/ 


) 
zi 


NIEU. WE 


VERHANDELINGEN 


VAN ra T 
ZEEÜWSCH GENOOTSCHAP 

eeN: 
WETENSCHAPPEN. 


Big bekeert: ette 
TWEEDE DE EL. 


eternet este 


Te MIDDELBURG, bij 
De VAN BENT HE MS; 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap 
der Wetenfchappen , MDCCCXVIite 


Het Genootschap wil , door het bekroonen en 
uitgeven van, aan hetzelve in ’t algemeen 
voldoende , Verhandelingen, geenszins ver- 


staan worden , alle de daar in vervatte 


stellingen volkomen toe te stemmen, en als 
de zijne aan te nemen, 


Het erkent ook geene Exemplaren voor echt, 
— dan die door den Secretaris des Genoot- 
schaps onderteekend zijn. 


me en 


‘, 


OEDRAGT zi 
Sk 


wan den werkkring dezes Genootschaps, open- 
lijk te erkennen. 


Moge UWE MAJESTEIT, tot Haar 


genoegen , in dezen bundel Verhandelingen 


de blijken vinden, dat ook dit Genootschap 
nuttige kennis en maatschappelijk heil bij 


voortduring tracht te bevorderen! 


vn A 


Mogen UWER MAJESTEITS 


_ geëerbiedigde Persoon en Vorstelijk Huis, 


moge Hoogst Derzelver regering door den 


ALMAGTIGEN gezegend zijn! Kunsten 
en Wetenschappen «en alle: nucrige Maat- 
schappijen in Uw ER MAJESTEITS 
Rijksgebied , bij ongestoorden Vrede, in 
bloei en luister immer toenemen! 


UWE 


Iv. OBD DW Be GE 


UWE MAJESTEIT gelieve in deze 
uitboezeming de opregtste wenschen aan te 


nemen van hen , die zich met allen eerbied 


noemen £ 


STR 


UWER MAJESTEITS 


ZEER GEHOORZAME DIENAREN EN 
GETROUWE ONDERDANEN, 


DIRECTEUREN vAN HET 
ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
DER WETENSCHAPPEN, 


In derzelver naam, 


N.C. LAMBRECHTSEN 
VAN RITTHEM, 


PRESIDENT. 


Middelburg, DE KAN TERS Phil 2 
den 21. van Louwmaand SECRETARIS, 


1619. 


en en 


BNO UD. 


DE VERHANDELINGEN IN DIT TWEEDE 
DEEL VOORKOMENDE, ZIJN DEZE: 


ER rijsverhandeling over de opslikking der 
Middelburgsche Haven en de middelen van 
herstel: door THomas SPELEVELD ; 
Kapitein Ingenieur, \ 


IL Prijsverhandeling over den Pijthagori- 
schen Wijsgeer APoLLoNtus van Tijana: 
door j. A. LOTZE enn. w. TIJDEMAN, 
(toen) Hoogleeraren te Franeker, 


UL Tweede Prijsverhandeling , in de 


Fransche taal, over dezelfde vraag, door 


GS DE CHAUFEPIE, Predikant bij de 
Walfche Gemeente te Delft. 


‘IV Prijsverhandeling over de Ilueksche en 


_Kabeljaauwsche partijschappen door un. w. 
TIJDEMAN , (toen) Hoogleeraar te Franeker. 


V. Verhandeling over een nieuwen Con- 
troleur- of Lucht- Thermometer , door 
J. CANTZLAAR, te Rotterdam, 


‚VL Zonderlinge Geneeskundige waarneming, 


door s. A DE MORAAZ , in leven Med. 
Doctor te Sommelsdijk, 


4 


boats ak 


als bi ad ela 


" 


ien en ej n asha k 


NIEUWE 
VERHANDEL. 
VAN HET 
ZEEUWSCH 
GENOOTSCHAP 
DER 
WETENSCHAPPEN, 


IL. DEEL 


Ser en ned 


A A _N 


NEMA ESTEDLT 


En OR Me 


KONING DER NEDERLANDEN, 
BRINS VAN ORANJE NASSAU, 
GROCT-HERTOG VAN LUXEMBURG 


enz. ENZ. ENZ 


BB 0 TE CT OR 
VAN: HET - ZEEUWSCH-GENOOTSCHAR 


DER WETENSCHAPPEN. 
SE Rd 3 


| er: UWE MAJESTEIT, op het 
eerbiedig verzoek van het ZEEUWSCH 


) GENOOTSCHAP DER WETENSCHAPPEN, 
aan hetzelve wel gelieven te vergunnen , het 


Tweedg 


[Ie OS BETER: "A Gb 


| 


Tweede Deel van deszelfs Nieuwe Verhândes” 
lingen aan Hoogstdezelve op te dragen, het 
mag thans de eer hebben, die hulde aan UWE 
MAJESTEIT, den Beschermer dezer 


Maatschappij, allereerbiedigst toe te brengen. 


Mogt zij voormaals , gedurende eene reeks 
van jaren, de bescherming genieten van wijlen 
UWER MAjJESTEITS Heer Vader, 
Doorluchtiger nagedachtenis, het is haar eene 
dubbele vreugde , den doorluchtigen Zoon , 
in UWER MAJESTEITS Persoon, in 
dezelfde betrekking te mogen eerbiedigen à 
en, met het warmst gevoel var dankbaarheid, 
de hooge gunst eener aanmerkelijke ondere 
steuning, ter instandhouding en uitbreiding 


van 


RIEU WE 

WER HANDELINGEN 
| VAN HET 

ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
DE ek: 


WETENSCHAPPEN. 


î dine * 
eN 
ue et 
6: klak 


NIEUWE 


_VERHANDELINGEN 


VAN HET 


ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 


DER 


WETENSCHAPPEN. 


} N 
TWEEDE DEEL 


EERSTE STUK, 


Te MIDDELBURG, bij 
Ss VAN BENTHEM, 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap 


der Wetenfchappen, MDECCVIII. 


Het Genootfchap wil, door het bekroonen en 
vitgeven van, aan hetzelve int algemeen 
voldoende, Verhandelingen, geenszins ver- 
fiaan worden, alle de daar in vervatte fiel- 
lingen volkomen toe te flemmen, en als de 
zijne aan te nemen. 


Het erkent ook geene exemplaren voor echt, 
dan die door den Seeretaris des Genoot- 
fchaps onderteekend zijn. 


| 
Î 
6 
LI 


OP er 
EL Ng 
Ed el A vrl aj Pr st 6 RE 
. rde we ER _ Tek d 
B rad EN 


ANTWOORD 
NE A 
VOOR HET JAAR 
NL 4D: OE Cr Ee] 


OPGEGEVEN: 


Welke zijn de waätuurlijke oorzaken dat de 
Bodem van de Middelburgfche Haven en 
van het Kanaal Welzinge , federt eene reeks 
van jaren zoo aanmerkelijk door opflikking 
is verhoogd geworden? Welke zijn de een- 
voudigfle , meest vermogende, en minst kost- 
bare middelen, om het voorfchreven onge- 
mak voor te komen, en‚ is het mogelijk, 
gemelde Heaven en Kanaal op eene behoor- 
lijke diepte te brengen en te houden? 


Aan het welk de gouden eerprijs, door 
het ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER 
WETENSCHAPPEN, den ae, Odober 1806, 
is toegewezen. 


Werrnen as ZR 


apk 
hin er hiel En 8D zeke 4 mode 
s sG maand ee ek 


in 
ar, 


eN 40 Gij” gra 


ANT WOORD 
PDE 


EN EA EEA A G,: 


Welke zijn de natuurlijke oorzaken dif de 
Boden van de Middelburg/che Hoven ‘eht 
vanhet Kanaâl Welzinge, federbeene reeks 
van jären zio aanmerkelijk door opflikking 
is verhoogd geworden? WWelke zijn de een. 
voudigfle ;meest vermonende, en niinst kost- 
bare middelen , om het woorfchireven onge 

“Mak voor te-komen; en, is het mogelijk 4 
gemelde Havén en Kanaal op eene behoor- 
lijke diepte fe brengen en te houden’? 

D Ook 
THOMAS SPELEVELD, 

Capitein Ingenieur , in dienst van dit Land; 

onder de zinfpreuk : 
| 
NATUUR WIJST MIJ HET sPOOR. 


PE Ker Td 


W anneer mij de voorgeftelde Vraag op het 
eind van het Jaar 1804. in handen viel, ge- 
voelde ik al het gewige van-dezelve voor de 
Ingezetenen der voornaámfte Stad van Zeeland. 
IL DEEL, As Op: 


/ 


4 T.SPELEVELD, OVERDE OPSLIKKING 


Opgewekt door het denkbeeld, dat blijna ge- 
heel hun beftaan afhing van eene voldoende 
oplosfing van het voorftel „ waagde ik het mij- 
ne denkbeelden wegens dit onderwerp aan het 
Genootfchap mede te deelen , in de hoop dat 
kundiger perfoonen daar door mogelijk aanlei- 
ding zouden verkrijgen, tot de volmaking van 
het ontwerp der verbetering — Hoe zeer de 
plaatfelijke gefteldheid van het gedeelte van 
Walcheren, ’twelk in het voorftel bedoeld 
wierd , mij geheel onbekend was , kon ech- 
ter deeze zwaarigheid mij niet wederhouden, 
dewijl het niet moeijelijk valt, zodanige ont- 
werpen, welke op goede en algemeene gronden 
fteunen , naar den aart der omftandigheden te 
wijzigen, en dezelve te fchikken naar de uit- 
‚ zonderingen , welke de natuur in dic flag van 
zaken zoo dikwijls aanbiedt. Het was hier voe 
noodig de eerste oorzaken van het kwaad Riíi- 
vierkundig op te fpeuren, en uit deze oor- 
zaken een ftelfek van verbetering af te leiden, 
* welk zoo weinig als eenigzins doenlijk was, 
aan plaatfelijke toevallen was gebonden , en— 
zal ik het zeggen? …— ik befchouwde deze oor- 
zaken en de daar uier voortviocijende -mid- 
delen van herftel als zoo eenvoudig, dat ik 
mij niet wederhouden kon, die aan het Genoot- 
fchup te ontvouwen. 

De 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 5 


De zwariglieden mij door hetzelve geop-, 
perd, toonden mij de. noodzakelijkheid aan , 
van eenige plaafelijke kennis te verkrijgen. 
Aangefpoord door deszelfs roemwaardig voor- 
beeld, ‘daar het de Wertenfchappen toc derzelver 
nuttigst en edelst doeteinde trachtte te doen die- 
nen, zoodanige Prijsvragen voorttellende , wel- 
_ke eene onmiddelijke betrekking tot ber werk- 
dadig welzijn der Maatfchappij hebben ; aan- 
gevuurd doorde moeïjelijkheden zelve ,en voor- 
al bezield metde innige zucht om , ware het 
mogelijk , tor het heil eener Stad mcde te 
werken , welker vorige nijverheid en handel 
in andere Werelddeelen , tot een der bronnen 
van den bloei des Vaderlands dienden, beiloot 
ik , hoe zeer door onvermijdelijke bezigheden 
overkropt , hoe zeer een onftuimige Winter 
alle Wegen tot plaatfelijk onderzoek fcheen af 
te fnijden, in de oogenblikken die ter mijner 
befchikking ftonden, op de plaars zelve te be- 
oordeelen , in hoe werre mijne gronden en 
ontwerpen daar op toepasfelijk waren, en door 
de verkregene kennis te beproeven, de geop- 
perde zwarigheden op te losfen. 

Mijne denkbeelden hadden enkel gefteund op 
de Kaarten. Ik ontdekte weldra hoe weinig 
die met de tegenwoordige gefteldheid der zaak 
overeen kwamen ; derzelver onnaauwkeurigheid, 

| A 3 voor 


6 T.SPELEVELD) OVERDE OPSLIKKING 


voor al ten aanzien der Banken en Platen, 
dwong mij alle fleunfel daar op te verlaten. 
Ik moest dus zelve de moeite nemen, van die 
op de plaats te verbeteren, ten cinde een ze- 
keren gids te kunnen hebben : de fchets daar 
van, voor zoo ver ik zulks noadig had, is aan 
het eind der Verhandeling gevoegd. De bijzon- 
dere Kaart van het Eiland Walcheren door de 
Gebroeders HATTINGA gemaakt, ten grond- 
flag nemende , vond ik mij niet weinig belem- 
merd , toen ik uit fommige gedeeltens der- 
zelve de ftrekking der Platen wilde bepalen , 
alzoo de Dijken op het terrein een geheel ander 
beloop hebben dan op die Kaart: ik was dus 
genoodzaakt ook het topographifch gedeelte, 
waarik konde, daar naar te veranderen, en het 
overige door tijdsgebrek en zeer ruw weder 
niet kunnende onderzoeken, zoo goeden kwaad 
mij doenlijk was, ‘er naar te fchikken. 

Ik acht mij verpligt in deze bijzonderheid 
ge treden , ten einde men zich nier verbeelde 
dat de hier bijgevoegde fchets eene naauwkeu- 
rige afmeeting van het Welzinger-en Arnemüi- 
denfche Canaal, benevens van het daarom lig- 
gende land is, De flrekking der Stroomen, 
Platen en Voorlanden , de peilingen der Geu- 
len en Vaarwaters , het beloop der Dijken in 
gen omtrek van eenige mijlen te bepalen, is 


zee 


DER. MIDDELBURGSCHE HAVEN." 2 


zekerlijk het werk van vier of vijf Winterda- 
gen niet. voe. 

Door deze hinderpalen te meer verpligt mij- 
nen gamdacht op het onderwerp te vestigen, be- 
kenne ik , dat ik zwarighedên oùtwaarde , wel- 
ke mij in vele opzigten onoplosbaar toefche- 
nen , en dat, hoe zeer mijne voorgeftelde gron- 
den op diet Kanaal zelven -toepasfelijk bleven, 
hoe zeer de voornaamfte: ontwerpen van verbes 
tering ten dien aanzien mij voldoende fchenen , 
‘er Echter buiten het “Kanâal omftandigheden 
plaats hadden , die alles konden verijdelen, zoo 
men, de. ontwerpen giet naar dezelve inrigtte, 

Ten einde deze, van-buiten. plaars hebben- 
de-omftandigheden, zoo veel in mijn vermogen 
is, klaar te doen blijken , en ‘er de noodzake- 
lijkheid „uiet aantetoonen ; dat bij de uitwoering 
van alle ontwerpen dezelve vooraf dienen over- 
wogen te worden , ben ik gedwongen, in het 
volgend onderzoek de zaak van. wat hooger 
op te halen, dam tot de enkele beantwoor- 
ding der. Vraag, voor zoo ver dezelve alleen 
betrekking tot hee Kanaal van Welzinge heeft ; 
misfchien zoude vereischt worden. 


he: A4 EER- 


8 T,SPELEVELD), OVER DE OPSLIKKING 


EERSTE AFDEELING. 


Over de oorzaken van het aanflikken 
van het Kanaal Welzinge en van 
de Haven van Middelburg. 


De voorgeftelde Vraag is, wat de hoofd- 
punten aangaat , tweeledig: 


Vooreerst: Welke zijn de oorzaken vau het 
aanflikken van gemelde Havenen Kanaal? 


Ten tweeden : Welke zijn de gefchikfte mid- 
delen, om beide uittediepen, enin het ver 
volg op de behoorlijke diepte te houden? 


Zeer wijsfelijk is het, mijns erachtens, dat 
het Genootfchap het opfpeuren van de oor- 
zaken der aanflikking het tweede lid der Vraag 
heeft doen voorafgaan , alzoo van de juiste en 
naauwkeurige oplosfing van heteerste , ook die 
van het volgende afhangt, en ’er zelfs geheel 
uit moet voortvloeijen. Men moge buiten ec- 
ne grondige kennis van het kwaad , - midde- 
len ter hand kunnen nemen, welke het voor 
een oogenblik verheelen, doch deze middelen 
zelve zijn dikwijls niet dan te zeer gefchike 
om het te verergeren : om het voor altoos 

| weg 


PER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 9 


weg te nemen moet men ’er de eerste bronnen 
van onderzoeken; ik zeg, de eerste bronnen, 
want dezelve zijn in het verhandelde geval 
meer dan eene. Zoo zij voor een flechts op- 
pervlakkig ondertigtten moeïjelijk te ontwaren 
Zijn, zij zijn echter, ten uitterften gewigtig, 
en van zoodanigen aard, dat zij alle middelen, 
welke flechrsals enkele hulpmiddelen gebezigd 
worden , verwerpelijk moeten doen voorko- 
men , ‘twelk mij coefchijnt uit de volgende 
grondbeginfelen en waarnemingen te zullen 
moeten blijken, 


SL 


Het is eene algemeene en bekende Waar- 
heid, dacalle Stroomen; als wilden zij in hun- 
nen loop de hinderpalen der bogten ontwij- 
ken, fteeds trachten den kortsten en regtsten 
weg te vinden, 

Hier uit vloeit voort , het geen de ondervin- 
ding altoos heeft bewaarheid , dat de kleine 
Zijfpranken van zodanige Rivieren, welke een 
enbelemmerden Stroom genieten , welhaast 
moeten aanlanden en verdwijnen , ten zij an- 
dere omftandigheden door de ‘Natuur of de 
Kunst te weeg gebragt, zulks verhinderen. 


As Ik 


To T.SPELEVELDs OVER DE OPSLIKKING 


SIL 


Ik zal mij, om dezen grendregel op het 
Zuidelijk gedeelte vanhet Eiland Walcheren 
toetepasfen, niet inlaten in het onderzoek van 
den eersten. oorfprong van den ond. Het zij 
dat Walcheren door een keten van Duinen 
aan de kust van Vlaanderen is verbonden ge- 
weest , het zij dat ’er van de vroegfte tijden 
af, waar in Zeeland zich uit het fchuim der 
golven verhief, flechts een gering Veer van 
Vlisfingen op het Land van Kadzand beftond; 
het blijkt in allen gevalle met eenige zeker- 
heid uit de oude Schrijvers , dat flechts eene 
geringe geul de Westerfchelde van de Noord- 
zee feheidde, ’t Geweld der Wateren zich een 
doortogt banênde , hervormde welhaast dit 
geultje in een aanmerkelijken Zee-arm, 

Vlisfingen , door hare aangelegenheid 
thans gewigt verkrijgende , wierd van een 
Visfchers gehucht in eene bloeijende plaats her- 
fchapen , en trachtte zich door alle middelen, 
welke de kunst in die tijden den mensch aan- 
bood, tegen den krachtigen Stroom te bevei- 
ligen, welke zich aan beide zijden een regten 
weg zocht te openen; hier door moest de uit- 
loozing der Schelde zich alleen aan de zuidzijde 
verbreeden , ea Plisfingen een punt vormen, 


_ 


waar 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. bt 


waar: door het S/oe niet, dan met een ftom- 
pen hoek, den Stroom ontving. Men kon dus 
wiet regt dit Sloe als een fprank der Schel-, 
de aanmerken , welkers Stroom, uit hoofde 
van het in SL. aangehaalde ; te zwakker moest 
Zijn, als dezelve in den Mond te regter, 
vloeide, — 


SIIL 


De toenemende bedijkingen van Zuidbeve- 
land, het welk Zich ver bezuiden het Ei- 
land Walcheren uitftrekte, moesten ook toe- 
brengen om den Stroom te breken, welke in 
het $loe viel. Deze Stroom immers moest 
op dit Land gedeeltelijk fluiten, gedeeltelijk 


nog meer door de Westerfchelde gevoerd 
worden. 


SA S IV. 


1 


Men moet eene geringe kennis van den 
aard der Stroomen bezitten, “om in de S IE, en 
IH. opgenoemde omftandigheden, geene voor- 
name oorzaken dér aanflibbingen te ontdek» 
ken. 

Indedaad, wanneer men in acht neemt dat 
de Vloed de bodems der Rivieren, om dus tc 
fpreken, ontbindende , tevens\de lietfte dee- 
len daar van pril en, met zich. voert, dac 


de- 


I2 T.SPELEVELD,OVERDEOPSLIKKING 


dezelve zulks te meer verrigt, naar mate des- 
zelfs Stroom fterker is (a); volgt hier uit 
dat wanneer die Vloed door eenige hinder- 
palen in deszelfs vrijen loop wordt wederhou- 
den of verzwakt, deze medegevoerde floffen, 
welke enkel doorde kracht des Strooms wor- 
den opgehouden, zeer fpoedig moeten zin- 
ken en zich vastzetten , waar door in de 
groote Rivieren de Piaten gevormd worden 
en de volftrekte opftoppingen , gelijk zulks 
hooger ($ LL) is gezegd , in de kleine Zijka- 
nalen worden veroorzaakt. | 


Sv. 


Men zal, dictop SIL. en III. toepasfende, 
met regt zich niet zoo zeer over de thans 
beftaande onevenredigheid der diepte voor de 
Zuidwatering en in den Hond verwonderen, 
dan dat dezelve nier reeds vroeger in groo- 
tere mate beftaan heeft, en waarlijk zou dic 
het geval geweest zijn, zoa eene gunstige ome 
ftandigheid zulks niet verhinderd, en zelfs 
tot de verdieping en verwijding van het Sloe 
en de Reede van Rammekens had mede- 


gewerkt. 
Om 


Ca) Men kan het bewijs dezer eigeafchappen van dea Vloed, 
voldoende vinden in de Verhandelingen over de Verbetering der 
| Rivieren, geplaatst in het XIX. Deels fe. Stuk der „Werken van de 
Maatfchappij der Wetesfchappen te Haarlem , 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN, 13 


Om hier al weder op een algemeen grondbe- 
ginfel te bouwen, moet men in het oog, hou- 
den, dat, hoe nadeelig de zwakke Vloeden ook 
Zijn mogen, het gevaar der aanflikkingen -ver- 
mindert, wanneer de Ebftroom gelijk ftaar met 
dien des Vloeds of denzelven overtreft , dat 
is, wanneer de Eb de ftoffen, door den Vloed 
aangebragt , weder weg kan fchuren , eer de- 
zelve zich op de bodems der Rivieren heb- 
ben vastgezet. 


S VL 
LJ 

Dit nu moet het geval zijn geweest, na dat 
de groote mond der Westerfchelde gevormd 
was. Hoe verward, hoe onzeker de oudfte 
berigten der Zeeuwfche Stroomen ook zijn 
mogen, blijkt het echter uit de Kronijken, 
dat tot in het eind der dertiende eeuw ‚ het 
Land van Terveer en Noordbeveland enkel door 
een eng geultje was gefcheiden (4), zijn- 
de Terveer toen flechts cen gering Visfchers 
Gehuchtje. Daar nu de Oosterfchelde twee 
armen bezat, die beide zich in het S/oe ont- 
lastten , het Schengen en de Zwidvliet name- 
lijk , welke laarfte alleen hier door deszelfs’ 
benaming heeft ontvangen ;» ishet natuurlijk 
dat. 


4) BoxnorN, Kronijk van Zeeland , 1e: Deel, , pag. 38. 


IA TISPELEVELDs, OVER DE OPSLIKKING 


dat al de Stroom der Eb van de Oostep/thel- 
de, welke door het Schengen , én genoegzaam 
geheel die, welke in de Ziidvlier vloeide ; 
door het Sfoe Moest trekken en dit water 
óp dere aanmerkelijke-en fieeds toenemende 
diepte moest houden, om’ dat deze Ebftroom 
den Vloedftroom overtrof. ($ V.). 
Dit blijkt overtuigend ui het geen hooge 
CS IL en HIL)- van” den Viocdftroom in het 
Sloe gezegd is, en uit de rigtng der beide 
evengenoemde Kanalen. Indedaad zijn dézel- 
ve zoo, geleegen dat zij even goed àäls de 
Schelde bij hect Eiland Schouwen, en zelfs de 
Zuidvliet in nog. regter lijn , den Stroom der 
Eb kunnen ontvangen „ als makende een inin- 
deren hoek met het opperfte der Oostenfcheide 
dan het Land van. Zierikzee. Deze Eb wierd dan 
daar en boven nog meer door den Stroom van 
de Keeten af komende, naar de Zwidyliet heer 
geleid. Derhalven moet de Ebftroom door 
het „Schengen en de Zuidvliet niet-minder dan 
die langs het Eiland Schouwen zijn geweest; 
(c) of veel fterker dan de Vloed in het $/oe, 
Ik 
Ce) Uit hoofde van het in SI. vastgeftelde, zou de Ebftroom 
in de Zuidvliet grooter dan die voor Zierikzee geweest moeten 
zijn: doch men moet opmerken, dat de Vloed met kracht door 
den Roompot langs het Eiland Schouwen intiroomerde, meerder 
diepte aan dat Water moest geven, dan aan de) Zuitoliet en het 


Schengen ‚ welke toenmaals een zeer geringen Vleedfiroom moes- 
ten 


- 


DER MIDDELBURCSCHE HAVEN. IS 


Ik durf gerust vastftellen, dat aan deze om- 
ftandigheid alleen het Kanaal voor de Haver 
van Middelburg (door welke benaming ik al- 
roos de beide Kanalen van Welzinge en A7- 
nemuiden verfta)) deszelfs aanwezen is vers 
fchuldigd. Het kon niet misfen, of een zoo 


fterke Stroom, als door het Schengen vlierte 


moest het Land van Walcheren , daar vegen 
overliggende, invreten en tot cen grooten ine 
ham’ veranderen. De befchouwing van den 
betrekkeläkéen ftand van het Afsemwidenfche 
Gat en het Schengen is voldoende, om ’er al de 
Blijkbaarheid‘van aanteroonen. Iinmers dit Gaz 
ligt juist in de verlenging van het Scheiigen, 
en het Kanaal maakt’ bij de oude Haven van 
Middelburg een hoek, welke élke Stróomt cie 
op een Land” afftuic, aanneemt”, “en-die “fot 
aan den moad van het Welzinger Gat door- 
gaat, 

Ik meene in de Walcherfche Arkadia van 
GARGON een’ Penning gevonden te hebben, 
op welken Middelburg digt aan den zuidooste- 
lijken rand van het Eiland ligt, en geheel 

pe het 


ten hebben ($1) , en dat de krachten der Srropmen geëvenredigd 
zijn aan de diepten der Rivieren, — Echter was de Eb voor r- 
nemuiden tegen het einde der vijftiende eeuw gog zoo &oot, 
dat, volgens BoXRHORN,de Matrozen bevreesd waren om met han- 
ne Sloepen bij de groote Schepen te komen. Kronijk van Zeeland 
Pag. 270. 


16 T.SPELEVELD; OVER DE OPSLIKRING 


het Nieuwland flechts als eene Plaar wordt af 

gebeeld — Ik weet hoe weinig vertrouwen 

‘er op. diergelijke getuigenisfen „en zelfs op 

die onzer vroegfte Schrijvers over deze on- 

derwerpen, te ftellen is; ik weet dat men 

beter uit de oude geulen, welke de Rivieren 

als gedenkteekens harer vorige loepbanen 

overlaten „ derzelver ftrekkingen. kan. opma- 

ken, dan uit de verhalen van onkundige Ge- 
fchiedfchrijvers ; doch wanneer de menfche- 

lijke gedenkfchriften overeenitemmen met ge- 

zonde grondbeginfels, kunnen. de gevolgrrek- 

kingen daar uit opgemaakt, niet. dan ’er bij 

winnen. 

Middelburg was: het dan aan het ri 

verfchuldigd „ in. hare eerste opkomst eene _ 
plaats te zijn, welke het voordeel genoot van 

bijna onmiddelijk aan Zee terliggen, en 

tevens eene Baai voor zich te hebben, welke 

veilig. de «zwaarfte Vloten konde „bevatten. 

Hoe zou het anders te begrijpen-zijn, dat een 

Volk, ’t welk van deszelfs eerste-opkomst af „ 
zich enkel op den Zeehandel, toelag „ eene: 
Landftad, gelijk Mfiddelburg thans is , cor den 

eersten ftapel van Handel en Zeevaart, zou 

verkozen hebben? — Geene plaars-kon beter 
dan deze, alle de voordeelen bezitten, welke, 

ten tijde der Romeinen, Domburg en MWest- 


3 ee kap- 


BER MIDDELBURGSCHE HAVEN. I7 


kappelle eigen waren , zonder dat daar bij eenige 
derzelver nadeelen vermengd waren. 
$ VIIL 

De wisfelvalligheid der aardfche zaken liet 
Aliddelburg niet lang een voordeel genieten , 
't welk de oorfprong van haren bloei was ge- 
weest; doch ook deze verandering gefchiedde 
alweder door dezelfde onwrikbare regelen en 
wetten, van welke de natuur zich in hare be- 
wegingen nimmer verwijdert. 

Het geultje , ’t welk tusfchen Walcheren 
en MVoordbeveland beftond (SVL ) liep , vol- 
SENS BOKMORN, tusfchen een laag Voor- 
land , * welk zich zeer breed voar Zandwyk 
en Kampen uitftrekte. Daar nu de zuidelijke 
punt van Schouwen den ftroom uit Zee fterk 
naar dit geultje wendde, daar deeze ftroom 
op de westkust van WNoordbeveland afftuiten- 
de, het Veerfche Gat even zeer gefchikt maak- 
te tot het ontvangen van den Vloed als de 
Oosterfchelde, het welk vooral zichtbaar is in 
de Kaart der Zeeuwfche eilanden, te vinden 
inde Kronijk van sMALLEGANGE, en daar 
geene bedijkingen dit geultje beperkten, is het 
natuurlijk dat het eerst langzamerhand (S IL. ), 
en vervolgens , de diepte vermeerderende , 
in verdubbelde reden moest toenemen. De 
IL. Deer. B Vloed 


18 T.SPELEVELD,OVERDE OPSLIKKING 


Vloed nu met geweld invallende, waren de 
bedijkingen van het Zuidwestelijk deel wan 
Noordbeveland niet tegen denzelven beftand 
(d). Te zwak voor zulk een ftroom aange- 
legt, braken zij door; een aanmerkelijk ge- 
deelte van MVoordbeveland en Wolfaartsdyk 
fpoelde onder; het Veerfche Gat baande zich 
een weg tot de Zuidvliet; en ter Veer door 
kracht van bedijkingen en andere werken in 
aanwezen gehouden (@) wierd eene aanmer- 
kelijke Zeeplaats, bloeide door uitgebreide 
Visfcherijën, en veranderde binnen korten tijd, 
van een Visfchers Hieken, in eene fterke Ves- 
ting. 


SIX. 


Dit toeval, uit de ligging van het Noorder 
gedeelte van Walcheren natuurlijk voortfprui- 
tende, was de doodfteek voor het Sloe. De 
ftroom van het Veerfche Gat onmiddelijker 
en regter dan die van Rammekens uit Zee 
komende, moest niet alleenlijk dien van het 
Sloe, uit deszelfs aart reeds zwak zijnde 
CSIL), fluiten; maar zelfs langzamerhand 
achter uit werpen: hier door wierd deeze 

flrroom 


Cd ) BoOXRHORN, Kronijk van Zeeiand, pag. 38. 
Ce ) Dezelfde. 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 19 


ftroom nog veel zwakker en nog meer naar 
den Hond afgeleid: de geul van ket Shoe 
moest dus vernaauwen , en de plaat de Kaloot, 
reeds door het fluiten van den vloed, op 
Zuidbeveland geboren CS MI. ), fpoedig aan- 
was{en. 


S X, 

Doch vooral moest het nadeelig uitwerk- 
fel van dit toeval fpoedig - geopenbaard wor- 
den in de. Baai voor Middelburg. De 
Zuidvliet digst aan het Weerfche Gat liggen- 
de, ontving deszelfs fterkften ftroom en nam 
dien van het Schengen tot zich: derzelver 
Eb, vooral krachtiger dan die van het Schen- 
gen zijnde (S L.), ontlastre zich geheel door 
het Veerfche Gat, en fleepte ook een gedeel- 
te van die uit het Schengen mede. Hier 
door wierd deze Baai van alle fchuring be- 
roofd: de Vloed van het Sloe, langs Zuid- 
beveland heen vlietende, maakte aan de 
Westzijde een Wantij, in ’t welk alle deszelfs 
medegevoerde floffen zich nederzerten, zonder 


weder verdreven te kunnen worden. De 


plaat voor de Middelburgfche Haven groeide 
derhalven fpoedig aan, en wierd in het te- 
genwoordig Nieuwland hervormd. De on- 
dergang van het eertijds bloeijend Arnemui- 

Be den 


20 T.SPELEVELD;,OVER DE OPSLIKKING, 


den was nu zeker: dezelfde plaats, voor wel- 
ke nog in het jaar 1396 (f) eene Vloot van 
honderd vijf en dertig fchepen konde gebor- 
gen worden, was in 1615. Cg) reeds bijna 
niet inftaat, derzelver geringe Kil bevaarbaar 
te houden, en terwijl door den fterken in- 
vallenden Vloed van Ter Veer, Noordbeve- 
land, Wolfertsdyk en een gedeelte van Zuid- 
beveland waren afgenomen, volgde in de ja- 
ren 163r, 1645 1661 , 1671, enz. voor 
St. Joosland en om het Arnemuidenfche Gat, 
de eene bedijking en uitbreiding op de andere. 
De onuitputtelijke werkzaamheid, de on- 
vermoeide poogingen der Zeelanderen, hoe 
“wel niet altoos met de vereischte kunde te 
werk gefteld, hielden alleenlijk nog eene 
kleine geul open, zonder welke S#. Joosland 
zeer fpoedig met Walcheren vereenigd zou 
zijn geworden. 


SXL 
En, waarlijk, dit kon niet anders zijn, als 
men opmerkt, dat het Kanaal voor de Mid- 
delburgfche Haven, vit den aanwas van het 


St. Joosland geboren zijnde, als eene dubbe- 
le 


Cf) BOXHORN, Ifte. Deel, pag. 346. 
Cg ) Dezelfle, pag. 273. 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 2I 


le en in een lopende Sprank van het Sloe 
moet befchouwd worden, en het derhalven 
in veel groter mate de nadeelen moest bezit- 
ten, die thans aan het Sloe verbonden waren: 
nadeelen die altoos meer en meer moesten 
toenemen door de afneming van het Schengen 
en den aanwas der Zwidvliet (S X.) van 
welken eerften rivierärm het bovengemelde 
Kanaal alleen deszelfs Eb kon ontvangen. 


$ XIL vel 
Dusdanig zijn, naar mijn gevoelen, de al- 
lerwaarfchijnlijkfte oorzaken van de tegen- 
woordige gefteldheid van het Oostelijk deel 
van Walcheren, en van den nadeeligen loop 
der Stroomen, welke daar langs henen plaats 
heeft. De weinige waarnemingen, welke ik 
in ftaat ben geweest wegens deze twee za- 
ken te doen, hebben mij in het oordeel over 
deze oorzaken moeten verfterken. 
Laten wij kortelijk de gevolgen der voor- 
gemelde gronden, die niet anders dan de te- 
genwoordige bevindingen zijn, onderzoeken- 
de, de fom der gebreken opmaken. 


S XIII. 


Ik heb gezegd ($ IT. ), dat de punt van 
Vlisfi.gen den ftroom des Vloeds naar den 
B 3 blond 


e 


22 T.SPELEVELD;sOVERDEOPSLIKKING 


Hond moest afleiden, en mijne bevinding heeft 
daar mede overeengeftemd. Den 23 Decem- 
ber des vorigen jaars voor de Zwidwatering 
op omtrend go Roeden afftands van den Wal 
ten anker liggende, wierp ik ruim een uur 
na het begin van den Vloed voor Wlisfingen 
gen plankje uit, ’t welk deszelfs lijn in 
3° go’ had afgeloopen: ik herhaalde die proef 
toen de geulen A. B., door de Kaloot lo- 
pende, den ftroom met kracht in den Mond 
begonnen te trekken, en bevond toen dat de 
lijn 1° 41’ minder tijds noodig had om af te 
loopen. De ftroom was derhatven ruim een 
derde fterker, dan bij de eerfte waarneming ; 
doch, daar die fterkere ftroom zekerlijk niet 
gelijk kan gefteld worden met dien, welke in 
den Mond vliet, om dat de eerfte op de Ka- 
loot eenigzins afftuict, en de bodem van den 
Hond veel dieper is dan die voor de Zuid- 
watering, en het bekend is, dat de (nelheid 
der ftroomen geëvenredigd is aan den vier- 
kants wortel van de diepte des bodems, kun- 
nen wij gerustelijk vastftellen, dat de ftroom 
langs de Zuidwatering tot den tijd toe, dat 
dezelve zich door de overftrooming van een 
groot deel des Kaloots, met dien van den 
Hond vermengt, ruim eens zoo zwak is dan 
die der Westerfcheide. 

Ik 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN, 23 


S XIV. 


Ik heb te kennen gegeven (SIX.); dat 
_de vloedftroom van het Veerfche Gat dien van 
het Sloe moest terug werpen; hier van is 
mij ook bij ondervinding de waarheid geble- 
ken. Omtrent twee uuren na dat de Vloed 
… voor Vlisfingen was begonnen, voor Aam- 
mekens ten anker liggende, kwam de Stroom 
door het Sloe nog van het Veerfche Gat, en 
wierp zich met dien van de Zuidwatering 
vereenigt, door de geulen A. en B. in den 
Hond. Deeze Vloed vlozide derhalven op 
dat oogenblik door het Schengen en door 
het Kanaal voor de Haven van Middelburg. 


S XV. 

Daar nu echter deze Stroom flegts een [zeer 
zwak gedeelte isvan dien, welke door de Zuid? 
vliet trekt 3” daar dezelve zich. door naauwé én 
ondiepe geulen (A. en B.) ontlast; daar hij nóg 
meer gebroken wordt door dien van de Zuid- 
watering, met welken hij zich vereenig:; daar 
hij het Arnemuidenfche Gat bovendien genoeg: 
zaam mis roet lopen , alleenlijk op het land van 
Zuidbeveland bij C‚moetende afttuiten (SL.)3 
kan dus ook deze Stroom niet dan zeer zwak:in 
het Sloe ven volftrekt onbereekenend in het 
Kanaal woor de Haven van. Middelburg. zijn. 

| B 4 | Hier 


24 T.SPELEVELD;,OVERDEOPSLIKKING 


SXVL 


Hier bij komt nog , dat, zoodra de Vloed 
over de Kaloot begint te ftroomen, de zwak- 
ke Stroom van het Veerfche Gat komen- 
de, weder te rug wordt gedreven doordien 
van het Vlakke, het welk dan een Wan- 
tij, of eigenlijk twee fluitende Vloeden ver- 
oorzaakt, die ik, ten aanzien van het Sloe, 
befpeurd heb te zijn, ter plaatze waar de 
meeste ondiepte tusfchen de geul van het 
Schengen en het Sloefche Veer beftaat, en, 
ten aanzien van het Kanaal voor de Haven, 
duidelijk heb opgemerkt vóór of even bewes- 
ten Arnemuiden. 


S XVII. 


Dezelve waarnemingen beftaan met betrek- 
‘king tot de Eb. De zware Stroom der 
Zuidvliet, de fterke trek van het Veerfche 
Gat flepen in het begin der Eb, die van 
het Schengen niet alleen, maar ook die 
van het Sfoe tot zich, Eerst omtrend twee 
uren later verdeelt zich de Eb in het S/oe en 
in het Kanaal , ter plaatfe ten naastenbij, 
alwaar zich de Vloedftroom verdeelt, en 
vliet als dan Zwid- en Neordwaards henen. 

Daar nu de fterkfte Eb langs het Veerfche 
Gat ftroomt, en die, welke vgrvolgens Zuide- 

lijk 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 25 


lijk vliet, uit een flechts verdeelden Stroom 
beftaat , welke geen aandrang van boven 
Stroom verkrijgt, alzoo het Schengen weinig 
Eb bezit; zoo moet de Stroom der Eb in het 
Sloe, of eigenlijk, van benoorden het hoofd 
van Arnemuiden tot een weinig voorbij dat 
van Rammekens, even zo gering en nog ge- 
ringer zijn, dan de Stroom des Vloeds , het 
welk alles in grootere evenredigheid op het 
Kanaal voor de haven toepasfelijk is, 


S XVIIL 


Uit al het bovengezegde blijkt derhalven, 
dat ‘er geen dan een gebroken Vloed en Eb- 
ftroom langs het SJoe en ’ Kanaal voor de 
Haven van Middelburg gaan kan, en dat de 
eens te zwak zijnde om de medegevoerde ftof- 
fen te blijven voortvoeren, en de andere, 
om die weder uittefchuren dezelve zich nood- 
zakelijk moeten wastzetten , en daar door de 
vernaauwing, de verondieping van het S/oe 
en de geheele aanlanding van het Kanaal moet 
plaats grijpen. 

Ik heb het uicwerkfel dezer zwakke ftroo- 
„men zelve kunnen beoordeelen Terwijl het 
Vloedwater voor Wlisfingen ten uiterfte troe- 
bel en graauw van kouleur was, vond ik dat 
van het Sloe bewolkt en doormengd met hel- 

Bs dere 


» 


26 T. SPELEVELD;, OVERDEOPSLIKKING 


dere plekken: ten. bewijze dat de medege- 
voerde Slib zich nederzette (A),en de Eb, 
welke ’'er mer (til weder doortrok, had bij- 
na de klaarheid van een langzaam vloeijend 
Rivierwater; waar uit, bleek, dat ’er bijna 
geene de minfte fchuring konde. plaats heb- 
ben. 


$ XIX. 


Men werpe nu het oog op het hier achter 
gevoegde kaartje, en men zal zich niet ver- 
wonderen over den geweldigen aanwas der 
Banken en Placen in het S/ogz noch over 
de ondieptens welke ’er op zoo veele plaat- 
zen in gevonden worden; men. zal zich niet 
verwonderen in den ingang van het Schengen 
bij laag water naauwelijks 3 voeten diepte te 
vinden, en in den ingang van «de eertijds 
niets beteekenende Zuidvliet eene middelbare 
diepte van ruim go voeten; men zal zich 
niet over de uitgebreidheid van de Ka/oot ver- 
wonderen ‚ welke zich „volgens-de naauwkeuri= 
ge waarnemingen , door den Franfchen Ingenieur 
der Marine BEAUTEMPS BEAUPRÉ ge- 
daan, (é) reeds tot voor Wlisfingen uitftreke, 

noch 


C-b ) Dit kan voornamelijk ten tijde der Stroomkentering bemerkt 
Worden. : 


Cí ) Zie zijne fraaije Kaart der Westerfthelde tot aan Antwerpen, 


‚DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 27 


noch over de geftadige nadering dezer Plaat tot 
Rammekens en tot de geheele Zuidwatering; 
men zal zich niet verwonderen dat eene Ree- 
de, welke eertijds de geheele uitgebreidheid 
der Walcherfche en Vlaamfche Kusten be- 
floeg, C waar van de naam van het Vlakke 
waarfchijnlijk oorf{pronkelijk is )-welker diep- 
te gelijk aan de grootfte diepte van den Hond 
was, thans voor zware fchepen flechts eene 


“breedte van 5o à Go Roeden heeft bij laag 


water, en cene middelbare diepte van 23 à 
24 voeten, daar die van den Mogd daar tegen 
over, volgens.de peilingen: van ‘den “zelven 
Ingenieur, tusfchen de 5o en 6o voeten is. 


S XX. 

Doch het geen wezenlijk mijne verwende- 
ring opwekte , was; het verfchil der peilin- 
gen diens Ingenieurs met de mijhe. Ik vinde 
bij hem de dieptens vanen vóór. het Wester- 
hoofd vóór Rammekens en “de Kaloot van 
25 totsó Franfche Voeten: De mijne {lechts 
vijf of zes jaren later gedaan, beloopen, in: 
het diepfte, alleen van 18 tot 38 Rhijnlandfche 
voeten. Dit verfchil heeft; hoe wel in vecl 
geringer mate, op. alle „punten plaats, welke 
ik na hem bepeild heb voor de Zuidwaten 
ring. Van waar ontftaat dit? zou de aanflik=" 

king, 


28 T‚.SPELEVELD,OVER DE OPSLIKKING 


king, na dat de groete aánwas der Kaloot 
bijna geheel het S/oe van den Mond heeft af- 
gefcheiden , met zulke reuzenfchreden voort- 
gaan ? 

Waarlijk, ik oordeele de waarneming van 
dit verfchil gewigtig genoeg te zijn, om te 
verdienen van jaarlijks te worden nagegaan, 
ten einde daar uit een vast befluit te kunnen 
trekken. 


SekKL 


Ten aanzien van het Sloe vóór het Arne- 
muidenfche Gat, heb ik, uit gebrek van vroe- 
gere peilingen, geene vergelijkingen deswe- 
gens met vorige proeven kunnen maken: maar 
indien de zoo geweldige verflijkking voor Ram- 
mekens bewaarheid wordt, is 'er nog minder 
reden om aan die vóór „Arnemuiden te twij- 
felen. Men kan die eenigzins opmaken uit 
het verfchil der diepte van het S/oe tegen o- 
ver de Zuidvliet en vóór het gemelde gat, 

Dit zoo zijnde, wat zal dan het waarfchijn- 
lijk lot van het Sloe worden? Wart zal ’er 
van worden, wanneer het Borzelfche Gat, 
’t-welk van jaar tot jaar verflikt, den Stroom 
die uit het Veerfche Gat en langs Aamme- 
kens valt, niet meer kan afleiden? wat zal 


‘er van worden, wanneer het door de fteeds 
tae- 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 29 


toenemende verflijkking van het Schengen, ook 
van het laatfte hulpmiddel, de Eb, geheel 
beroofd. zal zijn ? | 


EEXIL 


Daar nu de omftandigheden en vooruitzich- 

ten omtrend het S/oe zoodanig zijn, zal men, 
alle de vorige gemelde oorzaken in aanmer- 
king nemende, zich nog minder over de 
ondiepte van het Kanaal vóór de Middel- 
burgfche Haven verwonderen, daar de bodem 
van het Gat van Arnemuiden door één 8 á 
9 voeten boven laag water, en die van het 
Welzingfche omtrend 3 voeten daar boven 
ligt, en derhalven geheel dit Kanaal voor 
eenigzins zware fchepen volftrekt onbevaar- 
baar is. 


S XXIIL 


Wat de haven van Middelburg zelve be- 
treft, de eorzaak van derzelver aanflikking is 
zeer eenvoudig , als men flechts het bijgebrag- 
te (S IV) wegens de zwakke en fluitende 
ftrroomen in aanmerking neemt. Het Vloed- 
water, in de Haven vallende, ftuit tegen de 
Stad aan, en heeft derhalven geene de min- 
fte doorftraling of ftroom ; het gevolg daar 
van kan dus nies anders zijn, dan dac al 

de 


JO T-SPELEVELD, OVER DEOPSLIKKING 


de Slib, welke hetzelve met zich voert, zich 
onmiddelijk nederzet: en daar 'er, om gelijke 
oorzaak, geene Eb kan gaan, moet de aan- 
flikking fpoedig volkomen worden. 

Het is waar, 'er doet zich hier, met betrek- 
king tot den Vloed, eene fchijnbare tegenftrij- 
digheid op; men zoude kunnen zeggen, dat 
dewijl in evenredigheid van de fnelheid des 
Strooms, de ftoffen van de bodems der Ri- 
vieren worden opgetild (S IV), derhalven bij 
een zwakkeren Stroom, zoo als die van het 
Kanaal voor de haven, de aanvoering dezer 
ftoffen moet verminderen. Dit is onbetwist- 
baar, wanneer de Stroom van deszelfs oor- 
Íprong af even zwak is, want dan kan hij in 
het geheel geene ftoffen mede flepen; maar 
dit heeft geen plaats, wanneer de ftroom 
krachtig zijnde, eensklaps zwakker wordt; de 
zwakkere Stroom blijft als dan nog met de 
ftoffen, die dezelve in zijne kracht heeft me- 
degevoerd, beladen en laar die, volgens eene 
bekende evenredigheid zakken, en dit is juist 
het geen in het Kanaal, alwaar de Stroom 
zich verzwakt, en in de haven, alwaar hij 
ftuit, gebeuren moet. 


S XXIV. 
Daar wij nu uie de omftandigheden welke 
in 


mm 


DER MIDDELBURGSCHE WAVENe. SI 


in vroegere tijden ten opzigte van het Kanaal 
en de haven hebben plaats gehad, en uit de 
beknopte befchouwing van den daar uit voorte 
vloeïjenden tegenwoordigen toeftand, de gron- 
den van het kwaad hebben opgefpoord, kun- 
nen wij, al het boven verhandelde zamentrek- 
kende, deze volgende grondoorzaken opgeven. 

1° Om dat het Kanaal voor de Haven van 
Middelburg van den Stroom des Vloeds eens- 
deels is berooft, anderdeels, niet dan een ftui- 
tenden Stroom heeft. | 

2° Om dat de verzanding van het Schez- 
gen en de verzwakte Eb van het Sloe ook 
dit Kanaal van de Ebftroom berooven. 

3° Om dat het water, *t welk ieder ge- 
tij in de haven wast, tegen de ftad moet ftui« 
ten en aldaar, zoo wel als in het Kanaal, de 
medegevoerde Zand en Slibftoffen moet neder- 
leggen. 

Laten Wij onderzoeken welke middelen ter 


wegnemiag dezer kwalen zijn in het werk te 
tellen. 


T WE E- 


32 T.SPELEVELDJOVERDE OPSLIKKING 


TWEEDE AFDEELING. 


Over de middelen van herftel. 
SXXV. 


TL. heb in het begin dezer Verhandeling ge- 
zegd, dat uit het onderzoek van de oorzaken 
van het kwaad, tevens de bronnen voort- 
vloeïjen om het te verheelen; en in de daad 
kunnen deze bronnen niet ontftaan dan uit 
de volgende regelen. 

1° Om te trachten den Vloed, zoo veel 
mogelijk, met kracht in eene der monden 
van het Kanaal te leiden. 

2° Om insgelijks de Eb door den tegen- 
overgeftelden mond te doen ftroomen. 

3° Om te beletten, dat door den Vloed 
Zand en Slib in de Haven worde gevoerd. 


SXXVL 
Dan, daar buitenkomende omftandigheden 
de uitvoering der twee eerfte punten kunnen 
verhinderen, dient men in dat geval, zoo wel 
ten aanzien van het Kanaal, als van de Haven 
dezen algemeenen regel in het oog te hou- 
den : 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN, 39» 


4° Dat, -womneer den ffroom geenen flers 
ken en vrijen doorloop kan bezorgd worden, 
men denzelven allen toegang moet weigeren — 

De nadeelen, welke wij hebben aangetoond 
eigen te zijn aan een zwakken Vloed- en nog 
zwakkeren. Ebftroom , ontflaan mij van, de 
noodzakelijkheid om dezen regel te bewijzen, 

SXXVIL 

Men gevoelt reeds het gewigt van dezer 
tegel , uit het geen in de vorige afdeeling we 
gens den Vloed van de Zwidwatering en het 
Sloe is gezegd ( SIL, II; XIII ), Daar en 
boven, indien ’er al middelen te vinden waren; 
om den Vloed der Zwuidwatering door het 
Kanaal te leiden; hoe zal men dan die van 
Vere beletten ’er tegen in te ftroomen; 
(SVIII, LX, XIV.) zonder tevens de Eb te 
keeren; buiten welke de Vloedftroom altoos 
in diergelijke Kanalen nadeelig is? Immers kan 
men zich niet vleijen, indien al de Vloed var, 
het Veerfche Gat te wederhouden ware, de 
Eb van het Schengen met eenige vrucht door: 
het Kanaal te leiden? (SIX; XVII, XVIII, 
XIX.) — zoo men den Vloedftroom van de 
noordzijde ‘er in wil voeren, hoe zal men 
denzelven dan de behoorlijke kracht gevens 
zonder dien van de Zuidvliet af te keeren? 
Daens C (SXVL, 


- 


34 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


(SXVI, X.) hoe zal men dien van de zuid- 
zijde 'er dan van afwenden? (S$ XVI.) hoe 
zal men eindelijk aan eenen zich fteeds ver 
deelenden ftroom dat vermogen geven, ’t welk 
‘er tot eene genoegzame fchuring vereischt 
wordt? — Eene geheele. verandering van de 
zeegaten, een geheele ommekeer der ftroomen 
zou ‘er moeten plaats grijpen; moeijelijke en 
Zaamgeftelde, zoo niet ondoenlijke werken, 
zouden tot het bereiken van het beoogde doel, 
ter hand genomen moeten worden, werken, 
welke, indien zij al met vrucht konden gebe- 
zigd worden, [geene zekerheid voor het ver- 
volg zouden kunnen geven, alzoo bij het ge- 
ftadig verloop der Zeeuwfche gaten, duizend 
omftandigheden derzelver uitwerkzelen, na ee- 
ne reeks van jaren, zouden kunnen verijdelen. 
Immers deze zwarigheden leiden ons van 
zelve op tot het denkbeeld van in de behoed- 
middelen op dien regel te bouwen, welke de 
eenvoudigfte en minst zaamgeftelde wijze van 
werken moet voortbrengen, welke, door het 
Kanaal en de Haven van alle gemeenfchap daar 
buiten af te fcheiden, beide eenigermate onaf- 
hankelijk van de overige Zeeuwfche gaten 
maakt; dien regel namelijk, van ’er geheel den 
Vloed ende Eb buiten te keeren. (SXXV, 49 )_ 
Doch ook in de uitoefening van dezen re- 
gel 


‚DER MIDDELBURGSCHE HAVEN, 35 


gel, is men verpligt met eene belioedfaamheid 
te werk te gaan , welke de gevaarlijke fland 
van het Kandal, in deszelfs betrekking tot ars 
dere gaten, vordert. De beste middelen ter 
herftelling van het kanaal en der- haven kunticd 
daarom gebreken bezitten „die mogelijk niet te 
verhelpen zijn.— Slechts één Ontwerp is mij 
bekend; ’t welk misfchien die gebreken zou kun= 
nen voorkomen. Daar echter de dwaling dik= 
wijls tot het befef der waarheid opleidt, zal 
ik mij in de opgaaf der middelen niet tot 
dit alleen bepalen. Uit de gebrekkigfte ont- 
werpen leidt een verftandig en van hec plaats 
felijke wel onderrigt Man fomtijds de beste ge= 
volgen af. De gebreken , welke mijne kort= 
zichtigheid mij belet in de volgende onrwers 
pen weg te nemen, zullen door meer kundis 
gen misfchien zonder moeite op te losfen zijn. 


S XXVIIL 


Reeds bij den aanwas van het kwaad , ham 
men middelen bij de hand om het voortekos 
men. De Kronijken verhalen, dat men aan 
het Arnemuidenfche Gat een nieuw Kanaal 
graafde, om ’er den Vlod langs af te leiden 3 
dat men werktuigen ter verdieping of fchuring 
toeftelde; dat men vervolgens het Vloedwater ; 
door bedammingen of kribben, deszelfs Stroom 

C 2 be- 


56 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


benam, dat men fluisjes aanlegde aan het Ar= 
nemuidenfche Hoofd ter meerdere fchuring; dat 
men naderhand de vruchteloosheid van alle 
deze werken ontwarende, dezelve gedeeltelijk 
weder vernietigde , en andere, even weinig 
voldoende, daar voor in de plaats legde: en 
zeker; daar ze noch de kracht des Strooms 
vermeerderden , noch den Stroom geheel uit 
het Kanaal weerden, konden dezelve niet be- 
letten dat de Arne of oude Middelburgfche 
Haven onbevaarbaar wierd, en dat men einde- 
lijk zich genoodzaakt vond eene nieuwe aan- 
teleggen, welke, op dezelfde gebrekkige be- 
ginfelen als de oude vervaardigd zijnde, juist 
dezelfde nadeelen in zich moest bevatten „ 
gelijk de gevolgen zulks heden aantoonen. 


S XXIX. 


Den waren toeftand van het Sloe noch niet 
genoegzaam kennende, meende ik, dat de mo- 
gelijkheid eener voldoende doorftraling van 
Vloed- en Ebftroom in het Kanaal niet zeer 
bezwaarlijk was: het fcheen mĳ toe , dat 
wanneer het Oosterhoofd van Rammekens ver- 
lengd wierd, zoodanig dat het den Vloed 
van het Sloe onderfchepte , en het Zuidelijk 
Hoofd van Arnemuiden zoodanig, dat 'er de 


Ebftroom uit het Schengen wierd ingeleid , 
meu 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 37 


men daar door mogelijk eene genoegzame fchu- 
ring in het Kanaal zoude verkrijgen. Het plaat- 
felijk overzicht overtuigde mij van de onmo- 
gelijkheid van een zoodanig ontwerp. Om 
een voldoenden Stroom van het zuiden te heb- 
ben , zou het Oostelijk hoofd van Rammekens 
over de plaat de Kaloor moeten gelegd wor- 
den, CS IL, XII, XIV. ) en hoe zou men 
dan nog de noodzakelijker fchuring der Eb 
verkrijgen 2% immers niet door het Schengen’, 
‘twelk reeds, blijkens de teekening , door 
eene plaat vanhet Arnemuidenfche gat is af- 
gefcheiden ? men zoude dan van de haven van 
Middelburg of van Arnemuiden een Kanaal 
toc tegen over de Zuidvliet moeten graven, 
‘twelk met een hoofd derzelver Eb onder- 
fchepte: hier door zou men ongetwijfeld 
tene genoegzame fchuring der Eb verkrijgen , 
maar zou de Vloed van het Veerfche gat ’er 
niet tevens met even veel kracht, als die van 
den Hond, in komen, en wat had men dan 
met dezen arbeid gewonnen? — de zuider- 
ftroom van den Vloed te ftremmen , en op 
die wijze alleen de Eb door het Kanaal te 
doen trekken , het welk zeer zeker voldoen: 
de tot de bedoelde diephouding zoude zijn, 
CSV.) kon immers geen plaats’ hebben dan 
door geheel den mond van het Welzinger gas 

Cs te 


38 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


te floppen, ten zij men een middel konde 
bedenken om, zonder Stroom , het water 
op heit Vlakke of voor Rammekens diep te 
houden? — Ik beken dat deze zwarigheden mij 
zoo moeijëlijk, de aantewendene middelen zoo 
onzeker toefchijnen , dat ik geheel van het 
ontwerp om met den Vloed en Eb , of mee 
de Eb alleen in het Kanaal te werken , afs 
zie, en mij alleen tot die middelen zal bepa= 
len, welke eene geheele affluiting van het Ka- 
naal bevatten. 


Zie hier dan mijne ontwerpen desaangaande, 


EERSTE ONTWERP, 


CRKX 


Dit ontwerp beftaat alleenlijk daarin: niet 
flechts de haven van Middelburg, maar ook het 
geheele Kanaal in een Dokkanaal te verande- 
ren, 

Om dit met de minfte kosten te bewerk- 
ftelligen , gelieve men vooraf , wat de zui- 
delijke mond van het Kanaal betreft, het oog 
te werpen op de teekening , zijnde deeze mond 
verkleind naar een naauwkeurig opgemeten 

plan, 


Î 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 39 


plan. Men befpeurt 'er op dat een hoofd c 
aan de zijde van het kasteel is aangelegd , 
‘t welk omtrend 65 à 7o Roeden voorbij het 
biterfte bolwerk van dit kasteel fchiet. Voorts 
loopt 'er van den dijk « (*) een rijswerk 
tot b, en van daar een palen hoofdje tot c ; 
welk zich niet verder dan tot over de bat- 
terij d van het Westelijk hoofd e uitftrekt. 

Dit Wescelijk hoofd nu, zou men kunnen 
laten zoo als het is; doch den dijk « tot aan 


> langs het kribwerkje moeten verlengen , of 


zelfs zou men volftaan kunnen , met alleen 
dit kribwerkje te verfterken en eenige voeten 
te verhoogen , alzoo het met zeer hoog water 
ondervlocit. Voorts zou men een nieuw Oos-, 
telijk hoofd ten naastenbij in de rigting van 
bf g, dienen aanteleggen , *t welk even ver als 
het Westelijk zou moeten vooruitfchieten. 

Tusfchen deze hoofden, ter plaatfe f, zou- 
de eene Spui- en Schutfluis moeten aangelegd 
worden , bekwaam om, zware fchepen door 
te fchucten. 8 


C4 Het 


(*) Het beloop van dezen Dijk is uit HATTINGA Overgeno= 
men; doch daar her zêer. mogelijk is, dat dezelve zich thans 
door latere inlagen nader aan het SJoe uitftrekt (het ‘welk ik oör- 
deel uit de Kaart Van p. BEAUPRÉ) zou dit alweder den arbeid 
éh de kosten verminderen, 


49 T. SPELEVELD) OVER DE OPSLIEKING 


PRL 


Het fpreekt van zelve , dat indien de diep» 
te bij f te groot bevonden wierd voor den aan-, 
leg der Sluis , het voordeeliger zoude uitko- 
men dat men de beide hoofden nog eenige 
roeden binnenwaards verlengde „ en aldaar de 
Sluis aanlegde. De bodem van het kanaal loopt 
aldaar genoegzaam droog met laag water , en 
de afkistingen voor het uitdiepen der Sluisput, 
en den aanleg der fondamenten der Sluis „ 
zouden derhalven met veel minder kosten en 
moeite te doen zijn. Het komt ’er hier 
flechts op aan, om zich naar den aard van 
het terrein te fchikken , mits dar men in het 
oog houde , dat de afftand der Sluis van de 
uiterften der hoofden , geëvenredigd zij aan 
de kracht der Spuijing, welke de Sluis zal 
kunnen uitoefenen. 

In hetalgemeen loopt men geen gevaar, wan- 
neer men eene Sluis van die zwaarte , als hier 
vereischt wordt , honderd roeden of iets meer 
binnen de hoofden legt. 


SXXKI 


În het Arnemuidenfche gat, of in de Noorde- 
lijke mond van het kanaal , beftaan geene hoof- 
den , dan die door de dijken gevormd wor- 

den. 


Le 


DER .MIDDELBURGSCHE HAVEN. 41 


den. -De Zuidelijke «dijk is aan het eind af- 
gebroken , en voor den Noordelijken ligt een 
klein kribwerkje , ‘twelk zich omtrend 25 
roeden voorbij de wste wal uitftrekt. Hier 
zoude: het dan Re ‚ dat de dijk van 
kh tot-# wierd verlegd „ en vervolgens een 
hoofd van tot k wierd uitgezet , ‘evenwijdig 
met den dijk mm. Eindelijk zou men het hoofd 
1 behoorlijk moeten optrekken, en binnen den 
dijk , ter plaatze # eene diergelijke Schur- 
en Spuifluis , als in de Zuider - mond moeten 
aanleggen. | 


B EKIU, 


De Sluizen gelegd zijnde , zoude men kun- 
nen aanvangen met de verdieping van de ha- 
ven en het kanaal. Daar deze Sluizen , zoo 
lang zulks noodig zoude zijn, het Kanaal 
zouden kunnen droog houden , zou de ont- 
graving tot de behoorlijke diepte zeer ge- 
makkelijk te doen zijn , zonder dat men 
toevlugt tot die kostbare wijze van wer- 
ken , de baggering namdlijk , zoude behoe- 
ven te nemen : zelfs zou men „ wat de 
haven betreft , mogelijk met vrucht het 
werktuig door de Lands Marine in Vlisfin- 
gen en elders gebruikt, kunnen bezigen , 
bij aldien de twee Sluizen der Stad eene ge: 

Cs noeg- 


42 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


noegzame fchuring daar toe konden te weeg 
brengen. 


S_XXXIV. 


De voordeelen var®gsodanig ontwerp , 
‘twelk in deszelfs dadelijke uitvoering min- 
der bezwaarlijk zoude zijn, dan ik mij eerst 
had voorgefteld , hebben, zoo men al het bij- 
gebragte wel in aanmerking neemt, weinig 
betoog nodig. 

En zeker ! dewijl de Vloed alleen de ftof- 
fen aanbrengt, die het Kanaal en de Haven 
doen aanflikken , CS IV &c.) moet deze aan- 
flikking ophouden , door de affcheiding der 
{luizen. Zoo het eenigermate onbegrijpelijk 
mogt voorkomen , dat, daar tot ‘het doen 
der fpuijingen, het zeewater in het Kanaal 
moet ingelaten worden, de Vloedffroom of de 
ftoffen welke die met zich voert , ‘er echter 
niet in kunnen dringen , gelieve men in -aan- 
merking te nemen , dat al het Vloedwater , 
‘tr welk vóór de fluis ftaat, in rust is, van 
het uiterfte der hoofden af tot aan de {luis 
toe : dic water moet dan al deszelfs ftoffen 
aldaar laten. zakken , welke vervolgens doof 
het fpui, wanneer zulks noodig is, weder 
worden weggefpoeld: het komt dan , om zoo 
te fpreken; gezuiverd in het dok en kan 

nog 


DER MIDDELBURGSCHE HAVE Ne 43 


nog zoo veel te minder zandftoffen ’er in ‘voe: 
ren , «daar het alleen door de enge flekken 
of flonsgaten wordt doorgelaten. — Daar en 
boven behoeft men de dokken niet ledig te 
laten loopen , en de hoeveelheid van Vloed: 
water welke ’er dagelijks, of wanneer de fpui- 
jing noodig is, in moet komen, is dus ge- 
ring. 

Men behoeft , om proefondervindelijk van 
deze waarheid overtuigd te worden , flechts den 
toeftand van het Vlisfingfche Dok na te gaan. 
Ingevolge het naauwkeurigst onderzoek , ’twelk 
ik deswegens heb kunnen nemen , is mij ge- 
bleken , dat de helft van dit Dok in het jaar 
1793 omtrend tien voeten is uitgediept , ter 
diepte van twee voeten onder de bedding der 
{luis ; « derhalven moet de aanflikking boven 
de bedding, omtrend 8 à 9 voeten geweest zijn. 
Van 1793 tot t8o4 zal de aanflikking van het 
uitgediepte gedeelte omtrend: een halve voet 
zijn geweest: doch dezelve is zoo zeer niet 
door het Vloedwater ontftaan , dan wel door 
de ingeworpe vuilnis, en vooral door de 
ftoffen , welke van achter het onuitgediepte 
Dok naar voren in de diepte zijn-gevoerd, door 
den trek der fpuijing. Laren wij-echter-ftel- 
len dat het Vloedwater. deze ophooging van 
6 duimen, in den tusfchentijd van elf jaren, 

heeft 


44 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


heeft te weeg gebragt, dan moet het, om 
eene ophooging van 9 voeten te bewerken, 
den tijd van 198 jaren in het Dok gevloeid 
hebben. — Dit zal uit het boven bewezene 
niet verbazend voorkomen. 

… Doch laten wij verder gaan , en ftellen dat 
het Vloedwater alleen jaarlijks één duim aan- 
flikking in her Dok veroorzaakt, dan maakt 
zulks, om de twaalf jaren, één voet; dat is 
dus, om de ro8 jaren, g voeten. 

Dat dit op de waarheid moet gegrond zijn , 
blijkt daaruit , dat die genen, bij welke ik on- 
derzoek heb gedaan wegens de geheele uitdie- 
ping van ’‘tgemelde Dok , hoezeer reeds be- 
jaarde lieden , geene kennis droegen van den 
tijd , “dat zulks heeft plaats gehad. Echter 
zou dat gedeelte van het Dok , ‘twelk in 1793 
niet is uitgegraven , nog zeer wel voor zwa- 
re Schepen gefchikt zijn, zoo de Dam, wel- 
ke ter affchutting van de andere helft des Doks 
gelegd is , zulks niet zeer belemmerde, 


SXXXV. 

Dit onfchatbaar voordeel van het affluiten 
der Kanalen, zou in het verhandelde geval nog 
grooter zijn dan in WVlisfingen. 

12 De grootere uitgebreidheid van het 


Kanaal zoude krachtiger fpuijing toelaten, en 
de 


" 
DER MIDBELBURGSCHE HAVEN. 45 


de hoofden het fpuiwater onbelemmerd door= 
latende , het welk in Wlisfingen geen plaats 
heeft, zou hier door de fpuijing meer uit- 
werking hebben, en niet zoo menigvuldig 
behoeven herhaald te worden, als in de Lands 
haven dier: plaats. 

29 Tevens zou men; om.dezelve uitgebreid- 
heid van het Kanaal , des verkiezende „ zonder 
belemmering der „Schepen - dagelijks kunnen 
fchutten en fpuijen , dewijl hier toe altoos 
water genoeg zou kunnen, voorhanden zijne 


S XXXVL 


Behálve dit biedt het Dokkanaal nog meer 
bijzondere plaatfelijke voordeelen aan. 
19 De haven en het Kanaal zouden altijd bes 
vaarbaar zijn. 
a° De bodems der haven, grachtenen Stads 
dokken zou men nimmer ledig behoeven te 
laten loopen, waardoor de gezondheid.der In- 
gezetenen zeer bevorderd zou worden , welke 
thans, door de nadeelige uitwaasfemingen der 
droogloopende Stads Kanalen , voor al in hees 
te zomerdagen „ bijzonder benadeeld wordt. 
32 Men zou door dezen aanleg der, fluizen 
zeker wel groote onkosten moeten maken, 
doch daar bij tevens in eens van alle baggering 
bevrijd zijn, welke thans alle jaren gefchic- 
den 


4Ô T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


den moet , en waar van de koften , hoe 
nutteloos ook verfpild , op den duur waarlijk 
onberekenbaar worden. - 


S XXXVIL 

Als zwarigheden tegen een Dokkanaal zou 
men kunnen opwerpen : 

19 Dat de twee Stads Watermolens , door 
den Vloed en Eb bewogen wordende, hier 
door onbruikbaar zouden worden. Deze zwa- 
righeid vervalt , wanneer men zich herinnert 4 
het geen SXXXV 29, is gezegd , alzoo men 
door dagelijks te kunnen fpuiĳen, ook dage- 
lijks eene genoegzame hoeveelheid waters in en 
uiet het Kanaal zouden kunnen laten om de 
Molens aan den gang te houden. Zoo de min- 
dere rijzing en daling van het Dokwater al 
niet eene zoo langdurige beweging der molens 
mogt toeftaan, als bij Eb en Vloed; fchijnt 
mij nogtans dit ongemak niet van dien aart ; 
om met de uitgebreide voordeelen in$ XXXIV, 
XXXV en XXXVI aangetoond, in Balans te 
kunnen komen, } | 

Het is zeker , dat de herftellingen der Slui- 
zen ook de beweging der Molens niet kunnen 
benadeelen.— Want, vooreerst, zijn 'er twee 
Stuizen, waar van, bij noodzakelijke reparatie 
der eene , de andere aan den-gang kan gehou- 

den 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 47 


den worden: en ten tweeden , al ware het, 
dat beide te gelijk aan derzelver fluisdeuren , 
beddingen; enz. herftellingen noodig hadden , 
kan altoos het water door de flekken in- en 
iesehijen „worden. 

e% Doch , zal men zeggen , al toegeftemd 
zijnde ‚dat de Molens, door het in en uitlaren 
van water in het Dokkanaal, kunnen werken , 
dan doet zich nog eene nieuwe zwarigheid op; 
ten aanzien der riolen „ welke veel lager lig- 
gen dan de Molens , zoo dat dezelve , bij het 
doen “werken der Molens; moeten onderloo= 
pen of door fchuiven verftopt worden „ wel. 
ke derhalven , bij gebrek van fpuijing van 
het Dokkanaal geene uitloozing zouden heb= 
ben „en ‘er dus een groot ongemak , ’t welk 
nu reeds voorde Stad beftaat , zoude vermeer- 
deren. 
Ik erken „ dat hoe zeer ’er verfcheide riolen 
van bijzondere huizen ven minften 10 voeten 
boven laag water peil liggen , de Stads rio- 
fen echter ’er flechts 3 à 4 voeten boven zijn= 
de , men altoos verpligt zal zijn, deze rio- 
len met {chuiven te {toppen , waneer men 
„water ter fpuijing, fchutting, of voor de Mo- 
tens inlaat, Doch de thans beftaande gebrek- 
kige loozing van water uit de riolen zal , door 
een goeden aanleg der fpuifluis, geheel ver- 

hol- 


48 T‚ SPELEVELD; OVER DE OPSLIKKING 


holpen “worden. Immers ben ik -onderrigt 4 
dat de flikken ín de Haven ‘en in fommige 
Kanalen der Stad , op eenige plaatfen het was 
ter beletten , met de Eb zoo ver-afteloopen,; 
dat het daar mede uit de riolen kan ontlast 
worden. Indien men nu de bedding der. Sluis 
aan den mond of de monden vanhet. Kanaal , 
flechts 4 of 5 voeten onder laag water - peil-aan=- 
legt en het Kanaal op dezelfde laagte ver- 
diept, zal men het water dagelijks en op= 
verhinderd ten. minsten nog 3 voeten onder de 
riolen kuunen laten wegloopen, en echter nog 
4 of 5 voeten-water in het dok houden. 

Ik zeg, dagelijks, en dit blijkt uit het geen 
SXXXV., 2° is gezegd. 

Wel verre dus; dat het aanleggen van het 
Dokkanaal de uitloozing der riolen eenigzins 
zoude kunnen verhinderen , kan het niet dan 
dezelve bevorderen :. en zelfs zal men ten 
minsten 13 of 14 voeten waters kunnen in- 
laten , (bij de opgevene verdieping) zonder 
dat men verpligt zal zijn, het groot getal der 
particuliere riolen voor het Vloedwater te 
ftoppen. 

Het blijkt uit deze opmerkingen , dat der- 
halven de aanleg der Sluizen niet alleen naar 
de zwaarte der Schepen, maar ook tevens 
naar de opgegeve omftandigheden moet ge- 

fchie- 


DER MIDDELBURG SCILE HAVEN, 49 


fchieden. ‚ Zoodanig als ik die hier heb-be- 


_paald-,. zouden de beddingen nog: omtrent.s 


à 6 voeden hooger liggen „dan die. der, Dok 
{luis te Vlisfingen , maar dewijl-de- zwaarste 
Schepen. welke «in Middelburg doorgefchut 
worden flechts 15 voeten diep gaan „en. men 
ep bovengemelde wijs altijd omtrent 17: voes 
ten {chutting heeft, kan -zoodanige aanleg 
voldoende. zijn: nogtans' dient. in, acht ge- 
nomen: te worden , dat hoe lager de. beddin- 
gen der Sluizen worden: aarigelegd:, ‘hoe -be- 
ter zulks ís ;‚ want: 19 Kam 'ervals, dan te 
meer water in het, Dokkanaal, ingelaten “wor- 


den. 2° Kunnen de ligte, Schepen. en-zelfs 


de zware ongeladene, ook met de allerlaagfte 
fpuijing, dan te minder droogvallen. ‚go Kan 
men als dan zoo veel te krachtiger en; dieper 
fbuijing in den mond of monden van het Kas 
naal te weeg brengen 3; het welk in-dit.ge- 
val het groote doel moet zijn. 

Evenwel zoude men: bij eene flechts gerin- 
ge verdieping van het Kanaal, het water tot 
het allerlaagfte peil kunnen doen wegloopen, 
zonder „dat zware Schepen ; Zoo men zulks 
verkoos , zouden behoeven droog te liggen , 
(hoewel dit in de mulle bodems onzer Kanalen 
weinig ongemaks heeft). Men behoefde daar- 
toe alleenlijk het Stadsdok te herftellen en des- 
U, Deer. D zelfs 


5o T., SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


zelfs Sluis in orde te brengen ; welk Dok 
men als dan tot een refervoir zoude kunnen 
houden , en waarin. men diergelijke Schepen 
zoude “kunnen opleggen. 

„go Dezelfde zwarigheid, welke men ten 
aanzien der riolen oppert, zoude , met be- 
trekking tot eenige Uitloosfluizen, welke ook 
binnen het Dokkanas’ vallen , kunnen wor- 
den opgegeven. Maar ook deze zwarigheid 
heeft , om de hier boven opgegeven reden , 
even weinig grond. Het komt ’er hier flechts 
op aan, den aanleg der Spuifluisbeddingen 
naarhet peil der binnen Sluizen te fchikken , 
als" wanneer men altoos meester is, dezelve 
met elk Getij in het Dokkanaal te doen loo- 
zen , en zelfs met den Vloed , indien men 
zulks verkiest , dewijl men willekeurig het 
Dokkanaal ledig kan houden , zoo wel bij 
Vloed als bij Ebbe. 


S XXXVIIL 


De voordeelen van een Dokkanaal dan zoo 
groot zijnde, dat de geringe plaatfelijke na- 
deelen , zoo die al mogten beftaan , daar bij 
niet in aanmerking kunnen komen; ja, vol- 
gens mijn gevoelen, het nut in $ XXXVI, 
ge aangetoond , alléén tegen alle mogelijke 
nadeelen opweegt, blijft flechts Overig, te 

on- 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN, St 


onderzoeken, of; de noodzakelijkheid van een 
Dokkanaal eenmaal toegeftaan zijnde , het onts 
werp echter, zoodanig als ik heb opgegeven; 
aan geene groote zwarigheden onderhevig is. 

Men. herinnere zich wat in de voorgaan- 
de Afdeeling , wegens. den toeftand van het 
Sloe is gemeld ; en men zal als dan., zoo 
wel als. bij, het inzien van het Kaartje, de 
moeijelijkheid. van deszelfs bevaarbaarheid voor 
groote Schepen in het vervolg gevoelen. Zoo 
het Westerheofd van Rammekens, den. Stroom 
vant de Zwidwatering langs het Sloe bre- 
kende ; al. eenigzins mogt. toebrengen, tot dee 
uitbreiding van de Bank F, welke zich, tot 
eene zoo groote belemmering van. hee S/oe 
aan het Zuidoostelijk deel van St. Joosland. 
nederzet ‚ moet de eenige en onherftelbare 


oorzaak van de verflikking van het S/oe nog- 


tans alleen in deszelfs betrekkelijken ftand 


met den Hond en vooral met het Veerfche 
Gat en de Zuidvliet gezocht worden, ’Er 


blijft derhalven niets overig , dan het Sloe 
daar te laten , en het Kanaal voor de Haven 
tot den doorgang der Schepen te gebruiken: 
dit is de reden waarom ik zoo wel aan het 
Arnemuidenfche. Gat ‚ als bij Rammekens 
eene Spuifluis heb voorgeflagen. Maar hoe 
zal het nu gaan met de Uitwatering dezer twee 

D'3 mon- 


52 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


monden ? Uit het geen S XIX &c. is bijge- 
bragt, blijkt, dat de verzanding voor Ram- 
mekens en zelfs tot aan de punt der Zuidwa- 
dering geftadig toeneemt; en dat de Kaloot 
al meer en meer de kust van Walcheren na- 
dert. Zoo deze verzanding aanhoudt, zal 
dan de Zuidelijke ingang van het Kanaal 
door den tĳd niet verftopt worden ? zal dan 
de Spuifluis aldaar nier nutteloos worden, 
wanneer de zware Schepen de hoofden niet 
meer kunnen naderen ? — fchoon ’er chans 
nog eene redelijke diepte voor Rammekens is, 
toont echter alles niet aan dat het gevaar met 
groote fchreden nadert? — 

Is het zelfde niet voor den Noordelijken 
mond te vreezen ? men herinnere zich nog- 
maals de waarnemingen der voorgaande Af- 
deeling , de groote onevenredigheid der diep- 
te voor Arnemuiden en tegen over de geul 
der Zuidvliet , de fteeds toenemende verzan- 
ding van het Schengen , en oordeele. 

Niet aangezet door eene fchuldige IJdelheid, 
welke flechts in ontwerpen tracht te fchitte- 
ren , die altoos zoo gemaklijk op het papier 
te vormen zijn , en dikwijls meer eer aan het 
vernuft “dan aan -het oordeel van den-Maker 
doen 5; alleen bezield met de zucht om we- 
zentlijk van nut te zijn , deel ik met dezelf- 

8 de 


DER MIDDELEBURGSCHE HAVEN, 53 


de vrijmoedigheid de nadeelen van het ont- 
werp , als het ontwerp zelve mede , in de 
hoop dat meer kundige , dan ik , mogelijk 
de middelen zullen vinden, om deze nadee- 
len te overwinnen; en ik acht mij verpligt, 
de belanghebbenden te waarfchuwen , niet tot 
de uitvoering van een ontwerp als hier is op- 
gegeven. over te gaan, voor dat men „wel 
overtuigd zij „ dat de gevaren, welke ik voor 
de monden «van het Kanaal vreeze , of niet 


beftaan „ of voor altoos kunnen verholpen 
worden. : 


TWEEDE ONTWERP. 


SXXXIX, 

In de vooronderftelling van het een of ander, 
deel ik een tweede ontwerp mede, *t welk hier 
in beftaat ; het Welzinger Kanaal van dat van 
Arnemuiden door een Dam afrefcheiden en 
vervolgens de Haven van Middelburg, bene- 


vens het Kanaal van Arnemuiden, tot één Ka- 


naal te maken ’t welk door den aanleg eener 
Spuifluis aan deszelfs mond, tot een Dok- 
kanaal hervormd zijnde, met de helft min- 

Ds der 


« 


54 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 
/ 


der kosten , dezelfde voordeelen van het eere 
fte ontwerp zoude aanbieden. 


S XL. 


Het is waar, de uitgang langs Welzinge 
niet alleen , maar zelfs van het Zuidelijk deel 
van Walcheren , zoude daar door verftopt 
kunnen worden , alzoo men niet altijd op ‘het 
Sloe moet rekenen : doch dezelve zoude even 
gemakkelijk en zelfs gemakkelijker dan thans 
langs het Veerfche Gat en den Roompot 
gefchieden. 

Dit ontwerp zou derhalven in allen opzich- 
te verkieslijk boven het eerste zijn , zoo het 
uitgewezen was, dat de aanflikking van het 
Sloe voor Arnemuiden tot tegen over de geul 
der Zwidvliet , aldaar niet dezelfde hinderpa- 
len van $ XXXVIII zoude tegen ftellen. 

Deze zwarigheid leidt ons dan natuurlijk 
tor het 


DERDE ONTWERP, 


SXLL 


Dit ontwerp beftaat in het graven eener 
nieuwe Haven tusfchen Vere en Arnemuiden. 
De 


ee A EK ane nd Sen ee 


\ 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 55 


De Vloed , welke van het Noorden langs 
Walcheren Ítroomt, valt, langs Voordbeve- 
land en Vere heentrekkende ;- mert kracht in 
de Zuidvliet, ven gedeeltelijk in het Scher- 
gen. Deze Stroom heeft zoo wel aan de zij- 
de van Vere. als aan die van WVoordbeveland 
eene vrije en onbelemmerde doorftraling in 
het eerste der genoemde Kanalen. 

Vervolgens valt de Eb van dezelfde Zuid- 
vliet tegen de Oosrkust van Walcheren, ftoo- 
tende ter plaatfe o van waar dezelve zich langs 
die kust henen in Zee begeeft, tevens denzelf- 


„den weg nemende , langs Noordbeveland door 


een geul , waar door ook de Vloed trekt. 
Daar dezelve zich nu, even als de Vloed, 
onbelemmerd langs de Walcherfche kust kan 
ontlasten 3 is het niet te verwonderen , tegen 
over de geul der Zuidvliet in het Sloe, van 42 
tot 58 Voeten, en van daar vervolgens, zelfs 
digt langs het land henen, tot Vere altijd 
eene diergelijke diepte te vinden, welke ze- 
kerlijk in het midden van het Vaarwater en 
verder op, nog aanmerkelijker zal zijn. 
Tegen over, deze geul der. Zwidvliet zoude 
men een hieuw kanaal dienen tegraven, het 
zij onmiddelijk- van de ‘Stad ‘af ,… het zij van 


_&enig-deel vanhet draemuidenfche Gat, ge- 


lijk in de teekening met-o pris afgebeeld, 
nor D 4 bie- 


56 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


biedende zich dit punt: als den korften afftand 
san, en waarbij de eigendommen en wonin- 
gen der bijzendere- perfoonen , het minst zou- 
den. te lijden hebben. | 

Aan het eind van dit Kanaal zou , even als 
in de twee vorige Ontwerpen, eene Spui- en 
Schut-fluis g dienen te liggen. 


cg KLI 


Het Kanaal van Welzinge zou door een Dijk 
r, of overal elders waar men zulks zoude ver- 
kiezen , moeten worden afgefneden. 

Insgelijks zou de Oostelijke Dijk der nieuw 
gegravene haven tot aan het S#. Joosland bij s 
dienen door te loopen ; en in dezen Dijk zou 
men , wanneer men dit goedvond , een klein 
Sluisje kunnen leggen. Vervolgens zou men, 
even als in het eerste Ontwerp is opgegeven, 
de uitdieping van het Arnemuidenfche Kanaal 
en der haven kunnen bewerkftelligen. 


S XLIIL 


Dit Ontwerp. op dezelfde gronden rustende 
als de voorgaande Ontwerpen „ biedt, wat de 
Haven en het Kanaal aangaat, ook gelijke 
voordeelen aan, weshalven ik alle nadere op- 
gaaf deswegens als overtollig befchouw. 

Î í Ten 


Te rn ZEK 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN, 57 


Tenvaanzien van,de kosten ter uitvoering , 


_ zal het minder “bedragen dan het’eerfte, om 


dac ‘er flechts ééne groote Sluis behoeft ge- 
legd te worden. 

Het: kleine Sluisje zou des noods agterwe- 
gen gelaten kunnen worden , dewijl bij nood- 
zakelijke reparatie der Sluis, het water door 
de flekken in- en uitgelaten kon worden. 

Dit Ontwerp zou zelfs weinig kostbaarder 
vallen dan het Tweede: want, wel is waar 
dat ‘er eene geheele ontgraving van een nieuw 
Kanaal zou moeten plaats hebben, doch daar 
de uitdieping van “geheel het Welzinger Ka- 
naal benevens een goed gedeelte van dat van 
Arnemuiden ‚ daar door noodeloos zou wor- 
den , „weegt znlks ‘er tegen op. 


S XLIV. 


De Ea is dan , te onderzoeken of dit Ont- 
werp nier aan de zwarigheden, in $ XXXVII 
& XL wegens de twee andere Ontwerpen ; 
opgegeven „ onderhevig zoude zijn. 

Er beftaat, gelijk in $XLI is gezegd eene 
geul van de Zuidvliet tusfchen JNoordbeve- 
landen de plaat D voor Vere. Zal deze geul de 
Eb en Vloed, door den tijd, niet van de Wal- 
cherfche Kust aftrekken en daardoor de platen 
tusfchen Arnemwiden en Were doen toenemen ? 

D 5 Het 


55 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


Het is waar , uit hoofde van het geen in 
S 1. wegens den loop der ftroomen is. bepaald, 
fchijne dit met betrekking tot den Vloed niet 
zo zeer te vreezen te zijn , alzoo deszelfs 
ftroom al zoo regt door dit gedeelte van her 
Sloe als langs het Zuidwestelijk deel van Noord- 
beveland kan ftroomen ; maar ten aanzien 
van de Eb verdient dit-de ernstigfte. overwe- 
ging , alzoo het mij voorkomt ,. dat dezelve 
zeer door de geul tusfchen Noordbeveland en 
Vere moet getrokken worden , het welk dan 
tevens veelligt eene afleiding van den. Vloed 
in het vervolg zoude kunnen veroorzaken. 

Het zou derhalven noodig zijn , dat men 
door herhaalde proeven zich verzekerde of de 
diepte ter plaats waar het nieuwe Kanaal ge- 
opend zou worden, afneemt of niet, 


eee 


In allen gevalle kan ’er thans, naar mijne 
gedachten , geene gefchikter plaats dan deze 
voor den aanleg eener goede MMiddelburgfche 
Haven gevonden worden. De diepte is er 
een «derde meerder dan voor Ranunekens , en 
ruim eens ‚zoo groot dan voor Arnemuiden. 

Daar en boven kan ’er de aanflikking niee 
ligt in die mate plaats hebben. 


Door de {luis zo digt als mogelijk is, aan 
de 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 59 


de uitwatering te leggen, kan men met de 
{puijing krachtdadig de diepte bevorderen en 
op de daar voor liggende plaat fchuren. 


S XLVL 


Ik acht het zelfs niet moeijelijk de plaat D 
nog meer te doen afnemen door het uitbren- 
gen van een hoofd of kribwerk u yv, waar 
door de Vloedftroom langs den hoek dier 
plaat gedreven zou worden , en het welk de 
verdeeling der Eb in het $/oe belettende , ook 
aan derzelver ftroom meer werking zoude bij- 
zetten, 


S XLVIL 


Indien deze maatregel in het vervolg nood- 
zakelijk zou mogen geoordeeld worden , is 
hect buiten cwijfel dat het Sloe daar door niet 
„benadeeld zou worden , als men gelieft opte- 
merken dat de Noordelijke Vloed en Eb geen 
nut in het zelve doen ; en boven dien kan het 
bij zoodanig ontwerp als dit, «ook niet in aan- 
merking komen. Inderdaad hoe zou men een 
fchooner ftand eener uitwatering kunrten ver- 
langen , dan zodanig een , welke door de 
zamenkomst van de Zuidvliet en van het Peer- 
Sche Gat, ‘zoo wel voor binnen als buiten 
’s Lands 


Co T. SPELEVELD;, OVER DEOPSLIKKING 


’s Lands , zelfs voor de zwaarfte Schepen 
eenen gemakkelijken weg aanbiedt; een weg ; 
welkers ruimte ten aanzien van beide de ga 
ten , nog geftadig toeneemt , en die derhal- 
ven aan geene der zorgelijke vooruitzichten on- 
derworpen is, welke op alle andere punten 
van het Oostelijk deel van het Eiland , al den 
aangewenden arbeid voor het toekomende kun- 
nen verijdelen ? 


S- XLVIII. 


Immers de diepte in de Zwidvliet geftadig 
toenemende en die voor Vere niet verminde- 
rende , kan ’er, gelijk $ XLIV. gezegt is } 
geene andere zwarigheid tegen dit Ontwerp 
beftaan , dan de vrees, of de diepte voor 
het nieuwe Kanaal niet eenigzins naar de 
zijde van MVoordbeveland zal verloopen , van 
het welk men alleen door herhaalde en naauw- 
keurige proefnemingen kan verzekerd worden. 

En zelfs in de’ vooronderftelling , dat dit 
eenigzins plaats heeft , is nog wel de vraag , 
of het in die mate beftaat, dat daar door het 
vaarwater vóór het Kanaal verftopt worde, 
gelijks zulks in de andere deelen van het $loe 
te verwagten is ? 

Hier bij komt dan nog in aanmerking , dat, 
ïndien deze plaats niet tot het oogmerk ge- 

fchikt 


DER MIDDELBURGSCHE- HAVEN. Ó1 


fchike bevonden wierd, 'er geen anderen weg 

zoude overig blijven dan een Kanaal achter Ve, 

re te openen. | 
SXLIK, 

Zoodanig zijn , naar mijne geringe kennis; 
de" oorzaken der aanflikking van de Haven van 
Middelburg en van het Welzingfche Kanaal; 
zoodanige de middelen om deze aanflikking in 
het vervolg te voorkomen. Alle fteunen zij op 
een-en hetzeifde grondbeginfel ; alle kunnen 
derhalven tot een algemeen middel gebragt 
worden, daar in beftaande „ dat den Stroom 
allen doorgang geweigerd worde, wanneer 
hem geene voldoende doorftraling te bezorgen 
is. (S XXVI.) Lel 

SL. 

En daar mij niet bewust is, dat ’er eenige 
andere middelen dan de voorgeftelde aam het 
bedoelde oogmerk kunnen voldoen , fchijnt 
het mij tevens toe , dar dit gedeelte der vraag 
van het Genootfchap „ betreffende de eenvou- 
digfte en meestvermogende middelen, hier te- 
vens mede wordt beantwoord : want de 
eenigfte middelen moeten altijd de eenvoudigtte 
en meest vermogende zijn.’ 


S L IL. 
Het is waar , de vraag van het Genootfchap 
en- 


62 T. SPELEVELD, OVER DE OPSLIKKING 


enkel betrekking hebbende op het Kanaal vann 
Welzinge, en de Haven van Middelburg ; zou= 
de ik ter oplosfiag dezer vraag misfchien met 
de opgave der twee eerfte Ontwerpen hebben 
kunnen volftaan ; dan daar de beste middelen 
ter. bewaring van het Kanaal vruchteloos ver 
fpild zouden zijn , zonder zich van de behoor- 
lijke uitloozing te verzekeren , heb ik het ge- 
waagd hier in buiten mijn Onderwerp te tre- 
den , dit punt als onaffcheidelijk van het eer- 
fte oordeelende,— Ik erken dat dit niet het 
minst moeijelijk onderzoek is ; de ongemak- 
ken in het Kanaal kunnen met het wel be- 
fteden eeniger kosten , gemakkelijk verholpen 
worden ; doch het is aldus niet gelegen met 
die , welke daar buiten plaats hebben , om 
dat dezelve grootendeels afhangen van emftan- 
digheden , op welke de kunst zonder de ver- 
fpilling der uitterfte vermogens, weinig vermag. 


eri: 


Ik heb in het nafpeuren dezer omftandigheden 
alle omflagtigheid trachten te vermijden , wel- 
ke niet dan verwarring kon baren ; — ik heb 
mij ook in de Opgave der Ontwerpen flechts 
tot de algemeene aanwijzing der hoofdmidde- 
len , met terzijde ftelling der bijzondere wij- 
ze van uitvoering , bepaald : dit oordeelde ik 

meer 


DER MIDDELBURGSCHE HAVEN. 63 


meer tot een Beftek dan tot eene Verhandeling 
te behoren: bovendien zou dit tot in de min- 
fte kleinigheden eene volkomene. plaatfelijke 
kennis; welke. mij ontbreekt „en meer tijds 
dan ik befteden kan, vereifchen.…— 

Om dezelfde reden wederhoude ik mij, 
eene opgave der betrekkelijke kosten van ie- 
der Ontwerp te geven, waar door het ver- 
fchil door deskundigen , bij derzelver verge- 
lijking , genoegzaam zal kunnen rr 
worden. | 


S LIL 


Er blijft mij dus niets. overig, dan eene 
allergewigtigfte opmerking (*) te herhalen, 
namelijk: dat alle middelen, welke het, kwaad! 
niet onmiddelijk in. den wortel aantasten, mij 
toefchijnen even nadeelig te zijn, als de zaak 
in ffatu quo te laten. 

En onder zoodanige middelen verfta ik zelfs 
de enkele uitbaggering , zonder de verdere 
voorbehoedfelen tegen de aanflikking in het 
werk te ftellen. Dit is in de daad, in den 
eigenlijken zin „ niets anders, dan-den. arbeid 
der Danaïden te verrigten. 

Want , als men het Kanaal en de’ ilveën 
zoodanig als die thans beftaan „ verdiept , dan 

volg: 


C*) Bladz. 7, 


Ó4 Ts SPELEVELD sg OVER DE OPSLIKKING 


volgt daar uit, dat ’er op dien tijd meer 
Vloedwater dan. vóór de uitdieping „ „zal inko- 
men: maar dewijl dit water in dit, geval (lechs 
te meer zand en‚flib zal invoeren, en ‘er geen 
eigenlijke vloedftroom, of zelfs geen, dan een 
ftuitende, in het Kanaal en in. de Haven kan 
plaats hebben, volgt natuurlijk, dat naar ma- 
te 'er meer „waters inkomt, ‘er zich tevens 
zoo veel te meer ftoffen moeten nederzetten, 
en dus, de aanflikking te grooter moet worden. 
Derhalven is men gedwongen , zonder op- 
houden vruchtelooze kosten te maken, welke 
ten laatften veel hooger moeten loopen , dan 
het aanleggen van zware werken die het kwaad 
in eens kunnen wegnemen , en waar van de 
kosten door derzelver wezenlijke nuttige uit- 
werkfelen duizendvoudig vergoed worden. 
Even eens zoude het gelegen zijn met het 
graven eener geheel nieuwe Haven , zonder 
den aanleg der Sluizen , als welke aan dezelf- 
de ongemakken der tegenwoordige Haven on- 
derhevig zoude blijven , en met deze wel- 
haast een en het zelfde lot met dat der 47- 
ne ondergaan , terwijl Middelburg eindelijk, 
na veele kosten vergeefs verfpild te hebben, 
in eene binnenftad, ontbloot van dien Zeehan- 
del, welke derzelver opkomst en grootheid is 
geweest , zoude weranderen, 
Hier 


DER MIDDELBURGSCHE HAVENe 65 


En dus is het ook met alle diergelijke halve 
middelen gelegen. 

Hier mede zal ik mijne aanmerkingen over 
de voorgeftelde vraag afbreken, met bijvoeging 
dat, indien ik geoordeeld heb (S L.) dat de 
voorgeflagene Ontwerpen als de eenigfte kon- 
den befchouwd worden, het vermetel zou 
zijn, daar mede te willen bevestigen, dat men 
met uitgebreider kundigheden en meer plaat{e- 
lijke kennis niet in ftaat zoude zijn, eenvou- 
digere en gefchiktere middelen uit te vinden. 

Mijn doelwit ftrekt zich derhalven niet 
verder uit , dan iets te mogen toebrengen 
tot bevordering van zoodanige middelen ; en 
ik zal mijne moeite genoeg beloond achten , 
hierin alleen de goedkeuring van het geëerd 
Zeeuwsch Genootfchap der Wetenfchappen 
verkregen te hebben. 


NATUUR WIJST MIJ HET SPOOR.=—= 


Den 18 Februarij 
1806. 


Dep 


II. Deen. E ANT- 


ee ke al 

0 | RE Jie ds onhe ee on D 

A Vlestzaalt osn 20 obs Bauk 5 
ie ee Sorg: es huot. zoeft, tik si 
Pe eN: op vie role sikeee 


B iben 
' lk, df «Ke 


es eeen mog s en 


en gE hem ku EN sine à 2 e 
f Aenean Arin oons Sd: 
À ee, pn 2 fe Se: Regies a 


Bere de WAM JE ER ws 


Í/ 


If 


/ 


SO 
1 / IE) 


KAART 
SLOE EN 


ANAAL VAN WELZINGE 


Behorende tot de Ontwerpen ter verbetering 


gemelde «A AL en van de HAVEN van 
OO 


TES 


MIDDELBUR 


1306 


JOOSL A N 


ARNEMUIDEN 


MCanaal 
gestipte em geel gow Gnen behoren tot 
zaste Ontwerp 
geaccentueerde fers tonen de peildngen aan boven 
gewoon laag Water, 


|VEERE 
Ga 
goo Hoeden 


eSehaat van 


NIEUW E 


VERHANDELINGEN 
ZEEUWSCH GENOOTSCHAP | 


DER 


WETENSCHAPPEN. 


f WEEDE DEE 


TWEEDE STUK, 


4 


Te MIDDELBURG, bij 
$. va4AnN B E N T HEM, 
Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap 


der Wetenfchappen, MDCCGVIII, 


Het Genootfchap wil, door het bekroonen en 
uitgeven van, aan hetzelve in ’t algemeen 
voldoende, Verhandelingen, geenszins ver- 
flaan worden, alle de daar in vervatte flel- 
dingen volkomen toe te flemmen, en als de 
zijne aan te nemen. 


Het erkent ook geene exemplaren voor echts 
dan die door den Seeretaris des Genoos- 
Jchaps onderteekend zijn. 


ANTWOORD 


OB. DE 
ee en 


VOOR HET JAAR 
Ne CC. Ve. 


OPGEGEVEN: 


Daar de Pijthagorifche Wijsgeer APoLLoN1us 
van Tijana , door fommige Heiden/che en 
andere Schrijvers in gelijken rang met on- 
zen gezegenden Zaligmaker jezus CHRIS- 
Tus geplaatst is + vraagt het Genootfchap , 
in de eerste plaats : wat men naar waar 
heid of waarfchijnlijkheid van dien zonder= 

“lingen Man denken moet ? en vervolgens, of 

„ook „ en în hoe verre , eene vergelijking der 

berichten ‚„ ons door PHILOSTRATUS ez 
anderen , WEGENS APOLLONIUS, €72 door 
de Euangelisten, nopens JEZUS CHRISTUS. 
nagelaten „ met en gevoegd bij eene vergelij= 
king van de uiterlijke omftandisheden dier 
Schrijvers „ een bewijs kan opleveren , voor 
de echtheid der Euangelifche Schriften 2 


Aan het welk de gouden Eerprijs , door 
het ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER WE- 
TENSCHAPPEN , den negenden van Win- 
termaand 1807. is toegewezen, 


Ea 


en 
5 Nt. alih 

Sk mn wi 

de Ren wee 


} js zege EN zb wen | A Wes Valke 
wle odradgideaters skûlrte ek nat, 
Rent, ‚etna. ek Abbe nie UPN 

GEN Ri Ro gend hd 


aon, ĳ degel aobaog. rn ifs 


Pi ee Hag nae dad 


ANTWOORD 
Vv 2 AR G: 


Daar de Pijthagorifche Wijsgeer APOLLONIUS 
van Tijana „ door {ommige Heiden/che en 
andere Schrijvers in gelijken rang met on- 
zen gezegenden Zaligmaker yezus Carrs- 
Tus géplaatst is : vraagt ‘het Genootfchap , 
in de eerste plaats : wat men naar waars= 
heid of waarfchijnlijkheid- van -dien zonder= 
dingen Man denken moet ? en vervolgens , of 
ook , en în hoe verre, eene vergelijking 
der berichten , ons door PHILOSTRATUS ER 
anderen , wegens APOLLONIUS , En door 
de Euangelisten, nopens JEZUS CHRISTUS 
nagelaten ; met en gevoegd bij eene vergelij= 
king van de uiterlijke omftandigheden dier 
„Schrijvers „ éen bewijs kan opleveren „ voor 
de echtheid der Euangelifche Schriften ? 

DooOR 

SOHANNES ANTONIJ LOTZE, 

Theol. Doét. & Prof. et Concionator Academicus te Franeker , 

E N 


HENRIK WILLEM TIJDEMAN „ 


Je Ve De Et Profesfor , aldaar. 


onder de Zinfpreuk : 


LA RAISON Nous EST COMMUNE, ET NOUS AVONS 
LE MÊMEÉ INTERET à L’éC@UTER. 


ROUSSE 4U. 
eooÖ PED Dose 


INL EIB A NG 
He Christendom „ dat aan elk onbevoor- 


oordeelden zich aanprijst, door de zuiver- 
E 3 heid 


zo Je H. LOTZE EN H. W. TIJDEMAN4 


heid en verhevenheid van zijne grondftellin- 
gen , heeft“ zich -met’‘eene verbazende (nel- 
heid verbreid, in weerwil van al den tegen- 
ftand , die afgoderij en bijgeloof boden, ju s- 
TiN de Martelaar zegt tegen den Food 
TRIJFON : 9 dat ‘er , hoe zeer hij en zijn 
Volk op de algemeenheid van hunnen Gods: 
9 dienst roemden , zeer vele plaatfen in de 
, Wereld waren, daar hij nog nimmer was 
s) geweest , terwijl er daar en tegen geene 
s foort van Menfchen was , ’t zij Grieken of 
… Barbaren, of met wat naam zij. genoemd 
s, worden , zelfs niet de woeste Volken, die 
9 geene gebeden en dankzeggingen aan den 
s grooten Schepper der Wereld, in den naam 
9, van den gekruisten Jezus, opdroegen (4) 
zulke en dergelijke verklaringen meer , vindt 
men allerwegen in de Schriften der vroegfte 
Kerkvaders (b) ; en dat ze geen ijdele groot- 
fpraak zijn , blijkt onder anderen zeer duide- 
lijk uit den zeer bekenden brief van den jon- 
gen PLINIUS aan Keizer TRAJAAN(C)e 
Naar 
Ca) Dial, cum Trijphone, Operum, pag. m. 345. edit Col. 1686. 


C5N Confer. Irenaeus advers. Haerefss, Lib,1II. Cap. 5. Pag. 
m. 39., Tertullianus Apologia , Cap. 37. ad Scapulam Cap. 
15.) Et adverfus Pudaeos Cap. 7. Origenes contra Celfom 
Lib.1. pag. 7. 21 et 32. Lib. II. pag. 124., Arnobius adverfus 
gentes, Lib. I. pag. me 53., Libe Il. pag. Ór. Lactantius Lib. V. 
C. 13. Pag. m. 443. 


Ce) Plinius Epist. Lib. to. Epist. 97. 


Te > er im ad 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAe ZE 


Naar mate dat het Christendom zich al ver- 
der en verder uitbreidde, naar diezelfde ma- 
te neigden ook het bijg geloof en het ongeloof 
fpoediger tot hunsen ondergang. Het kon 
niet wel anders , of deze gebeurtenis moest 
den haat der Joden en Heidenen ontvlammen, 
te meer „daar zoo vele bronnen der inkomften 
der Heidenfche Priesterfchaar , daar door ten 
eenemaal verftopt werden. Bekend toch is 
het uit de getuigenisfen der Heidenfche Schrij- 
vers, dat onder anderen de godfpraak te 
Delfos, die zoo vele rijkdommen aan de Pries- 
ters verfchafte , niet lang na de uitbreiding 
van het. Christendom , zweeg (d). Bekend 
is het geval van DEMETRIUS, den Zilver- 
fmid ; „Handel, XIX. : 25. , EN PLINIUS 
berigt-aan. den Keizer , wiens bevelen. hij 
met opzigt tot de Christenen hadt opgevolgd, 
dat de flagtoffers, die dus lang weinig koo- 
pers vonden , weder ter markt gebragt wor- 
den. Deze en meer andere oorzaken (e), had- 
den ten BEroie „ dat men van de zijde der 

E 4 Hei- 

(4) Conf. Suidas in Augusto; Lucani Pharfalia , Lib. 

V:3. Juvenalis Satijra 6 vs. 544» 


(e) De oorzaken van den baat van den Romeinfchen- Keizer 
en Senaat tegen de Christenen zijn voornamelijk geweest, voor 
eerst : dat de Christenen maar één God beleden; en ten an- 
deren : dat ze weigerden voor de beeldtenisfen des Keizers te 


kuaielen , of die door offers te eeren; zie dit breeder geftaafd 
s door 


72 Je H‚ LOTZE EN He W. TIJDEMAN 


Heidenen velerhande middelen beproefde, om 
de verdere uitbreiding van het Christendom te 
beletten , en den geheelen val van het Hei- 
dendom voortekomen. Dit was het doel van 
zoo vele harde befchuldigingen tegen de Chris- 
tenen, die men affchetste als vijanden van de 
openbare rust; als menfchen, die niets dan on- 
lusten en beroeringen verwekten (f), en die 
de oorzaak waren van zoo vele rampen, als 
van tijd tot tijd den Staat troffen (g). Dan, 
hoe zeer men ook toenmaals van alle zulke 
pogingen veel goeds zich beloofde , ze wier- 
gen echter ongenoegzaam bevonden , ja zelfs 
dat ze in hare uitwerkfelen dienden tot eene 
meerdere bevordering van de zaak des Chris- 
tendoms. Veel gevaarlijker was daarentegen 
voor dezes belangen , de beftrijding van den 
Christelijken Godsdienst door dezen en genen 

Hei- 


door Bijnkerskoek de Religione peregrina , pag. 192. feqq 3 
mn nok waren de Romeinen zoo verdraagzaam niet, als men denkt, 
gelijk onder anderen bewezen is door Walch. 


Cf) Van hier, dat Tacisus Anndl., Lib. XV. C. 44. de 
Christenen noemt haters van °t Menschdom , (over deze plaats 
van Tacitus, die zoo zeer beftreden is geworden , verdient 
nagezien te worden J. F. Greenerus de odio bum. generis 
Christ, olim. © Romanis ohjeto) en Suetonius în Nerone Cap. 
16, noemt den Christelijken Godsdienst eene boosaardige bijge- 
lovigheid, 

(2) Men kan hier over naflaan Kortholt Pagonus obtrec- 
tetor, Jeu de Calumniis gentilium in Christianos, Fo. Jac. 
Huldricius de Calumniis gentilium in Christianos. 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 73 


Heidenfchen Wijsgeer ondernomen , als van 
CELSUS (A) en FRONTUS (é) die beiden 
in de tweede eeuw leefden. Nog zorgelijker 
was de toeleg, om op allerlei wijze den Stich- 
ter van den Christelijken Godsdienst te ver- 
nederen , het zij dan, dat men hem voor 
eenen Bedrieger uitmaakte, het zij dan dat 
men dezen en genen met hem in gelijken rang 
plaatfte , om te bewijzen , dat hij niets had 
verrigt, dat ook niet door anderen verrigt was 
geworden. Hier van daan, dat HIEROKLES 
den beruchten AroLLoNIus van Tijana in 
gelijken rang met cHRrIsTUS plaarfte (X) ; en 

_daar in door anderen in later tijd is gevolgd. ge- 
worden, als: door CHARLES BLOUNT (7) 
Es en 


(£) Schoon zijn werk verloren is gegaan, kan men evenwel 
over zijn aanval op den Christelijken Godsdienst genoegzaam ocr- 
deelen, uit het geen Origenes in zijne wederleggiug van hem 
heeft bewaard. 

(GG) ConfeMinusius Felix Octavius, pag. 566. ed. Heralds, 

Ck) Eufebius gefchrift, dat opzettelijk tegen hem gerigt 
is, heeft O/earius bij zijne Uitgave van Philuftratus ook 
Jaten afdrukken. Eufebius C. 1. bij Olear. pag. 429. getuigt , dar 
geen der vroegere tegenftrevers van het Christendom „(derhalven 
geen Celfus,geen Porpbijrius) maar ‘t eerst deze Hiero- 
kles (die eerst 200. jaren na Apollonius, 1oó. jaren na Ph i- 
leftratus leefde) de ftoutheid gehad hebben Apollonius bij 
onzen Heiland te vergelijken. 

(2) Hij heeft in het jaar 1680. eene Vertaling uitgegeven van 
de twee eerste boeken van Phifostratuss en in zijne biigevoeg- 
de aanmerkingen, vele bedenkingen tegen de wonderen van den 
Zaligmaker geopperd. Het oordeel, dat Baijle, Dö. Hise, Criët. 

Ô Árt. 


74 Je H. LOTZE EN W. He TIJDEMANs 


en THOMAS WOOLSTON (M); ook HUME 
heeft zich op de voorgewende wonderen van 
APOLLONIUS beroepen , om het bewijs te 
beftrijden , dat uit de wonderen , door ze- 
zus verrigt , voor zijn hoog gezag als Gods- 
gezant wordt afgeleid, 

Hoewel het nietige van alle deze pogingen 
meermalen voldoende is in het licht gefteld 
geworden , en het dus overtollig zou we- 
zen ‚ daar over eenige woorden te verfpillen, 
kan men echter zulks niet beweren van dat 
voorftel , welks beantwoording wij onderne- 
men. Nimmer nog, zoo verre ons bekend is, 
heeft mende gefchiedenis van APOLLONIUS, 
of liever de berigten van zijn leven en bedrij- 
ven uit dat oogpunt befchouwd, waar uit ze, 
volgens het opgegeven voorftel , befchouwd 
moeten worden. Dit zou ons op zich zel- 
ven niet bewogen hebben, aan de beantwoor- 

ding 
Art. Apoll. over hem en zijn werk velt, ftaat hier niet overtol- 
lig ,/— hij zegt: „, £/ avoit joint à fa traduêion des notes fort 
»» amples , qu'il avoit tirées pour la pluspart des manuforits du 
so fameux Baron Herbert de Cherbery. Ces notes ne tendent, qua 
av fuinerla religion revelbe, etàrendre meprifable VPecrivure fain- 
5) #2. L'auteur ne travaille pas ù cela par des raifons propofées gra- 
„» vement ef Sferieufement ‚/mais presque toujours par des raille- 
ay ries profanes „ et par des petites fuhtilités.” Het werk van 
Blount vinden wij, dat weer uitgegeven is te Amfterdam 1779, 


‘ge VON. onder den tijtel van Kie d’ Apoll, de Tijana ; maar hebe 
ben ’t niet kunnen bekomen. 


(Cm) Discours 1. on the miracles of Ower Saviour pag. 12. 


Kee air ar rkenen 


Deng aren 


4e 


, 


OVER*:‘'APOLLONIUS VAN T IJANA 75 


ding onze’ fuipper-uren te wijden ; veeleer 
drong ons hier toe de rustelooze poging van 
eenigen, die in onze dagen niets onbeproefd 
laten , om de echtheid der Schrifterr van het 
Nieuw Verbond, ware het mogelijk , ge- 
heel en al omverre te rukken , en welke men. 
op geene gepaster wijze kan tegengaan , dan 
door aan te toonen , dat , buiten het Nieuw 
Verbond-, “geen werk zoo vele innerlijke 


overtuigende kenmerken van echtheid draagt. 


Ons dan tot de behandeling van het opge- 
gevene vraagftuk zettende, zullen wij deze 
orde volgen, dat wij eerst onderzoek doen, 


wat wij te denken hebben van APOLLONIUS 
van Tijana, en daarna zullen wij onderzoe- 


ken , of uit de vergelijking der berigten en 


der berigtgevers vän APOLLONIUS en van 


onzen Zaligmaker de echtheid der Euangeli- 
fche Schriften geftaafd kan worden, 


EERSTE AFDEELING, 
ov 


SL 


Zullen wij aan het eerste lid van het op- 
gegevene vraagftuk voldoen „ het zal dan noo- 
\ dig 


o 


76 J. Me LOTZE EN MH. We TIJDE MAN, 


dig zijn , dat wij van ArorLoNnius le- 
ven en bedrijven het een en ander opmerken. 
Daaruit, en daaruit ook alléén kan men met 
zekerheid tot het karakter van dien beruchten 
Man befluiten ; en zoo doende zullen wij al- 
thans geen gevaar loopen ‚, om een overhaas- 
tend oordeel te vellen , of ons door het ge- 
zag van anderen te laten verleiden. Men ver- 
wachte intusfchen niet eene opzettelijke en 
vitvoerige Levensbefchrijving van AroLLo- 
NIUS 5 zeer velen hebben hier aan hunne 
kragten beproefd , en fommige althans met 
dat goed gevolg, dat wij niet vermetel genoeg 
zijn, te denken , als of wij inftaat zouden 
wezen , hunnen arbeid te verbeteren ; inte- 
gendeel , wij zullen daarvan het noodige ge- 
bruik maken, en waar wij van hun mogten 
verfchillen , zullen wij met alle, befcheiden- 
heid de gronden van ons gevoelen opgeven, 
terwijl wij het oordeel daar over gaarn aan 
het beter oordeel van anderen onderwerpen. 
Dit eene moeten wij alléén nog zeggen, hoe 
groot ook het aantal is , dat over APOLLO- 
NIus en zijne bedrijven gefchreven heeft (4), 

al- 


Cn) De voornaamfte Schrijvers , die geraadple&gd kunnen wor- 
den, zijn: Photius Bibl. cod. 44. en vooral cod. ar. Suidas 
V. AmoAwv, Annales Baronii, inprimis ad annum C, 68. 98. 
Tillemont Histoire d’ Empereurs. T. U. Baîjle LC.) heeft 

de- 


rn enen ned ed 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 77 


allen hebben nogtans uit eene en dezelfde bron 
moeten putten , te weten uit PHILOSTRA- 
Tus; maar van wat waarde dezen bron is, 
blijft het onderwerp van eene gezette en On- 
partijdige nafporing , waarmede wij ons ook 
zullen moeten bezig houden. 


vd Pe 


AroLLoNIus was , naar het berigt van 
PHILOSTRATUS geboren te Zijana , eene 
Stad gelegen in hetlandfchap Cappadocia, van 
waar hij dan ook bijgenaamd wordt Zijaneus, 
of Tijanenfis. Schoon het genoegzaam ze- 
ker is, dat hij geleefd heeft in de eerfte eeuw 
van het Christendom „ kan echter het jaar van 
zijne geboorte met geene volkomene zekerheid 

be- 


dezen bij zijn verflag ten gronde gelegd „ maar ook be- 
rispt. . Het Verhaal van TilJemont is ook door Olearius 
in ’% Latijn vertaald , en met aanmerkingen , in de prolegomena 
zijner Uitgave van Philostratus geplaatst, p, XXerXXiIl. Het- 
zelve is door Robért Jenkins in t Engelsch vertaald , met 
Voorrede en Aanteekeningen , en in de Engelfche Algemeene His- 
torie ingelast. Ook heeft Prideaux in * Engelsch; en de Abt 
du Pin , in *t Fransch over hem gefchreven : immers aan dezen 
laatsten wordt toegefchrevan * Franfche Werkje Histoire d’Ap, de 
T. convaincue de fausfttém= Wij hebben geen, gebruik kunnen 
maken van Ern. Christ. Schroeder , Profes. Wittenberg. 
Disputationes 3. de Apollon. Tijaneo , 1723. die vermeld worden 
door Heumen Adnot: ad Fabric, Biblioth. Grec, ed, Harl, T. V. p. 
561. Eerst na” uitwerken en bekroonen dezer Verhandeling heb- 
ben wij kurren gebruik maken van Wielan s Agatbedaemon (d. 
4. Apollonius, zie ftraks SII, aanm.) Sämmel, Werk. 32. Band. 


78 Je He LOTZE EN Hs W‚ TIJDEMANg 


bepaald worden Co); Indien men op het ver- 
flag, dat de genoemde Levensbefchrijver van 
hem geeft, aangaat, dan zou zijne geboor- 
te door buitengewone omftandigheden geken- 
merkt , en door verfchijningen der Goden ge- 
Eerd zijn geworden (p). Wart hier van zij, 
willen wij als nog niet beflisfen , fchoon elk 
een voor zieh reeds uitfpraak doen zal. Van 
zijne kindíche jaren is ons weinig met genoeg- 
zame zekerheid bekend , ook is het van geen 
belang voor ons, om daar mede ons bezig 
te houden. 
« Toen hij den ouderdom van veertien jaren 
bereikt had, werd hij door zijnen vader ge- 
zonden naar Tarfys, om op de beoefening der 
welfprekenheid zich toeteleggen. Dan meer- 
dere neiging gevoelende voor de Wijsbegeer- 
te, gaf hij zich, aan deze wetenfchap geheel 
over , en vervoegde zich , zestien jaren oud 
zijnde, bij de fekte der Pijthagoreërs (q). 
War hem bewogen hebbe , zich zelf opentlijk 
voor deze fekte te verklaren , is ons niet ge- 
meld geworden ; doch, als wij zijn geheel 
vol- 


(Co) Indien hij zoo oud geworden is als men van hem zegt, 
moet het nagenoeg met de geboorte van den Zaligmaker inval- 
len. — Vid. Olear. praef. ad Philostr. p. XXXVL et Chrono. 
Vite Apoll. Brucker , Hist Crit. Philos. T. 2. D. ioT. 

(p) Philostratas, Lib.L c. de Se 

Ca). Philosrratus, Lib. 1. Cc. 7. 


OVER APOLLONIUS VAN TIJAN A» 79 


volgend leven in aanmerking nemen , zijne le- 
vendige verbeelding „ zijne zucht tot het 
vreemde , zonderlinge en opziens verwekken- 
de , komt het ons niet onwaarfchijnlijk voor „ 
dat zo wel de Theurgie , als de geneeskonst „ 
die beiden door de Pijthagoreërs beoefend wer- 
den (7), hem hebben overgehaald , om een 
Pijthagoreër te worden. Dan, hoe het ook 
hier mede zij, dit is ons genoeg, dat hij de 
Leer van PIJTHAGO RAs met zeer veel ijver 
omhelsd en voorgeftaan heeft. 

Wat zijn eigenlijk karakter betreft „ dit 
wordt van fommigen als zeer gunftig gepre- 
zen, maar door anderen als zeer ongunftig ge- 
laakt, Zonder in de beoordeeling der gronden, 
die voor en tegen beide gevoelens zijn inge- 
bragt, ons intelaten, willen wij alléén zeg- 
gen, dat het berigt van PHILOSTRATUS OP 
dit ftuk aan zich zelven ongelijk is, Hij ver- 


haalt ons, dat APOLLONIUS Cene ZEEI fter- 
ke 


Cr) Z. Cotta , Verzuch eïver ausfurl. Kirchen Hist, des 


_N. T., II T. p. 550. ,’ doch vooral heeft Wieland in zijnen 


Agathodaemon 2. B. K. 3.» 4-5 {. 72. en volgg. dit in ’% bijzonder „ 
gelijk doorgaans ’ overige van’: karaCter en gedrag van Apollonius 
zeer fraai en Menschkundig ontwikkeld, Te regt heeft Gabler 
Neuest. Theol. jour. 9. B: 3. Ste in de recenfie van dit Werk , aan- 
gemerkt, dat» hoezeer Wieland in dat Werk flechts zijne hij- 
pothefe geeft, en in het kleed van fiëtie „ nogtans 't Werk hoo- 
ge waarde heeft, als Wielands oordeel en refultaat van zijn 
onderzoek over Apolloniusen Philostrains behelzende, 


« 


éo Je. H. LOTZE EN H. We TIJDEMANS 


ke onthouding heeft geoefend ; noch wijf 
dronk , noch vleesch at, maar alleen moes- 
kruiden en peulvruchten gebruikte Cs), en 
zeer ingetogen buiten het huwelijk leefde (#3 
dan hij kan niet ontkennen , fchoon hij zijnen 
heid poogt te verdedigen , dat veelen hem van 
buitenfporige wellust befchuldigd hebben (4): 
eene befchuidiging door LuUCANus ook her- 
haald, volgens wiens berigt , zijne voornaam- 
fte leerlingen aan de fchandelijkfte ontucht zich 
overgaven (y ). PurrosTRATus verheft de 
belangeloosheid van APror LoNtus, waar van 
hij onder anderen berigt , dat hij de helft van 
zijn vermogen gegeven had aan zijnen oudften 
Broeder , en een aanzienlijk gedeelte van de 
overige helft uitgereikt aan zijne behoeftige. 
bloedverwanten , een gering gedeelte flechts 
voor zich houdende (w). Die zelfde Berigt- 
gever kan evenwel niet ontkennen, dat hij van 
zekeren Priester , duizend drachmen , als wa- 
re ’ voor reisgeld geëischt heeft (4). Zoo 
wij 

Cs) Pbhilostratus,L. 1, Cap. 8. et pasfim. 

(2) Philostratus, Lib. 1. Cap. 13. 

Cu) Pbhilostratus , Lib. 1. Cap. 13e 

Co} Lucianus in Vita Alex. f. Pfeudomanti. 


Cw) Pbilostratus. Lb. 1, C. 13. 


Cx) Philostratus , Tib. VIT GC. 17» Apollonius bedanke 


te voor “goud „ maar accepteerde edele gefteentens: ook % goud 
wil- 


OVER APOLLONIUS VAN TijANA, Sf 


wij op deze tegenftrijdige berigten moesteti 
afgaan ‚ zou het ongetwijfeld moeijelijk zijn ; 
zijn karakter juist te kemnen : maar ‘er Zijn 
àndere daadzaken voorhauden ‚ waaruit öntegén= 
zeggelijk blijkt, dat AproLLonius, door de 
buitenfporigfte ingenomenheid met zich zèl- 
ven gedreven , in alles eenen hoogmoed vers 
raadt, die geen weetgaê kent. Wanneet; om 
flechts een enkel voorbeeld te noemen, heë 
beeld van den Vorst der Parters hem’ werdt 
getoorid, en te gelijk bevolen, overeenkorìs 
ftig de gewoontë van dat Volk „om het té 
aanbidden, gaf hij diet verwaande andwoord : 
De Vorst, dien gĳ verëert 5 _mdg «Zich 
3 gelukkig achte , zo hij van imij gepte= 
3 zen en geächt wordt (ij).”’ Ja, Zoó vér= 
‚re vervoerde hem zijne inbeelding, dat hij 
gereedelijk het Volk vergund zóu hebbeù s 
hem als eenen God te aanbidden , zoo hem 
niet de vrees van benijd te zullen werden ; 
had weêrhouden (z). 
I.Deerr, F Arôbe 


Wilde hij wel, indien hij den fchijn ván ’ asnteriemen vermijden 
Ron , zie Philostr:, Ls II, ce 40 fin, add, Epist. 42, nogtans was 
geld en goed zijn hoogfte doel niet , dit bewijst Apol/, of Philösffs 
vrij goed in de Apolog. c.a. Vi. Philostr. p. 344; miaaf OOË 
daaruit volgt niet ; dat zijn hoogfte doel rein was. 


EN 


Cij) Pbhilostrarus, lib, 1. cap. 27. (ag. 


Cz) Dit laat Philosttarus , hem zelf bêlijden in zijne 
&pol. ad Domician., Lib, VEII, Phileste, 


82 Je He LOTZE EN He W. TIJDEMAN, 


€ HL. 


AroLLonius zucht tot het opziens verweke 
kende en veel geruchts makende zette hem aan, 
om alles aan zijn oogmerk dienstbaar te ma- 
ken , wat maar onder zijn bereik was: Van 
hier zeker „ dat uiterlijk vertoon van eene 
ftrenge levenswijs, zijn linnen rok, zijn lang- 
durig verblijf in den tempel van AESKULAPI= 
us, en zijn ftreng Pijthagorisch. ttilzwijgen 
gedurende den tijd van vijf jaren , in welken 
tijd hij alleen door teekenen en gebaarden fprak 
(a). Het kan niet misfen, of dat alles moest 
hem , by het gros van het volk , groot aan- 
zien geven , en naar mate, dat kij in dit 
zijn doel gelukkiger flaagde , naar diezelfde 
mate moest hy aanhoudender gebruik maken 
van alles, dat aan zijne eerzucht voedfel gaf. 
Dat vond hij ook in den tempel van ar s- 
KULAPIUS; daar verfcheen, gelijk men voor- 
gaf de Godheid in den droom, en deelde ha- 
ren raad mede , en daar hadden de Wijs- 
geren des nachts met haar verkeering (4). 
APOLLONIUS, en wat was natuurlijker bij 
zijne ftemming tot dweperij, welke men mede 


voor een der grondrrekken van zijn karakter 
fchijne 


Ca) Pbhilostrasus, Lib. 1. C. 14. 15. 


Ch) Philostraswen de Vitis Sopbiftarum , Lib. II. pag. 
568 „ edit. Glearij. 


‘ 


OVER ABOLLONÍUS vAn TiJANA,. 83 


fehijnt te mogen houden(e), overreedde zich. 
zelven; dat hij een lieveling der Godheid wass 
aan wien zij telkens verfcheen en zich „open: 
baarde (d). Dit gaf hij ook overal te ken- 
hen, en daar men aan Zijn voorgeven geloof 
floeg , waagde her niet alleen een ‚Leeraar 
der deugd bij het volk , maar ook cen Leer 
taar der Priesteren te zijn , en het Ongerijm- 
de van veele godsdienftige gebruiken te ver- 
beteren (€): Hoe zeer velen vóór hem iets 
desgelijks te vergeefsch beproefd hadden kon. 
hij in_dit doel te beter flagen ; als de Priess, 
ters in de vermeende heiligheid van ap orxo= 
NIUS en in zijne vriendfchep met de godheid, de 
bevestiging van het geZag vari ArswULAPIus: 
en van zijn genezend vermogen vonden GPA 
Trouwens, het is Zeer waarfchijmlijk , dat 
APOLLONIUS, gedurende zijn lang verblijf in 
den Tempel, ingewijd is geworden in de Magi- 
ca, die veelal®beftond in de Geneeskurist (Z)s 
waar door hij Zich in ftaat gefteld zag , vele 


ziekten en kwalen te kunnen genezen , die 


k 
Apollonius ipfe in apolegia ad Domirienum. verk Ci 


F 2 bn. an- 


(6) Zie ook Pbildserdeus; Lib. Î, Cap. 9-12. en Cap. ié. 
(a) Philostratus, Lib; Ic. 9 & ra, 
Ce) Philosrratus, Lib. Lc. 16. 
CP) Pbilosrratus, Lib. 1, c. 9-4 10 etc. 
Ce) Plinius Hist, Nat. L,30. Lucianus in Pfiudomart® 


Ì 


84 Je He LOTZE EN He W. TIĲJDEMANs 


anders voor ongeneeslijk gehouden werden. 
Indien wij deze onderftelling aannemen (4), 
en daarbij overwegen, dat de Priesters van 
AESKULAPIUS zeer zorgvuldig verborgen. 
hebben gehouden vele goede geneesmid- 
delen; om aan de wonderkracht van dien 
god meer gezag te geven, dan is het te be- 
grijpen , hoe aPoLLONIus zoo veel opgang 
heeft kunnen maken ,„ en zoo veel invloed 
bij de Priesters gehad : deze toch „ wel ver- 
re van iets door hem te verliezen „ zagen veel. 
meer hun gezag en hunne inkomften beide ver- 
zekerd , te meer als de godfípraak zelve ten- 
voordeele van AporrLoNrusfprak, waar door 
Zijn aanzien en invloed moest toenemen (4). 


S IV. 


ArorLoNius, die in alles zich vormde 
naar PIJTHAGORAS, reisde ook op zijn voer- 
beeld naar vreemde landen, bezoekende inzon- 
derheid zulke, die in een algemeenen roep 
flonden van geleerdheid, of liever vermaard 
waren geworden door hunne Wijzen, van wel- 
ken men beweerde, dat zij in het bezit wa- 

ren 


De 


CL) Wij hebben gevonden, dat deze gisfing altede door MZos- 
beim is geoppetd geworden ig notis ad CGudworch, vol. L page 
gio Val, 2 pag. 862. 


(5) Bhitossr. Wk de Capp. cit 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 85 


ren van zekere geheime en bovennatuurlijke 
kundigheden. Om in deze geheimen ingewijd 

te worden reisde AProrrLoNrus naar Jndien 

om de Braminen te bezoeken , en naar Per- 
fien , om met de Magi van dat land bekend 

te worden (A). Op deze zijne reis kreeg hij 

te Nineve kennis aan zekeren pamis, die zich 

bij hem als zijnen tolk aanbood (/). 3, Ik 

» ken, was het antwoord van APOLLONIUS, 

ss alle talen, zonder ze geleerd te hebben ; 

ss ja, de gedachten der menfchen zijn mij be- 
kend (m2) Damis zulks horende, viel 
neder en bad hem aan „ en was van dien tijd af 

… “zijn reisgezel , en zijn Lofredenaar.— In hoe ver- 
Fe APOLLONIUS in zijn oogmerk is geflaagd, 
zoo in Indien als Perfien, blijkt ons.niet (zn); 
welligt ook dar hij ‘er niet vond, het geen hij 
zocht, en overtuigd is geworden , zulks zij ner- 
gens te vinden (o). Wat hier van zij, hij 
F3 nam 

Ck) Philostr, LI. cap. 18. « 

(4) Pbhilostr. Lel. c. 19. 

Cam) Philoser. Lib,1. cap. 19, 

Cx) Wieland V.B.k r. fchrijft ftellig, dat Apolde zijn oog- 
merk zelfs om Indie te bezoeken, nietbereikt, maar, opgegeven heb= 
be. Zijn grond hier voorfchijnt. 1. De moeijelijkheid in de Tijdre- 
kening , met welker oplosfing reeds Olear: proleg. p. zich heeft 
epgehouden. 2, De geograpbifcha fouten, welke bij, S. 222, in’ 
reisverhaal, (% zij dan door Damis verzonnen, ’ zij door Apol?. 


aan dezen ondergeftoken) aantoont, 


(o) En dan, door deze overtuiging en *tendervinden, wat 
, het 


26 J.H. LOTZE EN H‚ We TIJDEMANs 


nam de terug reis aan naar Klein- Afia, na al- 
vorens den tempel te Pafos bezocht, en bij des- 
zelfs Priesteren eenen goeden naam verworven 
te hebben (p). Zijne verfchijning verwekte 
allerwegen veel opziens; te Ephefe bleef geen 
_handwerkman aan zijn arbeid ; andere Steden 
zonden tot hem gezanten, om zijnen raad 
intewinnen , of hem derwaards te noodigen. 
Van Colaphos, Pergamus en andere plaatfen 
kwamener godfpraken, dieaan APOLLONIUS 
het getuigenis gaven, dat hij ingewijd was in 
de geheimen van hunne tempelwijsheid, of 
kranken tot hem zonden (4). Zijn langdurig 
verblijf te Ephefe deed zijn naam en aanzien 
dalen 5 hierom verliet hij deze Stad , om el- 
ders zijn zinkend gezag te doen rijzen. Hij 
bezocht dan Smirna en eenige andere Steden 
in fia, en vertrok vervolgens naar Grie- 
kenland , zich ophoudende te Athene en te 
Corinthe. Van het geen aldaar door hem ver- 
rigt zal zijn , zullen wij ftraks melding moe- 
ten maken, gelijk ook van het geen voorge- 
vallen is, gedurende zijn verblijf te Rome, 

wer- 
het wezen zij van den blinkenden fchijn, — laat zìch de zamen- 
voeging of overgang van dweperij tot bedrog zeer wel verklarene 


Wieland Agathod,, I.B. cap. 6. en V. B, cap. 3. S, 243. fy 
zie ook onder $ g. 


(2) Philestratus, Lib. II. c. 58. 
(2) Philostratus, Lib. IV. Cx 


" 
OVER APOLLONIUS VAN TIJANA, 387 


werwaards hij uit Griekenland over Creta zich 
hade begeven. Van daar ondernam hij de reis 
naar Spanjen tot de zuilen van HERKULES » 
voorgevende, dat ook de bewoners aldaar over 
goddelijke zaken philofopheerden(r). Hier 

leerde hij , dat de Eb en Vloed veroorzaakt 

werden door: onderaardfche, Winden, wier 
werking , gelijk aan het in- en uitademen, 

de Zee naar. den oever dreef , en van den 
oever terug voerde (s). Na dat APOLLO=- 
NIUs andere merkwaardige landen had bee 
zocht, begaf hij zich naar Bgijpten, om de 
Gijmnofophisten, die verteld worden daar toen 
beftaan te hebben „ te leeren kennen, Dezen 
verlatende , begaf hij zich naar 4fia, en ver- 
volgens ten tweedenmaal naar Rome, om zich 
bij DOMITIANUS te zuiveren , van de be- 
fchuldiging , als of hij een aanflag tegen zijn 
leven had gefmeed. Te Romen gekomen zijn- 
de, wierp men hem in de gevangenis. Do- 
MITIANUS verhoorde , en ontfloeg hem: 

maar hij was ftout genoeg , om den Keizer 
fcherp te onderhouden, dat hij zijne aan- 
klagers en befchuldigers nog duldde, het geen 
deze met de uiterste gelatenheid aanhoorde(#> 

s F 4 weit 


Cr) Philostratus, Le. IV. Cap. 47. à 

Cs) Philostratus, Lib. V. Cap. 2. 

Cs) Poilostrarus, Lid. VIIL c, 4 &5., De natuurlijke Ver- 
klas 


$3 Je H‚, LOTZE EN He W. TIJDE MAN „ 


$ V, 


Het meest belangrijke voor het oogmerk de- 
ger Verhandeling, is, in het leven van apo L- 
LONIUS, het groot aantal wonderen, dat door 
kem verrigt zou zijn, Men zal van ons niet 
vergen, dat wij die alle te zamen naauwkeurig 
optellen 3 het zal genoeg zijn , eenige derzel- 
ven te noemen, Terwijl hij te Smirna zich 
ophield, woedde te Zphefe de Pest. Van hier 
kwamen ‘er tot hem gezanten , die hem ba- 
den , hij mogt toch fpoedig overkomen , en 
de Stad van die plaag bevrijden ! Laat ons 
gaan, fprak AroLLoNIus, en hij was in 
dat zelfde oogenblik te Ephefe. Hier riep hij 
het volk te zaam, en het bij een hebbende , 
riep hj het toe : „ heden nog wil ik de Pese 
ss doen ophouden , volgt mij in den Schouw- 
burg!” — AroLLoNrus aldaar een Bede- 


laar ontdekkende , beval , hem te fteenigen. 
Kort 


Xlaring hiervan vindt men bij Wieland; zie onder S X. aant. (2 } 
Volgens Philostr.zelf, hieldDomitianzs, Apollonins voor 
een Tovenaar, L. VIL c. 33, 34e add. Ls VIII. c. 3. ook dan was ’% 
geen wonder, dat D o wi £. wanneer hij niet boven alle bijgeloof ver- 
keven was, heimelijk wat bang was voor den Man, wien hij te ver- 
geefs poogde te werfchrikken. Zie ook Wiel. zelf, S. 254==258. 
Het wonder dat Apo]. losgelaten , oogenblikkelijk drie dagreizen 
ver, te Pureolie bij Damis weer zou zijn aangekomen Phil. VII: zo. 
kan door Appoll. aan dien verfchrikten en ligtgeloovigen Man zijn 
pp den mouw gefpeld, of, zoo als Wieland liever wil, inbeel- 
ding dezes Mans geweest zijn, in welken blijden droom Ap o #1, hem 
liet, Wiel S. 3lo3iaee Doch deze dingen behooren eigenlijk 
geget vor den velgenden $, 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA, 89 


Kort na de fteeniging , als de fteenhoop was 
weggenomen , vond men in plaats van den 
dooden Bedelaar een grooten dooden hond ; 
die was de Daemon der Pestziekte , en van dat 
oogenblik hield de plaag op (u). Te Rome 
gaf hij aan eene jong geftorvene Bruid , die 
uit een Burgemeesterlijk geflacht afftamde , 
op het oogenblik dat men haar begraven zou, 
het leven weder (y). Behalven veele ande- 
re wonderen , die voor het meerderdeel be- 
ftaan zullen hebben, în het uitwerpen der Dae- 
mons, (w ) en het genezen van kranken, mo- 
gen wij hier niet onopgemerkt laten , dat 
APOLLONIUS ook toekomende dingen zal 
voorzegd hebben, die met de daad vervuld zijn 
geworden. Dit zou Keizer - vEsPASIAAN be- 
wogen hebben, om hem raad te vragen, en 

F 5 op 


Cu) Pbhilostratus, Lib. IV.C. 3, 4,5. Wieland1iI. 
B.4, 5» S. 167. merkt zeer wel op, dat even deze fnelle too- 
vervlugt maakte , dat Damis van dat wonder geen ooggetuige zijn 
kon.— Denkelijk was * geheel Verhaal door PAiiostr, opgeraapt 
uit het geen de legende vertelde, ter uitlegging van den dollen Hond, 
(zinnebeeld van de verderfelijke woede der pest) welke gevoegd was 
bijt beeld , aan Apol}. (volgens zijne Apol. in Lib. VIJL Phí- 
Testr.) onder de gedaante van Herkules Alezikakos te Ephefen op 
gerigt. / 

Cv) Pbilostrarus, Lib, IV. c. 45, bear durfde echter PA i- 
Zastr, zelf nier voor meer dan fchijndoode optegeven. 


Cx) Dat van de Empufsof booze geest, die in Vrouwenfchijn een 
zijner leerlingen beminde, om dien ftraks teverflinden: Pöilostr, 
L. IV. c‚a5. heldert Wieland zeer geesig op, S. 553166, 


9e J. H. LOTZE EN He We TIJDE MAN 4 


op het vernemen van zeo veele geheime ze- 
ken als AprorLLoNius hem ontdekte „ zou hij 
uiterst verbaasd zijn geweest (x). Al ver- 
der, APOLLONIUS zou iemand niet alleen van 
bloedfchande hebben overtuigd, maar ook hem 
alle de omftandigheden van zijne misdaad ont- 
dekt „- waarvan niet alléén geene aanwijzingen 
voorhanden waren ‚„ maar waarvan zelfs geen 
getuige hem kon overreden (ij). Hij zal te 
Ephefe, in het oogenblik, dat DoMITIAAN 
te Rome vermoord werd, zijn dood heb- 
ben aangekondigd (2), en aan NERVvVA voor- 
zegd hebben, dat hij flechts geduurende een 
korten tijd, op den Keizerlijken troon zou zit- 
ten (a). De opgenoemde wonderen en voor- 
zeggingen zijn de voornaamfte , en wat van 
dezelve te denken, zal ons hierna blijken (£ ). 


Wij hebben niets meer hier bij te voegen, 
be- 


Cx) Philostratus, Lib. V. Cap. ro. 
(ij) Phflostratus, Lb. LL C. 7, 


(2) Philostratas, Lib. Vlll-c. 25. & 26. Die Casf. 
maar eigenlijk flechts Jo. Kiphilin, Lib. 67, in fine. 


(a) Philostratus, Lib, VIIL c. 27. 

(5) Wie maer begeert van Apollonius wonderen te lezen , 
kan raadplegen Phileleutberus, Helvetius, (JF. 7. Zinpe 
merman) de miraculis que Pijthagore Apollonto Tijanen- 
fi &c. tribuuntur, Cap. 3. & 10. pag. 25. fegq. Brucker, Hist. 
Crit. Philofophie , T.2. pag. 136. feqq. Huët Demonftr. Euan- 
gel., T.e. pag. 976. legge Witzius Meletem. Leidens. Dip. 
7. pag. n.275. D. Tiedemann Geïst der Spekulativer Philofs- 
phie, 3. Cs pag. 118, feqg. Wieland Agathod., 3. Buch, 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA 9£ 


behalven , dat Kd onto in eenen hoo- 
gen ouderdom geftorven is. De plaats’ waar 
hij ftierf , is onzeker , volgens fommigen- zou 
hij te Creta in den tempel zijnde „ deze aar- 
de hebben verlaten onder het gejuich van een 
Choor hemelfche maagden, zingende : „ Ver- 
„ laat de Aarde! ga in den Hemel ! Cc)” 


SVL 


___Zoodanig was het leven van-APOLLONIUS, 
die geene bijzondere Sekte geftieht (4), geene 
Leerlingen nagelaten ‚en door niets bijzons 
ders uitgemunt heeft , dan door buitengewo- 
ne daden , die hem werden „toegefchreven. 
Dic alléén kan men met regt van hem zeg- 
gen dat hij verfterkt en in meer omloop ge- 
bragt heeft het Volksgeloof , met betrekking 
tot de denkbeelden, die het koesterde , van 
de verkeering der goden met de Priesters, 
en fommige Wijsgeren , van de ingeving der 
denkbeelden , van de wonderen en voorzeg- 
gingen , en dus mede den grond gelegd heeft 
tot de Wijsgerige Magie en Theurgie (Ce). 
je Hij 

Cc) Philostrasus, Lib, VIJL c. 


(d) Hij had echter leer- en volgelingen, “welke ook riaar zijnen 
naam genoemt wierden , zie Philos r., Lib.1. c.18. LIV. c. 
Ile etc. 37. Lib, V. e‚ or. etc. ult, Lib, VIII 'c. ar., 22. Epist, 
Apoll. XI. XIII. 


Ye) Tiedemann, L. c. pag. 122. 


92 Je H. LOTZE EN He We TIJDEMANs 


Hij zal, naar fommiger oordeel (f), de uit- 
vinder zijn van de Zalismans (g), doch zulks 
wordt door anderen weerfproken (%). Pur- 
LOSTRATUS berigt ons ook, dat hij ver- 
fcheidene werken gefchreven heeft, als één. 
over de Starrenwigchelarij (ì), een over 
de offeranden en hoe elk een moet offeren, 
die de Goden wil behagen (k) , en nog ce- 
nige andere (/), die alle , uitgenomen eenige 
brieven , welker echtheid betwijfeld wordt, 
verloren zijn gegaan. Men vindt nog wel bij 
PHILOSTRATUS de apologie van APOLLO- 
NIUS , die hij voor DOMITIAAN Zou heb- 

ben 


(f) Confer. Olearins ad Phil. Lib. 3, cap. 21, pag. 112. 


(zg) Door Talismans verfta man zekere bezworene beel- 
den, die men als behoedmiddelen aanzag tegen onderfcheidene ram- 
pen. Zie verder over dezelve van Arpe de Talisman, pag. 24e Auc- 
tor quaest, ad orthod. infer, op Justini M. quaest. 24, pag. 4.» Se 


(5) Confer. Mosbeim, Disf. de imaginibus elesticis Apol- 
Toni in Bibl. Brem. vol. 3. pt. 1. pag. 1. feqq. et în Comment. @ 
Orat. à Millero editis, pag. 465. feqqg. Tegen hem heeft gefchre- 
ven C.Waechtler, een Dresder Regtsgeleerde, in een brief ge- 
plaatst in de Ada Erud, Lipfens, anno 1721, pag.1777-—1782. Mos- 
be imm antwoordde hem in Bibl. Brem. vol. 5 pag. 212-242, Waar- 
op Waechtlerweder antwoorddein A@&. Erud. Lipfiens, an.1723. 
Pag. 292=mz08, Miller,zegt t. a. p. Pag. 496, dat MMosbeim 
niet langer dezen twist heeft willen voortzetten, om dat hij ze niet 
gewigtig genoeg oordeelde, 


Ci) Lib. II c, 41e 
(4) Ibidem. 


CJ) B. v. over de Leeringen, en over hert leven van Pijsba- 
gerass 


ET * 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAe 9% 


ben opgefteld (42) ‚ maar ook dic ftuk is 
zeer verdacht, en zoo ook al de ftof van hem 
is, dan heeft evenwel PurLosrTRATUS die 
in zijnen eigenen ftijl gegoten. 


Gura NIL 


Na dit voorafgegane kofte berigt van 
APOLLONIUS, gaan wij over tot de behan- 
deling van de hoofdzaak, te weten, wat wij 
naar waarheid of waarfchijnlijkheid van dien 
zonderlingen Man denken moeten. 

In onze nafporingen hebben wij ontdekt , 
dat de gevoelens van vroegere en latere 
fchrijvers , die zich met de gefchiedenis vaa 
APOLLONIUS hebben bezig gehouden, aan- 
merkelijk verfchilien : wij achten het niet on- 
dienftig , te dezer plaats daarvan eenig verflag 
te geven te meer ‚ om dat wij, dus doen- 
de , aks van zelven de uitersten, die vermijd 
moeten worden , zullen leeren kennen , en 
tegelijk ontdekken , hoe en wanneer APOL- 
LONIUS Zoo grooten naam verworven heeft. 

Dat aroLLoNius bij zijn leven zeer veel 

naams 


goras, waar over Wij nader zullen fpreken. Wid. Fabric. Bibl. 
Grec. Edit, Harl. Tom. V. p. 562 {q. Mosbeim , Mansisfa de 
Scriptis Apollanii post Disfert. de existimatione. Ap. Tijan. in 
Comm. et Orat. varii Argumenti, pe 453==4Ó4e 


Cm) Philestrarns, Lid. VIII, cap. 6., 7e» PIE. 326-358 


J4 Je Hi LOTZEËN We He TijdEMAN3 


naams heeft gehad, kan niet wel betwijfeld 
worden ; maar dac hij, na zijnen dood , van 
tijd tot tijd ‚ meer of. min vergeten is gewor- 
den, zoo verre zelfs ; dat men of met verach- 
ting van hem fprak, of wel naauwelijks noem- 
de , blijkt uit PHILOSTRATUS zelve (n)s 
Het is echter zeker , dat zij; die voor hem 
ingenomen waren , hoog „ zeer hoog van hem 
gedacht hebben. Van Keizer ALEXANDER 
seveRus worde verhaald, dat hij Aror- 
LONIUS met CHRISTUS; ABRAHAM en 
ORPHEUS , onder zijne huisgoden heeft ge- 
plaatst (o). Eunartus fchilderde hem niet 
blootelijk als een Wijsgeer , maar beweerde 
zelfs , dat AproLLONIUS een middenperfoon 
was tusfchen de menfchen en de Godheid (p). 
Sommigen zijn zelfs van oordeel geweest, dat 
hij , na zijnen dood tot den rang eener God- 
heid verheven, en , zoo van Volken als Ste- 
den , godsdienstig vereerd zij geworden (4). 
Hoe 

(2) Pbhilostrasus, lib. L cap. 2 
Co) Conf. Lampridius , in Vit, Alex, Sec. cap. 29. Adda: 

tur vero Salmas, in Not.l. c. 

(2) In Procemio libri de Vitio philofophorum et Sophiftarum „ 
{unt autem ejus verba heee. : 4 est @i AoaoPos UANK TI Eloy TE Kal 


wiBeurygueooy,: addir. Philostrati operis tirulum esfe debuisfe, 
eoidnpwraev Ela ardegamog Beg. Confer, Fabric. Biblioth. Greca 
edit. Harl, T. V. p. 541. 

Ca) Baijle Lex, V. Apollonius, waar hij Tillemone 
tracht te weerleggen , die zulks, op het gekag van Lactantius 
ontkengie, 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 95 


Hoe veel waarfchijnlijks dit gevoelen ia den 
eersten’ opflag fchijnt te hebben , heeft even- 
wêl mostHeim bewezen , dat het op geene 
genoegzäme gronden fteunt (rs). Anderen, 
hoewel ze niet zoo ver in hunne verheffing 
van APOLLONIUS gegaan zijn als de zoo ge- 
noemden , befchouwden’ hem echter, op het 
voorbeeld vân PHILOSTRATUS (s), als €&- 
Ben door de-Goden bovennatuurlijk verlich 
ten Mans), of telden hem, gelijk ammr 
ANUS MARCELLINUS (#@), Onder die be- 
gunstigden , die 'fteeds meer onmiddelijk en 
blijkbaar den imvloed van hun gelei+ geest 
genoten. Zoo evenwel dachten op verre na niet 
allen. Voor den tijd van PHILOSTRATUS; 
of wel , voor dat hij de Levensgefchiedenis 
vaft APOLLONIUS uitgaf , hield men hem 
voor eén Toovenaar ‚ gochelaar en geesten- 
bezweerder ; zoo oordeelde MOERAGENES, 
wiens gegeven berigt van dien Man, fchoon 
voor ons verloren ,„ hierna beoordeeld zal 
moeten worden , uit het geen daar van ons 
nog bekend is. Met dat oordeel flemmen 

meer 


(r) In Disfert. landata de exiftimatione Apollonii Tijan. que in- 
weniturin Mosh. Comment. et Orat. Varii Atgum. a Miller. editis, 
P 347452 erin Mosh. Obferv. Sacr. Amsiel. 1721. 


Cs) Pbhilostrattss Lib. 1. cap. 1., 2-5 et-pisfim,. 
(5) Vopifens,in Aurelian. Ce. 24 Eunapiusl. fupra cit. 
Cu) dmmian. Marcel, Histor, Lib. XXI. cap. 14. 


95 Js: He LOTZE EN He W.-TIJDEMANs 


meer anderen in, hoewel op zeer verfchillens 
de wijze. Zoo bewees ANTONINUS CARA 
CALLA s ftiefzoon van de Keizerin juLIAs 
eer aan de gedachtenis van APoLLONIUS , 
om dat hij een: groot en kunftig Toovenaar 
is geweest (y); even zoo, maar, min gunftig 
oordeelde LUCIANUS (w); gunftiger denke- 
lijk Arpurejus (x). Dit gevoelen is ge- 
durende een geruimen tijd vrij algemeen ge- 
weest, althans zoo dacht men ten tijde van 
HIERONIJMUs. (ij), en zelfs later. ten tij- 
de van FijNesius (2), Daar nu dit oor- 
deel van den dood van AroLLoNrus af, 
zich fteeds meer en meer uitgebreid had, ja , 
daar hij door dezen en genen als een loozen 
bedrieger ten toon gefteld is geworden (a), 
is het ligt te begrijpen , dat in het begin 
van de derde eeuw, toen PHILOSTRA- 
Tus fchreef , zijn roem aanmerkelijk was 

was 


Cv) XKipbil. in Lpit. Dion. Casf. Lib. LXXVIIL c. 18. 
fn. edit, Reimari. p. 1340. : 


Cw) Lucian. in Pfeudomanti s. Vita Alex. conf‚ 1Toshems 
Disf. ‘de existim. Apoll. Tijan. $ XI. 


Cx) Apulejus in Apologia ubi exemplo Apollonië fe munit 
atque defendit , ab calumnia Magie prave. 


CE) Vid. Mosbem. laud. Disf. de existimat. Apoll. Tijane 
Lib. XVIII p. m. 430. faq. 


Cz) Vid. Mosbea. d.1. S XX p. m. 443. fuq. 
Ca) Mosbem, Disfert, land. XI, XII, XII, 


OVER „APOLLONIUS VAN TIJÁANA, 97 


was. gedaald — Dat intusfchen na ruit osr 
TRATUS , APOLLONIUS haam meer vers 
maardheid heeft gekregen , en gunftiger over 
hem geoordeeld is geworden, is niet onnätuurs 
lijk „en zelfs hebben eenige Kerkvaders het hun- 
ne daar toe bijgedragen, door dien zij-APoL- 
LONIUs karakter niet alleen ongemoeid lieten, 
maar hem zelfs zeer verhieven „ offchoon 
Zij, zijne wonderen ontkenden. Niet weinig 
hielp ook däartoe het berucht werk van HIE- 
ROCLES ‚ waar doof veroggzaakt werd , _dac 
er een geroep uitging le, anderen. van 
APOLLONIUS(&), gelijk reeds vroeger ver 
oorzaakt was door Keizèr AURELIAAN, die, 
tegen zijnen eed , Tijane willende fparen zeide 
eene verfchijning gehad te hebben van Aro L- 
LONIUS Ce). Den hoogften roem  ver- 
kreeg hij in de zesde eeuw onder de nieuwe- 
re Grieken, bij welken de fabelen van de 
Talismans of Amuleten , en derzelver won- 
derkrachten, gereeden ingang vonden (d ). 
Uit deze opgave der verfchillende gevoe- 
IL. Dreu. > G __ lens 


(4) Vid. Mosbem. Dist. laud, S XVI et S XVIII. p. 419. 
faq. et p. 428. fqq., maar Hieroeles zelf putte alleen uit Phií- 
ost r. gelijk uit het gefchrift van Eufebius tegen Hier. blijkt. 

Cé) Vid. Popift. 1, €. conf. ornnino Mosbem. laud, Dist. $ 
XIV. p. 408—412. 

Cd) Moshem. dl. SXXL P. 448, feqg. er disf, de imag1s. 
Apoll. v. fupra $ VL. 


08 1. M, LOTZE EN H. W. “TIJDEMAN 5 
9 ; 


Tens, en derzelver afwisfeling of teh’voore 
of ten nadeele van APOLLONIUS, blijkt ons, 
dat men over het geheel nier mét die naauw: 
keurigheid in hetonderzoek van APÖLLONT- 
t's leven en bedfijven is te werk gegaan, die 
fet reden in deze zaak gevorderd wordt. Dat 
fommigen, gelijk‘ KfrroCLESeN EUNAPIUS 
hém verhieven , is ùïc hurmen haat’ tegen het 
Christendom afteléiden. De poogingen van 
dezên , om dóor de Vergelijking van ‘Aror- 
LONIUs met den®Zaligmaker , her Christen- 
dofn éenen doodelijken flag toetebtengen, brag- 
ten“de Kerkvaders in geene geringe verlegen= 
heid # ‘Van daar, dât ‘zij , ‘niee “éwijfelende 
aan de berigten vän prirostTrATUus, ge- 
Ioof gaveh aan zijne wonderen’, maar tevéris 
beweerden, dat hij die gedaan had dóór’ húlp 
en ‘invloed van ‘den’ Duivel (e). ‘Déze vite 
vlùgt ìs, als men de ‘denkwijze dier ‘tijden 
gâdeflaat, “zêer fatuurlijk , vermits men ‘eene 
vrij algemeene overkielling had:, “oi aan 
tooverij en Duivels ‘konttenarij -geloöf ‘te: ge- 
Vèn. Maar men verloor hier bij-gehieel vit 

het 


Ce) Te verwonderen is het, dat zij, blijkens de volgende aan- 
merking, ook onder de Geleerden van later tijd, zoo vele navolgers 
gehad hebben, daar toch het ongerijmde van dat gevoelen zoo zeef 
in het oog loopt, en niet anders daa hoogst nadeelig zijn kan voor 
het bewijs, ontleend wit de wonderen, tot faving van Jezus God= 
gelijke zendmg, 


„ONÉR APOLLONIUS VAN TIJaNáe „99 


shet,ops , „Aat de „waarheid, der, wonderen, die 
AROLLONAUS.vErrigt,zal,hebben „ mer,der 
„daad ftaan bleef en,deze, eenmaal, „onaange, 
„vochten. blijvende „kon, her, niet pwel,anders, 
hoesen daor wiens: invloed; hij ‚die, danook 


„verrigt.mag, hebben, of zijn naam, moest, est 
saiberiden en flaande dike 


vds $ VIIL: mee. 
In, lateren tijd. bijzonder in de vaorgaan- 
de eeuw, waarin men „begonnen, heeft, met 
„meerdere kritifche nauwkeurigheid de Wer- 
/ ken. ‚der Ouden en hunne berigten te behan- 
‚delen, zijn,;er velen „geweest, die zich” met 
„het ‚onderzoek, der gefchiedenis van APOL- 
LONLUS, hebben b bezig gehouden à. maar hun 
oordeel, loopt ‚uit een. ’Er is zelfs, die be- 
twijfelt „of ‘er wel immer. een APOLLONI- 
Us, geler, hebbe ‚doch, bij, die itn 7 


vit 


ons, nier, ophouden. — was: velen, AE deze 
meestal onder de vroegeren, geloovende > 
dat met de ontkenning der gefchiedenis van 
APOLLONIUS , valle „hiscori{che.geloofwaar- 
Gigheid verloren moest gaan , hebben de be- 
rigten « Van“ PHILOSTRAUS „aangenomen, 
‚€n, „beweren » det aPorLONIÓs wonderen 
gedaan heeft, maas Hellen, gevens vast „dat 
G 2 kij 


+ 


! 


100 Je H. LOTZE EN H. W‚ TIJDE MAR, 


hij ze door den invloed des Duivels verrigt 
hebbe : waarom ze hem noemen een Dui- 
vels kunftenaar , of houden voor een Tove- 
raar , ‘die door den Duivel geinfpireerd is gee 
weest , om het Christendom in zijne geboor- 
te fmoten (f). Sommigen ‘zijn van oordeel, 
dat APOLLONIUS, deels door zijne gehei- 
me kundigheden , deels. door zijne bedriege- 
rijen , het een en ander verrigt heeft, het 
welk fcheen de menfchelijke krachten te bo- 
ven te gaan (g). Anderen wederom zijn van 
oordeel , dat puiLosTRATUS ter kwader 
trouw is te werk gegaan , en alles wat hij van 
APOLLONIUS verhaalt, of zelfs verzonnen 
of ontvangen hebbe van zulken, die al het 
wonderbare , dat hem toegefchreven worde , 
hebben verdigt (A). Nog Anderen beweren 
aan de eene zijde, dat AprorLoNIus , die 
zich ‘als Geestdrijver kenmerkt , gebruik ma- 
kende van zijne groote natuurkennis, den rol 
van een bedrieger heeft gefpeeld , terwijl zij 

aan 


t 


(f) Zie Baron. Apnal. ad. A.C. 68.n. 30-38, Js. Cafau- 
bof. .ad Vopifc. 1. fupra cit. Cafaubhon. Picus Mirandula. MH. 
Grotius. Sam. Marefius, H. Morus, P. D. Huêt, 
Lloijd, de Fleurij en anderen, aangehaald bij O/ear. prefat. 
ed Philostr,,p. XXXIV. Brucker Hist. Crit. Philost, 
TN. p. 141. Zooook Tildemont, Lfuprach. Cudwortl, 
Sissa, iateid,, E‚l. p. goa. edit. fol. 


Ce) Zoo, zedealrelijk Wies melerens. Leid. Disf. 7. $7. En voor- 
du Pin in Miss, ad’ Apoll, convainc. de fausfeté. 


- 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. Ol - 


aat’ de andere zijde ftaande houden, dat eure. 
LostTrATus; de bronnen, waaruit hij puts” 
te , zonder oordeel’ gebruikende, alles: heeft . 
gedaan, om den held zijner gefchiedenis in 
het fchirterendst licht te plaatfen Cé). Inr 
deze opgave van zoo verfchillende ‘oordeelvel- « 
lingen mogen wij niet onopgemerkt laten „ dat 
BRUCKER if zijn eigen oordeel over APOL=! 
LONI1US „ de tegenftrijdigfte-dingen te gelijk. 
als waar ‘aanneemt , en met de daad zig zels 
ven tegenfpreekts “Eerst de “wonderen , die 
APOLLONIUS ‘verricht-zal hebben , geloof 
gevende ;ofchrijft hij ze ‘toe „aan Toverijen 
Theurgie ;- en ‚dan weer ze ‘ontkennende be 
weert hij ;-dat ze door D AMES En PHILOSTRA* 
Tus verzonnen zijn ane (%). Zo onge- 
rab EN êk G B d5 ' ' "Ijk 


Ch) rd feeds oudtijds ’ gevoelen van Eu fe b. Contra Hie 
voel. Pbhotius ll cc, later. van Vaudéin Z. Apol. pour les — 
grands bamts. foupe. de nragie. Buddeus G. Nicholls. Rob. 
Jenkins. H. Prideaux opp.fupra.c. Dat alle die wondervere 
halen verdigt zijn zouden, mishaagt zeer aan MZosbheim, ad Cud- 
worth. p. 310. 3; De omnis fides historica concîídat.” 


(5) Vid. omn. Mosbem. ad Cudwortb. T.l p. 310. Tie- 
demann geïst d. fpekul. Philos. boven aangehaald. Mijners int — 
bened. aangeh. Werk bl. o4g===2465 zoo oak tevens den Zegsman 
van Philostr. Damis, te regt befchuldigênde „Ws ea n d ‚bov. dangeh. 

‘Opmerking verdienen, om dit zamen begrijpelijker temaken, de 
Refultaten diemen vindt, uit het fijstema der Eciectrifche wijse 
begeerte bij Bruacker Hist. Crit. Pbilos, Tom z. \p. 36370 Den 
510. 12.14: TÓ. 


KD) Tom. 2. Op. laùd. Pe rn PE 


z0% JH. LOTFZE EN He Ws TIJDEMANS: 


lijk-aan- zich zelven is:ook MOR HOFF, die op. 
de eene. plaats alle ‚de berigten doos, ru1- 
LOSTRATUS gegeven, verdedigt „ven. op, 
eene andere twijfelt „ofniet wel de berigten, 
van ArôLrLoNius van ‚den kant-derHeide-+ 
nen. vergroot zijn geworden (J) — 5 
‚Dit, overzicht van zoo veele en-zoo uiteen-: 
lopende oordeelveilingen-, die evenwel inéén » 
punt fchijnen zaamtelopen ; te weten „ dat, het 
karakter van. APOLLONIUS hoogst verdacht 
iss,’ en hij vooreen, bedrieger. is- te „ houden» 
(a )'yrdie overzicht zeggen wij; doet elk ge-s 
woegzaanv zièns, „dat de vraag: niet overtollig 
„wat wijvan dien zonderlingen man-naar 
waarheid of waarfchijnlijkheid te denken hebs- 
ben? Maar even dit zelfde overzicht-leert; niet 
min,duidelijk , dat elk zijn eigen ftandpunt 
heeft gehad , waaruit hij de berigten , door 
PHILOSTRATUS gegeven, heeft-beoordeeld’, 
en_waar door hij geleid is geworden, om. 


<i) Morbof. Polijk. Literar. L.r. C. 13. 1. 17. Sag. coll. Polijh. 
Philes. L.l. C. 2.n. 5. ' 


Cm) ’T zijdan zonder of met een groot en goedoogmerk; gelijk 
Wieland hem doet voorkomen: huichelaar en bedrieger blijfchij, ook 
volgens Wieland, en deze zelf erkent dit (onder-den naam van 
Apoll. zelf) in het laatfte deel zijns Werks, en erkent en-bewsijt hier 
uit zeer fchoon de voortreffelijkheid en. verkevenheid van Jezus 
CHRISTUS , boven Apollonius Hoe zeer W.‚ zelf, helaas! de 
Goddelijke waardigheid en de wonderen van den gezegenden Zalig- 
maker miskent, 


OVER, APOLLONIUS „VAN .TIJANA. … 103, 


gunttiger of ongunftiger ater derzelver waar-, 
dij te oordeelen , terwijl deze uiclag de op-, 
losing bepaalde van al dat vreemde en, „Zone. 
derlinge st door PRILOSTRA TUS van. AROLs, 
LONIUS „ geboekt. | 


DO van 
“Wanneer wij , om dan nu de voorgeftelde’ 
vraag te beantwoorden , de gefchiedenis van 
APOLLONIUS, zelfs ingevolge flechts ° van de’ 
sere welke zijn lofredenaar en eenige” 
vergebleven levensbefchrijver PHILOSTR A= 
reren, onbevooroordeeld nagaan, zon- 
der voor als nog over hare getoofwaardigheid 
uitfpraak té doen 3 dan. dunkt ons, dat wij 
mét reden, ‘de volgende bijzonderheden, die 
het geheele Karakter van APOLLONIUS ken- 
fchetzen, mogen vastftellen. | 
Vooreerst, hij bekleedt onder de Wijsgeren 
van zijnen. tijd eene plaäts.— Eene eigenlijke 
Sekte, die zich van de overigen op den duur 
bleef onderfcheiden , heeft hij niet gefticht 4 
gelijk wij reeds 5 VI. opmérkten , maar -hij- 
beeft omhelsd en voorgeftaan de gevoelens van 
PIJTHAGORAS. Behalven de bewijzen, hier 
‚van te voren aangevoerd „zijn, er. nog-voor- 
handen eenige fragmenteit:uie zijn “werk” over 
bet leven van din drigvervd. bewaard deels 
G Kita î door 


LN 
„4 


nRa 


104 J.A, LOTZE EN H. W. TIJDEMAN, 


door PORPHIJRIUS(#), deels door JAm-’ 


BLICHUS(o), in welken , wat de hoofd. 


zaak betreft , het zelfde van dien beroemden 


Wijsgeer is te boek geflagen , dat té vo 


ren door HERACLIDES ef HERMIRPUS is 
berigt geworden (p).- Sommigen hebben ge- 
twijfeld, of de gezegde fragmenten wel afkom- 
tig, zijn van APOLLONIUS van, Zijana, en 


4 
… 


of ze niet veeleer behoorden aan eenen ande- 
ren, het zij aan AproLLoNius den Wijsgeer- 


of aan APoLLonrus den Redenaar, die bei- 
den tegen her einde van de tweede eeuw. heb-. 


ben geleefd : maar mriners (g) heeft be- 
wezen, dar ze werkelijk herkamtftig zijn van 
den Zijaneër. Of hij intusfchen het Pijthaga- 


reisch ftelfel alleen heeft aangenomen gehad, 


dan of hij in het een en ander ftuk daarvan 
is afgeweken , en zich gevoegd hebbe bij He- 
RACLIDES , die tot de Semi- Pijthagorei 
behoorde , zoo als BRUCKER beweert (fr), 
laten wij aan de beflisfing van anderen over. 
Dir alléén willen wij nog aanmerken , dat 

ons 


C#) Lib. r. cap. 2, 
Co) Sect. 1. 30. 254. erb. 
CL) Meiners. he. Pp. 246. 


(4) Gefch, d. urfpr. fortg. und verf. der Wisfenfch. in Griekon- 
dand und Rom, 1 B, f. 239242, 


Cr) Brucker Hiff. Crit. Philos, T. ai, W. Iszami54, 


OVER (APOLLONIUS VAN TIJANA 1o5 


ons nog geêne genoegzame gronden zijn voor 
gekomen ‚ om hem eenige bijzoridere leer=" 
{tellingen toe te fchrijven ‚ of zulke gevoe- 
lens , die eenige overeenkomst zouden heb- 
ben met dier die gemeenlijk het (Spinozisme 
heten Gs) io 
Ten anderen, APOL LONIUS was een Geeste, 
drijver , een mân van eene verhitte inbeel 
dingskragt, maar wiens hoofdroeleg was, zich 
een gront : aanzien te verwerven, en zijn naam. 
onfterflijk te maken— ( 1). Zoo wel van het 
eene als van het andere zijn ons reeds „genoeg. 
zame. ftalen voorgekomen $ IL. IV, Hert is 
trouwens onmogelijk , dat iemand , die door, 
de rede zich laat leiden , in ftaat is, zulke, 
dingen voor te geven, en met eenen zoo hoo, 
gen waan van zich zelven bezield te zijn, als. 


Gr wij, 


45) Conf. Brucker. c. 1. p. 14166. 


“(#) Deze roem en eerzucht, zeif beliikins en zucht on diene 

| te leiden, welke hem „ook van eerften af; en toen zyn oogmerk nòg 
geheel zuiver en dweepend voor ’ herftel wan * Menschdom was, 
bezield hebben , worden zeer ‘menfchkundig ontwikkeld en hem zelve 
bij herhalimg ín den mond gelegd’ door mie Zand op vele plaatfen 
van zijnen Agathodemon— De geheimenis-kramerij en% heilig duifter 
waarin hij zich zelven hulde, was’hier aân verbonden, om op de me- 

“mige beter te kunnen werken van ‘teen enander ZW feland, Se 45, 
60. 64, 72, 139, 234, 235» 247» 338 , 325. van hier verfmaad- 
de hij gekunstelde welfprekenheid, Wiel. s. 260, 26r. hij wilde 
krachtiger fpreken, kort af „ en als magt” hebbende „ en Goddelyk, 
niet als de Sophisten, z. Philiftr. L, Jh, C‚ #7 ete, coll. Evang, Matth. 
G. 7. in fin, etc, 


105 J.H. LOTZE EN Il We TIJDEMAN, 


Wij van APOLLONIUS vermeld vinden. De. 
toon zelfs, waarop hij, naar PHILOSTRA- 
Tus berigt, gewoon was te fpreken, de 
magtfpreuken,, van welke hij zich fteeds be- 
diende , en zijn eigen gezegde, dat hij , nu 
zijne Jaren bereikt hebbende , niet nodig had, 
iets meergte onderzoeken (#), zijn zoo vele 
beflisfende bewijzen voor zijne hooge inbeel 
ding van zich zelven. 

Ten derden, APoLLoNIus was een bee 
drieger , die van de ligtgelovigheid der men- 
fchen , en van hunne zucht naar wonderen 
zich meesterlijk wist te bedienen , om zijne 
oogmerken te bereiken, — Indien wij alleen- 
lijk nagaan , hoe hij DAMISs wist te overre- 
den, dat hij werkelijk de wijzen in de lucht 
zag wandelen „ twee ellen boven de aarde; — 
dar twee fteenen Vaten dienden , om den re- 
gen en den wind te veroorzaken, al na dat de 
Wijzen zulks goedvinden; — dat zekere JAR- 
cHas, het hoofd der Indifche Wijsgeren , 
aan wien hij een brief hadt, terftond aan. hem. 
had gezegd, zelfs voor dat hij nog den brief 
had gezien, dat ’er ééne letter in ontbrak 5 (#)- 
indien wij dit alles, dat met vele andere bij- 


Ga) Philortr. L.l.c. 17 etc. 
Cv) Philostr, Lib. HI. c. 16. 


OVERSCAPIOLKONEUS “VAN7 TIJAN Ae IOP: 


_ zóndèrheden? lige vermeerderd kon: wordetr;; 
nagaan <« dam -moêtem wij tat het: befluit ko-. 
men „ Ar OL onrust was veen ‘bedrieger (we: 
_In-dit gevoelén-worden wij te mieer. verfterkt 7 
alsowij “imcaanmesking nemen ;-dat: hij-D A.M» 
zeer zorgvuldig:ware zich verwijderdé- „wan: 
neer hij metoder Magi handelde: Cx ); en dat» 
poa mis: zelve meermalen “verhaalt, niet ged 
zien te: ‘hebben , »-die wonderdaden , die- hij, 
heeft aangeteekend>; … maar. dic: var AP OL LOS 
Naus gehoord! te: hebben Céj-):- Waarom zoo” 
gehandeld? Indierpalles de proef kon-doors 
ftaan, was zoodanige verwijdering geheel on 
noodig; War waardehebben toch zijne Zo0- 
genaamde “wonderwerken © Belialven. „dat ’er: 
nietseen onder die! groote-menigteris ,- darduch= 
tig- bewezen is geworden; emrdar hij van ge= 
heime geneesmiddelen zich-bedienen kons zoos 
geeft: hij ook Îets voor een” wonder “uit, dar! 
hetvniet is. Hij zal, bij voorbeeld, te Athenen 
een Daemon uit een Jongeling verdreven heb- 
ben (2) maar wat is- dit pi hij. maakte. een 
: wel 


ET IBH TO 


Cw) Hoe di, ‘onda ks heteve n te voren gezegde, waar kan dijn. 
en ireen Mensch, én ‘welbepaaldelijkí in Apo lont us, kon vallen, 
ontwikkelt, Tiedemann pag. ii 18. &c. en Wieland bov. 


aangeh. $ IV. (0) HE aNmerreolikt (u) 
€rd PhitostrsLib.le.26, oe gn CH) 
9) Bwitosrreki A crepie veder verent NN 


‘éz) Pbhitostr, Lib. IV. c, 20. 


168 JJ. He LOTZE EN H. We TIJDBMAN; 


wellustig jong mensch tot zijnen navolger (a)t 
Zeer zeker zou de bedriegerij van AroLLos” 
Nius nog veel ‘kenbaarder zijn, ‘kon men be-» 
wijzen , dat hij uit haat tegen het Christen-. 
dom „en om aan het zelve eenen doodelijken - 
flag toetebrengen „den: rol van een wonder-> 
doener had gefpeeld, Het bevreemt-ons niet „» 
dat fommigen op die gedachten-zijn gekomen „ 
ja zelfs denken, dat hier en. daar waarfchu-- 
wingen in het-.N. V. gevonden worden; die 
tegen zijne bedriegerijën zijn ingerigt(b) ‚» 
want PHILOSTRATUS berigt, dat APOLes 
LONIUs Griekenland door reisde; om; het ou-: 
de bijgeloof der Grieken, en de verëering hun- 
ner oude Afgoden te bevoorderen (ce ) ; maar 
nergens vinden wij eenig blijk , dat Apror- 
LONrUS aan het, Christendom kennis heeft 
gehad, of met oogmerk om dit tegen te wer- 
ken , die reis ondernomen Cd): veel meer 
j val vor 
(a) Zoo ook Wieland Agathb., 3 B. $ Kap. Ss. 153 SS. doch 
hier, gelijk ook met het ftraks gezegde , blijft de vraag : hebben ook 


Damis zelf, of naderhand Philostr. deze verhalen verzonnen, of door, 
ze te willen opfinukken, misvotmd? vergel. boven S IV. (#) 


(4) Hiertoe brengen fommige Epbef. VL vs. 16. Opezbar, IL. vs. 2. 
zie Michaelis in Bibliotb. Brem. vol. 8. p.776m8, en de ge- 
leerden door hem aangehaald. 


Ce) Pbhilostrat: Lib, IV. L. VIJL 


(4) Men kan geen genoegzamen’ ftaat maken -op het berigt van 
Abalpbarag aangeh. bij Her belet ‚Bibl.Orient. v. Apollonius , 
dat 


OVER &POLLONIUS VAN TIJANA. 109 


vorderde het doel’, dat hij zich voorftelde 
om het bijgeloof te begunftigen , zonder welk 
hij niet alleen‘geen opgang zou hebben ge= 
maakt , maar ook geene onderfteuning gee 
vonden bij de Priesters, Het is boven dien 
“zoorzeker niet , gelijk ook is opgemaakt ge- 
worden door wijlen den Uvrrechtfchen Hoog- 
‘Jeeraar VAN ALPHEN (€), dat in die tijden, 
en toen PauLus fchreef , APOLLONIUS 
„zoo grooten naam door zijne bedriegerijën zou 
“verkregen hebben, of door de verbreiding 
van zijne zoogenaamde wonderen „de wonde- 
ren van CHRISTUS en van zijne Apostelen zou 
hebben” willen verdonkeren: 
Eindelijk indevierdeplaats, ArorLoNIuS 
_was een voor den Staat gevaarlijk Menfch , 
die aan muiterij en zamenzwering tegen de Vors- 


ten zich fchuldig maakte.—. Dat hij deel heeft 


gehad in de groote famenzwering tegen DoMmI- 
TIANUS, kan zijn lofredenaar , PHILOS- 
TRATUS, niet ontkennen (f), en blijkt ook 
daaruit overtuigende , dat hij den bepaalden 
\ tijd 

“dat hij zoude gezegd hebben, „wee mij! dat ik na den Zoon van 


__Mariâ in de Wereld gekomen ben!” noch op dien anderen Oosterling, 
aangeh. bij Hotting. Hist. Orient, p. 189. 190. 


Ce) Proleg. ad Pauli epist. ad Epbhefios pag. TI & fcqg. 


*__ (f) Hij confpireerde eerst, volgens Philostr. zelf, LV. c. 10, 
tegen eres naderhand tegen Domitianus, Philost. L, VC. 4 
faq. etc. , 


CHIO Jee! DOTAE EN! We HecTIJDEMANs 


stijdowist ; waarop „Domi TtANus-van het 
seven beroofd zou‘worden 5. geen wonder dan 
=datchij te Ephaferdiem moord op: het oegeu- 
«blik. > ‘dat dit te Rome voltrokken werd ;; aan- 
Ekondigde (g). >Te Cadix zijnde ,ftookte hij 
“der Gouverneur dier Propintie--tegen-NERO 
“op (2). “Zulke duidelijke bewijzen , „door 
FHILOSTRATUS zelve opgeieekend, kunnen 
“nier: ontzenùwd worden. lef 

sZoodanig leerenwij Aro L Lonrus-kennen, 
2die zoowerfchiltende beoordeeld is'geworden.—= 
“Hoe is het arogelijk „” dac-mem mert: zulk:eenen 
“eerlovzen ‘ bedrieger"’onzen Verlosfer gesus 

carisTus heefte kunnen, vergelijken (é) 2 
Wij 


AD bov. $ 5.n. (2) Deze natuurlyke Verklaring, welke fteunt 
„op % geen Philostr. zelf getuigt van Apoll. deel aan de conspiratie , 
“Mieft ook Wieland: evenwelis’t ook A-nietontgaan, dat Apswel 

den perfoon des-daders kan genoemd hebben „en hetuur overeen uir- 
gekomen kan zyn: “maar dat het gejuich van Apoll eenigé dagenlater 
“dan de Moord» hoewel vóór dat de tijding te; Ephefe zijn, kon „ 
moet geweest Zyn. Immers de moord van Domitianus was door toeval 
eenige dagen verhaast» Dio Cafsec.67. Wiel. S. 294,295» 313—315e 
‘Uit deze Zamenzweering laât zich ook verklaren „ en is ook door 7, 
s verklaard, hoe Apollonius zoo genadig van Domitianus vrij kwam. 
Phil. L. VIIL Wiel. S. 307300. ons dunkt, dat het wonder, bij 
Philostr. VII. 38.— dat Apollonius in den Kerker deu voet naar 
vewelgevallén uit“den boei kon trekken ‚ligt: verftaanbaar is, uit: de 
vriendfchap en verftandhouding van Apoll, met den Praefectus Praet. 
Phil.ald.c. 16. 17.18. N 


CA) Philostr. L. Vs C. 3e 12e 35e Li VII G 3: he 


(&) Dit zour raadzelachtig blijven; zo men nietwist, het geen de 
esvaring mu lederesveele Jaaren bevestigt, dar zulks is toere{chrijven 
P/ ‚aan 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. “Trì 
}1 


sx. ORDE 


Wij hebben tot dus verre ‘ónderfteld  dât 
het werk van PuriLrosTRATUS die zelfde 


“waarde hebbe, ‘die wij toekennen aan ge- 


lijkfoortige lévensberigten , ófis door anderën 
rie lp ci ook meenden has dien ke te 
Weidoes aan het opgegevene Vraagftuk , 

te toonen, ‘dat het ‘éigenlijke karakter ‘vän 


„APOLLONIUS duidelijk genoeg zich ken- 


merkt, zoo mên Zijie gefchiedenis râadpléegt, 
die geenzins aan leiding geeft ‘tot alle de ver- 
fchi lende” óordeëlvellinigen , die wij ontmóëc 
hebben. Intúsfchen ‚ däâr al het geën dien 
beruchten Man bereft, gégrond is op ‘het 
bé- 


vaan de pogingen, om de ieere*‘van Jezus’ én zyne Apostelen voor 
„blooreleere van den Natuurlijken Godsdienst te ‘doen ‘doorgaan. „Zoo 
hert hoog gezag van Jezus als Godsgezaut valt, wat grond van zekere 
heid is-er dau voor alle die ftukken, wier kennis buiten hert bereik 
der rede ligt? War-Apoll. bétreft ‚hoe zeer het ffaaije Werk van #'ie- 
land over kem, flechts hijpothefe , ja lechts fdeale fictie behelst, kan 
mên hem blethder toégeven „ dar Ap] een” döcl'gehad hebbe , Hooger 
Aan louter eigenbaat , dat hij iets groots wilde , en *t welk hem nuttig 
Soorkwam : hoe zeer ijdelheid zijn geheime drijfveer, en ook zyne 
middelen niet zedelijk zuiver waren;— zoo blijft hij altoos nog verre 
boven een Cagliostro verheven, met wien hij door fommigen’ voie 
gens de aanmerking van den geleerden j. Scharp, in Disf. Theol. 
$naug. en in zijne Verhandeling zegen de Deisten , gelijk 5 scfteld wordt, 
“maar c. fchijnt enkel ‘uit eigenbaat bedrieger” en gothelaar geweest 
‘te Zijn dlchz ed iAdikn* hân Vòlgens"qe’ uitgegevene fukken van zijn 
Praces mag oordeelen, ’ 


„Ela je He LOTZE ENH. We TIJDEMAN, 


berigt van PHILOSTRATUS , en op d8 
bronnen van welke hij zich bediend heeft, 
is het volftrekt noodig , dat wij zoo het een 
als het andere nader kennen leeren. 
_ PuirostTraTus meldt, dat door hem ge- 
bruik is gemaakt geworden van de levensbe- 
rigten van APOLLONIUS, door pamtis 
zaamgefteld , en noemt verders , zoo het Zes- 
tament van APoLLonius, als het werk van 
MAXIMUS AEGIENSIS en dat van MOER A- 
GENES 3 doch ten aanzien van dic laatste 
zegt hij, daar van geen gebruik te hebben 
gemaakt , om dat aan den Schrijver zeer vele 
zaken onbekend waren (A), of , zoo als de 
oorfpronkelijke woorden eigenlijk verftaan moe- 
ten worden (7), om dat hij vele zaken ver- 
keerd heeft voorgedragen. — Het zal noodig 
zijn, dat wij, doch met beknoptheid, onder- 
zoeken , wat waarde deze bronnen hebben , 
en hoe die door PHiLOSTRATUS zijn ge- 
bruikt, 
Men opzicht dan tot de bronnen zelven, 
beginnen wij met MAXIMUS AEGIENSIS ; 
| die, 


5 


Ck) Pbhiloser. Lib. 1. c. 3. 


4) Verba Phil. dl hee. funt, ov var Mopayevet re 
MLOTEKTEOV, TONAR TV Tepl TOY AVÒPK AYVONTAVTI. 
vid O /ea r, proleg, ad Phil, p, XXXL. MM os hem is Disf. de Existen=- 

ta Apoll, S ze. / 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA Iié 


die , naar de eigene verklaring van PHiL O8: 
TRATUS, alleen heeft verhaald, het geen 
te degea door APorLoNius zal verrigt 
zijn. Dit werk is verloren geraakt; en bij 
niemand vinden wij ‘er enige melding van ge- 
maakt, dan bij kuseBius (mm), wiens be- 
rigt ons nogtans zeer weinig zegt, alléén 
behelzende „ dat hij eenige buitengewone da- 
den van ArorLoNius Kort befchreven heeft. 
Uitvoerig kan zeker zijn verflag niet geweest 
zijn , als niets anders behelzende , dan het 
geen met hem te Aegea is voorgevallen ; 
waar uit PHILOSTRATUS iets heeft overge- 
nomen (#). Dit raadplegende , blijkt het 
ons , dat MAXIMUS hooge gedachten heeft 
gehad van APOLLONIUS, die alles vermogt 
door de hulp der Goden , bijzonder van a zs- 
KULAPIUS,— en overigens, zonder behoor- 
lijk onderzoek te doen ; alles alleen op goed 
geloof heeft aangenomen. 
Van een geheel anderen aart was het werk 
van MOERAGENES , dien wij overigens niet 
kennen. Zijne gefchiedenis van APoLLO= 
NIUus , die vrij uitvoerig moet geweest zijn, 
is almede verloren geraakt. PuriLosTRA- 
TUS, zo als wij reeds hebben aangemerkt , 
IL Deer. H oor- 


Can) Lib. in Hieroclem. post Pbhiloster. p, 430, edit. Olear. 
Ca) Pbhiloctr, Lib, 1, Ce 3. Ide 


® 


114 Je HSLOTZEEN He We TIJDEMANS 


oordeelde 'er niet alleen zeer onguünstig over „° 
maar heeft er ook geen gebruik van gemaakt. 
Geen wonder ook „ want dezelve diende niet tot 
zijn oogmerk. ORIGENES immers, van dit 
boek melding makende in zijne wederlegging 
van CELSUS (0) zegt ons, dat MOERAGE- 
NES verklaard heeft, APOLLONIUS zij een 
doortrapte bedrieger en gochelaar geweest, die 
zelfs-de geoefendíte Wijsgeren misleid heeft. 
Zou het nu wel zoo vreemd zijn te denken, 
dat PHILOSTRATUS, geenen kansziende , 
om zulk een tegenpartij bondig te wederleg- 
gen „ daarom zoo ldag op zijnen arbeid is ge- 
vallen? Het moet zeer zeker voldoende en be- 
{lisfende geweest zijn, anders zou ORIGE- 
NES, die in zijn gefchrift tegen ceLsUuS zo 
veel oordeel aan“ den dag legt, op dat werk: 
met zoo veel vrijmoedigheid zich niet beroe- 
pen hebben. j 
Met zeer veel ophef gewaagt PRILOSTRA- 
Tus overal van de berigten van zekeren p a- 
MIS, die in de geheele gefchiedenis zich 
kenmerkt als een zeer onnozel en ligtgeloo- 
vig-mensch, gereed om alles voor goede munt 
aan te nemen, wat APOLLONIUS hem ver- 
haalde, hoe ongerijmd het ook was, en door 
zijnesingenomenheid met dezen zo verblind, 
dae 


aan) - y raal 


Co) Orig. contra Cels, Lib, VL ps 302. 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAS E15 


dar hij ook bij meerder vertand, niet in ftaat zoù 
geweest zijn, omi alles wât zijn Meefter fprak en 
verrigtte, aan een bedaard en ftrèng onderzoek 
te onderwerpen , zoo leërden wij reeds boven 
dezen man kenen en zullen benede nog iets 
tot nadere bevestiging hier bij voegen (). 
Bij deze genoemde bronnen voegt PniLos- 
TRATUS nog eenige andere, als het’ Testa- 
ment van APOLLONIUS; mondelijke narig- 
ten „ ontvängen uit die Steden, die zijn held 
bewonderden ; de Tempelen, door hem weder, 
opgebouwd, én eindelijk zijne brievén (q). 
Alle deze narigten Kkunnên, het geen de aart 
der zake ook leert, geene waarde hebben. 
Wat, trouwens, is natuurlijker, dan dat alle 
deze narigten APoLLoNius van zijne fchoon- 
fte zijde voorftelden, niet zoo als hij werke= 
lijk heeft gehandeld, maar zoo als het bijge- 
“loof, gerugfteund door het listig Priefterbe- 
drog, hem zich voorftelde, en aan anderen 
‚ vertoonde, 
Maar hoe heeft PuiLosTRATUS alle deze 
bronnen gebruikt? hij heeft, ja, eene getrouwe op 
telling gedaan der bronnen, die hemten dieusc 
ftonden , maar, zooals ons geblekenis, diezijn 
; | H e 0og- 


é p) ZieS 10. aant. (w) Men kan het een en ander breeder ontwike 
keld vinden bij Tiedemann t. a.p. duet kee. P. 975 Kak 


(2) Lib, 1. c.a, 


116 J- He LOTZE EN He W. TIJDEMAN, 


cogmerk niet begunftigden, fchoof hij aan eene 
zijde. Ten aanzien van de overigen bekommer- 
de hij zich niet om derzelver innerlijke goed- 
heid, toetst niet hunne berigten, voert geene 
bewijzen aan voor derzelver geloofwaardigheid 
maar het is hem geheel onverfchillig, wat en 
hoe zij verhalen. Hij bouwt geheel op de be- 
rigten van DAMIS, die zeer onaangenaam ge- 
fchreven waren, en door hem in een reiner en 
fierlijker gewaad zijn gekleed geworden. (7) 
Hier nu ontftaat de vraag, die bezwaarlijk 
beantwoord kan worden, wat blijft er, na 
dat de gefchiedenis van APOLLONIUS on- 
daan is van het kleed, waarin zij door vri 
LOSTRATUS geftoken îs geworden, van Da- 
mis berigten over? Heeft hij er niet van. 
het zijne bijgevoegd? Heeft hij niets ver- 
groot? Heeft hij ook, gedreven door andere 
beweegredenen, alles gedaan , om de groot- 
heid van APOLLONIUS zoo te verheffen, dac 
hij elk ander mensch overtrof ! Het is bekend, 
om van het laatfte te beginnen dat een groot 
aantal Geleerden in het gevoelen ftaan, dat 
PHILOSTRATUS , of de latere _Placonici 
de wonderen en voorzeggingen van APOLL O- 
NIUs verzonnen zullen hebben, om het ge- 


zag der wonderen en voorzeggingen van CH RIse 
Tus 


Cr S Lib. 1. c. 3. 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA 117 


Tus te verzwakken(s): anderen echter ver- 
klaren zich tegen dit gevoelen of beftrijden 
het opzettelijk (#). Het is zoo, 'er is eene in 
“het oog loopende overeenkomst tusfchen de 
wonderen van CHRISTUS en de zoogenaam- 
de van AroLLoNius(w); maar het is ook 
waar, dat men in het werk van PHILOSTR A- 
Tus geene andere fporen vindt, die tot die 
gedachten leiden. Intusfchen, de overeenkomft 
is te groot, is al te zeer in het oog loopen- 
de, en te fterk doorgezet, om althans Par- 
LOSTRATUSs van het oogmerk, om , dus 
doende, cumrsTus te vernederen, te kunnen 
vrijfpreken, dat toenmaals zoo vreemd niet 
was, gelijk men ziet in de gefchiedenis van 
VESPASI ANUS , aan wien mén de wonderda- 
dige genezing van Blinden en Lammen heeft toe- 
gefchreven , niet zonder vrij duidelijke fporen 
van toeleg, om dus de wonderen van Jezus 
te verdonkeren (y). Mogen wij aannemen 
H 3 dat 
Cs) Huet, 1 c. Tillemont, Witzius, Olearius, 
Brucker en vele andere, bij welken men nog uit de latere kan 
voegen Cotta t.a.p. 3 th, bl. 1560, Schroeck add Kirchen=: 
Gefchichte, 2. d. bl. 265 &c. — 
(2) Tiedemann tap. bl. 5. &c, zijne bewijzen echter gaan 
_ Tang niet door. Hij fchijnt ook niet genoeg de zaak onderfcheidente 
hebben met opzicht tot Apollonius & Philostratus. Indit , 
‚_ gevoelen ftaan ook Meiners tap. &Harles Bibl. Gr. T.5.p.542e 
Cu) Men vindteene zeer naauwkeurige vergelijkingbij Huet 1.c. 


Ce) Over de wonderen van Ve lee ef leed ius 
in Vesp. c. 7. voorts zic Schreoeck t.a.p. bl, 266. 


IIS Y. H‚, LOTZE EN H. W. TIJDEMAN , 


datPuniLOosSTRATUS met dat doel zijne ge. 
fchiedenis van aPorronrus heeft vervaar- 
digd, dan zeker wordt de geloofwaardigheid 
van zijn berigt zeer veel vermindert, maar 
‘er volgt nog niet uit, dat hij de narigten niet 
bij amis heeft gevonden. 


ps dif 


„ De vraag is en blijft ook dan nog, wat is. 
door paMmis te bock gefteld, en wat behoort 
tot de opfiering van PmiLosTRATUS Of met 
andere woorden: wat heeft pamis al en niet 
gefchreven, en wat heeft purLOSTRATUS 
bij zijn berigt gevoegd? Deze vraag is, ges 
lijk ieder merkt, onderfcheiden van eene an- 
dere, en wel deze, wat waarde heeft het be 
rigt van DAMIS door PHILOSTRATUS ge- 
bruikt? Immers dat voorftel zou vorderen te 
bepalen, wat trap van geloofwaardigheid aan 
het getuigenis van paMmI1s moet gegeven 
worden? maar dat ftaat wederom in verband 
met verfchillende andere bijzonderheden, als: 
is DAMIS inde gelegenheid geweest, om 
naauwkeurige berigten te bekomen? wat ge- 
bruik heeft hij van die gelegenheden gemaakt? 
is hij door geene vooringenomenheid geleid 
en beftuurd geworden? heeft hij zich niet la- 
ten 


OVERsAPOLLONIGS VAN TIJANA.: II 


ten misieiden ? met een woord: was-hij een 
man, die een geest van proevend onderzoek 
bezat? Alle deze bijzonderheden kunnen -ge- 
noegzaam en voldoenend worden behandelds 
en zijn ook ‘zoo wij vertrouwen ,° volledig 
genoeg door ons behandeld om-her ‘befluit 
optemaken.… DA mis was een” ligrgeloovig 
en. zwak. mensch,“ ongêfchike om daadzaken 
te beoordeelen, en te partijdig: om een getuie 
genis naar” waarheid afteleggen Cw)! De ans 
dere vraag -dan, met welker beantwoording 
Wij ons moeten bezig houdei,vis vanvdien’ 
aart, «dat wij met reden” hebben: gezegd, zij 
is bezwaarlijk--te beantwoorden.” Trouwensy 
zoo men niet geheel willekeurig -en-naar:eene 
zoegenoemde hooge krietiek wil: te» werk! 
gaan, wakrvan; Wij verklaren esi te zijn; 

ve: ban die» 


44 
(Cw) Het EET van Damis zelf, en-dat, hetwelk zijn gefchrif, 


sien ten. gevolge moet gehad kebben , en de‘weinige ftaat, welke men’ 


op hetzelve., al was men van, zijne waarheids, liefde en goede trouw, 
nog meer verzekerd, zou kunnen maken, zijn uitmuntend befchre- 
ven door Wieland, Agathod. S.B'3, BS, Beg, 175; 2195203, 


2323 ENZ. een ftaaltje, ® t welk D. zelfs in zijn gefchrift bewaard „eit, 


Pbilostratus, ookgelukkig voor ons behouden heeft , zal genoeg 
zijn. Apoll, was bij Domitiadn van zamenzwering Berent tn af befchdl - 
digd ; hij kiest de partij Ct zij dan, omniet onverhoord, „door afge, 
zondenen vermoord te “worden, of om dat hij “berigten had van de 
heimelijke wrees des" Ktizers wóor hem als: "eenen Tooveraar) om zich” 
zelf naar Rome ter, verantwoording te, gaan aanbieden »— hij, zegt # 
aan Bld: ‚ ik gaa eene honde e reis ondernemen „ en Damis var- 
aat daaruie, dát Apnid, als; weleër dbár is de Seiji; âpeen bözems’ 
pi” de luch: zal gaan vlicgen,ziePhilostratus, LeVII. c. 10. 
EERE Hiergelijke Wonder-iabceiding van Damis volgt alg, C. Al. 


veo Ja. H. LOTZEEN He. W. TIĲJDEMAN, 


die niets toelaat, het geen het /ubjeêtief ge- 
voel van den kritikus oordeelt onbeftaanbaar 
te zijn; dan zou men moeten in ftaat zijn, om 
PHILOSTRATUS met DaAMIS zelve te ver- 
gelijken of met anderen, die ook van pAMISs 
hebben gebruik gemaakt, of eindelijk, zoo 
noch het eene, noch het andere kan gefchie- 
den, na te gaan, of, ‘er in het werk van 
PHILOSTRATUS zelve duidelijke bewijzen 
voorhanden zijn, dat hij pamris berigten 
heeft vervalscht, en op zijn naam gefteld;, 
het geen van hem niet afkomftig kan zijn. 
Het laatfte hulpmiddel kan alleen gebruike 
worden 3 want het werk van pAMIS is 
verloren gegaan, en buiten PHILOSTRATUS 
heeft ook niemand, althans zoo veel ons be- 
kend is, van hetzelve gebruik gemaakt. Laat 
ans dan onderzoeken, wat de berigten van 
pAMis behelsd hebben 2? Om hier in wel 
te flagen, zal het niet ondienftig wezen, dat 
wij vooraf het volgende opmerken : 

Voor eerst, PHiLasTRATUS heeft niet 
flechts in’t gemeen de bronnen, waar uit hij 
gefchept heeft, ontdekt, maar ook telkens vrij 
naauwkeurig vermeld, wat hij in dezen en gee- 
nen vond. Immers aan het einde van het twaalfde 
hoofddeel des eerften boeks zijne uittrekfels 
uit MAXIMUS ABGIENSIS eindigende, zegt 


hij 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. Y&2r 


hij zulks, met zoo veele woorden (x). Wan- 
neer hij vervolgens de gefchiedenis van zijnen 
held uiet paMmis narigten levert, verklaart hij 
een gedeelte van het begin dier narigten over 
te flaan , (éf) en ‘elders getuigt hij, dat het 
geen pamis geboekt heeft van APOLLO= 
Nius verklaring , rakende zijne ingenomen- 
heid met de Pijthagorifche Wijsbegeerte, ge- 


‚heel overeenftemt met de brieven door de-= 


zen gefchreven (z)e Op andere plaatfen, 
(alle kunnen wij niet opnoemen) gaat Pur- 
LOSTRATUS even zoote werk, bij voorbeeld, 
de redevoering van AProrLLoNius aan de 
Egijptenaars , uit welke een fragment door 
hem is aangehaald, Lib. 3. c. 15 (@), getuigt 
hij uit pamrs ontleend te hebben, Lib. 6. 
c. 12, Ín het 4r hoofddeel des derden boeks 
onderfcheidt ParLosrrRATus de verfchillende 
bronnen, uit welke hij zijne berigten van de 
kB wer- 
Cx) Taöüraxa) mord romöra Malie Top Auyiët 
cuyyéypamrat. Zoo vermeldt hij t ook L, VII, c. 28, dat 
Zijne exerpten uit Damis daar ophielden, 
(57) Lib 1. c. 20, 
€z) Lib IL. c. 32. 


(a) Philosfratus geeft ald. L. 3 c. 15 vandatraadzelachtige 
gezegde uit Damis, eene verklaring van Damis zelf, welke geheel 
beuzelachtig en ongerijmd ís: derhalve heeft Damis die dingen wel 
aan.dpoll, hooren zeggen, maar heeft eene dwaze wonderverkla- 
Fing zelf ’er bij verdicht, zie Olear, $ 105, not. 2. Zoo was hef 


Aatakter van DPamis, zie aanimerking Cw). 


122 J.H. LOTZE EN El We TIJDE MAN 


werken door aApoLrLoNius vervaardigd, 
genomen heeft, en in het begin van het zes= 
de boek betuigt hij van pamis woordelijk 
overtenemen het verhaal der gebeurtenisfen, in 
Egijpte en Ethiopien voorgevallen. In het 
27 hoofddeel van dat boek betuigt Purros- 
TRATUS, als uit eigene ondervinding, dat ’er 
Satijrs en deze vrouwziek zijn, enz. Met een 
woord, het is bij eene aandachtige doorblade- 
ring vanPuiLOoSTRATUS werk gemakkelijk 
optemerken , wat hij uit zijne verfchillende 
bronnen gefchept heeft (althans getuigt ge- 
fchept te hebben; want verder kunnen wij, 
om dat wij zelf die bronnen niet kunnen ge- 
bruiken, hier niet komen). Dit zal nog dui- 
delijker blijken, als: 

Ten anderen, in het oog valt eene aan- 
merkelijke verfcheidenheid in het verhaal van 
PHILOSTRATUS, wanneer hij pamrs berige 
ten volgt, en wanneer hij die van elders ont- 
leent. In her eerfte geval fpreekt hij meer 
onbepaald „ en is het: men zegt (@yc{), 
of DAMIS zegt (@yow ô Aamie) ‚ hem zeer. 
eigen; in het laatfte geval, daar en tegen, 
fpreekt hij meer ftellig en bepaald. Zoo, bij 
voorbeeld „ worden de wonderdadige genezin- 
gen, die AporLLoNius in Judien verrigt zal. 
hebben; Lib. 3. c. 38—40 niet oprdie gewone 
zal Bet oo zidsormmne 16 dE " wijze, 


« 
‚ 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAe 123 
I 


wijze aangehaald , maar meer direkt en ftel- 
lig geboekt ; derhalve zijn deze denklijk niet 
uit DAMIS (D). Nergens is dit meer in 
het oog loopende , dan in het vierde boek, 
in het welk paMrs maar zelden is aange- 
haald, terwijl in het volgende vijfde boek 
gedurig weder voorkomt die wijze van aan- 
halen, welke men in die drie eerften ont- 
moet. Daar wij nu doorgaans dit verfchil heb- 


‘ben waargenomen, zoo meenen wij dat zulks 


ons regt geeft, om te befluiten, dat PHILOS- 
TRATUS in alle die gevallen, waar in hij meer 
ftellig en bepaald fchrijft, zich als dan heeft 
bediend van zijne nafpeuringen, van welke-hij 
in den aanvang zijns werks melding maakt. 
Ten derden, vuiLosTRATUS heeft meer- 
malen door uitweidingen „ welke hij zich veroor- 
looft, om zijne eigene geleerdheid aan den. 
dag te leggen, hetverhaal van-p-Amis afge-, 
broken. Het is van belang, dit wel op te 
merken, vooral om dat fomtijds de eigene re, 
denering van PHiLOSTRATUS ongevoelig ín 
een loopt met de uittrekfels uit pam is (Cc), 
waar han dan de onderkenning van het lien 


ij 


{ b) En juist în deze Verhalen van wonderdadige genezingen is 
vrij wat overeenkomst met die,’ welke de Evangelisten van onzen, 
» 

Zw'igmaker vermelden „— dit verfterktosgezegde, $ zo. aan’ einde, 
ee) Men vindt hier van, een fprekendybewijs, Lib. V. c. 4, VS95. 


rd den 


124 Je H. LOTZE EN He W‚ TIJDEMAN, 


hij uit dezen gefchiedfchrijver heeft ontleend, 
en wat hij zelve daarbij heeft gedaan, moeije- 
lijker wordt. Tot die geleerde uitweidingen 
behooren inzonderheid de Aardrijks en Na- 
tvurkundige aanmerkingen, die men fchier ge- 
durig ontmoet (d), gelijk ook eene enkelde 
gefchiedkundige (Ce). Hier toe moeten ver- 
der gebragt worden, de apologien voor AP OL 
LONIUS, om hem en zijn karakter te verdedi- 
gen, tegen anderen, die min gunftig over hem 
oordeelen (f). Het is vandes te grooter aan= 
gelgenheid, op dit ftuk te hechten, als dit 
ens ontdekt den trap der kundigheden van 
PHILOSTRATUS, die niet zelden grove mis- 
flagen heeft begaan, ongelukkig genoeg door 
OLEARIUS foms verdedigd (g ). 

Eindelijk en ten vierden. PHILOSTRA- 
Tus verhaalt vele dingen, bij welke pAMIS 
niet tegenwoordig is geweest , of heeft kun- 
nen tegenwoordig zijn. Opmerkelijk is , dat hij, 
melding makende van de wonderen der Jndi- 


fche 


Cd) Men vergelijke Lib. 1. c. 20., 22., 25- Lib. Il. C. 1—ú» 
Lib. HIL c. 1, & c. 6—8. Lib. V. c. 1. et feqq. Lib.6. C, Ie 


Ce) Lib. 1. c, or. 


Cf) Lib.V. c. 12. vergeleken Lib. VII c. 39, disputeert P bi» 
Vostratus tegen hen, die Apollonius hielden voor een Too- 
venaar, en lib. VIl.c. 35. verdedigt hij zijnen held, van wien men 
een brief had verfpreid, waarin hij Domitiaaa om het ent 
flag uit zijue gevankenis verzocht. f 


(g) Zie een voorbeeld Lib. IV. Cc, 35. pag. 176, not, 4 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAe I25 


fche Gijmnofophisten, zoo fpreekt, als of APO L- 
LONIys zelve die verhaalt (A). Zeker is 
het, dat pAMISs - volgens zijn eigen berigt, 
niec tegenwoordig is geweest bij de ontmoe- 
ting, van den Koning der Meden-met jar- 
CHAS-En APOLLONIUS (é) terwijl het zeer 
bedenkelijk is, of pamis, die deze ontmoe 
ting van APOLLON Ius. vernomen heeft, wel 
tegenwoordig is geweest bij het. gefprek tus- 
fchen dezen en jarcHaAs, althans dat AP oLe 
LONIUS om DAMIS tot zijn oogmerk te 
gebruiken, hem zeer veel heeft diets gemaakt; 
lijdt geen twijfel. Dit geldt ook van APror= 
LONIus wonderen in Zudien, en van ande- 
re te voren opgenoemde bijzonderheden, voor 
al van het doen ophouden der Pestziekte in 
Epheze, door PriLosTRATUS zoo verhaald, 
dat men niet twijfelen kan, of hij heeft her 
berigt des aangaande van elders ontvangen. 
Dat pamrs eindelijk bij de laacfte verantwoor= 
ding van APOLLONIUS VOOr DOMITIAAN,. 
niet tegenwoordig is geweest, blijkt uit L. 7. 
c. 41. hij was trouwens vroeger naar Putcolf 
gezonden (&)). 

Uit 


CA) Lib. IL c. 14. 
(5) Lib. II. c. 26. 
Ck) Dit ten vierden opgemerkte , gelde althans voor dat gene- 


zen der Pest te Eoheft, zie boven $ V. n (#) — ook van % ver- 
dwije 


226 Je He LOTZE EN H. TIJDE MAN 4 


Uit deze aanmerkingen kan men nu reeds 
afleiden, hoe veel pamrs berigten behelsd 
hebben; te weten, zoo wij ons niet bedrie- 
gen, met uitzondering van al het opgenoem- 
de, liggen zij ten gronde van Parr osTRA- 
Tus werk, (4) die overigens ‘bijgevoegd 
heeft, al het geen hij, om zijnen held. te 
verheffen, had kunnen ontdekken, Meermalen 
trouwens gevoelden wij bij het doorlezen van 
zijn gefchrift, hoe zeer hij alles aangreep; 
wat tot zijn oogmerk kon dienen, en fomtijds 
fcheen her ons toe, als of hij ffudieus de ver= 
halen des Euangeliften in enkelde trekken heeft 
willen navolgen „om APoLLoN1us des te meer 

te 


dwlfneu van den vrijgefproken Apol/. uit de gerigtszaal van De- 
mitianus, Lib. VIII c. 5. fin. Lib. VII. c. 4r., anders bekennen 
wij, dat deze aanmerking meer behoort tot de andere vraag, over 
de geloofwaardigheid van de berigten van Damis zelf: want vele de- 
zef dingen, waarbij D. niet was tegenwoordig geweest, had hij 
echter, % zij uit den mond van Apo//, of van anderen, in zijn 
verhaal geboekt, en heeft Phi}. ook — vergel. de hier in den 
text aangehaalde plaatfen. 


(4) ’Er komt echter nog iets in aanmerking, * geen van veel 
invloed kan geweest zijn: maar welke wij niet meer bepaald kun- 
nen nagaan: namelijk: Philostr. moest eene nieuwe redaûie le- 
veren der opteekeningen van Damis, wiens ftijl zeer verwaarloosd 
was, Phil, Lib. I ce 3., dit moest nu wel, gelijk P5i/. zelf ge- 
tuigt, voornamelijk flechts den ij! betreffen, maar hij liet ’er ook 
wel eens iets uit, Lib.I. c. 20. Lib. VIL c. 28. hij onderzocht ook 
zelf , en laschte hier en daar in , en maakte ’er een eigen werk van , 
gelijk wij gezien hebben) en van den flechten ftijl van D. maakte hij 
een werk , welks befchaafden , zelfs gekunftelden ftijl, door alien er= 
kend wordt : hoe zeer kan dau ook dar geen , hes welk , wac de «aak be- ; 

weeft, 


Lt, 


« 


\ . 
OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 127 


te verheffen (1): Zulks kan ons ook te min= 
der bevreemden, daar PnirosTRATUS, blij- 
kens zijne Heroica, een ligtgeloovig man, 
was (7), ongemeen ingenomen met alles, 
wat vreemd, grootsch en buitengewoon was: 
Wat kon en moest men natuurlijk van zulk 
een man verwagten ? Dit, dat hij, zelfs zon- 
der eenig oogmerk om anderen ‘te misleiden ; 
zulk eene opgefimukte gefchiedenis moest fchrij- 
ven „ die alle kenmerken droeg; van overdreven 


en even daar door ongeloofwaardig te zijn. 
“PHILOSTRATUS toch heeft niet anders dan 


zoo gefchreven, dat elk moet zeggen, hij heeft 
d zijne, 


treft „ waarlijk uit D. is overgenomen, bij de-bearbeiding „ door 
anderen uitdruk, van gedaante veranderd zijn: — te meer, daar 
P bil. ook een eigen doel bij zijn werk had. L.I. c‚ 2. enz, 


Can) Bov.bladz. 123. aant. (4) Philostr.IV. 20. vergel. Mar- 
cus V, Apollonius had ook niet noodig dat hem-iemând: iet: 
zeide, want hij zelf wist wat in den mensch was,-P5i/. Lib, Lc. 
19, vergel. Evang. Joann. C. IL vs. 25, en het geen Philoser. 
ZLib. VlEsc. 14, (als had hij ’ uit Damis,— maar die zeker derge 
lijke redevoeringen niet zoo volledig en. zoo fraai had opgeteckend) 
aan Apoll, laat zeggen: coPos B'uvyp Amo KETOVOL GD 


MTPOGTETAKTAL „ Schijnt aanfpeling op de plaats uiet Paulus brief 
aan de Romeinen k. 5. vs. 7. 


(») De Heroica vau PAiloser. vergeleken met zijn visa 
Apoll. toonen 1. zijne ligtgeloovigheid. Zie % ftellig Verhaal en 


betoog van de-veelmaal gevonden Reuzen -gebeenten , Heroic.c. Ie 


$ 2, 5» 4» vergeleken viza Apall. Lib. VL c. 27. 2. Vooral ook 
zijne bijgeloovigheid, en zelfs, naar mij dunkt, kunnen wij daaruit 
opmaken, welk denkbeeld eigenlijk PAilostr. zich van Apol/. 
vormde, riamelijk als van een Wezen , wel. geen” GOD; maar echter 
van bovenmien{chelijke meer Goddelijke natuur, een Heros of half 

Á , God’ 


dk} 


128 Je He LOTZE EN We He TIJDEMANs 


zijne gefchiedenis gedicht (o): maar het is 
‘er verre van af, dat hij alles zou verzonnen. 
hebben, het welk door de gefchiedenis ook 
weerfproken wordt. In tegendeel, hoe hij ook 
DAMIS narigten opgefierd heeft, APOLLO- 
Nrus blijft in de eerfte plaats te befchuldigen;, 
die van dezen onnozelen zich heeft bediend, 
em na zijnen dood een grooten naam te maken. 


TWEEDE AFDEELING. 
Ss XL 


Eindelijk dan brengt ons de orde tot het 
gewigtig vraagftuk , in het laatfte gedeelte 
der opgave aldus vervat: „, of ook, en in hoe 
», verre, eene vergelijking der berigten, ons 
door PHILOSTRATUS en anderen wegens 
» APOLLONIUS, en door de Euangelisten 
s nopens JEZUS CHRISTUS nagelaten, met 
» en gevoegd bij eene vergelijking van de 
» uiterlijke omftandigheden dier Schrijvers, een 
> bewijs kan opleveren voor de echtheid der 
» Evangelifche fchriften 2” 


God, Als zoodanig had 4po]/. gemeenzamen omgang met Achilles 
Lib. IV. c. 11—16. enz. 3. De Heroica van Philostr. gelijk 
mede zijne Icones bewijzen zijn talent tot Romaneske fittie. 


Co) ’t Werk van Philostr.is, offchoon denkelijk buiten zijn 
toeleg , flechts historifche Roman. — Fraaie kritiek van Philostr. 
en zijn werk, geeft Wieland, Agathod. V.B. 2. kap.f. 229; 230. 


ed 


án 
& 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAs 429 


‚Ons. dunkt, dit gedeelte van het vraagftuk 
te moeten beginnen met de bepaling van het 
denkbeeld, « dé echtheid, van, een‚ gefchrift. 
In het algemeen is echtheid. (Caubevria ) zoo 
veel vals geloofwaardigheid …(uSrorisia ). waare 
van, om flechts één „voorbeeld te noemen, 
terwijl wij in de aanmerkingen aan den: voet 
‘der bladzijde meerdere zulten opgeven. CP)» 
ten bewijze kan verftrekken-de. Latijnfche 
vertaling van den Bijbel, de Vulgata geheten; 
die, ingevolge een befluic van, de „Trent/ché 
Kerkvergadering (4), de-authentike genaamd 
wordt, tot aanduiding, ‚dat zij boven alle an= 
dere Latijnfche vertalingen; zeker en geloof= 
waardig zij. Ingevolge dan van deze bepaling: 
wordt gevorderd, zal eenig werk voor echt 
gehouden worden, dat-het blijke, een boek 
zij vandien fchryver , wiens naam het draagt „— 
dat het niet door latere Affchrijvers zoo ,ver= 


valscht zij geworden, dat de ware meening des 


Schrijversnu niet meer gekend kan worden, ert 
dat men het dus voor een geloofwaardig werk 
kanen mag houden. Offchoon dit nu isde eigen= 
lijke betekenis van het woord authentia, Z0ö 
heeft men echter in de oordeelkunde (kritiek) de 
IL Deer, I echt- 


\ 


…_ €}) Cicero ad Atticum 9, ras 1, 9e 


Hi Ee (4) Deeretà Goncil, Trids fes, A. Päg. 8 ed, Afitu: 1586. 


139 J. H. LOTZE EN He W. TIJDEMAN, 


echtheid vande onvervalschtheid en geloofwaaer- 
digheid onderfcheiden. Wij weten te wel, wat 
gronden voor deze onderfcheiding zijn aange= 
voerd geworden , dan dat wij die eenigzins 
zouden willen wraken; maar nu het Genoote 
fchap het denkbeeld van echtheid niet heeft bee 
paald, meenen wij vrijheid te hebben, om hier 
tevens het eerftgenoemdeen ruimere denkbeeld 
te volgen. Enin de daad, behalven dat de echt- 
heid der vier Evangelien zoo overtuigend is bes 
wezen en verdedigd geworden, dat elk onpartije 
dig onderzoeker der oudheid die niet kan be- 
twijfelen (7), moeten wij ook rondborstig ver- 
klaren, dat wij niet zien, hoe een afdoenend 
bewijs voor de echtheid der Evangelien , inde 
gewone beteekenis van het woord echtheid, kan 
worden aangevoerd uit zoodanige vergelijking 
als het Genootfchap vordert. Immers, en dit 
zal ons nader blijken, al het geen op die wij= 
ze kan gedaan worden, is, dat men aantoone , 
de Evangelien hebben veel meer inwendige 
kenmerken van echtheid, dan de gefchiedenis 
van APOLLONIUS. Maer de inwendige bes 
Wijzen , wel verre van beflisfende te zijn , 
maken het flechts mogelijk en waarfchijnlijk , 

dat 


Cr) Verg. Lotze Oordeelk. Inleiding tot de Schriften des Ne 
Vid, Bl. z29. &c. en de Schrijvers daar aangehaalde 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA, I3L 


dat een boek echt zij (s); en wat zou daar- 
mede voor de goede zaak van het Christendom 
gewonnen worden? Maar mogen wij het meer 
algemeene denkbeeld volgen, dan kunnen wij 
eenen PAALZOW (#), en foortgelijke onbe- 
fchaamde vijanden van het Christendom, wel- 
ken het onverfchillig is , met hoedanige wa- 
penen zij het Christendom beftrijden, den 
mond fnoeren. N . 


S XIL 


€ 


Zulk eene vergelijking als wij meenen dat 
het, Genootfchap van ons verwacht, en als wij 
zullen pogen te geven — zulk eene vergelijking 
en betoog der hooge waarde van de Evangeli- 
fche gedenk{chriften des Christendoms, waar 
bij de gefchiedenis en berigten van AroLÉ- 
LONIUS in geene de minfte vergelijking kun- 
nen komen; betoog, derhalven, dat het geen 

hili wij 


Cs) Verg. Lotze t. a. p. Bl. 7. 


(+) Deze heeft onder verdichte naamen meer dan een werk 
tegen het Christendom gefchreven, onder anderen Gewisfbeit der 
Be veife des Apvllinismus , oder Widerlegung der Prufung und 
vertheidigung der Apollonifchen Religion , angefteld van den 
Herrn Michaelis. Von Aemil. Luein. Gotta. Ober- priester bij 
dem Tempel des Pup. Capitol. zu Rom. u. Mitglied der Acad. 
der Wisfens, zu Atben. a. d. Lat. uberfetzt von dem Verf. des 
Hierokles. Frankf. & Leipzig, (eigenlijk Helmftedt) 1787. 


Ri Tegen hem fchreef Kleuker zijn bekend werk, en inzonderheid 


FB. Leiderwäld. Anti-Hierocles, oder Js; C: und Ap. 
van Tijana in ihrem grosfen ungleichbeit dargeftelt, Halle 1793. 


132 Je He LOTZEEN He. W. TIJDEMAN, 


Wij tegen deze zeggen , op de eerfte geheel 
niet kan terug flaan, is hoogstnoodig. 
Voorheen toch had orLEARIUS (proleg. 
p. XXXIV.) met al te groote zwakheid , en 
dit hemelsbreed onderfcheid uit het oog ver- 
liezende, zijne vrees geuit, dat het van wege 
die zeer fchadelijke toepasfing , hoogstgevaarlijk 
are, de wonderen, welke van APOLLONIUS 
verhaald worden, wat den grond dier daadza- 
ken aanbelangt, aantenemen, maar ze tevens, 
met eenige ouderen en lateren , toe te fchrij- 
ven aan Duivelskunst, of met andere nieuwe- 
ren , ze bloot natuurlijk te verklaren; en laarfte- 
lijk, na dat wreLAND in de fraaïje fictie van 
zijnen Agathodemon , vooral ook de natuurlijke, 
meestal zeer ongedwongene, en waarfchijnlijke 
verklaring der wonderverhalen, door pAMm1s 
befchreven, en door PHILOSTRATUS oOver- 
genomen of aangevuld, had opgegeven, heeft 
een Duitsch Godgeleerde, Door ja Hoog- 
leeraar der Godgeleerdheid, jor. PHIL. GAB- 
LER in ’ uittrekfel % welk hij in zijn neues 
Theol. Journal, (IX B. 3. ft.) van ’t werk van 
WIELAND gaf ,eerst, (f.aere) gezegd, als iets 
dat van zelf fprak, dat deze voortreffelijke 
»s proeven van zeer natuurlijke verklaring van 
»» DAMIS wonderberigten, voorzeker wel na- 


» gevolgd zouden warden bij foartgelijke won- 
» der- 


dd 


Bd 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA, I93 


3, derverhalen der Evangelisten „”’ ja, tegen ’t 
einde van zijn relaas, (f, 248.) wekt hij zelf ande- 
ren, en in deeerfte plaats WIELAND, daar toe 
op, en geeft plan en hulpiniddel aan de hand (4). 
Zoo veel verder nog van het Christendom 
is deze Godgeleerde dan wieLAND, die, 
fchoon hij zelf’t gefchiedkundige van ’t Chris- 
tendom onzeker ftelt, of er geen acht op flaat, 
echter uit de gefchiedsoorkonden het zedelijk 
reine, ja ’t Goddelijke van onzen gezegenden 
Heiland, en zijne oneindige verhevenheid bo- 
ven de onzedelijke kunstgrepen van, eenen* 
APOLLONIUS heeft weten optefpóren, en 
meesterlijk aantoont; maar ook zóó fijn, om 
daar voor regt gevoelig te zijn, is °t zede- 
lijk gevoel van GABLER niet (y). 
I8 Hoe 
Cu) « Nach dem geïst unfers zeitalters zu urtheilen , wird es 
‚> nen auch nicht an Nachahmungen und uebertragung diefer Wielan- 
s difchen manier auf den Weifen von Nazareth fehlen, wozu der 
») gehaltvolle Commentar des Hern Dr. Paufus uber die Evangelien 
„» reichen ftof darbieten könnte. In einen folchen Halbroman, wur- 
„‚ de vielleicht ein Nathanael den Weifen von Nazareth eben fo auf 
» dem gebirge Libanon wieder finden, wie hier Hegefias den Ap 0] ls 
as lonius auf dem Ditaeïfchen gebirge. Nur ist zu wunfchen 
2» dasf keine ungeweibete band fich an ein folches Werk wagen 
… möge. Nur Wielands Meisterhand möchte einen wurdigen Pen- 


2» dant zum Agathodaemon liefern konnen. Wenigftens ist ein neuer 
»» verzuch gewisf nicht durch die Varurliche Gefchichte des grosfen 


‚gp Propbeten von Nazareth , (3. Theile 1800—1802.) uberflusfig 


» geworden.” 


Cv) Het lijdt naauwelijks twijfel „ oft oordeel dat Fielands 
dArollenius, Mm afzondering tot rust en aan't eimd van zijne loop- 
baan 


34 Je He LOTZE EN H. W. TIJDEMAN, 


Hoe welmeenend nu de zoo even aangehaal- 
de vrees van OLEARIUS ook moge wezen, ’t 
blijkt echter genoeg van zelf, dat zulk moge= 
lijk misbruik het vereischt gebruik der Aistori- 
fthe kritiek niet kan weg nemen; het refultaat 
dier kritiek moeten wij eerlijk aannemen , maar 
mogen ’t ons niet fcheppen; alle die wonder- 
verhalen voor leugen en verzinfel te verklaren, 
kon even fchadelijke gevolgen hebbeg (Cw). 
Het werk van PuiLosTRATUS te ontleden 
en in deszelfs onderfcheiden beftanddeelen op 
‘te losfen, is aan ’Genootfchap zeer gewenscht 
en zeer gewigtig voorgekomen, Wij hebben 
ons aan dezen wensch geleend, en geene moei- 
te ontzien ; maar immers wil juist nu eene 
fchare van Schrijvers onze Bijbelboeken, voor 
al wil men de Evangelien op eene wijze die 
gelijk fchijnt aan deze, behandelen, ontlee- 
den 


baan gekomen, over zich zelf laat vellen, (£. 338 „) is’t oordeel van 
Wieland, en de fterke lofsverhefiug van jezus en zijnen Gods- 
dienst, welke WP. aan Apollonius in den mond legt, (£. 343.) 
Wielands gevoelen— Nu laat W. (£. 345.) zijnen Hegefias, op 
die Confesfie en zelfsveroordeeling van pol}, antwoorden: „ Du 
»» bist fehr ftreng gegen dich felbst, Apollonius!” Dit is bij W, 
flechts een converfatie woord, gelijk ’t natuurlijk daar vallen moest; 
maar dient hem ook om den overgang aantebrengen, en Apoll. die 
harde bekentenis te laten ftaven , door ’t vermelden der hoogere 
voortreffelijkheid van dien jongen Joodfchen man, die gelijktijdig met 
hem geleefd had:- maar GaZler (£. 247.) ftelt bet voor: mik 
2» recht fcheint ihm hierauf Heg. zu grosfe ftrenge gegen fich felbst 
ss vor zu werfen,” — Gabler, mogt men zeggen, ftaat tot Wie- 
land niet hooger, dan Damis weleer tot Apollonias, Ô 


Cw) Ziet geen MZosheim opmerkt, S VL. aant. (4) aangel 


OVER APOLLONIUS,VAN TIJANA 135 


den en fchiften. Geeft dan % Genootfchâp , 
geven wij, door onze handelwijze, voet aan 
zulk verminken en fchenden van Gods woord? 
Dat zij verre! welk eerlijk Onderzoeker zal 


ons dit verwijt doen ? — Maar ’% blijkt hier 


uit, dat alles aankomt op de vergelijking der 
Evangelifche verhalen met de berigten nopens 
APOLLONIUS. Deze nu komt geheel uit ten, 
voordeele van onze gewijde Boeken, en tot, 
derzelver fterkfte bevestiging, en ftelt derzel- 
ver inhoud, en alzoo ’t geheele gefchiedkun- 
dige van ’ Christendom van deze. zijde ge- 
heel fchootvrij. 


S XIII. 


Op dat wij ook wederom den loop, der vraag. 
volgen, zullen wij eerst de berigten nopens 
APOLLONIUS , met die der Evangelisten 
nopens jezus CaRrIsSTUS, vergelijken (x). 

Voor. eerst, de berigten nopens jezus 
CHRISTUS zijn, wat derzelver herkomst be- 
treft, zeer zeker echt; daarentegen zijn de 
berigten nopens APoLLONIUS ten dezen aan- 
zien, zoo al niet ondergefehoven, althans zeer 
verdacht. — Wij zullen deze ftelling korte- 


lijk betoogen, 
4 Voor 


Cx) Hierocles, (welk fragment Zufeb.c, Bierce 2, bewaart} 
had reeds. de ftoutheid, de Levensbefchrijvers. van. dpellonias 
wict-dechts tegen over, maat boven de Evangelisten te ftellen, 


136 J. He LOTZE EN He W. TIDEMAN, 


Voor eerst, de berigten nopens Jezus in 
de Evangelien zijn met de daad van hun ver- 
vaardigd geworden, op wier naam zij gaan.— 
Dat de vier Evangelisten werkelijk de levens- 
gefchiedenis van carisTus hebben gefchre- 
ven, ís het eenparig getuigenis der grijze oud- 
heid, dat meermalen zoo uitvoerig als over- 
tuigende is betoogd geworden (y). Wat po= 
gingen men ook heeft aangewend, om dit ge- 
teigenis te ontzenuwen , ze zijn altijd mislukt, 
zelfs de jongften ; — bij. welken ten gronde lige- 
de ftelling , die door geene historifche be- 
wijzen is geftaafd , dat ze uit een gemeen- 
fchappelijk werk , (Ur- Evangelie) ontftaan 
zijn, — bewijzen , dat het algemeen gevoe- 
len der Christenheid fteunt op gronden, die 
te echt zijn, om door losfe gisfingen , « wille- 
keurige redeneringen en verkeerde voorftellin- 
gen of, om rond uit te fpreken „ verdraaijin=- 
gen, te kunnen worden omgewroet (z). Kan 
men zulks zeggen van de berigten, waarop PHI- 
LosTRATUS zich grondt? Wie was DAMIS, 
die van APOLLON tus zoo veel verhaalt? Nie- 
mand kent hem,— Hot weten wij, dat AMIS 

| wer 


LED Verg. Eotzet. a. p. Bl. v62. &c. 


Cz) Nog onlangs heeft dit bewezen de Recenfent , van Eicks 
borns Einleitung in das N. B. in de Alg. Literatuur zeit. 1805. ca 
onder de onzen , de waardige Greve , in de Perfir. Gedachs 
ten He. ftukje. 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 137 


/ 


werkelijk zulke berigten” heeft vervaardigd? 
PHILOSTRATUS is de eenige, die ‘er van mel- 
ding maakt,„— en ons van derzelver eigenlijke 
gefteldheid niet allééú niets heeft berigt, maar 
ook zonderveenig kritisch onderzoek die heeft 
gebruikt? wie {laat ons borg, dat pAMIs zelf 
niet een geheel gefingeerd perfoon is? of zoo 
diet niet al, wie ftaar ons dan borg, dat niet 
iemand van zijne familie, of wel hij , van 
wien ze in handen der Keizerinne JuLIA ge- 
komen zijn, die opgefteld heeft? 

Ten anderen, de berigten der Evangelisten 
nopens jezus zijn werkelijk in dien tijd ver- 
vaardigd geworden, waarin ze gezegd worden 
gefchreven te zijn , en niet eerst later op hunnen 
naam uitgegeven, Ook deze ftelling, naauw 
met de voorgaande verbonden, is bondig be- 
toogd, en wordt door de voorftanders van het 
zoogenoemde Ur- Evangelie niet ontkend. Trou- 
wens, wij weten, dat ze reeds in de eerffe 
Eeuw bekend en gebruikt zijn geworden ; zelfs 
hebben de Kerters en de Beftrijders van het 
Chriftendom zulks erkend (a). Wij kunnen zelfs 
met tamelijke zekerheid het juiste Jaar bepalen, 
wanneer de Evangelie- Boeken zijn vervaar- 
digd geworden „zoo bekend zijn ze geweest.— 

5 Kan 


(a) Zotze ta. p. BĲ, 278. &c. 


138 Je He LOTZE- EN Me We TIJDEMANS 


Kan men dit zeggen van de berigten nopens 
APOLLONIUS? Laat ‘ons eens toegeven, 
dat pamis berigten van APOLLONIUS heeft 
vervaardigd , wanneer zijn die dan nog, of 
waar zijn ze vervaardigd; waarom zoo lang ver- 
borgen gehouden ? Is het niet zeer vreemd ; 
dat de berigten van eene zoo merkwaardige 
gefchiedenis geheel onbekend zijn vóór rnt- 
LOSTRATUS. 


S XIV. 


Ten tweeden, zoo men het werk van Pur- 
LOSTRATUS voor een écht ftuk houdt, niet 
tegenftaande zijne berigten nopens APOLLO-= 
NIus geene waarde hebben , dan moeten de 
Evangelien althans echt zijn, om dat derzelver 
berigten nopens jezus alle waarde hebben…— 
Wordt niet hedendaags de echtheid der vier 
Evangelien beftreden, om dat ze zoo vele 
wonderen verhalen, die door yrzus CHRIS- 
Tus verrigt zijn? Wie eenigzins bekend is met 
de latere aanvallen, zal hier geen bewijs vor- 
deren, (4). Men had hier bij niet uit het 
Oog moeten verliezen, dat zulk eene redene- 
ring in allen gevalle flechts toepasfelijk is op 
het verftand en de waarheidsliefde van eenen 

Schrij- 


C£) Men vergelijke flechts Zkermausns Th. Beije. V. B. 2 
Î, Bl 47e . 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA, 199 


Schrijver, maar geenzins de echtheid van zijn 
werk, als zoodanig, betreft…— Daar wij nu 
voor de echtheid van de vier, Evangelieboeken 
geene andere bewijzen bij brengen, dan men 
voor elk ander werk bijtebrengen gewoon is, 
zoo konden wij deze aanmerking niet voorbij 
gaan. Of, is de eisch onredelijk , als wij verlan- 
gen, dat men de echtheid van onze Evange- 
lieboeken zoo zal beoordelen als men gewoon 
is elk ander werk te beoordelen? Diten niets 
meer vorderen wij van elken Beftrijder.— Waar 
vindt men nu ergens bij een eenig Schrijver on- 
zekerder berigten, ongerijmder verhalen, en 
eene opeenftapeling van wonderen, bij welken 
het bedrog kenbaar is, dan in PHILOSTRA- 
Tus gefchiedenis van AaroLuLoNius? Tot 
nog toe echter is het niemand in den zin geko- 
men, daarom dat werk aan PHILOSTRATUS 
te ontzeggen, offchoon het oordeel eenparig 
is, dat zijne narigten hoogst ongerijmd zijn. 
Kan dit gezegd worden van de berigten no- 
pens jezus in de Evangelieboeken? Wij 
durven gerust elken Beftrijder der Evangelifche 
wonderverhalen uitdagen „ om ons dat laffe, 
dat ongerijmde en weerfprekende in,„dezelve 
aantetoonen, dat men overal in-de wonderver= 
halen van AProLLoNius ontmoet, Maakt 
men nu in weerwil daarvan gene zwarigheid;, 

om 


149 JJ: He LOTZE EN He. W. TIĲJDEMAN; 


om het werk van PHILOSTRATUS, als een 
door hem gefchreven werk te erkennen, dan 
vervalt althans die tegenwerping tegen onze 
Evangelieboeken geheelen al. Dezelfde gron- 
den, die voor het eerfte pleiten, zijn nog 
veel meer toepasfelijk op de laatften, bij wel- 
ken die in grooter getal voorhanden zijn, dan 
bij het eerfte, 


S XV. 


Ten derden, de berigten nopens jezus in 
de Evangelieboeken vervat, zijn geheel onver- 
valscht, ftellen ons de wonderen door CAR IS- 
Tus verrigt, zoo voor, als ze werkelijk ge- 
beurd zijn; maar de berigten nopens Aror- 
LONIUS en zijne zoogenoemde wonderen zijn 
door PuiLOSTRATUS zoo bewerkt gewor- 
den, dat wij geene zekerheid hebben, nopens 
het gene hij gedaan heeft— Als men met 
een open oog, door geene vooroordeelen ver- 
blind, de Evangelifche wonderverhalen leest, 
dan gaat het ons niet anders, dan of wij tegen- 
woordig waren op het fchouwtoneel zelve, en 
wij worden door de innerlijke baarblijkelijk- 
heid der berigten gedrongen, om ze als echte 
en onvervalschte te erkennen. Behalven deze 
overal doorftralende kenmerken van waarheid, 
kunnen wij ons nog beroepen op het getuige- 

nls 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAe I4I 


nis der vroegfte vijanden van het Christendom , 
die de echtheid en waarheid dier verhalen fta- 
ven (c). Maar geheel anders. is het gelegen 
met PHILOSTRATUS berigten nopens APoL- 
‘roNrus. Hij, die ze van anderen ontleend 
heeft, geeft niet het geen deze hebben ge- 
boekt, maar heeft dat nader bewerkt, zoo, 
dat het nu voor ons geheel onzeker is, wat zijne 
bronnen eigenlijk behelsden. Wij zijn thans 
piet in ftaat te beflisfen of alles werkelijk 
zoo gebeurd is, als PuarLosTRATUS zulks 
vermeldt; wij moeten geduurig twijfelen, of 
hij niet omftandigheden, die plaats gehad heb- 
ben , opzettelijk heeft weggelaten (4), of wel 
‘omftandigheden heeft verzonnen, alleenlijk om 
zijn held te doen fchitteren, Het zijn ‘even 
deze innerlijke kenmerken van vervalfching of 
verdichting , die ons regt geven, het berigt 
van PHILOSTRATUS als geheel onzeker te 
verwerpen. 


Ten 


Ce) Men vergeljke Sereuius Geruigenisfen van Jezus, 
getrokken uit de Schriften der Heidenen. Arnhem 1769, zie ook 
de Verh. van Meijer en eenen ongenoemden;, in de Werken van 
het Haagfche Gen. voor het jaar 1799. 


Cd) Hoe onnaauwkeurig en onzeker verhaalt hij de opwekking 
wan eene jonge Dochter te Romen, waar over is natezien, behaïven 
Eufebius in Hieroclem, p. 461. Hauteville Religion Chre- 
tiene prouvde par les faîts , Liv. II, $ 1062. & 1063. Hier over 
bepaaldelijk handelt ook de Eerw. Barwerb, tex plaacfe in de 
volgende aanteekensngen aangehaald, 


342 Je He. LOTZE EN He We- TIJDEMAN 


Ten vierden: de berigten nopens jezus 
in de Evangelieboeken zijn gelijktijdig met 
de gebeurtenisfen zelve, maar het tegengefteide 
heeft plaats met de berigten nopens APOL- 
LONIUS — De berigten door de Evangelis- 
ten medegedeeld, zijn niet genomen uit ande- 
re , die later zijn vervaardigd „, en waarvan 
de gefchiedfchrijver zoo weinig als zijne Le- 
zers kon weten; zij zijn genoegzaam gelijktij- 
dig met de gebeurtenisfen zelve geboekt ge- 
worden, in een tijd, dat deze alom bekend 
waren en elk een ’er zekerheid van heb- 
ben, af tegen hen optreden; en hen in ’t aan- 
gezicht weerleggen kon. PuHrLosTRATUS 
daarentegen maakte de gefchiedenis van APOL- 
LONIUs meer dan honderd jaren na zijnen 
dood eerst bekend, terwijl het inderdaad twij- 
felagtig is, of hij waarlijk een echt en vroeger 
berigt heeft gehad , om aan zijne gefchiede- 
nis een grond van voldoende zekerheid te ge- 
ven; en wie kon, na die honderd jaren, het 
opgefmukt verhaal van PHILOSTRATUS MEt 
ftrijdige getuigenisfen of daadzaken gaan weder- 
leggen (Ce)? | 

SXVL 


Ce) Paleij, Ueberficht und Prufung der Beweize und Zeug- 
nesfe fur das Christenthum 1, B. Bl. £47. Zeer goed is deze aans 
merking ontwikkeld en aangedrongen door den Eerw. Heer Barusih , 
in zijne Red. en befcheid. Weerlegg, der bedend. Deist. en Prijg. 
1767. Voorr. Bl. XV=XLI, Zie voorts bened. S XVII, XIX, 


OVER APOLLONIUS” VAN - TIJANA, 143 
Ss XVL 


Ten vijfdens. vergelijkt men het vreemde „ 
beuzelachtige, ja dikwijls ongerijmde en onze- 
delijke van, ’t geen PHILOSTRATUS nopens 
AroLLoNius geboekt heeft, met het een- 
voudige, natuurlijke, maar waarlijk edele en 
godlijke van de verhalen der Evangelisten no- 
pens jezus, dan kan men niet nalaten inte- 
ftemmen inde. opmerking. van den laatften 
uitgever en al té veel verdediger van priL Oss 
TRATUSs ss dat zijn werk „ wel verre van fcha- 
de te doen aan het Christendom, ten luis- 
terrijken bewijs ftrekke , hoe onmogelijk het 
voor den fcherpzinnigften valle, wonderen 
5» te verzinnen, welke verdienen vergeleken 
»» te worden met en tegengefteld aan die , 
z, waarmede cnrisTus en zijne gezanten 
» hun gezag bevestigd hebben ; ja, shoe de 
> menfchelijke wijsheid niets vermoge te be- 
2 denken,’ welk eenigzins nadere aan de 
verhevene heiligheid en zuivere zedelijkheid 
s dier leere door hun ons nagelaten (f).” 
APOLLONIUS daarentegen, met alle die vere 
hevenheid , welke hij bij PHILOSTRATUS 

heeft , 


(f) Confer, Olearii prefatio pag. 32. Aüde Bruekers; 
T. IL, pag. 142. & 145e 


144 Je He. LOTZE EN We He TIJDEMANs 


heeft „dringt zich in-bij-de Keizers (2), fpant 
zamen met de Priesters (2), wedijvert tegen 
Andere PHILOSOPHEN van’ zijnen tijd (é), 
reist en trekt zonder ophouden meer dan tach- 
tig jaren lang, maar zonder iets van blijven- 

eure de 


4 


Cg) Vespafiäan op *t Keizerlijk bewind belust, zocht de Vriend- 
fchap van 4poll. die bij « wuft en bijgeloovig Egijptisch Volk in 
hooge achting ftond.— pol}. drong dan ook Vespafiaan om het 
bewind aan te grijpen; mâar wilde ftraks den Keizer beheerfchen , 
en ftak zich in Regerings zaken, welke hem geheel niet aangingen 3 
bier aan gaf Vespafiaan niet toe, maar liet hem vären, nu hij hem 
niet meer nodig had; het welk 4po//. zeer euvel opnam..P bi 
Zostr. Lib. V. c. 27—4l. e 


(2) In zijne jeugd fchijnt Apo//. half onwetend en in zijne 
dweperij door (limmer Priesteren als werktuig te zijn gebruikt ge- 
weest, b.v. te- Aegae in den Tempel van Aesculapius— Nader- 
hand beruigt hij fteeds de hoogfte achting voor de heiligdommen, en 
Volks godsdienst, die toch bij geen verftandigen meer achting en in- 
gang vond, en ook door hem flechts bij ’t gemeen en voor eenigen 
tijd verkrijgen kon. Sommige Priesters, % fijne der zaak niet vatten- 
de , miskenden hem eerst ; maar berieden zich ftraks beter, Pbi- 
Zostr, Lib. I. c. gie. Lib. IV. c.18. Lib. VIIL €. 17, 19. et, 


(5) Het bezwaart 4poll. zeer , dat Zuphrates , die fteeds al- 
gemeen vereerd wierd (wv. cit. ab. Olear. p‚ 16. not. 17.) de beften- 
dige en hevige vijand was van Apol/. die na zijn dood geen, of 
een kwaden naam behield, en denkelijk zijn roem geheel overleef- 
de: — maar gefteld dat het Verhaal van P4i/ostr. en %t geen in 
de brieven van 4po]l, voorkomt, en de kunftige verklaring of hije 
pothefen van Wieland (6. B. 1. kap. £. 302—6.) Apollonius 
in dezen ontfchuldigen , zoo blijft het veel tegen hem afdoen, dat dé 
waarlijk edele Romein en Wijsgeer Mufonius Rufus, (madef 
bekend uit de uitmuntende disfert, van Nieuwland, pres. Wij t- 
tenbach) aan wien Apoll. zich zeer opdrong , hem zeer droog 
en koel afwees, duidelijk toonende , niet met hem in eenige betreke 
king te willen komen, Zie Philostr, zelf, Lib. IV, c. 46 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA,  IÁS5 


de waarde verrigt te hebben (4), en zelfs 
de meest opgefmukte berigten van hem zijn 
beuzelachtig en zelfs onzedelijk, verfteken van 
alles, wat dezelve op den duur en algemeen 
kon aanprijzen (4): 

Eindelijk „eene oplettende onderlinge ver- 
gelijking der berigten, nopens JEZUS;CHRIS- 
Tus en nopens APOLLONIUS, overtuigt 
ons van de onpartijdigheid der Evangelisten, 
en de éénzijdigheid van PHILOSTRATUS» 
waardoor de zekerheid der narigten van den 
eersten zoo veel wint, als de narigten van 
den laacften verliezen.— PHtLoSTRATUS, 
gelijk wij te voren hebben opgemerkt, ver- 
vaardigde, uit haat tegen het Christendom, en 
om deszelfs belijders in ongelegenbeid te bren- 
gen zijn werk: hij wilde toonen, dat de Hei- 
denen , even zoo wel als de Christenen, konden 

M. Deer. K roe 


CE) Apali. hadook zijne volgelingen, fchreef zelfs Boeken, 
reisde 38, j aren lang overal rond , en was toch-in de geheele eerfte- 
Eeuw na zijnen dood, of onbekend , of flechts voor een Tooveraar 
__of looze guichelaar gehouden: de Heereyezus, die zoo kort en 

__ flechs in %* afgezonderde Joodfche land leerde „ beheerscht fteeds 
__ de geheele Waereld, 


(9) Hetkon niet anders, of’er moesten fraaïje daden en £choo- 
ne gezegden in de VIII. Boeken van Philostr. en 95. Brieven 
_ wan poll. voorkomen: maar hoe. zeer verschilt aîles van %* edeie 
eenvoudig verhevene der Evangelien ! en om Philostratus nu 
daar te taten, in Apollonias eigen brieven wordt flechte moreel 
geleerd, Ep. 21. go. en dwaze ijdele woost gegeven van hem „, die 
2 geene hope had,” Zpist, 55, 58 


146 fe H. LOTZE EN M. W. TIJDEMAN 9 


roemen op een zeer voortreffelijk man, en grooe 
ten wonderdoener ; dat APOLLONIUS in 
niets hoefde te wijken voor curistTus. Het 
is ZOO, PHILOSTRATUS heeft wel zooda- 
nige vergelijking niet ondernomen, en nergens 
zelfs den naam van cuRIsTUS genoemd; maar 
zulks vorderde eok zijn doel: want had hij 
dit duidelijk ontvouwd, en de vergelijking 
doorgezet, dan zou men hem terftond hebben 
verdacht, en het bedrog ontdekt. Hij is dus 
Eigenlijk de Advokaat van het Heidendom en 
geer onpartijdige Gefchiedfchrijver. — De Evan- 
gelisten daarentegen zijn bloote Referenten, 
zij verhalen eenvoudig het leven , de lotge- 
vallen en bedrijven van Jezus, zonder zich 
in dit hun verhaal te laten beftieren door an= 
dere beginfelen , het zij haat tegen Jood en 
Heiden, hetzij goedwilligheid tegens de Chris- 
tenen. Het is hun alleen om de waarheid te 
doen, en zij laten gerust het oordeel over 
hunne berigten aan den Lezer over. De fchoon- 
fte gelegenheid hadden zij, om tot meerdere 
aanprijzing van het Christendom, de daden 
van Jezus te verheffen door eene vergelijking, 
met die van vroegere Godsgezanten : maar 
zij zijn ‘er zoo verre van af, om dezer aanzien 
en gezag te vernederen , dar zij die veel meer 
handhaven tegen de willekeurige handelwijs 

van 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 147 


van velen hunner tijdgenooten. Nergens, 
waar zij het zelfs konden, verdedigen zij Jrzus 
gedrag, tegen de hatelijke befchuldigingen 
van zijne vijanden, noch fchetzen met hate- 
lijke kleuren dezer onbillijke gedragingen. 
Zij verhalen zijne wonderen zonder ’er eenig 
ophef van te maken , zonder den lezer tot 
derzelver berigt voor te bereiden 3 ’er is zelfs 
tusfchen dezeen andere berigten geene de min- 
fte verandering te befpeuren, alles loopt af 
op denzelfden eenvoudigen toon. Indien wij 
het een en ander overwegen, dan komen wij 
van zelven tot het befluit, de berigten no- 
pens CHRISTUS zijn zoo zeker als die nopens 
APOLLONIUS geheel ongeloofwaardig zijn. 
Ja, het geen ons voefchijnt van ’t grootst ge= 
wigt te zijn, de handelwijs van PHILOSTRA- 
Tus, die ‘er overal op uit is, om wonderen 
aan zijnen held toe te fchrijven, leert, dat de 
wonderen van jezus bekend en onbetwis- 
baar waren, dat men het gemakkelijker vond, 
nieuwe wonderen te verzinnen, dan de won- 
deren van CHRISTUS met ftijve kaken te ont- 


kennen, gelijk door LACTANTIUS en EU- 
É . 


SEBIUS tegen MIEROCLES is opgemerkt ;, 
en naderhand ook door cyrinLus tegen 
JULIAAN (mm). 

’Er 


Cn) Lib. WL, 


148 Je U, LOTZE EN H. We TIJDEMAN 3 


S XVII 

"Er is overig, dat wij nu nog de uiterlijke 
omftandigheden der Evangelisten en ván p ur- 
LosTRATUS befchouwen, en onderzoeken, 
hoe verre eene vergelijking van dezelve, de ze- 

kerheid der Evangelifche Schriften bevestigt. 
Allereerst doet zich hier als van zelven aan 
ons voor, de aanleiding die ParLOSTRATUS 
kreeg, om de gefchiedenisvan APOLLONIUS 
te vervaardigen, en het geen de Evangelisten 
aanleiding gaf, om de levensbijzonderheden 
van Jezus te boeken — PHrLostTRATUS 
ontving de aanleiding door JuLta, de Ge- 
malin van den Keizer severuS. Zij was 
eene Dochter van eenen Sijrifchen Priester 
der Zon, BASSIANUS, Zeer veel zucht heb- 
bende voor de Wijsbegeerte en fchoone Weten- 
fchappen , die zij beoefende „ vond zij een 
bijzonder genoegen in de verkeering met aller- 
dei Geleerden, die dagelijks aan haar Hof wier- 
den toegelaten, en onder welken‘ook geteld 
werd PpuiLosTRrATUS (#). Ingehomen 
met alles, wat vreemd, wat buitengewoon en 
wonderbaar was, droeg zij aan hem op, de 
levensberigten van ArpoLLoNius, die door 
den onbekenden p amis zullen gefchreven zijn 
| ge- 


n) Meerdere berigten van haar, vindt a bij Beijle Dil, 
ei, es Cris, T, li, pag. 878. feqg, 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA 149 


geworden, en aan haar door eenen onbeken- 
den gegeven waren, te befchaven en in orde 
te brengen (o). Hij, de Keizerin willende 
behagen, fchikte zich naar haren hem bekenden 
fmaak , en vervaardigde eene befchrijving van 
het leven en de bedrijven van APOLLONIUS, 
die eer het aanzien heeft van eeù roman dan 
vanseene ware gefchiedenis. Hier bij waag- ” 
de hij voor zich zelve niets , maar bereikte 
bij surrA en elk ander, die hoog van APoL 
Lonius dacht, zeer gemakkelijk zijn oog- 
merk. De pligt van een getrouwen en onpar- 
tijdigen Historiefchrijver nakomen, zijne bron- 
nen met oordeelkunde toetfen en gebruiken, 
of geheel varen laten, vermogt hij niet, al 
had hij anders * oordeel en den wil ’er toe 
gebad. Even dit ontneemt hem alle geloof- 
waardigheid, en moet elk overtuigen, dart alle 
zijne berigten geene zekerheid hebben. — Zon- 
der ons intelaten in eenige navorfchingen, 
van de bijzondere aanleiding, die ieder der 
Evangelisten heeft gehad, om zijn berigt van 
jezus leven te fchrijven, zijn wij echter vol- 
komen zeker, dat ze nimmer eene foortgelijke 
als PriLosTRATUS gehad hebben. Zij, 
trouwens, die hunne berigten gretig aanna- 
men, verkeerden niet in zulke omftandighe- 

| K 3 den. 


Le) Pbhilestr, Tib, 1. Cap. 2 


iso Je H. LOTZE EN H. W. TIJDEMAN, 


den, die hen konden bewegen alles naar hun- 
nen fmaak interigten ; bovendien, zoo zij dat 
ook al hadden willen doen, wierden ze echter 
daarin verhinderd door dat groote aantal van 
hunne vijanden, aan wien het leven en de de- 
den van jezus zoo wel als aan hun zelven 
bekend waren. Hun lag ‘er uit dien hoofde 
alles aan gelegen, de ftrenge waarheid te fchrij- 
ven, en zich niet bloot te geven aan de regt- 
matige beftraffing van hunne tegenpartij, die 
op de gelegenheid vlamde , de onoprecht- 
heid en verkeerde handelwijs der Evangelie- 
Predikers te kunen ontdekken, en den verde- 
ren voortgang van hunne prediking te ftuiten, 
De Evangelisten daar en boven waren te eerlijk , 
dan dat zij, om iemand te behagen, al waren 
zij in de gelegenheid geweest, dat gedaan zou- 
den hebben ten koste der waarheid. Hoe me- 
nigmalen leden zij niet het aanzoek, om den 
Joodfchen, Raad te behagen en te verzoenen, 
alleen door te zwijgen van jezus en zijne leer; 
maar zoo veel vermogt op hen jde eer der 
Wereld niet.— God meer dan menfchen te 
gehoorzamen , was het beginfel dat hen be- 
ftuurde , dat hen aan de waarheid verbond, 
hen zonder arg of list deed fchrijven , en 
op elk blad van hun werk zoo kennelijk door- 
ftraalt , dar ieder , die waarheids-zin heeft, zeg- 

gen 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANAe ISX 


gen moet, indien der Evangelisten berigt no- 
pens jezus niet zeker is, dan is 'er niet een 
eenig waarachtig berigt voor handen. 


S XVIII 


Het verdient in de tweede plaats opgemerkt 
te worden, dat PHILOSTRATUS niet alleen 
niet nodig had, zijne gefchiedenis van Aror- 
LONIUS te bevestigen, maar ook aan geene 
_ onaangenaamheden wegens zijn werk werd 
of kon worden blootgefteld ; daar en tegen wa- 
ren de Evangelisten , even alselk ander Chris- 
ten-Leeraar, aan lijden en vervolging blootge-= 
fteld , maar droegen dat alles , uit overtui- 
giag, dat het geen zij berigtten waarheid was. 
PrriLosTrRaTUS, aan het hof van de Kei- 
zerin JULIA gezien, voldeed als hij, ten haren 
gevalle, de narigten van pAMiIs în een rein 
en fierlijk gewaad ftak, en was bij het vol- 
brengen van zijnen taak volkomen zeker van 
hare genadige goedkeuring. (p) — Geheel 
anders is het gefteld met de eerfte Leeraars 
van het Christendom, en de berigtgevers van 
jezus leven, — De lotgevallen van Jezus, 
den ftichter van her Christendom, woorfpel- 

K 4 den 


(p) Alle de'Schrijvers, die over den (lijl van Phi/estr. oot- 
deel vellen, getuigen van zijne uitgezochte fierlijkheid, Zoo reeds 
Cifsigd, Lib, II, aders. Julian. bov. aangeh, Pk esius 1, C.eLC: 


I52 J.H. LOTZE EN H. We TIJDEMAN, 


den aan hen, die zich aan zijne zaak toewijd- 
den, geen goed, maar alles wat hun moest af- 
fchrikken van dat voornemen. Zij hebben ech- 
ter, zonder het gevaar optezoeken , of doldrif- 
tig in het lijden zich te florten, alle mishande- 
ling en vervolging manmoedig gedragen…— Al 
dit lijden echter ondergingen zij voor de ge« 
fchiedenis en de zaak van curistus. Trou- 
wens in de voortduring van het Christendom 
vinden wij daarvoor het overtuigend bewijs. 
Indien zij toch voor eene zaak die geen 
grond had, het lijden hadden ondergaan, 
ze zou, even als de geheele gefchiedenis van 
APOLLONIUS, vergeten zijn worden,en, Zoo 
min als deze, eenigen invloed op de Wereld 
hebben gehad, Het eigenaardig en natuurlijk 
gevolg nu, dat hier uit voortvloeit, is, het 
Christendom ís geen verdichtfel, en de berig- 
ten, die wij van de Evangelisten ontvangen 
hebben, en de gefchiedenis van den Stichter 
van het Christendom behelzen, zijn zeer zeker 
echt en geloofwaardig. 


' S XIX. 
‘Erisnog eene derde omftandigheid, die niec 
mag vergeten worden, en van groote aangele- 
genheid is, zeis deze: de Evangelisten fchre- 


ven in een tijd, waarin zij leefden: het geen 
| door 


OVER-APOLLONIUS VAN TIJANAs 153 


door hun geboekt is , hadden zij zelven . bij- 
gewoond: maar bij PriLOSTRATUS heeft 
juist het tegendeel plaats. Zij waren oor- en 
oog-gewigen geweest van het geen zij ter 
neder ftelden, of hadden kennis van het ge- 
beurde-door.oor- en oog - geruigen ontvangen, 
ook door zulken, die geen gering aandeel had- 
den in de voorgevallene gebeurtenisfen. Toen 
leefden zelfs zij nog, die in ftaat waren, om 
hunne berigten nopens JEZUS, Zoo ze ver- 
zonnen waren, te wederleggen. In die tijden 
zijn de Evangelie -berigten uitgegeven en ver- 
Ípreid geworden ; “ze waren overal bekend, 
zelfs waren zij in handen der Heidenen , 
_ waarom ook TERTULLIAAN voor dezen op 
dezelve zich kon beroepen (g). Berigten 
in die tijden gegeven, algemeen erkend, door 
geene vijanden, weerfproken, en die boven 
dien in andere zaken van gefchied- en oudheid- 
kunde getrouw zijn bevonden, kunnen niet 
verdacht worden, maar dragen het onbedriege- 
lijk kenmerk van zekerheid…— Maar hoe is 
het met de berigten nopens APOLLONIUS? 
MAXIMUS AEGIENSIs befchrijft flechts wei- 

nige van de eerfte en minst aanmerkelijke jaren 
__vanzijnleven. ApuLejus en LUCIANUSsbei- 
de veel nader bij AroLLo Nius levende, dan 
| K5 PHI- 


Ca Aangehaald bij Letze t, a. pe 


154 Je H. LOTZEEN H. W. TIJDEMAN, 


PHILOSTRATUS, teekenen APOLLONIUS, 
de eerfte, als een Zosvenaar , de laatfte , als een 
doortrapten en flechten Bedrieger (7). Moer A- 
GENES, nader bij den leeftijd van ApoLro- 
Nius dan PaiLOsSTRATUS, befchrijft hem 
alseen Toovenaar, en PHILOSTRATUS groot- 
fte zorg is zijne Lezers voor hem te waarfchou- 
wen. Deze, honderd jaren na zijn held le- 
vende, grondt zich voornamelijk opde gedenk- 
fchriften, die AroLLoNIus reisgenoot DA- 
mis zal hebben nagelaten, en door deszelfs 
Erfgenamen bewaard zullen zijn gebleven. In 
deze berigten fchildert pAmis zich zelven 
als een zwak en ligtgeloovig mensch, en ver- 
haalt vele dingen, die hij erkent niet gezien, 
maar flechts van zijn Meester gehoord en voor 
goede munt aangenomen te hebben. Puirose 
TRATUS die overnemende en bewerkende,_ 
heeft daarbij zich zelven vergeten, en in zijne 
gefchiedenis zoo vele tegenftrijdigheden en 

mis- 


Cr) Zie boven $ Vil. Lwcianws befchrijft dien Pfeudoman- 
gis Alexander als erfgenaam der kunst van eenen zwervende kwak- 
zalver, waarzegger en wonderdoender, flecht en doortrapt bedrie- 
ger, die zelf zijn kunst regtftreeks van den Tijanenfer Apollonius 
had overgenomen en in alle de geheimemenisfen van dezen was in- 
gewijd, (aldus eenvoudig verftaan wij tgeen Lucianus eigenlijk 
zegt, die zijn geheele sreurfpel kende — Voor een klechtfpel rocha 
was de zaak te ernstig). Die Pf/eudomantis weerde de Christenen 
en de Epicureifche (natu®ronderzoekende) Wijsgeren beide even 
zeer van zich af. 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 155 


mîisflagen (5), dat oLeARIUS zelfs, die hem 
veelal ten koste van zijne eigene eer tracht te 
verdedigen (4), ten flotte gaarne toegeeft, 
dat hij voor leugenachtig en zijne wonderver- 
halen voor ongegrond en valsch mogen gehou- 
den worden (u). Geen oordeelkundige, ten 
zij hij tegen het Christendom is vooringeno- 
men, gelijk een HIEROCLES En VOPISCUS, 
zal zich dan op PniLoSTRATUS gronden; 
maar dit overlaten aan zulken, die gelijk zijn 
aan die befaamde beuzelfchrijvers CEDRENUS 
en MALALA, en TRETZES die in latere tĳj- 
den nieuwe en grotere wonderen nog van 
APOLLONIUS opgeven (7).— Zoo iets in 
ftaat is ons te overtuigen , dat de berigten 
nopens dezen onzeker zijn, dan zijn het de 
aangevoerde omftandigheden, die vergeleken 
met die der Evangelisten, aan de hunne alle 
zekerheid geven.— 

Laat ons bij het gezegde nog met een enkel 
woord flechts dit voegen: offchoon de Evan- 


nd 


Cs) Vid. Baronii Annales ad An. C. 68. pag. 648. Tille- 
mont 1. c‚ pag. 54. MMosbeins 1, Ce pag. 472» 474» 494 


‚ Brucker |, c. pag. 148. feqg. 


(4) Vid. Olears pref. p. XXXI-—IK. et pasfim. Notatus ideo 
et reprehenfus a Mosbem. 1. c. pag. 484. 


Cx) Conf. Olearii pref. proleg. pag. 35. 


(2) Mosbeiml,c. Olearius ad Pbilos. Lib. VL c. 39. 
St Page 3724. 2 


136 Je'He LOTZE EN He We TIJDEMANyg 


gelisten met pniLOSTRATUS daarin overeen- 
komen (mATTHEUS welligt uitgezonderd, 
hoewel dic ook niet zeker is), dat zij hunne 
berigten niet fchreven ter plaats, waar de ge- 
beurtenisfen, door-hun geboekt, zijn voorge- 
vallen, zoo is ‘er nogthans dit groote verfchil 
tusfchen hen, dat de Evangelisten die vervaar- 
digden in de nabijheid van het Schouwtoneel 
der gebeurtenisfen, en van hun, die ’er ze- 
tuigen van geweest waren, zoo dat elk, die 
‘er belang in ftelde, alle zekerheid kon ver= 
krijgen, dat zij de waarheid hadden getuigd. 
PriLosrTrRaTus daar en tegen fchrijft niet 
zoo in de nabijheid van het Schouwroneel, al- 
thans ten aanzien van hect aanmerkelijkfte ge- 
deelte der bedrijven van AproLLoNius; im 
mers, zijne meeste wonderen zullen in Indiën, 
andere zeer aanmerkelijke in klein Afie, ande- 
re in Griekenland verrigt zijn; maar ’er is niet 
een getuigenis voorhanden, dat men aldaar 


iets van zijne gefchiedenis of wonderen gehoord 
heeft. 


Wij vertrouwen, door deze geftelde aanmer- 
kingen althans bewezen te hebben, dar de 
echtheid en zekerheid der Evangelifche Schrif- 
ten op echte gronden rust, en onderwerpen 
nu dezen onzen arbeid, die wij, zoo verre 
onze vermogens, andere bezigheden en betrek- 

kin- 


Á 


Ue nn dare ELS 


| 
“ 
y 
u 
Ä 
il 
» 


and 
À 


OVER APOLLONIUS VAN TIJANA. 157 


kingen toelieten, uit zucht voor de waarheid 
ondernamen, aan het oordeel van her geleerd 
Genootfchap, over welks pogingen wij den 
zegen van God toebidden. 


Sijmbolun. 


LA RAISON NOUS EST COMMUNE, ET NOUS 


AVONS LE MÈMEINTÉRÊT À VECOUTER. 


ROUSSEAU 


# 


N LEU WIE 


VERHANDELINGEN 


VAN HET 
ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
DER 
WETENSCHAPPEN" 
BROD Me Si B PDP DEL 
DERDE Std 


Te MIDDELBURG, bi 
S JAN BENTHEM, 


Drukker vau het Zeeuwsch Genootfchap 
der Wetenfchappen , MDCCCIX. 


* 
" - IP le Di 
„ "— EN 
N 5 ak: e= 
â PE 54 Ok} 
A ‘ ’e 
… TA ok el 


Het Genootfchap wil „ door het bekroonen ew 
uitgeven van, aan hetzelve in’ algemeen 
voldoende, Verhandelingen, geenszints ver- 
faan worden, aile de daarin vervatte flel- 
lingen volkomen. toe te hemmen, en als de 
zijne aan te nemen. 


Het erkent ook geene Exemplaren voor echt, 
dan die door den Secretaris des Genoot- 
fchaps onderteekend. zijn, 


te 


p br 4 „8 | L (Y | 
, 2 12-72 LI, - MEIS 


A EE 


a : 
v pe A MN A PE. r YT Î rr 
( KNS AKE ME a “4 ( „/ M op 


TWEEDE 
ANTWOOR D 


UN DE FRANSCHE TAAL) 
| OP DE 
VE AN en 


VOOR HET JAAR 
Mm DCC: MB 


OPGEGEVEN: 


Daar de Pijthagorifche Wysgeer APOLLONIUS. 
van Tijana, door fommige Heidenfche en 
andere Schrijvers in gelijken rang met onzen 
gezegenden Zaligmaker jezUS CHRISTUS 
geplaatst îs; vraagt bet Genootfchap in de 
eerfle plaats: wat men naar waarheid of waars 

_ fchijnlijkheid van dien zonderlingen Man dene 
kenmoet ? envervolgens, of ook „ eninhoeverre 
eene vergelijking der berigten , ons door PATI- 
LOSTRATUS en anderen , wegens APOLT OS 
Nius,endoorde Evangelisten, nopens JEZUS 
curisTUS nagelaten, met en gevoegd bij eene 
vergelijking van de uiterlijke omftandigheden 
dier Sehrijvers, een bewijs kan opleveren voor 
de echtheid der FEvangelifche Schriften? 


Aan het welk de zilvere Eerprys , door 
het ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER WEtr 
TENSCHAPPEN, den negenden van _Winter- 
maand 1807 is toegewezen. 


1. Deer L DIS 


» 


DISSERTATION 


APOLLONIUS DE TYANE; 


EN RÉPONSE À LA QUESTION PROPOSÉE 
PAR LA SOCIÉTÉ ZELANDOISE DES 
T SCIENCES. 


Séance du 2. Novembre 1804. 


ss Plufieurs Ecrivains Payens , et d’ autres après 
»o CUNs ayant placé le Philofophe Apollonius 
»» de Tyané au même rang que N.S. jesus 
» CHRIST, Ja focitte demande: 
1° … Cegu’il faut penfer avec certitude, ou 
5o Selon les apparences „ decet homme fingulier 2 
2° … Jusgu-oùla comparaifon des renftignea 
2 mens, gui nous font fournis par Philostrate, 
5» €t par d’ autres touchant Apollonius ; avee 
jo CEUX que les Eyangélistes nous ont laîsfés 
5» au fujet de F.C. jointe à une comparaifon 
2» des eirconftances , où ces Ecrivains fe font 
5» trouvés , pourroit feurnir un argument en 
2 fäveur de la vérité des Ecrits Evangeligues 2 


Par 
GEORGE S4AMUËL DE CHAUFEPIË; 
Pasteur de PEglife Wallonne à Delft. 
Sous V'Epigraphe: 


LA FOLIE DE DIEU EST PLUS SAGE QUE LES HOMMES, 


Ë 


La Si 


: — er an Á re 9 í ä 
AA KOITRRUO, AI ERA TV OE, H 


& 4 ke 
ed pr EN pi Ê- ‘ 
gaa A er UMA EEN aL OE Aal AR KE 
de 0 MANE AS LE \ 
hd dak be mike di ‘ 
sidarvoll «4 Win 49088 | 
Kd 4 
EC epen: Bt. BPN A A EA KEO ET Eb 
k 4 } 
rk ) 8 
ER Een We 6 A E ir 
Enon MAESiekE dat Bama qer. eN ie 


3 Dn 
LIET eline Sun Trut Sehet Vn Inte 
he : Aj, SCEE VE INDIA B del 


dS Pa! ars % L np 
VOTI AAA sad Se retHHs ld 


x ĳ% Í ‚ ME Bh La! - 
x ki «lt vin ohm dina fe hr ed 1, fi E 
dl 7 et de ba me AA HJ er Ë- 
ä 
id ver E - : 
ehh bh IE bike bin KN su is € 
Gs . 
anos 5 th ke a Ak $ Ka | NN 8 EN 
Po be He Ae! LAGE pl ae KEE PIER. KAI 
pe et 4 A 2 … Nes Gri A Sn eek en 
nn AR he ke 4 hie Se po Ee 4 5 en 
« Ee Ì 
. : E 
ë s 4 d d ‘ A  À ENDS 
é 8 , e ) Ps Fe d by 
AEN à KEOR we ES tte Ne A Te 
pe he „ men k 
heg: e 8 ee EN - VINE ADEN EEE Aarjk Pa q 
bd du k ì a Ce TUE : 
& , ‘ | & $ 4 8 4 
6} A k vAs & < <h REE ze 
+ LI 
N 
Eh 4e a: 3 DN KL EA IRE KO BE e 
A KA he We kl MA GAAN MEN IG rt WEN EE) % 
. 
£ Gre ° a Und er es LAREN $ 
AAI) 8D VMS U eb ade \ Meh Viod Doti 
hk 
3 
É Ax RE ER. Pe " 
rd ET » 
E Bien Do Sal es A 
WANREH 237 Te AAR nr Cai utta dd A 
a …S PI 
me « 
ie el 8 
N 4 
} er 
( £ Y Je 
í 
j Pi] 
/ 
pe Ei 


S: l'on recherche quelles ont été de tout terms 
les principales caufes, quïòntarrêté les pro- 
grès dela raifon, et qui ont empêché la véri- 
té de se. faire connoître, on verra qu'elles 
peuvent convenablement être. rangées fous 
deux clasfes:principalës « une crédulité ftu- 
pide , qui se laisfe asfervir: sans examen par 
empire des préjugés ou par les fables de 
PImposture ;— etun brgueil véméraire, qui 
s'élèverau desfus de tout, qui veut tout ana- 
lyfer , tout sexpliguer par foi même, et qui 
méprife ce ‘qu'il n'a pas inventé. ! 
De ces -fources fatales” naisfent des ruis- 
{eaux empoifonnés, qui, entrainant dans 
leurs cours les. prémiers germes des con- 
noisfances , les empêchent de pousfer, ou 
qui, leur communiquant un faux principe 
de vie, «les élèvent fubitemrent pour leur 
préparer une déstruêtion inévitable.— C'est 
à lune de ces caufes qu'il faut attribuer. 
la. peine qu'on trouve à déraciner d'ancien- 
mes erreurs, et c'ést par l'autre que sì fou- 
i L 3 Vr VERE 


164 G. $. DE CHAUFEPIÉ , DISSERTATION 


vent les nouveaux fystemes , par lesquels 
on les remplace , sont ausfitôt mal enten- 
dus „ outrés , défigurés ; que fouvent on 
prend des routes oppofées , ‘qui nous aban- 
donnent à un cruêl Pyrrhonisme. 

Depuis la naisfance de la Philofophie elle 
eut à lutter contre ces obftacles 3 mais toû- 
jours on vit la vérité profiter de cette luc- 
te elle même ‚pour percer avec plus d! éclat , 
en _modérant / d'une part le penchant des 
hommes pour la nouveauté , tandis qu'elle 
entretenoit de lautre Vénergie indispenfable 
pour aller en avant. 

Ce qui est vrai des fciences humaines, 
Vest ausfi de la Religion — Deux clas- 
fes d'Ennemis fe font toujours élévés ct 
s'élèveront toujours contr’ elle „tant qu'il y 


aura des hommes , et des passions, D'un 


côté le füperftirieur , confondant “avec la 
vérité Verreur qui la défigure, fe croit obli- 
gé par devoir de défendre , comme article 
de foi, ce qu’ on lui a fait envifager une 
fois comme tel; fans penfer à Épurer les con- 
noissances les plus fublimes d'un indigne al- 
lage, il crie au facrilêge au moindre effort, 
qu’ on fait pour le ramener à des fentimens 
plus conformes à la nature du Dieu qu'il veut 


fervir; plus le principe qui labufe est facré, 


plus 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 163 


plus il est difficile de le détruire, et, faifant 
taire tout autre fentiment, bientôt les moyens 
les plus violens font mis par lui en ufage 
pour exterminer ce qu'il respeéteroit profon- 
dément, s’il pouvoit le mieux connoître— 

D'un autre côté le téméraire, qui ne veut 
rien admettre , que ce qui s'accorde avec Îles 
conceptions de sa prétendue fagesfe, s’op- 
pofe pareillement à toute espèce de dogmes, 
dès qu’ils pasfent sa portée: il traite la Ré- 
vélation de chimère, les objets les plus faints 
de contes , et ces railleries, et ces farcasmes, 
et cet ceuil de pitié qu'il jette sur ceux dont 
il déplore la foiblesfe d'esprit, tendentàeffacer 
entierement de la terre une foi, qu’il foutient 
mettre des enrraves aux progrès de la fcience, 

La nature de cet écrit ne nous permet pas 
de comparer dans leurs effets ces deux prin- 
cipes oppofés, pour décider la question si 
fouvent agitée, quel des deux est le plus pré- 
judiciable au bonheur des hommes, età la 
fociéré. | 

Peut être n’a-t-on cruen général, que la 


bl 


fuperftition Pemportoit à cet égard, que par- 


„ce qu'elle agit avec plus de violence, d'une 


maniere plus direétement fenfible , tandis que 
fes menées de lincrédulité font plus fourdes: 
peut-ftre les exempies frequens d'Etats entiers 
tn Ee ON 7 gote 


166 G.S. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


gouvernés par la fuperftition , tandis qu'en 
général IIncrédulicé fe borne à quelques in. 
dividus, n’a-t-elle pas permis de se fervir dans 
ces recherches d'une balance parfaitement égale ; 
peut-être enfin pourroit on s’appuyer sur une 
expérience trop récente , pour foutenir que; 
le relâchement de la croyance influant néces- 
fatrement fur les moeurs, le dêfordre le plus 
criant et le plus funeste doit être chez un 
peuple la fuite de la déftrution des opinions 
Religieufes. 

Ce qu'il yade certain, c'est que la Super- 
fticion et PIncrédulicé, oppofées dans leurs 
principes, ont à Pégard de la Religion beau 
coup de conformité dans leurs moyens, 

Ici comme ailleurs les exirêmes fe touchent. 

Des deux cÔtés on agit par préjugé: on 
se prévient pour ou contre un objet avant de 
Vavoir recherché convenablement, et d'avance 
on est réfolu de croire, ou de ne pas croire, 

Des deux côtés on a la même cause _à 
combattre , et ces Ennemis, fi differens l'un 
de l'autre, fe réunisfent pour prendre fouvent 
les mêmes armes dans le même desfein. Ainfi 
le Christianisme,asfailli à la fois par ces deux 
adverfaires, leur vit fouventréunir leurs efforts, 
La Superftiction , qui manqua de le défigurer 
emfuire, lorsqu’elle se fut glisfeé dans {on fein , 

g nik Vats 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 167 


Pattaqua dès fon origine, pour édifier fur fes 
ruïhies les Dieux des Payens: et I’Incrédalité 
médira pareillement sa déftru@ion pour éta- 
blir le Règne de je ne fais quel fyftême de 
Philofophie , et de raifon. 

Depuis J.C. lune et l'autre ont confpiré à 
sa perte, et on les a vu se fervir des mêmes 
moyens. C'est ainfi qu'on s'est plu entr’au- 
tres à lhumilier par des paralleles: à op- 
pofer au modele de perfetion, que les Chré- 
tiens trouvent dans l'Auteur de leur Religion, 
Tes fages du Paganisme, et à exalter les mira- 
cles qu'on rapporte de ces derniers, pour 
détruire la force des preuves, que nous dé- 
duisons de ceux de l'Evangile. 

Parmi les hommes extraordinaires, dont on 
a fait fervir la mémoire à ce but, on ne fau- 
roit oublier le célébre AroLLONIUS, natif 
de Tyane en Cappadoce , tant à caufe de l'é- 
tendue avec laquelle son Histoire nous esc 
“confervée, que par ce que nous favons de la 
régularité de sa vie, et de fes prétendus mi- 
racles. Ce fut à ces derniers titres qu’il euc 
la préférence, pour être oppofé à notre Sau- 
„veur. La Superftition du Paganisme euct re- 
cours àlui pour prévenir, s’il étoit posfible, 
fa propre ruïne, en arrêtant les progrès de 
Ja Religion Chrétienne , ec les Déistes mo- 
Ls der- 


168 €. 3. DE CHAUFEPIË, DISSERTATION 


dernes , qui font arme de tout, ont reproduie 
cette histoire comme décifive contre le Chris- 
tianisme. Chez les Payens nierocLes Gou- 
verneur d' Alexandrie Ca), après avoir fer- 
“vi d'inftrument à la perfecucion de ’Empereur 
Dioclétien, tâcha encore par fes écrits de ridi- 
culifer Pécriture fainte, en exaltant les prodi- 
ges d'APorLLONIUS par desfus ceux de nôtre 
Sauveur, et, environ 1400 ans aprês,on vit par 
roître en Angleterre une traduêtion des trois 
premiers livres de fon Histoire faite par un 
certain cHs. BLOUNT (4) grand Apôtre du 
Déisme, et munie de notes fort amples, dont 
le but n’étoit autre que de rendre toute l'Ecri- 
ture 


Ca) Lactance (Juffis, Dioin. Tib.I. Cap. oe et3) parle de 
eux Livres , qu’ Hierocles a adresfés aux Chrétiens pour colle 
yrir de ridicule la Religion , et PEcriture Sainte. C'est cet ouvra- 
8e, incitulé Aôyort Dikarsders „mods Xprsiuvos „ dont Euftbe 
zefute quelques endroits , dans un traité placé à la fin de 1 Dé- 


. . . . 4 “3 Ed 
®onflration Evangêligue, qui a pour titre: Euse3fov Toö lau 


Wikou mede rà Doro bidsourou ie Amondviov Tv Tu- 
avén Dik rj Tepourtr maparhDbeiuv aurod re nad Toü 
Kpisod ouyuplomw. gp. Fon fusde Scriptorib. Hist. Philos. III 18 
dit Hie rocles, qu'ila publie une Histoire PApollonius; mais 
A n'existe aucune trace de quelqu’ autre ouvrage , que celui qui vient 
dere cité; etl ne paroit pas qu’ Eufébe ait eu autre chofe en vue. 


Vid, Philostrati Opera illusw G.O/éario Lipfie 1709 pag- 
415 in nota, 


(5) Cet ouvrage, qui fut achevt jusques 1À dès l'année 16805 
ne parut qu'en 1693. et fur ausfitbt dêfenda par le Gouvernement 
Vv. Baile Dictionn. art. Appollenigss 


SUR APOLLONIUS DE TYANEs 169 


ture ridicule , et de ruïner de fond en com- 
ble la Religion révélée, Le même argument 
a été répété par d'autres; (c) mais ces deux 
exemples fafifént pour juftifier lasfertation de 
la Société Zelandoife des Sciences dans fon 
Programme, que „ plufieurs Ecrivains Payens » 
set d'autres après eux, ont placé le Philofo- 
zphe Pichagoricien APOLLONIUS de gans 
» au même rang que N.S. jesus CHRIST,’ 
et pour faire fentir l'intérêt de la double questi- 
on quelle propofe en conféquence. 

Engagé par l'importance de ce fujet à l'ap- 
profondir ‚ autant que mes foibles talens me 
le permettront, je m'estimerois heureux » fi les 
détails , où je vai entrer, pouvoient emporter , 
au moins jusqu’a un certain point, l'approba- 
tion des hommes éclairés, aux yeux desquels 
je foumets cet écric , et s'ils leur paroisfoient 
en quelque forte propres à prouver, combien 
peu la Religion a à redouter les objections 
de fes adverfaires , combien peu fur tout fon 
Divin Chef peut admettre de parallele ou de 
comparaifon. 


Pour eclaitei les questions propofées et 


trai- 


Cc) On aura occafion dans la fuite de, voir, combien Apollo- 
ius fut encenfé par quelques Auteurs des derniers tems du 
Paganisme,— En Angleterre Thom Weolfton. ic. L on-the 
Miracles of our Saviour pag 12) a fait aller les rt ZApok 
bonias de pair avec ceux de”jESUS CHRIST, 


„170 G. $% DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


traiter ce fujet avec Méthode , il me paroît 
nécesfaire d'invertir en quelque fagon l'ordre 
fuividans le Programme. — La perfonne d’APor- 
LONIUS de 7yane ne nous etant  connue 
que par le rapport des Hiftoriens qui nous en 
parlent, il est utile de rechercher avant tout 
les circonftances des ces derniers „, leur Carac= 
tèêre, leurs titres de crédibilité, et leurs preu- 
ves, pour pouvoir apprécier leur témoigna- 
ge, et pour asfeoir enfuite un jugement foli- 
de fur la perfonne de leur Héros. 

Un autre ordre m'obligeroit à des répéti- 
tions, à moins de {uppofer dans un prémier 
point, ce qui ne pourroit, que dans la fuite, 
être établi par des preuves. 

Voici le plan que je me propofe: 

L Je comparerai d'abord les circonftances 
des Historiens d'arorLvonrus de Tyane 
avec celles des Evangélistes pour recher- 
cher ce que les uns, et les autres mérie 
tent de croyance. 

IL Je tâcheraí enfuite de fixer l'opinion , 
que nous devons nous former d’AroL=- 
LONIUS. 

TIL. Je déduirai enfin de ce qui aura été 
dit quelques conféquences en faveur de 
Ja Religion Chrétienne en général, et 
de nqs Eeries Evangéliques en particulier. 

CH A- 


PIL 


Ek 
aak 


Te ro 
Fi Sk 


ERS 


de 


SUR APOLLONIUS DE TYANEe 171 
CHAPITRE 


Parallele entre jes circonftances des Histo- 
wiens d'Appollonius et celles des Bvangëlistese 


Quand on veut examiner les Historiens , qui 
nous ont transmis l’Histoire d'APOLLONIUS 
de Tyane pour les comparer avec ceux de 
J. C.*tout revient en dernier resfort à appré- 
cier le témoignage de FLAVIUS PHILOS- 
TrRATE (d) qui a écrit fa Vie en 8 Livres , 
qui font parvenus jusqu'à nous. 

Les Auteurs, dans les écrits desquels il 
a puifé, ont peri depuis longtems, et leur 
mémoire même le feroit avec leurs ouvrages 

„sil ne leut confervée. C'est fur fes memoi- 
res que NICOMACHUS (€) a compofé ceux, 
qui , à leur tour, ont fourni à TACIUS VIC- 
TORIANUS (f) les matériaux nécesfaires 5 
et nous ignorerions le nom de ces Auteurs fi 
SIDONIUS APOLLINAIRE, (g) Auteur 
Chrétien , dont il nous reste des Epitres , et 
des 
Cd) Voyez au fujet de Ia Perfonne de Philostrate de Lem 


mos „et des divers Auteurs qui ont porté ce nom, les opinions des 
Savans recueillies par Oféarius cans la préface à fon édition 
de Philostrate deja citée, pag; XIV et fuiv. 
Ke) Vid. Fonsius de Soriptorib. biste Philofopb. UI 13. 2 
(C°) Ibid IV. 47. 


Ce) Cajus Solius Apollinaris Sidenius, ne vers 
„Wan 581 vid. Jonsss lea HL IJ 2 


? 
172 G. S. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


des Poëmes , n'en eut fait mention dans fa 
Dedicace à la tête de fa traduction Latine. 

Il ne paroît pas, que FLAvIUS vVOPISCUS, 
(4) qui nousadonnéla Vie D'AURELIEN, Et 
nous y promit de s'occuper de celle d'APor- 
LONIUS, ait tenu paroles etsì l'on excepte 
quelques Anecdotes détacheés , rélatives à ce 
quife feroit pasfé après le départ de ce der- 
nier, tout ce qu'on dit de lui repofe fur la 
foi de PuiLOSTRATE, et ce font les cir- 
conftances de celui-ci, qu’ils’ agit de com- 
parer avec celles de nos „Evangélistes „ pour 
être en état de fixer l'opinion que l'on doit 
fe former d'aAroLrLoNiuss et du- parallele 
qu'on a voulu inftituer entre lui et J. C— 
Pour cet effet confidérons de plus près cet 
Auteur dans le buc qu'il paroit s’être propo- 
Íé , dans fes moyens , dans fon Caractère 
dans la nature de fon témoignage , et dans 
fes preuves ; et voyons à ces differens égards 
s'il peut entrer en ligne de compte avec les 
Historiens de Jesus. | 

1. Pour connoître le fond, qu’on peut faire 
fur ce qu'un Historien nous-rapporte, il est 


‘ 


fort utile de s’'appliquer à découvrir le but 
q | 

qu'il 

(4) Historien Romain dutems de Constantin le Grand. 
Jensius Qc, Ie 16, 1.) cite le fameux pasfage de cet Auteur , 


quife rapporte à Ap oldonius, ctdonnelesraifons, qui empehen: 
qu'il ait eu le tems dexécuter fon proiêt, 


SUR APOLLONIUS DE TYANE: 173 


qu'il fe propofe. Si on parvient à le déméêler, 


vn a fouvent, si non une preuve direëte , du 
moins une préfomption très forte pour, ou 
contre “la crédibilité de fa dépofition. C'est 
ainfi qu’on fe défie naturellenrent d'un Auteur, 
quand il fait fon propre éloge ‚ quand fon 
intérêt est vifiblement lié à la gloire de fon 
Héros, quand il paroît fe laisfer conduire 
par ladulaction , ou par lappât de la recom- 
penfe , au lieu qu'on est dispofé d’avance à 
admetrre les détails , qui nous font communi- 
qués par un Historien , dont la fimplicité an= 
gonce la bonne foi , et qui paroît n'avoir et 
d'autre but, que de rendre hommage a la vérité. 

C'est ce qui prévient naturellement en fa- 
veur des Auteurs des écrits Evangéliques. La 
condition même et l'éducation de la plus part 
détruit d'abord le foupGon qu’ils ayent com- 
pofé à plaifir uné Histoire pour faire briller 
leurs talens;— leur peu de commerce avec les 
grands, et la nature même des Evangiles 
prouve leur éloignement pour la flacterie , 
et leur naïveté , leur definteresfement , et le 
ftile uni dont ils fe fervent, montrent asfez leur 
amour pour la vérité. — Mais on ne fauroit dire 
la même chofe de l'Historien d'aPoLLONIUS. 


Il nous apprend lui même (#), que ce fut 
Us 
CE) Philorter, vita Apo}. Hib. 1. cap. 3. 


174 G. Se DE CHAUFEPIE, DISSERTATION 


hid 
/ 
JULIA DOMNA, Epoufe de l'Eimpercur severe, 5 
et Mère de CARACALLA»:qui Vengagea à « 
rédiger les, mémoires d'un certain pAMIS 
o 


au fujet du Philosophe de Tyane ‚pour ‘en 
retoucher le ftyle „et en corriger I'élocution. 
En vapprenant dans la fuite-à .connoitre ce 
DAMIS, on verra-ce qu'il faut croire de ces 
mémoires : il fuflit maintenant de favoir qu’ils 
furent rédigés par Philostrate „ à la réquifi- 
tion de Impératrice, et qu'en conséquecnce le 
premier bur,-qu’il fe propofoit, étoit natu- 
rellement de lui complaire , ce qui déja ne 
forme point une préfomption en fa faveur. 
Et fi confidérant de plus près la cour de Ro- 
me, on fe rappelle ce que Philostrate lui mê- 
me (A) nous, dit «du gout de cette JULIE 
pour les Orateurs „les Sophistes ec les Phi- 
dofophes, (circonftance que Dion. Cassiys et 
d'autres confirment) et qu'on fe rappelle que 
FEmpereur CARACALLA avoit le même pen- 
chant, il n’est.pas dificile de calculer que, 
pour faire fa cour à {a Souveraine, PHILOS= 
TRATE devoit exalter le plus posfible l'Apô- 
tre de la Philofophie Pythagoricienne: à cela 
fe joint le defir d'oppofer un perfonnage dis- 
tüngué au Chef des Chrétiens , non feule- 

ment 


[le 8 2 
Ck) Philestr.l ce. — va Huet Dem, Eos Prop, IXe C, 4de 
No, Se 


SUR APOLLONIUS DE TYANE.. 173 


ment pour arrétet ainfi‘les progrès inquiétans 
de ce qu’on appelloic fa feéte ; mais furtout 
„pour en détourner le jeune. Empereur.(-4 
dont le gout pour les fciences fpéculatives in= 
clinoit l'esprit vers ces nouveaux dogmes, 
tandis que les partifans de cette Religion cher- 
choient à lui infpirer-à cet égard un préjugé 
moins défavorable. Que PuiLosTraATe’ait 
eu en efferen vuë de fournir au Paganisme; dont 
il ne pouvoit {e cacher- la décadence „« un 
argument contre les Chrétiens , c'est ce-qne 
prouvent les raprochemens frappans ,. qu'on 
remarque dans divers traits de la: vie’ d'aPPoL- 
LONIUS , avec celle de J. C. ec l'ufage qu’ 
HIEROCLES entr’autres-a faïc dans la fuite de 
cet ouvrage, pour exalter le Philofophe par des- 
fus N. S. (vz). De plus quand on fait attenri= 
on À tous les hors-d’oeuvres, que cette histoire 
IL. Deer. M ren= 


CC) Esfeb. Hist. Eeeles. lib. VL Oléarias in pr4fars 
Pag. XXXIX. 7 


Cm) Lactance (nf?it. Dio. Cap. 3.) dit pofitlvement que cet 
Ennemi des Chrétiens a voulu prouver qu’ Apolloniusa fait, 
non feulement des miracles dgaux à ceux de N.$, mais que m°= 
me il les a furpasfés 5 et c'est en effet ce qu’indiquent asfez. les 
pasfages qu’ Eufébe cite de lui au’ chap. 2. de. fon uaié , 

_ puisqu’ Mierocles, en parlant d'Apolloniss., se fert de cete 
te expresfion Tòv TolkuTa FETOINKÓTK Tui gui a fais de gran- 
des chofes , tandis qu'il nomme les prodigés operés par J. C. €8 
par (es Apotres ónipas TERATEIKS TIVA5 gaelques peu de prestie 
ges. 


176 C.S DE CHAUFEPIÉ,-DISSERTATION 


renferme , à toutes les digresfions rélatives 
à la Philofophie Pythagoricienne , à la Phy- 
fique , à l'Histoire , aux Antiquités (n) on 
ne peut se disfimuler qu’il n’entre beau- 
coup d'ostentation dans cet ouvrage , et que 
Auteur n’ait eu desfein , en larrangeant , 
de faire parade de son érudition. 

Si on réunit ces reflexions, on verra dans 
FHistorien daPpoLLONIOS un homme, qui 
se propofoit de faire sa cour à sa Souveraine , 
d'étaler fes. connoisfances, et d'oppofer son 
héros à J. C. pour ruïner le crédit de sa Re- 
ligion— Ce ne font pas là des titres à notre 
Confiance. 

IL. Il est aisé , après ce qui vient d'être 
dit, de comparer les Historiens de J. C. avec 
celui d'APorLLONIUS, par raport aux moyens 
qu’ils avoient pour divulguer leur narration „ 
pour la faire recevoir , et pour la transmettre 
àla postérité. On a vu le crédict de puiLos- 
TRATE à la cour de Rome, et on comprend 
la proteêtion, que devoit trouver un livre 

écrit 

C2) Pour convenie de cette Réflexion: , iT fufit de lire les di- 
gresfions de PLilostrate touchant les hommes á 4 coudées „ 
les Pygmées , les Eléphans, les curiofités du mont Taurus (lib II „> 
le Beuve Hyphafs , le (ecours des finges pour rasfembler les Aro= 
mates , la chasfe des Dragons (lib ID , la déscription des différens. 
Pays, les entretiens avec les Mages fur les matieres les plus ab- 


ftraites, fur tout concernant la Théurgie , Pexplication d'un Phéne- 
mene obfervé au Soleil, (lib, VINK, Cap. 23) &c. 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 177 


écric en quelque forte par ordre du Gouverne- 
ment , outre qu'il avoit tous les titres à être 
acceuilli par tous les rangs de la Société, 
puis qu'il favorifoit l'opinion publique , en 
flactant tous les gouts, \'Elégance du ftyle, 
et les graces de Iélocution , dont il est orné 
devoient le faire lire avec plaifir : on devoic 
aimer à y voir exaltée une Philofophie, 
qui ‘étoit de mode, et amour du merveil- 
leux, qui est si naturel à l'homme, y trouvoit 
fuffifamment de quoi se fatisfaire. Le Disci- 
ple de PYTHAGORE étoit jaloux de la gloi- 
re d'un pareil Apôtre de son fyftême ; le peu- 
ple couroit avec avidité apres ce recucil de 
‚prodiges: le Clergé faifisfoit avec transport 
un antidote ausfi puisfant contre le poifon de 
la nouvelle do@trine , qui menagoit l'existen- 
ce du culte, qu'il avoit tant d'intérêt de voir 
maintenu, et le fiécle entier (o) qui s'écou- 
la encore, avant que le Christianisme ne s’é- 
tablit sur le trone des Cézars, et que la croix 
ne flotcât sur les étendarts de Empire, four- 
nit tous les moyens posfibles à l'histoire de 
PHILOSTRATE de se foutenir par l'autorité 


M 2 civile 


Co) PEmpereur Sévére mourut lan 210 après J, C. Phi- 
_dossrate doit donc avoir écrit vers ce tems là , et ce ne fut 
que Pan 306 que Conflantin Je Grand, prémier Empereuz 
qui ait embrasté le Christianisme , parvint à "Empire, 


178 CG. 5. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


civile appuyée du fatanisme Religieux, Il 
feroit fuperflu de lui oppofer à cet égard nos 
Auteurs facrés., puisque leur défaut abfolu de 
proteétion et d'appui , et les obftacles en 
foule , qu'ils eurent à furmonter, sont asfez 
connus.— Simples dans leur récit , les Evan- 
géliftes étoient étrangers aux fubtilités des 
Philofophes: ils négligeoient tous les accesfoi- 
res , qui auroient pu répandre de l'agrément 
fur leur récit, ou -piquer la curiofité ; et 
tout ce qu’il y avoit de puisfant , ou de fa- 
natique dans la Fudée ou dans l’Empire , voyant 
la ruïne de letat atuel des chofes dans l'éta- 
blisfement du Chyistianisme , joignoit la rufe 
à ladresfe , pour l'étouffer en enfévelisfant 
dans Foubli les Livres qui l'értablisfoient.— 
Nous ne tirons point de conclufion de ce pa- 
rallêle : elle est facile à former „ et ‚on aura 
occasion d’ y revenir. 

II. Je pourfuis plutot la comparaifon en 
recherchant le caratére des historiens d'AP Oo L- 
LONIUS, et de ceux de notre Sauveur.— Si 
le jugement d'Hierocles étoit ici parole d'Evan- 
gile , nous faurions bientôt à quoi nous en 
tenir, puisque felon lui la vie et les ations 
»» de yésus ont été fingulierement exaltées 
s, par ua Pierre , par un Paul , par quelques 
s historiens de cette trempe , hommes men- 

| es teurs, - 


—_ GUR APOLLONIUS DE TYAN Ee 179 


»s teurs, Ígnórans, et fanatiques: tandis que 
»‚ les \faits er. gestes d' APOLLONIUS ont été, 
> Arrachés à l’oubli par Maximus d’ Aege , 
„par le Philofophe namis, compagnon de 
» fes voyages, par PHILOSTRATE d’ Athé- 
s nes : perfonnages avancés- dans les fciences, 
9; jaloux de la vérité „ zêlés pour le bien-être 
ss du genre humain, et mêéritant àla fois le titre 
as de grands hommes et d’ amis des Dieux” (#). 
Bel éloge fans doute !-mais dont le plus 
léger examen oblige bientôt de rabbattre , 
tout comme. il.engage à porter fur les Au- 
teurs-Evangéliques- un jugement plus favora- 
ble, que ne lest celui du Gouverneur d'Alex- 
‘andrie,  Celui ci nomme DAMIS, :MAXIME 
et PHILOSTRATE : il auroit pu y ajouter 
un quatrième, fcavoir MOERAGÊNES, qui, 
avant le tems de PHILOSTRATEs avoit écrit 
quelques Livres concergant- APOLLONIUS 5. 
mais qui ne purent lui fervir, vû l'ignorance 


M 3 | gui 


’ 


(#) Voiciles paroles m?mes-d’Hieroctes, telips qwelles font cor- 
fervées par Eufdbe: K'axêivo Aovloacdar dEiov, Öri: Tà 
geëv Tou Inooö Tléroos vòs Taühos, Kàs Tive ToÚTWY 
TAUPATAATIOL KEKOKTHOUW , ÄvOpcomor weisur, vèr aordi- 

CC BEUTAI, KAI YONTES Tà Dè Asroikuviou Maiiuosò Aurte 

Eus, KÀL Ades Ô PidöroPos, Ô cuvdrurpibas durd, 

_ Kàt Dikdsparos ò AlnvZtos , sruidluoent miv 'erìmaci- 

SOV HKovres, TÒ D'dAndès miuävres, Hà Praavbooriar 
dvòpds vevvdrou xòr Bers Piou apdEers ver Bovrdue- 
vas Aad. Eafsr. in Hierocl. cap. 2. 


180 G. $. DE CHAUFEPIÉS; DISSERTATION 


gui y pergoit (qg). C'est probablement le 
nombre de ces historiens , qui a fait croire 
à un favant (7) qu'on avoit voulu les oppo- 
fer aux guatres Evangélistes 3; ceci cependant 
ne paroit nulle-part. Quoi qu'il en foit c'est 
MAXIME , C'@st DAMIS , C'Est PHILOS- 
TRATE, qui font ces grands honrmes , et ces 
amis des Dieux. — . Maxime n'a fourni de mé- 
moires ‚ que pour la moindre partie de la vie 
du Héros, n’ayant parlé uniquement que de 
ce qui s'est pasfé à fon égard à dege, dans 
le temple d’Esculape. Ce n'est pas le mor- 
ceau le moins intéresfant de la vie d'APOL- 
LONIUS , telle que PnHrLOSTRATE nous 
Va confervée , probablement d'après ces mé- 
moires ; bien qu'on foit uu peu furpris d’y 
voir Esculape (Cs) lui même communiquer 
confidentiellement à fon Pontife , combien il 
est charmé d'avoir APOLLONIUS pour témoin 
de fes cures. 

Du reste il est trop difficile de favoir au 
juste ce qui est de lui , pour apprécier fon 
Caraère , et fon genre d'écrire—’ DAMIS 


nous 


C1) Philostrat.l. rec. 5. 


Cr) C'est Pidée de Mertens Cafaubon (ín the pref. to 
pbe relation of wbat pasfed between Dr. Jebn Die & fome 
Jbiries) ov. Oléarii prefationam in Philostr. p. XXXII 


Cs) Philastr. Hib. IL. cap‚ 8. 


SUR APOLLONIUS DE TYANEe ist 


nous est mieux connu puisque c'est un. des 
perfonnages de Ï histoire : malheureufement 
ce que nous en favons, ne confirme pas trop 
le jugement d'Hierocles , et l'on feroit tenté 
de douter de sa circonfpetion , quand „, dès 
le prémier entretien qu’il a avec le Philofophe 
de Tyane, on le voict recevoir fans examen 
ce qu'il lui dit de Pétenduë de sa fcience’, 
et ladorer en conféquence comme un génie 
fupérieur (+). 

D'aucrefois il décéle une timidité excesfie 
ve, et s'effraye (u) d'un fonge , que fon 
Maitre lui confie pour l'encourager, et on le 
reconnoit pour un homme sans caraêêre , 
quand on voit (y) la promtitude „ avec la 
quelle il profite de la permisfion de boire du 
vin des palmiers, fans fe foucier de toutes 
‚des raifons , que son Maître vient d'alléguer 
comme Ïempêchant ‚pour lui même , d'en 
faire ufage ; pour ne point alléguer son de- 
guifement (w) en arrivant à Rome pour évi- 
ter la perfécution— Pour PHILOSTRATE 
lui même il faudroit une bonne defe d'indul- 


M 4 gence 


Cr) Pbilostr. lib. L cap. 19, 
Cu) ibid cap. 23, | 

C2) ibìd lib. IL. cap. 7. 

Cw) ibid lib. VAL cap. 14. 


182 G.S. DE CHAUFEPIË, DISSERTATION 


gence pour le disculper d’ inconféquence et 
de erédulité (Cx). 

est vrai, qu'en parlant de la métamor- 
phofe de Daphné en laurier, il nous dit () 
qu’il n’aime pas les fables , et qu'il en craint 
le reproche : mais il est fâcheux qu'il ne se 
foutienne pas , et quand on le voit-admettre 
bonnement (2) qu’il existe des-prêtresfes de 
Venus, qui ont la moitié du corps noire, et 
Yaurtre blanche : quand on lit les (a) repas- 
Magiques sur la colline des fages, ou les 
mets forroient, tout apprêtés, avec les tables, 
et les échanfons, de la terre , et ces fameux 
facs (4) remplis de? vent et de pluie, pour 
départir au befoin, fur les Campagnes de 
ÏInde, la pluie et la fécheresfe ; quand il 
raconte (c) qu’ AroLLoNIus fit cesfer la 
peste à Ephefe , en faifant lapider un mens 
diant „ qui se trouva enfuite être changé en 


un chien monstrueux : quand il lui fait aver- 
tic 


Cx) Il est des Auteurs qui, en parlant de lui , emploieng 
A fon égard des dénominations moins douces. Voyez le jugement 
de quelques uns chez Th. Pope Blount cenfura celeb. auctor, 


P. 186, Xs vid, et Wuêt, Dem. Evang. Ll €. Pp. 981. 
OD eo lib. 1. eap. 16, 
Cz) Ibid. lib, IE. cap. 8. 
Ca) Dia. dap. 7. 
C5) Tia: div. DT. cap. s4s Ke 
Ce) Ibid. ib, IV, cap. 10: 


SUR APOLLONIUS DE TYANEs 183 


dir (4) un jeune homme que sa maitresfe ést: 
une forciere , qui se nourrit de chair humaine, 
et qui projette de dévorer la fienne : quand 
enfin il. débite tous les contes (e) qui cou- 
rent sur ascension prétendue de son philo- 
fophe , on a de la peine à reconnoitre cet 
homme inftruit , qui ne cherche que la vérité, 
le bonheur du genre humain , et le profit 
des lettres (f): ausfi a t-il le malheur de se 
contredire asfez fouvent , comme p. e. quand 
il parle d'ArorLLONIuS , comme entendant 
toutes les langues, (g ) et qu'il le répréfen- 
te (A) comme ayant befoin d’interprête, 
quand il lui fait (#) guérir miraculeufement 
la peste à Ephefe , comme nous l'avons vu, 
et expliquer (k)-par des causes naturelles , 
le presfentiment de cette contagion: quand il 
lui fait prévoir (1) lisfuë de fon audience , 
chez l'Empereur, et préparer (me) une énor- 

Ms am me 


€42) Ibid. cap. 25. 

Ce) Ibid, lib. VII. cap. 30. 

Cf) C'est cependant'ce qu'il asfure lui même, lib. TL. cap. 3. 
Ce) Pbhilostr. lib. 1. cap. ig. 

CE) Ibid. lib. HI cap. gr. 

(5) Ibid. lib. IV. cap. ro. 

C#) Ibid. lib. VIII cap. 5. v. Eufeb. in Mierecl. cap. 27. 
CI) Ibid. lib. VIJL cap: ro. 

Cu) Ibid, lib, VIE cap. 7. 


184 G. S. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


me Apologie &c. (#) D'aurrefois on ren- 
contre chezlui des traces d'ignorance , ou d'en- 
vie de parler de chofes qu'il ne connoit pas, 
pour faire briller fonérudition. C'est ainfi qu'il 
nous décrit (o) fort au long les merveilles 
de Babylone , et qu'il prétend qu’ Aror- 
LONIUS les a vifirées, là où il est prouvé par 
le témoignage de Pline , et de Paufanias (p) 
que déja dans ce tems, il ne restoit de la mag- 
nifique Babylone, quele feul temple de Bélus. 
Dans la déscription qu'il nous fait enfuite des 
Andes Cq) il adopte une multitude de fables, 
conformes aux préjugés vulgaires, fondées sur 
la foi de quelques écrivains crédules (r), mais 
contredites dans la fuite par des voyageurs 
plus éclairés; et fans rechercher si c'est avec 
raifon , qu'on l'accufe d'avoir pareillement 
commis bien des faures de Chronologie , et 


d'his- 


Cx») On a ausfi obfervé- qu'il n'étoit pas conféquent de la 
part d'Apollonius , dans Te moment oû il deveit se défendre 


de Taccufation de Magie , de dégager fon pied des ceps,et de 
disparoitre de laudience, 


Co) Ibid, lib. I. cap. 25 feqq. 


CP) Plin. bist. nae. lib. VI. cap. 30. Paufantas lib, XXXIIL. 
VIIL Oféarius tâche fans fuccès de defendre Phíilortrete 
d cet égard, in nota ad, cap‚ $2. 


(4) Wid Ib. IL. cap. 1, fag. 


Cr) Oldarigs (ir prefat, p. XXXVL) nomme ici Oréfias 
et Agatbarchide, 


EET en 


en PL Send 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 185 


histoire en parlant de l'Empire (Cs), ou si 
Von peut admettre les excufes (#4), qui ont 
été alléguées à cet égard, il est certain tou- 
jours que tant de. bévuës manifestes, raportées 
en général , non comme des traditions ‚ mais 
comme des obfervations de fon Héros luì mê- 
me, apprennent fuffifamment le fond, qu'on 
peut faire fur la véracité de I’historien.— 
Les Evangélistes n'ont pas cette élégance 
de ftyle, ni ce talent pour amufer le Leéteur ; 
mais on ne réusfit pas non plus à les convain- 
cre d'inexactitude dans leur récit, ou dans 
deurs déscriptions , et depuis tant de tems, 
que nos Déistes ont fait effort pour les trou- 
ver en faute, leurs infinuations” malignes et 
leurs remarques, prétendues critiques, ont été 
toujours refutées fans peine , et nos Au- 


teurs pleinement disculpés.— En vérité si on 


dépouille le récit de PurLosTRATE des gra- 
ces de l'élocution pour le comparer pour l'es- 
fentiel avee nos Evangiles , on diroit qu’il a 
fleuri quelques fiècles plutôt , et dans un tems 
où les ténèbres des préjugés et de l'ignoran- 
ce couvroient infiniment d'avantage la {ur- 


face du globe, 
| IV. Si 


Cs) Voyez un exemple assez frappant d'inexactitude chez C'7 e- 
ricus Hist. Peeles. p. 511. N. Il. 

G) Olearius y consacre un pasfage asfez long de fa pré- 
face pag. XXXVI—XXXIX, 


186 G. Ss. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


IV. Si Pon compare encore ces différens 
historiens dans la nature même de leur té- 
moignage , on ne pourra que remarquer une 
grande différence. 

Les Evangélistes nous parlent toujours de ce 
qu’ils ont vu, et entendu eux mêmes («). Du 
nombre des Apôtres ou des Difciples du Sau- 
veur, ils lavoient accompagné en tous lieux z 
tous les discours qu'ils nous ont confervés, ils 
les tenoient de sa bouche : tous les miracles 
qu’ils rapportent „ ils en avoient été les té- 
moins oculaires : jamais ils ne (uivent le ré« 
cit d'autruis jamais ils ne se fondent fur des 
traditions incertaines ; et tout ce qu’ils nous 
_difent, ils l'avancent comme en ayant par eux 
iÊêmes une pleine certitude.- Peut-on en di- 
re. autant de PHILOSTRATE? Certes il ne 
faut que lire son ouvrage, et que se rappel- 
ler les circonftances „ où il le compofa , pour 
se convaincre du contraire. Il vêcut un siécle 
et au de là après la fin dAPOLLONIUS5 (+) 
il est donc obligé nécesfairement de puifer 
dans d'autres fources, que dans sa propre ex- 
périence , et ces fources encore, il ne les 

don- 


Cu) 1. Jean 3. 1. 

Cv) On voit par le chap, 27. du VIII. qu’ Apellonias dis- 
parut dans le même tems , oû Nerva parvint á "Empire, ee qui 
eut lieu len 97 apres J. C—On a déja vu que Philostrate 
a vécu au commencement du troifiéme Gêcle, 


/ 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 187 


donne pas lui même comme bien fûres. 11 
nous apprend (4) qu’un certain pAmIs, qu’ 
on ne connoit pas d’ailleurs , avoit recueillt 
des mémoires touchant fon compagnon „ et 
son Maitre; que ces mémoires , inconnus jus= 
ques là , c‚ a. d. pendant au de là de roó ans; 
avoient été communiqués par un de fes pa- 
rens à l'[mperatrice yuLie, et que celle-cì 
les lui avoit remis, pour les mettre en ordre. 
Voyez quelle autorité respegtable , quel dé- 
gré de bonne foi il faut avoir pour s'y ren- 
dre ! On ne fauroît pas que jamais il y aeu 
UN DAMIs, si un parent, qui n'est pas feu- 
lement nommé , n'eur resfuscité fa mémoire: 
comment décider si ce parent a confié à l’Im- 
pératrice des piéces auchentiques , ou faites 
après-coup er, fuppofé qu'elles foyent en efs 
fet de pAMISs, s’il mérite quelque croyance; 
chofe dont nous avons déja vu qu'on a lieu 
de douter. Et ce pAmIs encore » quand on 
voudroit lui faire grace de toute recherche 
ultérieure, pourroit-il exiger que nous regusfi- 
ons sur sa parole , nombre de chofes, dont 
il avoue qu’il n'a pas été témoin ; comme 
laudience d'APorLLONIus à la cour de DO 
MITIEN, et la maniére furnaturelle dont-il 


échap- 


Cw) Pailoser, Úib, Le, 3. 


185 G, S. DE CHAUFEPIÈ, DISSERTATION 


échappa. (a)— Du reste, comme il a été 
déja dic, MAXIME ne fournit des matériaux 
que pour ce qui s'est pasfé en quelque for- 
te pendant fes prémiéres études , et MOERA- 
GENES, quelques mémoires incomplets, quï 
ne peuvent fervir à PHILOSTRATE. 

Quand done celui-ci n’auroic rien ajouté 
du fien et de {on imagination, il n'a faic. 
toujours que ramasfer quelques piéces déta- 
chées , fans autorité , et fans fuite, qui cer- 
tainement font bien éloignées d'avoir les carac- 
téres requis ‚ pour faire , de fon témoignage „ 
un des fondemens de l’évidence morale. 

V. Ce qui vient d'êcre dit de la nature 
du témoignage de l’historien d'APOLLONIUS, 
est finguliérement applicable encore aux preu- 
ves ‚, dont il appuie sa narration. En général 
il n'en donne aucune. Jl se contente de ci- 
ter des faits , comme si l'on étoit obligé de 
Yen croire fur sa parole, et la plupart du 
tems il ne les propofe lui même , que com- 
mes des rapports incertains. 

C'est ainfi p. e. qu'en parlant d'une jeune 
Romaine , dont les parens et le fiancé pleú- 
roient la mort , et que APOLLONIUS auroit 
tendue à la vie, il ajoute qu'il est difficile de 


dé- 
Cx) Philostr. Yb. VIIL cap. 5. 8. g—ll avoue ausfi qu'il ne 
lui fut pas permis d'accompagner fon maître „lors de la confé- 


rence avec les Mages de Labysone (lib, IL. cap. 26.) 


SUR APOLLONIUS DE TYANEe 189 


décider si fon ame avoit en effet cesfé d’anie 
mer fon corps, ou sil restoit encore un foufs 
fle caché de vie, qu'il n'a fait qu’exciter ; 
et que les parens. avoient été dans la même 
incertitude (y): du reste il ne cite presque. 
jamais de témoins, et comme il n'avoit pas. 
à craindre d'être démenti par les contempo= 
rains, tous morts depuis longtems , il n’entre= 
prend pas feulement d'en appeller à aucun 
monument qui existât encore. Quoique Ar oL- 
LEONIUS ait vifité tous les pais, aucun des 
Auteurs de ces tems la (2) ne fait mention de 
lui, du moins de ses prodiges , et PHILOS=- 
TRATE est le prémier, qui les avance, fans 
donner aucune autre preuve que le témoi- 
gnage dep AMIS, que nous avons déja examinés 
Qu'elie différence de cette conduite à celle 
des Evangélistes , qui n'exigent jamais qu'on 
les en croie fur leur parole „ dont le récit 
peut foutenir le plus févère examen , et quine 
crai- 
“ 
9) Er re amivbipn ris Wvgijs Euper èv Lurij. ôs Ere- 
Ander rods Gepamevovras, … Bir! 'ameoBnrviar hv 
Woxhv duëdarbe ve zaì dvlrafdev “uppyroe ĳ Karde- 
Audis Tourou yéyovev, ‘our Èuòr póvw, GAAR uàs Tg 


WAPATUYUGIV Lib, IV. cap. 45. Voyez A ce fujet Hwatië 
Deémonflsr. Evang. Prop. IX. cap. 142. p. 057. 


Cz) PAuteur de Yarticle Apollonius dans PEncycloptdie 
d'Yverdon , remarque avec raifon » Qu'auenn historien Grec ni 
Latin; ni Tacite , ni Suetone » ni Plutarque „ ni aucun Poëte 
Payen, de ceux qui ont le plus aimé le merveilleux » n'ont fait 
menúon d'Apollanius ni de fes miracles, 


190 G, S. DE CHAUFEPIË, DISSERTA TION 


craignent pas de publier les merveilles opérées 
par leur Maitre fur les lieux mêmes, ou ils 
prétendent: qu'elles font arrivées ‚et dans le 
tems ou les témoins vivoient encore , tandis 
qu’ils indiquent- au juste le moment-ou ils ont 
eu lieu , ec qu’ils en appellent àfes-Ennemis 
eux mÊêmes, intéresfés à les convaincre de 
fausfeté ; mais qui confirment leur-témoigna- 
ge par leur silence. 

Tels font les appergus que nous préfente 
ce que nous pouvons recueillir des circons 
ftances des historiens de la Vie d'APorLO= 
Nrus— C'est à desfein que nous nous fom= 
mes attachés sur tout à montrer avec plus de 
détail , combien ils ont été en défaut; tandis 
que , pour ce qui regarde les Evangélistes , 
nous nous fommes contentés.d’indications plus 
générales. Leurs circonftances font plus con- 
nues : tout le monde a en-mains les ou- 
vrages Apologétiques en faveur de la Re- 
ligion Chrétienne , où l'on prouve la validité 
de leur dépoficion. Ce que nous avons dit 
nous paroit fuffifant pour rappeller ces objets „ 
et Vexrrême différence qu'il y a entr'eux et 
PHILOSTRATE faute aux yeux , quand on 
examine le témoignage de ce dernier. Du 
reste la conclufion générale à former de ce 
parallêle viendra à point dans le troifieme Cha- 

pi- 


SUR APOLLONIUS DE TYANEe 191 


pitre. Prises en elles mêmes, les circonftan- 
ces des Historiens d'APoLLONIUS facilite- 
ront les recherches nécesfaires pour fixer l'opi- 
nion qu’il faut fe former à fon fujet. 


CHAPITRE II. 


Jugement qu'il faut porter TAPOLLON US} 


Ï. Pour porter à cet égard un jugement qui 
foit équitable etfondé en raifon „ il est néces- 
faire d'ufer de beaucoup de discernement 
pour ne pas outrer les chofes , et ne pas re- 
courir à des fuppositions , qui elles mêmes 
feroient fujettes à de nouvelles difficultés , 
en entrainant des conféquences infoutenables. 

1. Il est incontestable d'abord,. qu’ APror- 
LONIUS de Tyanea étéaccufé de Magie: (oup- 
connéàce fujet pendantfa Vie, comme il paroit 
entr’ autres parl’interrogatoire de DO MITIEN, 
Ca) et par fa propre Apologie (4), il pas- 
foit généralement pour tel du tems où Prr- 
LOSTRATE écrivoit fon histoire , et quoiqu’à 
dire vrai, la maniere dont il s'y prend pour 
le dêfendre foit asfez fingulière , on voit ce- 
IL. Deer. N pen- 


Ca) Philostr. Vb, VIJL cap. 5e 
CU) ibid cap‚ 7%, 


IG: Ge &. DE CHAUFEPIË, DISSERTATION 


pendant dès le commeacement (c); que c'est Ik 
fon intention. Ausfi est-ce fur ce ton que 
nous parlenr de Îui les deux Auteurs (d), qui 
ont fait mention de lui avant PHILOSTRATE. 
Les Pères de VEglife (e) font dans la même 
idée , et on la voit adopiuée chez les 7 héolo- 
giens modernes , par le grand nombre de ceux 
qui se font appligués à combattre les argu- 
mens puifés dans cette histoire contre le Chris- 
tianisme (f), au point même qu'un de nos 
favans les plus diftingués et de nos plus ju- 
dicieux Commentateurs, le célébre GRO TIUS 
a cru trouver ici laccomplisfement d'une 
partie du fameux Chapitre XIII. de Z.4poca- 
ypfe Cg). Le commerce d'AProLLONIUS 
avec les maaces de Z'Zude , confirme asfez 
Vopi- 

Ce) Philosár. ib. IL cap. d. Kb. VIJL cap. 39e 

CA) Lucianus In Pfeadomanti. Apslejus in Apòlog. IL 
vid. Oléarii prafat. p. XXXL, 

Ce) Origenes contra Celfum lib. Vl, Augussinas Epist. 4 

Cf) Hues Demonstr. Evang. prop. IX. cap. 147. N. 6. NM, 


Tillemont, dans fa disfertation fur Apollonius inférte 
dans {on histoire des Empersurs Tom. Il. après ta Vie de Doe 


misien— Baronius Annales ad an. C.‚ 68 et d'autres men= 


tionés dans la préface d'Ollarius p. XXXIV. 


Ca) Grotius fuppofe que la premiere bôte , dont it est 
parlé dans ce Chapitre , marque Ïidoiawie, zelle qu'elle fut en vi- 
gueur dans PEmpire Romain „ durant les premiers fiëcles „er qu 
täut expliquer la feconde de ta Magie „ A laquelle la Philofophie 
Pythagoricienne recowut eafvire pour venis,au fccours du paganig- 
me expiranr, v. Commentar, in dpoc : KELL, de verisare R.C. de 
Antichriste DP. 407. &e. 


SUR APOLLONIUS. DE TYANE. 193 


Fopinion de ces Auteurs , et la maniere p. e‚ 
dont PHILOSTRATE rapporte la guérifon 
myftérieufe de la peste à Ephefe, femble lui 
donner plus de force (A). Je n'oférois cee 
pendant décider qu’ AroLLoNius doive être 
rangé parmi les Mages proprement dits, si ce 
n'est pour autant que les fecrets qu’ils lui de- 
couvrirent furent mis par lui en ufage, pour 
avancer fon fyftême favori , er toujours je ne 
puis m'empécher de gouter la réflexion. de 
ceux gui trouvent , qu'en avouant ce qu’il y 
a de furnaturel dans les contes, qu'on débi- 
teà son fujec pour les attribuer à l'art magique, 
à quelque puisfance furnacurelle , à l'asfiftance 
de quelque génie , on hazarde des fuppofiti- 

N 2 ons 


(4) On a vu deja en qugi confietoit cette _guérifon, et PAi- 
Tostrate nous apprend qu'en mémoire delle les Ephéfiens. érie 
gêrent une ftatue— C'est probablement celle d'Hercule, dont ik 
est parlé plus bas— Du reste les favans ne font pas d'accord, si. 
Apollonius s'est fervi de Talismans magiques. On prétend que 
longtems après, il restoit encore de ces images mystérieufes, qu'il 
avoit laisfées dans les différentes villes, ou il avoit pasfé; mais 
comme fes premiers Historiens-n’en dient mot non plus que Phí- 
Jostrate, et qu’ Hierocles; qu’ Eufcbe (in Hieroc. cap. 44.) en 
parle en termes très généraux, comme d'un bruit qui commen- 
goît a fe répandre; et que ce n'est que dans le 5e. fiècle qu’ Zidore 
de Pelufe (Epistol, lib. 1) en fait mention, comme d'une chofe 
plus connuê, ces pieces me paroisfent avoir été fuppoftes dans la 
fuite. Un pasfage de Celfe (ap. Orig. lib. VI.) foumit un argu- 
ment à ceux qui font d'une autre opihiom. Si lon veut,voir cette 
question agitde, on n'a qu’ À lire la dìsfercation de FL. Mosheim 
(placte dans le Biblioth. Brem. Clasf. IIA, fafic. IE. N. 7. avec lk 
reponfe de Wachsel acta Erud, Lipí.- 1721, Pp. 177. Ct Ia replie 
que de Mosheim) Bibl, brem. cap. V. p. 216, / 


194 CGC. Se DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


ons extrêmement dangereufes , qui diminuent 
en effet la force de toutes les preuves , pri- 
fes des miracles , et que c'est donner en quel- 
que forte du poids au raifonnement des Pha- 
rifiens du tems de J. C. qui l'accufoient de 
chasfer les Démons par le Prince des Diables 
(£). Pour peu qu'on pèfe le témoignage de 
PHILOSTRATE, @t fes preuves , on voit que 
les miracles d'APorLoNrus font trop peu 
conftatés , pour qu’on foit réduit à de pareil- 
les explications , et qu'il est bien plus natu- 
zel de les regarder , finon comme entiere- 
ment fuppofés, du moins comme extrême- 
ment exagérés par la prévention et par des 
vues particulieres , enforte qu'une pénétration 
fort ordinaire , jointe peut-être à une connois- 
fance plus étendue des fecrets de la nature, 
a pris les couleurs du prodige , et de la con- 
noisfance de l'avenir. 

2. Obfervons en fecond lieu que pour ne 
pas faire dAPoLLONIUS un Saint, un demi- 
Dieu, un homme qui approche en quelque 

forte 


CE) C'est la Rélexion de Waudée CApologie pour les grands 
hommes accufés de Magie p.239. (Oléarius pref. p. XXXV. 


Au reste cette m'me remârque me paroit applicable à Pasferüon. 


de Kettner Obf. de Relig. Mirac. & Miscell. Lipf. Tom. VIET, 
P. 192. 93.) qui prétend qu'il n'importe pas si fes miracles ont sé 
véritables, par ce qw’ egalement, fa dotrine étant fauste, c'est le 
démon feul qui peut Vavoir asfisté, 


SUR APOLLONIUS DE TYANEe, „KOS 


forte de celui, en qui Ja plénitude de la 
Divinité habita corporellement , on n'a pas 
befoin- pour cela de prêter Voreille à Ja ca-- 
lomnie ‚qui la dépeint des couleurs les plus: 
poires, ou de le répréfenter , comme un hom-, 
me perdu de principes, fans foi , et fans, 

mocurs 5-comme un émisfaire du. Démon,- 
Les calomnies débitées à fon fujet pendant: 
fa vie n'ont pas feulement, été fecuecillies par- 
ceux ‚, qui étoient le plus ineéresfés à le noir- 
cir. $4. Augustin (k)- reconnoit qu'il vaut 
mieux que le Jupiter des Payens , et voici les 
paroles d’ Kufebe: „ Pour moi j'ai toujours été 
» perfuadé. qu’ ArorLvoNius de Tyane 
» avoit fait de grands progrês dans la fages- 
fe humaine, et j'aime encore à nourrir cet- 
5, te opinion : je ne balance pas à te dire mon 
s fentiment à.ce fujet, sì tu -me le deman= 
sp des, c'est que ; pourvu qu'on écarte la fa- 
„ ble , je fouffrevolontiers qu'on le compa- 
» re à quelque Philofophe que ce foit””- (4). 
Nien ° gei wdn 


Ck) August. Epist. 4 


0 Eyò òë Fodor riva Tè dvdpdm ia Tòv Tuawén 
verover úyobny, «àl Eru ye durig Eed drvór 
ue “eKùv Eat Lourdaur , wl Tr aèv ‘uTÒs 'erzzu- 
Tod meoì ‘aurad td énbelgv àv époTavTI. Drao- 
zópay aid ôTa mis (Boukarro Kars „Ayers Tôv danhap 5 
Tap wnder Brevogrolvra Tûugemepiduroù ep j 
ag Esa. Enfeb, in Hierocl, cap. 5. 


196 €. $. DE CHAUFEPIË, DISSERTATION 


Depuis parmi les Chrétiens il n'a pas manquê 
d’Apologistes outrés : témoinsl'éloge de s1po- 
NIUS APOLLINARIS (m7) et le poëme de 
JOH. FRETZES (#) auteur du 12 Siécle , 
où fes prétendus miracles font ridiculement 
exagérés ; et chez les auteurs du Paganisme, 
fa répuration s'est accrue de concert, avec 
la haine pour la Religion Chrétienne. rrA- 
virus voriskus (o), auteur du tems de 
Conftantin , parle d'une apparition prétendue 
de l'ombre d'aroLLvonNnrus à l'Empereur 
AURELIEN, pour le détourner de détruire 
la Ville de Tyane, et il s'exprime fur cela 
dans les termes les plus enthoufiaftes , tandis 


qu’ 


Cm) Voiei commentil recommandeau Roi des Goths fa traduftí- 
Ohlatine d'Apollonius: Lege virum (fidei Catholic pace preefata) 
in plurimis fimilem tui, idest, a divitibus ambitum , nec divitias am - 
>» bieptem: cupidum fcientiee , continentem pecunize , inter epulas ab- 
ftemium , inter purpuratos lineatum, inter alabastra cenforium, con- 
cretum, hispidum, hirfutum : in medio nationum delibutarum at- 
que inter fatrapas Regum tiaratorum myrrhatos, pumicatos, malo- 
batratos, venerabili {qualore pretiofum5 cttmque proprio nihil efui 
aut indutui de pecude conferret, regnis ob hoc, que pererravit, 
non tam fuspicioni, quam fuisfe fuspetui, et fortunâ regum fibi in 
orimibus obfecundante „illa tantum beneficia poscentem ‚que mage Gt 
fuetus oblata preestare, quam fumere. (Lib. VIII, Epist.3.)— Vid. 
Fonfius de Scriptorib. Hist. Philofopb. (Lb. 111. cap‚ 19- 2.) 


Xs) Chiliades lib. I, hist. 60, 


Ce) Quid enim iflo viro fanêtius, venerabitius, antiquius, devi- 
niesque inter hominesfutt? Me mortuis reddidie vitam. We mul- 
ta ultra bomines et íecit, et eìxiet, &c. in Awreliane 56. PForfius 
LC € 16, F. i 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 197 


QU EUNAPIUS, auteur prévenu contre les 
Chrétiens , au point de les traiter de Seéléruts 
et de Sacriléges (Pp) prétend qu’, APor- 
2» LONIUS à été moins un Philofophe qu'un 
s) Etre mitoyen entre Dieu et l'homme (4) 
s er qu'il eur fallu intituler fa vie: la descente 
» d'un Dieu fur laterre.”* (7) On trouve ausfi 
fon image fur d'anciennes monnoyes (s). 
Sans partager cet Enthoufiasme , auquel les 
exagérations de PHILOSTRATE ont donné 
lieu , je ne vois rien cependant qui obli- 
ge à prendre le contrepied de ce qu’il nous 
dit, beaucoup moins à le placer, commeon l'a 
fait (2), fur la liste des Hérétiques , tandis 
qü’il na eu aucune relation avec la Religi 
on Chrétienne , et qu'il ne paroit pas, qu'il 
ait été ‘dans le cas de la combattrc.” Da- 


moins que ce foit à [imagination de I’histo- 
N.4 rien , 


Ca) Au vird Aedesfti — V. Fonflas TMCNER ETAT 


C4) “Ovx Err Dir'oooDas, AAA Tv Ti Oeöv re Kdl 
gvdgcrou wérov proem in vit. Chryfantii, 


Cr) Emuulav "ers dvbpcmouc Oeov. Ipid. 


Ld 


Cs) Havercamp (disfertationes de Alexandri M. numiemate 
et de aummis conformatis) fait mention d'un de ces ‘derniers. 


Cs) Jai en vuë un certain FP, Sianda, qui publia-en 1733. 
un Lexicon polémicum, in que potiorum Hereticorum vita per- 
Mlringitur Ec. Voyez la critique de cer ouvrage, en particulier 
de Particle Apollonius, qui y trouve fa bie da Erud. Lip/. 
1735. Ps 166. GQ, ' 


193 G, $. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTA TION 


rien , qu'il faille en attribuer la gloire , ou 
que ce foit un hommage rendu à la vérité , 
il est incontestable qu'on trouve de beaux 
traits dans fa narration. De ce genre est la 
reflexion qu’il communique au pontife dEscu- 
lape (u) au fujet des riches préfens , offerts 
par ceux qui venoient demander des graces 
àce Dieu , préfens , obferve-t-il , déplacés 
et inutiles , puisque toutes les richesfes de 
VInde ne favroient engager les Dieux à accep- 
tre les voeux des méchans, et que cette prière 
fuffit: ó Dieux accorder moi les chofes quê 
me conviennent :; de ce genre est encore la 
decon qu'il donne (y) à fes Compagnons de 
voyage, en approchant du mont Taurus , que 
pour connoitre la Divinité et les devoirs 
quelle exige, il n'est pas nécesfaire de monter 
les endroits plus elevés , et la morale qu'il 
Propofe (w) à TÉLrESsINus Conful de Rome, 
au fujet dela prière. Ajoutez y les entretiens 
avec les Gymnofophistes d’ Ethiopie fur les 
répréfentations de la Divinité (x) et fur ce 
principe de morale , que pour être juste , 


il 
Cu) Philostrat. 1. re Cap. 1e. 
Cv) Ibid. libe IL, cap. 5. 
(w) Ibid. lib. IV, cap. 40. 


C+) Ibid, lib,-VL, cap. 19. 


SUR APOLLONIUS .DE TYANEe 199 


il ne fuit pas d'éviter le mal (9) et ceux 
avec \’Empereur TrTE sur l'exemple que les 
parens doivent à leurs Enfans (2) &e. &c: 
Je ne parle pas de la régularité de sa vie (a), 
de sa continence, et du mépris des riches- 
fes (4): cela tenoit à la vie Pythagoricien- 
ne qu'il avoict embrasfée , et nous verrons 
bientôt que ces vertus dégénéroient chez lui en 
affettacion; mais je ne puis m'empêcher d'être 
frappé des pasfages , que je viens de citer , 
et d'autres que je pasfe fous filence (ec), 
et ‚tout en avouant que Tenthoufiasme de 
PHILOSTRATE adû le porter à flatter le por- 
trait de son héros, je ne vois- aucune raifon 
non plus de le couvrir de blame comme-on 
à cherché fouvent à le faire, 

3. Enfin pour se former de lui de justes 
idées , il est nécesfaire de distinguer , au- 
tant qu'il est posfible, le Roman de l'Histoire, 
Dénué de toute autorité , l'ouvrage de pur 
LOSTRATE ne peut-être-confidéré que com- 
me une narration vraie pour le fond , mais 


ajustée des couleurs propres à avancer fes 


N 5 vuês 


(9) Philostr. cap. ar. 

Cz) Ibid. cap. 31. 

Ca) Ibid. lib, IL. cap. 8. 

(5) Ibid. lib. 1, cap. 13. 

Ce) Ibid, lib. IV. cap. 7, cap. 30. &c. 


200 CG. S. DE CHAUFEPIË, DISSERTATION 


vuës, Il faut donc employer le creufet pour 
féparer Palliage , en écartant ce qui est vifi- 
blement fuspet. Ainfi toutes ces découver- 
tes d'ames d'anciens héros dans des perfoanes 
encore vivantes (d), celle d'Amafis qu'il re- 
trouve dans un Lion (e), et ce qu'il ra- 
conte de la fienne (f) , lors qu'elle animoit 
un capitaine de navire , font autant d'Epifodes, 
qui tendent à établir le fyfteme de la Me- 
tempfycofe. “Ainfi encore il est palpable que 
PHILOSTRATE s'est attaché à placer dans 
la vie de son Héros , des traits de celle de 
J-. C. pour oppofer lApôtre du Paganisme au 
Chef des Chrétiens. Je m'étendrois trop en 
citant tous Îes traits qui justifient cette asfer- 
tion. Jallégue p. e, Vannonciacion de fa nais- 
fance à sa Mère comme celle d'un Dieu (3): 
le cantique entonné enfuite par Îes Cignes 


(2), (cequirappelle les Anges „) Vadmiration 


que , jeune encore ; il excite chez les Doc- 
teurs (#) : sa connoisfance des penfées les 
plus fecrettes (kh): lordre qu'il donne à un 

De- 


C#) Philestr. lib. HI, cap. 19. 21. 22 
Ce) Ibid, lib, V. cap. 42. 

Cf) Ibid. kb. IL. cap. 23, 24 

Ce) Ibid. lib. 1, cap. 4. 

CL) Ibid. lb, L cap. 5. 

(s) Ibid. Kb, 1. cap. 7. 

CE) Ibid. lib. TI, cop. 12. 


SUR APOLLONIUS DE TYANE, 2o1 


Démon de fortir du Corps d'un posfédé pour 
renverfer une ftatue (/), la fermeté de sa 
réfolution de se rendre au lieu, où des per- 
fécutions lattendent( 2) „ la liberté qu’il lais- 
fe à fes disciples de se retirer (x): labandon 
de ceux-ci (0): fonapparition à deux d'entr’ eux 
à Poufoles en leur permettant de le toucher 
pour s’asfurer de la réalité de fon corps (p): 
fon départ furnaturel (4), les inftruêtions 
qu'il donne enfuite (r) , ec fur tout la fable 
Cs) que l'Historien rapporte fans l'afirmer, 
ss QU’ APOLLONIUS étant entré dans un cer- 
s tain temple de Diane en Crêre , fans en 
» Étre empêché par des chiens , qui fans cela 
5 y faifoient une fùre garde , auroit été ar- 
» rété par les Prêtres comme Mage , et lié 
> comme tel , qu’ayant jetté fes liens et ou- 
s, vert les portes , qui étoient bien fûrement 
s fermées, il feroit disparu après qu’on eut 
s entendu des voix de vierges , répéter ces paro- 
2) les : Viens dela terre, viens au Ciel, viens” 
Qei 

(9) Ibid, lib. IV. cap: 2 

“C4) Ibid, lib. IV. cap. 56., lib. VIL- cap. 13. 

(2) 

6) Fa úb. IV. eap. 37. 58. 


(p) Ibid, Hib. VIIL cap. zo=—12e 
(4) Ibid. lib. VIII. cap. 29. 
Cr) Ibid. lib. VI. cap. 31. 
Cs) Ibid. lie. VOE cep. 50. 


202 G. S. DE CHAUFEPIË, DISSERTATION 


Qui ne voit ici une allufion, manifeste à la 
prife, à la mort, à Ìa refurrection de N. S.2— 
Enfin toutes les discusfions favantes placées 
dans la bouche d’ AprorLLoNius , quand il 
inftruit fes disciples des fecrets de la nature, 
me femblent faites à loifir dans le filence du 
cabinet: Vapprèt (#) qu'on y remarque, con- 
trastant. vifiblement avec le Laconisme qu'il 
affeétoit toujours (u), trahit les foins du Ré- 
dateur , qui dans toute l'histoire prend bien 
plus le ton d'un Orateur , que. celui d'un 

historien fidèle, | 
IL. Si lon prend ain un juste milieu 
entre la prévention des uns, er l'enthoufiasme 
des autres et qu'on écarte le plus posfible 
la vérité dela fable , on parvient à fixer 
plus exaétement lopinion qu’il faut porter 
d'APOLLONIUS. On ne peut révoquer en 
doute qu'il n'aie existé , sans Éébranler tous 
les fondemens de la verité historique , et tout 
me paroit annoncer en lui des talens, extraor- 
dinaires , et cet effort de génie , qui est re- 
quis pour s'élever au desfus de la fphère du 
commun des hommes Entreprenant et En- 
thoufiaste par caractère, il me paroit avoir 
pous- 


(1) Vovezp.e. Philostr, lie. VII. cap. 14.» la rêponfe au’ik 
fait à Demetrius qui veur Yengager á fuir la perfécutiom de Domitien, 


Ca) Philestrat, lib, 1, cap‚ 17. 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. 2039 


pousfé ambition ausfi loin qu'il étoit posfible» 
Ses prémieres études l'ayant familiarifé avec 
le fyftéme de Pythagore (wy), lauftérité du 
genre de vie de ces philofophes a fait fur lui 
d'autant plus d'impresfion , qu'il étoit plus 
indigné de la molesfe , et du- luxe des habi- 
vans de Tarse (w). Inftruic par un Maitre, 
qu'il o’eut pas de peine à furpasfer (4), fon 
amour propre , flatté par ce fuccès, lui mit 
en tête de furpasfer ainfi tous fes femblables „ 
et de pasfer chez eux pour un homme fingu- 
liérement éclairé par les Dieux , et choifi par 
eux pour épurer leur culte. Toute sa vie me 
paroit le développement de ce plan , qui fut 
fingulierement favorifé par la longe carrière 
qu’il fournit ; et par la vigueur de fa conttitu- 
tion. (y) En le fuivant où voit partout un 
homme rempli de foi même, qui traite tous 
les mortels, de quelque rang qu’ils foyent, 
comme fes inférieurs, C'est pour briller qu’il 
pasfe 5 ans dans un filence parfait (2) con- 

fa- 


Co) Philoser. lib. 1. cap. 7. 

(Cw) Ibid. 

Cx) Ibid. 

Cy) Ibid. lib. VII cap.°28. Philostrate obfärve qu'on 
ne fait-pas au juste V'âge qu’il a atteint ; mais il est certain qu’il 
€st parvenu àrune viciilesfe fort avancée „ exempte d'infirmités, et 
doué jusqn’au bont de l'ufage de fes facultés. 


Cz) Ibid, lib. I, cap. 14. - A 


204 G. S. DE CMAUFEPIÉ, DISSERTATION 


facré hacquérir des connoisfances : c'est pour 
q 


les étendre et les faire valoir qu’il se déter- 


mine à d’aussi longs voyages (a); c'est pour 
faire plus d'impresfion fur les Esprits , qu'il 
emprunte les fecretrs des fages de Babylone (4), 
de [Inde (c), de VEchiopie (d), quis 
excédant la portée des hommes ordinaires , 
fembloient pour cette raifon lui être confiés 
par les Dieux : c'est pour en impofer plus 
fûrement , qu'il outre laustérité d'un régime 
qu'on admire d’avantage à proportion qu'on a 
moins de gout pour le fuivre (e), qu'il affec- 
te le mépris des richesfes, des honneurs Cf)» 
qu'il ne témoigne aucune frayeur du péril;, 
(2) qu'il court au devant de la perfécution 
exergée contredes Philofophes; et ce zéle 

qu'il 


r 


Ca) Philosetr. Hb. 1, cap. 18. 
(2) Lib.L cap. 26. 

Ce) Ibid. lib. II. cape 16. 

(4) Ibid. lib. VI. cap. 10 feaq. 


Ce) Apolloniuss’accoutuma de bonne heure aux règles dè la 
philofophie Pijchagoricienne , ne buvant pas de vin , ne prenaat 
pat à aucun plaifir des fens, ne se fervant d'aucure chofe qui vint 
d'un animal, qui eur eu vie, ni pour fa nouriture, ni pour {on 
habillement, et il aimoit à vanter fa régularité à cees égards (ib, I. 
capsle 8., lib. II. cap. 35. 37.,lib.VIIL 5.) Fidèle à fes principes, il 
Sabftint des femmes (lib. 1. cap. 13.) et de tour ee que fes princi- 
pes condamnoient— WHexprimoit fon respect pour la Divinité par 
Yhommage qu'il rendoit au Soleil (lib. 1. c.26., kb, ik. 38.) &C 


Cf) Ibid. lib, 1. cap. 13. 
Cg) ib. EV. cap. 35. lib. VI, ze 


SUR APOLLONIUS DE TYANEe 205 


_qu’il fait paroître pour le fervice des Dieux , 
et ce ton d'autorité dont il parle aux Pontifes 
de leur culte (A) , aux fages de leur do@tri- 
ne (é), aux grands de l'exercice de leurs 
charges ‚ Ck) aux Princes de l'accepration de 

leurs dignités (4), et cette fermeté en pré- 
fence des perfécuteurs Cau), ec cette part qu'il 
prend aux intrigues politiques , (x; font au- 
tant d'alimens qu’il.préfente à sa propre gloi- 
re, à admiration de la multitude „, au presti-. 
ge univerfel. Concis dans fes discours (0) 
il aime à prononcer des fentences qui ont l'air 
d'oracles; — fier dans fes réponfes il donne (p } 
pour raifon de ce qu'il ne cherchoit plus. 
à s’intruire „ que sa tâche étoit d'enfeigner les 
autres ; fingulier avec art, il écale (q) une 
liste de verts au péager qui lui demande 
celle de fes effets; dédaigneux avec affetation, 
il reprend (r) avec fes disciples une conver- 

fa- 

(4) Poe. lib. TL. cap. 11. lib, IV. on 19. 

(5) Pe. lib. VI, cap. 10. faq. 

(4) P.e. lib, 1. cap. 28. 

(2) 1 pousfoit même cette liberté un peu’ loin. lib. bre 27. fqq, 
“ () Lib. IV. 44., Hib. VII 32, 33. 

(2) Lib. V. cap. 10. 

BEN Parreren nadele, 

C£) Ibid. lib. KL. cap. 17. 28, 

C4) Ibide lib. IL. cap. 20. 

Cr} Kid. Lb, I, cap. 30, 


206 G. S. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


fation abftraite , pour etre censé ne pas s’ap- 
percevoir de la magnificence de la Cour ;s— 
extrême dans ses prétentions , il dit (s) que 
toute la terre lui appartient ;— excesfif dàns 
les éloges qu'il donne à la Philofophie , il 
ravale (#) pour elle les metiers les plus uti- 
les; — remuant dans ses intrigues , il confpire 
contre Néron (u), il engage Vespafien à ac- 
cepter Empire ‘y), ilprêche ouvertement la 
revolte contre Domitien (w), la communauté 
des biens (x ), l'indépendance et l'égalité. 79) 

Tous ces traits réunis confirment ce que 
je dis de fon ambition infatiable, et cette am- 
bition n'eut pas mal lieu d’êrre fatisfaite  si- 
Fon ecroit sur le récit de fon historien, que 
fon crédit fut tel , que même fans parler , il 
appaifa une émeute causée par le monopole 
des blés (2) que lespeuples , (a) les Empe- 
reurs (4) les Rois Cc) et les Philofophes (d) 

s°em- 

Cs) Ibid. lib. 1. cap. ar. 

Cf) Ibid. lib. IV. cap. 32. 

Cu) Ibid, lib. V. cap. ro. 

(zv) Ibid. lib. V. cap. 35. 

Cw) Ibid. lib- VIL cap. 8., lib. VIIJ, cap. 16. 

(+) Ibid. lib. VL cap. 2. 

Cy) Ibid, lib, IV. cap. 3. 

(Cz) tbid. lib. 1. cap. 14. 

(a) Ibid. lib, IV. cap‚ 1. &c. s 

(4) Ibid. lib. V. cap. 27., Hib. VIII. cap. 27. 


Ce) Ibid. lib. I. cap. 33. &c., lib, II. Cap. 29. &C. 
Cd) Ibid, lib, II, cap.26., Ib. II, cap. 16., lib. V. cap‚ ro, &c 


SUR APOLLONIUS DE TYAN Ee 207 


s'empresfêrent à l'envi de lui rendre hommage. 
On a prêétendu même qu’il a voulu se faire a- 
dorer comme Dieu. Je crois cette accufation — 
injuste. Quand il prend ce titre, il imice 
les Brachmanes de 1'Inde, et déclare (Ce ) 
entendre comme eux ‚ par-là Ami, le can- 
fident des Dieux: HrierocrLes emploie en 
propres termes cet argument contre les Chré- 
‘tiens que, malgré la futiliré des ceuvres 
» de J. C., ils Vadorent comme un iDieu x 
s» tandis que les payens ne pensent pas à nom- 
ha mer Dieu, un homme qui a fait de fi gran- 
» des chofes, fe contentanct de le regarder 
s comme un ami des Dieux” (f). Il ne me 
paroit pas prouvé non plus qu'il ait poken 
à des hommages Réligieux. 

La ftatuê érigée à Ephéfe en mémoire.de la 
cesfarion de la peste, portoit le nom d’ Her- 
cule, et fi l'on veur (g) que les „Ephéfiens 
IL. Deer. je) be ANGER 


Ce) Philostre Kb, VIIL cap. 5. 
U) Eufeb. in Hieroch cap. a. 


Cg) Cest entr’autres ce que prêtend Lectance Inftit. Dig. 
Hb. Ve cap. 3, Apellonius lui même dit dans fon apologie 
Rb. VIII. cap. 7. f. 9.) que la ftatue portoit le nom d’ Hercule 
@morpomdios (mot qui revient au même que celui #AAcEid nor 
Emploië par Lactance comme le prouve Olgarius not. ad. 
Hb. IV. cap. 10.) mais il ne dit rien qui marque qu'il s'en attribue 
Fhonneur. ==, Au reste lafenfation qu’Apollonius Afaite à Ephè- 
‚fe fait croirc à F. G, Michaëlis que C'est en particulier contre 

15 


208 G.S. DE CHAUFEPIË, DISSER TA T FON 


ayent eu desfein de l’adorer fous l'image de cer 
demi- Dieu, n'est il pas tout ausfi naturel 
de dire que leur intention a été de rappor- 
ter au fils d'Alcmène: qu’ils regardoient com- 
me leur proteéteur„ la gloire de la délivrance’ 
qu’APoLLo'N Ius leur avoit procurée. Après 
fa mort L'Empereur cARACALLA (A) lui 
a confacré un Temple, comme à un Héros „ 
et fon image fut confervée par Alexandre Se- 
vère(#) avec celle de J. C., d'Abraham , 
et d'Orphée „ parmiles Dieux penates : mais 
ces honneurs , qu’il dut à Péloquence de rur- 
LOSTRATE „ ne prouvent autre chofe que la 
fuperftition des Princes, qui fe portoit fur 
tout ce qui est naturel, H n’ya point d'au- 
tres traces qui indiquent qu’on ait jamais vou 
Ju lui faire l'honneur de l'Apotheofe, et riem: 
n’autorife le foupgon qu'il y ait aspiré 3 
mais qu'il ait cherché à s'élèver par desfus 

les mortels „ qu'il ait affecté une fupériori- 
té marquée „ que fon ambition infatiable ait 
tott- 


fes impostures , que s. PAUL a voulu muuir les fidêles de cet- 
te Eglife, en divers endroits de l'Epttre qui leur est adresfée 
et des actes des Apotres (in disfert. de Scuto fides infor im 
Biblioth. Brem. Clasf. VIII. p. 763. fqq-) 


Ch) Kiphylinus e Dione „ v. Hutt. Dem, Fwang.-p. 91% 


Cs) Vid. Diatribe C. H_Zeibichii de imagine Christi in Lararier 


Kugusti: Alexandri Severt conspicuo „ infertam in Miscell. Lips. nee 
vis, Vol, IFE p, 64. fqq, 


SUR APOLLONIUS DE TYANÉ; sdg 

Ì Ì 
toujoùrs reeuêilli pout fon örgüeil de Hous 
F veaux alimens; c'est ce que toute fa vie prous 
| ve ; et ce qu'il ne faùt pas perdre de vùe er 
| fuivant {es actions. Un aüteür Angloïs (Z ) 
a prétendù qu'il n'importe pas quelle idée 
| on se forme de luí, et de fes miracles; pars 
| cequ” également il ne prétendoit être envoyé 
| par aùcun Diet ; pour annônecer ; où Cons 
| firmer une nouvelle Dorine. Cette eonfés 
| quence n'est pas juste, puisqu’ il a faît fervif 
| fon crédit à rétablir les aútels dés Idoles; que 
| ées prétendus prodiges ont fervi d’ arguümend 
| én faveùr du Paganisme contre la Religiord 
by Chrétienne 5 êt que toujours il est esfencielk 
| de favoir fi Apotre d'une fausfe Doctrine 
4 K'importe qu'elle soit hoùvelle où ancienne ; 
a eu oui ou non le pouvoir de faire des mis 
facles: mais il n'en est pas moins vraî pour 
celà, qu'AProLLoNius n'a pas été un Chief 
de sete, qu'il est étonhant qu'on ne l'aic 
pas exalté d'avantage ; et que même, malgré 
Ed les moyens s que fon historien a eù pour éta- 
blir fur des fondemens folides ; Te monument 
qu'il fondoit A fa Gloire, eusrBr aiït ofé 
__avancer , fans doute avec connoisfance de 
‚_&aufe ; qu'il. y avoit des Auteurs de son 
Os ss tems 


Ck) Fleetwood Esfay 7 Miraclés , p. 249— V. pref. 014 
srii p. XXXV, 


BIO G. & DE CHAUFEPRIÉ, DISSERTATION 


„tems qui ne le plagoient pas feulement 
s… Entre les Philofophes” (4). 


CHARLET RE. ELD 
Conféguences en faveur de la Religion Chrétienne. 


Pour achever le plan que je me fuis propo- 
{é ‚ il s'agit d'indiquer encore les principales 
conféquences , qu'on peut légitimement dé- 
duire de l'histoire daPoLLONIUS , et des 
circonftances de ses historiens , en faveur de 
notre fainte Religion, contre la quelle on l'a 
fouvent fait fervir. 

IL. La première n'est en effet que le réfu- 
mé des reflexions qui ont été propofées dans 
le parallêle entre PmiLvOSTRATE et les au- 
teurs Evangéliques. Tout, comme on voit, y 
estàl'avantage des derniers, et s'il est vrai que 
le contraste fait mieux sortir le merite, il n'est 
pas douteux que le crédit des historiens fa- 
crés ne doive y gagner , quand on voit com- 
bien à tous egards l'Orateur de 1°-Impératrice 
leur est inférieur, On voit dans l'ouvrage de 

Cée 


CE) Eufehius in Hieroclom c. 36. Bayle (Di&ionnaire Art. 
Epollogius in not.) regarde cette asfertion d'Eufebe comme fort 
exagérée 3 mais le jugement que nous avons vu qu'il porte luí 
mime d'Apollonius, fufit pour le disculper du foupgon de 
partialisë à cet égard, N 


ee 


SUR APOLLONIUS DE TYANEs RS 4 


celui-ci ; comment s'y prend un Eerivain 3 


quand :1 fe propofe quelque but perfonnel 4 


quand il veut faire fa cour à-quelque grand ; ou 
qu’inférant dans les avantures de fon héros des 
dérails-étrangers, il en fait des matériaùx pout 
édifice qu'il veur conftruire. On y voit com- 
bien un ouvrage , écrit avec toutes les gras 
ces de l'éloquence , orné de tous les char- 
mes que peut procurer le langage humain, 
annonce cependánt limperfeCtion des chofes 
humaines , et laisfe découvrir une multitude 
d'endroits. foïbles , de bévuës même, er de 
fausferés manifestes. On y voir l'auteur 4; at- 
tentif à ne donner aucune prife „ fe contredi- 
re cependant , abbattre. dans. un endroit ce 


„qu'il édifie dans un autre, décélet fon igno= 


rance,” en voulant faire parade. de son {avoir 4 
ect trahir lenvie de ssétablir autant un monu- 
ment à foì même, qu'à fon Héros. … ‚… 
Chacun de ces traits est-à l'avantage des Au- 
teurs des Evangiles » ils rélévent la fimplicité 
de leur recit, ‘le définteresfement de leurs 
vuês, la conformité de-leur temoignage , “et 
tout concourt’à asfurer la vérité «de leur natta- 
tion. « On a fous tes yeux ‚quand on lit Pa t- 
LOSTRATE, comment les Evangélistes s'y fe- 
toient pris‚s'ils eustent été des Imposteurs; et 
plus que jamais: on se fent porté'à les dégager 
de 


BIZ G, S. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


de toute ombre de foupcon. Leur fupériorité 
par desfus l’historien d'APOLLONIUS, qui 
avoic tous les fecours humains, dont ils étoient 
privés , nous rappelle à cerre influence céles- 
te ,-qui feule pouvoit leur donner les talens 
nécesfaires , pour expofer les faits , et la mé- 
moire requile pour les conferver dans leur in- 
tégricé primitive. L'Orateur de la cour, inicié 
dans tous les fecrets de la Philofophie „ inftruic 
de toutes les Règles de la Rhetorique , préte 
aux cenfures les plus justes, et quatre Gali- 
léens , étrangers par leur naisfance „ par leur 
patrie » par leur condition „ aux lettres et aux 
fciences , écrivent chacun à part , l'histoire 
du Sauveur , fans qu'on puisfe les trouver en 
faute. Quelle vioire pour ces derniers! quel- 
le preuve de l’asfistance qui leur fut accordée! 
Il. On a vu d'ailleurs dans l'histoire de 
PHILOSTRATE , des rapprochemens fenfibles 
avec celle de J.C. et si l'on voyloit entrer dans 
les détails, il feroit facile d'en fournir de nou 
velles preuves. Quelque fois on voit les mi- 
racles de l'Evangile répétés , quant à lesfene 
tiël , quoiqu’'avec des couleurs différentes ; 
d'autrefois c'est la conduite du Sauveur avec 
fes Apôtres : ce font fes discours; ce font 
des parcicularités remarquables de sa vie qu’ou 
remrouve. Fout ceci ne plaide-t-il pas 
Pour 


SUR APOLLONIUS DE TYANE, 215 


pour Vintégricé de nos livres Saints 2 tout ce«. 
ci ‘prouve-t-il pas que la partie historique 


en étoit esfentiellement la même il y a 1600 


ans ‚, que nous l'avons aujourd’hyi ? et quoi- 
qu'il foit inconteftable , que nous avons , dans 
les Ecrits des Péres de VEglife , et dans leurs 
citations des exemples bien plus frappans , de 
cette vérité , n'est-il pas incéresfant cependant; 
d'en retourner les traces chez les ennemis du 
Christianisme ? Oui: il n'y a pas jusqu’ aux 
dogmes „ qui n'y regoivent en quelque forte 
de lappui: quand on voit APPOLLONIUS (2) 
témoigner à Tite combien il approuve la ré- 
ponfe donnée- par lui à ceux qui venoient le, 
féliciter de la prise de Jerufalem, on y-voit 
cet Empereur réconnoitre qu’il n'a fait: que 
prêter fa main à un Dieu, qui-vouloit exécus 
ter. fa vengeance : ‚cette. vengeance fait. nai- 
tre la question en quoi les Juifs étoient done 
fi particulièrement criminels, et cette ques- 
tion rappelle, avec leurs torts , le crime af= 
freux „ dont la deftruttion de leur Ville, et 
de leur temple fut le juste châtiment— Je 
ne fais au reste qu’indiquer cette idée. 

III. Mais il est une autre confidération, 
qui ne peut que frapper quand on réfléchit 


_ gans l'histoire d'aroLLONIUS au but que 


Pite 
Cm) Philosey, Wb. VL cap. 29, 


VIA Gs S. DE CHAUFEPIÉ, DISSERTATION 


PHILOSTRATE paroît s'y être propofé d'op- 
| pofer fon Héros à lAuùteur de la Réligion 
Chretienne , ainfi qu’à l'ufage qu'on en a 
fait certainentent par la fuite , pour combat-= 
are le Christianisme : c'est à quelles armes on 
fut obligé de recourir pour le combattre ; 
et combien de pareils moyens décélent , avec 
le caratère respettabte que préfentoit dès le 
moment la Religion de J. C., lextrême de- 
nuêment de fes adverfaires. Plus proche que 
nious de l'origine du Christianisme , PHILOS- 
TRATE et fes contemporains n'en étoient pas 
plus heureux à convaincre fes prédicateurs ; 
et fes partifans par des argumens plus ou moins 
valables , de la fausfetré des principes aux 
quels ils étoient attachés. Ils étoient reduits 
à rendre hommage à leur Chef , en emprun- 
tant de lui des couleurs pourembellir le Héros ; 
qu’ils vouloient lui oppofer. Ni leur habilité 
dans l'art des Sophismes , ni leur attention à 
tirer parti de tout, ne pouvoient les dispen- 
fer de moyens ausfi foibles , et „ pour préve- 
hir contre les Chrétiens les puisfances de 'Em- 
pire , ils étoient obligés de travailler à affoi- 
blir, par des contes, l'impresfion que devoit 
faire immanquablement fur les Espries Féclat 


des oeuvres et des vertus de son Infticuteur. 


On peut dire la même chose, de ceux qui, 
dans 


SUR APOLLONIUS DE TVANE, 215 


dans des Siecles moins éloignés , ont eu res 
cours à la même resfource. 
Les Reflexions odieufes , que l'histoire 
d'APoLLONIUS leur a donné lieu de faire , 
et les conféquences qu’ils en ont tirées , pour 
couvrir le Christianisme de ridicule ‚ doivent 
convaincre l'obfervateur impartial, qui ne peut 
qu'être frappé de la futilité de pareils argu- 
mens, des extrêmités au quelles on a été oblie 
gé de recourir. | 
Tant il est vrai que le Christianisme fort 
viétorieux des asfauts, qu'on lui livre , et 
que fes adyerfaires eux mêmes ajeutent à fon 
excellence! | 
IV. Enfin l'histoire d'aProLLoNIus nous, 
fournit de nouveaux fujets d'admirer l’établis- 
fement prodigieux du Christianisme, et dy re- 
connoître lintervention particulière d'une pro- 
vidence attentive, PuiLostTRATE écrit fous 
la proceétion immédiate d'une Cour puisfante, 
et il orne fon récit de toutes les graces , que 
la fagesfe humaine peut lui fournir. De puiss 
fans amis foutiennent sa narration 5 elle est ac- 
ceuillië avec avidité par des perfonnes placées 
en autorité , qui s'en prévalent pour affoiblir 
Yinfluence et les progrès toujours augmentans 
du Christianisme , qui n’avoit aucune protec= 
tion humaine pour se foutenir , ec qui d’ail- 
leurs, 


2IÓ G. Ss. DE CHAUFEPIË, DisSSERTATIÓN 
N 


leurs „, asfailli de toute part; expofé à des 
humiliations continuelles , et à des perfécúti= 
Ons fréquentes , he pouvoit être embrasfé ; 
profesfé et fuivi , qu’au prix du repos, et 
fouvent de la vie de fes Sectateurs— Malgré 
tout, le Paganisme ne continue pas moins à 
décroitre : les prêtendus prodiges,; opérés par 
APOLLONIUS pour épurer les temples , et 
tedresfer les autels „ restent fans erédit ; fans 
effet; et font bientôt oubliés : le livre qui des 
voit en conferver la mémoire ; demeure tout 
au plus au rang des ouvrages de pure cùriofi= 
té, tandis que le Christianisme , qu’il devoit 
étouffer , continue à faire des progrès, et 
voit bientot les Empereùrs eux mêmes lui 
rendre partout hommage.— Qu'on entreprenne 
d'expliquer par des caufes fecondes, ùn phé- 
nomene ausfi étrange , on n’y réusfira jamais ; 
et le Chrétien adorera encore ici la main dw 
Fondateur de fa Religion, qui a prouvé par des 
preuves irréfragables , qu'en effet fon départ 
de ce monde ne Fa pas privé du pouvoir de 
protéger les fiens ; que fa proteêtion est {u= 
périeure à toute la force des puisfances ter- 
restres , et qu’aucun obftacle ne fauroit être 
à redouter quand il veut l'établir. 

C'est en envifageant fous ce point de vuë 


la vie dArorLonNtus de Tyane, quê for 
his- 


SUR APOLLONIUS DE TYANE. If 


j 
Ë hiftoire devient véritablement intéreflante er 
Ä inftructive +: c'est ainfi qu’après avoir fi sou 
5 vent fervi de prétexte pour tourner notre Re-_ 
Ü “ligion en ridicule , et pour énerver la force 
_____de nos preuves, elle fournit de nouveaux ar- 
gumens en fafaveur, et c'est ainf que cet 
exemple confirme la certitude de la déclara- 
tion de Sr. PAur ; que nous avons choifie. 
pour dévife, 


EA FOLIE DE DIEU EST PLUS SAGE QUE LES HOMMES 


1 Cor, IT: 25 


- 


| 


de ke 


id 
retaatwor zt 
fl novIons Tl 
vii 9 Jeg 


sit 


, 8 
BE: 


& its 


\ 
bet nun 
Rit D, 
T is 
detòd 
p 
, 
7 


ide hi 


E05) ON 


ANA 
ker hes 


E 


Ceed 


se: 


eee 


DEELS 


NIEUWE 


VAN HET 


_VERHANDELINGEN 


ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 


Etre 
WETENSCHAPPEN, 
: k KERA En 


EN S 
* e 2 


TWEEDE DEEL. 


j " 
VIERDE STUK. 


Te MIDDELBURG, bij 
Sire ANGABEN REB, 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap 
der Wetenfchappen. MDCCCX v. 


OE ‘ 


Het Genootfchap wil, door het bekroonen en, 
uitgeven van, aan hetzelve in ’t algemeen 
voldoende; Verhandelingen, geenszins ver- 
ffaan worden, alle de daar in vervatte flel. 
Zingen volkomen toe te flemmen, en als de 
zijne aan 3e nemen. 


Her eere Guk van dit Tweede Ducl der Nieuwe Verhand, 
is de Prijsverbandeling van den Heer T‚SPELEVELD ‚ over de 
op/likking der Dliddelburgftke Havens het tweede, die van de HH, 
LOTZBECN TIJDEMAN, OYEr APOLLONIUS van TIJANAS 


Bet Aerde, die van den Hir. pr CHaVPEPIÉ) over denzelfden} 


ANTWOORD 


OP DE 


VRAAG 
VOOR HET JAAR 
AE DONEC, 


oOPGE GE VE NN, 


Daar de bloedige oneenigheden, bekend: onder 
den naam van Hoeks ez Kabeljaauwsch, zulk een 
aanmerkelijk gedeelte onzer vroegere. Landsge- 
fchiedenis beflaans en men omirent eenige bij- 
zonderheden, dezelwe betreffende, verfcheidenlijk 
gedacht heeft: Wenschte men nader en voldoen- 
de bewezen te zien, uit welke eerfte beginfelen 
beide die partijfchappen zijn ontflaan? of die 
beginfelen geenen vroegeren oorfprong hebben, 
dan de landverdervende gefchillen tusfchen Mar- 
gareta van Henegouwen, en haren Loon Willem 
den VW? Wat aanleiding tot de benaming van 
Hoeksch en Kgbeljaauwsch gegeven hebbe? of de 
ware afleiding dier bewoordingen uitgemaakt zij? 
En welk het hoofdoogmerk dezer partijen geweest 
zij, federt derzelver oorfprong tot het uiteinde toe? 


Aan het welk de Gouden Eerprijs door het 
Zreuwscn GeNoorscHar DER WETENSCHAPPEN , 


den g van Wintermaand 1807 is toegewezen. 
ij DeORr 


/ * 
je d $ 
ik ad ks af A d me 
ERO OW TH 
Ad A é KMR Lr À 
1 
N ed Li ( 
L cól he ú 
JJ ‚ rh ke 
hd + * t 
mer Á « rp” Vv 
Ei 
cr 4 Tent ey © : 
4 DE ON OR CC OI JY 


x Ek ° ' 
‘ ï YU ek „ 
RE ANTURDN a UE 


, As edoawnunikod asl gese 25 Ie WE, al 
A7 HÈNRIK WIELEM TIJDEMAN, 


vis X \ a 4 : 
fe rs Da tor ë [roer] PRT aan de! 4 em neige d 
wiets El de Franeker, ak e dt ‘ 


INE tt eon iet ANN «al glee 


ded Onder de tafels asma g 


Kn 0 not Ode B « ef 
Een bedenekeljek dingh enz 
a c k Brhdied nd slk 3 kee! 
ad \ } fa W 5 k /- - © 
\ t-N heh ed 9 & VE | LE AM 
\ RK 4 \ ce BAN, | ts 4! vj 
adr Cn 
4 VEER TNT Es! En k NK: AMES 
\ E « E a 1 
RAS LEEN De MILENA st UI UILARAE 
t = e ke ‘ 
Tak weet VUE ke aa WS teur 
a el NK X eg 
e 
KS N 4 } ee 
SONWEVEEN VI 19% TRALIES DQ 5 SRA PRE 
hd \ 
ary © ae baders © 4 N f Ì AN Pe | 
Hi Ar ‚D el asl Ne Miele 2 é É Mi en 
Kad etl ° 
rs k ú »… Ö „ PEN 
KAAMDMEL ANS AAR ORUDETOS A Ae NOAM 
Ne mt ep re ï 
: € 
| , 
5 / 
pe 1 
ha t 


Î 


| 


VOORBERIGT 
VAN DEN 
SCHRIJVER 


De tf ‘dat deze Ver handeling waaraan weeds 
in Wi ntermaand 1807, door het Zeeuwsch Genootfchap 
van Wetenfshappen, de witgeloofde cerprijs was toegen 
_ wezen (*), eerst eenige jaren dater in het licht ver= 


Schijnt, 

€) Uitérekfel uit het Progr. van het jaar 1807e. >, Bij het Program- 
_ma van 1804. had het Genaotfchap eene Prijsvraag uitgefchreven , no= 
pens den oorfprong der Hoekfche ex Kabeljaauwfche partijfchappen en de 
aanleidende redden dier tenamingen. Bij het Programma des vorigen 
sJaars maakte het Genootfchap bekend , een Antwoord onder de fpresik: 
Een bedenckelyck dingh, enz. te hebben ontvangen, en oordeelde, dat 
dit Stuk alzins blijken gaf wandes Schrijvers kunde in dit vak : „dech dat 
de voortreffelijkheid zijner Verhandeling in ’ algemeen meer gelegen was 
in het ontkennende, dan in het ftellige, en dat de Schrijver meer be- 
toogde , waar in de ‘oorfprong dier oneenigheden niet, dan wel , waar in 
dezelve a/ te zoeken. ware, Het. Genootfchap gaf, bij heuzelfde Pro= 
gramma „ den Schrijver gelegenheid en noodigde hem uit, om zijn Stuk 
nogmaals te overzien, tot meerdere volkomenheid te brengen , zich, 
onder zijne Zinfpreuk, eenige bedenkingen van het Genootfchap te Id. 
ten toefchikken enz. en hield overzulks de Uitfpraak over deze: Vet. 

handeling aan, tot de Algemeene Vergadering, van dit Jaar, «os 
Het Genootfchap heeft het genoegen, gehad, dat de Schrijver piet 


Le d 


} alleenlijk de uitnoodiging en aanbieding van het Genootfchap bereid= 


vaardiglijk heeft aangenomen, maar ook zijne Verhandeling’ zoodanig 
heeft verwerkt, “vermeerderd en verbeterd , dat het geen nog zoude 
_ kunnen gerekend worden aan dezelve te ontbreken , geenszins aan den 
Schrijver, maar aan het gebrek van WRORREE en. gelijktijdige. Schriften 
„en befcheiden te wijten, is, N 

RA De eindelijke Uitfpraak der Vergaderlng was dan nu deze: Zij neemt 
_ genoegen in des “Schrijvers ten dezen'verrigten arbeid en aangewende 
_ vlijt; wijst hem den gouden Eereprijs toe : zijn. bekroond Antwoord ‚zal 
_@nder ’s Genootfchaps uit te gevene Verhandelingen worden gedrukt, 
“Bij opening van het Billet bleck Schrijver te zijn, HENRIK wire 


4% EM TIJDEMAN, J. U, De en Profesfur aan de Acadeinde ve Franeker.” 


/ 


VIII VOORBERIG TFT. 


Schijnt, Dgt în die hevige en herhaalde flaatkundige 
fchokken , welke ons geheele Vaderland, en Zeeland in 
het bijzonder , in deze laatfle jaren heeft moeten ver« 
duren, — In het jaar 1809 was de beurt aan dit 
Stuk, om ter drukpers gegeven te worden, en alles 
was daar tee bereid, toen de inval der Engelfchen in 
Zeeland, en, na derzelver aftagt, deszelfs bezetting 
door de Franfchen, en daarop de afgedwongen affland 
aan Frankrijk, dat gewest van het overige van onzen 
Staat affcheurden, Onze andere Gewesten werden ook 
wel in 1810 met Frankrijk, en in zoo verre wederom 
met Zeeland , vereenigd ; maar , gelijk alle uitgave van 
boeken onder het Franfche bewind moeijelijk werd gee 
maakt, zoo was de druk en uitgave van eene Verhande- 
ding als deze, in dien tijd van rampfpoed en mismoedig- 
beid, en vooral de uitgave in Zeeland „ van waar het 
verkeer en de verzending op de overige Holland/che 
Gewesten feeds belemmerd bleef, niet wel te ondernemen. 
dk verzocht echter en verkreez van het Genoetfchap de 
vrijheid, om de uitgave zelf en voor mijne eigene rg- 
kening te mogen bezorgen, en bezon daartee Jchikkin. 
gen te maken; daz de hachelijke en noodlottige toes 
fland der Hoogefchole te Franeker, welke het rampzalig 
flastoffer werd van Napoleon's woeste overheerfching, 
en mijn eigen toefland ten gevolge daarvan, veroor= 
zaakten wederom eene fchorfing, tot dat ik mij here 
waard. verplaatst en gezeten bevond. Toen werd dan 
ook, reeds vroog in 1813, de vereischte aangifte der 
voorgenomene uitgave aan den Directeur Generaal des 
Boekhandels te Parijs gedaan; doeh dezelve vond goed, 

het 


VOORBERIGT, ix 


het Hand/chrift op te eifchen, om vooraf onderzocht 


se worden. Dit overgezonden af/chrift is nimmer van 
Parijs terug gekomen: doch, daar de verlosfing des 
Vaderlands fcheen te genaken „en het beste Handfchrift 
behouden was gebleven, wilde ik geen nader aanzoek 
ze Parijs doen, en de gebeurtenisfen afwachten. Wij 
zagen dan ook, in Slachtmaand des voorkeden jaars, 
het Fransch geweld uit deze fhreken den wijk nemen; 
maar, ongelukkig ! bleven, aan den eenen kant, Wal- 


ê cheren, aan den anderen kant, Deventer (alwaar , 


volgens fchikkingen, reeds te Franeker gemaakt, hek 
Stuk gedrukt zou worden) neg deor de Fran/chen bes 
zet, en vertraagde. zich de ontruiming tat in het voors 
jaar van 1814. Zoo zal het dan 1815 worden, cer 
dit gefchrift algemeen uitgegeven en bekend kan zijn. 

Doch deze jaren van verwijl kunnen weinig in aan- 
werking komen, zoo wel bij. de lengte, als bij den 
werren affland van, het tijdperk, waarover deze Ver- 
handeling gaat; en dezelve is geen gefchrift voor het 
oogenblik , maar het ís mijn wensch, zoo wel als hek 
doel des Genootfchaps, dat dezelve beftendhg in dan. 


: merking moge genomen worden, bij het beoefenen van 
dit belangrijk punt der vroegere. gefchiedenis onzes 


Vaderlands. lk zou dus deze onaangename aaneen= 


Schakeling van oorzaken der vertraagde uitgave niet 


weder hebben opgehaald, indien ik niet gemeend had, 
het misverfland van het tegenwoordig publiek, het zij 


j zegen het Genootfchap of tegen mijzelf, wegens het 


dang achterblijven dezer bekroonde Verhandeling, te 
moeten voorkomen. Ik betuige mijnen openlijken dank 
aan den geleerden on verdiensselijken Voorzitter des 


Gee 


£ VOORBERIGT, 


Genoorfthaps, den Heer Mr N.C. LamBREcuT- 
SEN» voor zijne aanhoudende en onvermoeide belang. 
flelling in dit flukje, en pogingen om deszelfs uitga- 
ve te doen tot fland komen, 

… Tevens betuige ik mijnen dank aan onze geleerde 
Gefchiedkundigen, de Heeren M's H. vAN Wijn 
en W. BILDERDIJK, welke beiden deze Verhandeling 
wel hebben willen lezen, ep mij hunne ganmerkingen — 
mededeelen, welke, benevens hetgene ìk zelf later hed 
opgemerkt, men hier bijgevoegd zal vinden, van het 8 
vroegere door haakjes [ ], of" door een ander merk 
der aantcekeningen, buiten de doorgaande volgreeks 
des alphabets, onderfcheiden, — Het was een verzuim 
van mij, dat ik bij de aanteek. (u), bl. 18—20, en 
later, alwaar Heer JAN van BEAUMONT voorkomt, 
niet bijgevoegd had; dat over dezen edelen le 
wader vergeleken konde worden, het gene de Iker VAN 
Wijn geleverd had, Huiszitt. Lev. 1. D. 1 St. 1812. 
bl. 191197, bl. ror, en Voorr. bl XxvII, %. —= 
Te regt zegt de Heer vl W. ter Jaatstgemelder tlaatfe : ; 
> Hij was éen der beroemdfte Mannen van zijnen tijd, 
en zijne Staats- en krijgsbedrijven verdienden eene af- 
zonderlijke Verhandeling :” voorts aldaar bij voorraad 
vermeldende de Befchrijving der Heeren van Schooniho= 
wen en Gouda, welke door den Heer ne Lance 
VAN WijNcAARDEN Jlónd witgegoven te “worden. 
Deszelven Gefchiedenis der Heeren en Befchrijving der 
Stad van der Goupe Z. Deel, #s eerst in het licht vêer- 
fEfienen, toen de bovengem. bladzijden (alsmede blalz. 
So) mijner Verhand. reeds afgedrukt waren, Dat 
werk, waarvoor jeder, die eenig” belang ir de Valler- 
Binda land. 


VOORBERIGT. xr 


landfche Oudheidkunde eu oude Gefchiedenis flelt, 
den geleerden Schrijver dank verpligt is, bevat in de 
| daad van Òl. 91 af, genoegzaam dat geheele boekdeel 
doôr, eene menigte van groote en kleine bijzonderhen 
den nopens het leven en geheele bedrijf van dien Vor- 
felt ijken ridder. 
Îk zeide daar in het voorbijgaan, dat ook Bl. 6e 
dezer Verhand. reeds afgedrukt was, voor dat hét 
gemelde werk des Fn d. L. v. W. in ’t licht verfcheen. 
Anders haa deszelven naam moeten geplaatst worde, 
bij de reeks van Schrijvers, aldaar opgegeven, Heb 
„doet mij leed, doch kan geenszins bevreemden, dien 
kundigen Schrijver mede te zien deelen in het oude en 
algemeene vooroordeel, door mij vermeld S. 27, en in 
het breede webrlegd, S.-28—36. Het toont flechts op 
nieuw, hoe noodig‘ het was, dat dat oud gevoelen eens 
grondig onderzocht werd. De Heer-d. L. v. W. bl. 
274 zijner Gefchiedenis enz. beroept zich flechss op de 
_ Bijvoegf. en Aanm. op Wagenaar , welke door mij reeds 
op de gemelde lijst bl. 6o waren aangeteekend ‚ cn 
voegt er niets ter nadere fhaving bij, hetgene mij 
noodzaken zoude, hierbij nog langer flil te flaqn. — 
dk neem dus affcheid van den Lezer, met den wensch, 
dat deszelfs oordeel over mijne poging , dat des Zeeuw- 
h fchen Genootfchaps zzoge bekrachtigen! 


EE Leiden, akte H. W.T. 
| 4. 1 van Wintermaand” 
1 814. 


KORTE SCHETS 
DER 


VERHANDELING. 


Inleiding S. 1. — toegepast op dit Onderwerp, $. 2 
Voorftel der Vraag S. 3. 

Verdeeling, — en aanmerking over dezelve $. 4 
L. DEEL, 


OF de Hoekfche en Kabel. pärtijfchappen eerd vase 


geren bron en oorfprong hebben gehad, dân de twis= 
ten van Keizerinne Margareta en hair Zoon Graaf 
Willem? Bepaaldelijks t. bij den dood van Graaf 
Dirk VII, in *t jaar 1203, in de twisten tusfchen 
Graaf Willem I. en Adá? &. 5. Of, 2, In het 
misnoegen, ’t welk aan Graaf Floris V. het leven 
kostte, en de burgerkrijgen door zijn’ moord ont- 
ftaan2 6. 6 = Of wel, 3. in die, welke reeds bij 
de minderjarigheid van dezen Vorst ontftonden? $. 7. 

Of de H. en K. twisten door invloed van buitenlands 
fche Staatkunde berokkend zijn, of daarmede za- 
menhingen? bepaaldelijk, 4, ten opzigte van Duitsche 
land? $.8. — 4. van Engeland? $. g. en — «3 
van Frankrijk ? $. ro. 

Of de oorfprong dezer burgertwisten te zoeken zij, in 
eenige aanfpraak, door Heer Jan van Beaumont gee 
maakt, op de opvolging van Graaf Willem IV? $. zts 


De beginfelen der twisten te ftellen, gelijktijdig en 


naauw verbonden met den krijg tusfchen Margatera 
en Willem V.S. 12. 
Doch 


mmm nnn 


KORTE SCHETS per VERHANDEL. xm 


Doch hieromtrent doen zich weder zeer verfchillende 
berigten en wijzen van voordragt op, welke opge- 
geven worden S$. 13, Iq» F5e (eene voorftelling 
van Huijdecoper getoetst, $. 15 aanteek. (4d) aan 
% einde.) 

Aanmerking over het gebrek aart gelijktijdige echte Gee 
fchiedverhalen en oorkonden. $. 16, f 

Eene ftelling van Wagenaar, nopens den oorfprong 
dezer tweefpalt, getoetst. $. 17. 

Over éene plaats van Phil. à Leijdis, nopens het 
vroegfte beftier van Willem. $. 18. 

Nadere opgave en voorftelling der drieëerlei mogelijke 
heid en gevoelens. $. 19 

Het eerfle (op grond ván het boven beredeneerde) 
verworpen. $. 20. 


„Het tweede en derde verbonden; — opgehelderd uit 


Phil. a Ltijdis, $. aï, en verder geftaafd, $. 22e 

IL. pret. 

Over de aanleiding tot de benamingen van Zoeks en 
Kabeljaäuws, enz. $. 23. 

De eerfte melding dezer partijnamén in échte oude 
ftukken eerst in den jare 14285 — in Westfriesland 
dezelve nog eene halve etuw later voor ’t eerst ge 
hoord. S. 24. 

Over den voorrang, dien *t oude ftuk, en het gewone 
fpraakgebruik , aan den naam der Hoek/chen geeft. — 
Over de kleuren van onderfcheid der factiën. $. 25. 

UL peer, 

Onderzoek naar het hoofdoogterk der partijen. S. a6, 

Twee hoofdgevoelens hieromtrent in zwang. $. 26. 

A. Het oude en algemeene gevoelen, 

Voors 


xv … KORTE SCHETS per VERHANDEL. 


Voorgefteld; $. 27. — Achttal gronden deszelven op: 
gegeven, $. 23. —-en één voor één weerlegd, 
S. 29-36. E ĳ 

B. Het gevoelen van va Loon, ldfinga en Kluit. 

Opgegeven, S. 37. 

Tiental grohden, door Kluit bijgebragt, $. 38. 

— één voor één getoetst en wederlegd. $. 29-47 
(Over de Gelderfche factiën der Meeckerens en Brone= 
horflen, S. 45 — over de Vriesfche Schieringers en 
Hetkoopers, S. 46 — over de, Eugelfche rode en 
witte roos, S. 47-) 

€. Denkbeeld van den Schrijver aangaande het begin= 
fel en den geest der H. en K. pârtijens 

Voorloopige aanmerking. S. 48. 

1. Aanmerking. De fcheuring der partijen en de do 
dien de tweefpalt nam, was een natuurlijk gevolg der 
omftandigheden. S. 49. 

a. Insgelijks, de voortduring der ééns ont{tane face 
tiën. $. 50. 

3. Aanm. over de algemeenheid der partijfchappen en 
familietwisten der Edelen in die eeuwen. 8. 5e 

4. Bijzonder ook tusfchen de Holland/che adelijke Zen 
flachten. S. 52. | 

5, Aanm, nopens de doorgaande eer- en heerschzucht 
van het edel geflacht van, Brederode. & 53e 

Befluit der Verhandeling. $. 54. | 


Nile 
He zeer ook de algemeene zoo wel als de Inleiding 
bijzondere gefchiedenis van Vorften en Volken, 
veelal flechts het tafereel vertoone van de zwak- 
heden en dwaasheden, of de boosheid der men- - 
fchen; blijft echter de beoefening, der gefchied- 
kunde nuttig en noodzakelijk , niet alleen, maar 
ook aangenaam voor ieder; wien het om men- 
fehenkennis en ftaatktinde te doen is. Dic groor 
te geduchte Staarsomwentelingen vooral , die zeis 
den oppervlakkigen lezer treffen , zijn proefltuke 
ken voor den geest, en tevens nieuw voedfel 


1 


_ voor den wijsgeerigen navorfcher , die de verfchil 
NN lende oorzaken ; wier zamenloop eindelijk de 
groote losbarfting veroorzaakt, elke afzonderlijk 
oneftaan en werken ef tot de andere naderen 
ziet; en den loop der omwenteling, en derzelver 
uitwerkf{clen, ook op andere landen en het nage- 
{lacht , berekent en gadeflaat. Hartelijk; akelig, 
_ vermocijend mogen den oppervlakkigen befchoü- 
A wer 


2 OVER DE HOEKSCHE 


wer toefchijnen die verdeeldheden en partij- 
fchappen in de Staten, die, uit gewigtige of 
onbeduidende oorzaken, eensklaps of langzamer- 
hand ontftaan, dan eens in openlijke veete bran- 
dende, dan weer in fchijn gedempt door uiter- 
lijk bedwang of regeerkundig beleid, maar 
fmeulende en fteeds levendig gehouden door het 
belang en de konstenarijën der hoofden en 
des adels, en door erfelijken wrok in de 
Gemeenten, doorgaans niet eindigen, dan met 
het ongelukkig land, waar zij gevoed worden; 
geheel te verteeren en te vernielen: — de vers 
ftandige ziet en volgt met de meeste belang- 
telling deze lang betwiste Staatsomwenrtelingen. 
Hij ziet hier den loop em de opvolging der 
driften van de Grooten en van ’t Gemeen; de 
verandering en verbinding vaù ònderfcheidene 
belangen, % afwisfelend geluk in de woelingen 
en den ftrijd, en de oorzaken van alle die, lotwis- 
felingen; het binnenfte van den Staat zich ont- 
wikkelen en voor de toekomst vormen. Hij ziet 
in dat geheele tijdperk één groot fcheuwfpel ; 
met onderfcheiden bedrijven, fteeds nieuwe ine 
en ontwikkeling, en hoogstgewigtigen uitflag. 


$. 2. 


Toegepast Het gezegde past vooral op de noodlottige 
op dit sel e 
onderwerp. verdeeldheden, gedurende het tijdperk der vroe- 


ge- 


EN KABELJAAUWsCHE TWISTEN. 3 


gere gefchiedenis vn óns Vadêrland, welke’ 
onder den aam van Hotkfthe en Kabeljauw: 
fte bekend zijn} en volgens dé “gewoond en 
_miatigfte berekening nagenoeg anderhalve eeuw” 
| getwoed hebben ; en welke tevens met % Lands 
nieuwere gefchiedenis onmiddelijk verbönden ,” 
dé “vöorberéiding en de oorziken behelzen der 
Htére' Scaarsgefteldheid eni lotgevällen: — Wel” 
ke veranderingen de openlijke betrekkingen of 
aieilijke vórm van ons Vaderland, grootendeels 
‚door de gevolgen var nieuwere en geheet ans 
| dere burgerewisten, ook mogen geleden hebben, 
4 thafis eerst ohderviriden: imtnet gedenkwaar-’ 
dig echter zulle’ voor elken “Höllander blijven 
ik honderdvijftig Taatfte jaren det oudere Lands- 
 gefchiedenis; het overgaan ‚dezer gewesten in 
de kruizen van Deijeren, Boùurgoridië en Oosten: 
| tijk; «de val van de magt der Edelen, en tiet 
wasfen van “de magt der Steden: “en ‘dus ook” 
de kennis van de beginfelen ch den geest van 
die parĳfchappen, welke zoo grooten invloed 
Kn dit in gehad hebben, A 


| 
$. 3 
| Dewijl er echter, deels door gebrek an 
| gelijktijdige voldoende berigten, deels door las 
vere partijfchap en eenzijdig oordeel, en deels 
nieuwere Ôntdekkingen ten opzigte der 
A 2 au- 


| 
Í 


4 OVER DB HOEK SCHE, 


oude Staatsgefteldheid en van het oude Staats- 
regt onzes Vaderlands, eenige, duisterheden ont- 
fltaan zijn, zoo omtrent het eerfte-begin, als 
omtrent het beftendig doel, enden geest (om 
zoo te fpreken) van die verdeeldheden en ftrijs. 
dende partijen : heeft het geleerde Zeeuwsch Ge-, 
nootfchap de opzettelijke behandeling. dezer one | 
derwerpen, te reg: eene openlijke opwekking en, 
Prijsvrage. waardig geacht. 

Het Genootfchap vraagt geene nieuwe doon 
loopende gefchiedenis dier partijfchappen: en 
ook dit te regt! Want eene fchets of kort bee 
grip moest van zelf oppervlakkig of ingewikkeld. 
worden, en eene behoorlijk uitgewerkte. gefchies 
denis. ver boven ’*t beftek eener Verhandeling, 
uitloopen. De feiten zelf zijn ook doorgaans 
bekend genoeg en overal te vinden; en. worden” 
dus- in ’t antwoord, gelijk in de Vraag, als» 
bekend vooronderfteld. Het komt hier aan op 
% gene, ondanks die kennis, overblijft als, ftof 
tot nader, onderzoek, of uic die kennis als. be- 
fluit moet worden opgemaakt. 


S. 4. 


Verdecling, Over welk een en ander de vruchten onzer 
nafporingen wenfchende mede te deelen, zullen 
wij, volgens de leiding der Vrage, ons eerst 
bepalen bij den Kn der Hoekfche en 

Ka- | 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 5 


Kabeljaauwfche partijfchappen; 5 vooral ook, of 
die vroeger’, of geen vroeger’ oorfprong had- 
| 
| 


den, dan de landverdervende gefchillen tusfchen 
Margareta van Henegouwen, en haren Zoon, 
Willem den V? En welke de aanleiding fchij- 
ne tot—, en de ware afleiding van de partijna- 
men van Hoeksch en Kabeljaauwsch? Daarna 

zullen wij naauwkeuriger de gedachten van an- 

deren toetfen, en befcheiden onze eigen vere 

moedens voordragen, over de vraag: welk het 
_hoofdoogmerk dezer partijen fchijne geweest te 
zijn, federt derzelver oorfprong tot het uitein- 
de toe? 
Her laatfte {tuk heeft op het eerfte grooter 
wederkeerigen invloed, dan zich eerst laat aan- 
zien. Want men zou zeggen, dat het eerfte 
flechts in daadzaken, het laatfte in het oordeel 
wit en over de zaken befta: maar ons denk- 
beeld over de gefteldheid der gemoederen on- 

der Margareta en Willem en vervolgens, en 
| over de doorgaande ftrekking der partijen, wij- 
\ zigt ons oordeel, wáár men in vroegtre ge- 
| beurtenisfen aanleiding en beginfelen dezer ver- 
feeldheden te zoeken, wat men daarvoor al of 
niet te houden hebbe? Men gelieve dus beide 
ftukken te vergelijken, en het eene uit het an= 
| dere aan te vullen. 


« 
‘ 


A sqe ij KE, 


en 
Aanmere 
king. 


5 OVER DE HOEKSCHE 


7 né ge $. 5E 


Ì. DEEL. Wanneer men, volgens de, ftelling van vaN 


Overen LOON, IDSINGA €En KLUIT, over welke wij 
geren 

fprong nes beneden. in ’% breede zullen handelen, het waar 
bron der H. 

en K. twis- En doorgaande verfchilpunt der partijen ftelt ge- 


tene 
weest te zijn, over de hoedanigheid van het Leen, 


Rak het regt van opvolging dezer gewesten; zal 
We „Dit men ligtelijk. de eerfte beginfelen der Hoekfche 
jar xao3, in EN Kabeljaauwfche partijfchappen nog omtrent 
Gfehn anderhalve eeuw vroeger ftellen , dan gewonelijk 
lem 1. en gefchiedt: namelijk bij den dood van Graaf Dirk 


st), VIl in% jaar 1203, in de toenmalige verdeeldheid 
en binnenland{chen oorlog over de erfopvolging, 

welke de naaste mannelijke bloedverwant, des 
overledenen Broeder Willem, aan deszelfs ei- 

gen Dochter Ada betwistte (a). Doch r, 

was 


(a) Zoo zegt ook waarlijk de Heer Kluit, Exe 
curf, X. ad Chron. Egmund. Hiflor. Crit. Cum. Holh 
T.L. P, 2. p. 456: haec prima est feintilla el discore 
dia flammula, qua postea fub notiore Hoekiorum e# 
Kabeliaviorum nomine în fuccesfionibus Cumitum tok 
domestica incendia et bella exciravit. — (Het is waar, 


het geen de Heer K. er op volgen laat: ZZactenus | 


nuli unguam homini nosiri Comitatus in mentem vente 
rat, auërum Comitatus Hollandie foref mascule an 
proiniscuse /uccesfionis?”’ Maar toen Hij, in het als 
proef gedrukt fragment der Disfert. 14, in den Con- 
fbecrus Hift, Crit. p. uxv, uxvs zegt: dat er in ’t 

Á î } ‚ Hol- 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. vi 


was er, ook buiten alle gedachte aan Leen- 


erfreet, gronds genoeg tot verfchil over den 


perfoon, welken men wenschte te zien en te 
doen opvolgen; of, namelijk de dochter van 
den overleden’ Landsheer, maar geregeerd door 


hare loze en heerschzuchtige moeder, en ge- 
huwd aan een’ uitheemsch’ echtgenoot, of, des 


overledenen Broeder, wel de naaste niet, maar 
een Hollander, een dapper en beroemd en be- 


mind man. eo. De Heer kuLurr zelf getuigt, 


CHZift. Crit. d. 1. p. 193 & 459, et Confpect. 


Pp. CxXXI,) dat de meeste en voornaamfte Ede- 
len vrij eendragtig de zijde van Graaf Willem 


kozen, en hem ftaande hielden; daar toch, 


in de eigenlijk gezegde H. en K. tweefpalt, 


de verdeeldheid veel-grooter, en wel de meer= 
derheid der Edelen voor Margareta was (5). 

A4 dE 3. 
Hollandsch Graaffchap, door gebrek aan wettige ope 
volging, (namelijk van Vader op Zoon,) zes apertu- 


ren, of zesmalig verval aan den Leenheer, en wel de 


eerfte maal nu in 1203, zoude geweest zijn, fchijnt 
hij niet gedacht-te hebben aan het gebeurde in 1048, 


wanneer Floris Il. aan zijnen broeder Dirk IV. op- 
_ volgde, wier, (gelijk de Heer K. zelf betoogt, Hift. 


BE. IL DP. 1 p. 47» door regt van erfenis) — 
offchoon hij begonnen was, met zich door wapenen 
in ’t bezit te ftellen, en te handhaven — maar door 


gunst en nieuwe verleening van den Keizer.) 


@ Wagenaar, Zaderl. Hiftorie, III. D. bl. 360. 


3 OVER DE HOEKSCHE 


3. In allen gevalle, mag men.ftellen, dat door 
de latere groote gebeurtenisfen en verwarrin- 
gen, tusfchen de tijden van dda en Marga- 
reia hier te lande voorgevallen, de zaden dee 
zer verdeeldheid wel zullen verftrooid en ver- 
nietigd, en de latere H. en K. gefchillen juist 
niet uit deze ontftaan zijn. EEn 


5. 6. 


a. Inhet Dir gezegde, van „ latere groote gebeurte- 


misnoegen „ ) 
kemekGomal nisfen en verwarringen hier te lande,” doelt 


Floris 


het Pe bijzonder op de twisten, welke in ’ laatst der 


kostte 5 - 
de Bie dertiende eeuw aan Floris V. het leven kostten, 


krijgen, daor 

zijn woord EN die, welke door dat vermoorden van hem 

oncftaan ? Wer 

EEMS _ontftonden. Men kon vermoeden, en het bloot 
vermoeden ware eens aandachtigen onderzoeks 


oyerwaardig, of ook de Moekfche en Kabel 


jaauwfche firijdigheden moesten toegefchreven … 


worden aan onwil der Edelen tegen de was- 
fende magt der Steden, (waaraan men de za- 
menfpanning tegen Graaf HFloris plagt toe te 
fchrijveh,) en aan de wederkeerige vervolging 
der Edelen door de Steden, om dien moord te 
wreken. Evenwel, t.) vindt men in de ge- 
fchiedenis en den geheelen loop der H. en K. 


twisten, en in het gene men uit de gefchiedenis- 


nopens derzelver geest kan opmaken, geenen 
grond voor, maar wel gronden tegen dit vermoc- 
den. — 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN 9 


den. — * Is waar, gelijk wij-zelf even” te 
voren meldden, dat de meeste Edelen in ° be- 
gin de Hoekfche zijde fchenen te houden; ter- 
wijl bij het bekend verbond van 23 Mei 1351 


_ (eigenlijk 1350) verre de measte Steden met 
Willem zamenfpanden: deze partij verwoestte, 


als in éénen togt, zeventien floten van Hoek- 
Sche Edelen; de Hoekfchen hadden, omtrent 
dien tijd, de flad Naarden verbrand: — Doch 
ieder weet, en ’ blijkt overal, dat, van den 
beginne af, en federt altijd, ook eene fterke 
partij der Edelen zich, erfelijk, voor de Kabel- 
jaauwfche zijde verklaarde; terwijl ook in de 
Steden zelve, onder de burgeren verdeeldheid 
en partjfchap woedden; daar nu eens de eene, 
dan de andere partij in deze of die ftad boven- 
dreef: dus geenszins de Edelen en Steden als 


twee tegengeftelde partijen voorkomen. — 2.) 


Ook volgens ’t eud gevoelen over de oorzaken 
van den moord van Graaf Floris, zocht men 
deze niet zoo zeer in onwil over Ket begunstigen 
der Steden alleen, als wel in wrok over Zet 
vernederen van den Adel; het geen wel meê 
gefchiedde door de Steden groot te maken, 
doch waartoe men ook brengt, het fcheppen 
van een groot aantal nieuwe boerfche Edelen, 


_ en grove beleedigingen, ja misdrijven tegen een 


A5 en 


IO VER DE HOEKRKSCHE.- 


en ander oud Adelijk geflacht (c). Want ook; 
dat de Vorst de Steden met handvesten ern 
voorregten befchonk, was reeds begonnen door 
Koning Willem, den Vader van Floris; en 
fchoon men geenszins het denkbeeld, om den 
Edelen een tegenwigt te ftellen, behoeve uit 
te fluiten, was het ook op zich zelf het na- 
tuurlijk gevolg van de veranderende gefteldheid 
der burgermaatfchappij. De Vorst, de hulp 
der Steden noodig hebbende, moest die koo- 
pen door inwilligen van fteeds-meerdere voor- 
regten en meerdere magt; gelijk vroeger dee 
zelfde oorzaken de overgrote magt der Ede- 

len 


Cc) Wagen. Pad. Hit. III. D. bl. 68-71. Na- 
lez. op Wagen. I D. bl, 145 en volg. Zie voorts 
Voss. Annal, L. IV. Cerisier, Stijl en ande- 
deren. — De wenk, dien de Heer Kluit, Mijl d. 
Holl, Staatsreg, IV. bl. 405, geeft tot Mieris Char- 
terb. L.D. bl. 572, om dieper liggende oorzaken van 
*s Graven dood te vinden, heeft, naar mijn inzien, 
niets, dan het geen men reeds duidelijker vindt bij 
Wagen, Pad, Hift. III. D. bl 64-71. — [De 
Heet Bilderdijk berigt mij: „ Ik heb, nog in 
s 1806, Kluit's meening daar over gevraagd: wat 
ss die diepliggende oorzaken zijn mogten, die hij, 
»» dat fchrijvende, bedoeld had? Hij , verklaarde 
mij toen, zich niets bijzonders daaromtrent te 
2 herinneren; en ’t kwamtoen al pratende verder op 
het bekende uit” —] 


enden nne nennen eee oe er en 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN, II 


len en voorname Vafàllen uitgewerkt hadden (4): 
— 3.) Blijkt het zelfs met betere bewijzen en 
gronden, dat men, het ongeval van. Grave Flofis ; 
hiet alleen, en niet zoo zeer, aan den algemee- 
nen haat der Edelen hebbe toetefthrijven; maar 
aan oorzaken; die nog meer bijzonder per{onelijk 
en voorbijgeande waren: vooral aan den toorn 
des Engelfchen Konings, overde, ontrouw van 
Floris aan de verbintenis-tegen den Koning van 
Frankrijk; voor welken afval iem willende ftraf. 
fen (€), Edvard zich bediende van de flechts 


in fchijn verzoende weete, maar blijvenden wrok 


der Heeren van Amftel en Velfeíi, tegen welke; 

zijne eigen landzaten, Floris: weleer met de 
Örrechtfchen had zaamgefpannen, en hen zee 

vernederd (‚f)). 

3 ml S. Zeur 

‚Reeds te-voren, in *t begin der regering dezes de eta 
Graven, Floris V., gedurende en van wege zijne ke err, 


le Cate EN ker ee - ; j righeid van 
minderjarigheid, fchier juist eene eeuw voot den rishei Crnf 


butgeroorlog der Hoekfchen en Kabeljaauwfchen, ont“konden ? 


Vindt men hier te lande, hevigen, bloedigen 


B twist 5 

(4) Robertson, Zneiding tot de Hif?, van Keiz, 
Kar. V. — Wagen, Vad. Hifl; IL, D. bl. 306-312; 
ÎL. D. bl. 25» 133, 203, 359. Stijl, Opk. en Bloei 


_ def Vereen. Nederl, bl, 36, 37. Meerman, Ge/thied. 


ve Gr, Will, IL, D. bl. ga „volg. 27, volg, 
Ce) Wagen. ad. Hift, ML D. bl. 65-68. 
U) Wagen. Pad, Hifi, Ill, D. bl. 35, 42 


ie BVR br HoEKSCHE 


rwists deels „ doór en tusfcher ’s Tänds Edelen 
zelven; deels tüsfchen en om Vorstelijke per(ó- 
nen: of onder dezen“éene Vrouw , nadere aänverá 
wante, of een männelijk maâr verder aanverwant; 
de- Voogdij en het’ Rüwaardfchap Cg) hebber 
Zou? "Welke; toën fchielijk befliste, èn, náar ' 
fchijrie , daarmeê geëindigde tweefpalt; een vóór= 
afbecldfel of vóórfpel’ oplevert dir latere oneins 
dige treur- tóonieëlen(). Vóörfpel én gelijk. 
heid dief volgende twisten en” partijfchappen ziet 
hier iederz Begin; door erfelijke-veete’ en factie, 
welke gedurende de” volgende eeuw, ch doof 
alle de groote gebeurrehisfen- derzelve heen, be- 
dekt mäar levendig zoude gehouden geweest zijn, 
vinde ik hîer niet Cé): * | 
$. 8. ) baabptria 
OfdeH en° De otide bertekking dezer landen tot het 


K. uws en 
goor Haicen Roomsch- Duitfèhe Keizerrijk; het-vermelden 
staatkunde van -Zoo vroege-Engelfche ftökerijen} en het 
her- 
3 (9) Het onderfchieid, dezer woorden en Zaken heeft 
Kluit, Hift. d. Hull. Staatsreg, V.D. bl, 244. (be=, 
ned. aanteek. 66)) 
(4) Den oorfprong en afloop dezer twisten befchrij® 
onze. Meiis Stoke, met de naïviteit aan de oude 
rijnr Kronijkfchrijvers veelal eigen, IV. B: vs. 70-143 
(£) Nogtans komt, buiten deze opmerkelijke gelijk- 
heid, “deze: zank ook zeer te pas, ter vetgelijking 
met-, en opheldering van. den oorfprong der fatere 
Hoekf..en Kabelj. - twisten ; Gelijk?” ons n0g op meer 
dan ééne plaats blijken zal. — 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. J8 


berokkend 
herdenken ‚aan; de _ftaatskonstenarijen onzer Sn edaare 


Franfche en Engelfche naburen, door alle -de et 

tijden henen van het beftaan ‘onzer. Republiëk, 

leiden tot het- vermoeden: of -ook de Hoekfche 

en Kabeljaauwf{che ftrijdigheden door buitenland- 

fche ftaatkunde berokkend en onderhouden mo- 

gen zijn? — Doch ook dit vermoeden vinde 

in de gefchiedenis geenen genoegzamen grond. _ 
Want, wat het eerffe betreft, Margareta, ven“op: 

en, door haar, Willem, hadden beiden hun lo 

regt van een en denzelfden Keizer: de beroe- 

ringen in het verkiesbaar Duitfche Keizerrijk 

hadden geen beftendig karakter, *t welk op deze 

landen en partiĳfchappen gedurig konde wêrken: 

de Keizers leenden eigenlijk flechts hunne be- 

vestiging aan „den eenen of anderen overweldi- 

ger, om het vroeg verzwakt en’ betwist regt des 

Rijks op deze landen erkend te zien, daar zij 

dit, bij, weigering, bezwaarlijk met de wapenen 

zouden hebben kunnen doen gelden. —_ Men 

vindt de blijken in de handelwijs; van Graaf 

Dirk IV (k), en in de verbindtenis van Zò- 

dewijk van Loon en zijn’ tegendinger Willem 

1. met de ftrijdige Keizers Otto en Henrik 

(2); in het gebeurde tusfchen Keizer Albert en 

ai Jan 

@) Kluit ad Chron Egdsund. |. fibr. eik ; 

U) Wagen. Pad, Hifl. II. D. bl. 331—4. 


IA OVER DE HOERKSCHE 


Fan van Avennes (m), tusfchen Keizer Sé. 
gismund en Fan van Beijeren (); en cin 
delijk, in de, door Filips van Bourgondië, 
wegens deze landen Gan” den Keizer ladt en 
langzaam gedane“hulde Co). 


6. 9. 


ein En- Even min vinde ik grond tot „befchuldiging 
der Zngelfche en Franfche hoven, — De bin- 
nenlandfche twisten in beide die rijken. kunnen 
met deze Hollandfche partijfchappen. in geen 
verband gebragt worden:. voor dadelijke de. 
gelijke deelneming (p) in de langdurige oorlo- 
gen 


Cyr Wagen. Zid, Hifh. II. D.'bl 446. 
„(#)- Wagen. IIIs-D. bl, 3325 , 
0) Wagen. Zud, Hif?. ILL_D.' bl 549. 

(p) ’t Is waar, Graaf Willem IIL had, zeer kort 
voor zijnen dood, in Mei 1337, en ftraks op nieuw 
Willem IV, in fulij deszelfden jaars, zich met den 
Engelfchen’ Koning Eduard III, tegen Koning Philips 
ÏV van Frankrijk verbonden : maar onze Willem ving 
dien. krijg flaauwelijk aan’, liep in: denzelven over en 
weerover, en reeds in September 1348 hielden de 
vijandelijkheden op, door een verdrag, waardoör de- 
ze landen buiten den twist geraakten. z. Wagen. 
Haderl, Hifl, III. D. bl, 230—2, 23741, 2448. 
Ook was de Graaf in dezen twist meer. perfonelijk, 
dan wegens zijne landen, en dan. nog meer Henegou- 

wel , 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN 13 


Í gen. der beide. rijken tegen elkander, bleven 
deze landen gelukkig bewaard; zoo. lang, ze 
‚piet, onder Filips van Bourgondië, onmiddelijke 
_ naburen. van Frankijk. geworden. waren; en 
‚ook deze Vorst betoonde „zich, in zijne vriend- 
_fchap. zoo veranderlijk „dat er althans geen za= 
H _ menhang van eene dier buitenland{che , met eene. 
_ onzer binnenlandfche ftrijdende partijen beftaan 
$ of blijven kon. | 
__ Wel is waar, dat bij de. edere zelve van 
_ Margareta tot deze gewesten, Eduard II, 
Ë _ Koning van Engeland, van wege hare Zuster, 
k zijne Gemalin Philippa, ook eenige aanfpraak 
vor opvolging maakte, en zich in, het. beftier, . 
der. landen zelve mengde, Maar dit laatfte deed 
Hi ten behoeve van Margareta, „welke hij 
reeds als Gravin erkend had CG. „en, bij tiet 
ffraks toe, dat Willem zich met eene Prinfes 
van zijn geflacht in den echt verbond, . en be- 
werkte de verzoening tusfchen Moeder en Zoon, 
Zon= 


wen, dan Holland er in betrokken; en er blijkt van 
geen den minsten zamenhang dezer, hoezeer kort nas 
volgende burgertwisten , met dien korten krijg. 
k „(4) Eenige nadere blijken van Eduard’s eerfte aan- 
_matigingen en aanftalte om die met geweld door te, 
(atten, heeft de Heer van Wijn „onlangs in de Gra- 
elijke rekeningen van dien tijd ontdekt ; en zal daar 
van zelf aan het Ean hi) doen, 


6 OVER DE HOEKSCHE 


zonder eigenbelang te doen gelden (+). Men 
vindt ook van den Engelfchen kant geene ge- 
welddadige poging meer op deze landen, zoo _ 
men uitzondere de zwakke, door Engeland zelf — 
afgekeurde en gehinderde ftappen, door den — 
Hertog wan Glocester ; Jacoba’s Eclhitgenoot ge- 
daan, om kaar, meer dan om de Hoekfche 


__ partij, bij te ftaan'’ tegen Philips van Bour- 


en £. 


Frankrijks - 


gondië, die toen zelf bondgenoot van Engeland 
tegen Frankrijk was, 


$. 10. 


Aan den anderen kant, Frankrijks mogelij- 
ken invloed betreffende , ìs het waar , dat in het 
laatst der veertiende eeuw, Hertog Albrecht's 
Zoon, Willem Graaf van Oostervant, zijnen 
Vader grovelijk beleedigd hebbende, en voor 
denzelven moetende vlugten, zijne toevlugt tot 
Frankrijk nam ; en dat, honderd jaren later, 
onze Fonker Franfen oorlog van verre zamen- 
hing met Frankrijks oorlog en oprokkeningen 
tegen Maximiliaan, en Brederode’s helper, 
de Heer van Naaldwijk, eindelijk in Ffank- 
rijk geruste {chuilplaats vond, en daar als bale 
ling ftierf. — Maar het blijkt niet, dat in het 
cerstgenoemd geval, het Franfche hof Willem 
opgeruid, of, met hem te ontvangen, ftaatkun- 

die 
… fik W 


(r) Wagen. Vaud. Hist. XI Boek. 


A5 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 27 


dige inzigten gehad hebbe: en even min, datde 
blijvende, door meer dan één huwelijk omftane 
of bevestigde verbintenis, van Wijlem en zijne 
dochter Jacoba met Frankrijk, welke verbin- 
_ tenis ophield door den dood van haar echtge- 
noot, den Daufijn ($), eenigen invloed op 
onze Nederlandfche burgertwisten gehad heb- 
be. Nog minder is de andere daadzaak vol, 
‚ doende, om tot de tijden van Margareta en 
‚Willem terug te befluien:- vooral, daar in de 
tijden van Philips den Goeden en Karel den 
ä Stouten, welke beiden zich zoo geheel in de 
Ü Franfche zaken geftoken hadden, onze binnen- 
_ ländfche twisten flapen, althans geen blijk van 
Ee ranfche opwekking en onderfteuning dragen. 


NEET 


d 6: ir. 

Wij moeten ons dan bepalen, «om de begins 

 felen dezer partiĳfchappen te zoeken binnens- 

lands, en eerst omtrent het einde der eerfte 

4 helft van de veertiende eeuw; in de tijden, die 

op Graaf. Willem's IV. ongelukkigen dood 
cn 

Hier echter vind ik ergens den oorfprong, £ Of de óofs, 


brons deze 


dezer jammerlijke tweefpalt opgegeven, vroeger: een 
ten te Zoë 


dan men geloofd had, in de danlprak, welkeken zij, ië 
Kd k B de aanfpraals 


k "(s) Men zie over dit alles asen Wad, Hists 
KL Boek, on 


À Ni 


8 SOV ERS DE: HOE K'S CHE 


welke Heerde Oom van Willem IV. en Margaretú, 


jan van 


beaunom Heer Jan van Beaumont, Heer van Gouda, 


it de Schoonhoven enz. wijlen Willem's naaste man- 
7 Ï 3 | 
van _ Graaf neln . 
En nelijke blóedvernfans; op de erfopvolging dezer 
landen gemaakt zou. hebben, * die door velen 


onderfteund zou zijn, terwijl de meesten zich 


voor Margareta verklaarden; wier tegenpartij — 


tiogtans, zich naderhand, in de twisten tusfchen 
Margareta en haar Zoon Willem bijëen-; 
en bij Willem gevoegd zou hebben (+). Doch 
men: vindt van die begeerte van Heer Jaz wel 


eenig, fchoon flaauw bewijs (4), maar geen 
bes ° 


(@) Dit wordt flellig voorgedragen in gefehreven 
akademifche voorlszingen (dictaten), die toegefchre- 
ven worden aan wijlen den beroemden Hoogleeraar 
Weiss, over Otto’s Moiit. Rerumpubl. Cap. 6. 
$: 26. n. 85 en ik heb hierom’ gemeend, het niet 
gelieel te mogen voorbijgaan, fchoou her, zoo veel 
ik wete, op geenen grond rust. 

(u) z. Wagen. Zad. Hist, IL, D, bl. 266. — 
É Maar op dit gefchrevene is door de Commisfie van 
t Zeeuwsch Genootfchap het volgende aangemerkt: 
Ook zelfs geen flaauw bewijs van Heer Jan's be- 
„ geerte naar het Graaffchap dezer Landen kan men 
s> vinden. Onze treffelijke Wagenaar zegt, ’t is 


NJ 


23 


23 


5 over Holland en Zeeland zal hebben aangematigd s 
„er fihoon 


- 


waar: „, Men leest dat hij (Jan van Beaumont) de — 
» Grafelijke regering van Henegouwen aanvaard heef? ; 
5 ent is te vermoeden, dat hij zich ook het bewind — 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN, 19 


bewijs van zoo ernftige aanmatiging, “of zoo 
veel ingangs bij de landzaten;’ dat ‘hiër door 
die zoo hevige fcheuting « en. bitcêre vijandfchap. 
\ KEV 23 eee IP 
pen fihóon men zulks, onzes  wêtens; viergens vindt aan. 
Ki] » geteekend” — doch hij haalt Froissard aan 3 en 
> deze Schrijver zegt: as ainfì vacqua la Comté de 
 s Haynaut un temps, at la gouverna Mesfire Je 
» han de Haynaut , jusques à tant, gue Mada- 
os Uig, Margarita de Haynaut fetira celle Part „eb 
” prit la faifine et Vheritage” &c.. Er gaat niets voor 
„5 ook volgt er niets, van eenige begeerte van Heer 
EE Jan naar het Graaf (chaps; -Hij geuverneerde ‚hij 
ss defluurde, - tot Margarie, „herwaards gekomen, 
„zelve het roer in handen nom. En nièts was-.na- 
ssstuurlijker, -niets eenvoudiger, Hij: was bij caf- 
„> 'fterven der Keizerinne en harer kinderen,” t naaste 

“mans: oir in deze gewesteu, en die; bij % leven 
3) van Graaf Willem IVoj- doof dezen, bij- deszelfs 
“ss afwezigheid, te Bekenden tot Gouverneur was 
# »; aangefteld. geweest. Te Mons in Henegouwen 
_ Vindt menseen Charter, ‚gegeven te Valenciennes 
3 20 Maart 13425 bij % welk « Willem Iv. hem bee 
5 noemt tot J Baut ei ‘Souverain Baljuw en: Oppere 
„5 hoofd) de tous fes-pays; avec pouvoir de les gou 
„vern er, d'y-mêttre et orer Les officiers, er faire 
ss tout ce qwil feroit, sil yrevoit prefent , cependant 
sl viage (voyage) en Grenade :” &n van hier komt 
a» Beaumont ook als” s. Graven „Stadhouder. voor, in 
ss August, 1343»; bij Mieris, Gr. Ch. B. y. Holt, 
IA s dl, D. bk. 679. Die man dan van vertrouwen , be- 
NO. ‚Bs goed 


Var n 


ie 


rn 


EBEN GEE 


SE 


. td 


20 OVER DE MOEKSECEE 


had kunnen ontftaan, Daarentegen vinden wij 
hem eerlang, vereerd, naar * blijkt,’ door 
Margareta en Willem beiden, aan ’t hoofd. 
der onderteekenaars van JMargareta's eerften 
“afftand dezer landen aan haren Zoon (wy); na- 
derhand wederom begunstigd door Margareta 

ad 


„j toemd &h geâcht ter zee en te lande in dietr tijd „ 
„nam, ’t zij bit zich zelven, ’t zij misfchien wel 
„> op last van Keizerin Margareta, tot hare komst „ 
„s hét Gouvernement, meermaten door hem bekleed, 
2 wederom op zich: zeker in Henegouwen ; mogelijk 
„ook hier te lande, daar meu, naar den áarv enden 
„s geest van die tijden,“ in regeringloosheid zou ge- 
2 weest zijn, én im wrees of ondervinding van op- 
„toer, zoo kij dit niet gedaan had,’ — Ik heb niet 
anders kinnen doen, dán deze belangrijke en uitge- 
werkte: aanmerking in kaar. geheeh over te nemen. 


_ 


Men ziet,” dat ze mijm gevoelen, om geene amóirië 
of aanmatiging van J: ve B als oorfprong der troebe- 
Ten te erkennen, lerachtig flaaft. Mijn in den tekst 
gezegde, rustte: op Wagenaar, maar-ook vooral 
op heteftellig ten laste van Heer Pas voorgedragene „ 
en -door: mij vroeger vermeldde (van Proft, Weis) ; 
terwijl ik zelf ook ftraks hier na eenige redenen, had 
opgegeven , “waarom ik aan Heer J. v‚ D.-geene ei- 
genbátige heerschzuchtige, bedoelingen durfde te last 
teggen:). … Eer ef 
(W) Dit ffak-is in ’t Grout Plac. B. II Deobl. 1, 
en in Matchaei 4uaf, T. V. p. 5Ó1—77p @d-in 
AtOe Oiuv ARV Anlú & ‘ $ 


y 
EN.KABELJAAUWSCHE TWISTEN. „21 


en Willem (w), ja mede tot fcheidsman gekozen 
in de gefchillen over.’ gebied (x); en, daar 
hij nog verfcheiden jaren leven bleef, zou het 
vreemd zijn, dat, met zulk een’ geest bezield, 
„deze Heer, midden in het land gevestigd, zich 
_ beftendig ftil gehouden hadde, zonder gebruik 
te maken van de fchoone kans, om in troebel 
water te visfchen, en aan beide parten den 
vetten brok te ontrukken, — 


S. 12. 
Het blijve dan in ’t algemeen daarbij : dat! De beginfe- 
len der cwis= 
de beginfèlen dezer noodlottige verdeeldheid en de 
7 din en naauw 
_ €n Partijfchap, voor 200 ver Van dezelve verbonden 


iets met zekerheid bekend is, gefteld moeten mende 
en 

worden, eenigen tijd na den dood van Graaf Te 

engin Ve 

Willem IV, gelijktijdig en naauw verbonden 


met den jammerlijken krijg tusfchen Moeder 
en Zoon. 


& 13: 
_ Meet voordacht druk ik die, hetgeen uit het Doch hieer 
omtren Ld 
vorig beredeneerde overblijft en uitkomc, dus iran 
eN chillende 
“duister en onbepaald uic; omdat juist hier, in berigten en 
‘ wijzen van 
/ B 3 het vaprdragt, 
ti \ 


a 0) Mieris, Charterb. II, D. bl. 821, a. — Ook 
| teeds tevoren had Margareta, pas aan 't bewind 
| „gekomen, hem hare gunst betoond, z. ald. bl. 7e9, 
[ERIS - 

(5) Mieris, ald. ble 755; bg 22, 24, 25, 


22 OVER DE HOEK SCHE 


“het nader bepalen dezer algemeene ftelling, zich _ 
een groot en zeer gewigtig verfchil tusfchen de _ 
Gefchiedfchrijvérs opdoet: of, namelijk, de 
verdeeldheid der landzaten en de H. en K. 

partijfchap eerst ontftaan zij, wit en door den 
twist over het gebied tusfchen Margareta en _ 
Willem? dan of, van de reeds gevormde twis- 
tende en ftrijdende partijen, eerst de eene Wil- 
lem hebbe ingeroepen, aangezocht en overgee 
haald, om het verlaten beftier dezer landen we- 
der op zich te nemen; en de andere, ’% zij 
reeds te voren, ’t zij door natuurlijk gevolg 

daarvan, zich voor Margaretd's beftier ver- 
klaard, haar weer ingeroepen en onderfteund 
hebbe? | Os. 
S. 14. 


In het eerfte dezer gevoelens is nieuwe twij- 
feling, uiet verfchillende verhalen: ‘of Willem, 
die van zijne Moeder in Januari 1349 (9)s 
de landen van Holland, Zeeland en Vriesland, 
als eigen Graaffchap , maar tegen belofte eener 
jaarlijkfche uitkeering had verkregen, aan! deze 

be= 


Cy) Dit immers gaat vast, dat dit fluk tot het jaar 
1349, niet tot het vorige jaar gebragt moet worden 5 
wegens den toen gebruikelijken ‘hofftijl «en telling: 
welke bijzonderheid ook in vele andere ftukken moet 
worden in ’t oog gehouden. z. Bijvoeg/. en Aant. 
op Wagea. HL, ‚D. bh 58, ‘volg. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 23- 


belofte, ter kwader trouwe niet voldaan? ‚=. 
dan of ook te gelijk Margareta, uit wispelrus 
righeid, berouw van haren afftand zou gekregen: 
hebben? (z) — of Willem, het jaargeld in-, 
… houdende , zich in * bezit der landen zou heb- 
j ben willen handhaven „tegen den wil en * regt 
‚van Margareia, welke dan, herwaards komen- 
de, haren afftand ingetrokken , en door ’t geweld 
_ van wapenen, hem zelf tot fchuldbekentenis en 
k weder- afftind gedwongen hebbe? — dan of Wil- 
Á lei, ziende hoe gevaarlijk en kommerlijk de ge- 
f fteldheid der landen was, en het bewind, na af- 
_ grek des beloofden jaargelds , niet langer waardig 
_ noch begeerlijk vindende, vrijwillig het gebied 
$ verlaten hebbe, en ’% land ruimende, naar Bei- 
‚ jeren vertrokken zij; wanneer , overmits Mar- 
gard s ‘gedurige afwezigheid en haar te flaauw 
B 4 be- 


4 


(2)- Een enkel Schrijver, (de Dt Chrinijk van 
„„Alberrus Argentinenfis of „Albert van Straatsburg s 
af ook aangeh. bij Gouthoeven ë/. 387. b.) zegt, 
{dat zij helde sot een ongelijk huwelijk, maar zet 

er niet bij, met wien? en of de ongelijkheid in 
_ jaren of in ftand zou geweest zijn? ) 

4 (*) De Heer van Wijn erkent de juistheid mijner twee 

_ oorgaande stellingen „ mij verzekerende, dat, bebaiven Alze 

reiter,in Annal. Boj. P. ll p. 82, 33» die dezen Schrijver 
(4. Argentinenfis namelijk „) aanhaalt, hem; ondanks alle na- 

_ worfching, bij anderen niets hier van zij voorgekomen, zelfs 

_mitt bij “Rebderf (in Freheri reruin Germ. Script. T, kh 
{ Pe 626 en 638) die dezen tijd beleefde. 


»- 


B ZnS Ed 


U OVER DE HOEKSCHRE 


beftuur (aa), fommige Edelen en Steden met 
herhaalde bezendingen Willem weder aange- 
zocht, en hem, hoe fterk hij ook eerst wei- 
gerde, gedrongen en overgehaald hebben, om 
zich weer in 't bewind en aan het hoofd te 
ftellen; waartegen anderen zich verzet, en ge- 
toond zullen hebbèn Margareta alleen te er- 
kennen, en haar tet weder- overkomst: en bij- 
ftand. aangezocht: Doch waarop Willem en 
zijn. aanhang dezer floten beftormden, en vele 
daarvan verwoestten, en zich op nieuw tegen 
de gevlugteen of verdrevenen verbonden, bij de 
bekende zamenfpanning, gedagteekend 23 Mei 
135t5 maar welke door Mierrs bewezen, 
en federt erkend is, tot 1350 te behooren (ab); 
ondanks welke hij echter reeds in ’ eind van 
September tot fchuldbekentenis en wederafftand 
genoodzaakt werd. — Willem, in Januarij 1354 
door Margareta met Zeeland begiftigd zijnde, 
moet echter. onmiddelijk weer tegen haar zaam- 
gefpannen en gewapend hebben, daar weinige 
maanden later, Margareta, door Engelfche 
huip gefterkt, hem bij Arnemuiden flag leverde 

7”, en 


(aa) Een enkel Schrijver, (Gouthoeven, in zijn 
* bijvoegf. bl. 388 a.) meldt van afkeer der Landzaten 
wegens hare (Prafheid, | 
(46) Mieris Charzerb II, D, bl. 779. Bijvarsfe 
en anim. op Wagen. III, D. bl. 59. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. e5 


en hem overwon: maar zelve, reeds in ’t begin 
van Julij, eene beflisfende nederlage ontving , 
welke haar de hoop benam van zich hier te 
lande, daar de meeste Steden met Willem ver- 
bonden waren, te kunnen houden, en haar de 
wijk naar Engeland nemen deed, enz. — Ter- 
) wijl dan in deze twisten, eerst de partijen van 
_ Margareta en Willem door bijnamen onder: 
fcheiden, en door den twist het land in jam: 
merlijk onleschbaar vuur, ont{teken was (ac) 


S. 15: 


Een geheel andere voordragt van deze ge- 
_beurtenisfen en het begin der partijfchappen, is 
_ bij vele Schrijvers, die te kennen geven, dat, 
__pna den eerften vrijwilligen afftand en ’t vertrek 
van Willem, Vrouw Margareta afwezig blij- 
ven- 


al 


(ac) z. Wagen. Pad. Hist. III. D. bl. 265, 278, en 
in den Zegenw. Staat v. Holl. 1, D. bl. 54. (De tijdor- 
de der gebeurtenisfen is naauwkevurigst in de Bijvoegfs 
en aanm, op Wagen. III, D. bl. 59—62.) Magm 
__Chron. Belg. ap. Heemsk. Batav. Arcad. (Heems- 
kerk zelf fpreekt twijfelachtig) V. H. Mi ortie der 
À Gravel. Reger. in Holl. Cap. ar. Stijl, Opk. en 
Bloei der vereen, Nederl. bl. 53. Cerisier, Tufereel 
enn IL. D. bl. 436, 7. Zoo zingt ook Laugen- 
ijk; enz * 
Á B 5 


26 OVER DE HOEKSCHE 


vende (*), en zich dezer landen weinig bekreue 
nende, binnenlandfche twisten en geweldenarijen 
waren aangevangen, en heel Holland verdeeld 
en in partijen gefcheurd door de Edelen, bij- 

zon- 


(*) Aanm. des Heeren van Wijn. Wat Willem 
betreft: uit eene Rekening van den Rentmr. over 
Zuid- Holl. , loopende van St. Baven dag (1. Octob.) 
1350-1351; blijkt mij, dat hij, ten tijde van dien 
afftand , federt 20 Sept. 1350 incl. » Eerst te Geertruide — 
denberg , en toen te Dordrecht, bij zijne Moeder zich KE 
ophield. Daar na vinde ik hem bij Margareta niet 
meer, en noch den tijd van zijn vertrek, noch wer- 
waarts hij zich begaf. In ’t geheel komt hij mij fe- 
dert niet voor, dan op d. 14 Janu. 1359 (bij Mies 
ris, Ch. B. 2. 766” 

„, Ten aanzien van Margareta kan men niet wel 
zeggen, dat zij afwezig bleef: Uit zooëvengem. Re- 
ken. blijkt mij, dat zij van den ro, tot ten minsten 
23 Octob. 1350 te Geererwidentherg zich ophield. — 
Kort voor Sf. Maarten had zij wel een’ uitftap, zoo 
% fchijnt , naar Mechelen gedaan, doch van 8 Decemb. 
tot 13dag 1350 de ie 1351, (want zij telde naar den 
Hofttijl) komt zij voor te Zierikzee, Toen moet zij 
een’ fchiclijken togt gedaan hebben naar Beijeren ; 
want op den eo Janu. 1350 was ‚zij te Munchen, 
(Mier. Z, c. 2, 769,) doch op 6 Febr. 13% 
(Mier. 4 €. P. 771) weder te Zierikzee: en de bos 
wengein. Reken. leert mij, dat zij in die maand, en 
“-begin der volgende Maart,-in Zeeland bleef, maar 


dat zij, op den 17 Maart, aich weder te Dordrecht 
bevond.” 


4 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 27 


zonder door Arkel en Egmond gan den eenen, 
Brederode aan den anderen kant, en door de 
namen van Hoeksch. en Kabeljaäuwsch toen 
reeds onderfcheiden: in welken ftrijd der fac- 
tien dan eerst de Kabel. partij Willem tot 
hoofd had aangezocht en weten te overreden ; 
wanneer , natuurlijk , de Hoekfchen betuigden 
Margareta alleen te erkennen, en voor Haar 
te ftrijden, aan welke de landen, daar Willem 
ze eerst verliet, van zelf weder vervallen wa- 
ren (ad). Zone ie | 
sis $e Ke 


Cad) Chron, auct. Je de Beka, Matth. -4nal, 
T. UI P. 244. Chron. Osnabr, ap. Meibom. ald. 
aang. door Matthaeus, dppend. ad Bekam, én 
Margar. p. m. 143 fq. Heda, p. m. 244. Rei- 
gersb. Chron, v. Zeel. 36 Kap. Oude Holl, Krone : 
bij Gouthoeven, bl. 384 Chron. de Holl, in 
Matthaei „dual, T. V‚ p.566. Schotanus Frief. 
Hist. VI. Boek. Alkemade, Sonker Franf. oorlog , 4 
Hoofdd. — Den opftand tegen Margareta, niet berok- 
kend door Willem, ftelt ook Vossius dnna/, L. X. 
(Deze lijst, zoo wel als die in (ac) kan zeker ver- 
meerderd worden, want ik heb noch tijd noch gele- 
genheid gehad, om alle Schrijvers na te zien, Velen 
echter fpreken hier zoo kort en onduidelijk, dat ze 
in dezen niet in aanmerking kunnen komen.) 

Nog eene andere veronderftelling heeft Huijde- 
toper, in zijne Lambacheriana, bij Mel, St. II, 
D, vl. Sat. dat Keizer Lodewijk door zijne bemoei- … 

jing 


28 OVER DE HOEKSCHE. 


1 


$. 16, 


Aanmerking 
beek nnie. _Moeïjelijk en gêvaarlijk is het, in dit ver- 
en fchil te beflisfen; vooral, dewijl wij juist hier 
en Der zoo zeer lijden, door gebrek aan gelijktijdige, 
kundige en onpartijdige Schrijvers, waardoor 
vele van de gewigtigfte gebeurtenisfen dezer ja- 
ren altijd duister moeten blijven: b. v. Willems 
gedrag jegens zijne Moeder, federt haar eerften 
afftand, — de redenen van zijn hervat of ge- 
welddadig vastgehouden bewind, — en van Mar- 
gareta’s weder aanvaarden van ’t gebied; — de 
oorzaken, die Willem, na ’t fier verbond met 
zoo vele Steden en Edelen in Mei 1350, reeds 
in 


jing met de verdere opvolging in deze landen, en 
door zijn’ oudften Zoon van de Erfenis gewelddadig 
te verfteken, oorzaak geweest zij van den eerften 
haat tusfchen Moeder en Zoon. — Maar, gelijk de 
geleerde man in ’t algemeen in die Verhandeling, uit 
Zijn bekend verkeerd oogpunt, zeer vele hiftorifche 
feiten geheel fcheef befchouwt; en naardien hier de 
afftand van dien oudften Zoon zelven voorkomt, (ter- 
wijl ’ natuurlijk was, dat de Keizer, van dit verval- 
len, maar van den Broeder zijner Echtgenoote af- 
komftig leen, eene apanage voor hare jonger kinde- 
ren maakte:) zoo vind ik niet, hoe dat bevorderen 
des tweeden Zoons tot de opvolging, oorzaak van 
haat tusfchen dezen en zijne moeder konde geven, 
of hem aanleiden, om zich voor den tijd, bij baar 
lev en, het Graaffchap aan te matigen. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 29 


in September tot nederigen afltand bragten, — 
en die, waarom hij, van Margareta, die toen 
alles inhad, reeds in Januarij daaraan volgende, 
Zeeland in eigendom verkreeg, — en die, waar- 
em, zoo ras daarop ; weer zoo felle krijg ont- 
ftoud, — en genoegzaam alle de gebeurrtenisfen 
hier te lande, gedurende de vierdehalf jaar, die 
tusfchen Margareta’s beflisfende nederlage , 
en haar tweeden finalen aíftand verliepen (ae), 

en 


(ae) Over het vorig tijdperk, van-, en vóór het 
openlijk begin der troebelen, geven de Graafl. reke- 
ningen’ dezer tijdén, door den Heer van Wijn zeer 
zorgvuldig bij een gegaderd: en geëxcerpeerd, nog at 
eenig faauw, offchoon op verre na niet zoo volko- 
men licht als wij mogten wenfchen. Maar zij toonen 
ons toch, dat Koning Zdward van Engeländ ál vroeg 
in 1346, gewapende demonfiratien, om zijner vrou- 
wen vermeend regt te doen gelden, tegen deze lan- 
den maakte; — dat ook in deze landen zelf, voorna- 
melijk.in Zeeland, veel onlust en beroerte was; zelfs 


geweld van wapenen, en gruwelijke euveldaden ge- 


pleegd werden; — dat Willem reeds in Novemb. 1347 
de Baljuwen van Rhijnland, Amftelland en. Kennemer- 
land gelastte, „ te gebieden, dat alle, die opsue, brie- 
ven hadden van mier Vrouwe der Keizerinne wagen, 


f die brengen zouden in den Hage, te registreren” 
CG p geen welligt tot onaangenaamheden aanlgiding smd 
_ geven; offchoon men toen, en later, Moeder en 
À Zoon nog, zoo ’t fchijnt, in goede vriendfchap vindt) 


mm Zij toonen ook, dat men eigenlijk niet met fommi- 
ge 


go OVER DR HOEKSCHE 


en flraks de ware omftandigheden van Willem's 
razerijen en lotgevallen; — of Willem bij zijne 
Gemalin kinderen, en wel, toen;hij krankzin- 
nig werd, in leven geliad hebbe, of niet, enz. — 
Daar nu dit bijkans geheel onzeker en onbe- — 
kend is, hoe kan ’ ons verwonderen, dat wij | 
nier weten (waaröp het echter, om den loop 
en geest der partijfchappen voor * vervolg te 
beoordeelen, zoo zeer aankomt ,) of in 1349 en 
135o, het begin van de geweldenarijen en van 
de fcheuring des lands. gemaakt zij. door den 
twist van eenige magtige adelijke. geflachten , | 
Wier eene deel den jongen vurigen “Vorst in 
hun belang ef tot hun’ aanvoerdet wist te krij- 
gen; dan of eene partij der landzaten ’t eerst 
door. zijne heerschzucht in opftand en krijg 
- gekomen zij? (af) | | 
$. 17. 
ge REönijkfêhdijvers zeggen ken, dat Margareta nà 
Willens afltand afwezig blijvende, dit aanleiding tot 
apftand gaf; gelijk door de Heer v. W. rèeds even 
te vore bij deze Verh. bl. 26 is aangemerkt, — en 
dát Tiles” afwezigheid, na ’t weergegeven bewind, 
flethts vân korten duur kan zijn gewéest. Zij beves- 
tgen Bovendien, en vullen aán; ’t geen de Charters 
dier tijden, bij Mieris uitgegeven , aanwijzen. — 
(Vrees voor inval der Engelfchen was ook vermeld 
door Alb. Argentin. p. 135. bij Huijdece op 
Mel, St, III. D. bl. EN) : 


Caf) 't Schijnt dat de meeste oude Schrijveren 
ë zich 


EN KABELJAAUWSCHE:TWISTEN. 81 


S: 17: 
Sominige Gefchiedfchrijvers dän, ftellen de 
Vorsten voor, als ingewikkeld in den reeds be- 
_ftaanden twist der Landzaten; andere, * Volk, 
‚dat is, de Pdelen en Steden, als in partijen 
_ gefcheurd , om de heerschzucht der Vorsten. — 
Een derde gevoelen of onderftelling is ÓNS rene telling 
‚voorgekomen; welke wij niet onvermeld mogen Wun * ge 
daten; want, offchoon,-zoo ver wij weten, “Oet 
„flechts in één verouderd politiek dagblad ge- 
fchreven; is dat’ dagblad afkomftig van den 
beroemden WAGENAAR, En blijft ook nog 
_ fleeds, als uitmuntend voorbeeld voor echt pas 
driottifche, vrijmoedig befcheidene politieke’ 
_ dagbladen, en voor de kennis dér Hollandfche 
Staats- 


_ zieh voor deze laatst ($S. 15) voorgedragene wijze vers 
klaren ; terwijl echter de meeste nienweren, de ande- 
rê, door ons, met hare eigen variatiën, éérst ($. 14) 
_ vóorgedragene wijze kiezen. Voor het andere (f. 15) 
( voorgedragen gevoelen meen ik nogtans uit den ftaat 
_ dier tijden, en den geheêlen: loop dezer twisten ,- 
_ meerdere inwendige bewijzen (hoedanige, bij gebrek 
_ van uitwendige, cigenlijk- hiftorifche, veelal ons oor- 
R deel beftemmen moeten) gevonden te hebben: maar 
A _zäl dezelve , wegens den reds opgemerkten zamenhang 
_dêézes eerften met het laarfte deël der vrage, — nî- 
turlijken zamenhäng , van den 'oor/Prong met’ deit geese 
_en Kobtgaztde flrekking. der partijen — eerst later en- 
aan %@inde der Verhand. kunnen ontwikkelen. 


32 OVER DE HOE KSCHE 


Staatsgefteldheid en Sraatsgefchiedenis, in het al. 
toos gedenkwaardig tijdftip van 1747 en 1 748; 
belangrijk: 

De parrIoT dan, N.g. bladz. 83, fchrijfe: 
»‚ De Hoekfche en Kabeljaauwfche Tweefpalt, 
> die, in ’ midden der veertiende eeuwe, in 
s Holland oncftond, en tot op ’t einde det 
» vijftiende duurde, was zijne geboorte ver- 
» Schuldigd aan ’s Volks misnoegen over de 
En Regeering ge, en werd gevoed daor zulken ; 
5,-die, onder eenen fchoonen naam, naar nieuw 
5, gezag ftonden, of zich in eenig verloren be- 
s wind poogden te herftellen. Die in ’t on- 
s derfpit lagen, en wederom op. ’t kusfen zoch- 
“sten te geraken, riepen, dat zij voor de voor- 
regten des Volks, of voor de wettige Re- 
5» gering ftreden, en beloofden verligting var 
‚ gemeene lasten, zoo ‘t Volk hurì wilde bij= 
» ftaan. Velen gaven hun gehoor. Vele ane 
» deren hielden * met hunne partijen. De 
» verdeeldheid kreeg eene gedaante. Men on- 
» derkende elkanderen aan roode en graauwe 
» Bonnetten” , enz. — (Hierbij kon dan, tert 
opzigte van deze latere troebelen, gevoegd wor= 
den, ’ geen van de vroegere gelijkvormige 
partijdigheid meris sToke vermeldt, ter 
plaxfe, boven, bl. 12. aant. (/%) aangehaald.) 
== Maar onze WAGENAAR fchreef aldaar; 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. «33 


t zij dan als Patriot, of als policiek dagblad- 
Schrijver, althans hij fchreef daar te veel ad 
homines, om in dezen van cenig gewigt te 
zijn Immers, hoe zeer naderhand, in den loop 
_ dier tweefpalt, ’s Volks (dar is; bij hem; der 
ftedelijke burgerijen) misnoegen, door de 
voornamereù aangeftookt, meermalen aanleiding 
tot opftand moge gegeven hebben; zeker had 
die klasfe des volks, voor welke wAGENAAR 
„zijn blad fchreef , geene-fchuld aan de geboorte 
‚van dien H. en K. tweefpalt: — En wat de 
vergelijking der gemelde plaats van MELIS 
‚ STOKE betreft, behalve dat deze hier eigenlijk 
__piets #en bewijz € afdoet, vind ik ook in die 
plaats zelve, een dubbel; eenigzins verfchillend, 
aanzigt der zake. Berst is *, vs. 70-82; als 
of de Landzaten zelve (ds ì, de Edelen,) om 
vergenoegd over * beftier, bijzonder ook om 
dar het Vrouwelijk beftier was, en zij niet ge- 
noeg geraadpleegd werden, tegen de Regentes- 
_ fe waren opgeftaan: maar dan volgt er onmid- 
delijk, vs. 83-94 eene plaats, welke reeds 
vooräfbeltaanden haijver en vijandfchap tus- 
fchen adelijke familiën danduidt, waarvän ’% 
ene deel nu aan de Vorstinne kleefde, en 
weshalve ‘t andere een’ ander’ Vorst of 
Landsbeftierder voor zich en voor het land 
Rt, C 3 op= 


Eed 


34 OVER DE HOERSCHE 


opzocht (ag). Zoo verfchilde dan zelfs ook 
dit niet van de gronden en den oorfprong der — 
H. en K. factiën, volgens die in de tweede 
plaats (S 15.) opgegeven wijze voorgefteld. 


S. 18. | 


Over eene _ Maar ten opzigte dier H. en K. partijfchap 


plaats van 
PulLsaLEY worden wij nader op den weg geleid, door 


Dis, nupens 

het vroegfte / 7 ra k 4 

her vroegte „, ‘tr geen men vindt, nopens zekere klagte der 

Willen, — … Keizerin Margareta, als had ‘haar Zoon « 
2 Willem V, of door zijne jongheid; of door 


na 


(ag) Ik hale deze verfen aan als echt. Want zons 
der gronden van kritiek, die zediver en zekerder zijn; 
dan de opinie en individuëele fmaak, zelfs van eenen 
B. Huijdekoper,; wage ik het niet, die geheele 
plaats voor ondergefchioven te verklaren. Maar ’t is 
of Melis Stoke meer ondervinding gehad hebbe 
van Aofs-intrigues en -kabalen, dan Hij, die deze 
plaats verwerpt, als „ wildzang, die toch te vatten , 
noch te begrijpen is’ — Geldiger atgument voor 
de aanwending der Aooge kritiek ter uitmonftering van 
die verfen 83-94, mogt diezelfde, door ons hier 
opgemerkte , fchijnfttijdigheid dezer met de ftraksvoor- 
gaande verfen opleveren: maar een oplettend lezer 
ziet ligrelijk, dat bet flechts (Ehôjnftrijdigheid is, en 
beide dingen te gelijk kunnen waar geweest zijn; ale 
zoo de gunst en invloed van de eene partij ten Ho- 
ve, natuurlijk bij de andere partij die ftemming, en 
die taal en die handelwijs verwekte, die aldaar, — 
Vs. 7o=82, en vs. Io2 en volgg. befchreven ftaan. 


EN KABELJAAUWSCIHE TWISTEN. 35 


nalatigheid, of door behendig aanraden van 
fommige luiden, hate heerlijkheid, rege, 

| hoogheid en erfenis verkort, waarom zij ook 
alle hare officieren gebood, om, zoo dra zi 
gewaar wierden; dat mem iets van dit boven- 
gemelde aantastte, of aangetast hadde, zulks 
te wederroepen, en er de hand aan te flaan.” 

ss (Mier. Chart. B. Il. D. bl 780.) Eene 
zaak; des te meer aanmerkelijk; 1. om dar 
hj uic die vervreemding, van welke onze Schrij- 
p Vers, Zoo veel men weet, nièt fpreken, zou 
kunnen verklaard worden, de redenen, of 
p ééne der redenen, om welke Willem, vol 
» gens zijne eigene bekentenis, het bedongen 
„ jaargeld aan zijne Moeder niet heeft betaald, 

oF kunnèn betalen. 2, Om dat die zaak 
dd voorheen van zoo groot gewigt is befëhouwd; 

‚ dat PHILIPPUS À Levpis uit het weg: 
» fchenken der domeinen door Willem in zij- 
„ne jeugd, ultra virès pairimoniorúm, per 
„ importunitatern petentium , dmg, Ane 
is Pudoris velamento vexantium”, gelegenheid 
vd heeft genomen, om zijn boek, de Cura 
wm Reipublice et forte Priscipantiúm, blij- 
» kens de eerfte bladzijde van dat boek; te 
is Schrijven.” (*) 


Cs er 


tè 


36 OVER DE HOEKSCHE 


Deze aanwijzingen leiden ons tot beter bee 
grip en beoordeeling veler zaken, leiden ons 
op den weg tot het navorfchen van den oor- 
fprong dezer tweefpalt en burgeroorlog: — maar 
wij vinden hier nog hinderpalen. | 

1. Men kan ook, naar men 't opvar, in dat 
máânifest van Margareta fterker drukken op 
de andere woorden: „ bekendig aanraden van 
5 fommige luiden” s — en ’t kon fchijnen, 
dat men dic wel mogt doen, om dat zoo, op 
dat offrcitele (tuk van Margaretd’s terugnemen, 


dac van Willem's eerst teruggeven des gehee= 


len gebieds den weerklank maakt, alwaar hij 
bekent: door aanraden fommige zijner lui- 
den, zijne beloften, en de voorwaarden zijner 


Moeder niet gehouden te hebben. Dan konden. 


deze ftukken beter dieren tot ftaving van ’\gee 
voelen, dat den oorfprong dezer landsberoerte 
dan de Landzaten zelf, niet aau de Landsvore 
flen wijt: — doch, van wege de gewoonte, 
en men zou fchier zeggen, den aard van die 
Plomatifchen ftijl, heb ik boven, in mijne 
opgave en kritiek der verfchillende gevoelens, 
van deze weerkeerige authentieke verklaring 
geen gebruik gemaakt. 2 


wege het Genootfchap,. op deze eerst minvolledig 


bewerkte Verhandeling gemaakt; en beeft dus aan- 


leiding gegeven tot de nadere ontwikkeling, mm 
Volgende, tot op bl. 46, 


Î 


-@ 


_, 


EEN 


znade se 


er es 


Sj 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 37 


e. Het werk van PHILIPS VAN LEIJDEN, 
en de maatregelen, welke, denkelijk , onder ’ 
beftier van Hertog Albrecht op-het zelve ge- 
grond en gevolgd zijn (ak), gingen, naar den 
„geheelen toon en omflagtighcid, en de verfchei- 
denheid van cafus pofitien in hetzelve, nice 
enkel op die fchadelijke aliënatiën en verfpillen- 
de mildheid van Willem, in de anderhalf jare 
tijds van zijn eerfte bewind; maar denkelijk 

68 ‚ ook 


(af) Bij ° lezen van het werk van Philippus 
de Leijdis, kan men, dunkt mij, naauwlijks twij- 
felen, of hetzelve moest niet flechts tot leering die- 
nen voor het toekomande; — waartoe ook, zou men 
zeggen, de treurige ondervinding der jammerlijke ge- 
velgen krachtiger werken moest, dan die regtsgaeleer- 
de fpitsvondigheden: — maar moest tevens tot regel 
en grond (trekken voor maatregelen, welke men. ten 
opzigte van ’t voorledene wilde nemen; en. mocst 
achteruitwerken, door te toonen, dat de voorledene 
daden ép/ö jure nul, in zich zelve uietig geweest wa- 


„fen, als ftrijdig tegen reeds vroeger beftaande alge- 
\ smeene wetten. — Tuonen, althans volgens den fmazk 
en gewoonte van die tijden, door toepasfing ven de 
 beginfelen. van regeerkande eu Staaisregt der voor 


‚malige Romeinfche Keizers, als waren die cok nog, 


en ook hier Sraatsgrondwetten. Willem. had wel, 


volgens ’t getuigenis vaa Phil. à Leijdis, reeds 
zelf, en zonder op ’t boek van dezen te wechten, 
vele fchadelijke concesfien berraepen (waarover iets 
in de volg. aapteek,) maar toch niet alle ; denkelijk 
„begeerde het Hof nog deze deductie, 


| 


38 OVER DE HOEKSCHE 


ook op de bovenmatige beloften en giften, 
welke van weerskanten, door Margareta zoo 
wel als Willem , gedurende de vierdehalf jaren 
nieuwen ftrijds, gedaan waren, om zich te 
handhaven in ’t bewind, dat Willem weer had 
aangegrepen. Willem zelf had wel, naderhand, 
meester geworden zijnde, de door Margareta 
verleende privilegien, alle, deels ‘uierdrukkelijk , 
deels door eene niet min duidelijke om{chrijving, 
van kracht beroofd; maar veelal meer in naam, 
dan in de daad, alzoo hij veelal ftraks in zij- 
nen naam, die zelfde wederfchonk (ai). 

$. 19. 


Cai) Dit een en ander beneden nader verhandelen- 
de, hebben wij aldaar de Schrijvers aangehaald. Ve- 
le van de privilegien , door Vrouw Margareet, ook 
in ’ begin van hare regering, dij hare blijde inkomfle 
gegeven, gaf Willem, toen hij meester, en beter be- 
raden geworden was, niet te rug, maar hield ze in, 
Ja eene merkwaardige plaats van Phil. de Leijdis, 
Caf. 78, p. 271 leert, dat Willem ook zelf reeds 
veel van ’ geen hij- zelf weleer gegeven bad, weer 
had. ingetrokken: ’t zij dan op den raad en de regts. 
geleerde gronden van Mr. Gerard Alewijnfe (Phil 
de Leijd. caf. 73, p. 218 etc.) en Mr. Philips van 
Leijden, °t zij liever, op grond en analogie van ' 
geen de Landzaten , door vorige ondervinding van 
ziju prodigaal gedrag geleerd, en de kwade gevolgen 
voor ’t algemeen, der overmatige mildheid en goed- 


eid des Vorsten wel inziende, hem hadden doen de- 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN) 39 


Al het Boiler kaper ons gr, 
mij dunkt), zelfs nieuwe: gronden „om, waars, 


fchijnelijk te ftellen, en doet ons gemaklijker. 


en in % geheel verband begrijpen, dat Willem's. 
fpoedig hervatten van ’t pas, weer afgeftaan ges 
bied; ende krijg, die daarvan’ gevolg was „ 
grootendeels meê, te wijten: zijn, aan ’t aanzoek, 
en den aandrang van zulken „die-reeds te. voren 
van hem, alte groote gunstbewijzen hebbende 
genoten, nu vreesden door. Vrouw Margareet 
en „haar - thans. triomferenden: ‚aanhang „te „diep 
vernederd „en wan ’% genotene ‚weer. uitgefchud 
te „worden, „Dit. ‚was ‚ook in zich zelve. ligt 
Bapl aibed antneer 


Ba 


loovent … dat hij binnen de zaastvolgende jaren niets van 
zijne heerlijkheden, ‘goederen of regten, verkóopen;, 
verleenen, verfchenken zou”, enz.enz. Mier. Chars 
terb Îl. D. bl. 795,6 _Dingende tegen Margareet, 
wier magt om te begunstigen en te beloonen geens- 
Zins op deze wijze gebonden was, heeft Willem den- 
kelijk zich ook niet ftipt aan dat charter kunnen 
houden, maar wel eens de hand moeten ligten. Hier- 


„voor was nu wel én eventum gezorgd, bij die verbin- 


tenis zelve: Ende waar ’t zake, dat wij eenig van de- 
ze poincien voorfz. enz.: — maar ’t herroepen, ook 
uit krachte dier claufu/, wierd niet zonder doel of 
vrucht verzeld en opgefinukt, door eene zoo breede 
en geleerde deductie dier glaufule, en ftaving uit het 
algemeene en Staats- regt. 


40; OVER DE HOEK SC HE 


geloofelijk ; offchoon wij, door het bijgebragte , 

den zamenhang der geheele zaak beter bevroe- 

den. —’ Maar de groote vräag blijft, nopens 

dn oorfprong van Margarera's en Willem's 

éérfte verfchil, den éerften burgerkrijg, de 

eerfle vorming der beide burgerpartijen. — 

Gefteld, Willem was door zijne bovenmatige 

cotcesfiën en gefchenken te zeer verarmd ven 

uitgeput, dan dát hij, al ‘hadde hij gewild, 

dan” zijne verbintenis jegens zijne moeder en de 

voorwaarde van” t aan hém afgeftaan gebied 

had “kunnen woldoen; maar’ wilde niet goêd- 

fchiks „niet dan dóor‘overmagt in’ krijg er toe 

genoodzaakt, het verbeurd bewind weder afftaan : 

=zo6 blijft nog de vraag: was de grond van die 

verarming, van dat fchenden zijner verbintenis, 

Nader voor. van dien opffand, het eerst — (1) in zijne 

hee ziel, her zij in gierigheid, om dat.jaargeld niet 
lijkheid en : DAS 

gevoelens. te betalen, of ín heerschzucht en drift tot on- 

bepaald bewind, waartoe 't heim noodig was, den 

Andzaat, ook door de grootte opofferingen, 

te gewirnen? of wel 2) alleen in jeugdige los- 

heid van hem. onmadenkend of praalzuchig ver- 

fpillea en jeugdige wermerelheid? of kwam hier 

(3) bij, dat eene partij van Edelen geweten 

had, hem geheel in haar belang, en als ’t wa- 

Ee, in bare magt te krijgen, en zijne onerva- 

‚ reng 


EN“KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 41 


rene goedheid misbruikte voor zich zelf, en te- 
gen /hare. perfonele of erfelijke vijanden ? 


$. 20, 


Het boven aangemerkte is nogtans dienstig , Her eene 
om ook hier gemaklijker en veiliger te beflisfen: 
want ‘het eeste dezer, en te gelijk der boven 
CS. 13.) opgegevene gevoelens, * welk, gelijk 
wij boven (aant. 4f ) zagen, uitwendig wel het 
minst geftaafd wordt, verfchijnt hier thans ook 
als in zich zelf onwaarfchijnlijk. Uit gierigheid 
eene jaarlijkfehe uitkeering-van tienduizend oude 
fchilden-in te houder; en daaraan eenen ‘oorlog; 
en ’tgeheel gebied te wagen, kon in hem niet 
wel vallen, die-zich‘uitputtede. door onberadene | 
gülheid: heerschzucht vond ook geen woedfel 
bij ’t inhouden dezer fchatting aan de wettige 
bezitfter, wier loutere goedheid de landen vóór 
den tijd, en zoodanig had afgeftaan, dat Wit. 
_… dem, dit matig penfioen betalende, haar niet 
| meer te ontzien noch te erkennen had, maar 
geheel meester bleef. 


| A8 _$ er. 


Het tweede vande zoo even voorgeftelde keus, Ee karen 
waartoe deze nadere aanmerkingen op zich zelve den; 
‘t meest zouden leiden, meen ik echter niet a/- 


‚één te moeten - behouden, ‚maar stevens het 


C 5 der. Kd 


end 


A2 OM ER DE HOB KSC HIES 


derde, ’t welk ieder ziet, dat er zeer wel meê. 
zamen kan gaan, te moeten -bijvoegen.>:-Want 
1. Ik vind in den gelijkeijdigen Schrijver en 
tevpIs, fchranderen Scaatsmaú PHIL. & Lteypis, veel 
fpoor „en, melding van beroertenhier„xg lande, 
toen Willem Vv eersc‚-aan.’t beftier „kwam. en 
van binnenlandfche verdeeldheid en. factiën „der 
Grooten „tot welker eene hij zich, zelven, al te 
zeer overgaf. Caf. 73oPs 246.77 enpedirer 
Cormiti „de Hollandia, nunguam habere Con 
Sliarium, „ortum habenteny.de patria fu: 
Potentibus, 7 vix, etenian in: partibus, Gonfu- 
les et Canfiliarii-eligentur, fevitia partiali- 
zatis omisfa qua proh dolor! nec judicium 
redditur nec juftitia colitur ;en werder aldaar 
p248, vermeldehij „dat zelfs tegens de eerfte 
aankomst. van, Hertog, Willem „de Graaftijkheids 
registers: en documenten waren »verloreri-ges 
raakt, terwijl flechts desgoede, trouw en %t goed 
geheugen van Mr. Ghene-.dlewijnsz. des Gras 
ven eigendom. weer. had te-regt- gebragts — 
Caf. 61. p. 209. reprehende per hee Prin- 
cipes partiales, qui nimium obfufcati, ju- 
flitiam non exercent; ex qua partialitate 
fecura funt enermia (ak). Maar vooral kómt 
‘ „hier 

(ak) Aan onze meening, hier fporen van vroegere 
swwoebelen te vinden, id men miet tegen r. dat 


» tk _ Phik 


Opgehelderd 


Î 
| 


f EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 43 


hier in aanmerking, de voor aan *t werk ge- 
plaatfte metaphora of allegorie, alwaar hij 
wel, gelijk gedurende ’t geheele “werk , de 
klagte heeft van ’s Vorften (Willem's) jeugdi- 
ge zwakke goedheid, en 't misbruik door an- 
e ad de. 
Phil a Leijd. in zijn prohemium zegt: vifa est per 
fivi- prafidentes Resputlica infêlin. et» disperfa » want 
(a) de prafidentes kunnen ook de, Grooten zijn, wier 
twisten ’ land verfcheurd hadden, (b) Hij fchreef 
flechts om ’t verkeerd gedrag des Har len aantewijzen, 
en de middelen van redres, en om té nopen tot der- 
zelver gebruik. — 2, dat hij elders, Caf. 71, Ps’ 243 
vermeldt, het /dlenne factum Principis, moloris pra- 
fentis opusculi, gui ob rebellionem fedandam » quam non- 
null in Rempublicam et_fibi fubditos excercebaat , Case 
tra multa funditus disfi spavit: want (a) zij jp tegen wel- 
ken de Vorst zich verklaart, en die toch gewapend 
blijven, zullen zoo wel weer (panmreling ien genoemd 
worden, als waren zij zelf begonnen’ tegen den Vorst 
op te ftaan. (b) de uitdrukking, door Ph. -v. Le. ge- 
bruikt: rebelles. in Rempublicam et èn: fubditos principi 
laat ons gevoelen zeer wel toe. — 3. dat hij in zijn’ - 
Tract. de forms et femitis veipubl. gubern. p 390, fchijnt 
aan te duiden, als of de vleijers zelf, al te zeer ver= 
wijkt zijnde-door ’s Vorsten al te groote goedheid, 
tegen hem waren opgeftaan: want (a)er is geen blijk, 
dat dit op de Hoekfche partij gemunt zij ‚of zulks toen 
hebbe plaats gehad. (b) al had zich: een der vorige 
gunstelingen naderhand zoo tegen Willem gedragen, 
kan ’t in den tekst gemeld en geftaafd gevoelen over 
het begin der troebelen, hier mede wel beftaan, 


44 OVER. DE HOEK SCHE 


deren onbefcheiden daarvan gemaakt, en deszelfs 
geheele berooide verlegenheid, en zijn regt, ja 
verpligting, om het zijne terug te nemen: maar 
hij laat aldaar deze befchrijving voorafgaan door 
die van den onmiddelijk vorigen toeftand der 
landen: Cumgue dicti Leonis ('s Hollandfchen 
Graven)  proh dolor! pigritiës, et nonnulli 
ss Catulorum abfentiam dicte regionis ap- 
s» Peterent curfw-volente nature, et incon- 
» fueti dictis incolis deductus imminerent 
[deze plaats komt mij voor, vrij corrupt te zijn] 
2 Per multas adverfitates, et incommoda la- 
»»-cerationis, violente illationis et jacture 
5» vocibus freguenter-ululabants:” … o! quam 
» Sanctum-et divinum, pio et foli fubesft 
» Principi! nam ubi regmum in fe dividi- 
aa êUr, defolationis vicinitas nullatenus elon- 
oo gatur” sp dictigue incole, exulante oon- 
ssccordia,vocaiis guibusdam-aliunde” (fom- 
migen zulle zieh tot den Koning van Engeland 
‘gewend, “anderen misfchien Heer Jan van 
Beaumont aangezocht hebben) „ mutuo fe di- 
3 lacerasfein, aligui eorundem. fubtilitate 
Sp HAU Ro, zefbectum utilisatis habentes et 
sv Jpem victorie confeguendes, exquifitisfor- 
> mulis post multas'fatigationes et minds, 
> llustrem Le unculum (Wirt em Vv.) de 
je ahéris produgerunt aguilinis Cuir het Duit 

sche 


| 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 45 


5» fche Keizershuis). Hic impubes et fpecio- 
» fws afperitatem ignorans, fuos ut lacta- 
2 neus, aperte confovebat. Et quecungue 
ss cujuscungue valoris comitiva adventus fut 
s. expofceret , blandis allectibus et tractatu 
‚ fonoro pro nutibus impetravit: — et ad 
» tantam disfrmulationem dicti Leunculus et 
9, domina Leaena, zobilis fanguinis et il- 
5 ustris (al) ex ufurpatione dictorum in- 
2 colarum devenerant, ut, feclufa verecun- 
9» dia, omnia non recitanda breviter impor- 
5» tune petere et obtinere in nullo verean- 
» tur. — De primordiis non pavescas. — 
> Cum enim hie Leunculus a nido procesfe- 
s rit Aguilino (van Keizerlijk bloed is) ££ 
»» cum rostri fentiat acutiem et ungularum 
2 Feritatem, fa non vendieet, ducis erit, 
»» non originis. — Et quia foliditate ciborum 
ss jam ufus est, non Leunculi ut priùs, fed 


NE} Le- 


Cad Ik verftond hier doot eerst Machteld van Lan- 
kaster; doch op eene gegronde aanmerking des Hee- 
en van Wijn, , dat PA, v, L. hier dan een’ fprong 
tot volgende tijden zou doen, en toen Willem niet 
meer zoo wel lewnculus konde heeten” — geloof Ik 
liever, dat die „, Dame Leeuwin, van edelen ge- 
9, bloede”, in tegenoverftelling van het deewwenwelpje , 


= 


‚de Keizerlijke Moeder, Maurgareet zelve zal moeten 


beteekenen. 


en verder 
geftaafd, 


46 OVER DE HOEKSCHE 


s> Leonis aviti fortem induat animum et 
ss natura: (am) ) 


S. 22. 


IL. Dus opgevät en aangewend, worden de- 
ze daadzaken in goed verband gebragt met her 
getuigenis der. oudfte Gefchiedfchrijvers over 
den oorfprong der H. en K. twisten, ’t welk 
wij boven voordroegen. Zoo verklaren en flae 
ven deze onderfcheiden dingen zich onderling; 
mits dat verhaal, dezen ten gevolge, wat nader 
bepaald, er dus opgevat worde: Dat die vere 
deeldheid en vijandfchap tusfchen voorname ade- 
lijke geflachten hiet eerst in dat cenige halfjaar , 
t welk tusfchen Willem's afftaan en weeraan- 
Vatten des bewinds verliep, gerezen zij; maar 
dat zij, te dier gelegenheid in openbaren bur- 
gerkrijg weer uitgeborlten, toch reeds voorheen 
beftaan hebbe: doch nu de eene (naderhand 
Kabeljaauwfche) partij, zich, gelijk reeds in 
Willem's éérfte beftier, aan ’t Hof en bij Hem 
ingedrongen, en daartegen de andere (de Hoek- 
Sche) Vrouw Margareta weer- opgezocht, op- 
gewekt en ingehuldigd hebbe. 

Ik zoude verfchooning moeten vragen, voor 

dit 


Cam) De laatfte plaatfen heb ik uitgefchreven tevens 
ter flaving van het gezegde in aanteek. (af) en (aî). 


EN KADELJAAUWSCHE TWISTEN. 47 


dit. lang betoog, en deze langzaam fchoorvog- 


_ tende ontwikkeling; maar zoo langzame behoed- 


zame gang was er hoodig, Oom zeker te gaan, 
en eindelijk ’t gewenschte doel te bereiken. Ik 
vleije mij, dat ook thans, (behoudens *t geen 
eerst heel tegen ’t einde nader aangeduid kan 


„worden — z aanteek. (af) boven bl. [31] dic 


belangrijk, en toch zoo duister punt van ’s 
Lands vroegere gefchiedenis eindelijk voldoende 
opgehelderd, en‚-— zoo ver thans hog mo- 
gelijk — voldaan is aan het eerfte deel van ’s 
Genootfchaps vraag: uit welke eerfte begin 
j felen de ‘H. en K. partijfchappen , ontftaan 
ss Zijn?” (an) d 


&: 33. 


Wat hu betreft de aanleiding tot- en aflei- U. veer. 


ding van de benaming van Hoeks en Kabel- 
jaauws ; 


Can) Dus ziet men hier weer nieuwe, en thans bij- 
fia volkomen gelijkheid dezer tweefpalt, en der te vo- 
ren (S. 7e) vermelde, gedurende de minderjarigheid 
van FlorisV. Dat die, althans zoo verre blijkt, geen 
erfelijke fteeds weer opborrelende familiënoorlog ver- 
wekte, was mis{chien 1. om dat flechts de Ruwaar- 
den daar in betrokken waren, hier de Landsvorstens 
2. om dat ftraks de Adel zich tegen Floris te veree- 
nigen had; terwijl de latere Holl. Vorsten zelve te 
veel deel in de factiën genomen, en telkens, als’ 
Ware, partij fchijnen gekozen te hebben, — 


Over de zatte 
leiding 


tot 


de benam in- 
gen van 
dloeks en 
Kabeljaauws 
enz. 


48 ovER Dh HOEKSCHEÉ 


jaauws ; ook hier zwijger echte verhalen, ge- 
lijk over den oorfprong van de roode of graau- 
we kleur der muifen, waar aan men beïde par- 
tijen met een’ oogopflag onderkende (in welke 
verfchil van factie-naam en kleur, welk juist 
de factiën algemeen doorgaande en fchadelijker 
maakt, welligt — gelijk dat met Burgerpartijfchap 
gaat, — bij den grooten hoop het geheele wezen 
der partijfchap beftond:) — ook hier is de boven 
gemelde en bewezene onzekerheid, aangaande de 
federien en wijze der vofming dier beide partij= 
en, ons bijzonder lastig. 

Met verwonderlijke eetipatigheid vindt men 
door allen den naam van Kabeljaauws (en het 
Latijnsche Afellatus) afgeleid van den bekenden 
Zeevisch, die ook langs onze ftranden in menigte 
gevonden wordt, en grooter en aanzienelijker is, 
dan de andere gewoone Zeevisfchen van deze ftre= 
ken: — en van dezen naam ; (die dan éérst moet in 
zwang geweest zijn ) leidt men dan ook algemeen 
dien van Hoeks af; als door welken de getergde 
partij had willen te kennen geven, dat gelijk een 
kleine haak of angel (een hoek) dien grooten visch 
vangt en bedwingt, zijl. dus ook hunne magtige 
en trotfche tegenpartij wel zouden bedwingen. 

’t Verhaal (ao), dat op eerie maaltijd, eene 

bij= 

Cao) Bij Beverwijk, in zijne Befthrijv. v. Dordr. 
en Alkemade, Jonker Fran. Oort, Dl. 10, 11 Enz 


ÉN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. â9 
‘ bijzöndere fpotrernij of gerwets van twee Edel. 
lieden, de aanleiding tor die algemcene paftij- 
‘haam zou gegevén hebben (gelijk, volgens fom- 
mige Friefche Schrijvers} de partijfchap zelve, 
“immers het ültbarften van de factien der Schie- 
vingers en Veikoopers, door een afelgefchil 
ontftaan zou zijti (2p) ) rùst op zwakken grond, 
Wij mogen ook niet beflisfën , of de naam van 
Kabeljaauwfchen eerst door de eene partij aaf 
Zich zelve gegeven; en; vroeg of laat; nader- 
hand; de wederfläg vari Möekfchen daarop uit- 
gevonden zij; dar of eerst de Hoek/chen 
beide tHámën uitgevonden hebben; voor hunne 
weêrpartij, die vari der fieren, ftérk fchinets 
den visch; maar die voor éenen kleinen Zoek 
niet beftand is (*). 

Zeketder mag mén ftelleti; dat dé ndatn var’ 
| Hoek. 

(an Gabbema Ù Hif Bik van Leeuward, 
Foeke Sjoerds, Frief. Jaarboek. Ul, D. bl „1394 
volgg. 

(CH Antek, van den Heer van wi n, » Daat 
Maèrzâreth haten Zoon befchuldigde’ ofêr het vórà 
Jbillen harer domeinen, en de Kabeljaauw eene ver» 
lindende visch is, zou men onder de conjecturen, mos 


gen ftellen, of ook daar uie; die partijnaam door dé 
Hoekfchen aan Willems aanhang gegeven Zij” [Ee- 


‘he geheel andere, insgelijks nièuwe êonjectuur vand 


dèn Heer Bildetdijk zalmen bij -ble 54 vinden] 
e vir DEN vie B 'sbtded d 


„50 COVER DE HOEKSCHE 


Hoekfchen wezenlijk van den haak of angel; 
hiet van de Zoekers, hoekerfchepen; ter visch- 
vangst gebruikelijk, afgekomen zij, daar rer- 


GERSBERG (ag) berigt; dat eerst na *t eind 


dier twisten, omtrent “t jaar 1493, die groo- 
tere {chepen ter vischvangst egonnen zijn gee 
bouwd, en Zoekers genoemd te worden. 

_ Dat de Hoekfchie partij zich naar den angel 
hoemde, niet naar den Kleenen visch, die den 
angel bedekkende, den Kabeljaauw verlokt, is 
zeer natuurlijk; daar de hoek den Kabeljaauw 
vat en bedwingt, zelf doorgaans ongefchonden 
blijvende, maar ’t weerloos aas onwillig aan 
de vangst opgeofferd worde 


De cerfte Maar. het verdient opmerking; dat de eèríte 
meting de- 


ee melding van de partijnamen van Moeksch en 
echte oude 


den Hg Kabeljaauwsch in echte oude flukken; eerst 
je 14:& in den zoen tusfchen Filips van Bourgondie 
en Fakoba van 1428, dus bijkans zegentig 

jaren later dan de flrijd tusfchen Margareta 

en Willem voorkomt; dat in dat ftuk de on- 
derliggende Hoekf/che partij vóór de triomferene 

de Kabeljaauwfche genoemd wordt (ar); en 

dat, 


Can) Chronijk v. Zeeland , 53 Kap. 
(ar) z. Wagens Wad, Hifl. III-D. bl. 488, en 
het aangehaalde Stuk zelf, Gr« 24 B. HI. D, bl. 17. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. St 


dir, volgens eene geloofwaat dige aanteekening 
in de Srad Hoorn, die reeds in * j. ‘1426 met 
zoo ‘veel ijvers er geluks tegen Jakoba geftre- 
den, ja reeds in het cetfte begin dezer burgers 
oorlogen deel genömen, en toen met hare na- 
buren Enkhuizen en Monnikendam, de partij 
va Margareta tegen Willem gekozen had (@$), 
die factieramen nog eerst ecne halve eeuw la- 
tér, dan in ’ j' 1478, zijd beketid gewor- 
den (4£) 

Wat dir laacfte Betr eft: Hoótn ch Westfries- 
länd, fehoon van zelf fteedé meé betrokken id 


de twisten over de heerfchappij en opvolging , 


en bloorgefteld voor de invallen der eche en 
Andere partij, fchijnef var den factiegeest be. 
vrijd te “zijn gebleven, door aloude afzondes 
fing, en ook toen nog mindere vereeniging dief 
landftreek , en des labgzamethand dërwaards 
uirgebreiden Hollands; en vooral, doordien de 
Edelen eù Voornamen , tusfchen welken toch de 
factien en waaflijk ftrijdige belangen meest be- 
ftoriden, hunne oogmerken, kuiperijen „ aanfla- 
gen, meer op * voornamer deel der Landen4 
waar ook de hofplaats was eni zetêl wan 't bes 
Wind; gevestigd hielden. / 
D 2 Ten 


(as) Mieris Charzerò. uE D. bii á, 8, 
Cai) Veliùs „„Chron; vo Hoor bl, 115. 


Dd 


52 OvER DE HOEKSCHE 


Ten opzigte der late melding der factienamen4 
ben ik ’ ééns met wAGBNAAR (au): „ dat 
» er echter geen twijfel is, of zij zijn al veel 
5) vroeger; aan de meeste oorden, gemeen ge- 
> weest” Het waren toch oude, reeds voor- 
lang gevormde pârtijen,„ wier eene voor Jako: 
ba, de andere liever voor ieder anderen. was 5 
wier eene, onderdrukt door Haar Vader, ile 
lem VL; (maar welke gebeurrenisfen onmiddee 
lijk zamenbingen met die onder de regering 
van Willems Oom en Vader.) bij zijnen dood 
het hoofd weer opftak, terwijl de andere tegen 
deze » dus voor Jakoba, de wapens aangorddes 


6. 28. 
Over het Eindelijk: dat de Moekfthe partij in dat 


noemen der 
Poekfthe en openlijk Sraatsftuk de eerfte genoemd wordt; 


ci miek fchijnt eenvoudig, zoo als nog in *t algemeene. 
fpraakgebruik , gemaks- en welluidenheids- halve. 

gefchied te zijn; fchoon *t hier ook voorbe-. 

dacht, uit beleefdheid, om atlen fchijn van. 
vernedering aam de ongelukkige Jakoba te bes 

fparen, dus kan gefteld zijn, 
Ott, In de Kleuren van onderfcheid — ten op* 
En der zigte van welke ik bij de Vaderland{che Schrij- 
vers tot nog toe geheel vruchteloos eene ftelli. 

ge En of flechts eenige aanwijzing ge- 

) zocht 


on téangeh. pl. III, D. bl. 488 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 53 


“zocht heb, welke de rede van de beiderzijdfche 
keuze dier” kleuren mogt geweest zijn. — ia 
de kleuren van onderfcheid, zeg ik, kan de 
‘graauwe kleur die des Kabeljaauws nagebootst 
hebben; de roode, ’t bloed. van: den gewone 
den: visch ;-’t welk den hoek verft. Maar aan 
den anderen kant, zou zelfs de naam van As 
beljaauwsch, na-de factie-kleur, en ten ges 
volge derzelve kunnen ontftaan zijn; indien-men 
onderftelt ‚het geen uit de gewoonten dier tijs 
den zeer waarfchijnelijk is, „dat de: volgelingen 
zich dra door de wapen- of gekozen kleur der 
aanvoerderen onderfcheiden hebben , voor «dar 
men nog om partjnamen dacht; en dan hier 
mede zamenvoegt, dat de Brederodes, hoofden 
der Hoekfehe- partij, den rooden Hollandfchèn 
lecuw in hun wapen voerden, terwijl de gr Laus 
pe kleur als die van den graauw-  Kabeljaauw- 
{chen Egmond wordt opgegeven (av). 

Men ziec echter, dat deze.gisfing bijzonder. 
past bij het-eene gevoelen over-den. oorfprong 
der troebelen daor ons in $e 15. voorgefteld „ 
en bij de gisfing, of fiever, sik veler 
verftrooide opmerkingen, welke wij, ter nadere’ 
_ bepaling van dat gevoelen, tegen ’t einde dezer” 
Vartendeline zullen voordragen. if 

get 3 lis aû ea 


ue W he de 


\ git geb „4 et 
„£4n) Velius CER ». rog bl. 144» 


s4 OVER DE HOEKSCHE: 


Derhalve, ‘hoe goed ook deze conjecture 
weer in dien zamenhang past, en mij plaufibel 
fchijne, kan ik ze hier flechts geven voor ’e 
geen ze is, voor gisfing; terwijl de prijsvrage 
nadere en voldoende bewijzen vordert. Maar 
ten opzigte. yan alle de bijzonderheden, waar 
op het hier meest aan zou komen, ontbreken 
ons gelijktijdige en voldoende berigten, z. bov. 
onzen” S. 16: zoo’ dat voldoende bewijzen, 
naar. mij dunkt, nog Zullen moeten afgewacht 
worden, indien ’s Lands oude Gefchiedkunde 
nog met nadere ontdekkingen van oude Schrijs 
vers of documenten verrijkt mogt worden (*)e 


Wij 


C*). Met veel genoegen echter, deel ik, daartoe 
van den Schrijver gunstig verlof bekomen hebbende, 
gan den Lezer dit gedeelte meê van eenen brief des 
Heeren Bilderdijk aan mijz waar Hij, zoo wel 
over de kleur als den naam der Kabeljaauwfthen eene 
zeer vernuftige gisfing voorftele, en ze tevens voor- 
treffelijk ontwikkelt; — » De Hollandfche Hofklee- 
2 ding — dus zegt de overlevering in mijne familie ‚—= 
» is met het ophouden.van ’t Huis van Holland niet 
»» Veranderd geworden, maar onder Henegouwen ge- 
” bleven, geel en rood; derhalve ook onder Marga= 
rl rela, als Erfdochter van Henegouwen. Maar de 
» Hofkleeding van Beieren was, natuurlijker wijze , 
» ólaauw geruit, Deze kleeding, waarmeê men on- 
» der Leen van in el voor deu dag kwam, 

Ue Sv vond 


ted, 


En SC 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN, 55 


$. 26. 
wij fsbeden ‘ons, van dit mider gewigtig B spoed 
nderzoe 
onderzoek, tor het. laarfte :dèel ‘der: vraag» naar ber 
hoofdoog- 
»» welk het hoofdoogmerk dezer partijen zi merk ‘der 
ave: 


» weest zij, federt derzelver oorfprong, 
sl den uiteinde toe 2” ive oi 
ied zo Zoö 


s> vond men bij onze Watie,” heden pit dert 
2 aard, en wârsch van hes vreemde 5 belachlijk; eit 
» me vond goed, de ruiten bij fehúbben“te verge: 
s lijken, en te; zeggen dat dé ‘“Hovelingen van 
» er “uitzagen als. groote Kabeljauwen. Dit eers 
» door iemand geopperd zijde,’ vòlgde ‘den Beief 
7 dit f0brigner van Kateljaanwen na, en men ‘zei 
» hiët meer de Beieren, ‘maâr de ‘Kaliljdauwen, ei 


B. si zob vervolgens, vaat Belersch: of ht hd 


= Kabiljaauwsch. , 
> De partij van Matgarethá' uu, bêhield Crâtüur- 
ss lijk) haar Hofkleeding', dat is de oude; en zoö 
5 ftond % Bleekblaauw tegenover *t rood, de twee 
„ heerfchende klegren in Be, Hofkleedingen tegeu 
pelkfandery se | 
"ys Die dus voor den nieuwen Vörst waren, voer- 
pp den -dei”ränd’ hunner ‘hoeden’ met dit blaauw, dé 
Ci anderen mêt tóod, Dit gemengeld en bleek blaauw 
ss-wâs bij den grooten hoop graauw, „zoo dra men 
5 uit overmaat” vân ijver, den geheelen lederen of 
3 wollen: hòed begon te verwen, en van daar dan 
35 de graûwe hoeden: zoo zelfs het woord graauw 


» in dien cijd niet gemengeld blaauw of. vair betee=. 


D 4 E0 ‚, kent, 


56. AFER oDE HOEK S CHR 


Twee Te- 
woelens hier- 


Zoo gewigtig deze vraag is, zoo moeijelijk 


omeren: lais zij; bijzonder wegens twee verfchillende, 


Zwalge 


ven van beroemde mannen, met groote verzekering 
en, fchijnbare gronden, voorgedragen gevoelens 5, 


2 
32 


’ 


_ 


Ee 
2 
€: 


Eid 


raa -osak 5 obd == Motie 
kent, % geen mij uit eenige, blazoens , die men in 
hi boeken befchreven vindt, wel zoo toefchijnt. 
„’t Gemeen, hìer en daar opgemaakt, fchold de 
Be ierfchen. voor Kabiljaauwen.. „Op it, „dreigement 
s daf de Hertog, hun. wel zoa, veel Kabiljaauwen op, 
ei lijf zenden, kon. „om die fchreeuwers op te vre. 
ten, Was het antwoord gereed in» heeft hij Kabik 
jaauwen, wij, hebben hoeken.” En zoo.bracht.de, 
eene benaming, de, andere ‚voort, E bib se 
ae Gij hebt dus wèl geoordeeld, dat de roode hoed, 
of muts, van den raaden Hallandfchen- Leeuw zijs 


aen oorfpronk, had; „alhoewel volgens deze gradi- 


tie, niet juist van Brederode afkomttig zijnde, 


_s, Ik heb nog qude flechre afbeeldingen gêhad op 


4 


pergement, vag mijne familie, waarin een. Beiersch- 
gezinde (of liever, Kabiljaauw{che, want hij was 
aan het Hof van Filips van Bourgondië) met den 
hoed op 5 vertoond werd: de hoed ongekleurd, de 
rand doorgefbeden en.opgerold, zoo, dat de blagu= 
we randvoering boven kwam. — Ik Ka er niet, voor 
in, of het efen blaauw, dan geruit was ‚want. de 
verf was vrij wat afgebladderd, en de flukken-zelf 
zijn mede in de algemeene. fchipbreuk verloren. — 
De perfoon in questie was een de Bie, — (Het 
‚ geen mijne oude Aanteekeningen inhielden ,-omtreng 
het bewaren van de oude Hofkleeding. van 't ol; 
» land 


EN KABELJAAUWSCHESTWISTEN: 57 


== moeijelijker „nog voor «ons, die, na beïde 
gewike en gewogen te hebben, ze beide ver- 
worpen hebben, dus beide moeten weerleggen; 
zonder te mogen vertrouwen, dat ons eenvou- 
dig- antwoord. en--ongekunstelde befchouwing 
den. voorrang boven de uitgewerkte ftelfels van 
zoo beroemde Geleerden verwerven zal. 


A | : 


„Misfchien is nimmer een gevoelen, althans A. het oude 
alscmee- 
dar zoo zeer «op vooroordeel en op eenzijdig ne gevallen, 


aanfchouwen ‚gegrond was, zoo'-algemeen -en 
ftellig vip oe geloofd, range ge 
Wor 


5 andjthe huis onder Henegouwen _ ‚ waar r door de ver- 
„a andering met de Beierfche zoo veel meer opvallen 
5, moest — wordt zeér bijzonder bevestigd door het 
z bewaren’ van“ den’ ouden ‘wapenkreet Holland Ll die 
me onder Henegomwen gebruikt bleef; Zoo meldt M, 
„Stoke zelf, dat in den flag tegen:de, Vlamingen , 


ad 


pn waar in Willem UI van Henegouwen) „gebood ne- 
vens Grimaldi van wegens Frankrijk, de wapen- 
5 kreet was: Holland! en Parijs !”). Aen y 
‚ “Men ziet, dät deze wijze van de kleuren van ons 
derfeheid af te leiden” van de wapehkleuren der hoof 
gen van de factiën, in ’t algemeen overecnftemt met 
mijn voorgedragen, denkbeeld, offchoou deze bepaling 
dier afleiding de namen en kleuren der, factiën ‚van 
de Vor flelijke ee afeid:, (Zie hd bl, a, 


volge) 8 D k 
bais D 5 


hd ir 


Eer 


58 OVER DE HOEK SC HE 


worden, dan het oude, -men-mag' fchier zeg: 
gen, algemeen - Hollandsch gevoelen: dat, van 
den beginneaf aan, de Hoekfèhen wel doorgaans 
de zwakften, maar ook fteeds de-regtvaardigften 
geweest waren; de Kabeljaauwfchen daaren- 
tegen, geweldenaars, weerfpannigen, “uitziende 
naar vreemde Heeren en kruipende voor “de 
Vorsten, ’s Lands vrijheid en voorregten aan 
derzelver willekeur opofferende; maar „ dat de 
» Partije die men de, Hoekfche noemde „niet 
z en is geweest een facrie,-maar ‘een. deel van 


“» de onderdanen van ‘t Land, “die volftandig 


» bleven in haar devoir, om-de wetten, -ufan: 


» ciën, vrijheden en geregtigheden van ’t land 


», voor te flaan, die door de Kabeljaauwfche 
» Wierden gecontraveniëerd:” en dus, na dat 


2 de Hoekfche, waarvan wel de principaalfte 


» waren de Heeren uit den, Huize-van Breder 
» rode, ma vele efforzen -gedaare zot 'behoude- 
s» nisfe van de oude Vrijheid, nder de groore 
» mâgt van de Princen de hebben moeten 
„ zuchten,” — eindelijk „ „ d' oppresfie van 
» 4e Vrijheid op * hoogfte zijnde gekomen, 
»‚ de opregte: :Haekfche „en Voorftanders- van 
jjede Vrijheid, ven wettige autoriteit vän de 
5, Staten, dóór häre klóekmoëdigheid en ge 
pe trouwighiëid, het Spaanfche juk hebben af- 
» gefchud, en de vrije Staatsregering geves- 

tigd” 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 59 


so tigd” (aw). Dus fpreeke het Delfs, ja 
Nederlandsch, Ortakel — “orakel, mits geen 
geest van kerkelijke of ftaatkundige partijfchap 
uit hem fpreke, [ 
Hierop fluit -dus--de taal vaneen ander be. 
khen fchrijver „die, "de: nederlaag en dood 
van Jonker rans van Brederode in 1489 ver- 
haald, en gezegd hebbende: „ Dus eindigde 
» na 150 jaren dit, Hoeks en Kabeljaauws”. 3 
daarop „laat volgen #…-Ten- zij men zegge, dat 
» hetzelve daarna tot dezen huidigen hi zi heeft 
7 no adr, en, duren moet, zoo lang eenig aan- 
> Zienlijk Hoofd in deze Landen, eenig deel k 
e aan de regering heeft, of gehoord wordt, te 
». zullen „krijgen 5 want die flaats gezind, en 
ss tor eene wetrige regering des Lands genegen 
» is, die is warelijk Moeks: maar alle die fe- 
» dert dien ijd, de ufürpatiën, ‚en dwingelandij 
pe des Hoofds, 't. zij Keizer, Koning, „Hertog, 
», Graaf, Stadhouder. ofte Prins ‘zijn”-gunscig 
_» geweest, zijn warelijk- verflindende Aubel 
id jaauwen, hoewel onder een liefelijker naam 
7 geworden” Card WAF 
DE 


"ún) H. de Groot, in de Holl. Confult. nd D, 
„onf. 225. n. 84 faq. P. mm. 632 fag. 
(az) v. H. Grafilijke Reger. in „Holl, Cap. 29. 


(Zoo kon men, een‘ weinig verder gaande — daar 
toch 


69 OVER DE HOEK SCHE, 


De Groors gevoelen, als gezegd, wordt 
federt bij fchier alle Schrijveren gevonden (ay). 


$. 28. 


toch Raadpenfionaris of Stadhouder even min onder- 
fcheid maakt, als Stadhouder en Graaf — ook 
graauw, dat de de Witten verfcheurde, bij de 
oude brave Hoekfchen argumenteren, 

(ay) M. Vosf. Anal, Lib. xvi, aangehaald en 
gevolgd door v. Heemskerk, Bat. Arcad. aan ki 
flot zijner Verhand, over deze twisten. Scriveriug 
en Alkemade aangeh. en gevolgd door Centen, 
-Aanmerk, op Velius, bl. 115 en bl, 138. Otto, 
Notit. Rerumpubl. C. 6. p. 26. nm. 8. Stijl, Op- 
komst en bloei der Nederl, bl, 30, 84, 96 Ceri- 
sier, Tafèréel IL. D. bl. 314 enz. Aldus ook nog in 
de Bijvoegf. en -Aanmerk, op Wagenaar, IV. D, 
bl. 55,,56. — [Dus vinde ik mede, federt het 
eerfte binnen zenden dezer Verhand., niet fleches in, 
de Pader, Lettervefs 1806, 1 D. bl 547, ond. aan, 
in ’t verflag van ’t ftraks te melden werk des Heeren 
Meerman, de magzigere Kateljaauwfchen tegen de 
betere Hoekfthen overgefteld; maar ook de edele 
Meerian zelf heeft nog dit oud gevoelen in Zijne 
Yoorlezing over 4] beleg en de verov. van Leiden in 1429 
erhand. pe, de Maatfth. der Nederl, Letterk, Ze 
Leiden, 1. D. bl. 6, 7, 8) — Doch Hij- zelf er- 
kent, in die algemeene voorverhalen en inleiding 
tot het eigenlijk bepaald doel, megsta! de Vadsrl. 
Hiftorie van Wagenaar, en de bijvoegfèlen des Hee. 
ren van Wijn gevolgd te zijns en toont toch hier 
niet zonder Schrooin te“volgen;. _— en n volgt, hon ook 

‘niet 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. Óf 


S..28. 
| Ie : wig ke 
ï: vat mcheite Betrag we hlnhe _ Grondar dese 
Vele en zeer fchijnbaar. zijn de fchijngronden Zoiven ope 
Ì : voor gegevene 


hiet blindelings, maar geeft voor ’t oude gevoelen 
twee gronden op, welke ik geloof dat nieùw zijn, 
althans ’t heugt mij niet, ze bij de Schrijvers, welke 
ik heb kunnen gebruiken, gevonden te hebbeuz wel- 
kè ook de reden was, dat ik ze hier te voren niet 
mede voorgefteld en beproefd had, Ook dêze argu- 
menten echter hebben mij, na ’t wederleggen van alle 
die oude, niet van gevoelen kunnen doen v@rande- 
ren. ’t Zij mij vergund, met een woord er op aan 
te merken. 1, Dat de voorwaarde of uitfpraak, in 
À ’t goede- mannen-zeggen van eindelijken zoen tus- 
fchen Willein en Margareta vooraangeplaatst: dat 
de zoon aan de moeder ekcus vragen Zoude — maar 
daar meê ” kamp gewonnen, en geheel zijnen (naat 
% fehijnt, ook der Landzaten) zin hebben zoude — 
dat, zeg ik, deze conditie, van bloote, zeer natuur- 

lijke formaliteit, geenszins bewijst, dat Willem, of ’ 
de meerdèrheid der Landzateti, in den eigenlijken 
aanleg van den twist, waaromtrent nog zoo veel duis- 
der is, onregt hadden. é. Het natuurlijk vooroördeët 
bij twisten tusfchen ouders en kinderen, geldt meer 
rheturisch dan hiftorisch, en blijft op zich zelve toch 
fteeds vooroordeel: terwijl ook in dezen daartegen over 
ftaat, het vooroordeel ten gunste der meerderheid, 
door ons , boven, maar ook zeer juist door den Heer 
Meerman zelven, bl. 6, opgemerkt. En al had 
Willem, wegens zijne bijzondere betrekking zedelijk 
inisdaan, dar hij zich tegen zijne Moeder tot hoofd 
op” 


62 evERr HE HOEESCHEÉ 


voor dit gevoelen (az). Immers, „ 1.) had 
Margaretà, met wie dé Hoekfchen ’t hielden, 
de Steden, toen zij de tegering had, vele kos- 
telijke privilegiën gegeven. 2) Was Willem 
een. geweldeftaar, zijne Moedef met opftand en 
krijg uit haar wettig bewind verdrijvende. 3) 
Was ’t edel geflacht van. Brederode, van dei 
beginne af aat, tot in het nafpel, in deh Jon- 
ker- Fránfèn oorlog, aan het hoofd der Hoek- 
fche partij; en zedert, onder Mlips van. Oos- 
tenrijk, aan ’t hoofd der voor ’s.Lands reg- 
ten en privilegiën zaamverbonden Edelen. 4) 
Zag men, kort na Willem's triomf, de Ka- 
beljaanwfchén, toen hij kraùkzinnig wierd; en 
Hij-zelf en ’t Land eenen Ruwaard noodig 
hadden; hun ftokpaard, van „ niet vervrouwd 
5, te willen zijn,” verlaten, én zijne Vfouw, 
tete Engelfche prinfes, liever dan zijn’ Broc- 
der en naasten opvolger Albrecht, tót de 
Voogdij beroepen. 5) Was immers aadefhand; 
de Hoekfche partij, die van Jakoba, de weui- 

ge 


Opwierp, haar beöorloogde en uit het bewind joeg $ 
dan. volgt hier uit nog niet noodzakelijk het onregt 
der Kubeljaauw/che partij der Landzateun, in *« ei 
genlijk verfchil: z. boven, S. 13, 15.] 

(az) De meeste zijn verzameld door H. de Groot, 
ter aang. pl.3 doch wij kebben bij zijne redenen nog 
Verícheiden van elders gevoegd, 


EN KABELJÄAUWSCHE TWISTEN, 63 


ge Vorstinne; de Kabeljaauwfchen floegen zich 

tot alle geweldenaars, Jan van Beijeren, 
Jan van Braband, Filips van Bourgondië. 
6) De Kabeljaauwfchen ftemden den Vorst 
drukkende beden, en andere dingen tegen de 
privilegiën toes 7) daartegen moesten in ’t jaar 
1482 ; uit de Hoekfchen, door vonnis van het 
Kabeljaauwfche Hof van Holland; de Hoofd- 
fchout en een Burgermeester van Dordrecht 
hun hoofd op ’t fehavot laten; om het gebruik 
maken van de privilegiën, en weerftand aan 
uitheemsch geweld: gelijk eindelijk 8) het ou- 
de bekende vefsje, en algemeen fpreekwoord ; 
voor de Moekfchen beflist en bewijst, 


Hadde regt naar reden gegaan, 
De Hoek hadde den Kabeljaauw gevadn.” 


s. ag. 


Ik heb echter niet gefchroomd, alle deze be- en weerlegd. 
wijsrederien, kortäf, fchijn. gronden te noemen. 
Dit kort vonnis mag flechts het befluit zijn uit 
een geleidelijk naauwkeurig onderzoek. Ik zal 
dus de moeite nemen, en verzoek van mijnen 


‚_ Lezer het geduld, om deze dingen één voor 


één weêr na te gaan. — Nopens % 1fte. 2) mn 
Daar de menfchen vooronderfteld mogen wor- 
_ den, hun tijdelijk en uitwendig belang best +! 


2, 


04 OVER DE HOÊK SCHE 


ven te kunnen beoordeelen, en fteeds te willen 
behartigen, doet het veel äf, dat reeds van dert 
beginne fchier alle de Steden zich tot de par- 
tij van Willem voegden. &) Hertog Willem ; 
de privilegiën door Margaretâ gegeven, her- 
roepen hebbende, fchonk zelf die zelfde weer ; 
zoo ver ze met de algemeene billijkkeid en wel- 
vaart beftaanbaar waren, en fchonk andere 
nieuwe (Za). &) Hiefr komt bij; ’ geen te 
regt tegen die geheele ftelling is ingebragt: dat 
de Kabeljaanwfche Vorsten geene mindere of 
flechtere privilegiën gaven, dan de Hoekf/che 3 
zoo als inzonderheid Filips van Bourgondië, 
dien men anders meê befchuldigen moet, hoog: 
lijk bedankt en geroemd, en met den grootften 
eernaam van den Goeden betiteld wietd, door 
hen, die hem beter kenden en beoordeelen 
konden; 


6: 30. 


Op 't ade.) — Hoe Willem tot het aanma- 
tigen van ’* hoog gezag gebragt werd, welke 
wetge redenen de Landzaten hadden, om van’ 
Margareta af te wijken, blijft nog onzeker. 

Ver- 

(34) Va d. Wall, Privil. v‚ Dordt. IL. D. bl, 200, 


ao8, 227, 228, Van Costen de Bruijn, Haar“, 
kem, 1. D. bl. 197.” Mieris, Charterb. Ii, D. ed 


_ fh ’t begin des III. Deels. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 65 


Verfe de meetdetheid viel haat af, en Wid- 


Jem toe; en men moet in twijfel ten voordeele 


der meerderheid; men moet het gfos eens 
volks niet fchuldig en misdadig vermoeden. 
(Denkt iemand democratisch, dan heeft hij 
te mitidef gfond om ’t volk deszelfs vrije keu- 
ze te betwisten of te verwijten — doch op 
die grondftelligen beriepen zich de Kabelj. Ze- 
ker niet — en die öntfchuldiging gold ook niet 
tegen be GROOT en van den move, wiet 
Staats-gezind, alles behalve democratisch is.) 


$. 3r: 

3.) — De klagten en opftand over de tirat- 
hij van Filips van Spanje, hangen geheel niet 
gamen, met die reeds lang gedempte en vèrge= 
ten troebelen. Dien zanienliang te willen be- 
frijzen, uit den bijval dèr Brederode's; ware 
eene erge peritio Principi. *% Kon zijn, dat 
men het beftendig aankleven dezer Edelèn, eerst 
van de Moek/che, toen van de gemeene Hol 
landfche belangen, wel aan den zelfden; maar 
aan geen gehcel zuiveren geest hebbe tóe te 


| fchrijven, waarvan beneden G- 53) — en dat; 


gedurende de 750 jaar van % branden der Hs 
en K, twisten; de Brederode’s beftendig en ér- 
felijk Hoeks waren, was ’c natuurlijk gevolg 


„der eerfle keuze; waar vari wij de redenen iiet 
E wer 


ed 


/ 


66 OVER DP HOEKSCHEÉ 


weten, en van de eens gevormde, mogelijk 
reeds vroeger fimeulende vijandfchap tegen de 


Egmonds. 
$. 32 


4.) — Hoe zeer de meeste Schrijvers dit 
gefchil tusfchen de twee partijen, welke der 
twee perforien de Voogdij bekleeden zou; ver- 
halen, moet hetzelve nogtans riet zeer hoog 
geloopen hebben; daar de Kabeljaauwfchen 
in het vol bewind waren; „Albert buitenlands 
en jong was (4), en niet gemeld wordt de 
Voogdij geïnvadeerd te hebben, maar om die te » 
aanvaarden, met gemeen overleg ontboden (bc) 

en 


(45) Immers volgens °t gemeen gevoelen, zijne ge- 
boorte in 1337 ftellende, hem bij zijn overlijden in 
1404, 67 jaren gevende; (z. Wagen. Pad. Hifds 
HIE. D. bl. 268, v. en bl. 352) was hij in 1358 pas 
21 jaar, — Volgens éen nieuw gevoelen zou hij ze- 
ven jaar ouder geweest zijns Bijvoegfs en Aanm, op. 
Wagen. [IL D. bl. 68. v. 

(be) Zoo zegt ook de Heer Klùit, die toch ’s 
Lands oude gefchiedenis op ’t grondigst had beoe- 
fend, van dit opdragen wan Willem's en der Landen 
Voogdij, eenvoudig dit (Hiflor. der Holl, Staatsreg, 
V. D. bl. 244.) „ De Hertog Aalbrecht was door 
» het voorzigtig ftaatsbeleid zijner Schoonzuster, 
> Machtilde van Lankaster , Willem's Gemalinne, met 
9» Faad en goedvinden van ’s Vorsten Raden, fpoedig 


s uit Beijeren opontboden, om de voogdij en be- 
‚» ZOF 


Je 


EN KABELJAAUWSCHE TWÍsTEn. 67 
En goedfchiks ingehuldigd tè zijn (BD); Behal- 
ve de weêrbarftigheid der Delvenarën ; dock 
welke, gelijk ook Alberts misndegen tegen 
den Baljtiw vaii Kentiemerland; Bloeineftein , 
’t niet blijkt, dat ook in % algemeen, met den 
tweefpalt det H. eh K. fäctich zamenhing (be). 


_ En al ware er verfchil, en wel tusfchen de 


twee partijeti over de Voogdije geweest, heeft 


men deswege nog geer” grond; om mèt hef 


gros der Schrijveren, dè Kabelj. te befchuldi- 


gern van eigenbatige verloochening hùuhner ei- 
E 2 ge- 


ss Zorging van dêh perfoon haars Gemiäaië, ech het 
3 Ruwaardfchap , of de regêring der Landen, ‚gedu- 
» rende dien Kranken tozftand té aanvaarden „” enz; 


_— Evenwél, dert was reëds te voren , en te vroeg 


a 


daartoe hier gelkomeri, én toen was er openlijke twist 
van de Gravinne, Willein's Gertalfnne, met her; 


Mter. Charterb, ir. D bl. ze, as. Bijvoegf. of 


Wagen. lj, D. bl. 6£ — en de vijändelijkheden 
Väti Delft tegen dltert waren teeds gepleegd, en met 


j vijandelijkheën beantwoord; voor den 6 Maart 1358, 

èn het verdrag van dert met Maehrilde (tie dat 
Verdrag zelf bij Mieris; Ïlf, D. bli óf.) — Door 
_ Machteld ontboden te zijn, verklaatde nogtans Atert 


den 23 ef 26 Febra. (Mieris, ald. 6. 39, 40.) a 
Machteld erkent dit; in het zelfde ftuk van d. 6 Maart: 

Gd) Z. Wagen. zelf, hoe zeer die ’t oud verhaal 
met alle Kleuren en verwen voordradgt , II D. bh. 29% 


(be, Fragm. van oude Rijmkton. bij Matth, „twaf 
Nol. p.65 


68 OLVE Re: DIE. : HOB IS CCHR 


gene beginfelen, zoo lang ’t niet uitgemaakt is, 
dat het beginfel dier partij dadelijk, gelijk men 
fchrijft (of), afkeer van Vrouwelijk beftier 
in ‘t algemeen, en ’t mogelijk blijft, dat her 
bepaaldelijk afkeer van Margareta’s beftier — 
ja dat het oorfpronkelijk twist tusfchen de Lande 
zaten, niet tusfchen de Vorsten, geweest zij. 
Men heeft ook geen’ grond, om die partij te 
befchuldigen van ouregtvaardigheid: daar toch, 
1.) Hertog Willem's krankheid, althans in den 
beginne, geenzins als ongeneesfelijk en zoo lang- 
durig befchouwd werd; en dus, daar ‘t enkel, 
noodig was de zaken aan den gang te houden, 
zijne Gemalin en Raden geen ander’ Vorst, 
(die lige zich zelf als Heerfcher zou gedragen) 
behoefden te verlangen: — en, vooral 2.) het 
lang niet uitgemaakt is, of niet Willem toen 
ter tijde, een of meer kinderen in leven had (49); 

van 


(of) Wagen. Wad. Hift. ÚIL. D. bl, 293. Tegenw. 
Staat v. Holl. I. D. bl. 54, v. en anderen. 

(be) Vele Kronijken getuigen, dat Willem bij zijne 
Gemalin geene kinderen verwekte, maar dit kan zijn, 
volgens cen regel, non esft et non apparere &c, De 
meening kon zijn, gelijk de waarheid was, dat hij 
geene kinderen ualiet. Want dat bij bij zijne Vrouw 
kinderen, en wet beiderlci gellachts verwekte, maar 
die jong ftierven, betuigt Beka, in Joan. IV. p. m. 


EIQ. en dat „dlbert de Voogdij over Vader en kind 
voe- 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. ‘69 


van welke zeker, gelijk meer-dan één vroe- 


„ger voorbeeld uit 's Lands gefchiedenis be- 


wijst 


voeren zoude, wordt vrij duidelijk gevonden in de 
conditiën en de opdragt zelf des Ruwaardfchaps, ze 
Gr. PL B. UL D. p. 5. Idsinga, Staarsregt, I, 
D. bl. 130 en aar, 

(Misfchien zou men in ’t fterven van dit kind Ee 
kinderen” de reden kunnen yinden van de nog duistere 
dubbele bijzonderheid, dat A/recht het Graaffchap 
voor zich op eigen naam in 1371 of reeds vroeger, 
door Keizerlijke brieven poogde te verwervens maar 
zich te vrede hield, met die brieven verworven te 
hebben, zonder, zoo lang zijn broeder leefde „den 
Grafelijken titel aan te neinen. z. Wagen. Fud. Hift. 
HI D. bl. zoas. Idsinga, Wagenaar te regt 
weerfprekénde. geeft geene betere verklaring aan de 
rand.) — [Beka’s getuigenis wordt „ althans gedeel- 
telijk, geftaafd,„ door de bijzonderheid, nopens de 
geboorte, maar’ fchielijk affterven , eener duchter 
Van Witlem,: in de lente van 'wj 1556,: welke de 
Heer van Wijn uiet Grafelijkheids- rekeningen -van 
dien tijd aan’ licht gebragt, «en aucheutiek. bewezen 
heeft in zijn Huiszirs. Leven, (LD) bi, G4te — 
Maar noch uit. Beka, noch hieruit blijkt het, dat 
er, toen „Albrecht Ruwaard werd, nog kind of kin- 
deren. in Tever waren, Met geen ik dan, na-Id sin: 


„82, bl. eer, ‘hier van fchreef, fteunde meer op het 


authentiek {tuk in. 't Groot Plac, B‚— Bij-nader on- 
derzoek blijkt mij nogtans, dat Idsinga en ik ons 
hieromtrent vergist hadden. — Want, dat ftuk in’ 


Gr PJ, B, dat ook voorkomt bij Mieris, Ch-Be 


E 3 8 cell, 


79 OVER DE HOEKSCHE 


wijst (bk), de moeder de naaste en wettigfte 
Voogdesfe was. 


5. 33 


5.) — a) 't Mag nog betwijfeld worden, 
of Jakoba regt van opvolging had, dan of haar 
Vader en zij zelve haar de opvolging door ge- 
weld en tegen regt verzekeren wilden. Dic 
immers volgt uit het fteeds meer veld winnend 
gevoelen van de volftrekte leenroerigheid dezer 
gewesten, en naar gemeen leenregt. b) De 
wederopftand van beide partijen, was, buiten 
opzigt ap wettige of onwerrige opvolging, ’e 

na- 


HI. D. bl. ar, vergelijkende met gelijkluidende fore 
mulieren in andere documenten bij Mieris, bl 39, 
go, 42 bis, en 45, bleek dat kind daar geboren te 
zijn enkel uit eene ligt begrijpe lijke fchrijffeil, “van 
ki, daar ec wezen ntoest la (land). =— Zoo meende ik 
Onlangs in een charter van Margareta, bij Mieris, 
il. D. bl, zo8, 9, hare bekentenis te vinden, dat de 
Jandzaten „ gecogkt hadden die pointen’’ enz.: raar 
uit gelijkluidende, bl. zto, 712, 714, bleek die € 
een £ te zijn; — welke letteren in het oude fchrift 
geer ligt en dikwijls yerwisfeld wórden: b. v. a/d. 
bl. zro taat getoont ; maar beide plaatfen moeten ze- 
ker geëmendeerd worden uit bl. 712, getoot.}' 

(bh) De Weduwen van Floris [. en IL, Voogdesfen 
harer Zonen, Dirk V. en VI, en hunner Landen. z. 
Käsinga, L D. bl, 129. Stijl, Opt, en Bloei, 


Bl 49, sh 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. zi 


atuurlijk gevolg van de vorige gebeurtenisfen 
onder Willem VL. c) In de verdrukkingen 
van Jakoba, was eerst, Jan van Beijeren 
een Hollandsch Vorst, Zoon van Hertog 4l- 
bert, die hier te lande veel verkeerde en zeer 
gegoed was (bi): daarentegen was Jan van 
Braband, wien Jakoba eerst ín ’ land haalde, 
of aan wien zij gekoppeld werd, een jong 
vreemd Vorst. Echter, de peis eens gemaakt, 
en deze Brabander PFakoba's wettige man en 
Voogd geworden zijnde, hadden de Katelj, 
even veel regt, hem, ondanks zijne zwakheid 
van geest en van moed, te blijven aanhangen, 
als de Hoekfchen, van met Jakoba te hunkc- 
ren naar den Engelfchen Hertog van Glaces- 
ter, een flecht mensch, en onmagtig om zich 
en Jakaba te verweren. — Filips van Bour- 
gondie had een dubbeld regt, dat van Jar 
van Beijeren, t welk hij geërfd had, en zijn 
eigen, als Fakoba's naaste erfgenaam. Even- 
wel deden hij en zijne partij onregt, met Ja- 
koba van huwelijk te onthouden en van de re- 
gering te verftoten;s doch buiten twijfel had 
\__Jakoha, * zij dan door hare fchuld of onge- 
| luk, de hoogachting en taegenegenheid der land- 
_ zaten veelal verloren, — Men voege hierbij, 'c 
gezegde op 1. c) bl. 64 

| & 34 

Ci) Wagen. Waderl, Hifl. TIL D. bl. 3as. 
N hd 


6. 


fi QVER DE HOEKSCHE 


ver eogdE 
6) — *t Is waar, dat Be Salaat ien 
doorgaans den Vorst beliefden; maar die moet 
men denkelijk verklaren, niet uit den kwaden 
flaaffchen aard dier partij, maar gragekeerds; 
getriomfeerd hebbende, waren zij in ’t beftuur, 
en moesten doen, wat hunne betrekkingen me- 
debragten. Een fubalter n regent immers, moet 
altijd behoedzaam te werk gaan, en zeemanfchap 
gebruiken, En toegegeven, dat ook hier, ge- 
lijk doorgaans gebeurt, partiĳfchap grootendeels 
eigenbelang geweest zij, en de bovendrijvende 
‘der beide van hoogere magt afhankelijke par- 
tijen, zich zelve . door opofferingen ten koste 
van ’t gemeen hebbe willen ftaande houden; 


dan gedenke men, dat het geen, als wij zei- 


den, doorgaans gebeurt, ook plaats had bij de 
Hoekfchen, wanneer dezer omftandigheden ’t 
medebragten. Ook zij willigden, in de rege- 
ring zijnde, zware beden in, welke door druk- 
kende {chartingen moesten zaamgebragt worden, 
en gaven daar-door {tof aan de ftokerijen hun- 
ner vijanden (bk): Ook zij verhuurden zich 
aan Filips van Bourgondië, om de Gentenaars, 
die hunne privilegiën. met de wapenen verdedig- 
den, mer krijgsgeweld te onder te brengen (Ul): 
en 
U Wagen. Zal Hf IV. D. bl s&6 
6) Wägen. ald, bl. 38. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 73 


en te regt is opgemerkt, dat, wanneer zij- zelven 
et voordeel uit verwachtten, ook de Hoekfchen 
gaarn duldden, dat pasverkregen privilegiën ver- 
‘waarloosd wierden (A). Eindelijk , men weet, 
dat, na den dood van Kare/ den Stouten, bei- 
de partijen eendragtig, van de jonge verlegene 
Daria bovenmatige voordeelen bedongen , beide 
partijen de lasten en fchattingen even noode 
droegemr; en beide daarvoor lijden moesten (47). 
S. 35. 

7.) — Wat die Hoeksgezinde Dortfche 

Regenten betreft ; * is mogelijk, dat dezen 


ter goeder trouwe gehandeld hadden, en, 
Zoo zij meenden, flechts door ijver voor ’s 


Lands heil en regt, Coffchoon’ denkelijk in de 


daad ook door partĳfchap) aangevuurd, te ver 
gegaan waren; en ’t hoog Gerigtshof al te 
ftreng, ja mogelijk ook wel niet zonder zucht 
voor de tegenpartij bevonden hadden: — te be- 
jammeren is het ook, en geenszins te prijzen, 
wanneer, gelijk ook toen geftaâg gefchiedde, 
in burgertwisten de ééne partij de andere van 


kwade trouw en misdaad befchuldigt, en met het 
„Zwaard aan de Geregtigheid ontrukt, vervolgt. 
== Doch 't fchijnt ons zeker, dat-waarlijk de- 


ri ende ste aap 


_ ws) Ald. bl. 1or 


Cw) Ald. bl. 165, 173. 


74 OVER DE HOEKSCHE 


ze lieden in hunne partijzucht, in roeran en 
ftoken veel te ver gegaan waren: men maet de 
fententie en alle de onderfcheiden ftukken, 
hun daar tot fchuld gerekend, zeer bevooroor- 
deeld lezen (Zo), om hen, met onzen wAGE- 
NAAR (IV.D. bl, 199, 209) aan te merken, 
als weinig of niet anders dan martelaars van 
» Staat, en van het verdedigen en behartigen, 
» der oude, graotendeels pas vernieuwde ge- 
2 Woonten en voorregten,” Ook heeft vaor- 
lang de fchrandere en hartelijk Scaatsgezinde 
BIJNCKERSHOEK den weg gewezen, om de 
eer van t Hof in deze zaak te verdedigen (bp) * 
waarbij men, om het Hof van de verdenking van 
factiegeest te zuiveren, opmerken moer; dat de 
jongtte verandering in hetzelve, in 1480 ge 
daan , waarfchijnlijk geenszins, gelijk fommigen 
in hun vooroordeel fchrijven, was, am dat ge- 
heel Kabeljaauwsch te maken (bg); maar 
denkelijk, om ten gevolge van een pas aange- 
gaan verdrag en belofte, aan Moekfthe leden, 
dus aan evenwigt, en daardoor onzijdigheid, 


plaats te geven (2). 
__ $. 36. 
(do) Bij Wagen. IV. D. bl. 198, v. 


(Wp) Qwest. Jur. Publ. Le 2, C. 1. p. 191. — ook 
-aangeh. bij/Wagen. zelven, IV. D, bl, 2003 en Jé- 
getwe St. v. Holl. I. D. bl. 74. 

(44) Wagen. Zegenw. St. 1. D. bl, 73: 

(br) Bijvoegf. en darm, op Wagen. IV.D, bl. 56, ve 


+ 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 75 


$. 36. 


8.) — Her fpreekwoord, gindelijk, bl. 63, 
fchijnt gemaakt in de latere Spaanfche troebe- 
len (*), taen men 's Lands oude geheurtenis- 
fen herdenkende en vertellende, medelijden had 
met het lot van hun, en hunne daden prees, 
die lang voorheen zich tegen de magtige Vor- 
ften uit de huizen van Bourgondië en Oosten- 
rijk verzet, en goed en bloed bij hunnen weer- 
ftand opgezet, en ook verloren hadden. Men 
weet, en heeft er even hier weer een gewigtig 
voorbeeld van gezien, hoe parrijfchap en een- 

zij- 


_(*) Aan des Heeren v‚ Wijn, „‚ Ik zoude dir, 
s ook uit de taal dezer versjes, denken; doch teffens 
‚ vermoeden, dat het niet geheel mis was, wanneer 
» men de zaak zelve op de twisten tusfchen Mar: 
» garela en Willem N. appllceert. Immers, % zij 
„ (zoo als ik liefst met den Schrijver denke) Willem 
‚> door daarbij geïnteresfegrde Edelen, ‘wierde opge- 
2 Zet, of dat de fchuld meer aan hem zelve lage, 
„> hij brak ten minsten altijd zijne wettige verbintenis 
„> aan zijne Moeder, «en viel, in jaren van genoeg- 
» Zame bewustheid, deze zijne Souveraine af, met 
» de wapens in de vuist:” — Concedo, gelijk bo- 
ven, (bl. 61, 62, aant.) aan “den Heere Meer- 
man, wat Willem betreft: doch meene ook boven 


_€n hier voldoende getoond te hebben, dat van. zijne 


zedelijke fchuld, het befluit tot onregtmatig en fchul- 


dig oogmerk der Kabeij partij niet doorgaat. == 


ZÓ OVER DE HOEKSCHE 


zijdige befchouwing de Gefchiedenis bederft, 
zelfs in zaken, die waarlijk geene: betrekking 
op die partijfchap hebben. Immers, indien niet 
reeds voor de tijden van H. De eROOT en fe- 
dert, ten gevolge van den afkeer van ’t juk 
van Spanje, en der zucht om de magt der Sta- 
ten te verheffen, de ware denkbeelden van de 
oude magt der Graven en het oude Hollandsch 
Sraatsregt, geheel beneveld waren geweest, 
zou men denkelijk in de voorlang bedwongen 
Hoekfchen, geene beftendige Vrijheidsgezinden 
gezien, of hen niet als zoodanigen geprezen 
hebben. Een’ allernadeeligst befluit voor de 
zedelijkheid onzer Voorvaderen moest uit dat 
oud gevoelen. volgen; wánt. het. grootfte deel 
der natie, vooral der ftedelingen, is, van den 
beginne vaf en beftendig, Kabeljaauws geweest, 
Was nu de ftelling, welke wij hier meenen 
weerlegd te, hebben, over het goede of kwade 
der zaak „ gefchiedkundig bewijsbaar, dan „ zou- 
‚de er.geen land onder de zon te vinden zijn, 
„> dat bij “aanhoudenheid vruchtbaarder in laffe 
») verraders en onderdrukkers van hun eigen 
… Vaderland én, medeburgers geweest is, dan 
ee Holland |” (55) | 
voe $. 37, 
65) Idsing Staarsr. 1. D. bl. 164 
“Wagenaar zegt wel, (Wader). Hifi. IV. D. bl, 
er 2000 heated 29e) 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 77 
$.:37- 

Dit gevoelen opzettelijk weerfprekende en eeen 

open 
290) ‚ dat het omkomen of de vlugt der aanzierie- 
lijkfte Hoekfchen ook een voorname hinderpaal was, 
dat niemand iets voor de vrijheid ondernemen durf- 
de:” en Zeker fchijnt men aan ’t gebrek van voornde 
me deelnemers, gefechikte hoofden &n leidslieden van 
den opftand, het fchielijk beteügelen en verftrooijen 
van ’t Kaas-en-broodsvolk te danken gehad te heb- 
ben. —. Aldaar, bl. 289, met het einde van dat bloe- 
dig Kaas-en-broods-fpel in 1492, erkent Wage- 
naar, dat men te gelijk het einde der H. en K. twee- 
fpalt plaatfen mag: maat IlÌ D. bl. 265 had Hij - zelf 
gezegd, dat men derzelver overblijffelen zelfs tot in het 
midden der XVI, eeuw befpeurd heef? — Ek wenschte 
wel ; dat hij daar, bij ’t befehrijven van dat later tijd- 
vak, *t welk hij bedoelde, ons eenig nader licht gee 
geven had; maar vinde dit bij hem nergens. Het 
Zwaar Volks-oproer te Gend van 1539 en 1540 heeft 
toch met het Hoeksch en Kabelj. niets gemeen. — Of 
heeft misfchien Wagenaar (V.D. bl. 185 — vergel. 
ÍV. D. bl. 289, en de boven, in (ay) aangehaalden) 
er evenwel dat, en zelfs de woelingen tegen Philips, 
Granvelle en de Ínquifitie volgens zijne denkbeelden 
meê verknocht? — Hij fpreekt flechts van „ over- 
s, blijf, tot ên het midden der XVIde eeuw” — maar, 
van den Hove (bov. bl, 59) eenigzins, en duide- 
lijk en regtflreeks Ockerse, Onswerp zot eené algen, 
Characterk, III. St. bl. ro, 11. voegen dat zoo te 
zamen. — Voor dien zamenhang der onlusten, en 
on 


78 oven Der HOEKSCHE 


weerleggetide (bt), hebben vaN LOON, iD-- 


SINGA én KLuIT eere geheel andere ftelling 
hopens het waar en doorgaand veffchilpunt der 
partijen; welke door ibsinGÂ (&u) dus uit= 
gedrukt is: ‚; Dat de grond der verfchrikkelij- 
; ke verwijderingeri der Hs en K: geen andere 
» geweest is; dan; of de Vrouwen van regis= 
# wege if de landen opvolgen konden, of niet; 
st welk de eerftê ftaande hielden, en door 
5, de andere ontkend wierd.” 

Dit echtef, dus algemeefi uitgedrukt, kon 
gebragt worden tot het geen reeds waAGE- 
NAAR; overigens door den algemieeneri ftroom 
mede weggelleept; in Éénen adem Zamienpaart 
(bv) met het oud gevoeleri, door iDsiNGA 
verworpen en weerlegd; over welk gezegde 
der Kabelj. „ dat ze niet vervrouwd wilden 
ss wezen,” wij boven reeds iets zeiden (4: S. 

32.) 3 
nderfcheidene partijen in dezelve, is, naaf mijne 
denkbeelden, en het Boven betoogdg en weerlegde, 
geen grond: van menschkundigen zamenhang te vin- 
den in ’ gedrag en den invloed van het huis var 
Brederode, ben ik zelf niet vreemd, z. bov, Je 
bl, 65. en bereden, $. 53. 

Go) Ïdsing. & aang. pl. bl, 1624, Kluit, 
Confpect; 1, mox laud. 

Uu) Sraatsr, 1. D. bl. 430. 

Cé) Zegênw; St, v. Holl, L. D. bl, 54, 55, verge 
bl. 55, 56. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 279 


32.), en ndder Zeggetì moeten; en volgens 


welk, zoo alleen dit in ’t algemeen de drijfveer 
der partijen geweest ware, onmogelijk de fac- 
tiën onder Zibert; Willem Vl. en Maximili- 
@an zoo fterk hadden kunnen gedreven worden, 

Maar duidelijkef en bepaalder verklaart zich 
hierover de beroemde kùvrr (bw)5 namelijk, 


elf korts 


dat het verfchil over de zhanmelijke of ook. 


vrouwelijke erfopvolging der Graaffchappen, er 
de vrouwen-liefde der Hoekfchen, gegaan heb- 
be over de natuur van ’t leen, over het foort 
van leen waartoe-de Graaflijkheid dezer Lan- 
den behoorde, als welke de Moek/chen voor 
goed; vrouwelijk, leen wilden gehouden heb- 
ben, de Kabeljaauwfchen, meer naar waat- 
heid, voor een gewoon, regt, enkel mannelijk 
leen verklaarden, *t welk bij gebrek van wetti 
gen enkel-mannelijk-verwanten opvolger (age 
natus), aan het Keizerrijk verviel, en door den 
Keizer uitgegeven werd aan wien hij wilde (4x). 


S. 38: 


(aw) Hifdor. crit. Comit, Holl. T.I. P. 2. p. 455 57e 
et fragm, Disfert, in Confp. Hif?. crit. p. LXXVII=— 
LXXX—LXXXIII, — Zoo ook, weleer, Kluits Leer- 
ling, Bilderdijk, in het ede couplet zijner voor- 
treffelijke Romance, Arnold Beilaert, en in de aan- 
teek. daarop, Mengel. 1. D. bl. 113, 127. 

4) De twist over de /wccesfio agnatornm collate- 

' ra 


"Pental 
gronden door 
KLUIT bij- 
gebragt, 


had 


80 OVER DE HOEKSCHE 


S. 38: 


Ook hiertoe 1 …) haalt men het gezegde aans 
én wil *t hierop eigenlijk thuisgebragt hebben, 
van niet vervrouwd te willen wezen, en de 
waarfchuwing van den beroemden ouden Hol- 
landfchen Regrsgeleerden en Staatsman,, om de 
Vrouwen van de regering verwijderd te hou- 
den (by). — Welk gevoelen der meesten, en 
de beginfelen van dezen federt zoo noodlottigen 
tweefpalt, dus 2.) reeds in ' }- 1263, over 
het regt van Add tot de opvolging van haren 
Vader Dirk VII. in de regering dezer landen 
geweest was: — en van hier, 3.) zoo gewel. 
dige ftrijd onftaan, ten tijde van Mar garctd 
en Willem; — en deze ftrijd, 4.) weer uitge- 
barften tegen Fakoba, toen zij, zonder wettig 
erfregt of Keizerlijke gifte, haars Vaders lane 


den, aan het Rijk vervallen, en door den Kei- 


zer aan haren Oom Jan van Beijeren gege- 
ven, met wapenen ufürperen wilde. — Be) Fi- 
lips 


valium, an liberorum Zdntum? wordt door den Heer 
Kluit van dezen afgefcheiden, én niet tot deze par- 
tijfchappen gebragt. — 

(49) Phil. a Leijdis, z. Kluit, Hij Crit. d. 
Lp. 457. — (Holland niet aan ’t fpinnewiel of fpin- 
rokken » geen /pille- of kontel-leon, Bilderd, ts aang: 

Ì. bl, 127.) 


er 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. Sr 


lips van Bourgondië had zich wel, ’t zij door 
testament van Jaü van Beijeren, of als neef 
van Fakoba, buiten den Keizer in het bewind 
gefteld; maar dit bad, hem oorlog kunnen be- 
rokkenen met den Keizer, wien hij ook nader- 
hand behoorlijk ‘hilde deed. En — 6.) dat, 

Hog later Maximiliaan; als leeriman uit kracht 
en in den naam zijner Vrouwe, JMaria, door 
den Keizer Zoo vlot erkend wierd; was, (zegt 


fen) niet om *t tegt van Maria , maar om het 


groot belang van ’t Keizerlijk huis gefchied. — 
Laatftelijk 3 7:) was van de nieuwe hardnekki 
ge poging der Moekfche partijs in den zooge- 
noemden Jonker-Frunfen-oorlog; de ware; 
dus ver onopgemerkte oorzaak te vinden, in 
eeri bevel door Maximiliaan. omtrent dien tijd 
gegever; ‚, dat alle Hollandfehe en Zeeuwfche 
‚ Leenen, niet meer op Vrouwen zouden vers 
5 Vallen, . maar bij ‘gebrek van wagnelijk 
35 kroost, tot den Vorst zouden wederkeeren.” 


Ka Gelijk dan ook „ de gebeurtenisfen iz art 


5» dere landen uit deze zelfde oorzaak, tor 
5, bewijs dezef ftelling verftrekken; alzoo de 
55 factiën 8) der Meeckerens en Bronchorften , 


__» in Gelderland, — 9) der Schieringers en 


3s Vetkoopers, in Vriesland, — ro) der roode 
ss en witte roos, in Engeland, hier uit eenigzins 
F A4 te 


* Î 1 


82 OVER DE HOEKSECHE 
» te verklaren waren.” (Cogita factiones. ses 


hinc quodanimodo explicandas) (bz). 


8-59: 


@etoerst en … Zoo groot zijn de verdiensten van den Heer 


wederlegd, 


r. 


KLUIT,: en deszelfs onedekkingen, omtrent de 
oude Gefchiedenis-en Sraarsgefteldheid dezer 
landen zoo gewigtig, en meestal voor onpartij- 
digen zoo voldoende bewezen, dat men het 
ons hiet euvel nemefr, ja zelfs ten pligt rekenen 
zal, dat wij-dit zijn gevoelen; — Zoo herhaald 
en ftellig voorgedragen en aarigedrongen, en ’£ 
welk door de opeenftapeling van alle deze voot- 
beelden zoo fchijnbaar wordt ; — wanneer wijs 
(gelijk wij reeds boven aanduidden ,) ons met het- 
zelve niet kunnen vereenigern, nogthans ftuk voor 
ftuk en volledig nagaan, toetfen en wederleggen. 

Op ’t eerst aangevoerd gezegde der Kabel 


jaauwfchen, merken wij kortelijk aan, (en 


deze aanmerking past ook op de leer van Par 
Lippus à LEYDIS): dat zulks wel perfoneel 
óp Margareta, en federct op Jakoba, en van 
oùds ook van Ada, gezegd en waar kon wezens 
Zonder nog te bewijzen, ’t welk hier de ftel- 
ling is, dat ‘men aan deze Vrouwen *4 regt 

der 


(&2) Zie alle deze argumenten Cun/pe Hiflor. Crit. 
P. LXXVII-LXÈXV. 


EN KÁBELJAAUWSCHE TWISTEN.” 83 


der regering uic overtuiging der “ftrijdige na- 
zur vin t leen betwisttes en-voor deze 


overtuïging, voor dat begiufel van % Leénregt 


ftreed. — ‘Zönder eenigzins te denke op dat 


beginfel, of op deszelfs oepasfi ing op de’ Gra=- 


fclijkheid van Holland , bettonden de redenen ; 


die van *t beftier dezer Vrouwen (ca), ja dië’ 


in % algemeens, van voren (Àà priori) van 
Vrouwelijk beftier (c5) afkeerig maakten: maar 
noch dit algemeene, noch dat perfonelé bewijst 
dat “hiertie‘ eche gite}tio Juris coniroverfk 


Feudalis gerezen, en deze ’t groot verfchilpunt- 


in a de ln) en K. rtoebelen ets is. 


5. go. 


“ò) De wettigheid. of ’t ontegt van Ads 
erfopvolging fchijnt controvers geweest te zijn, 
en ’*t land is er over in tweefpâlt en oorlog 
geweest. Wij ebben: echter böven (bl 7.) 
reeds aangemerkt; dat; zonder acht te flaan op 
de beginfeler van ’t regt3 zeer lige uit perfonele 
verkiezing of onwil partij chappen kunnen ontftaar 
Zijn. En hier moet vooral opgemerkt worden, 
dat Willem L zich als énfgenaam en daar 
’ Fis: doof 

CCA) Van Ada, z. boven Sá. — Vaù Matgdrs. 
Îa; S. 14, — Van Juksha, $- 33. 


(cé) Zeer goed uitgeweikt-bij K A zr viben: 
d. p. 475. 8 


84° OVER DE HOEKSCHE 


door wettig Vorst droeg, en algemeen erkend 
wierd (ce), fchoon hij eerst vele jaren later, 
in 1213, de landen van den Keizer ter leen ver- 
hief, en plegtig in ’t bezit bevestigd wierd (cd) : 
maar, volgens de gefchiedenis van ’t Leenregt, 
Ja volgens den Heer kLurr zelf (ce), had de 
opvolging der mannelijke zijdmagen, offchoon 
in oude leenen, toen nog geen plaats; dus 
Willem in t leenregt geen erfregt had: — 
dus kwam ook de controverfie, of deze Graaf- 
lijkheid. een regs dan vrouwelijk leen ware, 
geenszins te pas, maar kwam alles aan, op de 
zucht voor de perfonen; men moge dan Wil 
lem's erfregt of Ada's fout gevonden hebben 
waar men wilde. 

'e Verfchil van, Keizer Albert met Fan van 


Avennes, in 13oo, over 't regt van dezen tot. 


de opvolging van Jan [, Zoon van Moris V, 
kan ' regt van zijdmagen „en wel vie vrouwen, 
dus als een goed leen, betroffen hebben: — 
men vindt echter toen, behalve Rezesfe, den 
delator fiscì, geene wederfpannigheid, veel min. 


t land over deze telling in factiën verdeeld. 


(Doch mogelijk was hier ook voornamelijk ge- 
fchil , 


Cee) Z. de plaatfen aangeh, bij Kluie zelf, Con 
[pect. p. Lxvur, en vergel. boven, $. 5. 

Ged) Kluit, iid. pe feqe 

(éé) ibid. p. Lxvur 


nn ede 


EN KABELJAAUWSCIIE TWISTEN. 85 


‘fchil, vof de furvivance „ door-Keizer„Rudolf, 
in 1296, aan Jan van Avenves gegeven, in- 
dien Floris geen erfgenaam naliet, ook’ gelden 
kon, daar de eenige zoon van Floris, kort na 
hem, zonder kinderen: overleden was? — wel 
ke vraag vrij wat overeenkomst: zoude hebben, 
met de eens bij de Romeinfche regtbank „zoo 
beraemde caufz einden five Curiana a Cf) 


5 ar 


8.) Op het verfchilpunt van de tijden van 
Margareta en Willem komt alles aan, daar 
de Heer kr ur erkent (cg), gelijk ook trou- 
wens uit her bovenverhandelde genoegzaam gee 
bleken is, dat eerst in die tijden de TSN 
onder die namen, en met die blijvende noodlot- 
tige fcheuring, ontftaan zij. — Van dezen grond. 
flag hangt dus alles af, en vervalt er meê. — 
De Heor. KL UIT zelf nogtans, meldt deze fcheu- 
ring, als om deze reden gefchied, niet bij % 

F 3 be- 


(ef) Over welke men zie, Cicero, de Oratore, 


… Lib, rc. 39 & 57, in Bruto, c. 52 in Orat, pro 


Cacin. Cc. 18. en Quinctil, Zof?. Orar. L. VII G 
6 & 9, — Hier had het omgekeerde geval plaats, 


À (ce) Hiflor. Crit. d. 1. p. 456. Con/pect. p. LXXVII'e 
LXXXIe LXXXU. — Dus noemt hij ook Moeks en Ka- 
deljaauws de flrijdige gevoelens over dat ftuk van 
Leenregt, p. LSXVllle LXXXlhe 


86 OVER DE HOEKSCHE 


befchouwen van: ’t leenverval door: den. dood 


wán Willem IV. veroorzaakt, maar later bij - 


de. volgende aperture, na t overlijden van 
Willem NT, als in ’t-voorbijgaan, en als ’t ware 
vergeten, en moetende ingehaald worden (ck). 
En is mij onbegrijpelijk, hoe dees kundige 
man over” dat geval nadenkende „-zichvtor dat 
gevoelen heeft’ kunnen bepalen’, en hetzelve zoa 
ftellig voordragen. Want, vooronderfteld zelfs, 
Ct welk echter anders fchijnt te blijken ‚) dat 
geen verfchil of nijd der edele geflachten, zonder 
in den beginne eens op die beide Vorstelijk per- 
fpnen te denken; maar dat het verfchil 4 van deze 
perfonen, de factiën. hebbe doen ontftaan : dan 
kon daardoor wel het onbepaalder gevoelen, dat 
afkeer van Margareia's, of zelfs, in't alge- 
meen van vrouwelijke regering, dit oproer en 
den burgertwist veroorzaakt had, onderfteund 
worden: maar in dien twist- tusfchen Margareta 
en Willem, kon dat verfchil over dat tuk van t 
Leenregt nier te pas komen; veel min de par- 
tijen nu, anderhalve eeuw na diergelijk verfchil 
in Ada's tijden,‘ zoo-zeer in ’tharnas jagen, 
dar daaruit deze Hoekfche en. Kabeljaauwfche 
verdeeldheden ontftonden. Het verfchil, %* welk 
de Heer 5 KLUIT fet, had alleen kunnen vallen 

tus- 


(&h) Calpe: N, IL ps LXXVL, Lea. Vergel. N, 
IV. p. Lxxvus 


| 
- 
| 
Û 
Ô 


EN KABELJAAUWSCHELTWISTEN, 87 


tusfchen Margareta en. haven, Qom Jan, van 
Beaumont, van wien, als naasten mannelijken 
bloedverwant des overleden Graafs „de. Heer 
KLUIT even te voren zelf, gefproken, „maar zij- 
ne, pretenfie, en zulke fchrik- „en Jammerlijke 
gevolgen derzelve te regt verzwegen, had, Ceci), 
Margareta en haar Zoon Willem. ftreden wel, 
wie heerfchen zou, maar. zekerniet, wie van 
hun beiden naar. Leenregt de; wettige heerfcher 


‚was. Vrouw Margaretarwas, pok geene. Doch 


ser van, Willem , den laarften, leenman ; -wan- 
neer, alleen, de. vraag. van „goed. „ef kwaad leen 
vallen kon; ‚maar Zuster, Althans kon ‚geen 


„ gefchil over” Leenregt. plaats, „hebben tusfchen 
_ Haar enharen, Zoon, „die „toch flechts ‚door 


haar met Willem IV. verwant ‚was, even ‚min 
als hij 't-regtvan opvolging ‚hem door zijn’ 
Vader beloofd, gebruiken kon, om zijne Moe- 
der bij haar leven van ’ leen te ontzetten. ig 
Bij Margareta's dood, indien zij tevens ouder 
dochters had nagelaten, had er verfchil over 
hee erfrege kunnen oncftaan (ck): maar dit 
verfchil, welk de Heer kLuir als ’ Jchibba- 


_ derh dee partijlehappen opgeeft, kon vat of 
& wa ebie F 4 te, 


(ci) d. fragsn. Disfert. in Confp. N. III. p. Lxxwe 
(Zie ’t geen wij-boven, S. 11, gezegd hebben.) 
(eb) Conf. Voet, Digresf. de Feudis (post Come 
ment, ad Lib, 38 Paundect,) u. 4 et ibì citat. 


83 evER DE HOEKSCHE. 


tegen Margareú nimmer — vooral niet door 
haar zoon, en B haar leven — mk 
worden (cl). 

Hes (oeil vergist zich wonderlijk, wan- 
neer hij, na zijn boven, bl. 78, opgegeven ge- 
voelen, en ’% gezegde : dât de grond der verwijs 
deringen zou geweest Zijn, dat de Hoekfthen 
het regt der Prowwen, om in de Landen op te 
volgen, flaande hielden, het welk de anderen 
ontkenden, onmiddelijk vervolgt: „ dit zelve 
» onderfcheid van’ ‘gevoelens. had wederom in- 
„vloed op ‘het geval van den ongelukkigen 
> Willem vi) wanneer hij krankzinnig wierd, 
» als wanneer men over den perfoon, aan wien 
de Voogdij behoorde, oneens was” — daar 
toch reeds lange algemeen opgemerkt is, dat 
hier juist beide partijen, ‘vooral de Kabelf. 
geheel tegengeftelde gevoelens van die men hun 
als eigen voefchrijft, gevolgd zouden hebben. 
Waar. 


Ce) (Indien eene gweestio juris de partijen verdeeld 
hebbe, is het ook wonder, dat geen van beide zich 
duidelijk op hun regt en op de oude herkomst, 
“— of op eene. onpastijdige regtbank, — of. op een 

wettig Leen- hof, — of judicium parium beroepen5 
= of eenige regtsgeleerde deductie hebbe doen op- 
ftelten, of eenige manifdsten uitgegeven tot betoog 
van hun wettig regt: — wonder althans , dat geenet- 
“lei blijk van iets van dat alles, ’t zij door charters, 
% zij zelfs maar in de-kranijken , ons overig zij.) 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 89 


Waarover wij boven, $. 32, t noodige Bezeen 
MAENE) | Gurt: stg 


A TR 


4) Derhalve eerst na vijftig jaren kon in de 
reeds bloedige factiën der Hoekfchen en Ka- 
beljaauwfchen die geest gekomen zijn, dien 
de Heer kLurrt haar toefchrijft; namelijk in 
de burgeroorlogen voor, en tegen Jakoba, 
Willems VI. Dochter. Evenwel, fchoon over 
Jakoba' s regt of onregt nog hedendaags ge- 
twist kan worden (cm), mag men twijfelen, 
of juist die controverfia Juris Feudalis het 
waar verfchilpunt der partijen geweest zij. . * Is 
waar, Jakoba's Oom bewoog den Keizer, 
hem die landen ter leen toe te kennen, gelijk 
weleer ook Ada door haren Oom verftoten 
was geweest, fchoon federt Fan van Beaumont 
| | F 5 zich 
° Gem) De Heer Kluit zelf fchijnt Ati vaii duide- 
lijk tegen haar te verklaren, Con/p. d. L. P. LXXVIJL= 
LXXX, de belofte van Keizer Rudolf aan Graaf Floris 
V. denkelijk aanmerkende als enkel perfoneel, en, al 
ware ze van effect geweest, zonder confeguentie moe= 


‘tende zijns gelijk ze zoo ook voorkomt Confp. p. 
ExxI, Maar in de Hif?. Crit, zelve, T, 1. P. 1e Pe 
126, fchrijfc Hij, dat na 1282, en de aan Zloris V. 
„gedane concesfie, de Graaflijkheid een goed keen feu 


dum promiscuum) geworden was, en vorscht naar de 
reden, waarom naderhand tusfchen de Moek/, en Ka« 


eHelj. hier over. nog gefchil en krijg had kunnen zijn, 


9 OVER DE HOBKSOH Es 


zich eene’ vrouwelijke zijd+-mage had. moeren 
laten voortrekken: maar % is bekend, «dat Jan 
van Beijeren aan Jakoba en haren man pleg- 
tig verklaard heeft, afffand te doen, en zich 
niet te zullen bedienen van hét regt, 5 welk hem 
door ‘den Keizer mogt zijn gegeven, ; en federt 
het bewind ‘wie banden en op n naam van) Vrouw 
…_Jakoba en haar wertigen man Cwiens regt Zij 
door. onwettige fcheiding en nieuwe verbintenis 
niet kon verkorten), ontvangen en gevoerd heeft. 
— Vooral moet men hier opmerken, ’f welk 
hier de zaak beflist, ‘dat niet na *t geven des, 
zoo men wil, vervallen Leens aan Jan yan 
Beijeren de factiegeest begonnen , of uit dien 
hoofde weer ontftoken is; maar dat ftraks na 
den “dood van Wi llem, de Kabeljaauwfthe 
Grooten, door hem verwonnen, en verdreven » 
het hoofd opftaken, en tegen “her” beftuur, dat 
aan de Hoekfche zijde was, vilandelijkheden 
begönnen 5 > eer: nog iemand, ‘althans Fakoba's 
Oom Far zelf, die’ zich in tegendeel als ha- 
‘ren Voogd opdrong, dacht om Jakoba's regt 
van opvolging. te betwisten (ez). Welke daad, 
even zeer als-de volgende, - dat. „Jan, om zijn 
eigenbelang en heerschzuchtige oogmerken te 
bevorderen, met de Kubelj. opftandelingen aan- 
fpande, zich beide zeer natuurlijk, buiten de 
d one 

(en) z. Wagen. ad. Hiff. IL D. bl. 415, volgg: 


EN:KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 9E 


oniderftelling, die- mem, hier wil oen ien 
kinds nd latensv orroligvaav AirmoxioAs nes « 
aortteb $43e ieitesb atb fien 


OS. ig 6 “mn alie ae geweldige. en bloedige 
woelingen der beide ‚partijen federt jakoba's 
tijd, ‘werd nimmer weêr van wertigheid. of on 
‘wertigheid van, den Landsvorst, nimmer van 
dat verfchil óver de natuur der leenen gerept. 
Hee | waren dolle factiën de r ingezetenen, die 


iid adds 


‘en zonder zijne magt te ‘berekenen, ‘gedurig 


met geweld elkander _ ‘aanvielen. en ‘verjoegen: 


fictiën, welke, zelfs bij verdragen met den 
Vorst, alle’ beide erkend en geduld’ wierden, ja 
verzekering van gelijk Togt, ook in’ beftier , 


ë 
ontvingen; fchoon de Vorst zich-zelf tot eene 


„van beiden: bekende „ welke dan dehedrfthende 
genoemd wierd»(co).: Veeläl had: men”e meer 
„op. den: Stadhoùdery dan op den Vorst geladen, 


_of;knoopte mien bijzondere burgertwisten' be- 


hendig vaan, de groote zaak (cp). Niemand:was 
biga vi aat vlan; gft er 


kn EB Wagen. ad. if. IV. D, bh 12, 165. 


(Bijvbeef. bl. 56, 57. 
«1(4p) Zoo had «de verjaagde Schout’ van’ Zoorn in 


‚2478 zijn regt aan den Heer van Egmond overgedra- 


gen; en daardoor eerst de factiën van H, en K. in 
dezë:Stad gebragt. Veliws, Chronijk, bl, 115, 
volgg. EEL 


« 


5. 6, 


9e OVER DE HOEK SCHE 


er, die na Karels des Stouten dood de Landen 
als aan ’t Keizerrijk vervallen verklaarde; veel 
min dat de Kabeljaauwfche Keizerspartij daartoe 
de wapenen gebruikt zou hebben. C't Kan zijn : 
dat Keizer Frederik meer belang ftelde in’ hee 
bezit zelf ‚ dan in de questie over de leenroe- 
righeid der landen: nogtans bedenke men, dat 
hij, zoo gaaf het erfregt van Maria erken- 
nende (cg), hier door, indien zij geen regt, 
maar hij alleen, als Keizer, ’t regt der landen 
gehad had, 1. zich zelf niet bevoordeeld; en 
2, het Keizerrijk, ’t welk hij flechts als geko- 
zen Vorst, niet als erfgoed beftierde, fchan- 
delijk beroofd en geplunderd zou hebben.) 7 


$. 44. 


7.) Toegeftaan, dat ALKEMADE dè Oorza- 
ken van PFonker-Franfen-tuimult of = oorlog 
vrij romanesk gedicht hebbe, kan ik nog niet 
toeftaan, „dat de ftelling, welke: dat tumult voor- 
al zamenvoegt met, en verklaart uit de voor- 
onderftelling, welke wij hier weerfpreken, be- 
ter grond hebbe. ’ Is waar, men vinde, in 
eene onuitgegeven Chronijk van Vlaanderen, en 
daaruit bij wAGENAAR (cr), dat, wanneer , 
(en) z. Wagen. Zugerl. Hip, IV. D. bl. 181 

(er) Wad. Hifl. IV. D, bl. 241. p 


an 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 93 


bij den nieuwen opftand van die van Vlaanderen. 
tegen Maximiliaan in ’t begin van 1488; zijn 
voornaamfte raad, de Schout van Brugge, Pie- 
ter Langhals, door zijne eigen burgers opent- 
lijk onthalsd wierd zulks meê gefchiedde op 
aandrijven der Hollanders en Zeeuwen, die hem 
voor den inftoker hielden van die verklaring van 
Maximiliaan nopens de Leenen, welke doof 
ons boven, bl. 81, uit het Latijn des Hee- 
ren KLuIT vermeld is, en bij wAGENAAR 
nagenoeg even zoo befchreven wordt (cs): 
Maar 1.) fchijnt mij deze zaak nog zeer on- 
zeker: 2.) kan men uit andere oorzaken-dien 
Jonker Franfen oorlog zeer gemakkelijk ver- 
klaren , zonder behulp dier eenzijdige voorons 
derftelling. aan 
1.) Immers «) de Vlamingen konden op 
Langhals, die van Brugge op huanen Schout 


(és) Ook Alkemade Jonk, Franf. Oor; bl. 52, 3 
heeft iets van misnoegen der Landzaten tegen Maxi- 
miliaan, maar wegens de leenroerigheid en wel ’t ver- 
val aan °Z Keizerrijk, dat men zeide dat hij dreef; 
én zijne neiging, om de Landen, wanneer zijn Zoon 
minderjarig fterven mogt, aan zich te brengen: doch 
“% cerfte was door ’s Keizers handelwijs en erkentenis 
zelf wecrfproken, ze N. 6. ($. 43.) — het laatíte was 
vrij natuurlijk; doch minder volgens ’t Leenregt, dam 
volgens het gewoon burgerlijk Erfregt. 


' 


04 OvER DÈ alien kik ce. 


om eigene tedenen fel gehioeg verftoord” zijn. 
Hij was de grootfte raadgever vat Mavimilie 
aan, de klagten waren vele, vooral zoodanige , 
daar *t fteêvolk; dé Kooplieden en handwerkers 
veel meer belang bij hadden, dan bij het erfregt 
van de Leênen. Zulk eetie volkswraak ftrekte 
dus voor den Vorst; althans voor alle zijne Sraats= 
dienaars; ten fpiegel. — 5.) Op Langhals bo: 
ven al moesten die van Brugge bijzonder gebee 
ten zijn, om dat-mede op zijn’ raad de intrede 
vân Maximiliaan den” fchijn gebad -had-van 
verraad, eh van de Stad bij ve srdsfing te same 
overweldigen (cf). (as 21 

€.) Men wind: ook die verklaring. of pië 
caat, die zoo gewigtig zijn moest, noch in ’s 
Lands Wetboeken; noch van dezelve bij de 
voorwaarden der loslating van Maximiliaan, 
hoch in alt gene daarop volgde, nader gewag; 
— d.) hoch ook fchijnt ze, althans voor Hol. 
land, waarover *t hier gaat, noodig te zijn ge- 
weest; alzoo reeds if ’t jaar 1525 door turbe 
van getuigen alsoveroud gebruik bewezen wierd: 
— (welke manier van bewijs ook, é.) na zúlk 
Placaat niet meer te pas-kwam) — dat zelfs de 
oude d, i-aangeërfde. Hollandfche leenen. altijd 
voor kwade leenen gehouden waren geweest; jä 
, re 0) 0 U Zod 
Ce) Oude Nederl. Chron. bij Goùüthoev. bl 
539, b. 


EN KABELJAAUWSCHÊ TWISTEN. 95 


zo kwaad, dat ze zelfs’ niet verèrfden op ce- 
nige, zelfs mannelijke, zijdmägen van der 
lakiflen bezitter, zelfs op geen’ broeder (cu). 
“e.) Die, door verfcheideh oorzaken beroemd 
geworden, Jonker Franfen oorlog, Schijnt, 
wat hêt eigenlijk doel betreft, flechts een der 
gewone exploicten der ftrijdende paftijen, waar- 
van de jaarboeken dier tijden krielen, en hoe- 
danige fchief elke flad leed, geweest te zijn. 
Aan ’t hoofd des opftands was, naast Brede- 
rode, dezelfde Heer van Montfoort, die zoo 
vele jaren, en lang voor dat prätens decreet van 
Maximiliaan, detì krijg tegen de Kabeljaauw- 
fche- Hollanders gevoerd had (cy); Het blijke 
ok niet, dat over iets nieuws-of tets bijzonders; 
vooral niet ‘over *t harde Leenregt, geklaagd 
werd. De benarde toeftand van Maximiliaans 
door den Vlaamfchen opftand, moest ligt deri 
moed der Hoekfche Hollanders doen rijzen; 
die büïten dat getergd waren, doordien * Stad- 
houderfchap aan hun’ erfvijand Jan van Eg- 
Mond gegeven was (cw). Geen wonder dan 

ook ; 


Ce) Bort, Tract. van Leenen, V, D.’Kap. 3, 4 
de Groot, Ziksd, tot id Hul, Regisgel. a. B. ár. 
D. nim. 3. 

(ér) 2, Wagen. Pad. Hi. XIV. bit Ee 17 er 
vervolg. 

(ew) Wagen. Pad. Hifl. IV. Ds bl. 233. 


9 OVER DE HOEKSCHE, 


ook, dar zich tegen dezen een Brederode ftel- 
de (cx) (men zie boven, bl, 65. ond. aan, 663 

en men volge den geheelen loop der troebelen): 
Eindelijk, mag men eene wezenlijke verftand- 
houding der mittigegde Hollanders en Vlamin- 
gen ftellen (cy), en derhalve tevens den in- 
vloed van ftoketijen van Frankrijk, — Ct zij 
middelijk, in zoo ver dat op Vlaanderen werk- 
te (cz), ’ zij ook hier meer onmiddelijk eri 
tegtftreeks, — niet uit het oog verliezen (da), 

8. 45: 

Om de maat vol te meter, én uit verfchul- 
digde hoogachting voor den Heer kLuiT, en 
wegens het gezag, ’t welk zijne ftelling, door 
de gelijkvormigheid van andere Sraatsverdeeld- 
heden dier eeuwen in andere landen, verwerven 
moest; zullen wij kortelijk ons oog vestigen, 

pe 

(ex) Zoo wordt ook dit beloop der zaak, en die 
bemagtigen eener Stad (Rotterdam) enz. zeer eenvou- 
dig ontwikkeld door Wagenaar; Wad. Hif?. IV: D4 


bl. 244, 5. 

(cy) ze Centen op Velius bl, 142, Wagen 
Tegenw. Staat v‚ Holl. IL, D. bl. 76 

€55) Wagen. IV. D. bl. 236, 238. 

(da) Zoo vond eindelijk Naaldwijk, na ’t overgaan 
van Rotterdam, Woerden en Sluijs, alles vruchteloos 
óp de eilanden, en in Noord-Holland beproefd heb- 
bende, in Frankrijk geruste fchuilplaats. 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 97 


„afzonderlijk op elk der, drie, door Hem. hier toe 
bijgebragte voorbeelden of bewijzen. — Hoe 
zeer, ook uit het een of ander uitheemsch voor- 
beeld op zich zelf, (gelijk die nu reeds, door 
„het boven.betoogde; ftaan | geen wetig befluie 
„tot -den onbekenden aard dezer oude Neder- 
landfche factiën ware afteleiden: is het ons 
bovendien, bij bedaard onderzoek , vrij duidelijk 
gebleken; dat geene van die, allen, noch die 
gemelde Gelderfche, noch Vriefche, noch En- 
gelfche burgeroorlogen; om dat ftrijdig begin- 

fel van *t leenregt kan gevoerd geweest zijn. 
8.) De Gelderfihe factiën der Heeckerens 
en _Bronchorflen hadden haren oorfprong in 
„den naijver en nijd van deze twee geflachten ; 
wier eene, door °t andere van invloed aan 
Hof beroofd, wraak nam door Ë Vorsten 
| jonger’ Broeder Eduard > tegen den ‚wettigen 
„Vorst Reinoud II, op. te zetten. Die beide 
Vorsten, kort op een, beide kinderloos geftor- 
ven zijnde, terwijl de beide partijen tegen elkan- 
der ijverden, was het natuurlijk , dat elke partij 
een’ Vorst voor beide wilde. kiezen, en elke te- 
gen hem; wien de andere gekozen, had, weêr- 
_ftreefde:. — de factiezucht maakte dit verfchils 
niet, omgekeerd. — Hier viel nu wel de keus 
der Heeckerens ops eene Prouw, de zústet def 
beïde Hertogen ’ Gravinne van Blois, terwijl de 
Ad ‚ Bronks 


8 


08 OVER DE HOEKSCHE 


_Broncho: freri een’ Blan kozen, Wiler van 
Gulik, ‘en deze door den Keizer aangefteld 
werd. “Maar t.’s Keizers keus volgde na, en 
bewerkte dus geeriszins de kde der Landza- 
ten, noch vormde hun, gefchil, Wille zelf 
was enkel door zijne Moeder, gai eene Zuster 
van Reinoud en Edward, aan hun en ’t Her- 
togdom vermidagfchapt. Na den dood van Rei- 
15% IV. wierd Adolf van den Berg, die 
Boor den Keizer mét het Land begiftigd was, 
“door fchier al de landzaten verftotefi, en kwam 
er geene partiĳfchap voor zijn erf- of leen- regt, 
In de Hollandfche twisten ondetfteuriden 
doorgaans de Gelderfchen de Kabeljaawwfche 
‘partij ; maar dat was, deels, om dat de Hoek- 
fehen doorgaans heùl zochten em vonde in 
Utrecht, het welk gedurig met Gelderland in 
oorlog was; deels,‘ om de naauwe maagfchap 
der geflachten van Arkel en Egmond, met dae 
der Gelderfche Hertogen. Gelijk dan Egmond, 
door hüwelijk- mét eene dochter van Ar kel, 
Kleindochter tan Hertog Willem VIII, tot 


Pe 


het bezit * van „her Hertogdom Gelderland 
Kwam. GD” 
é $. 46, 


iep | ua lei 
bend 


vo1(d5) Men zie over deze zaken. Wagenaat, Pad. 
Hil, IL, D. blsgoo, 316..1V. D. bl, 136. Tegenws 
St ve Gelderl. bl. 78-98, Cerisier, Tafer. H, De * 
bl. 26, Ve 116, Vs 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN: «99 


„$. 46. 


65) De Vriezén”'geené eenen” kennende ; 
had ook de twist over mannen- òf vrouwen: 
leen althans geene fchuld aan de lange gruwelij- 
ke fcheuring der Schieringers en Verkoopers. 
Ook deze kwam. gehêelvuie “onderlingen haat 
van” Edelé geflachtei, die zich- tegen andere 
verbonden, én hunne ‘ofiderhoorigens dorpen ; ; 
Kloosters en de Steden’ medefleepten. De vrije 
Vrieze vochten ook hiet” zoo bloedig; owie” if 
Holland ‘regeren"zou; moch voor ‘de regering 
der ‘Hollanders “in Vriesland, De zametihang;, 
die’ gevorind” wierd tusfchen” de Hollandfchie en 
Viiefchie twisten; - waat door men dan eens de 
Verkôopers nageeft; vah in het algemeen voor ’ 
Hollandsch beftier geweest te zijns” dan .van de 
Schiébingers- zegt; dat zij de’ Hoekfthe zijde 
gehouden ’ hebbèn Cd) „was zeer’ vadedurlijk ; 
Zònder -dat zij iets bewijst van al ?%geen hier 
te “bewijzéi was; ‘of waartoe her “wierd bijge- 
bragt: — miadr de “zwekfte- partij-ncîgde lige 
har buitenlandfche hulp; dat buitenldhd- zelf ì in 
i Keuse G 2 rod sail sk pare 


dt 
äC 


EROS í PDL LR 


dd Z. Wagen. Pad rif. ul, D., b. z2Ô, wv 
338, 452. IV. D. bl. art, Schotan Gefchied. valt 
Friesl, bl. 220, 375 enz. Zegenw. St. v. Friesl, IL. DS 
bl. 435, 5á4, 553, v. 504, v. (Schoon deze: coinpi. 
Watie Nechts tor 1414 gaat, en daar afbreekt.) 


pi 


Io. 


roo OVER DE HOEKSCHE- 


partijen gefcheurd zijnde, werd de oppofitie- 
partij aldáár weêr onderfteund van hier, om 
zoo den overweldiger thuis de handen vol werk 
te geven, | 


S. 47 


to.)-Even eens, dunkt mij, dat zelfs niet ees 
nigzins (guodammodo — t: $.'38, aan ’t einde) 
hier toe te pas kunnên komen, de gefchillen in 
*t koninklijk. geflacht ‚ en tusfchen de Rijksgroo- 
ten van Engeland, bekend onder-den.naam van 
de roode en witte roos. - Want 1. kon aldaar ’t 
gefchil over de troons- opvolging der mannelijke 
of vrowwelijke linie; geenszins. afhangen van de 
controverfie over de -beginfelen van ’ rb 
laat {taan dan -van ’ Hollandsch-, „of Rijks- 
leenregt. 2. Men behoeft flechts een oog te 
flaan op de gefchiedboeken en de ftamtafels: tot 
deze gebeurtenisfen. betrekkelijk; om tezien, 
dat Eduard IV. van York, en zijn broeder en _ 


opvolger Richard UL hun regt om Hendrik 


VI. van Lankaster te onttroonen, wel gronde 
den op: den voorrang „ die aan de oudere Zrou- 
„welijke linie boven de jongere mannelijke, bij 
het onttroonen van Koning Richard II. door 
‘Hendrik IV. van Lankdster ; had moeten toe- 


‘gekend ; geweest zijn; — maar dat ook Mendrik 
Ml die Richard MI, van Y ‘ork ontroonde, 


flechts 


EN KABELJAAUWSCHE: TWISTEN. 1O% 


‚ flechts door zijne-Moeder, (niet door zijn! jv 
Vader , veen”. Graaf-Tudor ;- waaromtoen ook 
het nieuw Stamhuis Zwdor begon) aan Koning 
Hendrik VL. en ’t Huis van Lankaster ver- 
want. was, Dus, zij hij zijn regt afleidde, 
gelijk hij verkoos, van zich zelf, d. i, van; zijp 
ne Moeder; ’t zij van. zijn huwelijk, en ‚de ftel- 
ling, dat zijne Vrouw, dochter van Koning Z- 
duard III. vóór haren. Oom, Richard -had 

moeten gaan; hij, zoo wel als de Yorks, 
ftreed altijd voor Vrouwelijk erfregt. 

Het is waar, dat de Yorks. ook in regte 
mannelijke linie van den gewezen Stamvader, 
Koning Eduard HI. afdaalden; maar overal 
vindt men, dat zij hun regt tot den troon, en 
om dien met geweld in te nemen, afleidden 
van hunne afftamming (door eene Vrouw) van 
Eduard's tweeden Zoon: En ’t fprak van zelf; 
dat hunhe mannelijke afkomst van den vierden 
zoon geen regt kon. geven, om Meudrik VI, 
die-van den derden zoon in mannelijke linie 
voortkwam , te onttroonen, en tevens aan zijn’ 
zoon Eduard het regt van opvolging te an 


Beeggener Wilnis ooo 
s. ss. 


Beide deze door ons ‘weerlegde gevoelens, C. Pen 
van 


pyer ’t waar en doorgaand verfchilpunt, van, de ná Schrijs 
G 3 H. 


ver aangaan- 
de dit punt. 


Mme 
tanmerkin 


LS Aafmerk. 


02 OVER DE WOEKSCHES 


H. en K. partijen ftrekkén “tot nieuw bewijs, 
hoe gevaarlijk het is, door liefde voor“eên 
fystema, of enkele: ftelling, hypothéfe-met hyz 
“ pothefen te willefi”fteùnen ; efi-alld gebeurtenis. 
fen “eh zoo” den geheelen. omvang der Gefchie- 
denis, eenzijdig te befchouwen. —, Derhalve; 
zelf iets anders in de plaats zullende ftèllen;, 
moeten wij ons vooral van dezén miúsflag’ wacht | 
sd Maar wij ‘gevoelen ook hier‘ hoe veel 
gemaklijker dikwijls hee afbreken” dan het bou- 
wen, het wederleggen dan het verbeterén is: 
En voofal hindert ons hier, het bovens $: 13=16, 
aangetoond gebrek aan gefchiedkundige‘berigten _ 
nopens die tijden, toen die bloedige tweefpalt 
aanving; ‘en het groot verfchil der berigten, over, 
de wijs’ van aanvang en de naaste oorzaken van 
den tweefpalt zelven, waarvan echter, om tot 
het blijvend oogmerk en verfchil defzelve. te 
befluiten, zoo veel kon afhangen. — ‘Wij mo- 
gen dus op de billijkheid rekenen, dat men van — 
ons niet verge, ‘t geen wij niet geven kunnen, 
om dat het er pief is (ook hier immers; is 
non apparere, non esfe) en zullen voorts, _ 
het geen ons meest - waarfchijnlijk voorkort , 
in de volgende aanmetkingen voordragen. | 


$-49. 


Lt Zij, dar de factiën zich eerst omi’ € 
É door 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTENs 103: 


door „het „verfchilsvan’ Moeder «en:Zoon, vore: 

den’, ’ zij »dat «deze, en dus ole; sals wan zelf 

devolgende Vorsten, in de reeds gevormde pars 
tijfchap der landzaten betrokken raakten, laat 

het zich, naar mij dunkt, uit de gefteldheid De Hiem 


ring en de 
zelve der toenmalige tijden en perfonen menséhaloop —_ der 


\ tweefpalt 
kundig zeer wel verklaren, waarom, de partijen wa was nacuurs 
zich Zoo, vormden, en de landzacen op. die, wijs 
partij kezen, als wij zien dat \ze..gedagn „heb; 
ben. « Natuurlijk wachten: veronderftele mens! in 
de Steden levendig gevoel van eene vaste rege. 

ring; waarbij zij tegen het geweld, of öude”* regt 
van eigendom, of % burggraaffichap der, Ede- 
len, befcherming vonden: -— een aantal. Edelen, 
begeerig naar een’ jong en wakker Vorst; bij 
wien vreugd van t Hofleven, aanleiding tor krijgs- 
dapperheid, en belooning derzelve, te wachten 
waren (*): maar daar en tegen evenwel meer 
agp Ga nn Eder 
(®) Aan. des Heeren van Wijn. … Schoon in 
» deze Verhand. duidelijk genoeg, ja Op-eene uit- 
5, muntende wijze is aangetoond , ‘dat hier géen qüzs- 
» tie over % Leen. Was achte’ ik echter vrij zeker 
te zijn, dat, zoo wel "als fominige Edelen d “in % 
»» bijzonder ook de Steden, al’ terftond na doode vat 
» Willem IV. meer tot de regering van een” Worst, 
& als die haar beter fcheen sé kunnen befchermten; 
» dan wel “tot «die van eene Zorstin geneigd wareh. 
3» Straks na doode van Willem den’ IVden, op 14 Oc 

A O- 


104 OVER DE HOEKRKSC HE” 7 


Edelen, bestin hun Schik met Anapchid, of? 


zwakke Vrouwelijke: regering; op “dat „ieder van 


hun, onafhankelijk, zijn’ ridderlijken. zin zou. 


>_< kune 

‚ tober 1345, maakten de Regering en Gemeente van 
” Dordrecht reeds gezamentlijk zeker Befluit nopens, 
> het Stads - beftuur, en zulks, als zij zeiden, „0 
Es ruste ende prouffst ons liefs gerechts E antsheer, 
5 Grave van Hollant”- Er was toen nog geene 
‚ keuze van den Keizer gedaan, die eerst in Louw- 
Pr maand van. 1346 volgde, maar men ziet hier den 
p geest uit” [— Ik heb, dat Dordfche ftuk en die 
handeling aangemerkt, als eene poging om zich een 
geregelder en vrijer ftadsbeftier te geven, eigenlijk 
ten koste des Grafelijken gezags: — hiertoe was cen 
tijd van vacature des Grafelijken zetels, vooral zon- 
der bepaald wettig Opvolger, uitermate gefchikt — 
de nieuwe Vorst, vooral wanneer zoo iets, gelijk 
natuurlijk was bij uitbreiding der Stedelijke regten, 
met gemeen goedvinden gefchiedde, en er zich nie- 
mand tegen opdeed, bevestigde, ook om de gunst 
ger landzaten te winnen, ligt de zaken, zoo als hij 
ze vond, enz. — De Graaf zelf moest er evenwel 
zijn" naam toe leenen: dic dunke niemand vreemd; 
Zoo immers wierd ook later, op naam van Koning 
Filips tegen hemzelven krijg gevoerd, — Maar meer 
heb ik in die vermelding van Graaf en Landsheer 
hiet kunnen vinden. Geeue bepaling, “dat het een 
man, geene vrouw moest zijn. Het was natuurlijk , bij 
Nt algemeene onzekere, die woorden hier mascu/ina 
genere te gebruiken, Er was immers nog geene keus 
Î gee 


hd 


veen 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 105: 


kunnen “volgen. * Van hier vihdt men in den 
if [ob Ang.ns. eit be 


gefchied; en toch fpreken zij ook al van den gerech- 
ten Landshere, — De Heer van Wijn vervolgt: 
» Toen men misfchien zag, dat dit niet gaan wilde, 
„koos men (volgens Albertus Argentinenfis) een’ mid- 
_delweg: „ Gentes — Schrijft hij — Wilhelmi oceifd 
>, Jmperatricem ct unum de filiis fuis ór do- 
 minos decreverant”’; doch Zandfliet, bij Mar- 
2» ene et Durand, Anal. Tom. V. p. 247, zegt breer 
» der: post necem Wilhelmi IV, qui non religuit pro- 
2 lem , dominus dictus Wlerink, Tutor Hollandiae” 
2 (niemand was thans Zwtor Hollandie, dan ’s laat- 
2 ften Graven Oom, Jun van Beaumont, uit welk 
» laatfte woord hier die naam bedorven fchijnt — 
2» deze is dezelfde van wien boven in deze Verhand. 
2 Se 11) bl. 1721 breeder gefproken wordt) „ mê- 
s> fit ad Ludovicum Bavarump — ut unus ex flis ejus 
5» fibi mitteretur , gui jure hereditario terram pradic- 
2 Zam gubernet?” Wanneer ook Vrouw Margaret 1, op 
2, 5 Januarij 1349, het gebied overdroeg aan haren 
», Zoon Willem, geeft zij, onder anderen , voor ree 
»» den van haar doen: „, dat onze Landen zeer be- 
2» Zwaart ende beladen zyn met orloge, met fcou- 
ss» de ende met alrehande faken, zoo, dat fy wel 
2,» behoefden een ZLantshere die dagelyks by hem 
23» Ware” — Maar dit was zeker niet Aaar verlangen, 
»> maar. dat harer parzijen , en overeenkoinftig de vrog- 
2» gere denkbeelden van immers een deel der Land- 
zj» Zaten.” 
@x 't Spijt mij, nopens de H‚ en K, twisten, in 


G 5 23 het 


106 OVER DE, HOEK SCH Es 


beginnê verfcheiden Edelen. (dd); maar :{chier 
alle Steden, met Willem en aan de Kabeljaauw- 
fche zijde, — bijna geene Steden, maar de 

oor an - brhêêse 


k 


mana e Lek weak ie hk 


s, het Henegouwfche Archief: te Mons ‘geene bijzon- 
» derheden gevonden te hebben. Ook met dat'oog 
» heb ik, in de 5 weken, welke ik, in ’e jaar ‘18054 
» te Mons doorbragt „’ hetzeive nagêgaan)’® 

(4d) Verfcheiden, ook magtige Edelen, inzonder- 
heid de Arkels en Egmonds; z.'de volgende IVdé 
Aanm. — Dit kan ook, ondanks het evengezegde ; 
zeer wel verklaard worden a) uit de jaloufie der adeé= 
lijke geflaChten tegen elkander, aan welke wij zelfs 
den oorfprong dezer geheele partijfchap voornamelijk 
toefchrijven. b.) Uit ‘de redenen van affectie voor 
Willem's perfoon, welke hier in den tekst vermeld 
zijn. [c.) Misfchien komt hier vooral in aanmerking 
de verpligting veler Edelen aan-, en hunne natuarlijke 
verbindtenis met Willem, om hun eigen belang, om 
dat, zij tot nadeel der Grafelijke hoogheid en van ’s 
Lands belang, te veel van hein getrokken hadden, het 
geen zij vreezen moesten , door AZargareta en de Hoek- 
fchen weer kwijt te raken — maar denkelijk naderhaad 
evenwel aan hem of aan Allrecht weer hebben moeten 
afftaan — Z. bov. bl. 3739, aant. 4. a] Opmer- 
kelijk is hfer het naïf verhaal der oude Holl, vertaling 
en uitbreïding van Beka, bij Matth. Awal. T. HI, 
P. 245. — »» de Hoekfe- parrys -- klaagde’ haren 
» nood aan Margareta, De Cabbeljaus partye dat 
2 ziende, overdroegen met de Steden van Holtand; en 
bezaten des Hoeks partye kasteel, en wornén bij- 
‚‚ men een jaar XVII, en worpen{g alle neder ” 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 102 


meesten der delen, Zdoeks;’en voor Marga 
raa wat Sr 
5 fi $. 39 


IL. De rweefpalt, eens ontftoken, vond s, 


a. Insgelijks 
de voortdue 


ng der cens 


misfchien reeds in haren aard als partijfchap onitane tac: 


en factie;) genoegzaam voedfel en aanleiding om 
erfelijk te zijn, en’ flechts door algemeene om- 
keering der Staatsgefteldheid te kunnen eindigen, 
zonder, in her gedurig twisten, anderen geest, 
dan dien van partijfchap- -zelve te hebben, of 
ander oogmerk, dan het bovendrijven van ie- 
ders partij, + vêrnederen of verdwijven der te- 
“gehdingers. - — Dit kon vooral plaats hebben 
in deze partijfchap, welke terftond in zoo felle 
_ woede ontftak, daar Willem en de zijnen Zoo 

groote fchade deden aan de Edelen, op welke 
zij gebeten waren, en dezen weer hevige wraak 
zochten. Toen’ zat met eens de wrok in % 
bloed, en duurde zoo lang als hun leven; ja 
werd wederzijds in de kinderen voortgeteeld. 
— Wanneer wijde gefteldheid en gebeurtenis- 
fen dier. tijden, en helaas! onze eigen onder- 
N | | vin 

C&): Men kon ’tals een uitwerkfel. dler zelfde ge- 
aardheid aanmerken, dat de oekfthe Edelen, uit her 
Landsbeftier verdreven, zich tot het rooven op zee 
en flroomen wendden, en daardoor geducht maakten, 
Cvergel. Wagen, IV. D. bl. 244, Ve id 271; 
274» volg.) 


tiën. 


108 OVER DE HOEKSGCHE. 


vinding van de-sgevolgen van burgertwisten ga 
deflaan, zal ons dit geenszins onnatuurlijk vof 
onwaarfchijnelijk voorkomen (*). Twist en 
ftrijd om ’t oppergebied tmsfchen Regenten, 
die ieder zich-zelf alleen wetig, de tegenpartij 
voor weerfpannelingen, oproerelingen, landver- 
dervers verklaren, ze uit hunne goederen en in 
ballingfchap verjagen of aan den lijve ftraffen; 
door die zelfde ftelling en handelwijs. der Vor- 
flen, de Edelen verplige, met alle hunne ach- 
terleenmannen en onderhoorigen, de eene of 
andere partij te kiezen (df); de fteden door 

| den 


(*) „ Die den aard van burgerlijke beroeringen 
2 oplettend heeft nagegaan, (en ongelukkig is onze 
»» leeftijd in dit opzigt een meesterlijk fchool „) zal er 
ss uit hebben opgemerkt, dat de eerfte onderwerpen, 
» die de fcheuring deden ontftaan, lang kunnen uit 
»> heg oog verloren en verdwenen zijn, en toch de 
» fcheuring voortduren; dat de partijen van elkander 
> kunnen verwijderd blijven, al verfchillen ze, ten 
> minsten voor het tegenwoordige en toekomende, 
»> niet meer van beginfelen„’ enz, Meerman, 
Beleg en erover, v. Leiden, bl. 7. 

(af) Dit is zeer waar en juist aangemerkt door den 
‘Heer Kluit ad Chron. Egm. in Hiftor. Crit. T. Ie 
P. r. p. 21e et in prim. lin. Coll, Dipl, Hift. Polit. 
$. 471, 472 en Hift. de Zoll, Sraatsreg. IV. D. bl 
400. (Welke laaufte plaats echter geenszins dus mls- 
verftaan moet worden, als of die geleerde man den 

ge- 


LE gt ET 4 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. E09 


den iavloed of het geweld der Wödelen genood- 
zaakt in den ftrijd te deelen; de-partijen zich 
door partijzamen,en uiterlijke-teekenen onder- 
fcheidende „ waardoor. algemeen en tot onder 
de geringfte ftanden, factiegeest opgewekt en 
enderhouden werd; bijzondere: voortplanting-der 
erfelijke. vete, onder. den „Adel, mer elk ver- 
haal „van luisterrijk bedrijf, of ontvangen belee- 
diging, of herdenken, aan, hunne -geflachtsver: 
bintenisfen, of weleer in deze twisten verlorene; 
thans, door een ander. geflacht bezeten goede- 
ren? ‚— de magt van ’% hoog bewind, al fchijnt 
ze door den triomf. van. eene -der partijen-gè- 
vestigd, niet groot. genoeg ‚ om „de andere partij 
geheel te kunnen nedervellem, of „haar; van heie 
melijke woelingen en, gedurig blijkbare weer= 
-barftigheid te kunnen wederhouden; en telkens 
bij-den dood, der. Vorsten, de. verdrukte partij 
gereed om haren flag waar-, en ’t overwigt in- 
te nemen, genegen derhalve, om zelve voor ’% 


Bee | ge- 


geheelen H, en K. tweefpalt, en ook deszelfs begin, 
van dit jus feguele afleidde; ’t welk toch eerst wer- 
ken kon, na dat er reeds tweefpalt was, en deze reeds 
tot burgeroorlog, met de Graven aân de fpits, dangê- 
groeid was: — maar de partèjen werden toen daat- 


„door te tigter partijfchappen; blijvende factiën, lang- 


durig en verwoestend, van wege deu, te dier oorzake 
blijvenden wrok , en blijvend ftrijdig belang.) 


3 Aanme 


par:ijfchap- 
pen en fa- 


Lio OVER DE HOEKSCHE 


geheele Land een’ Vorst te-kiezen, die de maat: 
regelen en geest van ’t' vorig” bewind verlâten 
zou: — alle bijzondere burgerlijke twisten, ook. 
zonder grond, uit deze factiezuclft afgeleid, of 
daarmede van achtêr in verband gebragt: — 
Naderhand Heide partijen, als” duürzamie' wer: 
tige verdeelingen, * erkend’ bîj” defi’ Landsheer; 
die zich zelf negtäns met zijn Hof ‘tot eén van 
beide rekent vert! das” niet na kan'laten;s de 
eene boveri -devändefe “tc begunstigen: — Bij 
die alles, de ruwere deukwijze'en manieren in 
die tijderi, “gebrekkige denkbeelden van Gods- 
dienst eri Zedeleers onvolkomene politie ; wetten 
en“ tegtspleging, '_— Ware’ wónder;, -dát van 
1350 tot 149ó, de faetiën Holland konden blije 
ven “berberen ; en elkander vervolgen’, zonder 
op “despotisme vof” republiek,” Frankrijk of 
Engeland; goed of kwaad leên’ tè denken? = 


$:-5t. 

Om nogtans, ten opzigte, zoo wel van den 
oorfprong, als van de doorgaande ftrekking de- 
zer oneenigheid, iets nader te komen, mogen 
— vergeleken met het gezegde, boven $. 15» 
$. 16, saanteek. (af) en $, 18 — hog de 
volgende aanmerkingen dienen; 

IH. “Wij zien, van het begiti tot het aide 


“dezer ‘beroerten, de Edelen, erfelijk ín hunne 


gee 


Eg - € 


nen aal 


det Rosendael aad 


pe 


REL DN 


EN KABEIJAAGWscHE TWISTEN. tif 


gefláëhten „” aanléggers en aanftokers cf hoofden len: 
dezer bürgerewisten. — En zoo zien wij reeds dr 
vóór en gedurende die ‘tijden, in dien toeftand 

der bürgetiaatfchappi, de“twisten“tusfchen dé 
Heétkérens en Brönchörflen in Gelderland, 
tusfchen “de ‘Schiëringers en Wetkoopers’ in 
Vriesland, de Lokhorften en Lichtenbergers 

in Utrecht, tusfchèn de Blaauwvoetfthe en 
Herichine factië in Vlaanderen (2); de Guel- 

fen “en: Gibèllifien in "Italië, hoe ‘zeer ook 

veelal die partijfchappen eenig ander’ ‘bepaald 
oogmerk hadden of voorwendden; in den grond 

beftaan door verwijdering en erfelijke verbitte- 

ring der Aldelijke set ee AE SET 


É & 52 Ee dl 20133 
IV. pijdoadër merkt then if deze Neder- 4 4 4 Tuifen 
landfche troebelen. eenige” voorname Geflachten Ee 


flachtens 
op, äan welke met regt, « van: den beginne af 
en “doorgaans, de grootfte fchuld van de ver- 
aide en alle, derzelver noodlottige gevolgen 
fchijat 
KS Van deze Z. Heëmsikerk, Batav. Artad. 
bij ft begin zijnér witweiding over de Hs: en Ks twis- 


en 


tên, en Marchant, aldaaf aangeli, — Ook onder. 


linge afgunst der Edèleti; gaf; gedurende de mindet. 
jacigheid- van Graaf Floris W., aanleiding tot de 
Landsberoerte, uit het twisten van Vorsten om ’ 
bewind; — maar tóen flechts om *t Ruwaardfchap. 
& boven, S:7 & 17, en Melis Stoke, ald, zang. 


5. De 
heersch- 
zucht van 
het geflacht 
van BPEDE- 
RODE, 


Ii2 OVER DE HOEKSCHBE. 


fchijnt te mogen gegeven worden. „ Aan. de 
Kabeljaauwfche zijde, Anker, zoo, magtig 
en moedig, en EGMOND, dat zieh van de ou- 
de Vriefche Koningen afkomtftig rekende; en 
welke beiden zich ras met het naburig «en 
fteeds onrustig Gelderland vereenigden, en eine 
delijk vermengden: — onder de Moekfchen, 
het oude edele NAALDWIJK, en(dochr nas 
derhand gezwenkt (d/),) WASSENAAR; maar 
vooral, van den beginne tot het einde, BRE- 
DERODE: ; | 


if hanin 

Ja, V., zoo men uit enkele daden van onder= 
fcheiden menfchen, gevoegd bij * algemeen 
gerucht, iets mag befluiten tot den blijvenderi 
geest en flemming van een geflacht; vinde men 
hier, bij de BREDERODES, blijvende geneigd- 


heid en uitzigt, om de heerfchappij over Hol» 
land, 


CdH) In der ontaarden Zoon van Filips van Wasfë- 
haar, die in 1426 met Jan van Beijeren tegen zijn’ 
Hoeksgezinden Vader optrok, en dezen hielp uitfchud- 
den5 z. Heemskerck en anderen, [jen vooral de 
zeer „uitgewerkte Verhandeling van den Heer Meer- 
man, federt het eerfte inleveren dezer Verhand. iu 
’t licht verfchenen, en ook reeds boven, bl. 60; 
aangehaald; welke over dat tijdftip, uit oorfpronke- 
lijke en zekere documenten, een geheel nieuw ew 
helder licht verfpreidu) 


ee gen gg Ee 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 113 
fand ;” waarop zijs door ae mánnelijke afkomst 
en “vrouwelijke verbindeenis (4) dubbele aärt- 
fpraak maken konden’ aan zich te ‘trekken, 
immers inde daad; offchoon onder fchtin van 
gehoörzaamheid aan “andere oppermagt,' ‘te voc- 
ren — en vindt men hier ‚ in ’zóo verre, in deë 
zen geest, Waarlijk zäthenhang in de gedragineén 
Vai dat geflacht in al de Hoekfche, en nader- 
hand -in-de gam ij maid ig eerd Î ; 
KST an Ì  _x2i4lad nrs 


“tn Dirk, Vui. Heer van Bral; ‘Czetforve 
in 1236) bad in huwelijk de Dochter van Wilms 
echtén “Broeder van Floris IVy Graäf van Holland? 
Yo-a Leijdis de Dôm a Brederode Cap. er, id. 
Matth. Anal, T. Ia.p: 6204, [De mannelijke af- 
komst wit de Hollandfche Graven blijft aan de Bre- 
derodes onbetwist, al ftelt men met den Heer van 
Spaen, van Hardeflein, ten gevolge der, „merkwaar- 
dige opmerking van den Heer Snoucka ert: van 
Schanmburg,, dat die afkomst flechts middelijk, 
door. het geflacht van Teijlingen geweest zij. z. 
Kluit, Hift. der Holl. Staaisreg, V. Ds bl, 259, 260 
en de Briefwisfeling tusfchen onze voorname , ‚Oud- 
heidkundigen , van Spaan, Kluit en van Wijn 3 
in het Huiszitt, Leven des haan II. D. 1 St. bij 
184] 

(46) Vergel. Kuen. Aant. 05) in Ea. — Diaren: 
tegen heeft welligt de brave Graaf van Esmoùd, tot 
zijne gevoelens cn gedrag, om den Köntig® te blij= 
ven aänkleeven, eenige aanleiding Chioe verre dar 
oök, en Hem zelf misfchien onbewust ;) “géhàd 5 


H- 8 in 


II4 OVER DE HOEKSCHE di 


Immers , behalve dat men, in ’t begin der 
bloedige. verdeeldheid „als Margareta's groots 
ften fteun, en federt onder „dlbrecht, nader= 
hand onder Jakoba, de Brederodes aan het 
hoofd der Hoekfchen ziet; gedenke men aan 
de vrees en het vermoeden, zelfs onder de re- 
gering van Filips en Karel van Bourgondiën, 
tegen dit geflacht gerezen. (#/), en aan het 
laatfte en grootfte krijgsbedrijf der. Hoekfchen, 
onder beltier van Jonker Frans van Brede- 
rode, die zich als Stadhouder van een jong 
kind poogde. te vestigen (dm). Gedurig zien 
wij de mislukte aanzoeken of pogingen der Bre- 
derodes, om ’t Hollandsche wapen, het welk 
zij, maar tot hun fpijt, gefchonden, voerden, 

weer 


| 


iu den aélouden naijver en openlijke veete vân zijn 
geflacht tegen dat van Brederode, — Deze aêloude en 
blijvende veete der Brederodes ent Arkels, welke met 
de Egmonds naatw verwant warcu, blijkt ook , b. ve 
uit Append. Beke, p. 129 fin. Chrons aúct. F. Beka, 
“bij Matth, Anal. F. IL p. 342, 357, 365. Jo. 
a Leijd, d. ret. Domin. de Breder, c. 37, 43. in 
Matth. Anal T. 1,” feje) 
(4D z. Wagen, Wad. Hif?. IV. D, bl. 52, volgg. 
bl. 129, volgg. 
(am) z. Wagen. ald, bl. 264 — Breéro! was ook 
het krijgsgefchrei en de leus def Hoekfche benden , 
in hunne krijgsdaden in het laatst der vijftiende eeuw. 
Wagen. ald, bl, 194, 253 


EN KABELJAAUWSCHE TWISTEN. 115 


weet zuiver:te ‘mogen dragen (d#): …— Zoo 
komt men tot Heer Hendrik van Brederode, 
%-hoofd der kervormers, en der. tegen. het 
Spaansch geweld verbondene Edelen, wien toen 
ook’ deze blaam werd aangewreven (do); en 
die ook dra meer voor zich-zelf, dan voor de 
zaak der vrijheid fcheen te ftrijden (dp). Ter- 
wijl onder de Staatsregering in 1654, BRED Ee 
RODE, fchoon aan ’e Huis van Oranje verwant; 
de vernedering van het zelve doordrijft, als of + 
het hem in den weg ftond (dq); maar, bij wiens 
dood, zijn eigen Zoon door de jaloerfche Hol- 
landers vernederd wordt (dr). Zoo vindt men 
eindelijk, nog in den laatften erkenden afftam- 
meling van dat geflacht, nog ia 1678, ontzet. 
tende blijken van Grafelijken hoogmoed en 
Pretenfie door de Staten tegengegaan; en hun- 
ne zorg, dat bij zijn overlijden , dat oud maar 
QE SCH IgE „VZ RR 


Cdn) Men zie de gefchiedenis hier. van bij Van 
Leeuwen, Batav. Jllustr. bl. 7a2, 826. 

Cao) Wagen. Zegenw, S/. ve Holl, I, D. bl. 66 
Waderl. Hifd. NL. D. bl. 141, 199. 

(dp) z. Wagen. VI, D.. bl, 213 en vervolgens. 

(49) Wagen, XII, D. bl, 322, 413. — (Dit was 
reeds de geest, door wiens aandrift wij metafgrijzen , 
Egalité- Orleans den dood van zijnen bloedverwant, 
den braven Zowis XVI, hebben zien ftemmen,) 

(dr) Wagen. ald. bl, 414. 


116 OVER DE HOEKS:GC HE 


hastig huis voor uitgeftorven en verniecigd wore 
de verklaard (ds). ror asar smoë 
Het geen ik omtrent den geesten Boerin 
de ftrekking- der H. en K. parcijen-heb voor: 
gedragen; is-geene zekerheid; ik beken het, 
maar flechts bypothefe: doch zulk: eene „; welke 
ik ten ‘minste durf te laten wegen tegen, de 
beide „ weleer zoo ftellig voorgedragene, dan 
welke ik voldoende ‘meen’ weerlegd te heb- 
"ben (44). — Wil men ze niet, dan blijve het 
vooreerst bij de voldoende oplosfing, in $ 505 
bl, 107-110; gegeven. 


8. 54 
Tefluie cer En hiermede. moet ik; om de meeygemelde 


Verka le- 
ling, redenen „ ook-van dit laarfte deel der Vrage af- 


flappen. — *t Zij mij verguud; tot flot, het vol 
gen- 


(45) Wagen. XV. D, bl, 38, 39. — Is deze laats 
fe Zorg der Staten voorbarig en onbillijk geweest, 
gelijk niet tang geleden ’ in een afzonderlijk boekje 
beweerd is, zoo veel te fterker blijk geeft zij vaa 
de jaloefie en het kwaad vermoeden tegen’dat geflacht, 

(41) — En ook reeds eene zoo angstvallige weder- 
legs sing der aangenomen gevoelens, în eene zaak van 
„dit gefvige, leeft, “naar‘ík vertrouw; hate waarde, 
en doet wezeniijken dienst aän de Gefchiiedenis. — 
Op mijne Aypothefe “durf en wil ik te “minder aandrine 
gen, of haar ftelliger voordragen; wegens ’t ongumie 
{tig refultaat mijner combinatie, voor eeu oud deor- 
luchtig Hotlandsch geflacht — 


® 


Mr e ENE. 


EN KABEEJAAUWSCHE TWISTEN. EIZ 


gende opte erken: De Nederländfche Gewes: 
ten, “élk op zich” zelven zwak ; en’ door partij- 
zucht’ en burgeroorlógen geteisterd, moesten 


komen aan ’t al te magtig huis van Oostenrijk , 


ijden door vreemde krijgsknechten, die de oude 
Voorregten verdrukten, moesten zelfs meê voor 


hun de “zwaarfte fchartingen opbrengen; — al- 


les in ’s Hemels wijzen raad, opdat hier meê 
de vijandfchap gebluscht wierde, en nieuwe na- 
dere vereeniging ontftonde, tot gewin der Vrij- 
heid, herftel van den Burgerftaat, en tot ver- 
werven van den bloeien dat -wermagen, waar- 
mede ons Vaderland zoo heerlijk in alle Wereld. 
‘deelen fchitterde: ‚— tot dat, ook wel door in. 
dere uiterlijke oorzaken, doch voornamelij, ook 
door nieuw langdurig innerlijk g geweld, zelfzoe- 
keriden opftand, eweefpalt en vervolging, _Neêr- 
Tand verdeeld, geflingerd, verzwakt, nthaon 
vernederd, in (lavernij, gebragt en gitgemergeld 
wierd. — [Gave God! mogten ook nu nog weer, 
door ondervinding wijs geworden, „met, verban- 
ning aller gedachten aan vorige burgertwisten, 
alle hoofden, harten. en handen. zich vereenigen 
tot ware Vaderlands- en broeder- liefde, ter 
onderfteuning der ijverige pogingen en verftan- 
dige maatregelen van een deugdzaam en onpar- 
tijdig Beftuur je 


‚ Een bedenckelyck. dingh yoor vrye* 
ze dn vol. … 


II OVER DE HOEKSCHE ENZ, 


s> volkeren, van niet licht haere onder- 
z» linge afgunstigheeden foo verre plaetfe 
2» te geeven, van in tweefpalt uit te Jpat- 
„> ten, die felden anders dan met yer. 
„» kortinge van de vryheydt en verderf 
s» van landt en luyden dd REL 


2» Werden.” 
HEEMSKERCK, . 


DRKUKFEILEN. 


Biadz. 2. in de Aanteek. lees; niet (gelijk de Heer K, 
zelf betoogt, Miff. Crit T. 1. p. 47.) door red 
van erfènis — offchoon, enz. 

Bl. 86. in de Aanteek. reg. 5. lees: Sedert ao Sept, 
tot ro Octob. 1350 #zc/. 

Bl. 36. reg. 14. fammige, lees ; fommiger. 

Bl. 5o. in “den tekst, 5 reg. v. and. negentig, 
lees: tachtig. 

Bl 51. reg. 9. dan in ’c js v428, Lees: datis 

EN Er 

Bl 6o. r. ro v. ond. lees: betere Felfchen. 

BL. 67. r. 8 v. ond, lees: Mieris, III. D bl. Ar. 

Bl. 76. r wv. ond. Idsing Staatsr moet ziju: Ïd- 
Sing. S/agisr, 

Bl. 99, in de Aanteek, reg. 2 lees: TVs Ds bl-2rt. 275- 


NIEUWE 


VERHANDELINGEN 


VAN H E zE 
ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
DER 


WETENSCHAPPEN. 


ORE EEEr oro 
TWEEDE DEE Le 
VIJFDE ST U Ke 


} á 
men OEH OH Bled erononnm 


® 


Te MIDDELBURG, bij 
SPAN BENT HE a, 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap der 
Wetenfchappen , MDCCCXVI. 


Het Genooifchap wil, door het bekroonen en 
witgeven van, aan hetzelve int algemeen 

_ voldoende, Verhandelingen, geenszins ver« 
ftaan worden, alle de daar in vervatte [lele 
lingen volkomen toe te fiemmen, en als de 
zijne aan te nemen. nn 


Het erkent oak geene exemplaren voor echt, 
dan die door den Secretaris des Genoot- 
{chaps onderteekend zijn. 


VERHANDELING 


OVER EEN NIEUWEN 
CO N PARIOCE WR DRS 
oF 


LUCHT-THERMOMETER, 


door 
TAN SCANTZELAMER, 


KOOPMAN TE ROTTERDAM, 


LID VAN HET ZEEUWSCH GENOOTSCHÁP DER 
WETENSCHAPPEN, 


aan wien het Genootfchap , ter betooning van deszelfs 
genoegen over de mededeeling dezer uitvinding, 
de zilvere medaille heeft aangeboden, 


\ 


Te MIDDELBURG, bij 
Si, VAN A BIEN: TUE MS 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap der Wetene 
fchappen , 1816. 


Dn rr dl, A 


ea dn je 
Re Ke ih E A 5 d sn Je Ei Ì 


Hele Nad BES Wa ND 


| gan " wart arte 


ì sek „ld MEE Á NAT Aha 


aas Sat Ter baurb DN EES 


ie sg rd a 4 adhd: ada hs eh 
‚ 
À 
ee 
} 
1 
\ 


BE: klar. bn 


N 1% A Bad zb: vedan 5. Re. 
En ‘Dalt, AL. 


Ì 
Î 


JDA ETEN DENSDEE NG 
p - ĳ 8 be \ 1-4 
VAN DEN 


CONTROLEUR-THERMOMETER, 


He is bij alle natuurkundigen uitgemaakt, 
dat de dampkring$lucht , eene der door de 
wafmte meest uitzetbare, en daarom voor den 
Thermorteter verkieslijkfte vloeiftof is , in- 
dien men" haar flechts daartoe konde bezi- 
gen. De vermaarde CORNELIS DREBBEL, 
de” eerfte” uitvinder van den Thermometer , 
wist dit reeds op het einde der xvirde eeuw, 
en vervaardigde zijnen wel bekenden Lucht- 
thermometer ;°* doch welke , daar hij niet 
flechts door de warmte , maar ook door de 
drukking des’ dampkrings wierd aangedaan, 
als Thermòmerer nier kon dienen , en daar 
‘om’ ook “is if’ “ônbruik geraakt. zn 

eN A A Mijn 


2 J CANTZLAAR OVER EEN 


Mijn wensch zich echter altijd uitftrekkenme 
„de, om eenen zoo gevoeligen lucht- There 
mometer, bevrijd van-de drukking der dampe 
krings-lucht „ daar te flellen ; kwam ik, na 
vergeefsche proefnemingen, ten jare 1810 op 
de gedachte, dat dit oogmerk zeer eenvou- 
dig zoude kunnen bereikt worden, door een 
luchtbol boven aan een Conzrofeur-pijp te 
doen blazen; naardien als dan de uitzeering 
der lucht op het gekleurde vocht op dezelfde 
Wijze, als anders hare drukking zoude wer- 
ken , en de uitkomst beantwoordde ten vol- 
len aan mijne verwachting. 

Ik meen alzoo. door eene kleine toevoe- 
ging aan den algemeen in gebruik zijnden 
Controleur, of. Barameter van HUIGENS 
denzelven, in eenen zeer gevoeligen Lucht 
shermometer te hebben veranderd , welke „ik 
mij vlije, dat niet alleealijk zeer bruikbaar „ 
maar in meer dan in een opzicht boven dery 
kwik- of wijngeest- thermometer verkieslijk is, 


Ik heb dezen Thermometer, Controleurs 
#hermometer genoemd; deels, om dat hij 
volmaakt de gedaante hecft van den Corèra- 

leusr- 


RIEU WEN LÜCHT-THERMOMETER. 3 


deur-barometer; deels, om dat hij, evens als 
deze tegen den Kwik- barometer, een tegenr 
flrijdigen gang houde met den Kwik - thermos 
meter, rijzende als deze daalt, en. dalende 
&ls deze rijst. 


BRSCHRIJVING 


Er is reeds gezegd, dat deze Lucht-thers 
mometer wordt vervaardigd door eene kleine 
toevoeging aan den Controleur = barometers 

Deze toevoeging beftaat in eenen glazen 
Cijlinder, of bol, welke boven aan de Pijp, 


die het gekleurde Vocht bevat, wordt vast 


geblazen ; en vervolgens met de hier na te 
meldene voorzorgen gefloten, en welke als 
zoo de lucht bevatten moet, die door hare 
meerdere of mindere uitzetting of inkrimping 
het Vocht in de pip doet dalen en rijzen 
Men ziet de afbeelding in Figuur 1 
De grootere lengte welke deze Thermomes 
ter in vergelijking van de- gewone kwik-ther» 
tnometers heeft, laat reeds van voren begrijs 
pen „ dat hij niet kan dienen voor. teedere 
Scheikundige proefnemingen, maar eeniglijk 
RD "bes 


4 | CANTZLAAR OVER EEN 


beftemd is, ter ‘aanwijzing van de verande- 
ringen in de temperatuur des dampkrings en 
der woningen. Hiertoe zal dan eeng uit, 
geftrektheid van 100 graden , gerekend van 
o der fchaal van Fahrenheit (g2 graden on- 
der het vriespunt) voldoende zijn, 

Stellende voorts de lengte der Pijp of der 
Schaal op de-e8 Rhijnlandfche duimen, dan 
is iedere graad = „28 D. = o, 28 D. dus 
iets: grooter dan 3 Duim, of. naauwkeuriger 

„3$ Lijnen. Men:maakt daarvan eene fchaab 
op een losfe ftrook papier, tot het zoo ter- 
ftond te melden gebruik. 

De Controleur- pijpèn dan met den ge- 
zegden Cijlinder of bol voorzien, en de eene 
met kwik en de andere met gekoleurden wijn- 
geest, als naar gewoonte behoorlijk gevuld 
zijnde, en de lucht-Cijlinder of bol nu zul- 
lende gefloten worden , raadpleegt men een 
goeden beproefden kwik-thermomerer, welke 
in het vertrek, waar de Controleur - Thermo- 
meter nu zál gefloten worden, hangen moet, 
„Men houdt de reeds op een ftrook. papier 
senpalme fchaal aande ere pijp» (*) en 

„ziet 
“_(*) Het fpreekt van zelve dat de gevulde Controleur pijpen 


regtftandig moeten hangen, of gehonden worden ; en wel in de 
mabijheid wan den Kwik- Thermometer, 


E 


NIEUWEN LUCHT-TMERMOMETER. 5 


ziet. of de graad, welke het gekleurde Vocht 
teekent , overeenftemt met den graad van 
warmte. op den kwik - Thermometer: ftaat 
het Vocht lager, dan moet het worden aan- 
gevuld: ftaat het hooger, als dan moet men 
‘er zoo veel uittrekken , tot het nagenoeg 
met den graad des kwik- Thermometers over- 
eenftemt. 

Nu moet de Cilinder door den Weer- 
glasmaker voorzichtig gefloten worden, alle 
mogelijke zorg dragende dat dit fpoedig ge- 
fchiede, en zonder de lucht in-den-Cijlinder 
te doen uitzetten; ten welken einde de Weer- 
glasmaker ‘zich van eene foort van koperen 
domper bedienen moet, hebbende aan. het 
boveneind eene opening, waar het puntig 
uitgetrokken eind van den Cijlinder door kan 
fteken : daardoor is het glas genoegzaam voor 
de hitte der vlam beveiligd, mits het digt- 
blazen zoo fpoedig gefchiede , (gelijk hee 
gefchieden moet). dat de domper niet heet 
worde. 


' 


DE SCH A A Le 


De Cijlinder nu gefloten zijnde, hecht men 
de pijpen op eene plank, waarop „een wit 
“bà VN 3 8 pa- 


) 


id 
6 J- CANTZLAAR OVER EEN 


papier is vastgemaakt , zoodanig dat hetzels 
ve in het vervolg gemakkelijk kan worden 
afgenomen. 

Men hangt den toeftel nu naast eenen bez 
proefden kwik-Thermometer, op eene plaars 
waar de lucht aan geene fpoedige verande 
ring van temperatuur onderhevig is , en dus 
het best in eenen Kelder ; na hier twee of 
drie uren verbleven te zijn , teekent men 
op her aangehechte papier de plaats, waar 
het gekleurde Vocht ftaat , en daar nevens 
den graad door den kwik- Thermometer aan- 
gewezen. 

Vervolgens brengt en hangt men beiden in 
de opene lucht; en doer dezelfde waarne- 
‚mingen , bij den opgang der Zon, en des 
namiddags ten cwee- uren; telkens weder den 
ftand van het gekleurde Voche, en den graad 
des kwik-Thermometers aanteekenende, 

Des winters kan men op dezelfde wijze te 
werk gaan in een warm vertrek ; zorg dras 
gende, geene aanteekening te doen, dan 
wanneer men ziet dat hect Vocht in eenigen 
tijd niet van {tand verandert: want daar 
deze thermometer zeer veel gevoeliger is 
dan die van kwik , zou men , daarop niet 
detende , min juiste bepalingen bekomen. 


Het 


„ 
Lj 


NIEUWEN LUCHT-THERMOMETER. P® 


Het zoo voorname Vriespunt „ of beter 
wan /meltend Ys, (32° Fahr.) kan nier daa 
des Winters bekonten worden: hetzelve wadr- 
genomen en bepaald zijnde, is ’er niets te 
doen, dan met den pasfer den afftand tusfchen 
dit punt, en de in warmer jaargetijde bepaal 
de grâden;- neemt eens den 6gq'ter, in 32 dee- 
fen af te deelen; welke nu de groote der 
graden zullen geven, die men voorts op enne- 
derwaards vervolgt en met cijfergetallen als 
„gewoonlijk merkt ; waarna men deze papic- 
ren Schaal op een koperen «of tinnen plaat 
kan laten graveren , ensdeze vervolgens op 
_de plank vast hechten ; waartoe men te vo- 
ren een bepaalden graad op de plank, moet 
hebben gemerkt, en nu is de Thermome- 
ter tot het gebruik gereed. Men heeft nu 
eenen lucht - Thermometer geheel bevrijd 
van de drukking der lucht: de kwikkolom 
maakt een beftendig en gemakkelijk te ver 
plaatfen evenwigt tegen de vermeerderde of: 
verminderde perfing door de veerkracht des 
fa den Cilinder beflotene lucht 


OA RE 


8 J- CANTZLAAR OVER EEN 


AANMERKINGEN. ’ 


kJ 


Na dus het zamenftel van dezen, door mij 
uitgevondenen Lucht-Thermometer in ’ alge- 
meen verklaard te hebben , is het noodig de vol- 
gende aanmerkingen ’er over mede te deelen, 


a) Het is hoogstnoodig , dat de inhoud 
van den Cilinder of bol geevenredigd zij aan 
dien der fpiricus- pijp, dat is juist groot ge- 

“ noeg , dat, bij eene temperatuur van zoo° 
_Fabr., de uitzetting der in denzelven beflotene 
lucht het Vocht geheel tot het onderfte der 
pijp wegdrukke, en in tegendeel , bij eene 
temperatuur van o° Fahr., door de inkrim- 
ping der lucht, de pijp, geheel tot bij den 
Cijlinder’ met het Vocht gevuld worde, 

Volgens de Proefnemingen van onderfchei- 
dene Natuurkundigen, is de uiczeeting der 
lucht, van de vrieskoude (32 Fahr.) tot de 
temperatuur van kokend water (ere Fahr.) 
dus voor een verfchil van 180 graden „== +353 

van hare uitgebreidheid : gevolgelijk voor 
zoo graden, =+835 of zeer na £— Derhal- 
ven moet de inhoud van den Cijlinder of bol 
vijfmalen grooter ziju dan die der fpiritus- 
pijp. Het komt 'er dus niet op aan, welke 
afmetingen of gedaante dit Luchtvac heeft , 

in- 


„Te 


4 


NIEUWEN LUCHT:THERMOMETER,. “9 


indien (lechts deze evenredigheid tusfchen des- 
zelfs inhoud en die der pijp wordt in acht 
genomen. De Meetkunftenaar kan en moet 
hier, des noods , den Weêrglasmaker voor- 
lichten. 


b) Eene der voornaamfte vereischten 
eens goeden Thermometers is eene juist ge- 
calibreerde , dat is, eene over deszelfs ge- 
heele lengte even wijde pijp , als dan kan 
men met volle zekerheid, indien flechts twee 
punten wel bepaald zijn; alle de overige vei- 
lig in gelijke deelen afdeelen. Doch Na- 
tuurkundigen, die zelve hunne Thermometers 
maakten, weten hoe moeijelijk het is, onder 
eene menigte lange glazen Pijpen , flechts 
één gedeelte van genoegzame Lengte te vin- 
den, ’t welk overal volkomen even wijd is, 
en voor een Thermometer dienen kan. Hoe 
wenfchelijk het dus ook ten aanzien van de= 
zen lucht- Thermometer ware, kan men 
bij zoo lange pijpen zulks nog minder 
verwachten ; doch daar deszelfs graden zeer 
groot vallen , kunnen de kleine onregelma- 
tigheden der pijp hier ook van geen grooten 
invloed zijn ; te minder nog , daar men bij 
het maken der Schaal zich zoo vele waarne- 
mingen , en zoo nabij elkanderen kan vere 

A 5 fchaf= 


to Je CANTZLAAR OVER EEN” 
{ 


fchaffen, als men begeert , en daar men dus 
werfcheidene punten naauwkeurig bepaalt, 
meet het verfchil op de tusfchen afgedeelde 
onmerkbaar worden, 


c) Het is al mede in de Natuurkunde 
bewezen, dat de kicht, vochtig zijnde, 
aanmerkelijk meer door de warmte worde 
uitgezet, dan wanneer zij droog is: ’t is 
daarom ook van aanbelang , den Controleur- 
Thermometer uiet te fluiten, dan bij eene 
zeer drooge lachtsgefteldheid, vermits anders 
de hier bóven bepaalde “evenredigheid van 
den Cijlinder tot de pijp te groot zou zijn. 
Overigens kan het wel niet anders , of ook 
moet in dezen Thermometer eenigermate plaats 
hebben , ’* geen bij den Controleur,’ als Ba- 
rometer , het geval is, te weten’: het vervlug- 
tigen van eenige deelen der vloeiftof bij aan- 
merkelijke warmte: het onderfcheid is alleen 
dat in den Thermometer deze deelen zich 
in den Cilinder opheffen , en als veerkrach- 
tige luchtvormige vloeiftof , met de daar 
zijnde lucht medewerken ; doch daar zulks 
voor elken graad van warmte ook altijd hete 
zelfde uitwerkfel heeft, en onder de bepa- 


ling der graden door onmiddelijke waarnee 
ming 


pm NE DE. Se 


NIEUWEN LUCHT-THERMOMETER. 49 


ming. begrepen is, behoeft men ’er verder 
niet op te lecten. 


d.) Om dezelfde reden valt ook nog eene 
andere bedenking weg, die men zou kunnen 
inbfengen tegen het maken der Schaal door 
afpasfing van gelijke deelen tusfchen twee 
bepaalde punten, uit hoofde dat, hoe meer 
de {piritus wordt neergedrukt ‚de kwikko- 
lom des te hooger rijst, en meer tegenftand 
biedt, waarom dam ook de graden der Schaal, 


voor gelijke graden van den kwik-thermome- 


ter, gedurig kleiner moeten worden ; te 
meer nog , daar de uitzetting der lucht niet 
volkomen evenredig aan de vermeerdering van 


warmte , maar iets minder is. 


BEDENKINGEN TEGEN DEN CONTRO- 
LEUR- THERMOMETER, 


Uit de tot hier toe aangevoerde Aanmer- 
kingen, zal men gereedelijk kunnen afleiden, 
dar deze Thermometer zeer naauwkeurig ver- 
gelijkbaar met den kwik-Thermometer kan 
gemaakt worden , hoe zeer in een tegenftrij- 
digen gang; en ik zie geene zwarigheid waar 
om men denzelven niee tot. een nuttig ge- 
bruik zoude invoeren, Slechts twee beden» 

kin 


Ie — J- CANTZLAAR OVER EEN 


Dd 


kingen zou men. misfchien. met eenigen vin 


daar tegen kunnen inbrengen: 
a 


1. de grootte van het Werktuig. 


2, de moeijelijkheid, of liever langwij- 
Zisheid van het maken der Schaal. 


Wat het eerfte betreft, niemand beklaagt 
zich over de groorte van den Controleur- 
Barometer „ en wanneer het nuttige en ge- 
makkelijke van een werktuig het ‘kleine on= 
gemak van eene meer dan gewone grootte 
volkomen opweegt , dan is dit geene reden 
hoegenaamd om het te verwerpen. Gedu- 
rende eenige jaren, dat ik reeds dezen Ther- 
mometer gebruik , heb ik daarvan geen het 
minst ongemak befpeurd, 

Men gelieve altijd onder het oog te houden, 
dat ik, gelijk reeds gezegd is, dezen Ther- 
mometer niet begeer te hebben befchouwd 
als beftemd ‚tot Scheikundige Proefnemin- 
gen; maar alleenlijk voor dagelijkfche waare 
aemingen van de Temperatuur des dampkrings, 


° Aanbelangende de tweede bedenking; het 
is zoo, deze Thermometer kan door zich zelf 
niet op de Schaal gebragt worden: doch 


Sit is mede het geval bij de gewone kwik- 
Ther- 


NIEUWEN LUCHT-THERMOMETER, 8% 


Thermometers, bij welken men altijd eenew 
proef-Thermometer-moet te hulp nemen. Het 
langwijlige der: bewerking. voor dezen Ther- 
mometer kan alleenlijk van eenig gewigt zijn 
voor. hem , die zