar 
schuilt de oorzaak van ’t kwaad, van daaruit treedt het 
verderf op. 

De soms toegepaste manier van uitlezen van ’t zaai- 
goed, kan hier niet baten, wat daaruit blijkt, dat onder 
mijn monsters de drie uit Ulrum (n° 19, 20 en 21) werkelijk 
witgelezen waren en ze niettegenstaande dit toch 4, 6 en 
14 °/, zieke aanwezen. 

Pogingen, aangewend, om den schimme! in de erwten 
te dooden, gelukten veelal wel, doch de kiem was daarbij 
helaas altijd ook bezweken, zoodat hier het geneesmiddel 
in werkelijkheid veel en veel erger was dan de kwaal zelf. 

Zoolang dan ook geen ander middel gevonden is, blijft 
ter bestrijding niets anders over, dan dat men zaaigoed 
kieze, zooveel mogelijk vrij van Ascochyla. 

Wat de groene erwten betreft, zal de lezer nu allicht 
geneigd zijn, om hierbij allereerst zijn toevlucht tot de 
genoemde Amerikaansche te nemen, dus tot deze )ij 
uitstek fraaie erwt, die uitmunt door een zeer gezonde 
donker groene kleur, waarop een witte ring bijzonder 
scherp en sierlijk uitkomt en ’t oppervlak duidelijk in 
twee gelijke deelen deelt (}) 

‘t Kan daarom zijn nut hebben, mede te deelen, wat 
ik van bevriende zijde verder omtrent deze erwt, die tot 
hiertoe in ons land, naar ‘t schijnt, onbekend was, 
vernomen heb. 

Doorden Middelburgschen graanhandelaar Jeronimus 
op de Rotterdamsche markt opgemerkt, werd ze dit jaar 
voor ’t eerst op eenige plaatsen in Zeeland verbouwd. 

De kleur der verkregen planten vertoonde een 
lichter groen dan gewoonlijk bij onze erwten gezien 
wordt; de peulen waren wel dikker, doch korter en 
bevatten slechts 4a 5 erwten; de planten werden onge- 


(1) Ook bij onze inlandsche groene erwten is deze ring soms, maar 
dan meestal nog’zeer flauw, te zien. 


— 46 — 


veer 14 dagen later dan gewoonlijk rijp en bereikten een 
erootere hoogte, soms bedroeg deze wel 1,5 M., zoodat de 
erwten bij nat weder snel tegen den grond sloegen en 
licht tot rotting overgingen. 

Sommige proefnemers waren dan ook van oordeel, dat 
deze erwt aan rijs moet gekweekt worden. 

Men ziet hieruit, dat de proeven niet bijzonder gunstig 
uitgevallen zijn met ’t oog op de vraag, of deze erwten- 
variéteit voor onze akkers aan te bevelen is. 

En nu we tot haar onze toevlucht niet kunnen nemen, 
zullen we dus wel verplicht zijn, om de beste, met ’t cog op 
Ascochyta, uit onze eigene variéteiten te kiezen. 

Dat het van belang is dit te doen, dat het aanbeveling 
verdient met den schimmel rekening te houden springt in 
‘t cog, als men ziet, dat de erwtenverbouw in sommige 
deelen van ons land yrij aanzienlijk is. 

In het jongste officieele landbouwverslag, dat tot 1895 
loopt, vindt men, dat in Zeeland in dit jaar 7478 H. A. 
met erwten bezaaid werden. . 

Rekent men nu per H. A. 3H. L. zaaigoed tegen /. 9 
cemiddeld, zoo krijgt men voor die provincie een som van 
168000 gid. ruim aan erwten in genoemd jaar uitgezaaid. 
In ’t geheele land bedroeg het aantal H. A. met erwten 
yoor ’t zelfde jaar 24164, wat naar den zelfden maatstaf van 
zooeven ongeveer 612 ton gouds aan zaaierwten gekost 
heeft. 

We hebben hierboven berekeningen gemaakt omtrent 
verlies aan zaaigoed in sommige streken en vonden daarbij 
tot voorbeeld getallen als 13, 20, enz. tot 28 °/, toe. 

Welnu, waar Ascochyta soms dergelijke groote offers 
eischt, daar blijkt, dat op de aanzienlijke sommen aan 
zaaigoed jaarlijks besteed, telkens een zeer groot kapitaal 
zou uitgespaard kunnen worden door dunner te zaaien, 
als men zijn zaaigoed slecht vrij van den schimmel wist. 

En niet alleen, dat hij schade doet aan zaaigoed, neen 
ook op andere wijze veroorzaakt hij soms groot nadeel. 

Een paar voorbeelden daaryan, in Pommeren in 1894 
waargenomen, worden door FrigD. KriiGER medegedeeld. 

Des voorjaars had een landbouwer aldaar een uitge- 
strekt veld met erwten gezaaid. De planten waren flink 


Sty ae 


uitgegroeid, sommige bloeiden reeds, ja enkele vertoonden 
al peultjes. Plotseling stond bij vele echter de ontwik- 
keling stil en begonnen deze bij den wortelhals af te 
sterven, wat tengevolge had, dat op het veld groote 
plekken, waar de oogst volkomen vernietigd was, 
ontstonden. 

Bij het tweede geval, door denzelfden schrijver mede- 
gedeeld, was de ziekte veel vroeger ontstaan. De helft der 
planten was reeds drie weken na ’t opkomen gaan 
sukkelen, om daarna spoedig te sterven. 

Ook elders schijnt men dergelijke verschijnselen 
waargenomen te hebben. 

De afdeeling van schimmels, waartoe Ascochyta Pist 
Lib. wordt gerekend, is die van de zoogenaamde onvolle- 
dige Pyrenomyceten (Fungi imperfecti). De tweecellige 
sporen (conidién) zijn kleurloos en hebben een langwer- 
pige gedaante ; op de hoogte van een dwars tusschenschot 
neemt men een flauwe insnoering waar; ze hebben een 
lengte van 0,014-0,016 mM. (zie Plaat 3, fig. 1, d.). 

Het mycelium komt uitsluitend in de celwanden voor ; 
bij de vele coupes van erwten, die ik doorzocht, heb ik 
geen enkelen draad in een celholte aangetroffen. Altijd 
en uitsluitend zag ik den schimmel woekeren op de wijs 
als in figuur 2 weergegeven is. 

Zit Ascochyta in een erwt, die nog kracht genoeg 
heeft, om een plant te leveren, dan groeit hij hierin op, 
door den stengel en diens vertakkingen heen, tot in de 
bladeren en de peulen, waar hij in de zaden dringt en 
zich hier nestelt om van daar uit later weder een nieuwen 
kringloop aan te vangen. 

Aan al de genoemde plantendeelen doet hij bruine 
plekken ontstaan, waarop vele pykniden van dezelfde 
kleur te vinden zijn. Deze hebben meestal den vorm van 
een langwerpigen kogel. 

In een slijmige massa herbergen ze een groot aantal 
conidién, die een uitweg vinden, zooals reeds gezegd is, 
aan den top van den sporehouder door een ronde opening 
(zie fig. 1, c): 

Bladeren doet Ascochyta niet zelden verdorren. 


Zijn aanwezigheid verraadt zich dikwijls allereerst 
door bruine, ziekelijke plekken aan den wortelhals. Nat 
weer schijut zijn voortwoekeren in de plant te versnellen. 

Ook op andere vlinderbloemige planten is Ascochyta 
Pisi waargenomen, Z00 0. a. op boonen (Phaseolus vulga- 
vis. L) en op voederwikken ( Vzcza sativa L). 

Op de peulen doet hij min of meer ronde plekken 
(tig. 1, a) onstaan, die een instulping vertoonen, welke op 
haar beurt wederom een indeuking laat waarnemen. 
Onder de bijgevoegde teekeningen stelt b een dwarse 
doorsnede van de peul a voor en wel zoo aangebracht, dat 
zij door de onderste der drie ronde vlekken gaat; e. f stelt 
daarbij voor de tweede en f. g. de eerste indeuking. Op den 
hodem van de diepere indeuking (e f) zitten gewoonlijk de 
pykniden in grooten getale bijeen. Niet zelden zitten ze ook 
op den rand daarvan, ja zelfs vindt men veelal er ook nog 
eenige op den bodem van de ondiepere indeuking (f g) 
geplaatst. In onze fig. b. ziet men vier pykniden op den 
bodem en een op den rand van de diepere indeuking (e f) 
afgebeeld. 

Breekt men zieke peulen voorzichtig open, dan kan 
men niet zelden mycelium van de bruine ronde plekken 
daarbuiten duidelijk op de zaden daarbinnen zien 
overgaan. 

In het verwijderen van de ontsierde, besmette peulen 
ligt ongetwijfeld mede een middel, om dezen lastigen 
schimmel te bestrijden. 

‘t Komt me verder voor, dat iedere erwtenverbouwer 
volgens de methode, hierboven beschreven, zelfs zijn 
zaaigoed op Ascochyta kan onderzoeken. 

Om den schimmel te leeren onderkennen handelt men, 
dunkt me, het best door bij de peulen te beginnen. Bij 
dezen zoeke men de beschreven bruine, ronde plekken op, 
om dan daarop de pykniden te leeren kennen. 

Doet men zulk een peul in een klein fleschje van 
kleurloos glas met wat helder water of verdunde alcohol, 
zoo kan men zelfs met het bloote oog de pykniden vrij 
duidelijk onderscheiden. 

Heeft men deze vruchtjes eenmaal leeren kennen, dan 
neme men uit één of meer zieke peulen de erwten en 
handel daarmede als boven gezegd is. 


— 49 — 


't Is volstrekt niet noodig, van glazen klokken gebruik 
te maken. Iedere andere bedekking, die dienen kan om 
de erwten eenigen tijd vochtig te houden, is bruikbaar. 
Is de bedekking wat onvolledig, dan brenge men slechts 
een keer of wat vaker een weinig water op het papier. 
Hierbij moet men echter steeds voorzichtig te werk gaan, 
daar men anders licht de ziektekiemen (conidién) van de 
eene erwt tegen de andere kan doen overspoelen. 

Laat men de erwten wat Jang, eenige dagen b. v., bij 
voldoende toetreding van ‘t daglicht liggen, dan ontstaan 
er vrij aardige plantjes uit. 

Bij sommige van deze, nl. bij die, welke uit zieke 
yaden ontstaan zijn, ziet men dan Ascochyta op den top 
van stengeltjes en blaadjes als een sneeuwwitten schimmel 
te voorschijn treden. 

Blijkbaar is hij daarbij van den erwtekorrel uit door 
het plantje heen tot de uiterste plaatsen opgeklommen. 

De plantjes uit mijn laatst ontvangene Amerikaan- 
sche erwten heb ik, dit schrijvende sedert eenige weken 
onder een klok groeiende. Bij geen enkele daarvan treedt 
mycelium er uit te voorschijn. 

Ook dit acht ik een bewijs, dat die erwten vrij zijn 
van Ascochyta Pist. 

W. W. SCHIPPER. 

December 1896. 


De glasvleugelige vilinders (Sesia). 


In lichaamsvorm komen de Sesia’s veel overeen met 
de Avondvlinders (Sphingiden), waartoe 0. a, de dennen- 
pijlstaart (Sphinaw pinastri) en de meer bekende doods- 
hoofduil (Acherontia Atropos) behooren. Even als deze 
hebben zij een stevig lichaam en lange maar vrij smalle 
vleugels, waarmee zij tamelijk snel vliegen. Echter zijn de 
vleugels voor ’t grootste gedeelte niet met schubbetjes 
bedekt, zooals dit met die van andere soorten het geval is; 
dikwijls is zelfs alleen maar een zeer smal randje beschubd. 
En zoo zijn dan de vleugels grootendeels of geheel glas- 
helder, evenals bij wespen en muggen. Daarbij is bij vele 


— 5O was, 


soorten het lichaam geel of rood met zwart geteekend, 
door welke teekening de overeenkomst vooral met wespen 
nog grooter wordt. Al de inlandsche soorten hebben dan 
ook een’ wetenschappelijken naam, waarin de overeen- 
komst met de eene of andere soort van vliesvleugeligen of 
tweevleugeligen is uitgesproken. Wij hebben hier te lande 
eene Sesia (Trochilia) aptformis |d. i. gelijkende op Apis, 
dus « bijvormige Sesia», welke naam echter beter door dien 
van «wespvormige Sesia» wordt vervangen, daar deze soort 
veel meer op eene wesp dan op eene bij gelijkt], — eene 
Sesia (Trochilia) bembectformis {d.i. gelijkende op Bembex, 
eene graafwesp}], — eene Sesta (Sciapteron) tabaniformis 
(d. i. gelijkende op Tabanus, eene daas|], — eene Sesia 
spheciformis [d. i. gelijkende op Sphex, eene graafwesp], 
— eene Sesia astliformis |d. i. gelijkende op Aszlus, eene 
roofvlieg}, — eene Sesza inyopaeformis, d. i. gelijkende op 
Myopa, eene dikkopvlieg], — eene Sesza culiciformis \d. i. 
gelijkende op Culex, eene sieekmug], — eene Sesta formr- 
caeformis {d. i, gelijkende op Formica, eene mier|. In 
*t algemeen dus kan worden gezegd dat de weerlooze 
Sesza’s gelijken op socrten van insekten, die in ’t bezit zijn 
van een of ander flink wapen, ‘t zij dit een angel is 
(zooals bij wespen en graafwespen) of een steeksnuit 
(zooals bij steekmuggen, dazen, roofvliegen en andere 
tweevleugelige insekten), ’t zij eindelijk dat het een paar 
scherpe kaken zijn en eene giftklier om vergift in de 
daarmee gemaakte wonden uit te storten (mieren). Daar 
eene Sesza, tengevolge van haar eigenaardig voorkomen, 
vooral tengevolge van hare glasheldere vleugels, er alsiets 
eveheel anders uitziet dan als wat zij is, behoeft het geene 
_verwondering te baren, dat het publiek ze aanziet voor 
wespen, muggen, vliegen, enz., maar niet voor vlinders. 
De overeenkomst met de laatstgenoemde insekten is echter 
niet dan ecne oppervlakkige. Zoo ziet men dadelijk aan 
den bouw der monddeelen (m .a w. aan het bezit van een’ 
roltong), dat men met ware vlinders te doen heeft. 

Boven reeds zei ik dat de Sesta’s in haar voorkomen 
veel overeenkomst hebben met avondvlinders ; en soms 
worden zij dan ook met dezen in dezelfde familie, die der 
Sphingiden, gebracht. Anderen echter plaatsen ze met de 


Ee 


roode houtrups (Cossus ligniperda), de gele houtrups 
(Zeuzera Aescult) en met eenige andere soorten in de 
familie der Houtboorders (Xylophaga). En hoewel het 
uitwendig voorkomen van de bovenvermelde houtrups- 
vlinders veel verschilt van dat der Sesta’s, is bij nadere 
beschouwing eenige verwantschap niet te miskennen, 
vooral ook wat den bouw van de rups en de pop betreit ; 
en wat de leefwijze der rupsen aangaat is er veel overeen- 
komst, want evenals de ware « houtrupsen », zoo leven 
ook de rupsen der Sesza ’s in het hout van boomen en 
struiken. 

De rupsen hebben 16 pooten, en zijn geelachtig wit 
van kleur met bruinen kop en enkele bruine vlekjes op 
het lichaam. Even als de roode en gele houtrups graven 
zij gangen in de houtige plantendeelen, welke zij bewo- 
nen ; deze gangen monden altijd naar buiten uit; en door 
de aldus gevormde opening stooten de rupsen hare op 
houtzaagsel gelijkende uitwerpselen naar buiten. Daaraan 
kan men altijd hare aanwezigheid in den eenen of anderen 
stam of tak herkennen. Evenals de andere houtrupsen, 
brengen zij altijd meer dan een jaar in den toestand van 
rups door : sommige Sesza ’s overwinteren twee maal, 
andere slechts €énmaal. — De poppen zijn bruin, slank van 
vorm, voorzien van een tandvormig uitsteekseltje op den 
kop, en van kransen van stevige borsteltjes langs de 
ringen van het achterlijf. Zij gelijken bijzonder veel op de 
pop van de roode houtrups. Even als deze liggen zij in eene 
wijde, in ’t hout uitgegraven holte, in de nabijheid van de 
uitgangsopening in den stam. Zij zijn er omgeven door 
eene ovale cocon, voor een groot deel bestaande uit aige- 
knaagde houtspaandertjes. Bij het uitkomen schuift zich 
de pop een eindweegs uit den stam naar buiten, evenals 
dat de pop van de reode houtrups doet. Dit geschiedt altijd 
in den zomer ; en dan kruipt, gewoonlijk in de voormid- 
daguren tusschen 8 en 10, de vlinder uit, de pophulsels 
als eene dunne huid achterlatende. 

Onder de Sesia’s zijn er sommige, die voor de teelt 
van houtgewassen, andere, die voor de teelt van verschil- 
lende struiken schadelijk zijn. En zoo hebben wij dan in 


dit geslacht van vlinders zoowel vijanden van de houtteelt 
als vijanden van de teelt van fruit. — 

Ik vermeld hier de inlandsche soorten, maar de 
minder belanerijke slechts zeer in *t kort. 


Fig. I. — Sesia apiformis ; volkomen insekt, rups en pop. 


1. De wespvormige Sesia (Sesia apiformis L.) is in 
bijgaande fig. 1 op natuurlijke grootte in hare verschil- 
lende gedaanteverwisselingstoestanden voorgesteld. Bij 
de afbeelding van ’t volwassen insekt wil ik slechts 
vermelden dat de deelen, die in de teekening aan’t lichaam 
donker zijn voorgesteld, in werkelijkheid bruin of zwart- 
bruin zijn, terwijl de licht geteekende deelen goudgeel 
zijn. Wat de vieugels aangaat: de nerven of aderen, het 
franje rondom de vleugels en de voorrand van het voorste 
paar zijn, even als de pooten, roestkleurig geel. 

En in grootte én in kleur gelijkt deze Sesia veel op een 
« horentje » of, « paardenwesp » (Vespa Crabro). Men ziet 
haar in Juni of Juli met half dicht geslagen vleugels aan 
den stam, soms ook aan de bladeren, van populieren zitten. 


Zij maakt voor ‘t leggen van hare eieren van alle moge- 
lijke populiersoorten gebruik, ook van abeelen en witblad- 
popels ; maar nooit zoekt zij tot dit doel andere boomen 
op. Bij zonneschijn vliegen de Sesia ’s zeer levendig heen 
en weer. Meestal grijpt de paring bij nacht plaats, maar 
toch niet altijd. — Het wijfje schuift met behulp van 
hare legboor hare donkerbruine eieren, ieder afzon- 
derlijk, in de reten der schors, zoodat zij zooveel mogelijk 
door de schorsschubben bedekt zijn. Altijd wordt het 
onderste gedeelte van den stam, even boven den grond, 
voor het eierleggen uitgekozen. Het rupsje, dat weldra uit 
het eitje te voorschijnt komt, boort zich in den stam in, 
en werkt zich dan door het hout heen een eindje naar 
boven of naar beneden, zoodat men het zoowel in het 
ondereinde van den stam als in het boveneinde van den 
wortel aantreft, vooral in die worteltakken, welke zich 
horizontaal, vlak onder de bodemoppervlakte,  uit- 
strekken. Het komt dikwijls voor dat van een populier 
het ondereinde van den stam zoowel boven als onder 
den grond, geheel door gangen van verscheiden rupsen 
doorknaagd is, zoodat een flinke windvlaag den: boom 
aan’ zijn voet doet afbreken en hem ter aarde velt. 
Dat de rupsen van Seszu apiformis, zooals Taschenberg 
| « Forstwirthschaftliche Insektenkunde -, bl. 290 } 
beweert, uitsluitend in jonge boomen leven, kan ik naar 
mijne ervaring niet toestemmen; ik vond ze ook in 
boomen, die aan hunne basis !/2 a 3/4 voet dik waren. Ik 
zaw, vele jaren geleden, op den Brink van een der dorpen 
in Noordelijk Drenthe (ik herinner mij niet precies meer 
in welk dorp) meer dan vijf en twintig naast elkaar 
staande populieren van deze dikte allen aan hunne basis 
in sterke mate aangetast door Sesta apiformis. Toch 
meen ik dat men wel kan aannemen dat deze hoofdza- 
kelyk jongere boomen aantast. 

De uitwerpselen, die op grof houtzaagsel gelijken, 
en in groote proppen uit de openingen in den stam te 
voorschijn komen, duiden de aanwezigheid van het insekt 
reeds bij uitwendige beschouwing aan. Toch is dit 
geen onfeilbaar kenteeken ; want de larve van de groote 
populierboktor (Saperda carcharias) vormt proppen van 


te) Bs 


uitwerpselen, welke precies op die van Sesia apiformis, 
ook in grootte, gelijken. Maar de populierboktorlarve 
leeft in alle deelen van den stam, de hoogere deelen zoowel 
als de lagere, zoodat men bij een’ boom, die door dit 
insekt is aangetast, de « houtzaagselproppen » over den 
geheelen stam heen verbreid vindt, terwijl men — waar 
de rups van Sesia apiformis de misdadigster is — alleen 
aan ’t benedeneinde van den stam dergelijke proppen 
aantreft, maar dan ook dikwijls in groot aantal bij elkaar. 

Van af de tweede helft van Juni is er een zekerder 
kenteeken, waaraan men de aanwezigheid van Sesia 
apiformis kan constateeren. Dan zijn de vlinders uitge- 
komen, en vindt men de leege pophulsels in menigte uit 
het ondereinde van den stam uitsteken ; soms treft men 
ze ook aan vlak bij den stam, uit den grond te voorschijn 
tredend. Deze laatste pophulsels zijn natuurlijk afkomstig 
van de rupsen, die in de wortels of het onderaardsche 
gedeelte van den stam hebben geleefd, en die als pop niet 
slechts zich uit het hout moeten wegbewegen, maar ook 
door den omgevenden grond heen 266 ver tot zij boven 
de bodemoppervlakte uitsteken. 

Uit bovenstaande mededeelingen omtrent de leefwijze 
van Sesta apiformis blijkt dat dit insekt tot de gevaar- 
lijkste vijanden van de populieren moet worden gerekend. 
Uit een technisch oogpunt in het niet zoo schadelijk als 
de roode houtrups (Cossus ligniperda) en de larve van de 
populierboktor (Saperda carcharias); want daar het 
uitsluitend in de onderste deelen van den stam en in de 
wortels zich ophoudt, wordt de aangetaste boom, als hij 
er reeds groot genoeg voor is, er niet door ongeschikt om 
er planken, klompen of iets anders van te maken. Maar 
voor het /even van den boom is Sesia apiformis in *t alge- 
meen schadelijker, én doordat door de dikwijls zeer sterke 
vreterij op eene bepaalde plek van den stam de sapstroo- 
ming zeer wordt tegengegaan, en doordat de aangetaste 
boomen aan hunne basis geheel wrak worden en getaak- 
kelijk door den wind worden geworpen. 

Stammen, die in ergen graad zijn aangetast, moeten 
worden geveld, terwijl men de ondereinde der stammen 
en de grootere wortels verbrandt ; dit mag geschieden in 


iederen tijd des jaars, met uitzondering alleen van den 
zomer (Juni, Juli, Augustus), wanneer er kans is dat het 
insekt in den volwassen toestand verkeert en dus niet in 
het hout zit. 

In de tweede helft van Juni vindt men in de late 
morgenuren vele viinders tegen de benedeneinden der 
stammen zitten te dutten; door deze geregeld weg te 
zoeken en te dooden, voorkomt men voor ’t volgend jaar 
hunne vermeerdering ; maar men moet dit doen zoodra 
de vlinders daar te vinden zijn, omdat zij dan nog geene 
eieren hebben gelegd. Ook kan men er dan gemakkelijk 
-velen uit de boomen schudden; maar dit moet nimmer 
gebeuren wanneer de zon schijnt, omdat zij dan te goed 
wakker zijn, en — neervallende — niet op den grond 
te recht komen, maar onderweg de vleugels uitslaan en 
weevliegen. — 


2. Sesia bembiciformis H. is zeer nauw verwant aan 
de vorige soort, ook even groot, en leeft als rups in 
wilgen op dezelfde wijze als die van S. apiformis in 
populieren. Echter is zij hier te te lande 266 zeldzaam, dat 
ik haar hier maar niet nader zal bespreken. — 


3. Sesta tabaniformis v. Rottb. behoort tot eene groep 
van Sesia ’s, die de voorvleugels bijkans geheel beschubd 
hebben. Deze voorvleugels zijn dof zwartbruin ; het lijf is 
glanzig blauwzwart met gele ringen. S. tabaniformis 
heeft eene vlucht van 30-35 mill., is dus iets kleiner dan de 
twee voorgaande soorten. — Deze soort, die insgelijks in 
Nederland niet zeer algemeen is, leeft als rups in 
populieren; en wel in jonge boomen, meestal in iets 
hoogere deelen van den stam dan S. apiformis. De vlinder 
vliegt in ’t begin van Juni. — 


4. Sesia spheciformis Esper; vlucht 28-30 mill., glin- 
sterend blauwzwart, achterlijf geel geringd. Staartpluim 
zwart. Deze soort, die in Mei en Juni vliegt, wordt als rups 
in elzen aangetroffen, maar schijnt hier te lande ook 
zeldzaam te zijn. — 3 


— oo 


. 5. Sesia tipuliformis Clerk.; vlucht 15-20 mill; glin- 
sterend groen- of blauwzwart, achterlijf geel geringd. 
Teer van bouw. Een donker gekleurde pluim aan het 
staartuiteinde. — Deze Sesia, welke men de aalbes-Sesia 
zou kunnen noemen, vliegt als vobwassen vlinder in het 
midden van Mei en in Juni. Hare rups graaft gangen in de 
bovenste deelen der takken van aalbes-en kruisbes- 
struiken, welke zij doet kwijnen of sterven. Zij houdt zich 
daar op van af Juli of Augustus tot in Maart van het 
volgende jaar. Op de plaats, waar de rups woonde, vindt 
men in de eerste helft van Mei de pop, natuurlijk besloten 
binnen eene cocon. — Deze soort van Sesta wordt 0. a. in 
het Westland vrij schadelijk aan aalbessenstruiken. 
Volgens Snellen is zij hier te lande vrij algemeen, en komt 
zij o. a. ook in Friesland voor. Dezelfde schrijver meldt dat 
de rups ook in hazelaartwijgen leeft. — De aangetaste 
twijgen der aalbessen vallen in ’t oog door hare boorgaten, 
waaraan uitwerpselen vastgekleefd zijn. Zulke twijgen 
moeten tijdig worden afgesneden en verbrand. — 


6. Sesia astliformis von Rotth. heeft een vlueht van 
20 tot 25 mill. De erondkleur is groen- of blauwzwart. 
De achtervleugels zijn zeer breed ; het achterlijf is geel 
geringd; de staartpluim is deels blauwzwart, deels geel. 
De viinder vliegt in Juni en Juli; de rups. leeft in de 
schors van eiken en beuken. Deze soort schijnt hier te 
lande vrij zeldzaam te zijn; en ook in Duitschland heeft 
men van door haar teweeggebrachte schade nog niet 
gehoord. — 


7. Sesia myopaeformis Borkh. heeft eene vlucht van 
18 tot 22 mill. Zij is, van boven gezien, zwartblauw ; 
slechts het vierde lid van het slanké achterlijf is rood. De 


ER = 


voorvleugels smal, de achtervleugels breed. Beide zijn 
glashelder, met uitzondering van de vrij breede randen, en 
van eene vierkante vlek op de voorvleugels, welke zwart- 
blauw van kleur zijn. 

Deze Sesza, die op verschillende plaatsen in Gelder- 
land werd aangetroffen, wordt van af het laatst van Mei 
tot in Augustus als vlinder gezien, ’t meest echter in Juni. 
Dan verlaat deze — volgens Taschenberg gewoonlijk in 
den voormiddag tusschen 9 en 11 wur — bij mooi weer 
het pophulsel, nadat dit halverwege uit den stam gescho- 
ven is. Ken uur na het uitkruipen van den vlinder zijn 
diens vleugels geheel ontplooid ; dan vliegt hij op en danst 
in huppelende vlucht rondom de kroon vaneen’appelboom, 
meestal van dien, waaruit hij zelf te voorschijn kwam. 
Dan grijpt ook de paring plaats, welke voltrokken wordt, 
terwijl het wijfje op een blad gaat zitten. Soms kan men 
de vlinders in grooten getale aan den stam van een’ 
enkelen appelboom zien zitten of om de kroon rondvliegen. 
Tegen het namiddaguur ziet men ze minder ; dan hebben 
zij zich reeds in de kroon weggescholen ; maar de talrijke 
pophuiden, die uit den stam en de dikkere takken 
uitsteken, verraden de tegenwoordigheid van het insekt. 
Taschenberg vond ongeveer 60 leege pophuiden aan 
éénen enkelen boom. « Daar de vlinder — aldus vervolgt 
deze natuuronderzoeker — klein is, en slechts korten tijd 
leeft, krijgt zelfs een insektenverzamelaar hem niet te 
zien, wanneer hij niet in de morgenuren naar hem zoekt.» 

Het bevruchte wijfje leet hare eieren bij voorkeur 
aan oude, althans gewoonlijk niet aan jonge, appel- 
boomen, slechts bij uitzondering aan pereboomen. Daar- 
voor kiest het plaatsen tusschen schubben van de schors 
uit, of ook wel beschadigde plekken aan stam en takken. 
De rupsjes vreten zich in het splint in; als zij een’ leeftijd 
van 9 of 10 maanden bereikt hebben (dus ongeveer in 
April van ’t volgende jaar), verpoppen zij zich, en wel — 
naar de wijze der overige Sesta’s — in de nabijheid van eene 
opening, die naar buiten voert, en welke de rups reeds 
van te voren heeft aangelegd, om er de uitwerpselen, 
welke eruit zien als houtspaanders, uit te verwijderen. De 
poptoestand duurt 2 a 3 weken; is de tijd om uit te 


ee 


kruipen voor den viinder gekomen, dan schuift het insekt 
met de geheele cocon tot dicht aan de oppervlakte, en de 
pop zelve schuift halverwege uit den stam. — Sesza 
myopaeformis kan moeilijk worden verdelgd, wanneer zij 
zich als rups in den stam of de takken bevindt ; het eenige 
wat men zou kunnen doen, zou zijn het wegvapgen van 
de rondvliegende of tegen de stammen zittende vlinders. 
Daar overigens vooral gewonde plekken voor ’t eierleggen 
worden uitgekozen, zoo is het in streken, waar men met 
Sesia veel te kampen heeft, raadzaam zulke wonden zou 
spoedig mogelijk dicht te smeren. — 


8. Sesta culicziformis L, is iets grooter dan de vorige 
soort, heeft eene vlucht van 24-28 miil. en heeft even als 
de vorige eene blauwzwarte grondtint en een’ (hier 
breeden) rooden dwarsband om ’t achterlijf. De basis der 
voorvleugels en de vleugelzoom zijn bruinrood. Deze soort 
vliegt in Mei en Juni. 

De rups leeft in berken en elzen, maar schijnt bij ons 
zeldzaam te zijn, waarom ik over hare lon criiwayz niet 
verder wil ni eiplden. _ 


9, Sesia formicaeformis Esper. heeit eene vlucht van 
18-26 mill. Zij is blauwachtig zwart van kleur, maar heeft 
op de voorvleugels eene bruinachtig roode vlek en op het 
achterlijf een’ steenrooden ring. — De vlinder vliegt in 
Mei, Junien Juli; de rups leeft in twijgen van wilgen met 
name van Salix viminalis (katwilg), S. trzandra (waar- 
denhout) en S. alba (schietwilg). De vreterij van deze rups 
gaat dadelijk in *t hout, waar eene vrij groote holte wordt 
uitgevreten ; daarna stijgt deze omhoog, waarbij het 
merg wordt vernield. Eindelijk buigt zich de gang, die in 
*t geheel slechts 10 cM. lang is, naar den omtrek toe. 

Wilgenteenen, die te hoog werden afgesneden, vor- 
men goede ontwikkelingsplaatsen voor deze Sesia, daar 
de wilgenteenstompen, die zijn blijven staan, bij voorkeur 
van eieren worden voorzien. Op zulke terreinen brengt dit 
insekt, soms in vereeniging met de snuittor Cryptorhyn- 
chus Lapathi, groote schade teweeg. 


= 


Om deze plaag te keeren, dient men de wilgenteenen 
zoo laag mogelijk af te snijden en het nog door ’t insekt 
bewoonde materiaal te verbranden. 


J. RITZEMA BOS. 
Amsterdam, 5 April 1897. 


VANGLANTAARNEN 


TOT 
BESTRIJDING van SCHADELIJKE INSECTEN. 


In de laatste jaren is het aantal hulpmiddelen en 
toestellen, die bij de bestrijding van schadelijke dieren 
beproefd werden, aanzienlijk toegenomen. Onder de laatst 
uitgevonden toestellen worden ook de vanglantaarnen 
gerekend. — 

Vele insecten worden door het licht aangelokt : men . 
denke slechts aan de muggen en de motten (vlinders), 
die gedurende de zomeravonden in onze woonkamers 
rondom de lamp komen vliegen en die, niettegenstaande 
ongetwijfeld pijnlijke aanrakingen met de lichtvlam of 
met het lampglas, hare pogingen onafgebroken voort- 
zetten, tot dat zij eindelijk neervallen om na korteren of 
langeren tijd aan de bekomen wonden te sterven. — Het 
is op dit algemeen bekend feit, dat de bouw van de vang- 
lantaarnen berust, waarvan wij verder een korte beschrij- 
‘ving geven. 

Reeds in 1895 had FRANK de aandacht gevestigd op de 
Mo.v’sche vanglantaarn en haar aanbevolen als een doel- 
treffend middel tot de bestrijding van winterzaaduilen, 
(Agrotis-soorten), d. w. z. de vlinders, die ontstaan uit de 
aardrupsen, dus juist uit die rupsen, welke voor den 
landbouw zoo schadelijk zijn, omdat zij allerlei soorten van 
zaaiplanten aantasten. — FRANK steunde zich daarbij op 
een waarneming, die hij, in den zomer van 1894, gelegen- 
heid had te doen op de bezittingen van Mo. in Silezié, 
alwaar een dergelijke vanglantaarn op het veld was 
geplaatst. 


Shi c= 


Hij had zich daar kunnen overtuigen dat door 
dit toestel talrijke winterzaaduilen gevangen worden. 
FRANK (1) heeft zich echter niet vergenoegd met dit feit 
bekend te maken en de vanglantaarnen aan te bevelen; hij 
heeft daarenboven zelf nauwkeurige proefnemingen met 
deze toestellen gedaan om de juist waarde ervan voor de 
practi}k te kunnen bepalen. Hij stelde zich hierbij de 
oplossing van de volgende drie vragen ten doel : 1° welke 
soort van de tot heden toe aanbevolen vanglantaarnen 
verdient de voorkeur; — 2° welke insectensoorten worden 
voornamelijk met die toestellen gevangen ; — 3° gedurende 
welke zomermaanden wordt het grootste aantal schade- 
lijke insekten gevangen, m. a. w. op welk tijdstip moet 
men de lantaarnen laten branden om de gunstigste uit- 
slagen te bekomen. — De proeven werden genomen op 
het proefveld van de koninklijke landbouwkundige Hooge- 
school te Berlijn, gedurende den zomer 1895. 

Drie soorten van lantaarnen werden hierbij gebruikt : 

A. De Mouu’sche vanglantaarn. Deze bestaat uit eene 
petroleumlamp, die omringd is van vijf trechtervormige 
openingen; deze zijn derwijze aangebracht dat de vlam van 
de lamp zich juist in haar midden bevindt en aldus door 
deze trechters wordt versterkt. — De lamp is omgeven 
door een glazen kast, waarvan de wanden naar buiten 
en naar onderen eenigszing hellend zijn en van onderen 
elk een bakje(Plaat 4, fig. 1.@)dragen, waarin stroop wordt 
gegoten. — De insecten komen aangevlogen, glijden langs 
het hellend vlak naar beneden en komen in de stroop 
terecht, waaruit zij zich niet meer kunnen losmaken. — 
In figuur 1 is een dergelijke lantaarn voorgesteld, een 
verdere beschrijving zal daardoor wel overbodig wezen. 
— FRANK heeft deze lantaarn eenigszins gewijzigd : in 
plaats van eene lamp, is er in zijne lantaarn een kring van 
5 petroleuamlampen, en de terugkaatsende trechter bevindt 
zich achter iedere lamp, zoodat het lichtvermogen zeer 


(1). Ueber Fanglaternen zur Bektmpfung landwirtschaftl. schad- 
licher Insekten von Prof. Dt Frank, in Verbindung mit Prof. Dt R6riGc 
mit 1 Tafel und’2 Abbild. Landwirtlischaftliche Jahrbticher, XXV Band 
(1896), Heft 2 und 3. ° 


— 61 — 


aanzienlijk wordt. — Deze lantaarn werd op een 1.50 meter 
hoog houten toestel geplaatst. 

B. Ken kleine lantaarn, zooals die in fig. 2 is afge- 
beeld. — De trechtervormige openingen geven_ hier 
toegang tot een ruimte, die de lamp omgeeft. De insecten 
dringen in die ruimte binnen en vallen weldra in het 
onderste gedeelte van de lantaarn, dat de bakjes vervangt 
en, evenals deze, met stroop is gevuld. — Deze lantaarn 
kan desnoods ook opgehangen worden; in de meeste 
gevallen zal het echter wel verkieslijk zijn, om gevaar- 
lijkke bewegingen te voorkomen, haar op een paal vast te 
maken. — Deze kleine lantaarn bevond zich op een afstand 
yan 130 meter van de groote lantaarn. 

C. Als vanglantaarn van een buitengewoon eenvoudig 
maaksel werd ook een cementton gebruikt, die van boven 
open was en waarin een lamp werd geplaatst; verschei- 
dene duigen werden uit den wand der ton genomen, 
zoodat het licht door de aldus ontstane zijdelingsche 
openingen kon schijnen. — De binnenwand der overblij- 
vende duigen werd bestreken met een kleverige zelfstan- 
digheid (rupsenlijm); op die wijze hoopte men dat de 
insecten in de ton zouden gelokt worden en aldaar aan de 
wanden zouden blijven hangen. 

Dit laatste toestel heeft niet voldaan; dit moet echter 
grootendeels toegeschreven worden aan twee omstandig- 
heden : 1° de ton stond op den grond, en niet op een 
zekere hoogte boven den grond; — 2° de gebruikte lijm 
werd door het hout der duigen ingezogen en. droogde 
‘onder den invloed der brandende zon te spoedig op, zoodat 
zij daarbij ophield kleverig te zijn. 

Bij slecht weder, wanneer de insecten toch niet 
vliegen, werd geen licht aangestoken; alleen bij goed 
weder liet men de lampen branden van ’s avonds tot 
’s morgens. — Van tijd tot tijd werden de verdronken 
insecten uit de*stroop verwijderd, gedroogd en zooveel 
mogelijk bepaald. — Het is natuurlijk dat, naast de nacht- 
insecten, die het grootst aantal uitmaken, ook wel eenige 
daginsecten voorkomen, die — hetzij door den wind 
gedreven, hetzij door de stroop aangelokt — in de verza-. 
melbakjes zijn terecht gekomen. — Het zal ook wel niet 


behoeven gezeid te worden, dat niet al de gevangen 
insecten schadelijk zijn; een aantal onder hen hebben voor 
de practijk geen of slechts een zeer gering belang; eenige 
zelfs zijn nuttig, maar het aantal der gevangen schadelijke 
dieren overtrelt verreweg dat der nuttige. 

Van 31 Mei tot 8 September werden met behulp van 
de groote lantaarn iets meer dan 4000 insecten gevangen, 
waaronder 17 ten honderd als zeer schadelijk, 31 t. h. als 
tamelijk schadelijk, 7 t. h. als nuttig en 45 t. h. noch als 
schadelijk, noch als nuttig dienen aangezien te worden. — 
Met de kleine laniaarn duurden de proefnemingen slechts 
van 8 Juli tot 22 Augustus; nagenoeg 600 insecten werden 
cedurende dit tijdverloop met dit toestel gevangen; daar- 
onder waren 28 ten honderd zeer schadelijke, 43 t. h. 
tamelijk schadelijke en 4 t. h. nuttige insecten, terwijl de 
overige 25 t. h. bestonden uit dieren, die voor den land- 
bouw geen of weinig belang opleveren. — Er dient hier 
onmiddellijk bijgevoeed te worden, dat de uitsiagen in 
het open veld nog ruim wat @ unstiger zouden uitgevailen 
zijn; immers in de onmiddellijke nabijheid van het proef- 
veld der landbouwkundige hoogeschool te Berlijn komen 
talrijke andere lichtbronnen voor en wel vooral hooge 
electrische lampen, die natuurlijk aan de vanglantaarnen 
een groote mededinging deden, juist zooals ook de groote 
lantaarn aan de kleine wel atbreuk zal gedaan hebben. — 
Nieuwe proefnemingen in het open veld zijn derhalve 
zeer gewenscht. 

De uitslagen, die Frank bekomen heeft, kunnen 
nagenoeg als volet samengevat worden : 

A. In geval schadelijke dieren in een groot gebied 
meer of minder regelmatig verspreid zijn, is het gebruik 
van een klein aantal groote lantaarnen verkieslijk boven 
dat van vele kleine lantaarnen; — in geval de schadelijke 
insecten daarentegen over een betrekkelijk kleine ruimte 
verspreid zijn, of in geval zij, ofschoon over een groote 
oppervlakte verspreid, niet overal gelijkmatig voorkomen, 
zijn kleine lantaarnen, die op de meest bezochte plaatsen 
worden aangebracht, voldoende. — Hoe hooger de 
lantaarnen geplaatst worden, hoe grooter ook hare 
aantrekkingskracht is. 


— 63 — 

RB. De vanglantaarnen kunnen gebruikt worden tot het 
bestrijden van de uilen (Noctuzda) int aleemeen, waarvan 
de rupsen alle in meerdere of mindere mate aan den land- 
bouw schadelijk zijn en de vlinders meest allen ’s nachts 
vliegen. Hiertoe behooren b. v. de winterzaaduilen 
(Agrotis-soorten) waarvan de rupsen (aardrupsen) zoo 


veel schade kunnen veroorzaken; — de kooluilen 
(Mamestra brassicae en andere Mamestra-soorten); de 
erasuilen (Hadena) en talrijke andere. — Ook tegen het 


veelvuldig voorkomen van de korenvlieg of gcle halm- 
vlieg (Chlorops taeniopus), vermoedelijk tegen de frit- 
vlieg (Oscinis frit) en andere vijanden van de 
graangewassen, meent FRANK, dat de vanglantaarnen 
goede diensten zullen bewijzen. — Wanneer Klein- 
vlinders (Microlepidopteren) in grooten getale ver- 
schijnen, zullen deze eveneens door de vanglantaarnen 
kunnen vernietigd worden. Ook zou de werking dezer 
toestellen dienen beproefd te worden tegen den eiken- 
bladroller (Torlria viridana), waarvan de rups zooveel 
schade kan berokkenen aan eikenbosschen door het 
uitvreten der knoppen : men zou in dit geval de lantaarn 
in den boom kunnen ophangen. Een andere proef van 
denzelfden aard ware te nemen bij het veelvuldig voor- 
komen van Gracilaria syringella, die soms de bladen der 
Syringa (in Vlaanderen gewoonlijk — doch verkeerd — 
jasmijn genoemd) in zeer grooten getale aantasten, 
enz. enz. 

C. Wat nu het tijdperk betreft, gedurende hetwelk 
het gebruik van vanglantaarnen waarlijk nuttig kan zijn, 
uit de bepalingen der gevangen insecten door RoriG is 
gebleken, dat reeds in het voorjaar en in het begin van 
den zomer eenige uilen vliegen, maar dat (althans te 
Berlijn, waar de proeven werden genomen) deze insecten 
eerst in de tweede helft of bij het einde van de maand Juli 
in groot aantal verschijnen en dat zulks tot einde Augustus 
voortduurt, zoodat het onnoodig en in ieder geval niet 
loonend is vé6r 15 Juli en na 1 September de lantaarnen te 
laten branden, althans indien men de bestrijding van- 
winterzaaduilen en andere uilen ten doel heeft. — Indien 
men de vanglantaarnen tegen andere insecten wenscht aan 


Pe eet 


te wenden, zal men natuurlijk dienen rekenschap te 
houden met het tijdstip, waarop het te bestrijden insect 
het talrijkst aanwezig is.— Men vergete hierbij niet dat bij 
slecht weder het onnoodig is de lampen aan te steken. 

FRANK deelt mede dat hij voornemens is nog meer 
proeven met vanglantaarnen te nemen en wel voorname- 
lijk met het doel na te gaan of vanglantaarnen van een 
eenvoudiger maaksel niet evengoed zouden kunnen 
gebruikt worden. De Moui’sche vanglantaarn, zooals die 
door FRANK gewijzigd werd, dus met vijf lampen, kost 
niet minder dan 65 Mark (nagenoeg 81 fr. of f. 38.50), een 
som, die een toepassing op groote schaal volstrekt in den 
weg staat. Wij zijn overtuigd dat op de velden en zelfs in 
boomgaarden en tuinen kleinere goedkoopere toestellen, 
die men desnoods zelf vervaardigen kan, eveneens goede 
uitslagen zullen opleveren, zonder tot al te groote uitgaven 
ganleiding te geven. 


G, STAES. 


Phylopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 


EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE£ VAN 


D' J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


3° JAARGANG — 3° AFLEVERING. Juli 1897. 


De Appelbloesetkever (Anthonomus pomorum L). 


Wanneer in de Meimaand de schoone, rosekleurige 
bloemen der appelboomen opengaan, dan blijven er soms 
vele, soms slechis zeer weinige, maar wel bijkans altijd 
eenige, bloemknoppen gesloten. De kroonbladeren van 
deze bloemknoppen zijn bruin, verdroogd (zie volg. blad., 
fig. h); en bij het openen van zoo ’n knop vindt men een 
wit pootloos larfje (fig. 4, g) of wel een geelachtig, keurig 
fiin gebouwd popje (fig. c, d, e). Bewaart men eenige van 
die gesloten gebleven bruine appelbloesems in een doosje, 
dan zal men drie of vier weken nadat men ze erin gedaan 
heeft, daarin het kevertje vinden, ’t welk zich uit de larve 
of pop heeft ontwikkeld, en dat bestemd is om het volgende 
voorjaar weer eitjes in bloemknoppen te leggen. 

Dit kevertje, de appelbloesemkever genaamd, behoort 
tot de snuitkevers, die kenbaar zijn aan hunnen snuit- 
vormig verlengden kop, terwijl op dit snuitvormig 
verlengd gedeelte (den « snuit ») de sprieten zijn inge- 
plant, welke bi} de meeste snuitkeversoorten (ook bij deze) 
knievormig gebogen zijn (fig. @, 0). De appelbloesem- 
kever is, den snuit niet meegerekend, 3 !/2 mill. lang, 
lichtbruin van kleur, met eene lichte V vormige figuur 
of ook wel met twee zulke figuren op de dekschilden, 


Deze kever verschijnt in April of Mei op de knoppen der 
appelboomen, minder op die van de pereboomen. Het 
wijfje, dat in ’t geheel een dertig eieren legt, knaagt met 
den snuit gaten door de schubben der knoppen, in den 
tijd dat deze beginnen te zwellen; soms maakt het in één’ 
knop verscheidene gaten, tot het haar gelukt, met den 
snuit door de kroonbladeren van een’ bloemknop heen het 
inwendige van dezen te bereiken. Men ziet de sporen van 
dit inboren het geheele jaar lang aan de kleine gaten in de 
eerste bladeren van den tak, Het kevertje schuift vervol- 


FLOP PPLE 


De appelbloesemkever (Anthonomus pomorwm) : a =kever, zeer vergroot ; b= diens 
kop, van ter zijde gezien; c = pop, van de buikzijde gezien: d = pop, van ter zijde 
gezien (c en d vergroot); e = pop, van de rugzijde gezien, nat. grootte; /—larve, vergro 
g = larve, nat. grootte; h — twijgje van een’ appelboom met aangetaste knoppen. De 
gesloten gebleven knoppen vertoonen alle een gaatje; zoo ook Sommige der bladeren. 


gens het buiten aan den rand van het gaatje gelegde ei 
naar binnen, onder de meeldraden. Wanneer men in 
’t voorjaar den appelbloesemkever in groot aantal in de 
ooftboomgaarden aantreft, kan zelfs de helft der knoppen 
op deze wijze van een eitje worden voorzien. — De geel- 
achtig witte larve vreet de meeldraden en het vrucht- 
beginsel op, terwijl de bloemknop gesloten blijft en de 
kroonbladeren verdrogen en bruin worden. — De larve 


— 67 — 


leeft slechts veertien dagen als zoodanig, en bereikt in 
dezen tijd eene lengte van ongeveer 5 mill.; dan verpopt zij 
zich binnen den knop. De pop is lichtgeel; na acht dagen 
komt de kever te voorschijn, die tot in den hertfst rond- 
zwerft zonder schade te doen. Zoodra het weer koud begint 
te worden, kruipt hij onder de schorsschubben der 
stammen of onder mos weg, waar hij den winter door- 
brengt. Daarom is het goed, in den winter het mos, zoo 
mogelijk ook de ruwe schors, van de boomen af te krabben 
en te verbranden, opdat de overwinterende kevers mee 
worden verwijderd. — Verder kan bij leid- en pyramide- 
beomen worden aanbevolen het afplukken en verbranden 
van al de aangetaste bloesems. — Overigens is het goed, 
kort vé6r den bloeitijd de appelboomen te schudden, en de 
appelbloesemkevers, die er dan soms in grooten getale uit 
vallen, op zeilen op te vangen om ze daarna te dooden. 
Over dit middel ter bestrijding van den appelbloesemkever 
komt in het jongste nommer der « Mittheilungen tiber 
Obst- und Gartenbau » (1897, N° 5, blz. 69), geredigeerd 
door Goethe en Mertens, een zeer lezenswaardig opstel 
yoor van G. Hohn. Hij zegt daaromtrent het volgende : 
« In het dorp W. in den Spessart vertelden de lieden mij 
op 16 April van ’t vorige jaar, na een voordracht, die ik 
daar hield, dat in de meeste jaren de appelbloesems door 
fabrieksrook werden vernield. Anderen beweerden, dat de 
bliksem de bloesems had vernield; weer anderen dat deze 
vergiftigd waren. Na de voordracht toonde ik verschil- 
lende zaken daar buiten praktisch aan, en toen wilde ik 
ook den appelbloesemkever, die de bloesems vernield had, 
toonen. Maar er was van hem geen spoor te ontdekken, 
hoe wij ook zochten en de oude schorsschubben afkrabden. 
De snuitkevertjes hadden bij het toen heerschende gunstige 
weer reeds de winterkwartieren verlaten en zich boven in 
de kroon begeven. Bij ’t verwijderen van stompen van 
takken, van doode takken, enz., bemerkte een der mannen 
dat er kevertjes aan zijnen hals krabbelden; en zie, het 
bleken appelbloesemkevers te zijn. Het vermoeden lag nu 
voor de hand, dat deze kevertjes zich in de takken 
ophielden. Dadelijk werden eenige jassen onder de kroon 
van den boom uitgespreid, en deze nu flink geschud; 


ee) aaa 


spoedig waren talrijke appelbloesemkevers op de jassen te 
vinden. Daardoor aangemoedigd, werden zeilen gehaald, 
en verscheiden boomen geschud. Duizenden kevers werden 
aldus in korten tijd gevangen. — Weinige dagen later 
maakte ik de leerlingen van den ooftboomcursus te 
Wiirzburg op deze vangmethode opmerkzaam De proef 
werd toen bij een’ boom van middelbare grooite nog eens 
herhaald, en toen werden op de daaronder gelegde zeilen 
van dien éénen boom 86 appelbloesemkevers gevangen : 
een aardig getal ». — 

Men heeft het meest last van de kevertjes in beschut 
gelegen tuinen. Daarom moet men in zulke tuinen liefst 
alleen appelsoorten planten, die in ’t voorjaar laat bloeien, 
maar dan ook snel afbloeien; zulke soorten worden altijd 
veel minder aangetast. 


J. RITZEMA BOS. 
Mei 1897. 


Wonden, ontstaan door het klimmen in boomen. 


Het gebeurt soms dat boomen, waarin mannen 
geklommen hebben, ’t zij om vruchten te plukken of om 
takken af te zagen, door de drukking der schoenen wonden 
krijgen, die oorzaak kunnen worden van verschillende 
beschadigingen. Of de wonden worden rechtstreeks 
oorzaak van het sterven der takken, of — wat vaker het 
eeval is — zij zijn oorzaak, dat zich zoogenoemde « wond- 
parasieten » daarin vestigen, die de oorzaak van ’t kwijnen 
en van den dood der bedoelde takken worden. « Wond- 
parasieten » zijn zwammen, welker draden het vermogen 
niet hebben, om door de gave opperhuid of door het kurk- 
weefsel van een’ stam of tak heen te groeien, maar die 
zich in de levende plantenweefsels wel verder kunnen 
ontwikkelen, wanneer zij op eene gewonde plek zijn 
binnengedrongen. En zoo laat zich hooren dat al zeer 
verschillende ziekten indirect het gevolg kunnen zijn van 
het klimmen in de boomtakken met harde schoenen of 
klompen. Veel kan dit kwaad worden tegengegaan daar- 


——5). 


door dat men bij ’t klimmen in boomtakken over de 
schoenen overschoenen aantrekt, of ook maar sokken. 
Beter is het natuurlijk, dat men geheel vermijdt in de 
boomen te klimmen, en in plaats daarvan gebruik maakt 
van vrijstaande dubbele ladders, die niet tegen de boom- 
stammen behoeven te worden gezet, en met behulp 
waarvan men gemakkelijk overal bij kan komen. 
FPR. BE 
Maart 1897. 


Mos en ander kwaad in de grasperken. 


In n° 12 van dezen jaargang van den « Praktischen 
Ratgeber im Obst- und Gartenbau » (bl. 105) komt een 
opstel voor van KR. Betten te Frankfort a. d. O., hetwelk ik 
hier vertaald weergeef. 

« Een gazon geeft dikwijls veel zorg. Nu lijdt het van 
den winter, dan van onkruid, dan weer zit het vol mos, en 
in den zomer verschroeidt het soms. Maar dikwijls zijn al 
die bezwaren onze eigen schuld. Wanneer wij ongeschikt 
eraszaad kiezen, ist gevaar voor beschadiging door den 
winter zeer groot ; wanneer wij in den herfst het gras lang 
laten staan, begint het allicht aan de hodemoppervlakte 
te rotten. Onkruid moet men reeds in den eersten beginne 
onderdrukken. Heeft het zich reeds door zaadvorming 
voortgeplant, dan wordt de bestrijding moeilijker. Ook wan- 
neer de zode geheel onder ’t mos komt, hebben wij daar 
dikwijls schuld aan. Onze bodem had ruimschoots mest en 
veel kalk moeten ontvangen >». 

« Mos in de gazons is het leelijkste wat er is,en wanneer 
men niet de juiste middelen ter bestrijding aanwendt, ook 
het moeilijkst weg te krijgen kwaad. Ik bedoel hier niet 
dat men ter verdelging van het mos eenvoudig het gazon 
nieuw moet aanleggen. Dat is een radicaal middel, maar 
’t kost veel geld. Men kan het mos ook op andere wijze 
wegkrijgen en wel door ijzervitriool. Het gras lijdt er in 
’t geheel niet van ; integendeel het ijzervitriool bekomt 
het gras zeer goed, zooals men dat aan ’t frischgroene 
voorkomen ziet. Men neemt voor iedere Hektare gronds 


oa tere 


350 kilog. ijzervitriool. Deze stof kost per 100 kilog., zonder 
vracht, f. 3,50 tot 7. 4,20. Al te duur is zij dus niet. Het 
ijzervitriool moet worden fijn gestampt, opdat het gelijk- 
matig kan worden verdeeld ; het moet als meel worden 
uitgestrooid. Dit moet tijdig in ‘t voorjaar (midden of einde 
Maart) geschieden. Voor betrekkelijk kleine oppervlakten 
kan men het ijzervitriool ook in opgelosten toestand geven, 
vooral wanneer men het gebruik ervan in ’t voorjaar 
verzuimde ; en men dient dan 1/2 kilogr. op de 14 vier- 
kante Meter te rekenen, opgelost in ongeveer 60 liter 
water. Het mos wordt door ijzervitriool zwart. 

« Voor gazons, die niet best door den winter zijn geko- 
men, maar niet van mos lijden, is kompostaarde het 
aangewezen middel om ze weer op streek te brengen. 
Grasperken hebben in’t algemeen gaarne kompost, en zijn 
ook in den zomer daar dankbaar voor. Het gebruik van 
kompost is zeer eenvoudig. Men harkt met een ijzeren 
hark het gazon duchtig op en strooit er dan kompost over ; 
en daarmee is het werk gedaan, althans wanneer men niet 
op de kale plekken wat graszaad wil inzaaien, hetgeen 
voor het uitstrooien van het kompost geschiedt op de plaat- 
sen, waar de zode met den hark meer of minder uiteenge- 
scheurd is De kompost verhindert ook zeer de winterschade 
van ’t gazon. Met het oog daarop wordt hij natuurlijk in 
den herfst uitgestrooid, nadat men het gras nog eens goed 
kort heeft afgeschoren. Zeer dik moet hij niet liggen ; 
een halve vinger dikte is voldoende, desnoods nog iets 
minder. Het gras spruit daaronder kostelijk uit, daar het 
door de voedende stoffen, welke erin aanwezig zijn, 
krachtig kan worden, en in den winter er door beschut was. 

« Men behoeft geen angst te hebben, dat men door kom- 
post zijn gazon zal verontreinigen; ten minste wanneer 
men geen al te slecht behandelden kompost neemt. Het te 
voorschijn komende onkruid wordt van zelf vernield, 
wanneer het gras maar dikwijls wordt afgesneden, wat 
toch op ieder behoorlijk behandeld gazon ’t gevalis ». 


: J: es 
Maart 1897. 


«7 Wee 


(ver Verband {usschen de voeding en ziekten der ptante, 


Zonder in deze quaestie eenige theorieén te willen 
verkondigen, zou ik gaarne het volgende mededeelen, daar 
het wel de vermelding waard is. 

Door mij zijn in 1895 eenige proeven genomen met 
kunstbemesting bij bhloembollen ; deresultaten en de proef- 
nemingen zelf waren zeer leerzaam voor mij, echter vooral 
ten opzichte van ziekteverschijnselen. 

Met Hyacinthenbemesting nam ik twee proeven. 
Ik bemestte de hyacinthen als volgt in K. G. per Hektare. 

Proef a. 
1750 K. G. beendermeel (gestoomd fijn), 


2800 K. G. kainiet, 
1000 K. G. schelpkalk, 
1750 K. G. zwavelzure ammoniak. 
Proef b. 
3000 K. G. thomasphosphaatmeel, 
3600 K. G. kainiet, 
G 


1000 K. G. schelpkalk, 
1750 K. G. zwavelzure ammoniak. 

Ik mestte dus in proef a per Hektare met 350 K. G. 
phosphorzuur, 350 K. G. kali, 1000 K. G. kalk en 350 K. G. 
stikstof, in proef 6 met 600 K. G. phosphorzuur, 450 K. G. 
kali, 1000 K. G. kalk en 350 KG. stikstof. 

(Er was geen humus in den grond van vorige 
bemesting, daar het land nog nooit beteeld was geweest ; 
de grond was veenachtig, dus wel humusachtig van 
natuur). 

Ik nam een partij Hyacinthen, waar het ziek in zat. 
(Bij de bollencultuur heeft men gezonde en zieke partijen, 
d. w.z als een partij éénmaal ziekelijk is, blijft ze gewoon- 
lijk zoo, totdat ze opgeruimd wordt. Men kweekt uit 
zieke partijen niet voort). 

De bolleties werden door mij gevisiteerd en na verwij- 
dering der aangetaste bollen, werd de partij op de twee 
proefveldjes geplant. 

Ze groeiden voldoende, en leverden bij de oogst goede 
bollen. Toen ik ze daarna weder visiteerde, bevond ik dat 


Rie oe 


van proefveld.@ nog ongeveer 5 °/, zieke bollen waren 
terwijl van proefveld 6 niet één zieke bol te vinden was, 

Thans staat de partij weder te veld op land, dat op 
de gewone wijze bemest is, en het blijkt dat in de partij 
van veldje a nog eenige draaiers of ziekelijke bollen 
aanwezig zijn, terwijl van b allen even gezond zijn en 
blijven, en buitendien nog iets voordeeliger te veld staan. 

Daar beide gedeelten der partij in volmaaki dezelfde 
condities zijn geweest, is het bewezen dat het verschil van 
bemesting de oorzaak is van het verschil in gezondheids- 
toestand, dus heeft de bemesting cf voeding invloed 
gehad op de ziekte van deze partij. 

Ken tweede voorbeeld, dat even zeker is als het voor- 
gaande, is dit. 

In 1895 plantte ik een partij Narcis Obvallaris, welke 
soort door bijna niemand gekweekt kan worden, omdat 
ze geheel en al uitziekt. De partij werd door mij geplant 
op met paardenmest bemest land ; in 1896 in den bloeitijd 
begonnen reeds vele planten wegtevallen en bij het opne- 
men was de helft wel verrot. 

In ’t najaar 796 plantte ik de overgeblevenen weder op 
denzelfden soort grond, thans echter bemest met kalk, 
phosphorzuur en wat kali, (echter geen stikstof). En nu 
Staat de partij flink te groeien. Niet één plantje is wegge- 
vallen; ze hebben allen zwaar sterk kruid, zoodat er van 
verzieken of verrotten geen sprake meer kan zijn. 

Het is mijne bedoeling alleen medetedeelen dat er 
verband bestaat tusschen de voeding en de ziekten der 
planten; wat misschien geen nieuws is, maar als feit, toch 


wel vermeld mag worden. 
Va Ve 
Haarlem, Mei 1897. 


NASCHRIFT. 


Met veel genoegen hebben wij het bovenstaande opstel 
van den Heer y. W. geplaatst, omdat het de aandacht 
van belanghebbenden vestigt op het groote nut, dat 
zonder twijfel van kunstmest kan worden getrokken 66k 
bij de bloembollenteelt. Het is nl. aan geen’ twijfel 
onderhevig dat de gebruikelijke bemesting, uitsluitend met 


koemest of anderen stalmest, op zeer doelmatige en veel 
min kostbare wijze geheel of ten deele kan worden ver- 
vangen door eene bemesting met kunstmeststoffen, bijv. 
met Chilisalpeter, Thomasphosphaat en Kainiet. Ook de 
proeven van den Heer v. W. wijzen er op dat het moge- 
hjk is, den stalmest door doelmatige kunstmesistoffen 
te vervangen. Het spreekt echter wel van zelf dat het 
gewenscht zal zijn, onder deskundige leiding stelsel- 
matig eenige jaren lang een aantal proefnemingen met. 
kunstmeststoffen op bloembollenland in ’t werk te stellen, 
en ter vergelijking daarnevens proefnemingen op gelijke 
terreinen met de tot dus ver gebruikelijke bemesting. Men 
zal door proeven moeten vaststellen, welke kunstmest- 
bemesting voor ieder bepaald gewas en voor iedere soort 
van grond de doelmatigste is : op zandgronden zal men 
zeer zeker nevens kunstmest, veen of turfstrooisel in den 
grond moeten brengen; op veengronden zal eene mergel- 
of kalkbemesting nevens de andere kunstmeststoffen 
noodig zijn. Maar hoe in elke bijzondere omstandigheid 
dient te worden gehandeld, kan eerst door nauwkeurige 
bemestingsproeven onder deskundige leiding worden 
uitgemaakt. — 

De eigenlijke reden echter, waarom de Heer v. W. 
zijn opstel naar de redactie van ons Tijdschrift heeft 
gezonden, is deze : dat hij verband meent te hebben 
gevyonden » tusschen de voeding en de ziekten der 
planten +. Hij vermeldt niet aan welke ziekten de 
hyacinthen en narcissen, die bij zijne bemestingsproeven 
dienst deden, leden; maar hij constateert eenvoudig, dat 
in de door hem bedoelde gevallen, verschii in bemesting 
verschil in gezondheidtoestand ten gevolge had. 

Dat de bemesting op het verschijnen en de uitbreiding 
van sommige plantenziekten invloed kan hebben, laat zich 
zeer goed inzien. Er zijn vele plantenziekten, die worden 
in ’t leven geroepen door zwammen; ik behoef dit den 
lezers van het « Tijdschrift over Plantenziekten » niet meer 
door voorbeelden aan te toonen. Maar onder de in planten 
woekerende zwammen zijn er verscheiden soorten, welker 
bestaan niet wztsluziend aan ééne of meer hepaalde planten- 
soorten gebonden is, maar die tijdelijk ook op koe-, 


Pan) see 


paarden- of anderen stalmest kunnen leven en zich daar 
vermeerderen, omlater te gelegener tijde en onder gunstige 
omstandigheden weer op hare voedsterplant over te gaan. 
Vele Bolrytis-soorten leveren daarvan voorbeelden. Vrij 
stellig is dit ook het geval met Botrytis Douglastd, den 
nieuwen vijand der kweekdennen, die in de eerste afle- 
vering van den loopenden jaargang werd beschreven. 
Als oorzaak van eene ernstige ziekte in de tulpen heb ik 
de zwam Botrytis parasitica Cavara leeren kennen; en 
ook deze zwam ontwikkelt zich tijdelijk op stalmest. Het 
ligt voor de hand, dat ziekten van bloembollen, welke 
worden veroorzaakt door zwammen, die 66k sapro- 
phytisch kunnen Jeven, moeten worden in de hand 
gewerkt door krachtige bemesting met stalmest; terwijl 
bij bemesting met kunstmest er minder organische stoffen 
in den bodem zijn, die het gedijen en de vermeerdering 
der bewuste zwammen zouden kunnen in de hand werken. 
Tk wil natuurlijk niet beweren dat men alle ziekten zou 
kunnen voorkomen, veel minder uitroeien, door den 
stalmest op bloembollenland te vervangen door kunst- 
mest; en bepaaldelijk zal dit niet het geval wezen met 
ziekten, veroorzaakt door organismen, die niet anders 
dan als parasieten zouden kunnen leven. Zoo laat zich 
verwachten, dat de geheele of gedeeltelijke vervanging 
van stalmest door kunsimest het « ringziek », dat door 
mikroskopische spoelwormen (Tylenchus devastatria = 
het stengelaaltje) wordt veroorzaakt, niet zal verdrijven. 

Toch is herhaaldelijk waargenomen, dat een sterke 
stikstofbemesting (t zij dan met stalmest of met chilisal- 
peter) planten meer vatbaar maakt voor sommige door 
zwammen veroorzaakte ziekten. Ook uit dit oogpunt is 
bemesting met kunstmest niet zonder beteekenis, wijl 
men het bij zoodanige bemesting in zijne hand heeft, de 
hoeveelheid stikstof, waarmee men mest, juist te regelen. 

Ik hoop dat het opstel van den Heer v. W. aanleiding 
moge geven tot meer uitgebreide en nauwkeurige onder- 
zoekingen omtrent de bemesting van bloembollenland met 
kunstmest, 66k met het oog op de voorkoming en bestrij- 
ding van ziekten bij onze bolgewassen. 

Amsterdam, 24 Mei 1897. J. RITZEMA BOS. 


DE RATEL OF RATELAAR 


(RHINANTHUS) 
en hare bestrijding in de weiden. 


Wanneer wij in Mei en Juni langs of door de weiden 
wandelen, dan treft het ons dikwijls, dat allerlei andere 
gewassen die tot de meest verschillende familién van het 
plantenrijk behooren en over ’t algemeen zeer vroeg en 
zeer overvloedig bloeien, tusschen het gras voorkomen. 

De aanblik van een dergelijke weide, met die duizende 
bloemen van allerlei vormen en allerlei kleuren tusschen 
het groene, en later tusschen het gelende gras is voor- 
zeker niet onaangenaam aan het oog, maar de landman, 
die alleen het rechtstreeksch nut der planten inziet en de 
waarde der weiden naar hare opbrengst aan goed hooi 
schat, is met het verschijnen van de meeste dezer 
bloeiende planten weinig ingenomen. Immers, verreweg 
het grootst aantal onder haar zijn onkruiden, die de plaats 
van het goede gras innemen en zelf meestal slechts een 
geringe voedingswaarde hebben ; meer nog, een aantal 
van deze onkruidsoorten hebben giftige eigenschappen, 
zoodat hare aanwezigheid, in een weide of in het hooi, 
alles behalve welkom is. Sommige van deze onkruid- 
soorten komen slechts op enkele plaatsen in weinige 
exemplaren voor; andere soorten daarentegen kunnen 
nagenoeg eenvormig over een gansche weide voorkomen 
en zich zoo uitbreiden, dat de grassen en vooral de goede 
grassen langzamerhand verdrongen worden. 

Onder al de weideonkruiden zijn wel geene zoo 
algemeen verspreid als de ratel; soms komt zij zoo over- 
vloedig voor, dat de weide er heel en al geel door 
gekleurd is. 

De ratel of ratelaar (in sommige streken zegt men 
ook wel reutel,; schartel; Rhinanthus) zal wel aan 
al onze lezers bekend zijn. Zij behoort tot de familie der 


= (6 = 


Scrophularineeén of Leeuwebekachtigen ('), 
waarvan de meeste soorten door den bijzonderen bouw 
van de bloem zijn gekenschetst ; de ratel wordt gewoonlijk 
20 A 60 centimeter hoog, heeft een min of meer bleek- 
eroene kleur, en een vierkanten, rechtopstaanden, niet of 
slechts zeer weinig vertakten stengel; de bladeren zijn 
tegenoverstaand, zittend, langwerpig, gekarteld en niet 
zeer groot; de bloemen zitten in de oksels van op bladeren 
gelijkende schutbladen en zijn tot eindelingsche aren 
vereenigd. 

De bouw der bloemen is zeer eigenaardig: de kelk 
is groot in verhouding tot de kroon, buikig opgeblazen, 
doch zijdelings iets samengedrukt, en heeft 4 tanden. 
De kroon is geel en vertoont twee lippen; de bovenste 
lip heeft nagenoeg den vorm van een zijdelings afgeplatten 
helm en draagt aan weerszijden, onder den top der lip, 
een vooruitspringenden tand, die dikwijls blauw is 
eekleurd ; de onderlip is vlak en driclobbig. Van binnen 
in de kroon, en onder de bovenlip verborgen, bevinden 
zich 4 tweemachtige meeldraden (waarvan 2 langer zijn 
dan de 2 andere) met behaarde helmknoppen, en de stijl. 
De vrucht is een samengedrukte, nagenoeg cirkelronde 
zaaddoos, die met twee kleppen opengaat en een aantal 
samengedrukte zaden bevat; wanneer deze zaden vrij 
worden, komen zij vooreerst in den vliezigen opgeblazen 
kelk terecht; bij de geringste beweging van de plant, 
onder de werking van den wind, worden deze zaden in 
den kelk heen en weer geschud en brengen aldus het 
eigenaardige geluid te weeg, dat tot de namen raiel, 
ratelaar, enz. aanleiding heeft gegeven. 


1) Tot dezelfde familie behooren o. a. de geslachten: Verbascum 
(Toorts), Scrophularia (Helmkruid), Anthirrhinum (Leeu- 
webek), Linaria (Leeuwebek, Vlaskruid), Dégitalis 
(Vingerhoedskruid), Veronica (Kereprijs) en verder 
eenige geslachten, die met Rhinanthus zeer nauw verwant zijn, zoowel 
wat den bouw der bloemen als wat de levenswijze betreft : Huphrasia 
(Oogentroost), Pedicularis (Boschkartelblad en IJzer- 
horde), Melampyrum (Zwartkoorn, Wilde Weit, 
Hengel). — Door sommige schrijvers worden de Scrophulari- 
neeén verdeeld in 3 familién: Verbasceeén, Antirrhineeén 
en Rhinantheeén. 


—_ 


De ratel draagt, evenals de meeste onkruidsoorten uit 
de weiden, reeds zeer vele rijpe zaden vodr het tijdperk, 
waarop men in onze streken gewoon is met het maaien 
aan te vangen. Dientengevolge worden de stengels wel 
is waar met het hooi verwijderd, maar de zaden blijven 
op de weide achter; dit verklaart, hoe het komt dat de 
ratels in eenige jaren tijds een groote uitgestrektheid 
-gronds kunnen overrompelen. 

In onze streken komen twee of drie soorten van 
Rhinanthus voor, die vroeger door LINNAgUS allen, en 
misschien wel niet ten onrechte, voor vormen van dezelfde 
soort werden gehouden en vereenigd waren onder den 
naam: Rhinanthus Crista-Galli L. Thans onderscheidt 
men : 

1. Rhinanthus minor Eure. of kleine ratelaar. 
De schutbladen, aan wier voet de bloemen zitten, zijn bij 
deze soort ofwel groener dan bij de volgende soorten, 
ofwel bruinachtig ; de bloemen zijn klein en donkergeel ; 
de tanden van de bovenlip zijn zeer kort, meestal geel, 
soms ook wit of blauwachtig; de kroonbuis is recht en 
korter dan de kelk. — Men treft soms exemplaren van 
deze soort aan, die niet hooger zijn dan een tiental 
centimeters. 

2. Rhinanthus major Eure. of groote ratelaar. Bij 
deze soort zijn de schutbladen der bloemen nagenoeg 
gveheel ontkleurd ; de bloemen zijn groot en lichtgeel ; de 
tanden van de bovenste kroonlip zijn tamelijk lang en 
blauw ; de kroonbuis is gekromd en even lang als de keik. 

3. Rhinanthus Alectorolophus Pou. (hirsutus ALL.) 
of behaarde ratelaar. Deze soort, die door de meeste 
schrij vers slechts als een verscheidenheid (varieteit) van de 
voorgaande wordt aangezien (Rhinanthus major v. 
hirsutus) onderscheidt zich alleen van de gewone groote 
ratelaar door hare min of meer vlokkig behaarde schut- 
bladen en kelk, die bij de voorgaande soort kaal of weinig 
behaard zijn. De behaarde ratelaar schijat meer tusschen 
het koren dan tusschen het gras voor te komen. 

De waarde van de ratelen als voeder voor het vee is 
gering, vooral daar zij onder het hooi voorkomen in de 
cedaante van uitgedroogde, taaie, bijna houtachtige 


i WR 


stengels. In verschen toestand, op het oogenblik dat de 
vruchten beginnen rijp te worden, is de voedingswaarde 
der ratelaars veel hooger, doch in ieder geval kan deze 
niet vergeleken worden met die van de goede weide- 
grassen ; ook in opbrengst is het verschil aanzienlijk. 

Rhinanthus is echter niet alleen een onkruid, d. w. 
z. een plant van geringe waarde, die de piaats inneemt 
van betere planten, nl. grassen en andere voederplanten, 
en daardoor de opbrengst van den grond doet vermin- 
deren, zoowel wat de hoeveelheid, als wat de hoedanigheid 
betreft. Rhinanthus is daarenboven een woeker plant of 
parasiet, die haar voedsel, althans gedeeltelijk, aan 
andere planten en wel bijna uitsluitend aan grassen 
ontleent. Het parasitisme van de ratelaar werd reeds in 
1847 door DEcAIsNE ontdekt en sinds dien hebben verschei- 
dene geleerden zich met de studie van deze belangwek- 
kende plant bezig gehouden: vooral L. Koc (') heeft 
daaromtrent de nauwkeurigste waarnemingen gedaan. — 
Wij achten het niet noodig hier in anatomische bijzonder- 
heden over den bouw der ratelen en der voedsterplanten 
te treden ; wij zullen hier slechts de proef beschrijven, die 
door L. Kocn werd genomen, en die het parasitismus van 
Rhinanthus duidelijk bewijst : 

Zaden van Rhinanthus werden in goeden humusrijken 
crond gezaaid ; de plantjes kwamen goed op, maar na een 
drietal weken, d. w. z. op het tijdstip, dat de gansche 
voorraad uit het zaad was verbruikt, begonnen zij te 
kwijnen. Stonden een aantal dezer planten samen, dan 
kwam gewoonlijk een van de groep tot eene eenigszins 
hoogere ontwikkeling en droeg ten slotte meestal ééne 
bloem, die dan nog gewoonlijk geene of althans geen 
kiembare zaden droeg. Uit het ingestelde onderzoek bleek, 
dat in dit geval die eene plant op de andere plantjes door 
middel van hare wortels was gaan woekeren en aldus 
haar leven ten koste der andere had kunnen rekken. 

Andere zaden van Rhinanthus werden samen met 
graszaden gezaaid. De kieming had goed plaats, maar na 


(1) Lupwie Kocnr, sur Entwickelungsgeschichte der Rhinanthaceen 
(Rhinanthus minor Eure.) mit 1 Tafel. — Pringsheim’s Jahrbicher fur 
wissenschaftliche Botanik. XX Band. 1889, bl. 1. 


— 79 — 


een drietal weken bleef ook de groei van de ratelen ten 
achter, want, de jonge grasplantjes hadden nog geen 
voldoende wortelstelsel, er. in dit wortelstelsel was nog 
geen voldoende voorraad voedsel aanwezig om een weel- 
derigen groei van de ratelaars toe te laten. Nochtans was 
zulks toereeikend om het voorileven van de Rhinanthus- 
plantjes te verzekeren; deze werden allen een tiental 
centimeters hoog, bloeiden met een of twee bloemen en 
droegen zaden, al waren deze ook niet zoo goed gevormd 
als de zaden van normale planten. 

Eene derde partij zaden van Rhinanthus werden ook 
gezaaid op een deel van een oude graszode ; in dit geval 
ontwikkelden de ratelen zich uitstekend ; zij bereikten de 
gewone hoogte en droegen rijkelijk bloemen en zaad. 

Uit het onderzoek der onderaardsche deelen bleek, 
dat de wortels van de ratelaars zich aan die van de grassen 
hechten, in deze haustorién of zuigorganen drijven 
door middel van dewelke zij voedsel aan de gramineeén 
onttrek ken. Dit voedsel bestaat in hoofdzaak uit opgeloste 
minerale stoffen, die dan door de ratel verder verwerkt 
worden. 

De ratelen nemen dus niet alleen de plaats van het 
gras in, maar zij leven ten koste van het overige gras. Zij 
zijn dus dubbel schadelijk en het is daaraan toe te 
schrijven, dat in een weide, waar Rhinanthus overvloedig 
voorkomt, niet alleen minder gras (grashalmen) te vinden 
is, maar dat het gras dat er groeit daarenboven nog veelal 
kleiner en zwakker blijft dan anders. 

Het uitroeien van de ratelen is dus een zaak van groot 
belang voor den landbouwer. Wij zijn daarom gelukkig 
hier een opstel te kunnen plaatsen van den heer P. DE 
CALUWE, Staatslandbouwkundige van Oost-Vlaanderen, 
dat over dit onderwerp handelt : 


Tot nog toe werd op geen doelmatig middel gewezen 
dat zonder veel onkosten en moeite, in iedere streek, 
evemakkelijk kon toegepast worden om de uitroeiing der 
ratelen te bewerken. Door THAER wordt aangeraden, de 
weiden, die veel ratelaars bevatten, door schapen te 
laten afgrazen. — In Vlaanderen echter is een dergelijk 


— s0— 


middel zoo goed als onuitvoerbaar, omdat de kudden 
schapen ten onzent zeer gering in aantal zijn. Daaren- 
boven zijn talrijke weiden tot het voortbrengen van hooi 
bestemd, en de oogst zou dus bij het afweiden door 
schapen, althans voor één jaar, zonder een voldoende 
vergoeding verloren gaan. 

Wij meenen dat men zich op veel eenvoudiger en 
doeltreffender wijze van de ratels en ook van veel ander 
onkruid kan ontmaken, namelijk door eene oordeelkun- 
dige bemesting der graslanden waarop die nadeelige 
fewassen overvloedig voorkomen. 

Het is toch genoeg bekend dat de ratels slechts goed 
cvedijen daar, waar de goede grassoorten niet goed voort- 
komen. Zoo ziet men dat in *t algemeen op de weiden, 
waar die ongenoodigde gasten overvloedig groeien, de 
crasopbrengst zeer gering is en dit niet alleen omdat er 
de grassen door de ratels worden uitgezogen, maar ook 
omdat ze in andere opzichten toch in geen gunstige 
voorwaarden geplaatst zijn om welig te groeien. 

In hoever men zich in korten tijd van de ratels kan 
ontmaken door gepaste bemesting, dit willen wij duidelijk 
aantoonen door eenige proeven welke wij verleden jaar 
in eenen meersch (weide) langs de Schelde, hier te Gent, 
hebben ingericht. Bedoelde meersch is van geringe 
opbrengst, doordien er de ratels een ruime plaats inne- 
men; de grassen zijn er tenger, mager, weinig ontwik- 
keld ; de klaverplanten zijn klein en onbeduidend. 

Wij zullen hier slechts de bijzonderheden der geno- 
men proeven mededeelen, voor zooveel ze betrekking 
hebben op den wasdom der goede voederplanten, en op 
het verdwijnen van het onkruid. 

8 perceelen, ieder 1 are groot, werden in de volgende 
orde bemest : 


a) Najaar 1895: 


per are. 
1° Perceel : niets. 
2 ” 15 kil. Thomasslakken (scories). 


\15 kil. Thomasslakken, 


} 4 » Chloorpotassium (chloorkalium). 


aoe; ae 
b) Voorjaar 1896 : 


4° Perceel : als op 3. 

SP als op 2. 

6° , 15 kil. minerale phosphaten. 

/ 4 « Chloorpotassium (Chloorkalium). 
fee ” niets. 

In Maart en Mei werd op al de perceelen eene matige 
hoeveelheid salpeterzure soda (salpeterzuur natrium), 
uitgestrooid, beloopende in ’t geheel tot 3 kil. per are. 

Gedurende het tweede proefjaar werd dezelfde bemes- 
ting herhaald als hierboven, namelijk in ’t najaar 1896 en 
in ’t voorjaar 1897, zoodat alle perceelen thans (Juni 1897) 
tweemaal bemest zijn geworden. 

Het ware overbodig hier van den gunstigen uitslag 
der bemesting van verleden jaar te gewagen, daar dit een 
punt is van ondergeschikt belang, met betrekking tot de 
verdwijning van de ratelplanten. Op einde Juni van dit 
jaar werd het gras afgemaaid en zorgvuldig gewogen. 
Ziehier den uitslag van dit werk : 


GRAS HOO! 
kil. per are. kil. per are. 
mefonder bemesting.....0.,... .. Jd4a7 29,1 
Se Peberzure SOWA. 1. 2 -~ . 26, 109,2 39,3 
38 “ en Thomasslakken. = 190,3 38,6 
4° Salpet. soda, Thomassl. en chloor- 

BOGeSSUUEUL. cots ee soe ne LO 58,9 
St ))ya Ne suites tenet api ah amma 507 58,6 
22 1s 3, gehen MRR di TO 5| 41,2 
7° Salpeterz. soda, minerale phos- 

phaten, chloorpotassium. . .  310,2 53,8 
Pee Cn eee ee ce. og) See (EO. 35,3 5. 


Uit deze opgaven blijkt hoezeer het choorpotassium 
gunstig geweest is voor den wasdom op de perceelen 
waar dit zout gebruikt werd en wel op 4, 5 en 7, waar de 
opbrengst aanzienlijk hooger is dan op al de andere. Maar 
wat daarbij ook vooral opmerking verdient, is de 
verdwijning van de ratels. Op de perceelen waar geen 
potaschzouten werden toegediend, tierde dit onkruid 
dezen zomer nog zeer welig. Op perceelen 4, 5 en 7, waar 


a 

nu twee jaren na elkander chloorpotassium (chloorka- 
lium) is aangewend geworden, had de flora dezen zomer 
een geheel ander uitzicht verkregen. Ternauwernood was 
hier en daar nog eene ratelplant waar te nemen, die dan 
nog zeer laattijdig bloeide, zoodat ze bij het afmaaien nog 
niet in ’t zaad was gekomen. Maar het gras en voorna- 
melijk de klaver hadden eene bijzonder welige ontwik- 
keling genomen, hetgeen zich overigens uit de hooge 
opbrengst laat afleiden — zoodat men op deze perceelen, 
dank zij het chloorpotassium, schier niets meer dan goede 
voederplanten kon vinden. De ratels mogen er als geheel 
verdwenen beschouwd worden, en het lijdt geen twijfel 
dat het in ’t vervolg zal voldoende wezen, die grasveldjes 
in behoorlijken staat van vruchtbaarheid te onderhouden 
door middel van eene matige bemesting, om te beletten 
dat ze daar ooit weer te voorschijn komen. Om te beginnen, ' 
hebben wij natuurlijk eene vrij groote hoeveelheid 
meststoffen gegeven, maar het zal geenszins noodig zijn in 
de eerstvolgende jaren, die zelfde dosis jaarlijks te 
herhalen, aangezien nog een deel der toegediende vrucht- 
baarmakende stoffen in den grond, als voorraad, is over- 
gebleven. 

Zoodus, door gépaste bemesting bekomt men niet 
alleen eene aanzienlijke aangroeiing der opbrengst op de 
hooi- en weilanden, maar men is tevens verlost van dit 
zoo geducht onkruid, waartegen de landman zoo dikwijls 
mort en uitvalt, zonder het evenwel te kunnen overmees- 
teren, juist omdat hij zijne toevlucht niet neemt tot het zoo 
eenvoudig als afdoende middel, dat iedereen gemakkelijk 
kan toepassen en waarvan wij hierboven de verrassende 
uitslagen kortbondig hebben uiteengezet. Wij kunnen 
niet genoeg de belangstellende landbouwers aanraden bij 
de eerste gelegenheid zich van de ratels op de aangeduide 
wijze te ontmaken, en wij twijfelen niet of zij zullen 
ruimschoots voor hunne moeite beloond wezen. 


P. DECALUWE &G STAES. 


Gent, 1 Juli 1897. 


~ 
mm oe 
~ 
i 
: 
r 
: 
“ 


< > 
th it) 


RES LAAT 


eee Eee PLSWIT t De 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


O° J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


3e JAARGANG — 4° AFLEVERING. 


October 1897. 


Schade in jonge dennenbosschen teweeg gebracht 
door rupsen uit het bladrollergeslacht 


RETINIA GN. 


(« dennenknoprups » « dennenlotrups - 
« harsbuilrups ~-), 


DOOR 


Eh, Mes EnV TING 


Directeur der Ned. Heidemaatschappij 
EN 


PROK! Jel LEZ MA OS, 
Directeur van het phytopathologisch 
laboratorium Willie Commelin Scholten. 


In de laatste jaren hebben de rupsjes, welke aan het 
hoofd van dit opstel worden-genoemd, in allerlei streken 
van Nederland zeer veel schade teweeggebracht. Z606 
dik wijls werd aan ieder onzer advies gevraagd naar aanlei- 
ding van het door deze insekten.veroorzaakte nadeel, dat 
wij meenen thans gevolg te moeten geven aan het door 
verschillenden onzer correspondenten geuite verlangen, 
om een uitvoerig opstel te schrijven over de leefwijze 
der fetinia-soorten en over hare verhouding tot 
onze dennenkultuur. Ons werd van sommige zijden 


as POE ee 


geyraagd, gegeven adviezen te publiceeren. Wij achten 
het echter beter dit niet te doen, maar een eenigszins 
uitvoerig opstel over de bewuste schadelijke insekten in 
*t aleemeen te geven, en daarin tevens onze persoonlijke 
waarnemingen en ervaringen neer te schrijven. Immers 
ieder afzonderlijk advies had een bepaald geval op ’t 00g; 
en de daarin gegeven raad kan niet in ieder ander geval 
maar z606 worden toegepast, daar de omstandigheden in 
*t ééne geval geheel anders kunnen zijn dan in ’t andere; 
in een opstel als dit echter moeten de zaken uit een meer 
algemeen oogpunt worden beschouwd, zoodat iedereen, die 
met Retinza-beschadiging te maken heeft, er zijn nut uit 
kunne trekken. 

Hoewel het geheele opstel het resultaat is van 
herhaalde samenspreking tusschen ons beiden, heeft toch 
ieder onzer een gedeelte ervan meer bepaald voor zijne 
rekening genomen, en wel z66 dat de Heer Rirzema bos 
het plant- en dierkundige gedeelte (Hoofdstuk I tot V), de 
Heer Lovink het zuiver praktische gedeelte (Hoofdstuk V1) 
bewerkte. 


I. Het geslacht RETINIA. Herkenning van de 
daartoe behoorende soorten. 


Het geslacht Retinta behoort tot de vlinderfamilie 
der Bladrollers (Torticidae), welke familie haren naam 
ontleent aan de gewoonte van de rupsen van verscheiden 
daartoe behoorende soorten, om bladeren in één te rollen 
en de windingen van zulke bladeren met spinsel aan 
elkaar te hechten ; zoo vormen zij zich de woning, waarin 
zij zich ophouden. Maar op verre na niet alle Bladrollers 
doen dit; en de rupsjes van het geslacht Retinia doen 
het geen van allen. 

Wij achten het niet loonie hier de kenmerken van de 
familie der Bladrollers te vermelden ; het zij voldoende 
mee te deelen, dat het kleine vlindertjes zijn, waarvan de 
vlucht (d. i. de afstand tusschen de uiterste punten van de 
spitsen der uitgeslagen voorvleugels) minstens 10 en 
hoogstens 30 mM. bedraagt; en dat zich de Bladrollers 
yan de insgelijks kleine Motvlinders onderscheiden door 
dat bij hen de vleugels goed ontwikkeld zijn (zie bijv. 


eas (4) = 


Plaat V, fige. 1, 2, 3, 4), terwijl deze (met name de achter- 
vieugels) bij de Motvlinders bijzonder smal zijn, ofschoon 
de sterke ontwikkeling vam franje aan de randen der 
vieugels ze grooter doet schijnen dan ze werkelijk zijn. 

Ook van het geslacht Retinia Gn. zullen wij hier 
e@eene nauwkeurige omschrijving geven, daar wij dan vele 
kunsttermen zouden moeten gebruiken, die in een opstel 
als dit minder op hunne plaats zouden zijn. De Retinza- 
soorten (zie Pl. V) hebben eene vlucht van gemiddeld 
15 tot 25 mill.; de voorvleugels zijn smal met zeer flauw 
geebogen of in ’t midden zelfS vlakken voorrand, stompe 
punt en min of meer schuins, gelijkmatig gebogen, veel 
korteren achterrand. De achtervleugels zijn niet veel 
breeder dan de voorvleugels, met stompe punt, zeer 
weinig buikigen achterrand en met den binnen-achter- 
hoek (« staarthoek ») ongeveer rechthoekig, ook wel 
eenigszins stomphoekig. De voorvleugels zijn altijd met 
ceoolfde lichte dwarslijnen bedekt. Het franje, waarmee 
de vleugels omzoomd zijn, is vrij breed. Het achterlijf is 
langer dan de achtervieugels, bij het wijfje tamelijk dik.— 

De-rupsen van de feéinza-soorten leven allen op 
naaldhout, en wel — wat de inlandsche soorten aangaat — 
steeds in de knoppen, scheuten of twijgen van den groven 
den (Pinus sylvestvis) en van de aan dezen nauwverwante 
soorten. 

Onze Nederlandsche Lepidopteroloog (vlinderkundige) 
P. C. T. SNELLEN te Rotterdam, wiens werken ook in 
*t buitenland algemeen worden gewaardeerd, noemt in 
zijn boek « De vlinders van Nederland, Microlepidoptera » 
(Deel I, bl. 256) zes soorten van ’t geslacht Retznza op, 
welke in ons land zijn waargenomen. Het zijn de 
volgenden: Retinta duplana Hiibn., R. posticana Zetterst., 
R. turionana Hiibn., Rk. pinivorana Zell., R. Buoliana 
W.V., R. resinella L. (= resinana Hiibn). Volgens de 
opgaven van SNELLEN zijn R. duplana en R. posticana 
hier te lande zeldzaam; van R. turionana zegt hij: «Minder 
zeldzaam dan de beide voorgaanden, doch hier te lande 
niet bijzonder schadelijk ». Van R. pintvorana geett 
SNELLEN vindplaatsen in Gelderland, Limburg, N.-Brabant, 
Zuid- en Noord-Holland op, en voegt er achter : « verbreid, 


maar niet gemeen.~ Van R. Buoliana zegt hij: « Rups in 
de cindscheuten van Pinus sylvestris; ... overal gemeen 
waar het voedsel groeit, en zeer schadelijk ». Van R. 7est- 
nella: « Nups in de bekende harsbuilen der takken van 
Pinus sylvestris... Over *t geheele land verbreid, doch 
minder gemeen dan Buolzana en niet bepaald schadelijk ». 

R.duplana en R. turionana leven inde scheuten vanden 
groven den, R. resenella in harsbuilen aan dennentwijgen ; 
van R. posticana, R. turionana en R. pinivorana geett 
SNELLEN op dat zij in de knoppen van Pinus sylvestris 
leven. — 

Laten wij voorloopig de harsbuzlrups (R. resinella), 
die eene in vele opzichten andere leefwijze heeft dan de 
andere soorten, buiten rekening, — dan vinden wij van 
de overige soorten alleen R. turtonana, R. Buoliana en 
I. duplana in de boeken over boschbouw, boschbescher- 
ming (« Forstschutz ») en schadelijke dieren vermeld, of 
aithans eenigszins nauwkeurig besproken. (!) *t Is moge- 
lijk, dat door de houtvesters soms R. turtonana, 
R. posticana, en R. pinivorana met elkander zijn 
verward ; immers de rupsen van alle drie deze soorten 


(1) RarzepurG maakt (zie 2¢ deel van « Die Waldverderbniss », bl. 410) 
melding van R. pinivorana en van eene andere, door SNELLEN niet als 
inlandsch opgenoemde soort, R. margarotana, welke hij als volwassen 
vlinders beschrijft en ook afbeeldt. Overigens zegt hij er van: « Larven 
und Puppen noch unbekannt, wahrscheinlich denen von Buoliana und 
turionana sehr aihnlich ... Beide neuen Wickler (bladrollers), bisher 
noch als Seltenheit bekannt, stammen aus der Kiefer, und scheinen hier 
mit Buolana und turionana zusammen zu hausen. Beide erhieltich... 
durch die Giite des Herrn Dt Wockr, die margarotana spiiter noch von 
Herrn Hocuwauster, welcher aber auch nichts Niheres tiber Leben 
angeben konnte. Indessen will ich auch das Wenige. was seine Briefe 
dartber besagen, hier beibrengen. Die mit n° 1 (margarotana) und n° 2 
(turtonana) bezeichneten Schmetterlinge habe ich mit Buoliana zu- 
sammen Adufig, als ich vor 8 Jahren in Hisdorf (Schlesién) war, aus 
den Quirlknospen einer 12 jihrigen Kiefern-schonung erzogen, in 
welcher siimmtliche Quirltriebe befallen waren. » — Voigens SNELLEN 
(1. c., bl. 257) moet Retinia posticana door RatzeBuRG in de « Stettiner 
Entomol. Zeitung » (1848, bl. 266) onder den naam mulsantiana beknopt 
besproken zijn geworden. — Juprich & Nirscue « Lehrbuch der 
mitteleuropiischen Forstinsektenkunde » (II, bl. 1007) maken melding 
van R. pinivorana, waarvan zij evenwel slechts het volgende zeggen : 
« Ganz ahnlich wie Buoliana lebt auch eine ihr verwandte Art... 
pinivorana ». 


= By 


leven in dennenknoppen, en zullen in rupstoestand allicht 
moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn, terwijl de 
houtvester doorgaans de volwassen vlinders niet opkweekt 
en dus wanneer hij in de knoppen zijner grove dennen 
bruine rupsjes vindt, het allicht er voor houdt, dat hij 
met R. turionana te doen heeft, die immers veel alge- 
meener voorkomt dan de twee andere soorten. Waar- 
schijnlijk zal het dan ook uit een praktisch oogpunt vrij 
onverschillig zijn, of de eigenaar van bosschen met 
R. turionana dan wel met posticana of pinivorana te 
maken heeft. Toch willen wij hier de aandacht van allen, 
die het toezicht op bosschen hebben, er op vestigen, dat 
er naast de meer algemeene bekende soorten van 
« dennenknoprupsen » en « dennenlotrupsen « nog andere 
bestaan, waarvan wij niet kunnen zeggen of zij overal zeld- 
zaam zijn, dan wel hier en daar meer algemeen voorkomen 
en of hare leefwijze al dan niet geheel met die van de 
meer bekende soorten overeenstemt. Op hunnen steun (én 
door toezending van beschadigde dennenloten en knop- 
pen, én door mededeeling van door hen gedane waarne- 
mingen, en door toezending van aan de knoppen van 
jonge dennen gevangen vlindertjes) rekenen wij voor de 
oplossing dezer kwestie, waarvan zich te voren niet juist 
laat uitmaken, Of zij, en zoo ja, van hoeveel belang zij 
voor de praktijk van den boschbouw zal blijken te zijn. 


Wij geven thans een beknopte beschrijving van de 
vier Retinza-soorten, van welke de leefwijze bekend is, 
alsmede eene opgave van alles wat kan dienen, om de 
soovt van Retinia, met welke men te maken heeft, te 
herkennen, 60k waar men het dier slechts in den toestand 
van rups voor zich heeft. 

Vooreerst de 


Besechrijving van de Vlindertjes (1) 


Retinia turionana L. (7) (« dennenknoprups =). (PI. V. 
fig. 2). Vlucht 16-19 mill., gewoonlijk 18 mill.; kop en 


(1) Deze beschrijvingen zullen, naar wij hopen, voldoende zijn om 
de soorten te onderscheiden. Voor nauwkeurige beschrijvingen ij 
verwezen naar SNELLEN (1. c. I, bl. 256-260): 

(2) turionana, van turiones = scheuten, loten. 


eee 


borststuk geelrood. Grondkleur van de voorvleugels: 
bruin geelachtig, en geteekend met 7 blauwgrijze, dubbele 
strepen, van welke 5 doorloopen. Achtervleugels bij 
‘t mannetje witachtig met grijzen rand, bij ’t wijfje grijs 
met roestkleurig gelen rand. — Vliegtijd: ’t laatst van 
Mei en begin van Juni. . 

Retinia duplana Hiibn. (1) (Pl. V, fig. 4). Vlucht 
12-17 mM.; kop roestkleurig geel; borststuk leikleurig 
grijs. Grondkleur van de voorvleugels : insgelijks leikleu- 
rig grijs, naar hun uiteinde roestkleurig bruin, voorzien 
van 6 dubbele strepen, van welke er 5 doorloopen. Achter- 
vleugels licht grijsbruin. — Vliegtijd: April. 

Retinia Buoliana F’. (?) (« dennenlotrups -). (Pl. V, 
fig. 3). Vlucht 18-23 mill., gewoonlijk 22 mill. Kop licht- 
geelachtig ; borststuk roodachtig oranje. Grondkleur van 
de voorvleugels : roodachtig oranje, geteekend met zeven, 
uit vlekken samengestelde, zilverwitte dwarsbanden, 
welke echter niet overal geheel doorloopen. Achter- 
vleugels bruingrijs. — Vliegtijd : ’t laatst van Juni en Juli. 

Retinia resinella L. (*) (« harsbuilrups »; Relenza 
resinana Ratzeburg). (Pl. V, fig. 1). Vlucht 17-26 mill., 
gewoonlijk 17 mill. Kop bruingrijs; borststuk donker 
leigrijs. Grondkleur van de voorvleugels ook donker 
leikleurig grijs, met zeer schitterende, loodkleurig: grijze, 
gegolfde dwarslijnen geteekend. Achtervleugels zeer 
donker grijs met bijkans wit franje. — Vliegtijd : Mei en 
Juni. . 


Beschrijving van de Rupsen. 


De rupsen van alle vier Retinia’s gelijken zeer veel 
op elkander, zoodat het niet goed mogelijk is, de soort 
met volkomen zekerheid alleen naar de beschrijving der 


(1) duplana, volgens Leunis, (« Synopsis der Naturgeschichte des 
Thierreichs ») van duplus of duplea — dubbel zoo groot. Maar dubbel 
z00 groot als wat ? 

(2) Buoliana, genoemd naar den Weener entomoloog Baron Buol, 
die in ’t begin dezer eeuw leefde. 

(3) resinella van resina — hars. — Linnaeus hield deze soort voor 
eene mot, en liet daarom den soortnaam op ella eindigen ; daar het regel 
is, de namen der bladrollers op ana te doen eindigen, spreken velen, 
tegen de regelen der nomenclatuur in, van vesinana. 


Sa ee 


rups te détermineeren. Dit gaat echter gewoonlijk wel, 
wanneer men verschillende punten uit de leefwijze daarbij 
in *t oog houdt, vooral hare plaats van oponthoud en de 
grootte, die zij in een’ bepaalden tijd des jaars heeft 
bereikt. De rupsjes van al de vier soorten hebben drie 
paar pooten aan het borststuk en vijf paar pooten aan het 
achterlijf; zij zijn bruin (in de eerste jeugd donkerder, 
later lichter) met donkerder kop. De lengte bedraagt (in 
volwassen toestand) zelden meer dan 2 cM. 

Wij geven thans van de rups van FRetinia Buoliana 
eene nauwkeurige beschrijving, en zullen daarna zooveel 
doenlijk aangeven waardoor zich de rupsen der andere 
soorten van haar onderscheiden. — 

Rups van Rk. Buoliana (Pl. V, fig. 3a): in de jeugd 
donkerbruin, later lichter bruin. Kop, rugzijde van 
*t voorborststuk en 3 paar voorpooten (« borstpooten ») 
climmend zwart. Fijne haartjes op het achterlijf, welke 
haartjes op den laatsten ring van dit lichaamsdeel op 
duidelijk zichtbare wratjes staan. Lengte in volwassen 
staat 2 cm. of ze¢s daarboven. — 

De rups van R. turionana (PI. V, fig. 2b) gelijkt zeer 
veel op die van R. Buoliana, maar is iets meer geelachtig 
bruin. Over de rugzijde van ieder der lichaamsleden 
loopen twee, soms echter vrij onduidelijke, evenwijdige, 
smalle, iets donkerder, eenigszins roodachtige strepen. — 

De rups van R. duplana is, volgens JuDEICH & NITSCHE 
(1. c. bl. 1008), nog nergens beschreven. Daar wij zelven 
nooit de gelegenheid hadden, haar waar te nemen, 
kunnen ook wij er niets van zeggen, — 

De rups eindelijk van R. resinella (« harsbuilrups ») 
is lichter van kleur dan die van R. Buoliana en R. turio- 
nana, waskleurig geel of bruingeel ; aan de basis van het 
achtste lichaamslid bevindt zich een donker doorscheme- 
rende vlek. (Pl. V, la). De luchtgaten zijn door een’ 
zwarten kring omgeven. De kop en de rugzijde van het 
voorborststuk zijn wel iets donkerder dan het overige 
lichaam, echter volstrekt niet glimmend zwart, zooals bij 
turtonana en Buoliana, maar roodachtig bruin. 


= $= 


Beschrijving van de poppen. 

Wij geven weer van de pop van R. Buoliana eene 
uitvoeriger beschrijving en vermelden verder de ver- 
schillen, die er tusschen deze pop en die der andere 
Relinia’s bestaan. 

Pop van Rk. Buoliana (Pl. V, figg. 3b en 3c). Lang 
mill. Het kopgedeelte is aan het voorhoofd eenigszins 
uitgehold en van een kamvormig uitsteeksel voorzien, dat 
zich tot het achterhoofd uitstrekt. Het achterlijf eindigt 
eenigszins stomp, en draagt aan ’t laatste lid een’ krans 
van dorentjes, echter slechis aan de rugzijde des 
lichaams. De kleur dezer pop is vuil geelachtig bruin. 

De pop van R. tuxionana (Pl. V, fig. 2e) is iets meer 
langwerpig dan die van Buoliana ; zij heeft aan ’t voor- 
hoofd noch de indeuking noch het kamvormig uitsteeksel, 
waaryan bij de vorige soort melding werd gemaakt. Ook 
ontbreekt de krans van dorentjes aan ’t laatste achter- 
lijfslid zoo goed als geheel, en is het uiteinde van 
‘t achterlijf iets minder stomp. 

_ De pop van R. duplana (Pl. V, fig. 4a) wordt door 
RATZEBURG (« Forstinsekten +, II. bl. 209) beschreven en 
afgebeeld. Zij is betrekkelijk breed, gedrongen van bouw, 
en heeft een sterk ontwikkeld uitsteeksel op het voor- 
hoofd, en een’ bijzonder duidelijken dorenkrans aan het 
laatste achterlijfslid, voorzien van zeer lange borstels. 

De pop van FR. restnella eindelijk, welke zich altijd in 
een’ harsbuil bevindt. gelijkt zeer veel op die van Buolzana, 
ook wat de uitholling eu de kam aan ’t voorhoofd betreft. 
De dorenkrans aan ’t achterlijfsuiteinde echter valt zeer 
weinig in ’t oog, en ontbreekt bijkans geheel. Deze pop 
is vrij inééngedrongen van lichaamsbouw, en is donker- 
der van kleur dan die van de andere soorten, aan ’t voor- 
einde zelfs bijkans zwart. — 


Wij vermelden thans, zeer in ’t kort, de leefwijze 
der vier hier nader te bespreken Relznzasoorten, voor- 
zoover de kennis daarvan ons van dienst kan wezen 
bij het vaststellen van de soort. Waarimce wij te 


maken hebben. Later komen wij, bij de behandeling van 
de afzonderlijke soorten, op de leefwijze uitvoeriger terug. 


Retinia resinella. Het vlindertje vliegt in Mei en 
Juni; het wijfje legt dan hare eitjes ieder afzonderlijk, 
onmiddellijk onder den eindknop en den daar onmid- 
dellijk onder geplaatsten krans van knoppen. Het rupsje 
knaagt de schors af van het in ’t vorige jaar gevormde 
twijgje ; het begeeft zich steeds dieper in ’t hout en wordt 
van buiten af door de uitvloeiende harsmassa bedekt, die 
weldra den omvang van eene erwt krijgt. Ook grijpt 
eene abnormale verdikking van het twijgje plaats bij de 
plek, waar het rupsje vreet. In ’t volgende jaar wordt de 
harsdruppel door toestrooming van meer hars grooter, 
half zoo groot als een wal- of okkernoot. Kerst na de 
tweede overwintering is de rups volwassen ; zij verpopt in 
Maart of April, en in Mei of Juni ziet men het vlindertje. 
Tegen ’t najaar, voor de laatste overwintering, wordt 
de tot dus ver weeke, kneedbare harsbuil hard, broos, 
zelfs bijkans glasachtig. — Deze soort onderscheidt zich 
van de andere Relznza’s: 1° doordat zij hare ontwik- 
keling in twee jaren doorloopt (de anderen hebben 
daarvoor slechts één jaar noodig) ; 2° doordat de rups leeft 
in het hout van een twijgje van ’t vorige jaar, m. a. w. 
in het hout van het lwzagje onder den eindknop (de rupsen 
van de andere soorten leven allen Of 7m den eindknop of in 
het lot, dat daaruit in ’t voorjaar ontstaat); 3° doordat 
de rups een’ harsbuil doet ontstaan (de rupsen van de 
andere soorten zijn oorzaak hoogstens van ’t uitvloeien 
van enkele druppels hars). — 

Relinia duplana, turionana, en Buoliana doorloopen 
allen hare geheele levensgeschiedenis in é€n jaar. 

R. duplana viiegt in April en legt haar ei aan de 
knoppen, als zij op het punt zijn, tot meischeuten uit te 
groeien. Het rupsje komt uit in Mei, op het oogenblik dat 
het jonge lot reeds krachtig uitgroeit. Ker de vreterij van 
de rups van beteekenis kan zijn geworden, is het lot reeds 
volgroeid. Daarom vindt men de rups altijd in de bovenste 
deelen van het lot. Dit laatste is dan nwendig nog week en 
teer. Daar het van boven af wordt uitgevreten, krijgen de 
in ontwikkeling verkeerende, nog zeer jonge naalden een 
ziekelijk voorkomen ; zij laten gemakkelijk los. De scheut 
verwelkt van boven af, tot zoover zij uitgevreten is, en 


ee ee 


valt later af. Kene enkele rups holt op deze manier 
verschillende scheuten uit. — 

De vlinder van Retinia turionana viiegt in ’t laatst 
van Mei en in Juni, wanneer de jonge scheuten reeds zijn 
uitgegroeid en flink met naalden zijn bezet, terwijl reeds 
aan haren topdeeindknop en vlak onder dezen de krans van 
knoppen aanwezig is. Uit het aan een’ knop gelegde ei 
ontstaat eene rups, die zich reeds in denzelfden zomer 
zoodanig ontwikkelt, dat de knop tegen ’t einde van dit 
jaargetijde, of althans tegen den winter, is uitgevreten. 
Zoo ’n knop verandert van kleur en wordt zwartgrijs. 
Groeien doet hij natuurlijk niet meer, en vroeger of later 
sterft hij. Gewoonlijk wordt de eindknop aangetast ; en 
terwijl nu deze niet tot verdere ontwikkeling komt, groeien 
de daaronder in eer’ krans geplaatste knoppen tot scheuten 
uit. Bij sterke vermeerdering echter van R. tusonana 
worden ook de meesten der knoppen van den krans onder 
den eindknop door eene rups uitgevreten, zoodat de 
normale verlenging van stam en takken geheel uitblijft. 
Dan komen vele van de tusschen twee naalden geplaatste 
knoppen,.die in normalen toestand sluimerend blijven, tot 
ontwikkeling, en er worden ophoopingen (« bezems ») van 
dunne twijgjes gevormd, welke echter gewoonlijk geen 
van allen tot verdere ontwikkeling geraken. (Pl. VI& VID.— 

De vlinder van Retinza Buoliana wordt in Juli aange- 
troffen, bij uitzondering reeds in *tlaatst van Juni of nog in 
Augustus. Het rupsje komt eerst in Augustus uit het 
eitje, en vreet dus v6or den winter weinig of niets. In het 
volgende voorjaar eerst begint de vreterij; dan wordt 
de hoofdknop uitgevreten, maar niet v66r hij intusschen 
reeds tot een lot is uitgegroeid, dat echter doorgaans toch 
sterft en verdroogt. Het rupsje gaat dan gewoonlijk in 
eene andere scheut over en vreet deze aan de basis uit, 
waardoor zij *t zelfde lot ondergaat als de eerste. Echter 
eebeurt het ook soms, dat bij den snellen, weelderigen 
voorjaarsgroei, het aan zijnen voet uitgevreten lot niet 
sterft, maar, nadat het aanvankelijk neerwaarts geknikt 
was, zich weer naar boven buigt en doorgroeit, waardoor 
de eigenaardige krommingen ontstaan, die men met den 


p= OO) ize 


naam « Waldhorens» aanduidt, en waarover hieronder 
nader zal worden gesproken. (fig. 2 en 3 op bl. 108). — 

Uit hetgeen wij hier, zeer in ’t kort, meedeelden, blijkt 
dat Retinta duplana, turionana en Buoliana in alle 
hoofdzaken dezelfde leefwijze hebben; en dat het ver- 
schil tusschen de door deze drie soorten teweeg- 
eebrachte schade hoofdzakelijk gelegen is in den verschil- 
lenden tijd, waarop de volwassen insekten hunne eieren 
leggen, of — hetgeen op hetzelfde neerkomt — in den 
ontwikkelingstrap, dien een knop of een zich daaruit 
vormende scheut reeds verkregen heeft in den tijd, waarin 
derups voor goed begint te vreten. — Nu kan echter de tijd 
van uitkomen der volwassen vlinders door weersinvloeden 
eenigszins worden bespoedigd of uitgesteld, en ook de 
groei (eu daarmee de vreterij) van de rupsen Kan door 
verschillende oorzaken worden versneld of vertraagd. | 
Omgekeerd kunnen de knoppen ’t eene voorjaar zich 
sneller ontwikkelen, kunnen ook de scheuten ’t eene jaar 
sneller groeien dan het andere jaar; deze snelheid van 
ontwikkeling en groei hangt wel ten deele af van dezelfde 
weersinvloeden, die op het leven van ’t insekt influen- 
ceeren, maar niet uitsluitend dadarvan; ook bijv. van 
bodeminvloeden, die op het insekt niet of niet dan indirect 
werken. Zoo kan het dus gebeuren dat het ééne jaar op 
het tijdstip dat een zekere Redinza-soort met vreten begint, 
de knoppen of scheuten reeds verder in ontwikkeling zijn 
gvevorderd, dan het andere jaar op dit tijdstip het geval is. 
Maar daarmee zal tevens de wijze van beschadiging 
eenigszins veranderen, en overeenkomst ontstaan met de 
beschadiging, door eene andere fetinzasoort teweeg 
gebracht. 

Een enkel voorbeeld. Gewoonlijk vreet het rupsje van 
Retinia Buoliana in ’t najaar zoo goed als niets: de 
vreterij begint eerst voor goed in ’t voorjaar, wanneer de 
denneknoppen reeds tot scheuten worden. Is echter 
R. Buoliana, door begunstigende omstandigheden, in 
plaats van in Juli of Augustus, reeds in Juni als vlinder te 
voorschijn gekomen, dan zijn de eieren ook vroeger dan 
gewoonlijk gelegd, en kan zich het geval voordoen, dat 
de vreterij van de Buolana-rupsen grootendeels vodr den 


= Re 


winter plaatsgrijpt, waardoor deze vreterij, ook in hare 
gevolgen, veel overeenkomst vertoont met die van R. tuszo- 
nana. En zoo laat zich gemakkelijk inzien, dat nu en 
dan de vreterij van de eene Retznia met die van de andere 
is verward geworden. Daarvoor bestaat des te meer aanlei- 
ding, omdat soms in ’t zelfde jonge dennenbosch verschil- 
lende soorten van Retinia elkander in hare schadelijke 
werking ondersteunen. — 


Alvorens deze algemeene beschouwingen te sluiten, 
willen wij er nog even op wijzen, hoe de roodachtige of 
de grijs met roode tint van Retinia Buoliana, turionana 
en duplana (figg. 2, 3en 4op Pl. V.) met de kleur der 
dennenknoppen en jonge dennenscheuten overeenstemt, 

waartegen men de vlindertjes veel met samengevouwen 
~ vieugels (Pl. V. fig. 2a) ziet zitten; terwijl de meer 
donkere, leikleurig grijze voorvleugels van R. resinella 
meer met de tint van dennetwijgjes van één- of meerja- 
rigen ouderdom overeenstemmen. Zoo worden de verschil- 
lende Retinia ’s door hare beschermende. kleuren aan het 
oog harer vijanden onttrokken, wanneer zij tegen een’ 
knop, een lot of een’ twijg zitten om een ei te leggen. 
Wie zich van het al of niet aanwezig zijn der bedoelde 
vlindertjes in zijne bosschen wil overtwgen, moet dus 
wat nauwkeurig toezien. 


Thans gaan wij ieder der vier boven vermelde soorten 
uitvoeriger bespreker, bepaaid met het oog op de door 
haar veroorzaakte schade ; terwijl wij ten slotte, wanneer 
zij alle vier de revue zijn gepasseerd, de middelen tot 
het bestrijden of tot het temperen van de plaag uitvoerig 
zullen behandelen. 

II. Leefwijze van Rk. DUPLANA, en schade, door dit 
insekt teweeggebracht. 

Dit insekt, dat hier te lande volstrekt niet algemeen 
verbreid schijnt te zijn, werd door ons zelven nimmer in 
onze dennenbosschen waargenomen : en wat wij dien- 
aangaande hier meedeelen, ontleenen wij aan RAtTZzE- 
BURG, JUDEICH u. NITSCHE, ALTUM (« Forstzoologie, III) e. a. 
De eerstge noemde natuuronderzoeker meent dat duplana 


=o — 


dikwijls met Buoliana of met turionana verward is gewor 
den, en deelt verder gegevens mee, waaruit blijkt dat zij 
slechts plaatselijk voorkomt, en in vele streken Of ont- 
breekt Of zeer zeldzaam is. ALTUM echter zegt dat duplana 
in Westfalen zoowel alsin de nabijheid van Neustadt-Ebers- 
walde de Retinia-soort is, welke daar het meest algemeen 
voorkomt. Toch schijnt zij nog nergens cene eenigszins 
belangrijke verwoesting te hebben aangericht. Bij hetgeen 
op bl. 91 omtrent hare leefwijze werd gezegd, hebben wij 
hier niets te voegen. Slechts willen wij nog vermelden dat 
RATZEBURG den vlinder nooit anders dan in jonge dennen- 
bosschen waarnam, bepaaldelijk op plaatsen, waar de 
bodem met heide of gras bedekt was. Deze vlinder 
verkiest kwijnende of kortgeleden verplante dennetjes, 
om daaraan zijne eieren te leggen. 


Ill. Leefwijze van RETINIA TURIONANA, en schade 
door dit insekt teweeggebracht. 


Van R. turionana (de « dennenknoprups ») zullen wij 
de leefwijze uitvoeriger bespreken, en vooral de door haar 
veroorzaakte schade nauwkeuriger behandelen, dan in de 
inleiding (bl. 92) geschiedde ; want dit insekt moet tegen- 
woordig als een der meest schadelijke, ja waarschijnlijk 
wel als het schadelijkste dier in onze jonge, 4-16 jarige 
dennenbosschen worden beschouwd. 

Toen SNELLEN in 1882 zijn boek over Microlepidoptera 
schreef, kon hij nog zeggen : « Hier te lande niet bijzonder 
schadelijk » (Vel. dit opstel, bl. 85). Al de Duitsche 
schrijvers over insekten, welke voor de houtteelt schade- 
lijk zijn, zooals RaTzEBURG, TASCHENBERG, NORDLINGER 
(« Lehrbuch des Forstschutzes »), JUDEICH u. NITSCHE en 
Hesz (« Der Forstschutz ~), behandelen veel uitvoeriger 
de verwante dennenlotrups (R. Buoliana), en maken 
daarna meestal slechts ter loops melding van de dennen- 
knoprups (R. turionana), met de opmerking dat de 
vreterij van dit insekt van minder beteekenis is. Echter 
schrijft reeds RaTzEBURG in het tweede deel van zijne 
« Forstinsekten » dat in 1840 het licht zag (bl. 207 en 208): 
« De dennenknoprups schijnt eene even groote verbreiding 
te hebben als de dennenlotrups, met welke zij vaak in 


aay yee 


gezelschap voorkomt ; en wij zouden waarschijnlik meer 
van haar hooren, wanneer men nauwkeuriger op haar 
lette en haar niet met Buoliana verwarde, waarvan Zij 
door de leefwijze in ieder geval gemakkelijk genoeg kan 
worden onderscheiden »; en verder: « Tot nu heeft men 
nog niet van opvallende schadelijkheid van dezen blad- 
roller gehoord. Dit ligt waarschijnlijk daaraan, dat men 
zijne werking met die van andere, verwante soorten heeft 
verward, en ik ben ervan overtuigd, dat hij hier en daar 
merkbaar schadelyk worden kan. Hij beschadigt den den 
wryjiergs. wy 0< Hij is verder geen enkel jaar heel zeldzaam 
en vermeerdert zich in menig jaar vrij sterk... In ’t jaar 
1839 was in verschillende jonge dennenbosschen steeds 
om de 4 tot 8 boomen er één aangetast ». — Het verdient 
wel even te worden vermeld, hoevele belangrijke zaken 
men reeds in de oudere werken van RaTzEBuURG ('), den 
erondlegger der studie van de boschinsekten, vermeld 
vindt, terwijl die waarnemingen blijkbaar aan de aandacht 
van latere schrijvers ontsnapt zijn. — Van Duitsche zijde 
werd na RatzEBpuRG eigenlijk nog slechts alleen door 
ZEBE melding gemaakt van eene vrij sterke vermeerde- 
ring van tuvionana, zonder dat nog van bepaalde ernstige 
beschadigingen sprake was. 

De Fransche schrijvers oordeelen de schade, door dit 
insekt teweeg gebracht, van meer beteekenis te zijn. Zoo 
zegt BoISDUVAL « (Essai sur l’entomologie horticole », 1867, 
bl. 558): « In de parken en bosschen, waar dit insekt zich 
heeft vermeerderd, ziet men geen den, die niet misvormd 
of verdraaid is De rups vreet den eindknop 266 diep uit, 
dat er niets dan de buitenste schubben van overblijft. 
Daaruit volet dat, daar de hoofdscheut vernield is, de 
hoom zich vertakt, in plaats van in de lengte te groeien, en 
dat in het daarop volgende jaar het meerendeel van de 
zijknoppen, die tengevolee van de verwoesting tot ontwik- 
keling geraken, hetzelfde lot ondergaan». — GOUREAU («Les 


(1) RatzesureG, « Die Forstinsekten, » deel I (1837), II (1840), II] (1844). 
XLATZEBURG, « Die Ichneumonen der Forstinsekten ». 
LATZEBURG, « Die Waldverderbniss, oder dauernder Schaden, wel- 
cher durch Insektenfrass, Schiilen, Schlagen und Verbeissen an lebenden 
Waldbiiumen entsteht. » I (1866), II (1868). 


a 667 -— 


insectes nuisibles aux féréts », 1867, bl. 301) spreekt ook 
van Retinia lurionana, maar slechts van de schade, welke 
zij in vereeniging met R. Buoliana veroorzaakt : « Op die 
wijze ziet men in een bosch, waar deze twee rupsen zich 
hebben vermeerderd, geen boom, die recht is, en die zijne 
normale hoogte bereikt ». — 

Desterke vermeerdering van de dennenknoprups in de 
dennenbosschen op onzen Nederlandschen diluvialen 
zandbodem schijnt te dateeren van omstreeks een half 
dozijn jaren geleden. Wij hebben toen. eerst de schade, 
onder Wolfhezen in een ongeveer 250 Hektaren groot 
dennenbosch van 8-12 jaren opgenomen; en hebben van 
onze waarnemingen verslag gegeven in het « Tijdschrift 
der Nederlandsche Heidemaatschappij » (6° jaargang, 
bl. 21). Hoewel de rupsen reeds in ’t najaar vrij groot 
bleken te zijn en toen reeds duchtig in de knoppen aan 
’t vreten waren, en het om die reden voor de hand lag, te 
denken aan eene beschadiging door Retinia turtonana, 
meenden wij beiden, afgaande op de vermeende betrekke- 
lijke zeldzaamheid van dit insekt in Nederland, met eene 
eenigszins ongewone beschadigingswijze en met eene 
bespoedigde ontwikkeling van R. Buoliana te maken te 
hebben. (Vel. bl. 93 van dit opstel; zie ook het « Tijd- 
schrift der Ned. Heidemaatschappij », 6° jaarg. bl. 21-23). 
Toen wij echter uit het bedoelde bosch beschadigde 
dennentoppen hadden meégenomen, waarin’t insekt reeds 
in poptoestand aanwezig was, en uit de poppen de volwas- 
sen vlinders hadden opgekweekt, bleek ons dat wij bijkans 
uitsluitend met Retinia turionana te doen hadden. De 
treurige toestand, waarin het bosch verkeerde, was bijkans 
alleen aan dt insekt te wijten; R. Buoliana kwam er 
slechts weinig in voor, hoewel een nader ingesteld onder- 
zoek ons leerde, dat ook deze soort er niet geheel ontbrak. 

Later hebben wij op verscheidene plaatsen in Gelder- 
land, Utrecht en Noord-Brabant gelegenheid gehad, de 
door R. turionana teweeggebrachte schade in loco op te 
nemen, daar ettelijke malen ons advies desbetreffend 
gevraagcd werd ; en wij kunnen zelfs constateeren dat de 
Retinia-beschadiging thans over bijkans alle streken van 
ons land verbreid is, waar maar 4- tot l6jarige dennen- 


OR 


bosschen voorkomen. Nu en dan moge de tustonana-be- 
schadiging gecombineerd met Buoliana-beschadiging 
voorkomen, een enkele maal moge misschien deze laatste 
zelfs op den voorgrond treden, — het is aan geen twijfel 
onderhevig dat tegenwoordig R. tutonana hier te lande 
veel schadelijker is en in veel grooter aantal voorkomt dan 
R. Buoliana. — Opmerking verdient het, dat ons eenige 
gevallen bekend werden, waarin jonge dennenbosschen, 
die eerst gedurende eenige jaren door R. turionana werden 
geteisterd, later door Buolianasterk werden beschadigd.— 


Wij gaan thans over tot eene meer nauwkeurige 
beschrijving van de leefwijze der dennenknoprups. 

Het volwassen vlindertje wordt in Mei of Juni in groot 
aantal in dennenbosschen van 4 tot 16 jarigen leeftijd 
aangetroffen. RaTzEBURG heeft de ervaring opgedaan dat 
het nooit naar zulke bosschen trekt, wanneer die op zeer 
schralen bodem groeien, maar dat dennen op een’ zeer 
goeden grond wel degelijk te lijden hebben. Wij voor ons 
meenen bepaald te kunnen constateeren dat R. tuszonana 
de dennen op geen’ enkelen bodem verschoont, dat echter 
— gelijk wel van zelf spreekt — de gevolgen der vreterij 
ernstiger zijn op een’ bodem, die in slechte conditie 
verkeert. 

Maar daarover nader. 

Wij zelven hebben R. furxzonana nooit anders dan in 
de knoppen van grove dennen aangetroffen ; JUDEICH en 
Nirscue& echter « (Lehrbuch der mitteleuropiischen Forst- 
insektenkunde », II, bl. 1008), vermelden dat ook de 
bergden (Pinus montana) door eene varieteit van I. turt- 
onana wordt aangectast, terwijl ook Pinws ponderosa en 
P. strobus (Weymouthspijn) niet vrij blijven. Overigens is 
het van belang te weten, dat noch de fijne spar (Picea 
exelsa) en hare verwanten, noch de zilverspar (Abies pecti- 
nata) door den vlinder van de dennenknoprups worden 
opgezocht om er eieren aan te leggen. 

Over dag zitten de vlindertjes meestal stil tegen de 
knoppen aan, welke zich op een top der pas uitgegroeide 
meischeuten bevinden, maar dan nog geheel met schubben 
bedekt zijn. Het vlindertje nu heeft in kleur zoo groote 


— 


overeenkomst met de roodbruine kleur dezer laatsten, dat 
men nauwkeurig moet toezien om het te ontdekken, en 
dat het den niet zeer opmerkzamen wandelaar allicht kan 
overkomen, dat de bosschen vol van deze vlindertjes zitten, 
zonder dat hij er iets van merkt. Wanneer men tegen de 
stammetjes of takjes stoot, dan vliegen zij even op. Eerst 
tegen den avond beginnen zij geregeld te vliegen. 

De vlindertjes nu leggen hunne eitjes aan den top van 
de knoppen, die aan ’t uiteinde der jonge meischeuten 
gvezeten zijn, en wel tusschen de schubben, welke dien 
top nog bedekken. Ieder eitje wordt afzonderlijk gelegd, 
aan elken knop slechts één eitje. Het rupsje. dat uitkomt 
ten tijde dat de knoppen uit de schubben te voorschijn 
komen, boort zich dan dadelijk in den top van den knop in. 

RATZEBURG, die — gelijk wij reeds zeiden, nog 
het meest omtrent Kelinza turionana meedeelt — zegt 
ongeveer *t volgende: Alleen de middelste of eindknop 
wordt aangetast, en wel gewoonlijk slechts die van den 
hoofdstam ; slechts zelden vindt men den eenen of anderen 
van de zijknoppen eenigszins aangevreten. Reeds tegen 
*t einde van den zomer, en dan ook in den herfst en den 
winter, is de eindknop uitgevreten en wel z66 dat ook 
zelfs niet de uiterste punt daarvan groen is gebleven. 
Men kan reeds bij oppervlakkige heschouwing zoo’n 
aangetasten knop daaraan kennen, dat hij niet langer 
is dan de overigen, wat toch met den gezonden eindknop 
het geval moest zijn, en dat hij aan den top niet de gewone 
bruine, maar eene zwartachtig grijze oppervlakte heeft. 
Ook zet zich de vernieling uit den uitgevreten knop voort 
tot in het merg van de scheut, welk merg soms tot op 
enkele millimeters. diepte, zwart wordt. Wanneer nu 
de knoppen in Maart zich beginnen te ontwikkelen, dan 
blijft de uitgevreten knop in zijnen groei bij de anderen 
achter. Tegen ’t einde van April is dit reeds zoodanig 
merkbaar, dat men het in de verte kan zien, en in Mei is 
de middelste doode knop reeds geheel door den krans van 
gezonde knoppen (of liever door de daaruit ontstane scheu- 
ten) aan het oog onttrokken. Is het weer gedurende de 
maand April niet al te koud geweest, dan vindt men reeds 
tegen ‘t einde van deze maand het insekt in poptoestand 


Se OO ce 
binnen den uitgevreten knop, die dan van binnen- met 
een teeder spinsel bekleed is. 

Ongeveer in ‘t midden van Mei werkt zich de pop, met 
het kopeinde vooraan, te voorschijn, aan het ondereinde 
van de harsmassa, die gelegen is aan de basis van den uitge- 
vreten knop, tusschen dezen en de gezende knoppen. 

Weldra komt dan de vlinder te voorschijn, de dunne 
pophuid achterlatende. 

Ik ben overtuigd dat het insekt: hier en daar merkbaar 
schadelijk kan worden. Het beschadigt de dennen zeer aan- 
merkelijk,daarderups hun den eindknop van den hoofdstam 
ontneemt, en een’ zijknop dwingt, de plaats ervan in te 
nemen. Tot zoover RATZEBURG («Forstinsekten> III, bl. 20).— 

Wij twijfelen er niet aan dat de waarnemingen van 
dezen ervaren kenner der schadelijke woudinsekten 
volkomen juist zijn; echter alleen voor ’t geval dat de 
vreterij nog niet zeer ernstig is. Hoewel RATzRBURG, In 
tegenstelling met de meeste andere Duitsche schrijvers, er 
Op wijst, dat ¢ustonana wel degelijk vrij schadelijk in de 
bosschen kan zijn, zoo blijkt het toch dat hij nimmer eene 
z0oO sterke vermeedering van Retinia turionana heeft 
waargenomen als die, waardoor in de laatste jaren onze 
jonge Nederlandsche dennenbosschen worden geteisterd. 

Bleef het bij de beschadiging, door RATZEBURG beschre- 
ven, dan zou wel soms de regelmatige vorm van den boom 
verloren gaan; maar in vele gevallen zou toch van den 
onmiddellijk onder den uitgevreten eindknop staanden 
krans van knoppen, één zich sterker dan de anderen gaan 
ontwikkelen, zoodat deze later de plaats van de’eindscheut 
zou innemen, waardoor de aan den boom veroorzaakte 
misvorming weer zou gaan vergroeien. 

In al de door de dennenknoprups geteisterde bosschen, 
welke door ons werden bezocht, was het meer uitzondering 
dan regel, dat de onder den hoofdknop in een’ krans 
geplaatste knoppen alle, of althans voor ’t meerendeel, tot 
ontwikkeling kwamen. Het schijnt ons, althans bij ernstzige 
beschadiging, regel, dat niet slechts de eindknoppen van 
den stam en die van de meeste takken uitgevreten worden, 
maar dat ook de krans van knoppen, die daaronder 
geplaatst zijn, te gronde gaan, Vooreerst wordt bij eene 


ok 


sterke vermeerdering van turzonana niet slechts aan de 
eindknoppen, maar ook aan vele der daaronder geplaatste 
knoppen, een eitje gelegd, zoodat ook de laatstbedoelde 
knoppen worden uitgevreten. Ten tweede gebeurt het 
dikwijls dat eene rups meer dan ¢én’ knop vernielt : eerst 
vreet zij bijv. den eindknop uit; maar wanneer zij dezen 
reeds vé6r het begin van het koude jaargetijde heeft 
leeggevreten, vestigt zij zich in een’ tweeden knop, in 
welken zij overwintert. En eindelijk nog gebeurt het 
soms, dat knoppen, die zelven geene rups_ bevatten, 
maar wWaarvan de buren dat wel doen, in ’t voorjaar, in 
plaats van uit te groeien, verschrompelen en doodgaan ; 
immers de rupsjes verlaten soms tegen den winter den 
knop, waarin zij huisden, en gaan zich in ’t boveneinde 
van den daaronder gelegen twijg een cindje invreten, 
zoodat door de vernieling van den top van dezen twijg 
sommige der knoppen geen voedende sappen genoeg 
kunnen ontvangen en dus moeten verschrompelen. 

Kn zoo worden, daar gewoonlijk én de eindknop én 
de krans van knoppen daaronder, niet tot ontwikkeling 
komen, de normale groei en de normale vertakking van 
den twijg verhinderd. Maar nu brengen weldrade voedende 
stoffen, welke naar het bewuste twijgje stroomen, vele van 
de knoppen tot ontwikkeling, die zich tusschen elk tweetal 
bijéen staande naalden bevinden. Deze knoppen blijven in 
normale gevallen altijd rustend, en vormen dus geene 
takken. Aangezien het takje met vele naa'denparen is 
bezet, is erkans dat vele van dergelijke abnormale 
scheuten uitgroeien. « Schetdentricbe » noemen de Duit- 
schers zulke scheuten, omdat zij binnen de scheede, welke 
elk tweetal naalden omsluit, gevormd worden. Men krijet 
aldus aan de takjes, waarvan de eindknop werd uitgevre- 
ten, ophoopingen van 10 tot 20 of zelfs nog veel .meer 
« Scheidentriebe », welke te zamen een bezemvormig 
Jichaam vormen. (Men zie Pl. VI en VII. Beide platen zijn 
naar photographién vervaardigd). Reeds op een’ grooten 
afstand vallen die eigenaardige « bezems » in’t oog. Zulke 
dicht opééngedrongen scheuten hebben gewoonlijk weinig 
aanleg om in leven te blijven. Sommigen ervan sterven 
in 't volgende jaar af; er gaan wel eens gansche, uit 20 en 


— 102;— 


meer « Scheidentriebe » bestaande bezems dood. (Van den 
op pl. VIL afgebeelden bezem zijn de meeste takken reeds 
dood). Blijven zij allen of ook slechts voor een gedeelte, 
in leven, dan zitten zij elkaar te veel in den weg, dan dat 
een of meer ervan tot flinke ontwikkeling zouden kunnen 
geraken; dit laatste geschiedt slechts bij uitzondering. 

Daar de «Scheidentriebe» meestal kort biijven, dragen 
zij vele dicht bij elkaar zittende naaldenparen; hier en 
daar ziet men wel eens drie naalden, in plaats van twee, 
binnen eene scheede samengevoegd. Zeer dikwijls ook zijn 
de naalden bijzonder breed en dik, ook wel herhaaldelijk 
heen en weer gebogen, in plaats van recht, zooals de 
normale naalden zijn. 

De vorming van « Scheidentriebe », van drie naalden 
bijeen, en van naalden van meer dan gewone dikte en 
breedte, dat zijn al te gader verschijnselen, die zich bij den 
groven den vertoonen 66k wel na de vreterij van andere 
insekten, zooals bijv. van de nonrups; het zijn verschijn- 
selen, die worden in ’t leven geroepen door plaatselijk 
aanvoer van te veel voedende stoffen. In het hier bedoelde 
geval zouden deze voedende stoffen hebben moeten dienen 
voor de ontwikkeling van forsche meischeuten uit den 
eindknop en de onmiddellijk daaronder geplaatste knop- 
pen; nu dit ten gevolge van de turtonana-beschadiging 
niet kan, worden zij gebruikt voor ket tot ontwikkeling 
komen van knoppen, welke anders rustend waren geble- 
ven, voor de vorming van abnormaal dikke naalden, enz. 

Gedurende den winter zijn zoowel de uitgevreten 
eindknop als de krans van knoppen daar vlak onder, grijs- 
achtig zwart van kleur en met hars bedekt. (Pl. V, 
fig. 2d, 2e). 

Doorgaans sterven de aangetaste boompjes niet, maar 
zij blijven klein; zij vertoonen eene menigte bezems ; en 

raar zZij in de hoogte schieten, krijgt de boom toch niet een’ 
hoofdstam, maar er gaan meer takken naar de hooete. 
Bosschen, die door deze kwaal zijn aangetast, zijn daardoor 
reeds op een afstand herkenbaar. Vertoont zich de plaag 
in ergen graad, dan kan er nooit meer iets van het bosch 
te recht komen, ook zelfS wanneer de vermeerdering 
van het insekt door nader te noemen reden is opgehouden. 


— 103 — 


Alleen boompjes, die jaren achtereen telkens zoodanig 
worden aangetast, dat er bijkans geen knop gaaf blijft, 
beginnen ten slotte gebrek aan naalden te krijgen en ster- 
ven, De voorjarige twijgen van zulke boompjes verliezen 
reeds in den zomer hunne naalden, dat is dus meer dan een 
jaar te vroeg, en deze twijgen zelve verliezen hunne stevig- 
heid : zij worden buitengewoon buigzaam en wankleurig. 

Denneboompjes van 6-12 jarigen leeftijd zijn het meest 
vatbaar om door turionana te worden aangetast, hoewel 
iets jongere en iets oudere boomen ook wel te lijden heb- 
ben. Het meest vertoont de dennenknoprups zich op 
terreinen, waar de dennetjes van zeer verschillende grootte 
zijn ; die welke het meest boven de omgevende boompjes 
uitsteken, worden het eerst aangetast, en vormen middel- 
punten, vanwaar uit het kwaad zich in volgende jaren 
verder verbreidt. Vooral zijn dus blootgesteld aan de 
inwerking van het insekt, terreinen, waar ten gevolge van: 
eene minder doelmatige behandeling van den bodem, ten 
gevolge van ongunstigen toestand van den grond of van 
andere oorzaken, op sommige plaatsen de groei der 
verschillende denneboompjes van het jonge bosch zeer 
ongelijkmatig is; ook zulke terreinen, waar door de eene 
of andere oorzaak bij het zaaien een deel van het zaaisel 
mislukt is, zoodat men later met kluitdennen heeft moeten 
inboeten. — Toch worden ook jonge dennenbosschen 
geteisterd, waarvan de boomen regelmatig en allen gelijk 
zijn opgegroeid. — 

Kene sterke vermeerdering van Retinia lurionana is, 
even als eene sterke vermeedering van iedere andere soort 
van rupsen in de bosschen, altijd van tijdelijken aard. — 
Heeft zich in een bosch eenmaal eene rupsensoort vermeer- 
derd, dan zullen de vele daaruit ontstaande vlinders — als 
de omstandigheden voor hen niet al te ongunstig zijn — 
in het volgende jaar eene weer talrijkere nakomelingschap 
opleveren ; in’t daarop volgende jaar zal het aantal rupsen 
alweer grooter zijn, enz.; zoodat als er geene omstandig- 
heden waren, die aan de vermeerdering paal en perk stel- 
den, na enkele jaren alle boomen in het bedoelde bosch 
zouden vernield zijn. — Nu heeft echter iedere soort van 
rupsen hare specifieke parasieten, ’t zij deze behooren tot 


— 104 — 


de bacterién of tot de zwamsoorten, tot de sluipwerpen of 
de parasietvlicgen. Deze parasieten hebben in ’t algemeen 
een sterk voortplantingsvermogen, gewoonlijk sterker 
dan dat van het insekt, waarin zij parasiteeren. Is de hos- 
pes (d. i. het insekt, waarin de parasieten leven) in grooten 
cetale aanwezig, danisdit een gunstig moment voor hunne 
(der parasieten) verineerdering, welke zonder dat de hospes 
in zoo grooten getale aanwezig was, nooit 266 krachtig 
kon zijn als het sterke voorttelingsvermogen der bedoel- 
de parasieten zou kunnen meebrengen. Gewoonlijk hebben 
dan ook tegen het einde van het tweede, of in het derde, 
uiterlijk in het vierde jaar van de rupsenplaag, zich de 
parasieten zoodanig vermeerderd, dat dan ongeveer alle 
rupsen parasieten herbergen. Daarmee is natuurlijk het 
einde van de plaag gekomen. 

In Retinta turtonona nu parasiteeren verschillende 
ssorten van sluipwespen, nl. Glypta resinanae, eene 
Pimpla-soort, Tryphon impressus en Entondon turionum. 
Deze sluipwespen nu leggen hare eieren in de rupsen, dic 
bezig zijn de denneknoppen uit te hollen; de sluipwesp- 
larven vreten eerst de reservestoffen en later ook de inwen- 
dige organen van de rups op en doen deze sterven. En z0o 
maken zij, doordat zij in ieder volgend jaar van de rupsen- 
plaag zich sterker vermeerderen, dat na een zeker aantal 
jaren de plaag ophoudt. Voor zoover onze ervaring reikt, 
duurt eene tumonanaplaag in een bosch gewoonlijk 
ongeveer vier jaren; dan eindigt zij, omdat het insekt door 
sluipwespen wordt uitgeroeid; soms echter duurt zij langer. 

Wij hebben achtereenvolgens in verschillende jaren 
verscheidene aangetaste bosschen bezocht, en wij namen 
herhaaldelijk waar, dat in bosschen, waar soms een vorig 
jaar de turtonana-rupsen nog in grooten getale de denne- 
knoppen bewoonden, een volgend jaar bijkans geene 
levende rups meer over was. 

De sluipwesp, die het meest in de dennenknoprups 
parasiteert, is Glypta resinanae Hrtg., welke ook wij in 
erooten getale zagen te voorschijn komen uit knoppen, 
die wij in 6 voorjaar uit dennenboschen hadden meege- 


— 103 — 


nomen, om er de vlindertjes uit op te kweeken ('). Deze 
Glypta resinanae komt ongeveer ter zelfder tijde als vol- 
wassen insekt te voorschijn als het vlindertje Reiinza turz- 
onana. De knoppen, waaruit later de bovengenoemde 
sluipwesp zal te voorschijn komen, zijn even als die, waar- 
uit het vlindertje zal verschijnen, aan den top grijsachtig 
zwart van kleur, en aan hun’ voet met hars bedekt ; maar 
zij zijn inwendig minder sterk uitgevreten dan de laatsten, 
’t welk ook wel van zelf spreekt, omdat de door de sluip- 
wesplarve bewoonde rups vroeger dan de gezonde, heeft 
opgehouden te eten. Verder vertoonen zulke knoppen, die 
door eene sluipwesplarve bewoond worden, ook eene 
opening, die de rups nog bij haar leven heeft gevreten, uit 
welke opening echter nooit eene bruine pophuid te voor- 
schijn komt, zooals ’t geval is met de knoppen, uit welke 
exemplaren van R. turzonana zich ontwikkelen. Eindelijk 
willen wij even vermelden, dat de sluipwesplarve, als zij 
volwassen is, v66r hare verpopping de overschotjes (voor- 
namelijk de huid) van de rups, waarin zij leefde, door 
de bovengenoemde opening naar buiten schuift ; en dat zij 
vervolgens den binnenwand van den uitgevreten knop 
netjes met een fijn spinsel bekleedt. 


IV. Leefwijze van RETINIA BUOLIANA, en schade, 
door dit insekt te weeg gebracht. 


De dennenlotrups (Retinza Buoliana) is van alle 
Retinia’s de meest bekende en ook de meest verbreide ; 
hoewel wij ons er van verzekerd houden, dat -~ althans in 
Nederland — vele beschadigingen van jonge dennenbos- 
schen uitsluitend op rekening van Buoliana gesteld zijn, 
die in werkelijkheid hoofdzakelijk of uitsluitend door 
turionana werden veroorzaakt. De dennenlotrups is ver- 


(1) Uit eene groote menigte aangetaste dennenknoppen, die in 
*t voorjaar 1897 in het pytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten werden gehouden, kwamen 35 turionana-vlindertjes, 371 
exemplaren van Glypta resinanae en 18 andere sluipwespen te voor- 
schijn (alles tusschen 25 April en 29 Méi). Er bleken dus 92 °/o van de 
aangetaste knoppen geen turionana meer, maar eene sluipwesp te 
bevatten, zoodat veilig kon worden gezegd dat het gedeelte van het 
bosch, waar deze knoppen waren geplukt, het volgende jaar in ’t geheel 
geene turionana rupsen meer zal bevatten. 


— 106 — 


breid over bijkans geheel Europa en verder nog over een 
gedeelte van Midden-Azié. Waar jonge dennenbosschen 
zijn, Vuegt het dier als vlinder in Juli, soms reeds in het 
laatst van Juni, ook wel nog in Augustus. Hoewel het 
vlindertje door zijne zeer karakteristieke en sprekende 
kleuren (zie Pl. V, fig. 3) zeer gemakkelijk kan worden 
herkend, wordt het toch nog niet zoo heel licht ontdekt. 
Immers de vlindertjes vliegen zoo goed als uitsluitend bij 
avond ; over dag zitten zij met samengeslagen vleugels aan 
de rood- en witachtig geschubde meischeuten, en zijn dan 
moeilijk te vinden, daar op een’ afstand de kleur van het 
vlindertje en die van het jonge lot zich ongeveer gelijk 
voordoen. — Het wijfje nu legt de eieren, ieder afzonder- 
lik, aan de voor ’t volgende jaar bestemde knoppen. 
Het rupsje komt nog in het zelfde jaar uit en vreet zich in 
den knop in ; maar het groeit dan nog maar weinig en eet 
ook niet veel, zoodat het in den herfst en den daarop 
volgenden winter gewoonlijk niet wordt waargenomen, 
ofschoon de aangetaste knoppen dan reeds eenigszins 
eigenaardig bruin van kleur zijn. Ook zijn de aangetaste 
knoppen van den onder den eindknop geplaatsten krans 
door uitgevloeid hars en door spinsel met den eindknop 
verbonden ; de vreterij aan de aangetaste knoppen vanden 
bovenbedoelden krans begint namelijk steeds van den 
binnenkant af. Is de eindknop zelf aangetast, dan wordt 
hij door hars en spinsel aan die knoppen van den daaron- 
der geplaatsten krans verbonden, welke aan de zijde liggen 
waar de rups gevreten heeft. — Bij ’t begin van het betere 
weer, in ’t voorjaar, zet het rupsje zijne vreterij voort, die 
gewoonlijk nu pas in ’t oog begint te vallen. Maar intus- 
schen beginnen de knoppen tot scheuten of loten uit te 
groeien ; en de aangetaste knoppen, die trouwens alleen 
nog maar aan hunne basis een weinig aangevreten waren, 
eroeien ook uit, en kunnen zich gewoonlijk inden aanvang 
eveneens behoorlijk ontwikkelen. Zij worden echter weldra 
door het rupsje aan de basis en wel aan de binnenzijde, 
nog iets meer uitgevreten, waardoor zij op de beschadigde 
plaats knikken. 

Nu kan echter het resultaat van de vreterij al naar 
de omstandigheden zeer verschillend zijn. 


= §67 = 


Dikwijls worden die aangevreten loten zoo sterk 
beschadigd dat zij niet tot verdere ontwikkeling komen, 
maar verdrogen en ineenschrompelen. Soms gaan op deze 
_wijze al de scheuten van een’ krans verloren, daar niet 
alleen verschillende scheuten van zoo ’n krans door ‘t 
volwassen insekt van een eitje zijn voorzien, maar de 
rups ook van de eene scheut, die begint te verdrogen, in 
eene andere overgaat. Somwijlen zelfs strekt zich de vre- 
terij uit tot in het hout, waarop de meischeut gezeten is. 


Fig. 1 — De dennenlotrups (Retinia Buoliana) : een zittend vlindertje, nat. gr.; rups, 
pop en viinder yergroot; een aangetast deunetakje, dat zich eerst neerwaarts heeft 
gebogen, en zich horizontaal blijit uitstrekken, maar aan den top weer opwaarts groeit. 


Het meest opvallende verschijnsel, dat zich bij den 
aanval van Retinia Buoliana kan voordoen, is de zooge- 
noemde « Waldhoorn » -vorming. Wij spraken er reeds 
van dat de zich ontwikkelende scheuten, wanneer zij aan 
hare basis door het rupsje van binnen worden uitgevreten, 
op die plaats zwak worden en knikken of zich buigen. 
Wanneer echter weldra de vreterij ophoudt, dan beginnen 


deze scheuten vaak weer te groeien; daarbij richten zij haar 
uiteinde naar boven, zoodat het onderste gedeelte van de 


scheut, dat intusschen begint te verhouten, een’ boog 


— 108 — 


vormt, die meer of minder sterk gekromd kan zijn, terwijl 
het uitecinde van het lot weer den loodrechten stand 
inneemt, (fig. 1).— Verlengt zich nu een volgend jaar de 
stam op normale wijze, dat blijft de boom wel is waar in 
‘t vervolg, evenals een gezonde boom, gewoon doorgroeien, | 
maar de stam behoudt zijn krom gebogen gedeelte, zijn’ 
« Waldhoren », en krijgt dan nooit de waarde, die hij 


Fig. 2. — « Waldhoren » 
vorming. (Naar NORDLINGER). 


Fig. 3. — Twee « Waldho- 
rens, boven elkaar gevormd, 
(1/l6 der nat grootte) Naar eene 
teekening van H. Nirscue. 


anders zou hebben gehad. Althans voor masten, telegraaf- 
palen enz., en voor ‘t vervaardigen van planken, zijn 
dergelijke stammen ongeschikt. — Iedereen is wel eens in 
de gelegenheid, boonenstaken met « Waldhorens = te zien. 
(Vergel. fig. 2). In fig. 3 is een stammetje afgebee d, dat 
achtereenvolgens twee Waldhorens heeft gevormd. 


— 109 — 


De Waldhorens worden bij den verderen groei van 
den boom langzamerhand minder duidelijk, doordat aan 
de holle (concave) zijde de boom meer in de dikte groceit 
dan aan de bolle (convexe) zijde. PFE « (Kritische 
Blitter ». VII, I, bl. 55 enz.) zegt dat zulke Waldhorens, 
wanneer de boomen eenen leeftijd van 50 tot 60 jaar 
hebben bereikt, op die wijze geheel verdwenen kunnen 
zijn. Maar ook wanneer uitwendig van de beschadiging 
weinig of niets meer te zien is, kan men haar nog altijd 
inwendig, aan het eigenaardige verloop der houtvezels, 

herkennen. ; 

; Soms ontstaat een « Waldhoren» uit eene zijscheut, 
die aan hare basis is uitgevreten. Wanneer nl. de hoofd- 
scheut door eene dennenlotrups tot afSterven is gebracht, 
kan eene van den daaronder geplaatsten krans van scheu- 
ten, nadat zij eerst aan de basis was uitgevreten en daar- 
door neerwaarts geknikt was, zich in den vorm van 
een’ boog opheffen, en aldus de plaats van de gestorven 
hoofdscheut innemen. 

Het gebeurt soms dat verschillende scheuten, die uit 
één' en denzelfden krans van knoppen ontstaan zijn, aan 
hare basis zijn aangevreten, daardoor naar beneden knik- 
ken en later met haar uiteinde weer naar boven groeien. 
Dan ontstaan er eenige Waldhorens bij elkaar, terwijl het 
met de regelmatige verlenging van den stam gedaan is. 

Wanneer alle scheuten, die uit de knoppen van een’ 
en denzelfden krans ontstaan, aan. hare basis worden 
uitgevreten, en dientengevolge waldhorenvormig uit- 
groeien, dan krijgt men eene zeer eigenaardige vertak- 


king. (zie fig. 4). 
b 
 : ) 


Fig. 4. — Alle takken van een’ krans zijn waldhorenvormig uitgegroeid. 
(Naar NORDLINGER). 


Zeiden wij boven, dat de waldhorenvorming het 
meest opvallende verschijnsel bij den aanval der dennen- 
lotrups is, daaruit leide men vooral niet af dat bij iedere 


— 110 — 


vreterij van dit insekt « waldhorens = worden gevormd. 
Integendeel. Wij zijn het geheel eens met ALTUM en met 
JUDEICH en NITSCHE, waar zij de veel gehuldigde meening 
bestrijden, alsof nu juist alé7jd waldhorens zouden worden 
gevormd bij de vreterij van Refinta Buoliana. Zeer dik- 
wijls sterven vele van de aan hare basis aangevreten 
scheuten, nog voor ze begonnen zijn flink houtig te 
worden. (zie bl. 107). Wanneer nu aan den top van een’ 
stam of een takje zoowel de eindscheut als ook de daar- 
onder in een’ krans geplaatste loten gestorven zijn, dan 
komen dikwijls aan de onmiddelijk daaronder gezeten 
takjes de knoppen tusschen de twee naalden van eene © 
scheede tot ontwikkeling; en zoo ontstaan er, bij plaat- 
selijk al te sterken aanvoer van voedende stoffen, ver- 
scheiden zoogenoemde « Scheidentriebe » (vgl. bl. 101), 
die dikwijls met elkaar zoogenoemde « bezems » vormen. 
Ook ziet men aan deze eene menigte abnormaal gevormde 
naalden, bijv. bijzonder breede en dikke, soms ook heen 
en weer gebogene. Kortom de door Buoliana geteisterde 
jonge bosschen kunnen er uitzien ongeveer alsof zij door 
turionana waren bedorven (zie Pl. VI en VIl en bl. 99-103). 
En zoo kan men soms de vreterij van deze twee soorten 
van bladrollers met elkander verwarren. — Vaak ook 
komt de vreterij van de beide soorten door elkaar voor. 
Waldhorenvorming is echter bij tuszonana steeds uitge- 
sloten, en wel omdat altijd de rups de knoppen vernielt voor 
deze zijn begonnen, tot scheuten of loten uit te groeien. 
Volgens onze ervaring moet de ernstige beschadiging 

wuardoor onze jonge 6-12 jarige dennenbosschen maar al 
te vaak voor goed bedorven worden, altijd in hoofd- 
zaken aan de dennenknoprups (durzonana) worden toege- 
schreven, en speelt de dennenlotrups (Buoliana) daarbij 
doorgaans cene meer ondergeschikte rol. Toch hebben de 
ervaringen der laatste jaren ons geleerd dat Bauoliana 
hier te lande volstrekt niet zonder beteekenis is ; bepaalde- 
lijk zagen wij bosschen, die eerst door tuszonana waren 
veteisterd, nadat deze plaag was gecindigd of terwijl zij 
aan ’t afnemen was, op vrij ernstige wijze door Buoliana 
aangetast. Dit was biiv. het geval in bosschen onder 
Apeldoorn en onder Bakel. 


— ¥11 — 


Dat Buoliana zeer veel schade kan teweeg brengen, 
is trouwens bekend. Reeds Ratzeburg haalt daarvan («Forst- 
insekten» IT. bl. 206) eenige sprekende bewijzen aan. Hij 
maakt er tevens op opmerkzaam, hoe soms de plaag zich 
alleen ernstig vertoonde op terreinen, waar de dennetjes 
onder min gunstige omstandigheden verkeerden, terwijl 
zij daarentegen geheel of bijkans geheel ontbrak in die 
lokaliteiten, welke het gedijen van den denneboom begun- 
stigden. — Maar alhoewel het wel van zelf spreekt, dat 
op een’ goeden bodem enonder overigens gunstigeomstan- 
digheden de boompjes eerder het vermogen hebben om de 
kwaal te boven te komen of althans zich zoover te her- 
stellen, dat er althans nog zets van terecht komt, — 
ontbreken doet toch Buoliana zelfs niet op de voor dennen- 
kultuur meest gunstige terreinen. Judeich en Nitsche halen 
daarvan een sprekend voorbeeld aan (« Lehrbuch der 
Mitteleuropaischen Forstinsektenkunde ~, bl. 1006 en 1007): 
« Dat niet slechts jonge dennen, die op een’ armen bodem 
kwijnen en een kommerlijk leven leiden, door Retinia 
Buolana worden aangetast, maar dat dit insekt ook 
gezonde jonge dennen, die tot dusver zeer voordeelig 
groeiden, niet verschoont, leerde ons voor kort eene 
vreterij op het Koninklijk Saksisch « Staatsforstrevier - 
Pillnitz. Daar werd in 1883-1885, vooral in sterke mate in 
1884, een 30 Hektaren groot dennenbosch van het jaar 1878 
aangetast; dit bosch was toen op een’ zeer goeden grond 
van het vroegere « Kammergut » Graupe, dus op een 
terrein van de eerste klasse (I Bonitit), aangelegd, en had 
tot dusver zelfs een’ voorbeeldigen groei. De vreterij nam 
daar zoo snel toe, dat reeds in 1884 bijkans geen enkele 
scheut verschoond was gebleven, zoodat bestrijding geheel 
onmogelijk was, en het jonge bosch er in de volgende jaren 
geheel kwijnend en ineengedrongen uitzag, terwijl ook 
waldhorens in menigte te vinden waren. Intusschen heeft 
later dit jonge bosch, ten gevolge van den bijzonder goeden 
grond en van de verder zeer gunstige omstandigheden, 
zich zoodanig hersteld, dat het althans zoo lang kon 
blijven staan tot de stammetjes bruikbaar waren =. 

Wij willen hier nog vermelden dat de dennenlotrups 
voorkomt, behalve aan den gewonen groven den, aan 


2. 


Weymouthspijn (Pinus strobus;, zeepijn (Pinus Pinaster), 
aan Pinus laricio en aan verscheidene andere Pinus- 
soorten; niet aan naaldboomen, die tot een ander geslacht 
behooren, zooals spar en zilverspar. 

Ten slotte laten wij hier volgen een lijstje van de 
Sluipwespsoorten, die Ratzeburg uit de dennenlotrups heeft 
opgekweekt : [schius obscurator, Pervilitus dilutus, Cam- 
poplex albidus, C. difforinis, C. lineolatus, Cremastus 
interruptor, Glypta flavolineata, Lissonota Buolianae, 
L. robusta, Pachymerus vulnerator, Pezomachus agilis. 
Pimpla 2uolianae, P. examinator, P. planata, P. sagax, 
P. turionellae, P. variegata, Entodon turionum, Ptero- 
malus brevicornis. 


V. Leefwijze van RETINIA RESINELLA, en schade, 
door dit insekt teweeg gebracht. 


Reeds in de inleiding gaven wij aan, in welke punten 
de leefwijze van de harsbuilrups (R. vestneila’ van die 
der drie voorgaande soorten verschilt. 

Het vlindertje wordt reeds in Mei aangetroffen. Voor 
het eierleggen zoekt het wijfje, evenals dat van de drie 
vorige soorten, jonge dennen uit, hoewel het toch ook nog 
wel oudere dennetjes daarvoor gebruikt dan die, waaraan 
de drie vorige soorten hare schadelijke werking uitoe- 
fenen. Het eitje wordt verder nzet als dat van deze andere 
soorten, aan knoppen (eindknop of krans van knoppen 
daaronder), maar aan het twijeje onmiddellijk onder de 
-‘knoppen gelegd. Het jonge rupsje vreet zich door de schors 
en het hout van het voorjarige twijeje heen tot in het mere. 
De door het insekt teweee gebrachte verwonding heeft 
ecne voortdurende uitstrooming van hars tengevolge, 
welke echter eerst ongeveer tegen Juli zichtbaar wordt, en 
welke zich tegen ’t einde van het jaar als een harsbuil ter 
grootte van eene erwt voordoet. Dat deze harsuitvloeing 
niet te wijten is aan eene vreterij in de knoppen op het 
einde van het twijgje, zooals bij de harsuitvloeiingen, die 
turionana en Buolionana veroorzaken, maar aan eene 
vreterij in het twijgje zelf, — dit blijkt daaruit, dat er tus- 
schen den krans van knoppen en het harsbuiltje, in den 
tijd, waarin dit laatste zichtbaar wordt (fig. 5), nog altijd 


t = 113 = 


eenige paren naalden staan. In °*t volgende voorjaar, 
na de overwintering, wordt de vreterij voortgezet, en de 
harsuitstrooming wordt ook sterker : de harsbuil wordt 
grooter en bereikt den vorm en de afmeting van eene 
kers, is echter langwerpig- van vorm ; de kleur is vuilwit. 
Langzamerhand wordt hij nog iets grooter. (fig. 6). — 
let gedeelte, ’t welk het vorige jaar ontstaan is, is van 
het nieuwe, meer omvangrijke gedeelte meestal door eene 
kleine insnoering gescheiden. In den beginne hangt de 
harsbuil slechts aan den eenen kant van den aangetasten 
twijg; en.ook als zij langzamerhand grooter wordt, 
strekt zij zich er toch hoogstens voor 2/s gedeelte om heen 


Fig. 5. — Eenjarige galbuil 
aan den groven den, veroor- 
zaakt door Retinia vesinella I ig. 6. — Tweejarige gal aan den groven den. opengesneden. 
(Nat. gr). Naar RATZEBURG. (Nat. gr). Naar RarzEBuRG. 


uit, want inmiddels is ook de twijg zelf meer dan normaal 
in omvang toegenomen. Verwijdert men, als de vreterij in 
haar begin verkeert, den harsbuil, dan ontdekt men op de 
plaats waar deze zat, in den twijg niets anders dan eene 
groeve, die natuurlijk door het rupsje is uitgevreten, en 
die vlak naast het bruinachtig geworden merge van het 


— 114— 


twijgje zich uitstrekt. Maar verwijdert men den harsbuil 
in het tweede jaar van zijn bestaan, dan blijkt dat niet 
slechts deze groeve wijder is en dieper uitgevreten ; maar 
de twijg is aan de niet aangetaste zijde in meerdere of 
mindere mate, soms vrij sterk, in omvang toegenomen ; 
dit schijnt echter niet het gevolg te zijn van eene van de 
rups uitgaande galvormende werking, maar uitsluitend 
te worden veroorzaakt door den gestoorden sapomloop in 
den twijg.— In den harsbuil vindt men, Lehaive de holte, in 
welke zich de rups ophoudt, een of een paar gangen, 
waarin eene menigte bruine, korrelige uitwerpselen aan- 
wezig zijn, zoodat deze gangen uitsluitend als privaat 
schijnen te dienen. Verder treft men in het twijgje, dat 
door den harsbuil wordt bedekt, nog eenige dwarsganger. 
aan, die naar verschillende deelen van het opgezwollen 
deel des twijgs leiden. In een buil van het tweede jaar zijn 
het merg en het daaraan grenzende hout geheel opge- 
vreten. De gedeelten van den harsbuil, welke in twee 
opeenvolgende jaren ontstaan zijn, zijn gewoonlijk door 
eenen wand van elkaar gescheiden. — Tot dusver was de 
harsbuil week, vooral in ‘t begin van het tweede voorjaar. 
Tegen ‘t einde van dit jaar begint het rupsje lang- 
zamerhand minder actief te worden ; en te gelijk houdt de 
harsbuil op zich te vergrooten : hij wordt dan tevens hard 
en broos. Gewoonlijk overwintert het insekt nog eens als 
rups en gaat het eerst in ’t volgende voorjaar tot verpop- 
ping over; bij uitzondering geschiedt ook wel de verpop- 
ping reeds voor den winter. Het insekt leeft dus voluit twee 
jaren. In Mei of Juni van het eerste jaar leeft het als 
volwassen insekt ; dan worden ook de eieren gelegd ; de 
daaruit te voorschijn komende rupsjes leven als zoodanig 
in het eerste jaar van af Juni tot einde December ; ook in 
het geheele tweede jaar leven zij als rupsen ; in het derde 
jaar gewoonlijk even zoo tot in ’t laatst van Maart; van 
*t einde van Maart tot in Mei leven zij als pop ; daarna als 
volwassen vlinder (zie boven). 

De harsbuilrups tast alleen dennen (Pinus) aan, 
nooit sparren (Picea noch Adzes) ; van de dennen, naar het 
schijnt, slechts den groven den (Pinus sylvestris) en den 


— 115 = 


kruipden (Pznus Pumzlio), welke laatste voor Nederland 
van geenerlei beteekenis is. 

« Het gevolg van de vreterij — zeggen JUDEICH en Nir- 
SCHE — is meestal slechts eene kleine opzwelling van den 
tak onder de plaats, waar gevreten is. De knoppen (eind- 
knop en kransknoppen), die aan ’t uiteinde van den aange- 
tasten twijg staan, ontwikkelen zich gewoonlijk verder, 
zoodat de tweejarige harsbuil aan de voorjarige scheut 
komt te staan. Soms echter, bij sterke beschadiging, ster- 
ven deze knoppen. Daar echter gewoonlijk slechts worden 
aangetast de zijscheuten van jonge dennen, die opslechten 
bodem een kommerlijk bestaan leiden, en verder alleen 
soms nog de zijtakken van andere dennen, zoo is de vreterij 
meestal zonder eenig belang, wanneer geen andere 
omstandigheden er bij komen, zooals droogte en de inwer- 
king van nog andere insekten. Anders is het, wanneer ook 
de scheut, die in de hoogte gaat, wordt aangetast, zooals 
ALTUM van een jong dennenbosch in het Eberswalder 
woud bericht. Ook in de Pruisische « Oberférsterei » Griin- 
haus (« Regierungsbezirk » Stettin) is — volgens ALTUM — 
eens eene erstige vreterij voorgekomen, die zorg verwekte 
omdat de duinstreken van die boschafdeeling (« Revier -) 
er door werden geteisterd. Wel komt in de literatuur een 
werkelijk schrikbarend bericht voor omtrent de schade, 
die deze rups van 1826 tot 1827 in de Hannoversche bosch- 
districten Freren, Lingen en Fiirstenau moet hebben 
teweeg gebracht, welke schade zich uitstrekte over een 
gebied van 5000 Morgen, en die zoo groot was, dat op 
enkele plaatsen aan het afbranden der jonge bosschen 
werd gedacht; maar het schijnt dat hier — zooals reeds 
Ratzeburg aangeeft —eene gelijktijdige vreterij van Buolz- 
ana en eene verwarring tusschen deze laatste soort en 
resinella in ’t spel zijn. Ernstige berichten uit lateren tijd 
zijn niet voorhanden. 

» Waar eene belangrijke vreterij mocht voorkomen, 
kan men men in het tweede kalenderjaar van deze vreterij 
de gallen afsnijden en vernielen (door verbranding bijv.). 
Voor Mei van het derde kalenderjaar moet het bijeenza- 
melen geéindigd zijn. Dit geschiedde bij gelegenheid van 
de vreterij in *t Hannoversche, waar de gallen zooveel 


— 116 — 


voorkwamen, dat ieder derdaarvoor aangestelde personen, 
er per dag een Scheffel verzamelde. (0.184 Scheffel = 
’ 1] hektoliter). — 

Wij zelven hadden de gelegenheid, eene beschadiging 
op vrij groote schaal, door de gewoonlijk vrij onschuldige 
harsbuilrups teweeggebracht, op te nemen. Dit was in de 
bosschen van de gemeente Rucphen in Noord-Brabant. 
Van de 95 hektaren jong dennenbosch, toebehoorende aan 
de bovengenoemde gemeente, bleek verreweg het grootste 
gedeelte absoluut waardeloos te zijn, ten gevolge van 
beschadiging door Retinia’s; in enkele gedeelten der 
bosschen was R. turtonana de hoofdschuldige, hoewel ook 
resinella er op groote schaal werd aangetrofien; maar 
verreweg het grootste gedeelte der bedoelde bosschen was 
door R. resinella en wel uitsluitend door dit insekt, 
vernield. 

De beschadiging had inderdaad op zeer groote schaal 
plaats gehad. Aan een enkel boompje nog niet van mans- 
hoogte kon men honderden harsbuilen tellen, en ver over 
de duizend plekken, waar een harsbuil had gezeten. Dat 
onder deze omstandigheden de boompjes bijkans niet 
groeiden en geheel misvormd werden, spreekt wel van 
zelf, 

Wait toch gebeurt er wanneer zich aan een twijgje een 
resinella- harsbuil bevindt ? Of de knoppen, die aan ’t eind 
van dit twijgje staan, komen niet tot verdere ontwikke- 
ling en sterven; Of zij groeien wel uit, maar dan vormen 
zij twijgjes, die in hunnen groei in meerdere of mindere 
mate beperkt blijven. — De dennetjes van de Rucphensche 
bosschen waren nu blijkbaar reeds in hunne prille jeugd 
door het insekt aangetast ; vele takken waren in ’t geheel 
niet tot ontwikkeling gekomen, van daar dat de boompjes 
een zeer typisch voorkomen hadden; zij zagen er met hun 
gering aantal, onregelmatig geplaaiste takken zeer ijl uit. 
Daarbij kwam dat sommige van de takjes, die voorheen 
een’ harsbuil droegen, uiterst kort waren gebleven. Wij 
telden op een takje van nog geen 1 !/2 dM. lengte niet 
minder dan zes restes van harsbuilen ; daar nu altijd zoo’n 
harsbuil onmiddelijk onder den eindknop ontstaat, en dus 
aan jeder in een zeker jaar gevormd twijgje slechts één 


— 1ll7 — 


enkele harsbuil kan zitten, moest dit twijgje met zes 
overblijfselen van harsbuilen op zijn minst zes jaren oud 
zijn. Een twijgje van zes jaar oud was dus nog geen 
1 1/2 dM. lang! 

Het Rucphensche terrein, waarop de door de harsbui- 
lenrups geteisterde dennen stonden, was zeer ongelijk: op 
sommige plaatsen hooger, op andere lager. Nu waren de 
dennen op hoogeren zoowel als op lageren grond met 
groote kwantiteiten harsbuilen en litteekens dicht bezet. 
Maar zeer duidelijk viel in’t oog dat op de hoogere terrei- 
nen de dennen veel minder hadden geleden ; dddr hadden 
de boomen blijkbaar meer weerstandsvermogen, omdat 
zij er beter groeiden. Op eenige plaatsen was de grond, 
voér ’t aanleggen van het dennenbosch, zoodanig bewerkt, 
dat van afstand tot afstand greppels aanwezig waren ; op 
zulke plaatsen, waar de waterafvoer meer regelmatig dan 
elders kon plaatsgrijpen, was ook de stand merkbaar 
beter. Uit een en ander was duidelijk dat de drogere lig- 
ging de dennen althans eenigszins vrijwaart tegen ses7- 
nellaschade, omdat de dennen er beter voortwillen, en dus 
meer kans hebben, aan de beschadiging te ontgroeien. 

Ten slotte moge volgen de opgave (naar Ratzeburg) der 
soorten van sluipwepen, die in de harsbuilrups zich 
kunnen ontwikkelen : Aphidius inclusus, Rogas intersti- 
tialis, Glypta resinanae, eene Lissonota soort, Pimpla 
diluta, P. flavipes, P. linearis, P. orbitalis, P. punctula, 
P. sagax, P. scanica, P. strobilorum, P. variegata, 
Tryphon calcator, T. integrator, Entedon geniculatus, 
Platygasler mucron, Pteromalus guttula, Torymus resi- 
nanae. 


VI. Maatregelen te nemen tegen schade, door 
RETINIA’S in de jonge dennenbosschen veroorzaakt. 


Blijkens het bovenstaande, heeft men in Nederland 
doorgaans in de eerste plaats de dennenknoprups (R. tuzio- 
nana) te bestrijden, in enkele gevallen de harsbuilrups 
(R. resinella) of de dennenlotrups (R. Buoliana). 

k. duplana schijnt hier te lande nooit in zoodanig 
aantal in de dennenbosschen aanwezig te zijn, dat van 
bestrijding sprake zou behoeven te wezen. 


= TG 


Wanneer men tot de ontdekking komt dat een of 
ander jong dennenbosch door eene Retinzasoort is getei- 
sterd, is het eerste wat men dient te weten, of in het bosch 
werkelijk de vijand nog aanwezig is. 

Immers het gebeurt nog maar al te vaak dat de eige- 
naar of rentmeester eigenlijk eerst goed bemerkt dat er 
iets aan het jonge dennenbosch hapert, wanneer de 
Retiniabeschadiging reeds een twee, drie of viertal jaren 
heeft geduurd. En dan kan het zijn dat de parasieten van 
dit insekt zich reeds zoo sterk vermeerderd hebben, dat de 
Retinia zelve weder werd uitgeroeid. 

Reeds bij de behandeling van de leefwijze van Retinia 
turionana werd gewezen op de krachtige bestrijding der 
vermeerdering van dit insekt door sluipwespen. Nuspreekt 
het wel van zelf, dat waar reeds deze medestrijders in 
onzen kamp tegen schadelijke insekten de Relinza uit 
onze jonge bosschen deden verdwijnen, er geen kwestie 
meer kan zijn van bestrijding der Retinta zelve, maar 
wel van het zooveel mogelijk doen verdwijnen van de 
gevolgen der door haar uitgeoefende vreteri). 

Verscheiden ons bekende bosschen verkeeren in dezen 
toestand; met andere echter was dit nog niet het geval. — 

Waar nu de rupsjes nog aanwezig zijn en het bosch 
teisteren, is zeer zeker een der werkzaamste middelen, 
dat men de knoppen en de scheuten, zoolang zij nog door 
rupsjes bewoond zijn, afbreekt en vernietigt. Het 
spreekt evenwel van zelf dat dit het gemakkelijkst gaat 
en dat de resultaten het best zijn, wanneer de plaag nog in 
haar begin is en tot bepaalde gedeelten van het bosch 
beperkt, dat het des te moeilijker is en des te minder 
resultaten oplevert, naarmate zij reeds langer duurt en 
zich meer verbreid heeft. — 

Uit dien hoofde zijn dan ook de ervaringen, die men 
hier en daar opgedaan heeft met het verdelgen der rupsjes 
door ze te vangen, zoo uiteenloopend en heeft de een wel 
resultaten gehad, de ander hoegenaamd geene, zoodat 
zijne kosten niet beloond zijn. 

Daar ook wij eenige ervaringen hebben opgedaan 
omtrent het verdelgen van rupsjes op deze wijze, wenschen 
wij die in het kort nader te bespreken. — Voorat zij even- 


= 119 — 


wel gezegd dat de boven vermelde bestrijdingswijze al 
naar de soort, die men wil bestrijden, in verschillende 
tijden des jaars dient te worden toegepast. 

Om de duplanarupsjes te vernielen, moet men in ’t 
voorjaar de in haar bovenste gedeelte uitgevreten loten 
afbreken; in den winter bevatten de knoppen nog geen 
rupsje- — Van Buoliana is wel reeds in den winter het 
ruspje in de knoppen aanwezig, maar daar het vé6r den 
winter niets of zoo goed als niets vreet, kan men het eerst 
in ’t voorjaar ontdekken, zoodat ook eerst in dit jaarge- 
tijde de bestrijding van de rupsjes door het afbreken der 
aangetaste loten kan geschieden. — Van turionana grijpt 
de vreterij reeds v6or den winter plaats; men kan de door 
eene rups bewoonde knoppen gewoonlijk duidelijk van de 
anderen onderscheiden (zie bl. 99, Plaat V, fig. 2d en 2e) 
en hier gaat het dus best, deze knoppen reeds in den herfst 
te laten afbreken en in een’ zak te werpen. — Vervolgens 
worden al de afgebroken knoppen verbrand, zoodat ook de 
daarin aanwezige rupsjes den dood vinden. Later, in den 
winter, heeft de rups doorgaans den eigenlijken knop ver- 
laten en heeft zij zich ingeboord in den top van het twijgje, 
onmiddelijk daaronder. Bij ’t afbreken van den knop zou 
men dus nu niet het rupsje meer verwijderen, al is het ook 
waarschijnlijk, dat dit dier door deze operatie zoodanig 
van zijn natuurlijke bedekking wordt beroofd en aan de 
winterkoude blootgesteld, dat het in de meeste gevallen 
op de plaats zelve toch zal sterven. Om echter in dezen 
zekerder te gaan en geen gevaar te loopen, dat er rupsjes 
in leven blijven, is het voor de bestrijding der dennen- 
knoprups in den winter waarschijnlijk het best, personen 
door de aangetaste bosschen te laten gaan, die eene stevige 
bakerspeld of een’ dunnen spijker door de aangetaste 
knoppen heen tot in het boveneinde van het twijgjesteken, 
opdat op deze wijze de rups op de plaats zelve worde 
eedood. — Ook wanneer het seizoen reeds ver gevorderd 
is, wanneer de rupsjes zich reeds beginnen te verpoppen, 
kan men met succes nog tot de bestrijding overgaan, 
bepaaldelijk wanneer men te doen heeft met exemplaren 
in bosschen, die reeds in sterke mate zijn aangetast. Dan 
ontbreekt in den regel een forsche eindknop en vindt men 


aes) | eee 


kransen van kleinere knoppen, waaruit het moeilijk is de 
aangetaste te onderscheiden van de gezonde; maar 
beginnen in het voorjaar de gezonde knoppen te werken, 
zoo ziet men direct welke knoppen zijn uitgevreten, en 
worden deze dan met inachtneming van het boyvenge- 
zegde uitgebroken en vervolgens verbrand. 

Het spreekt van zelf dat het vangen slechts zoolang 
nut heeft, als de poppen nog niet tot vlinder zijn 
geworden. 

Boven werd er reeds op gewezen, dat dikwerf, en soms 
misschien ook niet ten onrechte, beweerd wordt, dat het 
vangen van Retinia’s op de aangeduide wijze moeilijk 
uitvoerbaar is en dat de kosten aan een en ander verbonden 
te hoog zijn. 

Het goede resultaat van het vangen hangt evenwel 
alleen en uitsluitend af van den tijd, waarop men er mede 
begint, d. w. z. van den omvang, dien de plaag dan reeds 
heeft verkregen. 

Het volgende zijn wij in staat hieromtrent uit onze erva- 
ring mede te deelen : 

Op eene groote ontginning in Noord-Brabant te Bakel, 
werd voor eenige jaren plotseling de knoprups ontdekt 
in de bosschen van 5a 12 jaren. De plaag had door de 
vrij groote uitgestrektheid, die met ééne houtsoort van 
éénen en den zelfden leeftijd beplant was, zich zoo snel 
uitgebreid, dat van vangen over de geheele uitge- 
strektheid der aangetaste bosschen geen sprake meer was. 
Direct aan die + 12 jarige sterk aangetaste bossschen 
grensde een + 3 jarige beplanting, welke eene uitgestrekt- 
heid van + 60 H. A. had, zoodat het te voorzien was dat 
de plaag zich successievelijk ook over deze beplanting 
zoude uitstrekken, indien geen krasse maatregelen werden 
genomen ; want in die jonge beplanting waren reeds vele 
knoppen aangetast. 

Besloten werd het + 10 a12jarige bosch, grenzende 
aan de jonge beplanting, nauwkeurig te doen nazoeken 
door eenige jongens onder toezicht van een vertrouwd 
arbeider, terwijl ook de jonge beplanting zelve werd 
onderzocht. 


= er 


In het eerste jaar werd voor nazoeken en uitbreken 
der door ’t insekt bewoonde knoppen uitgegeven een 
bedrag van f. 122.25 over 16 H. A. oude beplanting, terwijl 
aan de jonge beplanting groot 60 H. A. een bedrag van 
f. 82,00 werd besteed. 

Reeds in het eerste jaar kon men de gunstige gevol- 
gen van het uitzoeken bespeuren, en wel vooral in de oude 
bosschen, die voor meer dan 50 °/, zich herstelden. 

In het daaraanvolgende jaar werd de bovenbeschreven 
handelwijze nogmaals herhaald en werd over de geheele 
uitgestrektheid daarvoor uitgegeven een bedrag van 
f. 118,25. 

Uit gegevens blijkkt dat voor het vangen der ¢u7?- 
onana was besteed voor de oude beplanting + f. 7,70 per 
H. A. en voor de jonge beplanting respectievelijk f/. 1,30 
en/. 2,00 per H. A. 

De resultaten zijn over het algemeen gunstig geweest, 
daar in de jonge beplantingen hoegenaamd geen knop- 
rupsen meer voorkomen ; terwijl ten bewijze dat ook in de 
oude beplanting het wegzoeken goed gewerkt had, moge 
gelden dat de niet doorzochte perceelen van denzelfden 
leeftijd moesten verbrand worden, terwijl het doorzochte 
bosch zich grootendeels herstelde en er weder flinke top- 
scheuten worden gemaakt, waarvan de knoppen niet meer 
worden aangetast. 

Ware het vangen niet geschied, zoo zouden ongetwij- 
feld de 60 H. A. jonge beplantingen voor een groot 
gedeelte ten offer gevallen zijn aan de rupsjes; want hoe 
waar het ook is, dat slecht groeiende bosschen meer te 
lijden hebben van de plaag dan goed groeiende, ook krach- 
tige boompjes worden aangetast en ten slotte vernietigd. 

Nu is die beplanting geheel behouden en is ook aan de 
verdere uitbreiding der plaag door zulk een krachtig 
ingrijpen zooveel mogelijk paal en perk gesteld; — althans 
wanneer nu niet de tustonana-beschadiging door eene 
Buolianabeschadiging wordt opgevolgd (zie bl. 110). Wij 
zagen dit een paar malen geschieden ; dat het regel is, 
zouden wij niet durven beweren. 

Welke krachtige medestrijders wij ook hebben in de 
sluipwespen, men vergete niet dat die sluipwespen eerst 


, 


dan in grooten getale worden aangetroffen als de 
grootste schade reeds door het bosch is geleden. 


Ken ander werkzaam middel om de Retinia’s en in het 
bijzonder weder de knoprupsen te bestrijden, is het weg- 
hakken van sterk aangetaste boompjes, die een zekeren 
voorsprong hebben boven de anderen. 

Vooral is dit het geval bij bosschen, die gezaaid zijn. 
Gewoonlijk toch ziet men dat gezaaide bosschen zich niet 
altijd even regelmatig ontwikkelen, en dat enkele grootere 
planten, ’t zij deze als opslag gebleven zijn, ’t zij dat zij 
krachtiger groeien, verre boven de andere uitsteken, in 
den regel eerder aangetast worden door Retinia’s dan 
andere. Gewoonlijk zijn alle knoppen van zulke boompjes 
aangetast en breidt zich van uit die boompjes de a 
over de omgeving uit. 

Het wegnemen van deze boomen is derhalve aan te 
bevelen, omdat men daardoor tal van insekten vernietigt. 
Het bezwaar tegen zoodanige handelwijze is des te 
minder, omdat die voorloopers ook later bepaald nadeelig 
zijn in bosschen. Zij dooden door hunne uitgebreide 
kroon de omstaande beplanting, zoodat op de plaats waar 
later zes a zeven boomen moesten staan, slechts 6eén boom 
aangetroffen wordt. Hier geldt evenwel ook weder, niet 
te dralen ; men zorge er voor dat men tydzg die boomen 
verwijdert. Heeft zich de kwaal reeds in de omstaande 
regelmatige beplanting uitgebreid, dan heeft dit middel 
als zoodanig weinig succes meer. Wel worden door het 
weghakken dan nog bepaalde centra van besmetting 
weggenomen, maar als voorbehoedmiddel heeft het geen 
nut meer. De rupsjes toch zijn dan reeds in ontelbare 
massa’s in de knoppen van de jongere beplanting aan- 
wezig. 

Het zal natuurlijk overbodig zijn er op te wijzen, dat 
dit weghakken steeds moet geschieden in den winter en dat 
de aangetaste boomen of verbrand of wel onder zoodanige 
voorwaarden te gelde moeten gemaakt worden, dat de 
rupsjes, die in de knoppen huizen, vernietigd worden. — 

Is een bosch in ergen graad door Retinia’s aangetast 
en als ’t ware geheel geruineerd, zoodat het zich laat 


— 123 — 


aanzien dat er niet alleen niets van terecht zal kunnen 
komen, doch ook de jonge culturen in de nabijheid zouden 
kunnen aangetast worden, — zoo is zeer zeker het beste 
het te verbranden. 

In een dergelijk geval verkeeren vele bosschen op de 
Veluwe en in Noord-Brabant, die door de R. turtonana 
totaal waren vernietigd, terwijl de op bl. 116 aange- 
haalde bosschen te Rucphen door R. resinella waren 
verwoest. — Bepaaldelijk is er veel véér, zulke perceelen 
bosch, die toch zijn opgegeven, af te branden, wanneer 
men daarmede tevens wegneemt een centrum van hesmet- 
ting voor andere bosschen. 

Zulke bosschen met hunne geheel of gedeeltelijk atge- 
storven toppen, met hunne eigenaardige, in allerlei vormen 
voorkomende dennen, biijven steeds een goede kweek- 
plaats voor schadelijke insekten, van waaruit telkens aan 
de omliggende bosschen schade wordt toegebracht. 

Niet genoee kunnen wij daarom aanbevelen, geene 
bijzondere kosten meer aan dergelijke bosschen te beste- 
den: en dit des te meer naarmate de bodem slechter en 
dientengevolge de groei en het reproductievermogen 
geringer is. — 

Het spreekt vooris van zelf dat het verbranden moet 
geschieden op een’ drogen dag in het vroege voorjaar, 
Februari-Maart, nadat men van de bevoegde autoriteit de 
noodige vergunning daartoe heeft verkregen. — 

Wenscht men het bosch op stam te verbranden, zoo 
is het natuurlijk gewenscht, door het weghakken van een’ 
flinken, breeden strook rondom het te verbranden bosch, 
de naburige jonge bosschen, zoo die er zijn, voor het vuur 
te beschermen. 

Voorts houde men rekening met den geschikten wind, 
en zorge er voor, voldoend personeel bij de hand te 
hebben om tijdig het vuur te kunnen blusschen. 

Is de ligging van het bosch te gevaarlijk met het oog 
op de inde nabijheid staande bosschen, zoo doet men heter, 
het bosch eerst te hakken, de stammetjes aan hoopen te 
plaatsen en deze daarna te verbranden. De asch kan dan 
met succes voor bemesting van kweekerij of voor de 
nieuwe kultuur gebruikt worden. — 


— 


Hoe te handelen met dennenbosschen die veel van 
Relinia’s en wel speciaal van de vesinella of turionana 
hebben te lijden gehad, doch niet zoodanig zijn geruineerd, 
dat zij geheel hopeloos zijn ¢ 

Men kan moeilijk algemeene regels stellen, waarnaar 
in elk bijzonder geval zou kunnen gehandeld worden. 

Veel hangt in dezen van den bodem af. Bij eene 
even sterke beschadiging herstellen zich de dennen 
op eene voor hen gunstige standplaats beter en spoediger, 
dan wanneer zij op voor hen ongunstige standplaatsen 
groeien. 

De grove den is een boom, die, hoe weinig eischen 
hij ook overigens uan den bodem stelt, ten opzichte van de 
physische gesteldheid van dezen veeleischend mag worden 
genoemd. Bepaaldelijk geldt dit ten opzichte van het 
grondwater. Voor eene gebrekkige waterlossing, voor 
stagneerend grondwater, zijn de wortels van den groven 
den uiterst gevoelig. — 

Gaan wij de oorzaken na, waaraan de minder gunstige 
groei van dennenbosschen in Nederland in den regel 
is toe te schrijven, dan kunnen wij die gevoegelijk in drie 
punten samenvatten : 

1° onvoldoende bewerking van den bodem bij ondoor- 
latende gronden en bij onvruchtbare loodkleurige, zand- 
lagen ; 

2° cebrekkige waterlossing op lage gronden en 

3° armoede van den bodem, ’t zij deze is ontstaan door 
telkens opeenvolgende generaties dennen te planten, ofwel 
door dat de bodem van nature arm is (fijnkorrelig wit 
zand). — 

Hoewel de hierbovengenoemde gevallen in bijna elke 
streek van Nederland, waar dennenteelt bestaat, worden 
aangetroffen, valt toch meer in het bijzonder op te 
merken dat in Drente, Overijsel, en het Oostelijk gedeelte 
van Gelderland en Noord-Brabant, die onder sub 7 en 2 
bedoeld, het meest voorkomen. 

De gronden, welke in deze streken voor de kultuur van 
grove dennen worden bestemd, zijn, behoudens enkele 
uitzonderingen (heuvels en zandverstuivingen), laag gele- 
gen heidevelden, die meerendeels moeten bewerkt worden 


— 125 — 


met ploeg of spade. Soms zijn die terreinen geacciden- 
teerd en moeten de lage kommen ontwaterd worden. 

Deels uit het oogpunt van kosten, deels uit eene zekere 
gewoonte, wordt aan de ontwatering niet altijd de 
noodige zorg besteed. — In de eerste jaren ziet men 
betrekkelijk weinig verschil in groei; maar zoodra zijn 
niet de dennen eenige jaren oud, of er is een merkbaar 
verschil in stand te bespeuren tusschen hoogere en lagere 
gedeelten van het bosch. Komt er een jaar met hoogen 
waterstand, zoodat de voortdurende drooglegging niet 
gveregeld kan geschieden, zoo staat de groei plotseling stil. 
Dergelijke plekken zijn als ’t ware dorado’s voor insekten 
en de Retinia laat zich dan ook niet onbetuigd. — Ken- 
maal in kwijnenden toestand gebracht, herstellen zich 
de bosschen moeilijk meer, de plaag breidt zich steeds 
uit en de eertijds goede beplanting biedt een allerjammer- 
lijkst tooneel aan. — Merkwaardig is het om dan te zien 
hoe de strijd om het bestaan wordt gevoerd De hooger 
gelegen plekken, waar geen oorzaken aanwezig waren 
voor cen kwijnen der dennen, groeien door, zij lijden 
minder; de lagere plekken worden dikwijls totaal ver- 
woest, indien niet tijdig de reddende hand wordt uitge- 
stoken om te helpen wat nog te helpen is. — 

in zulke gevallen is een rationeele drooglegging, 
gepaard aan eene doelmatige bestrijding der insekten, een 
indirect en direct bestrijden dus, noodzakelijk. — Wordt 
het bosch in betere conditie gebracht, zoo kunnen die 
maatregelen van groot nut zijn, en de reeds gedeeltelijk 
aangetaste bosschen worden niet zelden van een’ wissen 
ondergang gered. — Men lette dus, waar men bosschen op 
lagere gronden aanlegt, steeds op eene zorgvuldige 
drooglegging. Stagneerend water moet worden verme- 
den, althans tot op eene zoodanige diepte, dat de wortels 
van den groven den er geen hinder van hebben. 

Men bedenke dat bij een’ krachtigen groei de bosschen 
over het algemeen beter bestand zijn tegen de aanvallen 
van hunne vijanden. 

Is op de lagere gronden de gebrekkige afloop van het 
water dikwijls de indirecte oorzaak dat de bosschen door 
Retinia’s geteisterd worden, op hoogere gronden zijn het 


— 6 — 


veelal oerbanken of grintlagen, die ten gevolge hebben dat 
de dennen kwijnen en deze daardoor blootgesteld zijn aan 
den aanval dezer schadelijke insekten. — Zoo bezocht een 
onzer te Schaarsbergen een door Retznza sterk geteisterd 
bosch. Er bevond zich daar namelijk onder de humuslaayz 
eerst cene weinig doorlatende witte zand- en grintlaag, die 
ten slotte overging in eene vaste oerbank. Hierdoor 
verkeerden de dennen in een’ ongustigen toestand : 

le door eene gebrekkige toetreding van de lucht, 

2° doordat in tijden van droogte gebrek en in tijden 
van regen overmaat van water aanwezig was, waardoor 
de fijnere vertakkingen van de wortels moeten afsterven 
en tot rotting overgaan of verharsen. — 

Weer op andere andere plaatsen heeft men den 
bodem op eene onvoldoende diepte bewerkt. In zoodanige 
gevallen ontwikkelt zich de beplanting aanvankelijk 
krachtig; zoodra evenwel de wortels op den niet bewerkten 
ondoorlatenden grond komen, zoo stuiten zij plotseling, 
rotten of verharsen, en het is met den groei van het bosch 
gedaan. — 

Op andere plekken zijn het soms onvruchtbare lood- 
kleurige zandlagen, die bij de bewerking niet zijn gemengd 
met de andere betere grondlagen, en heeft dit tengevolge 
dat de dennen tijdelijk stilstaan, tot dat zij met hunne 
wortels door die laag zijn heengedrongen. Zijn zij nu 
gedurende dien stilstand in groei aan de aanvallen van de 
rupsen blootgesteld, dan bezitten zij weinig weerstands- 
vermogen en raken dikwijls aan het kwijnen. 

Of, en zoo ja hoe, er in deze gevallen verbetering in 
den toestand van het bosch is te brengen, valt moeilijk in 
het algemeen te zeggen, omdat de vraag rijst of het wel de 
moeite waard is kosten te maken, indien het bosch reeds 
zooveel geleden heeft. Doch waar dit mogelijk en uit- 
voerbaar is, doet men het best om te trachten de ondoor- 
dringbare oerlaag, indien deze althans niet te dik is, aan 
de inwerking van -de buitenlucht bloot te stellen, ’t zij 
door er gaten in te boren, ’t zij door op bepaalde afstanden 
slooten te maken. Die slooten moeten natuurlijk zoo diep 
zijn dat zij de oerlaag geheel doorsnijden. 


== 4077 — 


Na verloop van eenige jaren bemerkt men dat de bank 
aan weerszijden van de sloot verweert. De wortels kunnen 
dan in de diepere aardlagen indringen, de sterke afwisse- 
ling tusschen kurkdroge en overmatig natte grond wordt 
opgeheven en de voorwaarden voor den groei van derge- 
lijke bosschen worden beter. — 

Wij vermeenen. evenwel met nadruk te moeten 
herhalen, dat dergelijke middelen steeds slechts hulpmid- 
delen zijn, en dat men bij het toepassen daarvan dient uit 
te gaan van de wetenschap of het bosch die moeiten en 
kosten nog loont. 

Schuilt het kwaad op lagere doorlatende gronden in 
een’ gebrekkigen afloop van het water, zoo is dikwijls met 
geringe kosten die kwaal te verhelpen; op gronden met 
voor wortels ondoordringbare lagen is slechts zelden 
verbetering aan te brengen. — 

Ook op van nature arme gronden, waar in korte 
omloopen het hout telkens als mijnhout wordt verkocht, 
ziet men jongere kulturen dikwijls sterk door deturvztonana 
of vesinella geteisterd. Het weerstandsvermogen dier 
beplantingen is natuurlijkerwijze zeer gering, omdat de 
herhaalde teelt van ééne zelfue houtsoorl, gepuard aan het 
wegharken van strootsel en ruigte, den bodem te zeer 
heeft uitgeput. Dat zulke beplantingen een kwijnend 
bestaan moeten leiden, spreekt wel van zelf, en zijn er, 
voor zooverre ons bekend, dan ook geen middelen om 
den groei dier bosschen te verbeteren. — In zulke gevallen 
moet men reeds bij den aanleg van het bosch anders te 
werk gaan en trachten door andere middelen een’ beteren, 
gezonden opstand te verkrijgen. . 

Omtrent de wijze waarop men volgens onze meening 
in dezen heeft te werk te gaan, hopen wij beneden nader 
met een enkel woord terug te komen. — 

De Retinia’s hebben zich hier te lande in de laatste 
jaren zeer sterk vermeerderd, en zich over eene groote 
uitgestrektheid verbreid. 

Vooral geldt dit voor R. turtonana. Bepaaldelijk mag 
de grondeigenaar, die in nabijheid van aangetaste bosschen 
heidevelden door boschaanleg wil ontginnen, met dit 
insekt wel rekening houden en er op bedacht zijn, door 


— AS 


alle middelen de toekomst van zijne bosschen zooveel 
mogelijk te verzekeren. Wij zouden niet met zooveel 
nadruk op dit punt wijzen, indien de waarnemingen, die 
wij sinds eenige jaren omtrent de schade, door de Retinia’s 
aangericht aan de dennenbosschen in ons land, ons niet 
tot die overtuiging gebracht hadden. — 

_Beschouwen wij het Zuidelijk gedeelte van de 
Veluwe, waar honderden Hektaren jong bosch door deze 
plaag geteisterd zijn en worden, gaan wij voorts na hoe 
ook in Overijsel enin Noord-Brabant uitgestrekte hosschen 
in dezelfde omstandigheden verkeeren, zoo rijst de vraag, 
waaraan die ontzachelijke verspreiding van dit insekt 
moet worden toegeschreven. 

Die vraag is des te meer gerechtvaardigd, omdat men 
somtijds enkele plaatsen aantreft, waar de jonge kulturen 
niet aangetast zijn en men ook van schade, door die insek- 
ten teweeggebracht, weinig weet. Wel ziet een nauw- 
keurig opmerker, dat ook op zulke terreinen eenige knop- 
pen zijn aangetast, dat enkele hoofdscheuten de sporen 
vertoonen dat er Retinia’s zijn, maar van eenige ernstige 
schade, zooals die elders is waar te nemen, is geen sprake. 

En toch is er geen enkele reden om aan te nemen, dat 
op die plaatsen de Retinia’s niet zouden kunnen voorko- 
men, ware het niet dat in zulke gevallen in den regel is te 
constateeren dat de voorwaarden voor hunne krachtige 
vermeerdering daar niet gevonden worden. 

Ons bestek gedoogt niet die voorwaarden uitvoerig te 
vermelden, maar toch komt het ons wenschelijk yoor op 
enkele der omstandigheden, die hierbij in aanmerking 
komen, te wijzen. 

De geologische toestand van onzen bodem heeft ten 
gevolge dat in ons land groote uitgestrektheden grond 
worden gevonden, die meerendeels slechts voor boschbouw 
eeschikt zijn. Was de kwaliteit dier gronden zoodanig 
dat de bodem ook geéigend was om hem, behalve met den 
eroven den, ook met die houtsoorten te beplanten, welke 
meer ecischen aan den bodem stellen, zoo zou onze bosch- 
bouwstatitiek andere cijfers vertoonen en niet leeren dat 
bijna de helft van de geheele uitgestrektheid der in 


— 129 — 


Nederland aanwezige bosschen uit naaldhout (grove den) 
bestaan. (1) 

Telken jare nu worden op de diluviale gronden groote 
uitgestrektheden dennenbosch aangelegd, zoo door zaaiing 
als door planting. 

Die aanlee geschiedt in het klein, wanneer men te 
doen heeft met oudere ontginningen, waar alleen de her- 
bosschingen noodig zijn; maar de uitgestrektheden 
worden grooter, wanneer men woeste gronden beplant. 

Daardoor wordt aan bepaalde insektensoorten op eene 
beperkte plaats veel voedsel verschaft, zoodat zij zich krach- 
tig kunnen vermenigvuldigen. — De voorwaarden waar- 
onder deze vermeerdering kan geschieden, worden dienten- 
gevolgein Nederland zooveel mogelijk in de hand gewerkt. 

Hoewel hiermede nu niet gezegd is dat het gevolg van 
groote ontginningen steeds zal zijn het te voorschijn 
roepen van schadelijke insekten, zoo moet toch niet wit 
het oog worden verloren dat het in hooge mate onze 
aandacht verdient met het bovenvermelde feit rekening 
te houden. Eene belangrijke zaak is in dezen ook of de 
aanleg der bosschen intensief of extensief geschiedt, d. w. 
z, of de aanleg geschiedt op de meest doeltreffende wijze, 
zoodat men verzekerd is dat de groei der bosschen goed 
zal zijn, of wel dat men zonder met plaatselijke afwij- 
kingen in den bodem rekening te houden, het terrein 


(1) HOUTTEELT IN NEDERLAND IN 1895. 


Th 


Ss 3 3 2x 36 Ss 
PROVINCIEN || && See 3 : 285 jules | ada 

Sepia) tle PSS | pe ate |e 
<y rca ia n we feo Dp 
aI TDN Natl oe cel rte aa le lt PR lS TF a ele 
Groningen 540 395 156 302 3 1.296 
Friesland 309 i bes) bya | 856 5.110 60 7.462 
Drenthe 1.347 4.675 2.790 1.770 11 10.593 
Overijsel 3.062 6.844 5.840 1.508 361 17.615 
Gelderland 12.386 | 31.889 18.976 7.099 2.983 || 73.333 
Utrecht 2.400 6.474 2.875 1.935 1.618 15.802 
Noord-Holland 1.368 292 1.001 Sly 333 6.111 
Zuid-Holland 392 183 431 4.120 4.41] 9.537 
Zeeland 294 227 112 944 ” Lea 
Noord-Brabant 4.328 36.436 2.468 11.027 3.643 || 57.902 
Limburg 3.540 | 18.703 | vite) 6.333 1.007 30.862 
Nederland 29.966 | 107.145 | 386.784 14,265 14,430 |} 231.590 


— ‘130 -— 


eenvoudig bezaait. — Vooral in het laatste geval is men 
in dit opzicht in ongunstiger conditie, omdat er wellicht 
cvedeelten zijn, van welke men vooruit weet dat zij minder 
zullen groeien. Dergelijke terreinen, wij hebben het reeds 
opgemerkt, zijn veelal brandpunten van waaruit zich de 
plaag verspreidt. Zij zijn zeer gunstig voor de vermeer- 
dering van insekten, omdat deze telkens weder een 
nieuwen vooraad voedsel vinden. (') 

Geheel andere toestanden troffen wij dan ook steeds 
aan op die plaatsen, waar de Retznza’s zich niet hadden 
genesteld. Daar vonden wij dat er afwisseling bestond in 
de opeenvolging der leeftijden en afwisseling in de hout- 
soorten. Zulke bosschen bieden geen gunstige gelegenheid 
voor eene sterke vermeerdering van de insekten. 

Hoewel het onze bedoeling nu niet is is om met de 
uiteenzetting van deze punten te willen zeggen, dat het 
beslist af te keuren is, bosschen in regelmatige opvol- 
ging en van betrekkelijk groote uitgestrektheid aan te 
legoen, om de eenvoudige reden dat dit in ons land wel 
niet goed anders mogelijk is, en vooral niet bij het in 
kultuur brengen van groote heidevelden, — zoo wenschten 
wij niet te min nogmaals met nadruk op het aldus ont- 
staande gevaar te wijzen. 

Men moet er rekening mede houden en hy dze steeds 
voortgaat zonder nadenken groote aaneengesloten heide- 
velden met ééne houtsoort te beplanten, stelt zich bloot aan 
groote gevaren, die des te grooter worden, naarmate de 
omstandigheden, waaronder hij werkt, ongunstiger 24n. 

Wij bevelen daarom zéér aan, zooveel mogelijk afwis- 
seling te brengen in den aanleg, door het aanplanten van 
loofhout tusschen de grove-dennenbosschen. 

Al heeft zoo’n bosch niet altijd een schitterende 
toekomst, men beschouwe het dan als een maatregel van 
bescherming voor de grootere dennenboschbeplanting : 
deze zal er bij winnen. — 

Men streve er voorts naar, zoo mogelijk eenige afwis- 
seling te brengen in de opeenvolging van den ouderdom, 


(1) Of onder zoodanige omstandigheden ook zelfs de sluipwespen in 
staat zijn, om den vijand uit te roeien, blijftde vraag. 


= Is = 


zoodat niet overal het 2 jarige hosel gevoled wordt door 
het 3jarige enz. — 

Van hoeveel belang het is, ruime strooken of singels 
van loofhoutte planten, zoodat niet te groote oppervlakten 
van één leeftijd aansluiten, is maar al te goed bekend ; en 
men vergete ook hierbij niet, dat ook uit andere oogpunten 
de boven omschreven maatregelen nuttig zijn. — 

De vraag is voorts geopperd of het wenschelijk is om 
op die plekken, waar de schade door Retznia’s aangericht, 
zoodanigen omvang heeft verkregen, geen grove dennen 
meer aan te planten, en zijne toevlucht te nemen tot eene 
andere houtsoort. 

In de eerste plaats doet zich de vraag voor, welke 
naaldhoutsoorten den groven den zouden kunnen vervan- 
gen. Liefst geene naaldboomen van het geslacht Pznus, 
daar deze als nauwe verwanten van den groven den, 
waarschijnlijk kans zullen hebben, wanneer zij ergens in 
*t groot worden aangekweekt, 66k de prooi te worden van 
Retinia’s. — Verschillende Retznzasoorten tasten reeds 
nu Pinus Pinaster en P. Strobus aan (zie boven). 
Bovendien groeit de eerstgenoemde (de zeeden) hier te 
lande op den duur niet best, en Pznus Strobus (de Weij- 
mouthspijn) wordt in de laatste jaren hier te lande 
zoodanig door de roest (Pertdermium Strobi) aangetast, 
dat reeds om die reden de teelt van dezen boom in ’t groot 
niet wenschelijk schijnt. — Voor bebossching van terrei- 
nen, waar men wegens de Retiniaverwoestingen, liever 
vooreerst geen grove dennen weer teelt, zou vervolyens 
de fijne spar ( Pzcea excelsa) in aanmerking kunnen komen. 
Maar deze houtsoort groeit over het algemeen in Nederland 
niet best: de hooge heidegronden passen haar niet. De 
spar vormt bij ons slechts op enkele lage heidegronden 
goed groeiende bosschen, zooals in Drente, waar deze 
boom het dikwerf beter doet dan de grove den. 

Ook onder het loofhout vinden wij geen geschikten 
remplacant van den groven den voor de teelt in het groot 
op onze gronden; hoezeer wij er ook van overtuigd zijn 
dat meerder loofhout nuttig zoude zijn. 

Volgens onze meening bestaat er weinig’ kans om tot 
andere betere soorten zijn toevlucht te kunnen nemen. 


— 182 — 


Wij achten dit echter ook niet zoo noodzakelijk, mits 
men zich slechts duidelijk rekenschap geve van de toestan- 
den, waaronder men verkeert. — Raadzaam zal het evenwel 
ziju wanneer men groote beschadigingen in de omgeving 
voorkomen, de bebossching behoedzaam uit te voeren, 
en te trachten door het aanplanten van loofhout op 
geschikte gronden, door het rationeel bewerken van den 
bodem, en vooral door tijdig het kwaad in een jong bosch 
te bestrijden, den ondergang van zijne bosschen te voor- 
komen. — 


Ten slotte nog een enkel woord omirent den aanleg 
van bosschen op terreinen, die door voortgezette teelt 
van dennen en soms ook door strooiselharken, zoodanig 
zijn uitgeput, dat men een’ redelijken g eroei niet meer kan 
verwachten. 

In zulke gevallen wordt niet alleen een slecht gewas 
te méér verkregen, doch bezitten de dennen ook weinig 
weerstandsvermogen, zoodat zij eenmaal ten offer gevallen 
aan Retinia’s, daardoor dikwijls geheel te gronde gericht 
worden. Dekwaal schuilt hier inde armoede van den bodem. 
Slechts door toevoeging van eene bemesting bij den aanlee 
van het bosch kan hier verbetering gebracht worden. 

De bemesting kan geschieden of met kunstmest Of door 
groenebemesting of door beide bemestingswijzen. Groene 
bemesting geschiedt het best door verbouw van gele lupi- 
nen. Dit gewas vormt evenals de meeste vlinderbloemige 
planten aan zijne wortels knolletjes, in welke de bacterién 
huizen, die de oorzaak zijn, dat de planten ook uit de lucht’ 
vrije stikstof kunnen opnemen (wat andere planten en ook 
vlinderbloemigen zonder die knolletjes. niet kunnen doen), 
zoodat de teelt van dergelijke gewassen voor groene 
bemesting den grond met stikstofhoudende plantenvoe- 
dingsstoffen verrijkt. — Nu zijn in de meeste bodems die 
bacterién, welke de knolletjes bij vlinderbloemige gewas- 
sen doen ontstaan, wel aanwezig; waar zij niet zijn en 
waar de lupinen enz. dus geen knolletjes vormen, kan men 
de bewuste bacterién brengen door den grond daarmee te’ 
enten. Men brengt slechts wat grond van een terrein, 
b. vy. bouwland of ook wel slootaarde, waar de bacterién 


— 133 — 


blijkens de vorming van knolletjes aan de lupinenwortels, 
wel aanwezig zijn, op den bacteriénloozen. (« sterielen ») 
grond. Ten einde een goed gewas lupinen te verkrijgen, 
is het raadzaam, een zoodanig terrein in het najaar te 
bemesten, bijv. met 400 Kg. Kainiet en circa 300 a 400 K.G. 
Thomasphosphaat. De lupinen worden gezaaid in April-of 
Mei. Men neemt hiervoor eene hoeveelheid van circa 80 a 
100 K. G, per H. A. Is de bodem niet te zeer verarmd, zoo 
kan men reeds in het daaropvolgende jaar de dennen 
planten; op sterk verarmden grond zal het aanbeveling 
verdienen nog een jaar vol te houden. — In de Belgische 
Kempen wordt deze wijze van herplanting van grove 
dennenbosschen reeds sinds jaren met goed succes toege- 
past. In Nederland heeft men nog weinig in deze richting 
gedaan, ofschoon ons ook voorbeelden bekend zijn waar 
men, zij het dan op eene eenigszins andere wijze, tot 
hetzelfde doel komt. 

Zoo is o. a. de Heer van Nispen op het landgoed 
Stillewalde bij Zevenaar, sinds eenige jaren bezig zijne 
uitgeputte boschgronden te verbeteren door na bemesting 
met compost, seradella (ook een peulvrucht) te zaaien. 
Na de seradella werd rogge gezaaid, zoodat de kosten, 
aan de verbetering van den bodem besteed, voor een groot 
deel weder gedekt worden. — 

Ook het gebruik van kunstmest alléén kan hij -de 
betrekkelijk geringe hoeveelheden, die men daarvan 
noodig heeft, gunstig werken. Vooral geldt dit voor die 
plekken en bosschen, waar de dennen slecht voort willen. 
Worden deze slechte plekken b. v. met circa 200 a 400 K. G. 
Thomasphosphaat per H. A. bemest, zoo ziet men de 
dennen zich krachtig ontwikkelen. Dergelijke plekken 
zijn in bijna elke ontginning van eenigen omvang te 
vinden; en beter dan jarenen jaren in te boeten, is het. door 
toevoeging van wat hulpmest zulke gedeelten vooruit te 
helpen, zonder dat dit tot groote uitgaven aanleiding 
behoeft. te geven. 


VERKLARING DER PLATEN. 


Plaat V. 

1. Retinia resinella (Vlinder van de harsbuilrups). 
la. Harsbuilrups. 

2. Retinia turionana (Viinder van de dennenknoprups). 

2a, id., zittend; natuurlijke grootte. 

2b, Dennenknoprups. 

2c, Pop van de dennenknoprups. 

2d. Top van een dennetje, aangetast door de dennenknoprups. De 
knoppen zijn zwartachtig, en er is veel harsuitstorting. Twee knoppen 
en het twijgje zijn doorgesneden; in den eenen knop ziet men de zeer 
donker gekleurde pop van R. turionana, 

2e. Top van een dennetje, waarvan alle knoppen zijn aangetast door de 
dennenknoprups. De knoppen zijn donker gekleurd en vertoonen hars 
uitvloeling. 

3. Retinia Buoliana (Viinder van de dennenlotrups). 

32, Dennenlotrups. 

3b, Pop van de dennenlotrups, van ter zijde gezien. 

3¢. Pop van de dennenlotrups, van de buikzijde gezien. 

4. Retinia duplana. 

4a, Pop van Retinia duplana. 

Alle tiguren, behalve 2a, 24 en 2e, zijn vergroot. De streepjes duiden de 
natuurlijke grootte aan. 

Plaat VI. 

Top van een’ den, sedert cenige jaren door de dennenlotrups aange- 
tast. Bezemvorming. 

Plaat VII. 

_Top van een’ den, die vroeger verscheiden jaren lang door de dennen- 
lotrups werd aangetast. Sterke ophooping van scheuten («Scheiden- 
triebe»), die echter voor een gedeelte weer gestorven zijn. Enkele van 
de jongere scheuten zijn aan hare basis geknikt, neerwaarts gebogen ; 
deze zijn aungetast door de dennenlotrups (Retinia Buoliana). 

Plaat V1 en VII zijn vervaardigd naar op onzen last genomen photo- 


graphién, — 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D" J. RITZEMA BOS & G. STAES. 


3& JAARGANG — 5° AFLEVERING. 1 December 1897. 


DE MIEREN. 


Tot de belangwekkendste groepen van de insecten- 
wereld behooren de bijen en de mieren, zoowel door haar 
leven in gezelschappen als door het buitengewoon vernuft, 
dat zij in velerlei omstandigheden aan den dag leggen. 
Beide insectenfamilién behooren tot de Vliesvleugeligen 
of Hymenoptera, zooals overigens ook de wespen, 
graaiwespen, sluipwespen, enz. 

Bijen en mieren leveren voor den mensch rechtstreeks 
practisch belang op, dat echter van zeer verschillenden 
aard is bij de twee groepen : immers, niet alleen de 
gewone honigbij, maar ook de meeste in het wild levende 
bijen, dienen als zeer nuttige dieren aangezien te worden; 
zij spelen bij de bevruchting van een aantal gekweekte 
@ewassen een zeer belangrijke rol, b. v. door kruishbe- 
vruchting teweee te brengen, en de honigbij levert ons 
daarenboven was en honig ; — de mieren daarentegen zijn 
wel is waar onder sommige omstandigheden nuttig, maar 
het door haar teweeggebrachte nut is van een gansch 
anderen aard dan dat van de bijen; zeer vaak echter 
worden de mieren in tuinen en bosschen schadelijk en in 
de meeste gevallen is hare tegenwoordigheid voor den 
mensch lastig en onaangenaam. 


— 136 — 


Alvorens echter over het nut en de schade der mieren 
uitvoeriger te handelen, kan het, meenen wij, zijn nut 
hebben hier een korte schets van de levenswijze dezer 
kleine dieren te geven. 

De mieren hebben een ronden kop, die knievormig 
gebogen sprieten draagt en veelal van zeer krachtige 
kaken is voorzien; door een tamelijk smal borststuk 
(thorax) wordt de kop aan het breedere achterliji ver- 
bonden ; dit borststuk of borst bestaat uit drie deelen, die 
oemakkelijk te onderscheiden zijn : de voorborst, de mid- 
denborst en de achterborst. — 

De eerste ring of de eerste twee ringen van het achter- 
lijf zijn echter zoo dun, dat zij als het ware een séeelije 
vormen tusschen het borststuk en het achterlijf. Is dit 
steelije samengesteld uit twee ringen, dan zijn deze beide 
knopvormig verdikt. 

Niet alle mieren bezitten een angel : bij de mannetjes 
komt deze niet voor en in onze streken zijn alleen de 
(vruchtbare en onvruchtbare) wijfjes van die soorten, 
waarvan het achterlijfsteeltje uit twee ringen bestaat, met 
een giftblaas en tevens met een angel gewapend, terwijl bij 
de soorten, waar dit achterlijfSteeltje uit slechts een ring 
cevormd is, alleen eene eenigzins grootere giftblaas aan- 
wezig is. — In de beide gevallen bevat de giftblaas een 
bijtend vocht, nl. mierenzuur, dat door een bijzondere 
inrichting naar buiten kan worden gedreven, — 

De mierensoorten die van een angel voorzien zijn, 
gebruiken dit wapen om wonden toe te brengen, en om 
tevens een druppeltje gift in de wonde te doen overgaan. 
De soorten die van een angel verstoken zijn, trachten door 
middel van hare sterke bovenkaken een kleine wonde te 
maken; de mier buigt vervolgens het achterlijf, onder het 
borststuk door, naar voren toe en stort een kleine hoeveel- 
heid mierenzuur in de wonde ; of wel gebruikt de mier het 
giftige vocht om zich op afstand te verdedigen door 
het naar haren vijand te spuiten : TASCHENBERG vermeldt 
dat hij werkmieren van Formica rufa net mierenzuur tot 
60 centimeter hoog zag spuiten, — ongetwijfeld een aan- 
zienlijken afstand voor zulk een klein dier. 


Sommige mierensoorten, zooals b. v. de roode 
boschmier (Formica rufa) bouwen nesten boven den 
erond; daartoe brengen zij dennennaalden, kleine twijg- 
jes, afgebeten halmpjes of bladeren gras, enz, tot een hoop 


Fig. 2. Gele mier. a. werkmier,— 
b. mannetje (tweemaal natuurlijke 
grootte). 


Fig. 1. Roode mier, (Tweemaal 
natuurlijke grootte). 


bijeen; in een dergelijk nest treft men een groot aantal 
kamers en een nog veel grooter aantal gangen aan, die 
allen in elkander loopen. — Andere soorten maken hare 
nesten onder den grond en graven daartoe gangen en 
kamers in de aarde, waarbij zij de uitgegraven aarddeel- 
tjes met hare kaken naar buiten dragen; aldus ontstaan 
kleine heuveltjes. — Nog andere soorten leven in de 
stammen van oude boomen, die zij in alle richtingen door- 
boren en waarin zij aldus gangen en kamers graven. In 
het eenvoudigste geval dient een spleet in den grond of 
in een muur tot woning en bij een aantal soorten verschilt 
het nest naar gelang van de omstandigheden. 

Sommige soorten sluiten de openingen harer nesten 
toe, hetzij ’s nachts, hetzij wanneer regen op handen is. 

Onder de bewoners van een mierennest onderscheidt 
men mannetjes, wijfjes en onvolkomen ontwikkelde, 
onvruchtbare wijfjes, die men werkmieren noemt. — 
Bij sommige soorten zijn er zelfS tweeérhande onvrucht- 
bare wijfjes, nl. de eigenlijke werkmieren met een 
kleinen kop en de zoogenaamde soldaten, die zich door 
een grooten kop onderscheiden en met de verdediging van 
het nest zijn gelast. — De mannetjes en de wijfjes hebben 


= ies 


vier vliezige, weinig geaderde vleugels : de voorvleugels 
zijn groot en op de middenborst ingeplant; de achtervleu- 
gels zijn kleiner en worden door de achterborst gedragen ; 
de werkmieren en de soldaten bezitten daarentegen geen. 
vieugels. 

Watmen in onze streken vliegmi eren, vliegende 
mieren, mieren met vleugels, enz. noemt, zijn dus 
geen afzonderlijke soorten, maar alleen de geslachtelijke 
individuén van gewone mierensoorten. 

Meéestal- komen-de gevleugelde individuén eerst in den 
zomer of zelfs in den nazomer voor den dag; in buitenge- 
wone-omstandigheden kan zulks echter ook vroeger plaats 
hebben; wij ‘zijn dit jaar in de gelegenheid geweest bij 
’t einde van Mei reeds talrijke gevleugelde mieren in een 
druivenkas, die gedurende den winter verwarmd was 
geweest, aan te treffen. — Nagenoeg het heele jaar door 
zijn echter wel enkele ongevleugelde vruchtbare wijfjes in 
het nest aanwezig. — 

Wanneer in den zomer de gevleugelde mannetjes en 
wijfjes volkomen ontwikkeld zijn, verlaten zij, op een 
warmen, zonnigen dag, het nest; zij verheffen zich in de 
lucht en een aantal onder hen paren in de onmiddellijke 
nabijheid van hunne woning; daarna laten de bevruchte 
wijfjes zich op den grond vallen en rukken zelf hare vieu- 
gels af of worden met geweld er van beroofd, indien 
toevallig werkmieren ter plaatse aanwezig zijn; vervolgens 
worden die wijfjes terug naar het nest gesleept. — Het is 
niet zeer moeilijk dergelijke vleugelloos geworden wijfjes 
van de immer vleugellooze werkmieren te onderscheiden : 
Bij de eerste blijven dik wijls nog stompjes van deafgerukte 
vleugels over; in ieder geval is bij haar de middenborst 
(waaraan de groote vleugels vastzaten) veel meer ontwik- 
keld dan de voorborst, terwijl bij de werkmieren het 
tezenovergestelde gevonden wordt. — Wanneer de wijfjes 
eieren hebben gelegd, worden zij door de werkmieren 
buiten de woning gedreven, waar zij alsdan de prooi 
worden van insectenetende vogelen, of van honger en 
koude omkomen. 

De meeste gevleugelde individuén verwijderen zich 
echter veel verder van hun nest; zij stijgen in groote,- 


— 139 — 


dikwijls uit verscheidene nesten voortkomende zwermen 
hoog in de luchten hier grijpen nutalrijke paringen plaats, 
zoodat daarbij vaak kruising tusschen individuén. uit 
verschillende nesten plaats heeft. — 

Onder anderen in Zuid-Duitschland (!) worden dik- 
wijls zwermen waargenomen, die uit duizende millioenen 
gevleugelde mieren bestaan en op wolken gelijken waar- 
door de lucht verduisterd wordt; bij stil weder zweven 
dergelijke zwermen als rookzuilen boven torenspitsen en 
bergtoppen. — Aldus kan men verklaren hoe het komt dat 
soms op een bepaalde plaats millioenen mieren uit delucht 
vallen, zoodat men met recht van een mierenregen kan 
spreken. — « De aldus uitgezwermde mieren keeren nooit 
naar haar nest terug; de mannetjes worden de prooi van 
vogels en andere insectenetende dieren; de bevruchte 
wijfjes vallen op den grond en rukken zich nu de vleugels 
uit; voor zoovee] zij aan de vervolgingen van hare vijanden 
ontkomen, kunnen zij, ieder voor zich, een nieuw nest 
aanleggen. Dit werd reeds door de klassieke waarne- 
mingen van HuBER vastgesteld, en in de laatste jaren door 
BLOCHMANN op nieuw onderzocht en bevestigd ». (?) 

De eieren der mieren zijn slechts 1 millimeter groot, 
langwerpig en bleek gekleurd. De larven, die er uit voort- 
spruiten zijn pootloos, witachtig, licht behaard en hebben 
geen oogen. De larven der werkmieren zijn kleiner dan die 
welke aan mannetijes het aanzijn zullen geven, terwijl de 
larven der toekomende wijfjes de grootste zijn.— Delarven 
worden door de werkmieren gevoed met stoffen, welke 
deze zelf uitbraken en welke vooral rijk aan suiker zijn; de 
larven worden ook door de werkmieren gereinigd, verde- 
digd en bij warm weder naar buiten gedragen om ze aande 
zonnestralen bloot te stellen. Komt dan verandering in het 
weder, dreigt b. v. regen, dan worden de larven in allerijl 
binnen gehaald. — Na eenigen tijd houdt de voeding op 
en de larve verandert in een pop, waaruit later dan het 
volkomen insect te voorschijn treedt. — Ook de poppen 
worden door de werkmieren met dezelfde toewijding ver- 


(1) Lehrbuch der Mitteleuroptischen Forstinsektenkunde von 
Dr J. T. C. Ratzesure, in vollstandiger Umarbeitung herausgegeben 
von D' J. F, Jupeich und Dr H. Nirsc#e;; bl. 7138. 


— Oy — 


zored en zelfs de mannetjes en wijfjes, die hoegenaamd 
geen huiswerk te verrichten hebben en slechts voor de 
vermenigvuldiging van het ras moeten zorge dragen, 
worden veelal door de werkmieren gevoed en gereinigd. 

De poppen vertoonen verschillen al naar gelang zij tot 
een soort met een angel of tot een soort zonder angel 
behooren. In het eerste geval is de pop naakt, d. w. z. niet 
ingesponnen; in het tweede geval heeft de larve zich in 
een eironden zijdeachtigen cocon ingesponnen, — zooals 
met vele insecten, vooral rupsen, b. v. de zijderups, het 
geval is. — De larve wordt in vele gevallen door de werk- 
mieren uit haren cocon bevrijd, wanneer zij in een vol- 
komen insect veranderd is. 

Het zijn deze poppen, die men in den zomer in de 
mierennesten aantreft onder den vorm van witachtige of 
bleekgele lichaampjes. — Verstoort men zulk een mieren- 
nest, dan ziet men de werkmieren angstig rondloopen en 
weldra tusschen hare kaken een larve of een pop vatten 
om ze in veiligheid te brengen. Op dit feit berust zelfs de 
methode die men gebruikt bij het verzamelen van de inge- 
sponnen poppen, welke worden opgezocht als voedsel voor 
nachtegalen en andere insectenetende vogelen en, natuur- 
lik zeer ten onrechte, miereneieren worden genoemd (}). 

Een wintervoorraad wordt, ten minste in onze streken, 
door de mieren niet aangelegd, maar ten gevolge van het 
algemeen bekend fabeltje van « De Krekel en de Mier », 
heeft zich die onwaarheid algemeen verspreid. Gedurende 


(1) Ziehier hoe, volgens RatzEBurG ’s werk (zie titel bl. 139) men die 
zoogezegde miereneieren verzameld : De mierenvanger raapt gansche 
hoopen mieren met larven en poppen in zakken en brengt deze naar een 
opene en, zoo mogelijk, zandige plaats. Nadat deze effen is gemaakt, 
wordt daarvan een gedeelte van 104 15 vierkante meter met een kleinen 
wal omgeven en binnen de aldus ingesloten ruimte, worden eenige 
kuiltjes in den grond gemaakt, deze kuiltjes, ter grootte van een hoofd, 
worden met eenige sparrentakken bedekt. Tusschen deze gaten in 
worden de zakken uitgeschud. Pas zijn de mieren (werkmieren) van hare 
eerste verwarring bekomen., of zij grijpen de larven en poppen de eene na 
de andere vast en dragen ze ijverig in de kuiltjes, waar zij hun schat in 
veiligheid wanen; de mierenvanger behoeft slechts toe te zien en te 
wachten en na eenigen tijd den inhoud van de kuiltjes te ledigen en mede 
uaar huis te nemen. Men berekent dat 6én liter iets meer dan 19,000 
mierenpoppen inhoudt. 


— 141 — 


den winter gebruiken de mieren geen voedsel, omdat, zij, 
even als de bijen, het gure jaargetijde in een staat van 
verdooving (winterslaap) doorbrengen. 

Bij sommige mierensoorten zijn de werkmieren tot 
het bouwen der nesten, het reinigen en verzorgen van 
larven, poppen enz. minder geschikt; in dit geval gaan z1) 
poppen rooven van andere mierensoorten en het zijn de 
werkmieren, die uit deze geroofde poppen voortspruiten, 
welke zich met het onderhoud van het nest en de verzor- 
ging van het broed gelasten: men noemt zulke mieren 
slaven of hulpmieren. Soms kunnen de slavenhou- 
dende mieren zich zelf niet meer voeden, in welk geval de 
hulpmieren die taak op zich nemen. — 

. Wij kunnen hier deze feiten, hoe belangwekkend ij 
ook zijn, slechts terloops vermelden, omdat zij met het 
hoofdonderwerp van dit opstel weinig te maken hebben ; 
wij willen liever iets meer zeggen over de medebewoners 
van de mieren. — . 

Nu en dan treft men in sommige mierennesten 
vreemde mierensoorten aan, die zelf geene nesten hoege- 
naamd bouwen en daardoor verplicht zijn in de woningen 
van andere mieren te leven. — Er zijn ook mierensoorten, 
die in de nesten van andere mieren, hare kamers en gan- 
ven aanleggen. — Zeer dikwijls is, in de beide voorgaande 
eevallen, de verhouding van de eigenlijke bewoners tegen- 
over de vreemde indringers niet vijandig, maar zeer 
vriendschappelijk. — Het gebeurt ook wel dat eene soort 
haar nest in de onmiddellijke nabijheid van dat eener 
andere soort plaatst om de larven en de poppen van dit 
liatste nest als voedsel te gebruiken. 

Niet alleen vreemde mierensoorten maar talrijke 
insecten die tot andere groepen behooren, worden in de 
woningen der mieren aangetroffen. Hen aantal kever- 
soorten b. v. leven in mierennesten, ofwel als larve, ofwel 
als volkomen insect. Vele dezer kevers wonen niet alleen 
in de nesten, maar worden, naar het schijnt, door de 
mieren werkelijk verpleegd en gevoed, zonder dat men tot 
nog toe heeft kunnen ontdekken waarom de mieren deze 
vreemdelingen dulden of zelfs bijstaan. — Een der best 
bekende gasten is de larve van de gouden tor (Cetonza 


= 2 — 


aurata) in de nesten der groote boschmieren. De vol- 
wassen kever wordt 18 millim. lang en is prachtig goud- 
groen gekleurd, vaak met een geelrooden weerschijn, en 
met witte vlekjes op de dekschilden. Als volwassen dier 
kan de gouden tor veel schade veroorzaken door het vreten 
van bladeren, maar vooral door het vernielen van bloemen 
van vruchtboomen, zooals appel- en pereboomen, enz., van 
aardbezién, van rozen, enz. Dit insect vreet de bloembla- 
deren op, en bijt de meeldraden en de stampers stuk. 
Voor de tegenwoordigheid van andere vreemde bewo- 
ners, nl. bladluizen (Aphida) heeft men daarentegen 
wel een verklaring gevonden. — De mieren zijn zeer ver- 
lekkerd op sommige stoffen, en de bladluizen scheiden door 
twee buisjes, die aan weerszijden van haar achterlif 
geplaatst zijn, een wasachtige stof af, welke door de mieren 
eretig opgelikt wordt; deze schrandere dieren hebben 
zelfs een middeltje leeren kennen om de bladluizen tot een 
rijkere afScheiding van die wasachtige stof aan te zetten : 
wanneer men zich de moeite wil geven een of andere plant 
waarop bladluizen voorkomen, een tijd lang aandachtig 
cade te slaan, danzal men weldra kunnen waarnemen, dat 
op de plant, (b. v. een rozenstruik) ook wel mieren voorko- 
men. die over de heele plant heen en weer loopen, en bij de 
bladluizen blijven stilstaan : zij raken deze dan zachtjes 
met hare sprieten aan, als of zij de bladluizen wilden 
streelen. Deze scheiden dientengevolge een grootere hoe- 
veelheid wasachtige stof af, welke onmiddellijk door de 
mieren wordt verorberd. — Doch de mieren bepalen zich 
niet bij het opzoeken van de bladluizen, die op planten 
voorkomen; van binnen in de mierennesten worden blad- 
luizen gehouden en verzorgd, door en ten dienste van de 
mieren. De gele weidemier (Formica flava) b. v. houdt 
in hare onderaardsche woning bladluizen (Aphis radt- 
cum) ('), welke op de wortels van grassen en andere 
planten leven. Wanneer nu de wortels op een bepaalde 
plaats uitgeput zijn, vroet de mier nieuwe wortels los, 


(1) De benaming bladluizen is aan de Aphida gegeven, omdat 
zeer vele soorten van deze familie, en wel vooral die soorten, welke het 
meest in ’t oog springen, op de stengels en bladen der planten leven; 
doch dit is volstrekt geen algemeene regel. 


== Ma —= 


waarop zij de bladluizen overbrengt. — De mier draagt 
groote zorg voor de eieren der bladluizen en verdedigt haar 
vee tegen iederen vijand. 

Feiten van dergelijken aard werden ook boven den 
gerond waargenomen : men heeft gezien dat mieren blad- 
luizen overbrachten van een plant, die veel van deze 
insecten droeg, naar een andere, waarop er geene of slechts 
~weinige voorkwamen en waar dus voor de nieuw aange- 
brachte bladluizen meer kans op een goede ontwikkeling 
en op een rijke afscheiding van wasachtige stof bestond. 

D' H. Bos heeft door cijfers bewezen tot in hoeverre het 
bezoek van mieren door de verspreiding van bladluizen 
onrechtstreeks schadelijk op de opbrengst kan zijn. Wij 
zullen hier alleen het volgend feit vermelden (}) : 

« EKenige jaren geleden nam ik een daarop betrekking 
hebbende proef met groote boonen (Vicia faba\, en de 
zwarte bladluizen, die daar altijd op te vinden zijn. Ik nam 
twee ten opzichte van verlichting en verwarming gelijk 
gelegen stukken grond A en B (naast elkaar) en bepootte 
die met groote boonen. Door een kleverige afsluiting 
isoleerde ik ze van elkaar ‘en van de buitenwereld. In het 
vak A zette ik een nest van de dofzwarte tuinmier 
(Lasius niger), uit.het vak B verwijderde ik alle toevallig¢ 
daar aanwezige miéren. In het midden van den zomer 
waren in A alle, in B + 1/3 van.de stengels aangetast. De 
oogst leverde het volgende resultaat : 


A B 
Gemiddelde lengte van het bos’stengels.-. . . 0.90 M. 1.10 M. 
Gemiddeld gewicht van een stengel met peulen . 23 1/g Gr. 29 1/3 Gr. 
Aantal peulen met cS een goede boon per 

stengel . O d008 590 W15,-.0'2 TTA OR iia 3 3/7 

Aantal Hee ae poslen.; (a j-f 2) 6- -2 3 0-098. Sikes 12.1°/, 
Gemiddeld aantal boonen in een bruikbare peul. 1.812 2.047 
Gemiddeld gewicht van én boon. . . . » ,1.755Gr. -1.862 Gr. 


Aldeze factoren spreken ten cunste van de afwezigheid 
van mieren. De verhouding van de opbrengsten krijgt men 
als men het gewicht der boonen deelt door het aantal sten- 
gels; dan krijgen wij voor A 9.6086 Gr., voor B 13.197 Gr. 
per stengel ; de aanwezigheid der mieren had de opbrengst 


(1) Dt H. Bos. Mieren in den gr oententuin. Tijdschrift voor Tuin- 
bouw 1896, 7° aflever, bldz. 172. : 


— 144 — 


tot op de helft verminderd. Al stellen deze vakken nu ook 
uiterste toestanden voor, toch mag men wel aannemen, dat 
ook in de vrije natuur de invloed der mieren niet onbe- 
langrijk is ». 


Zij worden echter niet alleen schadelijk door het feit, 
dat zij de bladluizen beschermen en aldus tot een sterkere 
vermenigvuldiging van deze bijdragen, maar ook door 
andere feiten, die met hare levenswijze in verband staan. 
Sommige soorten leven in het doode, vermolmde 
hout van afstervende boomen; in zulke gevallen kan 
men eigenlijk niet zeggen, dat de mieren schade aan- 
richten-: zij verhaasten alleen den dood en doen aldus 
schuilplaatsen van velerlei houtvijanden verdwijnen, — 
Maar diezelfde houtmieren, die in de bosschen onschade- 
lijk zijn, worden nadeelig, wanneer zij zich vestigen in 
deurposten en balken van oude huizen, daar zij aldus 
wel eens erge ongevallen (instortingen) veroorzaken. 


Fig. 3. — Paardemier (Formica herculeana) Koningin, tweemaal natuurl. grootte. 


Andere soorten, zooals de twee met elkander zeer 
nauw.. verwante .groote. houtmieren. (reuzen- 
mieren, paardemieren, Formica herculeana en For- 
mica ligniperda) leven in oude, doch nog gezonde 
boomen en wel vooral in sparren. Zij maken in den 
stam concentrische gangen, die met de jaarringen van 
het hout overeenstemmen en soms een tiental meters 
lane (hoog) kunnen worden. Deze beide mierensoorten 
zijn eveneens schadelijk, wanneer zij zich in de reeds 
gevelde stammen gaan vestigen; zij kunnen daarin 
nog verscheidene jaren wonen. en in dien tusschentijd: 


=- 14 — 


de waarde van den boom aanzienlijk doen dalen. — 
Dergelijke gevallen werden ook bij eiken, linden en 
Robinia waargenomen. 

De roode boschmier (Formica rufa), die in de 
bosschen de gekende mierenhoopen maakt, veroor- 
zaakt. soms schade door het verzamelen van bouw- 
materiaal voor hare woning; aldus wordt vermeld, 
dat eene partij dennenzaailingen zeer erg te lijden 
had van de roode boschmier; deze gebruikte de kronen 
(toppen) der jonge zaailingen tot het opbouwen van 
haar nest. — Daarenboven werd nog waargenomen dat 
Formica rufa de knoppen van ahornheesters uitvreet 
ALTUM). 

De mierensoorten, die onder den grond leven, zijn 
soms niet minder schadelijk door het loswoelen van 
planten en boomen: heeft men met jonge gewassen te 
doen, dan volgt in vele gevallen den dood, door het 
afsterven van de wortels ten gevolge van de inwerking 
van de lucht, ofwel, misschien door de inwerking van het 
mierenzuur dat in den grond werd gebracht. 

De kleine. rosse weidemier (Formica flava) 
woelt gras- en graanplanten los; de daardoor veroor 
zaakte schade is echter in de meeste gevallen niet zeer 
beduidend, maar het maaien van het gras wordt door de 
opgeworpen heuveltjes zeer bemoeilijkt. 

JANKOWSKY vermeldt dat het bebosschen van sommige 
weiden in Silezié door Formica flava gedeeltelijk wordt 
verhinderd. 50 t h. van de geplante sparren gaan te 
gronde, daar de rosse weidemier de schors van de wortels 
bij strepen of bij plaatsen wegvreet. Uit genomen proeven 
is gebleken, dat Formica flava ahornplantjes boven 
Sparren verkiest, maar de beuken weinig aantast. — 
Plantjes, die door varens waren overschaduwd, leden van 
de mieren niet, evenmin als de zaailingen. — In een 
dergelijk geval is het dus raadzaam beuken te pooten ; is 
dit echter om een of andere reden niet mogelijk of 
wenscht men een bosch met andere boomsooriten aan te 
leggen, dan dient men deze ter plaatse te zaaien, Waar 
men volsirekt verlangt te pooten, zal men zorg dragen 
reeds krachtige, niet al te jonge stammetjes daartoe 


=a —— 


te gebruiken. — Men heeft de schadé grootendeels kunnen 
voorkomen door in ieder plantkuiltje een kleine hoeveel- 
heid asch van graszoden te werpen, en door ce dan 
naar gewoonte te pooten. 

De groote trek der mieren tot zoete, ghikendantiee 
stoffen is nog een andere oorzaak van schade; zoete 
vruchten, honighoudende bloemen en bloemknoppen, 
sappige plantendeelen worden door de mieren opgezocht 
en dikwijls verwond en beschadigd. Ook in de woonhuizen 
worden deze kleine insecten dikwijls zeer lastig; zij 
snoepen van allerlei zoetigheden, zoowel spijzen -als 
dranken, en bevuilen deze in vele gevallen ; — zij blijven 
b. v. in de stroop vastkleven, ofwel zij komen. op den 
mensch zelf terecht en brengen bij hem hevige jeukte 
teweeg door het uitstooten van mierenzuur (zie bl. 136). 


Het kan dus niet geloochend worden, dat de mieren 
zeer schadelijk kunnen worden. Dit is echter geen reden 
om het door haar gestichte nut over het hoofd te zien : 

Het voedsel der mieren is ook gedeeltelijk van dier- 
lijken oorsprong: krengen van zoogdieren, vogelen en 
kruipdieren worden door de mieren 700 afgevreten, dat 
nog alleen de beenderen overblijven. (4) — Ook levende 
dieren van zeer verschillenden aard worden haar prooi ; 
wie gedurende eenigen tijd een mierennest wil gadeslaan, 
zal verbaasd zijn over het aantal insecten of deelen van 
insecten, die de mieren met hare kaken aanbrengen of 


(1) Van deze gewoonte der mieren wordt zelfs wel eens partij 
cetrokken. Dr T. C. WINKLER in zijn Handboek voor den Verzamelaar 
zegt daarover het volgende: « Bekend is het dat men ook door mieren 
geraamten kan laten maken. De groote boschmieren eten dierlijk voedsel 
en zijn zoo vraatzuchtig dat slechts metaal tegen hun tanden bestand is. 
Wee de muis of den vogel dien zij vinden, vederen en vleesch, alles 
wordt afgeknaagd, en slechts de beenderen blijven over. Men doet de 
gevilde dieren in eene doos met gaatjes, en begraaft deze bij een mieren- 
nest. Als men nu het geluk heeft ter rechter tijd te komen, dan krijgt 
men zonder moeite een zeer schoon geraamte, daar de mieren al het 
vleesch er zuiver afgeknaagd hebben. Als men echter te vroeg of te laat 
de doos weer opgraaft, mislukt de proef. In het eerste geval is let 
geraamte nog niet gereed, en-in het laatste geval ligt het in-stukken, 
- daar de mieren ook de gewrichtbanden enz. weg geknaagd hebben. » 


= ha 


‘yvoortslepen : vliegjes en kevertjes, larven en rupsen van 
-allerlei soort zijn haar welkom. In meikeverjaren, zegt 
Df Rirzema Bos, zag ik boschmieren dikwijls stukken van 
het lichaam van meikevers wegdragen, stukken, die 
-dubbel zoo groot waren als de mier zelf. 

De roode boschmier verdelgt vele schadelijke insec- 
ten, o.a. veleschorskevers (Bostvichida of Hylophaga) 
d.w. z. kevers, waarvan de larven in de schors of in het 
hout, of tusschen de schors en het hout van een aantal boo- 
men (vooral van sparren en dennen) leven en zeer groote 
schade kunnen veroorzaken. De -boschmieren zoeken de 
larven en de jonge schorskevers op en dooden ze. — 
Wanneer rupsen de boomen kaal vreten, blijft nochtans 
‘dikwijls het loof van die stammen gespaard, aan: wier 
voet of in wier nabijheid zich een mierennest bevindt — 
Dit werd 0. a. waargenomen door RaTZEBURG en anderen 
-bij vreterij van den dennenspinner (Bombyx Pint) en 
door KoLtuar bij vreterij van de larven van winter- 
vlinders. — Lunpstr6m heeft een dergelijke waarne- 
ming gedaan bij ratelpopulieren (abeelen, Populus tre- 
mula): In een laan van deze boomen waren de bladeren 
van een aantal individuén afgevreten, terwijl die der 
andere ongeschonden gebleven waren. De grond onder de 
eersten was omgespit geworden, onder de laatsten niet.— 
Dit ging hand in hand met het feit, dat op de eersten geene 
mieren, op de andere wel mieren aangetroffen werden ; (1) 
waarschijnlijk waren de mieren, door het omspitten van 
den grond onder de eerste boomen verjaagd of deinsden 


(1) In het voorjaar, als de knoppen van de abeelen opengaan, komen 
bladeren te voorschijn met korte rolronde stelen. Daar waar de steel 
aan het blad is gehecht, vindt men eenige klieren, die een zoet sap 
afscheiden. In het voorjaar vindt men op alle twijgen dezer boomen 
mieren, die door het zoete sap aangelokt. zijn, en tevens al de jonge 
rupsen vernietigen. — Later verschijnen de gewone bladeren met lange 
gladde stelen, die in tegenstelling met de eerste bijna immer in trillende 
beweging zijn en die geen klieren bezitten. Deze tweede bladvorm heeft 
min te vreezen van de rupsen, daar deze door het gedurig trillen, belet 
worden zich eraan vast te houden. — In den herfst komen nog eens 
bladeren met klieren yOor den dag en weer ziet men de mieren verschij- 

- nen. (Zie daarover het verslag door Van Ercknavte in het Botanisch 
Jaarboek, 2° Jaarg, 1890 bl. 350), 


— 148. — 


zij voor de groote moeielijkheden terug, terwijl de boomen 
aan wier voet de grond niet omgespit was, door mieren 
bezocht werden en derhalve voor rupsen bevrijd bleven. 


Men kan dus de mieren noch als volstrekt schadelijke, 
noch als volstrekt nuttige dieren beschouwen, maar men 
zal in ieder bepaald geval het aangebrachte voordeel en 
de aangerichte schade moeten nagaan, alvorens zich een 
_oordeel te vormen. — Wenscht men echter zich van de 
mieren te ontmaken, dan kan men een der volgende 
middeltjes aanwenden : 

Wanneer het te verdelgen nest gemakkelijk te 
bereiken is en de omgeving daartoe geen bezwaren ople- 
vert, kan men de opening van het nest eenigszins ver wijden 
en daarin kokend water of beter nog, kokende loog (zeep- 
water) gieten. Zeepwater met 10 ten honderd petroleum 
geeft eveneens goede uitslagen, alsook zuivere petroleum. 
-—— Dit jaar heb ik herhaalde malen benzine aangewend : 
(oor middel van een gewoon oliekanneije werd in de 
-opening van het nest een kleine hoeveelheid (enkele 
kubiek centimeters) benzine gegoten en onmiddellijk 
daarna werd de grond_ sterk ‘toegedr ukt, waardoor 
natuurlijk de ingang van het nest werd gesloten. Uit het 
_later ingesteld onderzoek bleek, dat het middel zeer 
afdoende werkt en de dood van de gansche bevolking van 
het nest ten gevolege heeft. 

Het gebruik van benzine levert groote voordeelen op 
in vergelijking met de andere doenwijzen : door de kleine 
hoeveelheid, die voor de bewerking vereischt wordt, is 
het middel niet alleen zeer goedkoop, maar daarenboven 
zeer gemakkelijk in de toepassing, terwijl daarentegen het 
aanwenden van betrekkelijk groote hoeveelheden warm 
water of loog dikwijls niet wenschelijk is. — Er valt niet 
te vr ezen dat benzine onder dergelijke voorwaarden 
nadeelig zal werken op den plantengroei b. v., wanneer 
die in de nabijheid van het nest dient bewaard te blijven. 
— Eindelijk wanneer de mieren zich gevestigd hebben 
in de onmiddelijke nabijheid van muren van woningen, 
zal de benzine evenzeer vert Cslute zijn boven water en 
dergelijke. 


— 149 — 


Daar de benzine in korten tijd vervliegt, is er later 
voor brandgevaar niet te vreezen, maar bij het gvebruiken 
van deze stof, zal men dienen zorg te dragen dat geen 
yuur in de onmiddellijke nabijheid te vinden is, want dit 
zou een ontploffing kunnen veroorzaken. Dit is overigens 
slechts de eenige voorzorgsmaatregel, waarop de aandacht 
dient gevestigd te worden. 

Welke ook de gebruikte vloeistof zij, voor de aanwen- 
ding ervan zal men steeds het oogenblik moeten kiezen, 
waarop al de mieren, zich in hare woning bevinden. Het 
is voldoende een paar dagen de levenswijze dezer dieren 
opmerkzaam gade te slaan om het geschikte oogenblik 
te leeren kennen. 

Men heeft meer dan eens het gebruik van arsenikver- 
bindingen aangeraden : men steunt zich hierbij op de 
algemeen bekende snoepzucht van de mieren ; wit 
arsenik (1) wordt in stroop of suikerwater gemengd en in 
de nabijheid van een nest of van den gewoonlijk cevoleden 
weg van de mieren geplaaist : diegene onder haar, welke 
zich door de giftig gemaakte suikeroplossing laten verlei- 
den, bekoopen het met den dood en aldus, beweert men, 
zijn weldra de mieren uit de omgeving verdwenen : de 
overblijvende zijn naar een andere plaats verhuisd. — De 
bekomen uitslagen zouden dus slechts cedeeltelijk 
voldoende zijn daar men hier alleen een verhuizen van 
het grootste gedeelte van de mierenbevolking verkrijgt, 
terwiji slecht weinige van deze diertjes gestorven zijn. — 
Ik kan er overigens bijvoegen dat de, wel is waar weinig 
talrijke proeven, die ik met arsenikverbindingen (wit 
arsenik en Parijsgroen) heb genomen, mij weinig cunstige 
uitslagen hebben opgeleverd. 

Er dient hier nog vermeld te worden dat, naar het 
schijnt, sterk ruikende stoffen, zooals b. v. kamfer, de 
mieren verdrijven ; men beweert ook hetzelfde resultaat 
te hebben verkregen met zwavelbloem of zwavelpoeder ; 
eindelijk las ik onlangs dat stroop of honig, waarbi) 


(2) Wit arsenik wordt veelal eenvoudig weg arsenik 
genoemd ; beter nog is de benaming rattenkru id bekend; het is 
eigenlijk een oxyde van arsenik. : 


— 150 — 


gvewone, gist was gemened, een doodeljk gift is voor de 
mieren, Daaromtrent heb ik echter zelf geen proeven of 
waarnemingen gedaan. 

Wat nu de vruchtboomen betreft, waarvan men tegen 
het oogenblik van het rijp worden van het ooft, wel 
gaarne de mieren verwijderd hield, daartoe bestaat. een 
eenvoudig middel : Men behoeft slechts de stammen met 
een teerring te omgeven, hetgeen niet allen diensten 
zal bewijzen tegen de mieren, maar ook tegen sommige 
andere, schadelijke insecten, die gewoon zijn langs de 
stammen op te klimmen. 


G. STAES. 


Botrytis Paconiae Oudemans, 


als oorzaak van eene voorheen onbeschreven 
-ziekte der Pioenen en Convallaria’s. 


In het midden van April van dit jaar werden mij, 
eenige, nog nauwlijks uit den grond te voorschijn gekomen, 
pioenstengels toegezonden, die even boven de bodemop-, 
pervlakte door eene ziekte waren aangetast. De pioensten- 
gels hadden hunnen nauwlijks begonnen groei gestaakt,- 
en vertoonden. doffe, zwartachtig-aschgrauwe vlekken,) 
zoowel op de knopschubben als op de jonge stengels zelve, 
Op deze zieke viekken vond ik, vooral nadat de 
pioenstengels een’ tijd in eene vochtige atmosfeer hadden, 
vertoefd, in-groot aantal de conidiéndragende hyphen, 
van eene Botrytis-soort ; deze scheen mij echter toe, nog, 
onbeschreven te zijn, en om mij daarvan te vergewissen, 
zond ik een drietal zieke pioenstengels aan Professor 
pr C. A. J. A. Oudemans te Apeldoorn, die — zooals den 
lezers van dit tijdschrift bekend is, — eene groote 
vermaardheid bezit op ’t gebied van de kennis der zwam- 
men. Prof. Oudemans, die mij ook thans weer met de 
meeste welwillendheid zijnen steun verleende, bevestigde 
dat de bedoelde Botytis-soort werkelijk nog niet beschre- 
ven was. Hij constateerde dat deze nieuwe soort niet in, 


—~ ole 


eene van de drie ondergeslachten Eubotrytis, Polyactis en 
Cristularia behoort, maar dat zij om de aanwezigheid van 
opzwellingen of ampullen aan de uiteinden der zijtakken 
van de conidiéndragers, in het ondergeslacht (subgenus) 
Phymatotrichum moet worden gebracht. Hij gaf aan de 
nieuwe Botrytis-soort den naam van Botrytis Paeoniae 
NOV. Sp. 

In Mei werden mij uit eene andere streek van Neder- 
land door een’ kweeker door de zelfde ziekte aangetaste 
pioenen toegezonden, en wel pioenen, die tot zeer verschil 
lende soorten en varieteiten behoorden.. ’t Was nu onge- 
veer eene maand later, en de pioenen waren dus reeds veel 
verder ontwikkeld, zoodat de stengels reeds flink waren 
opgegroeid, de bladeren voor ’t meerendeel ook reeds 
vrij groot waren en zelfs de bloemknoppen voor den dag 
-kwamen. Van deze planten waren zeer verschillende 
deelen ziek : van sommige de onderste, de middelste of 
de hoogere deelen van den stengel, van andere planten 
gedeelten van de bladstelen, ook wel sommige gedeelten 
der bladschijven, in enkele gevallen zelfs reeds een bloem- 
knop. 

Ik begaf mij naar de plaats, vanwaar mij de zieke 
pioenen waren toegezonden, en zag toen eerst hoe alge- 
meen verbreid en van hoe groote beteekenis voor de 
kweekers aldaar de ziekte was. 

Het mikroskopisch onderzoeck toonde mij, dat binnen 
in de aangetaste deelen der pioenen zich een mycelium 
uitstrekte, van waar uit de conidiénvormende hyphen 
naar buiten traden. Alle parenchymcellen, waarmee de 
myceeldraden in aanraking waren gekomen, vond ik 
gestorven: haar protoplasma was ineengeschrompeld en 
bruin geworden. Zelfs waren de doode cellen hier en daar 
zoo goed als verdwenen ; op de sterk aangetaste plekken 
waren slechts de vaatbundels en op sommige plaatsen was 
cok een gedeelte van de opperhuid overgebleven. 

De conidiéndragende hyphen, die voor een groot 
gedeelte, maar niet allen, uit huidmondjes te voorschijn 
traden, vormden aan de oppervlakte der aangetaste plan- 
tendeelen hier en daar a.h. w geheele zoden. De coni- 
diéndragers vond ik zeer verschillend in lengte ; deze kan 


varieeren tusschen 1/4 mill. en 1 mill. ; ieder conidién- 
drager heeft verscheiden, in een spiraal rondom de hootdas 
ceplaatste zijtakken. Deze hoofdas, die altijd ongeveer 
loodrecht staat op het aangetaste plantendeel, is door- 
gaans bruin van kleur. De in een spiraal geplaatste 
zijtakken vertakken zich herhaaldelijk, en eindigen (even 
als bij alle soorten van het ondergeslacht Phymatotrichum) 
in eene met zeer kleine, buigzame stekeltjes bezette 
opzwelling, welke bij de soort Botrytis Paeoniae niet, z00- 
als bij de overige soorten, lanewerpig is, maar rond, zelfs 
ongeveer kussenvormig. De conidién, welke in groot 
aantal op de oppervlakte van iedere opzwelling gezeten 


zijn, vormen te zamen eenen bol van = a aa mil- 
limeter in middellijn. bs re e afzonderlijke Ce ae 
is langwerpig-ovaal, — a _— mill. lang en a a mill. 
breed. Aanvankelik zijn de conidién kleurloos; later 
worden zij eenigszins bruinachtig; maar zij blijven altijd 
veel lichter van kleur dan de conidiéndragende hyphen 
zelven en hunne zijtakken. | 

Door beschouwing van de tweede plaat van den 
loopenden jaargang (waarop Botrytis Douglasi is afge- 
beeld) kan de lezer zich eenigszins eene voorstelling maken 
van de hierboven beschreven zwam ; hoewel natuurlijk in 
byzonderheden niet onbelangrijke verschillen tusschen 
Botrytis Douylasit en 1 Paeoniae bestaan. 

Kene volledige beschrijving van Botrylis Paeontae, 
aan welke ik in ’t bovenstaande ’t een en ander ontleend 
heb, geeft Prof. OUDEMANS in de verhandelingen der Kon. 
Academie van Wetenschappen. (') 

Uit dezelfde plaats, vanwaar de meeste mij toegezon- 
den zieke pioenen afkomstig waren, werden mij, iets later, 
exemplaren van Convallaria majalis (Lelietjes der dalen’, 
welke aldaar in massa’s worden gekweekt, toegezonden ; 
deze Convallaria’s waren in sterke mate door eene ziekte 
aangetast, welke zich gewoonlijk het eerst op den stengel 


(1) Zie het verslag van de gewone vergadering der Wis- en Natuur- 
kundige afdeeling van de Koninkl. Akademie van Wetenschappen te 
Amsterdam, gehouden op 21 April 1897: C. A. J. A. Oudemans: « sur 
une maladie des Pivoines (Paeonia) ». 


— 153 — 


op de aanhechtingsplaats der bladeren vertoont, en van 
daar uit zich verder naar beneden toe over den stengel, 
naar boven toe over de benedenste deelen der bladeren 
uitbreidt. Soms echter worden andere gedeelten van den 
stengel of de bladeren het eerst aangetast ; en er is wel 
geen gedeelte van de bovenaardsche organen, ’t welk niet 
aan den aanval der ziekte zou kunnen zijn blootgesteld. 
De aangetaste deelen sterven ras; de parenchymcellen 
gaan dood en vergaan, en de vaatbundels blijven ’t langst 
over ; weldra zijn ongeveer alle bovenaardsche deelen 
dood. De pollen sterven wel niet beneden den grond at ; 
zij loopen zelfs in ’t volgende voorjaar weer uit, maar 
leveren dan geene bloemen. 

Ik irof in de aangetaste organen van de Convallaria’s 
een mycelium aan, en zag buiten op deze deelen, wanneer 
zij vooraf een’ korten tijdin eene vochtige atmosfeer hadden 
vertoefd, hyphen naar buiten treden, die talrijke conidién 
vormden. Een nauwkeurig mikroskopisch onderzoek deed 
mij geen verschil ontdekken tusschen deze zwam op de 
Convallaria’s en de Botrylis Paeontae der pioenen. Ik zond 
eenige aangetaste Convallaria’s naar Prof. Oudemans ; en 
ook deze kon geene constante verschillen tussschen de 
Botrytis der pioenen en die der Convallaria’s vinden. 

Ik nam toen de volgende besmettingsproef. Ik nam 
gezonde Convallaria’s, in een’ bloempot gekweekt en 
afkomstig van eene andere streek dan die, waar de boven- 
beschreven Convallaria-ziekte woedde. Ik nam pioensten- 
eels, die met heele zoden van conidiéndragers van Botrytis 
Paeoniae bezet waren, en ik sloeg deze stengels zachtjes 
tegen den stengel en de bladeren der in potten gekweekte 
Convallaria’s, bij welke handelwijze de tallooze conidién 
een stofwolk vormden, die voor een aanzienlijk gedeelte 
op de Convallaria’s neerviel. Daarna hield ik den pot met 
de laatstgenoemde planten eenige dagen lang in eene aan 
waterdamp rijke atmospheer. Na vier dagen vertoonden 
een drietal van de Convallaria’s duidelijk de karakter- 
istieke Botrytis-ziekte, zooals ik ze zelf op de akkers 
waarnam. 


— 154 


Uit deze besmettingsproef bleek dus, dat de zelfde 
zwam, Bot ytis Paeoniae, de pioenen zoowelals de Conyal- 
laria’s tot hare woonplaats uitkiest en ziek maakt. 

Later heb ik uit verdere toezendingen, die mij gewer- 
den, ontdekt, dat de Botrytzs-ziekte der Convallaria’s nog 
in andere streken van Nederland yvoorkomt ; dat zij in het 
aleemeen onder dezelfde voorwaarden, in de meer laag 
gvelegen, vochtige streken meer zich vertoont dan in de 
hoogere, en meer droge streken, ligt voor de hand. 


Op twee plaatsen zijn volgens mijne aanwijzing, 
proeven ter bestrijding van de Botry/is-ziekt van de Conval- 
laria’s genomen en wel met Bouillie Bordelaise of Bor- 
deauxsche pap. De eene maal stierven de behandelde 
bladeren af; het eerst op de plaatsen waar druppels van de 
vloeistof waren neergekomen, langzamerhand over hunne 
geheele opperviakte. Dat dit geschiedde, was echter vrij 
waarschijnlijk het gevole van eene te grove verdeeling 
van de pap; want daar de pulvérisateur, waarmee men 
werkte, in ’t ongereede was geraakt, had men gebruik 
gvemaakt van eene gewone spuit. Dat werkelijk de bescha- 
diging van de bladeren naar alle waarschijnlijkheid in de 
boven vermelde omstandigheid gelegen was, meen ik te 
kunnen afleiden uit het feit, dat eene ander maal, op eene 
andere plaats, toen men gebruik maakte vaneen’ gewonen, 
voeden pulvérisateur, de Convallaria-bladeren in ’t geheel 
niet werden beschadigd. Maar tevens werd toen door deze 
bespuiting de ziekte in hare uitbreiding tegengegaan, en 
in het verdere verloop van den zomer verdween zij zelfs 
ceheel. 

Het is van vele zwammen van het geslacht Botrytis 
bekend, dat haar mycelium aan de oppervlakte van de door 
haar bewoonde plantendeelen, ophoopingen, kluwens, 
vormt, die aanvankelijk wit zijn, weldra zwartwandig 
worden en daarbij in zeer harde knobbels veranderen, 
welke aldus de zoogenoemde «sklerotién» ('!) samen- 
stellen, die bestemd zijn om te overwinteren, om daarna 
te « ontkiemen » en vruchtdragers te vormen, welke binnen 


(1) Zie 0. a. het opstel van den Heer G. Staes, in « Tijdschrift over 
Plantenziekten +, jaargang I (1895), bl]. 59. 


zakjes of blaasjes, zoogenoemde « ascoporen» vormen. 
In dezen vorm noemt men de zwam, welke uit de door 
Botrylis gevormde sklerotién ontstaat, Sclerotinia. (}) 

Nu is van de Botrytis, die de ziekte der pioenen en 
Convallaria’s veroorzaakt, de Sclerotinta-vorm nog niet 
bekend. Zelfs durf ik nog niet eens met zékerheid beweren, 
dat de Bolrytis sklerotién vormt (?), hoewel daaraan haast 
niet te twijfelen valt. Toen ik de plaats, waar zich de ziekte 
voordeed, bezocht, vond ik op het veld aan een paar doode 
bladstelen van pioenen, kleine zwarte lichamen, welke ik 
meende, voor sklerotién te mo»ten houden. Om mij daar- 
van te vergewissen, was een mikroskopisch onderzoek 
noodzakelijk. Op mijne terugreis naar huis echter gingen 
deze sklerotién verloren ; en hoewel mij later eene menigte 
zieke bladeren en stengels van Paeonia-soorten en van 
Convallaria werden toegezonden, hebben zich op geene 
daarvan uit de daarop aanwezige Botrytis sklerotién 
gevormd. Maar dat was in mijn laboratorium. Afgaande 
op hetgeen in ’t algemeen bij de zwammen van het geslacht 
Botrytis geschiedt, valt er haast niet aan te twijfelen of de 
zwam van de pioenen en Convallaria’s zal in de vrije natuur 
op de stengels, bladeren en bladstelen, waarin en waarop 
zij leefde, sklerotién vormen, welke op die afgestorven 
plantendeelen overwinteren en het volgende voorjaar 
weer aanleiding zullen geven tot de vorming van nieuwe 
Botrytis-zwammen, die zich dan door sporen (conidién) 
snel kunnen vermeerderen, en — vooral in vochtige omge- 
ving — de ziekte zeer snel doen uitbreiden. Daarom 
verdient het aanbeveling, niet slechts in den zomer zoo 
spoedig mogelijk de zieke deelen der Pioenen en Conval- 
laria’s te verwijderen en te verbranden, maar ook tegen 
den winter aldus te handelen met het doodgegane loof, 
waarop zich sklerotién kunnen bevinden: In ieder geval 
is het, met ’t oog op de bestrijding der hier beschreven 


(1) Zie o. a. het opstel van den Heer G. Staes, in « Tijdschrift over 
Plantenziekten », jaargang I (1895), bl. 83, fig. 11 en de verklaring. 

(2) Sklerotién van eene nauwverwante zwam, nl. Botrytis Dou- 
glasii, zjn door mij beschreven en afgebeeld in « Tijdschrift over 
Plantenziekten », jaargang I1I (1897), bl. 15 en fig. 16 en 20 op plaat 2. 


ee 


zickte, af te keuren het doode loof aan de pioenen te 
laten zitten tot het volgende voorjaar. 

Daar pioenen en Convallaria’s aan dezelfde kwaal 
lijden, zoodat de ziekte zich van de eene plantensoort naar 
de andere kan verbreiden, zoo is het raadzaam geene 
pioenen uit te poten in de onmiddelijke nabijheid van 
terreinen, waar ’t vorige jaar de Convallaria’s door de 
ziekte werden geteisterd. Mocht zich op een terrein met 
Convallaria’s of pioenen de ziekte vertoonen, dan zou het 
overweging verdienen, akkers waarop de kwaal zich nog 
niet vertoont, tegen besmetting met de sporen te bescher- 
men door deze akkers aan den kant van de besmette 
terreinen te omgeven door rechtopstaande rietmatten, of 
door andere omheiningen, die de sporen beletten, naar de 
te beschermen terreinen over te waaien. 

Uit hetgeen hierboven omtrent de iopenceee curr aeae 
van de vroeger nog niet beschreven Botrytzs. Paeoniae 
werd megedeeld, blijkt dat deze levensgeschiedenis nog 
op verre na niet voldoende bekend is. Het feit dat deze 
zwam kan parasiteeren op twee plantensoorten, die z60 ver 
van elkaar staan als Paeonia en Convallaria, doet vermoe- 
den dat zij ook nog wel andere planten tot woonplaats zal 
kiezen ; met zekerheid is daaromtrent nog niets bekend.. 
Wel kan ik zeggen, dat door mij in ’t voorjaar en den 
zomer 1897, in dezelfde streken waar de bovengenoemde 
twee planten door Botrytis Paeoniae werden aangetast, 
herhaaldelijk op seringen eene Botrytzs-soort werd aange- 
troffen, die bladeren en twijgjes vernielde, en-die ook al 
weer van B. Paeoniae door geene standvastige kenmerken 
scheen te verschillen. Ik trachtte met de sporen van deze 
seringen-Botryizs Convallaria’s te besmetten, maar deze 
proef mislukie. De proef werd echter slechts éénmaal 
genomen, zoodat ik nog volstrekt niet durf beweren, dat 
nu noodzakelijk de Botrylts van de seringen soortelijk 
verschillend is van die der pioenen en Convallaria’s. 

Op ’t gebied der zwammen van ’t geslacht Botrytis 
valt nog veel te onderzoeken, en niet het minst omtrent 
B. Paeoniae. Toch achtte ik het niet ondienstig, het 
weinige, wat ik omtrent deze zwam ben te weten gekomen, 


—— 157 — 


hier alvast mee te deelen ; want ook reeds uit dit weinige 
kunnen de kweekers allicht iets leeren, dat voor hunne 
praktijk van eenige beteekenis kan zijn. 


J. RITZEMA BOS. 


Amsterdam, 11 October 1897. 


Nog eens de « Pal injecteur ». 


Op bl. 28-43 van den tweeden jaargang van het » Tijd- 
schrift over Plantenziekten » (1896) heb ik eene beschrijving 
geleverd van den «pal injecteur Gonin», en gesproken over 
de resultaten, welke men kan verkrijgen met de inspuiting 
van benzine in den grond met behulp van dit instrument, 
als middel tot bestrijding van verschillende in den bodem 
levende schadelijke dieren. Sedert den tijd, toen ik dit 
opstel schreef, zijn weer verschillende ervaringen 
opgedaan betreffende de resultaten van injecties van 
verschillende vloeistoffen in den grond ; en ik acht het niet 
van belang ontbloot, daaromtrent het een en ander mce 
te deelen. 

Vooreerst dan wil ik er hier melding van maken, dat 
mnij gebleken is, dat inspuiting van benzine in den grond 
weinig of niets helpt tegen Heterodera Schachti, maar 
dat daarentegen injectie van zwavelkoolstof bleck, althans 
in sommige gevallen, eene gunstige uitwerking te hebben. 
Heterodera Schachtii is een wormpje uit de groep der 
Spoelwormen of Nematoden, ’t welk als larve leeft im de 
kleinste zij wortels van verschillende gewassen, terwijl het 


als volwassen wijfje — in welken toestand het den 
oorspronkelijken palingvorm met den vorm van eene 
citroen heeft verwisseld — buiten aan deze worteltjes 


wordt aangetroffen. In vele streken van Duitschland tast 
dit kleine diertje, dat zich echter zeer sterk voortplant, 
vooral de suikerbieten aan; het is daar de oorzaak van 
de zoogenoemde « Riibenmiidigheid » (bietenmoeheid) van 
den grond, die op sommige terreinen eene ook maar eenigs- 
zins rendcerende teelt van suikerbieten onmogelijk maakt. 


— [58 — 


Men noemt Heterodera Schachti in Duitschland de«Riiben 
nematode»; wij zouden ’t best spreken van.het « bieten 
aaltje ». Ook: in Nederland deed zich reeds op enkele 
plaatsen dit wormpje als vijand van onze bietenkultuur 
gvelden: Maar tot dusver treedt het hier nog meer op als 
«haveraaltje»; althans in de provincie Groningen, waar in 
de laatste jaren de haverteelt hier en daar-sterk toeneemt. 
De ziekte, in de haver door Hetferodera Schachtit teweeg 
gebracht, heeft in de laatste jaren in onderscheiden stre- 
ken van Groningen veel nadeel veroorzaakt; en(') « ik wilde 
beproeven of men niet door.... inspuitingen ook Heterodera 
Schacht zou kunnen bestrijden. De mogelijkheid daarvan 
bestond zeer zeker, daar deze Nematode als mannetje en 
als zeer jonge larve in den grond leeft, en als volwassen 
wijfje buiten aan de wortels zit ; zoodat het dier in deze 
levenstoestanden voor de inwerking van de eene of andere 
in den grond gebrachte stof toegankelyk is. Het laat zich 
evenwel verwachten, dat — mocht benzine of eene andere 
stof blijken, de aaltjes te dooden, — de inspuiting vaker 
zal moeten worden herhaald, om de plaag geheel kwijt te 
raken. De inspuiting zal in ieder geval het best geschieden 
op zoodanigen tijd, dat van de in den grond aanwezige 
aaltjes er nog slechts een zoo gering mogelijk getal in de 
plantenwortels zijn getrokken ; dus zoodra de ziekte zich 
maar even begint te vertoonen (als ’t kon, nog liever voor 
dien tijd; maar als de ziekte zich nog niet vertoont, weet 
men niet op welke plaats men moet inspuiten). Ik gaf den 
Heer J. Heidema, Rijkslandbouwleeraar in Groningen, te 
kennen, dat ik gaarne inspuitingsproeven zou doen nemen 
en verzocht zijne medewerking, die mij op de meest wel: 
willende wijze werd verleend, waarvoor ik genoemden 
Heer vriendelijk dank zee. De Heer H. leidde de proefne- 
mingen, die voleens mijne aanwijzing geschiedden op een 
veld van den Heer Mulder te Tjuchem (Gemeente Sloch- 
teren). De inspuitingen geschiedden met benzine en met 
zwavelkoolstof op sterk aangetaste perceelen van 1/2 are 
oppervlakte. De benzine bleek geen noemenswaardige 


(1) De volgende zinsneden zijn woordelijk overgenomen uit mijn 
verslag in het « Landbouwkundig Tijdschrift », 1897, afl. 2, bl. 105en106. 


— 159 — 


uitwerking te hebben ; met zwavelkoolstof echter werden 
de volgende uitkomsten verkregen : 


Perceelen van 1/2 are. Opbrengst. 
Haver, stroo en kaf 
in K. G. Haver in Liters 
I. Zonder zwavelkoolstof ll 10 
Il. Behandeld met1/4 Liter zw. k. 15 12 11 
IIT. Met 1/2 Liter zwavelkoolstof 19 1/2 ig! 


De verkregen resultaten zijn dus wel van dien aard, 
dat zij aanmoedigen om op den ingeslagen weg voort te 
gaan. De inspuitingen zullen een volgend jaar iets vroeger 
moeten geschieden, zoodra de ziekte maar even herken- 
baar is. Tusschen pereeel III en perceel I was een groot 
- verschil in den stand van ’t gewas merkbaar. 

Tot zoover mijne mededeelingen aangaande proefne- 
mingen met zwavelkoolstofinspuitingen, in 1896 in’t werk 
gesteld. Dezen zomer (1897) deelde mij de Heer Heidema 
mede, dat de zwavelkoolstofinspuitingen waren herhaald 
op land, besmet met haveraaltjes, — maar helaas, zonder 
het gewenschte succés. Genoemde Heer is van meening dat 
de lang aanhoudende droogte van het voorjaar 1897, en 
daarbij de hooge temperatuur, die toen voortdurend 
heerschte, oorzaak van de mislukking werd, door dat de 
zwaveistof te snel verdampte en dus niet lang genoeg hare 
werking in den bodem uitoefende. Het komt mij voor dat 
de verklaring van den Heer Heidema de juiste is. In Neer- 
landsch Indié, waar Dr J. C. Koningsberger en D™ van 
Breda de Haan inspuitingsproeven hebben gedaan (1), nam 
‘men waar dat de zwavelkoolstof, en zelfs de benzine, bij 
de temperatuur der tropen te snel verdampt om de 
Schadelijke dieren in den grond te dooden. 

Het blijkt dus dat inspuitingen in den grond met 
behulp van den « pal injecteur Gonin» niet onder alle 
omstandigheden bij het dooden van schadelijk gedierte in 
den bodem de gewenschte resultaten opleveren. Ey zijn in 
den grond levende dieren, tegen welke de inspuitingen wel 
helpen (benzine-inspuitingen tegen engerlingen, aard- 


(1) « Mededeelingen uit ’s LandsPlantentuin, XX: Dr. J. C. Konings- 
berger, « De dierlijke vijanden der koffiekultuur op Java », deel I (1897), 
bl. 66-68. 


ae 


rupsen, emelten; — zwavelkoolstof tegen Heterodera 
Schachtiz), andere, tegen welke ze niet schijnen te helpen 
(ritnaalden, larven der snuittorren van het geslacht Ofzo- 
rhynchus). Er zn gronden, waarop men den pal injecteur 
met succes kan gebrutken (alle niet al te stijve gronden), 
— andere waarop de inspuitingsgaten in den toestel 
verstopt raken, en waarin de ingespoten vloeistof zich niet 
ver van de plaats van inspurting verspreidt (zware klei- of 
leemgronden). [k wees daarop reeds in mijn opstel in jaar- 
gang II (1896) van het « Tijdschrift over Plantenziekten » 
(zie bl. 42). Ook D® Koningsberger maakt op dit euvel 
opmerkzaam ; hij en D? van Breda de Haan namen hunne 
proeven op oude sawah’s, die thans met tabak beplant 
waren. — Eindelijk zijn er jaren, waarin de temperatuur 
langen tijd achtereen te hoog en het weer te droog is, dan 
dat men althans van zwavelkoolstof-inspuitingen succes 
zou mogen verwachten ; benzine vervluchtigt minder snel 
en zal dus onder zulke omstandigheden nog langer goede 
resultaten geven. Ik vrees volgens de tot dusver opgedane 
ervaringen, dat de « pal injecteur » zal blijken in de tropen 
geen toekomst te hebben; in landen van ons klimaat echter 
zal men van de inspuitingen met dit instrument toch altijd 
in zeer vele gevallen een zeer nuttig gebruik kunnen 
maken. 


J. RITZEMA BOS. 


Amsterdam, 12 October 1897. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschay DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenzicleten 


ONDER REDACTIE VAN 


DJ. RITZEMA BOS & G. STAES. 


3® JAARGANG — 6& AFLEVERING. 31 December 1897. 


De « Spruitvreter- der bessenstruiken 
(Incurvaria capitella L). 


Reeds vroeger ontving ik én uit het Westland 
én uit den Bangerd (N. Holl.) berichten omtrent « spruit- 
vreters » in de aalbessen, en omtrent « vreterij in 
de aalbesknoppen » ; maar wanneer ik dan vraagde, mij 
uitgevreten knoppen met het insekt erin toe te zenden, 
bleek het steeds te laat te zijn, daar het insekt reeds uit de 
knoppen verdwenen was. Nu zond mij in de eerste dagen 
van Maart 1897, de heer Claassen, Rijkstuinbouwleeraar te 
Naaldwijk, witgevreten aalbesknoppen met het volgende 

schrijven erbij: «Ik heb de eer U te doen toekomen 
"een partijtje knoppen van aalbessen, waarin larven 
aanwezig zijn. Neemt men den knop van het twijgje af, 
dan blijkt het middengedeelte (het inwendige van den 
knop) verwijderd (weggevreten) te zijn, terwijl zich onge- 
veer in het midden, eene roode larve bevindt met zwarten 
kop. Indien het mooi weer is, kan men zulke knoppen 
(reeds bij oppervlakkige beschouwing) gemakkelijk hier- 
aan herkennen, dat een weinig kauwsel te zien is. Somtijds 
kunnen de larven gezien worden, als zij bezig zijn, een’ 
tweeden knop aan te vreten. (Bedoeld wordt dat eene 
larve, die reeds een’ knop van binnen heeft uitgehold, 
dezen verlaat en van buiten af zich in een’ tweeden knop 


— 162 — 


invreet). Men geeft ze hier den naam van « Spruitvreters =, 
en men heeft door hunne werkzaamheid énorme schade. 
Er zijn tuinen, die er bijzonder door geplaagd zijn. » — De 
Heer Claassen vraagde inlichtingen omtrent de soort van 
insekt, waarmée wij hier te maken hadden. 

Het bleek mij dadelijk dat het roode larfje met zwar- 
ten kop, *t welk in de aalbessenknoppen huisde, een 
rupsje was. Maar van welke soort? Bij Kirchner (!) vond 
ik onder « Johannisbeere » (= Aalbes) het volgende : « In 
de knoppen en verder in het merg der takken boort zich 
het geelachtige rupsje van de mot Incurvaria capitella L.>; 
ik zocht nu in Snellen’s werk (?) en vond daar na de nauw- 
keurige beschrijving van den aldus genaamden vlinder, de 
volgende mededeeling : « Vliegt van half Mei tot in Juni en 
weder — doch alleen volgens opgaven in Sepp — nog eens 
in het najaar. Van deze soort overwintert het ei. De rups 
vindt men vroeg in de lente in de bladknoppen en twijg- 
spitsen der aalbesstruiken ; zij is in het laatst van April 
volwassen, en dan kort en dik, olyfgroen met bruine 
plekken en kleinen zwarten kop en voorpooten. Verande- 
ring in een spinsel. De rups eener tweede generatie (zie in 
Sepp) zal waarschijnlijk in den voorzomer, wellicht in de 
knoppen van het tweede of St-Janslot, worden gevonden. 
Niet zeldzaam, waar het voedsel groeit, en soms zelfs 
schadelijk. (Sepp) >. 

Aldus Snellen. Had ik nu met Incurvaria capitella te 
doen ? Naar de leefwijze van het mij gezonden insekt te 
oordeelen, bestond daar veel kans op ; maar de mij gezon- 
den rupsjes waren vrij intensief rood; Kirchner spreekt 
van « geelachtige » rupsjes, en Snellen geeft op dat het 
volwassen rupsje “ olijfgroen » is. Wel vermeldt Snellen, 
den betrekkelijk kleinen zwarten kop; en ook mijne 
rupsjes hadden een’ zwarten en naar verhouding kleinen 
kop. 

Ten einde nu uit te maken, met welke soort van insekt 
wij hier te doen hadden, verzocht ik den Heer Claassen, 


(1) Kirchner, « Die Krankheiten und Beschadigungen unserer land- 
wirthschaftlichen Kulturpflanzen, » Lb]. 345. 
(2) Snellen, « De vlinders van Nederland, Microlepidoptera» I, 


bl. 481. 


— 163.—— 


mij telkens om de acht of tien dagen eene nieuwe bezen- 
ding uitgevreten aalbesknoppen te doen toezenden, terwijl 
ik genoemden Heer zelven aanraadde, van een paar erg 
aangetaste struiken eenige takjes in zeer fijn gaas in te 
pakken en dit op de takjes zelven goed vast te binden, zoo 
dat de rupsjes, als zij uit de knoppen mochten wegkruipen, 
er niet uit zouden komen en binnen het gaas zouden 
moeten verpoppen. Ik was namelijk bevreesd dat de mij 
gezonden knoppen zouden blijken geen voedsel genoeg te 
bevatten voor de daarin bevatte rupsjes ; zoodat deze al 
spoedig — ook door het sterven der afgebroken knoppen, 
— zouden moeten dood gaan. 

Daarom verzocht ik, om de 8 of 10 dagen eene nieuwe 
bezending knoppen te mogen ontvangen, hopende aldus 
eindelijk ook eens knoppen met volwassen, tot verpop- 
ping in staat zijnde rupsen te krijgen. 

Intusschen ontving ik 28 Maart van den Heer 
Schouten, Hoofd der school te Naaldwijk, een paar 
vlindertjes, door hem uit de « spruitvreters » opgekweekt. 
Dit vlindertje dctermineerde ik dadelijk als Incurvaria 
capttella. Het is 6%/4-8}/2 mill. lane en heeft eene 
vlucht van 13-15 mill. De voorvleugels zijn glanzig 
bronskleurig bruin, met verschillende zeer in ’t oogval- 
lende witachtig gele teekeningen er op. De achtervleugels 
zijn lichterijs; het achterlijf is donkergrijs. 

Midden April tot midden Mei kwam uit mij uit 
Naaldwijk toegezonden aalbesknoppen in mijn labo- 
ratorium een aantal Incurvaria’s wit. Intusschen had 
mij 31 Maart de Heer Claassen nog eenige aangetaste 
aalbessentoppen gezonden met zich daarin bevindende 
rupsjes. Hij schreef mij daarbij : « Het partijtje is niet 
groot; rupsjes zijn bijna niet meer te zien. ik vermoed 
dat ze zich naar beneden hebben laten zakken, ten 
einde eenigen tijd in poptoestand in den grond te ver- 
toeven.» En 3 April schreef mij den Heer Claassen dat 
zijne Incurvaria-rupsen in den grond gekropen waren; 
zij adden verschillende aardkluitjes door draden 
aaneengehecht. « Eigenaardig was het » — aldus ver- 
volget hij — « de kleursverandering van de rupsjes na 
te gaan, evenals de verandering in gedaante; terwijl 


— 164 -- 


de rupsjes eerst slank zijn, worden ze in den grond 
gekropen, na enkele dagen rimpelig, later worden ze 
geheel tonvormig. » Kn wat de kleurverandering aangaat : 
de jonge rupsjes zijn intensief rood, later worden zij geel- 
achtig, kort voor de verpopping olijfgroen. — Op 14 Mei 
schreef mij de heer Claassen, dat de Incurvaria’s van de 
door gaas omgeven knoppen nu verpopt waren; de rupsjes 
waren vooraf uit de door hen tot dusver bewoonde knop- 
pen gekropen en waren meest allen zoo laag mogelijk 
naar beneden getrokken, daar waar het gaas rondom de 
twijgjes gebonden was. Daaruit blijkt dus dat zij in ieder 
geval om te verpoppen, de knoppen verlaten en verder dat 
zij waarschijnlijk daartoe in den grond gaan. Trouwens de 
Heer Claassen zag ook herhaaldclijk rupsjes aan een’ 
spinseldraad naar beneden zakken, om nadat zij den 
grond hadden bereikt, zich een’ korten tijd daarover heen 
te bewegen en daarna tusschen een paar kluitjes in den 
grond te kruipen. Uit den tijd, waarop in de vrije natuur 
de verpopping plaats vindt, en den tijd waarop de vlinder- 
tjes binnenshuis uitkwamen, volet wel dat de gewone 
vliegtijd van het insekt zal vallen in Mei en Juni, hetgeen 
met Snellen’s opgave overeenstemt. De pop is, volgens den 
Heer Claassen, + 3 mill. lang en + 1 }/2 mill. dik; de cocon 
is dicht en laat zeer weinig van hetgeen binnen is, zien.— 
Middelen ter bestrijding kan ik niet aangeven; ook blijft 
voorloopig nog onbeslist of er eene tweede generatie 
voorkomt, hetgeen met het oog op het vroegtijdige uit- 
komen van ’t insekt wel waarschijnlijk is. Dat deze 
tweede generatie, als zij voorkomt, minder dan de eerste 
wordt opgemerkt, ligt voor de hand, en volgt van zelf 
uit den anderen tijd des jaars, waarin het. uitvreten der 
knoppen plaatsvindt. 


J. RITZEMA BOS. 


De wilgenspinner (Liparis Salicis L.). 


Op 9 Juli ontving ik uit Deventer eene menigte 
vlinders en eihoopjes van deze soort, met het volgende 
schrijven : « Heden middag den straatweg van Deventer 
langs de uitspanning « de Platvoet », gemeente Diepen- 
veen, per fiets afleggende, trok het mijne aandacht dat 
in het gras der bermen langs den weg honderden vlinders 
zaten. Terugkomende, besloot ik deze eens nader te gaan 
bekijken. Het schenen uilen te zijn, die nog niet lang 
uit de pop waren, de vleugels deels nog opgevouwen ; 
velen waren in geslachtelijke gemeenschap. Lanes den 
weg staan populieren en op den stam en de takken zag 
ik tal van witte plekken, die vele groene eieren bleken te 
bevatten. Op een ander deel van den weg, waar enkele 
eiken of wat verder iepen en eschdorens stonden, vond 
ik noch vlinders noch eieren. — Mij werd gevraagd, 
welke vlinders het waren, die mij werden toegezonden, 
en of de rupsen, die uit hunne eieren zouden voortkomen, 
schadelijk zouden worden. 

Ik herkende in de mij gezonden witte vlinders zoo- 
genoemde Wilgenspinners (Liparis Salicis L.). Gemiddeld 
hebben zij eene lengte van 17 mill., en een vlucht van 
45 mill. Zij zijn geheel wit, en de vleugels schitteren als 
wit satijn; alleen aan het achterlijf schemert de zwarte 
kleur der huid eenigszins tusschen de witte beharing 
door; de pootjes zijn afwisselend wit en zwart geringd. 
Men zou ze met evenveel recht als men ze « wilgenspin- 
ners » noemt, ook « populierspinners » kunnen heeten ; 
want de vlinders leggen hunne eieren en de rupsen 
leven evenzeer op alle denkbare soorten van populieren, 
als op de meest verschillende soorten van wilgen. Blade- 
ren van andere boomen echter dan die van wilgen en 
populieren vreten de rupsen van deze soort niet. 

De vlinders zijn traag; men vindt ze in de maand 
Juli over dag zittende op de bladeren of tegen de stammen 
van wilgen of populieren; ook wel op kruidachtige 
planten in de nabijheid van deze. In de schemering vliegen 
Zi); Zijn zij in overgrooten getale aanwezig, dan vliegen 


== 166 — 


zij z00 dicht opéén als sneeuwvlokken ; en nadat de vlieg- 
tijd voorbij is, ziet men den bodem bedekt met hunne 
lijken of de vleugels ervan. De bevruchte wijfjes leggen 
hare eieren in hoopjes aan de stammen of aan de bladeren 
van populieren of wilgen; ieder hoopje bestaat uit 150 
a 200 stuks. Deze hoopjes zijn schitterend wit, eenigszins 
blauwachtig doorschijnend ; zij gelijken iets op een hoop 
speeksel, daar eene soort van hard wordend slijm ze aan 
elkaar verbindt. Dikwijls overwinteren deze eieren; maar 
wanneer zij tamelijk vroeg in den tijd geleged zijn, en het 
weer gedurende den verderen duur van den nazomer 
gunstig is, komen de rupsjes ook wel in den nazomer of 
herfst uit, en vreten wat aan de bladeren. Men kan niet 
zegcen, dat zij dan zeer schadelijk worden, want zij zijn 
nog klein en vreten weinig; en bovendien groeien de 
bladeren in den bedoelden tijd des jaars niet meer, terwijl 
zij spoedig zullen ophouden, werkzaam te wezen. Tegen 
het invallen van het koude jaargetijde kruipen zij onder 
schorsschubben en tusschen reten van de schors weg om 
te overwinteren. Naar in de boeken over dit insekt te 
lezen is, komen de rupsjes in den regel eerst in ’t volgende 
voorjaar te voorschijn; maar voor zoover mijne ervaring 
reikt, is het regel dat zij reeds in den zomer of den 
nazomer uitkomen. Hoe het zij, in ieder geval worden 
de rupsen eigenlijk eerst schadelijk in het voorjaar en den 
voorzomer. Bij hare vreterij laten zij van de bladeren 
doorgaans niet veel anders over dan bladsteel en hoofd- 
nerf. Jonge boomen lijden van deze vreterij] soms erg, 
en kunnen er zelfs van dood gaan ; oudere boomen kunnen 
er beter tegen, dat zij eens kaal worden gevreten. De 
bladresten worden aan elkaar gesponnen, en tusschen 
eenige van deze overschotten van bladeren wordt eene 
cocon gesponnen, binnen welke de rups in eene inéén- 
gedrongen, glimmend zwarte pop verandert. — De vreterij 
der rupsen grijpt plaats van af het begin van’t voorjaar 
tot in het begin van Juni; de pop vindt men in Juni, 
den vlinder in Juli. — De rups wordt 4 1/2 cm. Jang; zij is 
grijs met wit en zwart geaderd, en vertoont eene over- 
langsche rij van gele vlekken op den rug. Verder vindt 


men op ieder lid twee roode wratten ; ook is de rups vrij 
lang behaard. 

Middelen ter bestrijding : Vernielen van de eihoopen, 
voor zoover zij tegen de stammen zitten (afkrabben en 
verbranden!). Soms is het mogelijk, de vlinders bij hon- 
derden te verdelgen, wanneer zij tegen de stammen of 
op den grond zitten. Veel meer kan men niet doen; maar 
't is bij groote boomen ook niet noodig, zeer kostbare 
middelen aan te wenden, daar de vreterij deze wel wat 
achteruit zet in den groei, maar toch niet doodelijk is 
voor de boomen. 


J. RITZEMA BOS. 


Over een gevaarlijke Maisziekte. 


In de Novemberaflevering van de Berichte der Deut- 
schen Botanischen Gesellschaft (1897) komt een artikel 
van M. RacrBorskI voor over eene tot dan toe niet bestu- 
deerde ziekte van de mais op Java: 

« Aan de maisvelden op Java wordt door een besmet- 
telijke ziekte groote schade toegebracht. — Deze ziekte is 
aan de Javanen wel bekend en wordt door hen « lijer » 
genoemd; « lijer » beteekent slaperig, moede; men zou 
dus van maismoeheid kunnen spreken. » (') 

« De ziekte tast de jonge planten aan. De eerste twee 
of drie bladeren zijn gewoonlijk groen en verraden de 
besmeiting nog niet ; aan de vierde en volgende bladeren 
kan men reeds de ziekte waarnemen. Deze bladeren 
bereiken nog wel hunne normale grootte, maar zijn 
wit of witgeelachtig of witgroenachtig, in plaats van 
frisch groen, zooals de mais gewoonlijk is. — Ofwel zijn 
de bladeren heel en al wit, ofwel vertoonen zij slechts 
witte strepen, die door bladnerven worden begrensd. —- 
In dezen toestand kan de ziekte op betrekkelijk grooten 
afstand opgemerkt worden, daar op de uitgestrekte mais- 
velden duizende vlekken zichtbaar zijn. 


(1) De schrijfwijze van den naam der ziekte : lijer en de beteekenis 
van dit woord zijn beide aan Raciborski ontleend. 


ee 


« Nadat eenige dergelijke witte bladeren gevormd 
zijn, valt de plant plotseling om. De nog niet opgeschoten 
stengel is reeds verrot, en dientengevolge is de plant 
dood. » 

De oorzaak van deze zickte is een zwam, die tot nog 
toe niet beschreven was, nl. Peronospora Maydis, dus 
een zwam, die tot dezelfde familie behoort als die van de 
aardappelziekte (Peronospora of Phytophthora infes- 
tans), enalsde Valsche meeldauw van den wijnstok 
(Peronospora of Plasmopara vilicola). — Wanneer men 
jonge maisplanten kunstmatig met sporen van Peronos- 
pora Maydis besmet, vindt men reeds na 8 a 12 dagen de 
bladeren bedekt met nieuwgevormde vruchtdragers 
(vruchtbare hyphen), welke aan de bladoppervlakte een 
met het bloote oog zichtbaar schimmeloyvertrek vormen 
en een aantal sporen voortbrengen. 

Deze sporen (conzdién of conidiosporen) kiemen zeer 
gemakkelijk en kunnen b. v. door den wind van een 
aangetasten maisakker naar een anderen, nog niet 
besmetten akker overgebracht worden, juist zooals de 
besmetting van de aardappelvelden door Peronospora 
infestans plaats heeft. 

Buiten de conidién worden later in het weefsel der 
rottende bladscheeden en meer nog in den rottenden 
stengel etsporen (oosporen) aaugetroffen, die, naar alle 
waarschijnlikheid. evenals alle andere eisporen, eerst een 
tijdperk van rust moeten doorbrengen, alvorens te kiemen, 
en die daarenboven hare kiemkracht langen tijd kunnen 
behouden. De besmetting van de jonge kiemplanten meent 
RaACcIBORSKI aan de, in den grond overgebleven eisporen te 
moeten toeschrijven. 

Ziehier nu wat de schrijver zegt betreffende de 
bestrijding van Peronospora maydis : 

« Deze ziekte kan men, naar mijne meening, gemak- 
kelijk en zonder te groote onkosten uitroeien of ten minste 
zeer beperken door het uittrekken van alle besmette sten- 
gels, waarna deze dienen verbrand te worden. Men moet 
slechts daarbij zorg dragen de planten met wortels en al 
uit te rukken ; want indien men alleen de bladeren weg- 
neemt, voorkomt men niet dat de eisporen zich in den 


OI 


rottenden stengel zullen vormen en later in den grond 
overgaan bij de verdere ontbinding van de stengelweefsels. 
— Als men op die wijze gedurende eenige achtereenvoi- 
gende jaren het uitroeien der besmette planten wil voort- 
zetten, moet de ziekte verdwijnen of ten minste zeer sterk 
verminderen. » 

Van waar de ziekte afkomstig is, kan thans niet uitge- 
maakt worden: in Amerika, het vaderland van de mais- 
plant, schijnt zij onbekend te zijn en op Java heeft 
RAcIBORSKI te vergeefS naar een wilde grassoort gezocht, 
die door Peronospora maydis zou aangetast zijn en van 
waar de besmetting op de mais zou overgegaan zijn. — Er 
dient hier bijgevoegd te worden, dat Peronospora maydis 
tot nog toe de eenig bekende Peronosporacee is, die on een 
grassoort werd gevonden. 

« Volgens de ervaringen, die men heeft opgedaan 
nopens de snelle verbreiding van sommige woekerziekten 
bij zeer verspreide cultuurgewassen, zooals den aardappel, 
de koffieplant, den wijnstok, den maluwe, enz., is het te 
vreezen, dat ook de lijerziekte, in eene meer of minder 
verwijderde toekomst, eene voor de landbouwers zeer 
onaangename wandeling door de maisverbouwende 
streken zal doen. » — 

Juist daarom scheen het ons nuttig hier een verslag 
over RACIBORSKI’S werk te geven. 


G. STAES. 


De Knolvoeten van Koolen, 
Knollen en andere Kruisbloemige Planten. 


Koolen, knollen of rapen en andere kruisbloemige 
gewassen worden dikwijls aangetast door een ziekte, 
die men knolvoeten heeft genoemd naar het eigen- 
aardig uitzicht, dat de wortels der aangetaste planten 
vertoonen. In Belgié bestaan nog een aantal gewestelijke 
namen voor deze ziekte; zeer verspreid zijn vooral: 
kwab, kwabbe ot kwabziekte, en knol ()) of 


(1) Knol wordt in Belgié zelden gebruikt in de beteekenis van raap 


— 170 — 


knolziekte; klinker werd ons medegedeeld uit de 
omstreken van Brugge — Volgens sommige buitenland- 
sche schrijvers zou men ten onzent deze ziekte ook 
vingerziekte (en in onze Waalsche provincién : 
maladie digitoire) noemen, doch geen van de 
beide uitdrukkingen hebben wij ooit hooren gebruiken ; 
wij meenen veeleer, dat zijin Belgié gemaaké zijn naar 
een der vreemde benamingen, b. v. naar het Engelsch: 
« fingers and toes ». 

Knolvoeten worden aangetroffen bij de verschillende 
koolsoorten (roode, witte, kabuis-, savooi-, 
blad- en bloemkoolen, spruitjes of spruit- 
koolen), bij de knollen of rapen, de koolrapen 


Fig. 1. — Knolvoeten bij kno] of Fig 2. — Knolvoeten bij een roode- 
raap. (Naar de natuur). koolplant. (Naar WorRonIn). 


en het koolzaad, met een woord bij al devarieteitenvan: 
Brassica oleracea, B. Rapa en B. Napus ; verder (volgens 


a 


— 171 — 


een waarneming, die in Noord-Amerika werd gedaan), 
ook bij de radijzen; daarenboven bij een aantal wilde, 
kruisbloemige gewassen, waaronder de wilde mostaard 
(herik of krodde, Stnapis arvensis) in de eerste 
plaats dient genoemd te worden. — Eindelijk werd de 
ziekte ook waargenomen bij sierplanten, die eveneens tot 
de Kruisbloemigen (Cruciferen) behooren, zooals de ee n- 
jarige violier of leukooi (Matthiola annua Sw.) 
en de scheefbloem (Ilberis umbellata L.). — Waar- 
schijnlijk zal de lijst van de planten, bij dewelke knol- 
voeten kunnen voorkomen, door verder onderzoek nog 
aanzienlijk uitgebreid worden. 


De uitwendige verschijnselen. 


De wortels der aangetaste planten vertoonen kleinere 
of grootere opzwellingen; op den hoofdwortel kunnen 
deze zelis de grootte van een vuist bereiken; soms ontstaan 
ook afzonderlijk opzwellingen aan de dunnere ziiwortels, 
die dan, onder en boven de verdikte plaatsen, hunne 
normale dikte bewaren (Fig. 3) — Het gebeurt ook wel 
dat bij de rapen de wortelknol (d. i. het vleezig gedeelte 
van den hoofdwortel) gedeeld wordt in verscheidene 
kwabben, die alleen aan den wortelhals samenhangen, — 
zoodat men zulks, met wat goeden wil, met een hand met 
uitgespreide vingeren kan vergelijken. Verschijnselen 
van gelijken aard kunnen ook bij de andere genoemde 
planten, b. v. bij koolplanten voorkomen. 

De zieke opzwellingen hebben meestal een oneffen, 
wrattigen buitenwand (zie b. v. fig. 1); zij worden steeds 
grooter en breiden zich daarbij over een steeds aanzien- 
lijker gedeelte van den wortel uit ; de hoofdwortel vooral 
vormt in een dergelijk geval immer hooger en hooger 
(naar den voet van den stengel toe) nieuwe kleine wortels. 
— Aldus wordt dikwijls de geheele hoofdwortel door de 
ziekte aangetast, en blijft de plant nog slechts in den 
grond vastgehecht door de opzwelling zelf, ofwel door 
enkele wortels, die weleens boven den grond uit den 
stengel zelf ontspringen. 


Die opzwellingen worden later week en gaan in rotting 
over, waarbij een brijachtige vloeibare stof ontstaat, die 
een zeer onaangename lucht verspreidt. Alsdan_ sterft 
de heele plant, en van de opbrengst blijft niets of slechts 
zeer weinig over: de verliezen zijn deste grooter, naar- 
mate de gewassen in sterkere mate en sinds langeren tijd 


Fig. 3. — Knolvoeten bij een jonge bloemkoolplant. (Naar Woronty). 


aangetast zijn. — Zoo kan de ziekte reeds bij kiemplanten 
voorkomen, en in een dergelijk geval gaan deze reeds zeer 
vroegtijdig te gronde. Komt zij eerst in een later levens- 
tijdperk te voorschijn, dan gaan de aangetaste planten 
aan *t kwijnen, en dit duurt gewoonlijk vrij langen tijd ; 
dikwijls wordt men slechts bij het oogsten gewaar hoe 
aanzienlijk de schade is. — Wanneer in het laatste groei- 
tijdperk van krachtige, goed ontwikkelde planten, een of 
slechts enkele zijwortels door deze ziekte aangetast 
worden, blijft het verlies meestal gering. 

Zelfs zonder de wortels van de planten te onderzoeken, 
is het, bij een aandachtig gadeslaan der voorkomende 


verschijnselen, meestal gemakkelijk om op een akker de 
aangetaste van de niet aangetaste exemplaren te onder- 
scheiden: de bladeren, ofwel de stengels en de bladeren 
van de zieke planten blijven in hunne ontwikkeling bij de 
gezonde individuén ten achteren; het loof der zieke 
planten is minder levendig gekleurd en verwelkt spoedig 
bij droog, zonnig weder, maar gewoonlijk herstellen de 
aangetaste planten eenigszins gedurende den nacht, 
althans wat haar uitwendig uitzicht betreft. Zieke kool- 
planten vormen geen hoofden of kroppen. 

Deze ziekte is thans zeer verspreid in de meeste 
landen van Europa en Amerika; ook ten onzent is zij 
volstrekt niet zeldzaam en de door haar veroorzaakte ver- 
liezen worden, vooral inregenachtige jaren en op vochtige 
gronden, soms zeer aanzienlijk. Zij werd voor de eerste 
maal nauwkeurig beschreven in 1878 door den Russischen 
geleerde WorRonIN; het staat echter vast dat die ziekte 
sinds veel langeren tijd voorkomt, maar waarschijnlijk 
berokkende zij vroeger minder nadeel en bleetf derhalve 
onopgemerkt of werd de moeite niet waard geacht 
beschreven te worden. (!) 


Het microscopisch onderzoek der opzwellingen. 
Oorzaak der knolvoeten. 


Een doorsnede van een wortelopzwelling, b. v. bij een 
knol, heeft nagenoee hetzelfde uitzicht als die van een 
gezonden wortel; het weefsel is echter, op de aangetaste 
plaatsen, iets weeker en wateriger, maar, althans in den 
beginne, heeft het geen ongewone kleur; later echter, 
wanneer de ontbinding begonnen is, wordt het verdikt 
gedeelte van binnen bruin. 

Deze ziekte wordt teweeggebracht door een slijmzwam 
(Myxomyceet) : Plasmodiophora Brassicae WoRon. 

Wanneer men een zeer dunne doorsnede van een 
verdikt gedeelte met de noodige voorzorgen onder den 
microscoop onderzoekt, ontwaart men vooral in het 
schorsweefsel van den wortel, eenige (soms vrij talrijke) 
cellen die door haar buitengewone grootte onmiddellijk 


(1) Het woord Aioabbe wordt in Vlaanderen sedert langen tijd (ruim 
een halve eeuw) in den zin van Knolvoeten gebruikt, 


Se 


in’t oog springen. — De oorspronkelijke inhoud van deze 
cellen is gedeeltelijk (of zelfs, in vele gevallen, geheel) 
verdwenen ; in de plaats daarvan vindt men een klompje 
ondoorschijnend, fijnkorrelig protoplasma, dat geen 
bepaalden vorm heeft en zelfs voortdurend van gedaante 
verandert. Dit klompje protoplasma, dat als slijm uitziet, 
is een ontwikkelingstoestand van de bovengenoemde 
slijmzwam (!) — Deze toestand noemt men het plasmo- 
dium: het heeft geen wand, het bestaat uit naakt proto- 
plasma ; het kan van vorm veranderen en zich verplaat- 
sen. Door zijne tegenwoordigheid in de cellen van de 
waardplant, veroorzaakt het plasmodium een aanzienlijke 
aangroeiing en herhaalde deelingen dezer cellen. — 
Het voedt zich met den inhoud der cellen, die al spoedig 
volkomen verdwijnt ; het kan ook een cel verlaten en zich 
in een nabijgelegen cel begeven om er dezelide verwoes- 
ting aan te richten. — Het is door de achtereenvol- 
gende deelingen van de cellen, die door Plasmodiophora 
bewoond worden, en door haar toenemen in grootte, dat 
de abnormale opzwellingen ontstaan. 

Gewoonlijk, althans in den beginne, worden de 
aangetaste cellen niet heel en al door het plasmodium 
gevuld; men ziet alsdan dikwijls dat het plasmodium 
armpjes uitstulpt, die zich in verschillende richtingen 
in de cel uitstrekken, (ie fig. 4). — Na _ korteren 
of langeren tijd komt verandering in den bouw van het 
plasmodium, hetwelk ten laatste, althans gewoonlijk, 
de heele ruimte van de cel inneemt: er ontstaan, van 
binnen in het plasmodium, een aantal kleine blaasjes, die 
steeds duidelijker worden, zoodat het wel eenigszins op 
schuim gaat gelijken. 

Het protoplasma van het plasmodium deelt zich nu 
nagenoeg gelijkmatig in een aantal klompjes ; rondom 
ieder blaasje ontstaat een klompje. -- Nog iets later wordt 
ieder klompje van een wand voorzien. Op die wijze geeft 


(1) Daar de zwammen, die tot dezelfde grocp als Plasmodiophora 
behooren, alle dien toestand doorloopen, waarin zij als slijm 
uitzien, werden zij slijmzwammen genoemd. Zie ook Ti#dschr. 
over Plantenziekten, 1° Jaarg., 2° Aflev.). 


— 175 — 


het plasmodium het aanzijn aan sporen. — Deze sporen 
_vullen de gansche cel op (zie fig. 5); zij zijn onbeweeglijk 
en blijven in het weefsel der waardplant zitten, op de 
plaats waar zij ontstaan zijn. — Wij willen hier terloops 
doen opmerken dat Plasmodiophora alleen in den spore- 
-toestand een wand vertoont. 


Fig. 4.— Cellen van het schorsweefsel, Fig. 5. — In de drie cellen links, 
die plasmodién bevatten. Al deze zijn tatrijke sporen gevormd. 
cellen zijn zeer groot in vergelijking 
met de normale (in het midden gelegen) 
cel, die geen plasmodium bevat. 


Wanneer het opgezwollen gedeelte van den wortel in 
rotting overgaat, verdwijnen de wanden van de cellen 
waarin de sporen van Plasmodiophora opgesloten waren, 
en deze worden aldus in vrijheid gesteld, d.w.z. : zij 
bevinden zich thans vrij in den grond, waar zij door 
verschillende oorzaken (omspitten, omploegen, werking 
van het water enz.) kunnen verspreid worden. 

Deze sporen zijn zeer klein (0.0016 millim.), kogelrond, 
en hebben een gladden, kleurloozen wand; ook haar 
inhoud is kleurloos, maar fijnkorrelig. 

Deze sporen kiemen meestal in het volgend voorjaar, 
indien de voorwaarden daartoe gunstig zijn Alsdan zwelt 
de spore op, ten gevolge van het opnemen van water, tot 
haar wand eindelijk openbarst; de inhoud treedt naar 
buiten in den vorm van een zeer klein, naakt protoplas- 
maklompje, en leeft nu afzonderlijk voort. Het lichaampje, 
dat aldus in vrijheid wordt gesteld, is verstoken van een 
eigen wand, evenals het plasmodium, waarvan wij in den 
beginne spraken, en waarop het trouwens vrij goed 


— 176 — 5 
gelijkt; het onderscheidt zich echter van het plasmo- 
dium door zijn geringe afmetingen en door het bezit van 
een fijn, beweeglijk, draadvormig aanhangsel, dat men 
trilhaar of wimperhaar noemt Een dergelijk 
lichaampje is een myxamoebe, of kortwege een 
amoebe; soms spreekt men ook wel van zwerm- 
spore (!), 

Door middel van het tril 
haar kan de amoebe zich eenig- 
szins bewegen en verplaatsen ; 
daarenboven kan zij voortkrui- 
pen door het uitstulpen van 
takken of armpjes; in een 
dergelijk armpje stroomt het 
protoplasma, en hoopt zich 
aan ‘t uiteinde op tot een 
lichaam, dat opnieuw een 
armpje uitstulpt, enz. — Aldus 
komt de amoebe wanneer Zij 
in een cel gedrongen is (zie 
hierover verder), in aanraking 
met kleine bestanddeelen van 

oe den celinhoud ;  hetzij door 
pe Oc Rieming der stores va de voortschrijdende beweging 
ben, uit deze sporen ontstaan. van de gansche amoebe, hetzij 


4 


(1) Wetenschappelijk gesproken is het noch een zwermspore, noch 
een amoebe, maar het heeft met deze beide een aantal kenmerken in 
gemeenschap. Higenlijke Zwermsporen bewegen zich meestal, pas 
na haarontstaan tamelijk vlug: allengs worden de bewegingen langzamer 
en na korteren of langeren tijd houden zij op; het trilhaar, dat bij de 
zwermsporen bestaat, wordt alsdan ingetrokken en de zwermspore, die 
tot dan toe weinig vormveranderingen vertoonde, neemt nu, aithans bij 
de slijmzwammen, de gedaante aan van een my xamoe be, (meestal 
kortweg amoebe genoemd, wegens de groote overeenkomsf, 
die bestaat tusschen dezen ontwikkelingstoestand en de zeer laag geor- 
ganiseerde dierlijke wezens, die eigenlijk den naam am oeben dragen). 
Zoowel de myxamoebe als de dierlijke amoebe bezitten over ‘t algemeen 
geen trilhaar, maar vertoonen tot het einde een langzame, voortschrij- 
dende beweging, (zooals in dit opstel (zie verder) wordt beschreven) en 
veranderen daarbij gestadig haren vorm. — 

Bij Plasmodiophora ontstaat dus uit de spore, die van een wand is 
voorzien, een lichaam, dat van den beginne af kenmerken van de 
zgwermsporen en van de amoeben bezit en behoudt. 


door de werking van de protoplasma-armpjes (die niet 
alleen uitgestulpt, maar ook ingetrokken kunnen worden) 
worden deze bestanddeelen binnen in het protoplasma van 
de amoebe gebracht; de verteerbare gedeelten ervan 
worden opgenomen, en bij een verder voortschrijden, 
wordt het niet gebruikte overschot uitgescheiden. 

Ken dergelijke amoebe kan zich in tweeén deelen en 
aldus het aanzijn geven aan twee amoeben, die elk afzon- 
derlijk kunnen voortleven, zich voeden, groeien, zich op 
hare beurt vermenigvuldigen, enz. — Dergelijke amoeben 
kunnen zich ook door ineenvloeiing vereenigen : wanneer 
een aantal amoeben ineenvloeien ontstaat als het. ware 
e€n groote amoebe, die geen wimperhaar meer heeft, 
maar zich voor ’t overige ook voortbewegen kan: het is 
nu een plasmodium seworden, zooals wij op bldz. 174 
beschreven hebben. Dit plasmodium leeft voort en brengt 
later sporen voort, zooals wij hooger mededeelden (blz.175). 
Dit wordt ten minste gewoonlijk bij de amoeben der slijm- 
zwammen waargenomen. 

Niettegenstaande de ijvervolle onderzoekingen van 
Woron!n en andere geleerden, weet men tot nog toe niet 
met zekerheid, hoe de besmetting van de planten door 
Plasmodiophora Brassicae plaats heeft@). Dat echter deze 
zwam wel de oorzaak is van de ziekte en dat deze — 
evenals alle ziekten, die door zwammen worden teweeg- 
gebracht — besmettelijk is, kan onmogelijk betwist 
worden: de genomen proeven en vooral de practische 
waarnemingen laten daaromtrent niet den minsten twijfel 


(1) In de levensgeschiedenis van Plasmodiophora blijven nog een 
aantal onopgeloste vWraagpunten over. Zoo weet men niet of de amoeben 
van deze zwam in staat zijn gedurende geruimen tijd in den grond te 
leven, zonder een waardplant te bewonen ; — of deze amoeben zich in 
den grond kunnen voeden met afvalstoffen, (b. v. met organisch bestand- 
deelen van den mest) en aldus even goed een saprophytisch als een 
parasitisch leven kunnen leiden; — eindelijk of de amoeben van Plas- 
modiophora Brassicae onder ongunstige omstandigheden, zich met een 
wand kunnen omgeven (zich kuunen enkijsteeren) en een rusttijdperk 
doorloopen, en daarna haar wand weer verliezen of verlaten en hare 
verdere ontwikkeling voortzetten, zooals met andere soorten van 
amoeben wel het geval is. 


— fs 


over. Op een stuk grond of in een broeibak, die 
knolzieke planten voortbrachten, zal de ziekte zich het 
volgend jaar ongetwijfeld weer vertoonen, indien men 
in dezelfde aarde weer planten zaait, die door Plasmoat- 
ophora Brassicae kunnen aangetast worden, en indien 
men geen voldoende voorzorgsmaatregelen heeft genomen. 

Hoogst waarschijnlijk dringen de nog zeer jonge 
amoeben binnen in de jonge wortels (misschien zelfs langs 
de wortelharen), waar zij dan verder groeien, zich veree- 
nigen tot plasmodién, enz., en de hooger beschreven 
ziekteverschijnselen veroorzaken. 


Andere beschadigingen, die op knolvoeten gelijken. 


Alvorens wij tot de bespreking van de bestrijdings- 
en voorbehoedmiddelen overgaan, moeten wij nog de 
aandacht onzer lezers vestigen op andere beschadigingen 
die men, bij een oppervlakkig onderzoek, wellicht met de 
eigenlijke knolvoeten zou kunnen verwarren. Het zijn 
namelijk de verschijnselen, die veroorzaakt worden door 
de werking van de larven van een tweetal kleine insecten. 

Vooreerst dient vermeld te worden : Ceutorhynchus 
sulcicollas, dien men het snuitkevertjeuitdekool-, 
knol- of koolzaadknobbels zou kunnen noemen. 
Dit snuitkevertje wordt slechts een 3tal millimeters lang 
en is dofzwart. Het vliegt reeds in April en vreet dan aan 
de bloemen en later aan de hauwen; het wordt echter 
niet erg schadelijk, omdat het slechts weinig voedsel 
gebruikt. Maar in den nazomer of in den herfsSt worden 
door het wijfje eitjes gelegd in de nog zeer jonge kool-, 
knol- of koolzaadplanten ; daartoe boort het, door middel 
van haar snuit, een gaatje dicht bij de bodemoppervlakte, 
hetzij in het bovenste gedeelte van den wortel, hetzij in 
het onderste gedeelte van den stam, en legt daarin een of 
twee eitjes; de larven, die eruit geboren worden, blijven 
van binnen in het aangetaste plantendeel wonen. Terwijl 
dit nu verder groeit, ontwikkelt zich hierin tevens de 
larve en deze doet door hare aanwezigheid plaatselijke 
galachtige opzwellingen ontstaan. Gedurende den winter 
croeit de larven verder en in het begin van het voorjaar 


— lta == 


is zij volwassen ; zij verlaat alsdan het plantenorgaan, dat 
haar tot woning heeft verstrekt en verpopt in den grond ; 
in April komt de volkomen kever voor den dag. 

De opzwellingen. die de aanwezigheid van Ceutorhyn- 
chus-larven veroorzaakt, zijn echter zonder veel moeite 
van de eigenlijke knolvoeten te onderscheiden. De Cezto- 
rhynchus-gallen hebben een afgeronden vorm en een 
nagenoee effen buitenwand. De aanwezigheid van de 
larven of, (nadat zij de plant hebben verlaten) van hare 
gangen in de opzwellingen laat daarenboven met zeker- 
heid toe de oorzaak te bepalen. — Het nadeel dat door 
dit snuitkevertje wordt teweeggebracht is meestal niet 
zeer groot; alleen dan wanneer een aantal gallen op een 
zelfde plant ontstaan, kan daardoor aanzienlijke schade 
veroorzaakt worden. 

Nog een ander klein insect : de Koolvlieg (Antho- 
myta Brassicae) brengt weleens opzwellingen op de wor- 
tels van koolen, knollen en koolzaad te weeg. De eitjes 
van deze nagenoeg 6 millimeters groote vlieg worden, zoo 
diep mogelijk, en in groot aantal aan de onderaardsche 
plantendeelen gelegd; de larven boren zich in die 
organen in en graven gangen dicht bij den buitenwand. 
Opzwellingen gaan daarmede soms gepaard, doch dit is 
bijna uitzondering. -— Het uitzicht der planten, die door 
koolvlieglarven bewoond zijn, gelijkt, wat de organen 
boven den grond betreft, vrij goed op dat van planten 
welke echte knolvoeten dragen. Naar het schijnt, komen 
knolvoeten en koolvlieglarven dikwijls op dezelfde exem- 
plaren voor. Maar in ieder geval is ook hier het verschil 
tusschen de beide ziekten meestal duidelijk: heeft men 
met Anthomyia Brassicae te doen, dan vindt men ofwel 
de rolronde, gladde-geelachtig witte larven, die 9 milli- 
meter lang kunnen worden, of althans de gangen, welke 
door die larven gemaakt zijn. — Daar van de koolvlieg 
drie generatién elkander in den loop van één jaar kunnen 
opvolgen, en daar dit insect soms overvloedig voorkomt, 
is het niet te verwonderen, dat het reeds meermalen tot 
zeer groote verliezen aanleiding heeft gegeven. 


=— io — 


BESTRIJDING. 


1. De nagenoeg algemeene regel, dat aangetaste 
plantendeelen van den akker verwijderd, verzameld en 
vernietigd dienen te worden, is ook hier toepasselijk. 
Immers uit het bovenstaande blijkt zie bl...) dat knolzieke 
planten, die aan zich zelf overgelaten worden, in rotting 
overgaan en daarbij de sporen in den grond brengen. Deze 
sporen kiemen niet alle in het volgend voorjaar; men 
weet reeds dat zij hare kiemkracht ten minste twee jaar 
behouden, en misschien zelfs langer. — Wie nu overblijf{- 
selen van knolzieke planten in den grond nalaat, geeft aan 
de kiemen van de ziekte de gelegenheid zich te ver- 
spreiden, en aldus wordt de besmetting bestendig. 

Verzamel dus, zoo zorgvuldig mogelijk, alle zieke 
exemplaren, onverschillig of het knollen, koolzaad of 
koolen geldt; deze overblijfselen moeten ofwel verbrand, 
— ofwel in een hoop gezet worden met versche, onge- 
bluschte kalk, en kunnen later als bemesting voor andere 
planten dienen. 

Wij meenen op dezen voorzorgsmaatregel in ’t bijzon- 
der de aandacht te moeten vestigen, want de landbouwer 
is meestal geneigd de planten, die voor de voeding van 
menschen of dieren geen waarde meer hebben, eenvoudig 
te laten staan, of de reeds gerooide exemplaren op den 
akker te laten liggen, totdat de grond omgewerkt wordt. 
Het voorgaande zal echter, hopen wij, den lezer wel over- 
tuigd hebben dat een dergelijke nalatigheid groot schade 
kan veroorzaken. 

2. Voor de koolen bestaat een ander voorzorgsmaat- 
regel, die niet minder belangrijk is, nl. een nauwkeurig 
onderzoek van de jonge planten bij de verpooting. Koolen 
worden in algemeenen regel eerst op een bed gezaaid en 
vervolgens uitgeplant- — Nu kan de ziekte zooals wij 
nooger mededeelden (blz. 172) reeds bij zeer jonge planten 
voorkomen en in dit geval veroorzaakt zij ook de meeste 
schade. Wanneer men zich echter, bij het uitplanten van 
de jonge koolen, de moeite wil getroosten hare wortels 
zorgvuldig na te zien, zal men een zeker aantal zieke 


— 181 — 


planten kunnen verwijderen en het voordeel, dat men op 
deze wijze verkrijgt is zeer groot in vergelijking met de 
geringe moeite, die een nauwkeurig nazicht der wortels 
vereischt. Immers men voorkomt op die wijze: 1° dat de 
plaats ingenomen wordt door een zieke plant, die niets 
zal opleveren, daar zij zoo vroeg aangetast is; 2° dat de 
zieke plant een uitgangspunt van besmetting wordt in de 
eerstvoleende jaren, (!) ten zij men het aangetaste exem- 
plaar zorgvuldig wegneemt, hetgeen dan natuurlijk ook 
tijdverlies veroorzaakt. 

3. Op een akker of op een tuinbed, die knolzieke 
planten dragen, zal men gedurende verscheidene achter- 
eenvolgende jaren geene gewassen kweeken, die aan 
knolvoeten lijden kunnen. — De sporen, die door de 
ontbinding van de opzwellingen, in den grond gebracht 
worden, zullen voor zooveel de uitwendige levensvoor- 
waarden gunstig zijn, grootendeels in de volgende lente 
kiemen ; indien nu op die plaats planten staan, die kunnen 
aangetast worden, zijn zij natuurlijk aan een groot gevaar 
blootgesteld, en aan de ziekte zelf wordt daardoor de 
gelegenheid gegeven om zich allengs verder te ver- 
spreiden — Zijn er integendeel geen gewassen aanwezig, 
waarin de amoeben (der sporen) zich kunnen vestigen, 
dan zullen deze, voor zoover onze kennis in deze zaak 
strekt, waarschijnlijk te gronde gaan, zonder schade te 
veroorzaken. 

Het is echter niet voldoende gedurende slechts één 
jaar de cultuur van kruisbloemige gewassen op een 
besmetten akker te onderbreken. Het is immers waar- 
schijnlijk, dat de sporen van Plasmodiophora Brassicae 
ten minste gedurende twee jaren hare kiemkracht 
behouden, zoodat in het tweede jaar gevaar voor besmet- 
ting bestaat evenals in het eerste jaar. 


(1) Tot nog toe is het nog onbekend of een knolzieke plant onmid- 
dellijk gevaarlijk is voor de planten die in hare nabijheid staan ; met 
andere woorden, men weet nog niet of de amoeben van Plasmodio- 
phora Brassicae een plant kunnen verlaten om naar een andere over te 
gaan. Alleen omtrent de besmetting van den grond door de sporen der 
verrotte opzwellingen is geen twijfel mogelijk. 


— Ie, 


Hoe langer de tijd is, die men kan laten tusschen een 
aangetaste cultuur van kruisbloemige gewassen en een 
volgende cultuur van planten uit dezelfde familie, des te 
grooter wordt de kans verdere besmetting te ontgaan. 

Deze voorzorgsmaatregel, die reeds zeer belangrijk 
is voor akkers en moestuinen, is nog veel belangrijker 
voor de bedden, waarop koolplanten gezaazd worden, 
want op een uitgestrektheid gronds, die anders slechts 
ééne plant draagt, zijn hier talrijke zaailingen voor- 
handen, en indien nu op een dergelijk bed besmettings- 
centra voorkomen, zullen ook zeer vele plantjes gevaar 
loopen aangetast te worden. — Voor zaaibedden is het 
dus ten zeerste noodzakelijk een grond te kiezen waarop 
nog geene knolzieke planten zijn gegroeid, of indien zoo 
iets onmogelijk is, slechts te zaaien op aarde, die sinds 
verscheidene jaren geene cruciferen heeft gedragen. 

Uit broeibakken zal men natuurlijk den besmetten 
grond verwijderen en door nieuwen grond vervangen. 

Voor de cultuur van andere planten dan cruciferen is 
grond, die knolzieke planten heeft gedragen, volstrekt 
niet gevaarlijk. 

4, Het onderbreken van het kweeken van kruisbloe- 
mige gewassen op besmette akkers moet gepaard gaan 
met de uitroeiing van de onkruidsoorten, die tot dezelfde 
familie behooren. Wij weten o. a. dat de wilde mostaard 
(Sinapis arvensis) en het Herderstaschje (Capsella 
Bursa Pastoris) eveneens knolvoeten kunnen vertoonen ; 
ook nog andere soorten verkeeren in hetzelfde geval en 
het is best mogelijk dat vele waardplanten van Plasnio- 
diophora Brassicae ons nog onbekend zijn. — Het is 
natuurlijk dat, in geval men de amoeben in de gelegen- 
heid stelt wortels van geschikte onkruidsoorten aan te 
treffen, men aan de ziekte toelaat zich voort te zetten ; 
het niet kweeken van bepaalde cultuurgewassen heeft 
alsdan niet den gewenschten uitslag. : 

Voor ’t overige is het uitroeien van het onkruid ook 
om vele andere redenen ten sterkste aan te bevelen: het 
is niet noodig daarop aan te dringen. 


— 183 — 


5. Volgens de onderzoekingen van PoTTER zou het 
diep omploegen van den besmetten grond zeer gunstige 
uitslagen opleveren: de sporen van Plasmodiophora,welke 
dieper dan 8 duim (nagenoeg 23 centimeter ; 1 Amerik. 
duim = 2,54 centim.) onder de bodem oppervlakte gebracht 
worden, verliezen hare kiemkracht, terwijl de kiemkracht 
daarentegen in de hoogere aardlagen ten minste gedu- 
rende twee jaar kan behouden blijven. — Daar hét diep 
omploegen van den akkergrond een op zich zelf zeer aan 
te bevelen bewerking is, kan er tegen dit bestrijdings- 
middel wel geen bezwaar ingebracht worden. 

6. Al de voorgaande maatregelen dienen als voorbe- 
hoedmiddelen aangezien te worden. Er zijn echter ook 
bestrijdingsmiddelen aanbevolen geworden, die de ver- 
nietiging der sporen en der daaruit ontstane amoeben 
rechtstreeks tot doel hebben. Doch de meeste van de 
voorgeschreven stoffen zijn ofwel niet werkzaam genoeg, 
ofwel in de practijk niet gemakkelijk aan te wenden. 

Uit de tot nog toe genomen proeven schijnt echter te 
blijken, dat door het mengen van kalk in den besmetten 
bodem nagenoeg altijd zeer gunstige uitslagen verkregen 
worden. — Kalk nu is juist een dier stoffen, waaraan de 
meeste gronden in Vlaamsch-Belgié (en ook in Nederland) 
tamelijk arm zijn, zoodat men in verschillende streken 
verplicht is de akkers op meer of minder regelmatige 
tijdstippen te « kalken» of met kalkrijke meststoffen te 
bestrooien. — Het voorgestelde middel tegen de knolvoe- 
ten levert dus in de practijk geen bezwaren op. 

Over de hoeveelheden kalk, die daartoe vereischt 
worden, kunnen wij al zeer weinig mededeelen ; wij ken- 
nen alleen de aanwijzing van HALsTEp, die van 
gebluschte kalk spreekt. Uit zijne proeven is geble- 
ken, dat van deze stof ten minste 75 bushel (1) moeten, 
en ten hoogste 150 bushel per acve(1) mogen gebruikt 


(1) Een bushel = 35,24 liter; 75 bushel stemt dus overeen met nage- 
noeg 27,50 hectoliter en 150 bushel met 55 hectoliter. 

Een acre = 0,4047 hectare, of omgekeerd een hectare = 2,474 acre. 

Volgens de mededeeling van HAtsTED zou dus per hectare ten minste 
68 hectoliter en ten hoogste 136 hectoliter gebluschte kalk dienen 
gebruikt te worden. 


— 184 — 


worden om de gunstigste uitslagen te bekomen, d. w. z., 
om Plasimodiophora te dooden zonder nochtans aan 
de cultuurplanten schade te berokkenen. 

Wanneer men verplicht is op een besmetten tuingrond 
het volgend jaar weder kruisbloemige planten te kweeken, 
wordt door SELTENSPERGER de volgende doenwijze aanbe- 
volen : 

« Na of tijdens de verplanting maakt men aan den 
voet van iedere plant een kuiltje (6 tot 10 centimeter diep) 
waarin men een fiinke greep versche (ongebluschte) kalk 
brengt, welke men met aarde bedekt tot het kuiltje weer 
is gevuld ». — In een proef met 600 bloemkool- en andere 
koolplanten, die op de beschreven wijze behandeld waren, 
werd geen enkele plant aangetast, terwijl op het overige 
gedeelte van het veld, dat niet-behandelde planten droeg, 
bij de bloemkoolen een vierde en bij de andere koolen de 
helft van de exemplaren aan de ziekte leden. 

Deze proef is zoo gemakkelijk te nemen en de eraan 
verbonden onkosten zijn zoo gering, dat wij ze gaarne op 
een aantal plaatsen zagen herhalen, om meer zekerheid 
betreffende de werking van dit bestrijdingsmiddel te 
verkrijgen. 


G. STAES. 


Een Ziekte der Anjelieren. 


De Anjelieren behooren tot die sierplanten, waarvan 
de cultuur ten onzent reeds zeer oud en ook zeer algemeen 
is. In verrewee de meeste tuinen, wordt haar een plaats 
voorbehouden en sommige liefhebbers hebben zelfs zeer 
fraaie verzamelingen anjelieren bijeengebracht, zooals 
anderen het doen met tulpen, hyacinthen, rozen, azalea’s, 
enZz. — 


— 185 — 


Het aantal der thans gekweekte soorten en varie- 
teiten yan anjelieren is zeer aanzienlijk en de verscheiden- 
heid in vormen, kleuren en geuren, die zij vertoonen is 
buitengewoon groot. Tot het geslacht der anjelieren 
behooren b.v Dianthus Caryophyllus L, die gewoonlijk 
kortweg anjelier wordt genoemd, en groote, welrie- 
kende, meestal gevulde (dubbele) bloemen draagt; — 
Dianthus barbatus L, (Duizendschoon of Trosbloem) 
met hare groote en talrijke tuilen van betrekkelijk kleine 
bloemen, die in allerlei kleuren en kleurschakeeringen 
voorkomen ; — Dianthus plumarius L. (Grasanrjelier of 
Pluimkens); — Dianthus superbus L., (Pauwen- 
anjelier), enz. 

De cultuur van vele varieteiten dezer soorten is thans 
op groote schaal ingericht en heeft zoowel in Europa als 
in Amerika een aanzienlijke uitbreiding genomen. — 
Doch met deze uitbreiding zijn ook sommige ziekten 
verschenen, die waarschijnlijk wel niet nieuw mogen 
genoemd worden, maar die vroeger bij een minder inten- 
Sieve cultuur, niet zoozeer de aandacht op zich vestigden. 
— Daartoe behooren b.v.: het anjelierroest, veroor- 
zaakt door Uromyces caryophyllinus ScHR.; — de anje- 
lieranthracnose ofanjelierbrand, teweeggebracht 
door een Volutelia-soort ; een andere vlekkenziekte, die 
veroorzaakt wordt door Septoria Diantht DESM.; — en een 
aantal andere. — Mochten er onder onze lezers zijn, die 
over dergelijke ziekten te klagen hebben, dan zijn wij 
gaarne bereid daaromtrent, voor zooveel zulks mogelijk 
is, meer inlichtingen te verstrekken. 

Thans willen wij slechts den inhoud mededeelen van 
een klein opstel over ziekteverschijnselen, die verleden 
jaar in een tuinbouwgesticht, waar men zich in ’t bijzon- 
der op het kweeken van anjelieren toelegt, zijn waarge- 
nomen en door SoRAUER (!) werden beschreven. 

Van af einde Juni werden bij oude, krachtige planten 
van Dianthus Caryophyllus vele gele, doorschijnende 


(1) Soraver, Krankheit der Nelken. (Zeitschrift fiir Pflanzenkrank- 
heiten. 1897, Heft 1. bidz. 59. 


— 18 — 


vlekken op de bladeren aangetroffen ; en niet alleen was 
zulks reeds op de jongste bladeren waar te nemen, maar 
die gele vlekken verschenen ook op de bloemstengels en 
zelfS op de kelkslippen der bloemen. Een aantal bladeren 
waren, te beginnen van hun top, gedeeltelijk of geheel 
afgestorven. — De afstervende gedeelten waren niet 
zelden opengebarsten en daar ter plaatse zwart poederig. 
inkele bloemstengels waren in hun middelste of bovenste 
gedeelte bezet met bruin verkleurde, zwartgestippelde 
viekken, waar de ziekte zich diep in het inwendig gelegen 
weefsel voortzette, zoodat de gansche bloemstengel 
afstierf, nog véér de knoppen waren opengegaan. Op 
deze plaatsen was een mycelium rijkelijk aanwezig, 
waaruit stijve, conidiéndragende draden van een zwam, 
een Alternaria-soort, oprezen; deze vruchtbare draden 
traden meestal door de huidmondjes naar buiten. — 
Hetzelfde vertoonde zich ook op de zwarte vlekken der 
bladeren. 

De gele, doorschijnende vlekken dienen als het ezgen- 
luke ziekteverschijnsel te worden beschouwd en zijn reeds 
in een ander geval beschreven geworden als de oorzaak van 
het afsterven van zaailingen van Margriet-anjelieren, 
een van de vollegrondsrassen van de gewone anjelier 
(Dianthus Caryophyllus). « Deze vlekken worden niet 
door een zwam veroorzaakt; het zijn veeleer plaatsen 
met abnormale weefselvormingen, die te huis hooren in 
de groep verschijns:len welke men gewoonlijk in de 
wetenschap bestempelt met den naam « intumes- 
centia » (t) Uit het microscopisch onderzoek bleek, dat in 
de doorschijnende vlekken niet alleen de palissadecellen, 
maar ook dieper gelegen cellen zich sterk hadden 
verlengd, hetgeen hand in hand gaat met een verdwij- 


(1) Intumescentia zou kunnen vertaald worden door opzetting, 
— Een opzetting is eene verhevendheid, die voora! aan de boven- 
zijde van de bladeren kan yvoorkomen en nict met een plaatselijke 
indeuking aan de onderzijde overeenstemt. — Die opzettingen ontstaan 
door een aanzienlijke verlenging van groepen cellen. — Tevens 
wordt daarbij een verdwijning van het bladgroen in de abnormale cellen 
waargenomen. 


=. See 


ning van het bladgroen ; zelfs hadden sommige groepen 
epidermiscellen zich zoodanig verlengd, dat ze door haren 
vorm aan palissadecellen (t) deden denken. » 

Deze ziekteverschijnselen werden vooral bij versch 
afgelegde planten waargenomen. 

In een vroeger geval was het toedienen van zand met 
superphosphaat en thomas- (slakken-) meel met goeden 
uitslag bekroond geweest, zoodat dit ook in ’t vervolg 
kan beproetd worden. 


G. STAKES. 


(1) Onze lezers zullen zich herinneren dat een blad op de volgende 
wijze is samengesteld : aan de bovenzijde,de opperhuid of epider- 
mis, die gevormd is uit meestal tamelijk platte cellen. Boven de 
opperheidscellen strekt zich een dunne ondoordringbare laag uit, die 
men de cuticula noemt. Onder de opperhuid, du2 naar binnen toe, 
treff men meer of min verlengde, nagenoeg cylindrische cellen aan, 
welke dicht tegen elkander aansluiten; het zijn de palissade- 
cellen, die in eene, of in verscheidene lagen onder elkander 
geplaatst zijn. — Onder de palissadeceilen vindt men een aantal meer 
of min ronde of kubische cellen, die minder dicht tegen elkander 
aanliggen en waartusschen talrijke kleine ruimten voorkomen : Zij 
vormen het dusgenaamde sponsweefsel. Eindelijk is de onderzijde, 
evenals de bovenzijde, bekleed met een opperhuid en een cuticula. 


Gee 


BIBLIOGRAPHIE. 


Zrekten en Beschadigingen der Kultuurgewassen door 
Prof. D' J. Rirzema Bos. Deel II (Zéekten en beschadigin- 
gen, veroorzuakt door dieren). Groningen, J. Wolters, 1898. 

Het ligt volstrekt niet in mijne bedoeling hier een 
lange beoordeeling over het nieuwe werk van prof. R1TzE- 
MA Bos te schrijven. Ik zou trouwens al bezwaarlijk in dit 
Tijdschrift den lof van mijn mederedacteur kunnen maken, 
hoe welverdiend die lof ook moge wezen. 

Gelukkig is zulks voor onze lezers wel heel en al over- 
bedig ; allen toch hebben prof. Rrrzema Bos reeds sedert 
lang naar waarde leeren schatten en zelfs diegenen, die 
zijne vroegere werken niet zouden kennen — hun aantal 
zal echter wel uiterst gering zijn — zullen ongetwijfeld 
wel vooraf overtuigd zijn dat het pas verschenen boek alle 
aanbeveling verdient. — Ik meen dan ook te kunnen 
volstaan door hier enkel het voornaamste uit de inhouds- 
tafel over te nemen : 


A. Dieren. die aan allerlei gewassen schadelijk worden . 1 
B. Beschadigingen aan granen. 

I. Beschadigingen aan wortels. . . . 68 

Il. Beschadigingen aan de bovednardsone decien 
vanjongeplanten .. . Pa 1% Sano 

III. Beschadigingen van mata en tnlatieran van 
oudere planten . . . Sad ope noe OO) 
IV. Beschadigingen aan de aren ae ninimen el SO 
C.~ Beschadigingenaan boekweit .cs. «ce «. .. > on See 
D. Beschadigingen aanerwtenenboonen. .. . 87 


I. De uitgezaaide erwten en boonen worden ee 
vreten door veldmuizen 1, vogels 9, oprollers 49, 
ritnaalden 30. 

II. Aan de wortels van erwten- en boonenplanten 
knagen ritnaalden 30, engerlingen 20, veenmol- 
len 34, aardrupsen 30, larven van bladrandke- 
ver 87. 

IlI. Jonge erwten- en boonenplanten worden boven 
den grond afgevreten door slakken 50, aard- 
vlooien 98, brandrandkever (Sitones lineatus) 87. 
IV. Beschadigingen aan de bovenaardsche deelen 
van oudere erwten- en boonenplanten. . . . 88 
V. Binnendepeulenenindeerwten. . .... 90 


— so" — 


E. Beschadigingen vanhandelsgewassen . . . ... 
I. Koolzaad (raap-, boter- en ae oe 
I. Aan dewortels . : p : 
II. RBovenaardsche schade aan jonge nlanen 
III. Inwendig in de bladstelen en in ’t merg van den 
stengel . F pM heh He! Ak! ot 
IV. Beschadiging der bindoren’ fegsen 129—135, 
bastaardrups 126. 
V. Beschadigingen aan de bloesems: koolbladluis 
105, koolzaadglanskever 105. 
VI. Beschadiging der hauwen : Botys margaritalis 
106, koolzaadglanskever 107, 105, koolzaadgal- 
mug 107, Ceutorhynchus assimilis 108. 
Il. Mosterd (zwarte en witte). 


III. Vlas 
IV. Hop 
V. Karwij 


F. Beschadigingen a aan eereleaqaccen: 
I. Suikerbieten en mangelwortels . 
I. Aan de wortels 
II. Het bietenzaad komt a on jules 49, bieten 
kevertje (Atomaria linearis) 118. 
IlI. Beschadigingen aan bovenaardsche deelen der 
jonge bietenplanten 
IV. id. der bovenaardsche deelen van nude ae 
planten . : 
II. Wortelen of penen . 
III. Aardappelplant : : 
IV. Rapen, knollen, turnips, Rouleaen 
G. Beschadigingen van voedergewassen. 
I. Klavers, lucerne, seradelle, wikken, Hives 
lI. Lupinen . 
IlI. Spurrie 
IV. Koolsoorten 
I. Aan de wortels . 5 
II. In gallen aan de wortels. Se oe a 
III. Bovenaardsche ee van jonge 
planten . 
H. Beschadigingen aan Peeen op were en Perrier 
I. Beschadigingen aan ooftboomen . 
I. Appel- en pereboom. 
II. Pruimeboom. 
III. Kerseboom 


94 
94 
95 
98 


102 


109 
112 
113 
115 
118 
118 
118 


119 


119 
123 
124 
125 
127 
127 
128 
128 
129 
129 
129 (95) 


129 
135 
138 


146 
147 


Over de wijze, waarop prof. RirzEma Bos zijne onder- 
werpen behandelt, zal ik aan de lezers van dit tijdschrift 
wel niets behoeven te zeggen ; allen weten immers genoeg 


es Tab 


dat zijne taal steeds door duidelijkheid uitmunt, en dat de 
behandeling, hoewel echt wetenschappelijk, toch immer 
het practische belang op den voorgrond stelt. 

Dit werkje bevat niet minder dan 148-+-XII bladzijden 
en 71 figuren, is in linnen gebonden en kost slechts 50 cent 
(nagenoeg 1,05 fr.) en bij inteekening op de eerste verschij- 
nende 8 deeltjes van de Geillustreerde Landbouwbiblio- 
theek, waartoe het werkje van Prof. Rirzema Bos behoort 
slechts 40 cent (nagenoeg 0,85 fr.). 


G. STAES. 


a 


ies ‘ 


= wan etnias 


‘JNILNVId °O “YHOSALLY, 


oO 


Pre 


~ 
i 


TIJDSCHR. 0, PLANTENZ. 1897. 


a 
=) 
Q 
s 
& 
v 
nN 
* 
S 


ad.nat. del. 


_ 


ed 
Jee 
i: 


’ 

£ 
%; 
nd 


TIJDSCHR. O. PLANTENZ. 1897. | Bm 


a wiv. Schipper. 


Fig. 1. 


TiJDSCHR. 0. PLANTENZ. 1897. 


Laat Te 
TTP ener 


‘aaa | 

ga 
R 

al 
— 


Doorsnede van de Moll’sche vanglantaarn; — a, bakje met stroop 


_gpeeUM Ny 


Fig. 2. Kleine vanglantaarn. 


Tijdschr. v. Plantenziekten 1897. BLS Ve 


4 TWond sculps 
B Wienker del. PWM. Trap imp A J Wendel scuips 


a a (Sis 5 
. ; ms 
cA 
i 


TIJDSCHR. 0. PLANTENZ. 1897. 


1897. 


TIJDSCHR. 0. PLANTENZ. 


SB Netherlands journal of 
a77 plant pathology 


PLEASE DO NOT REMOVE 
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET 


age 


UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY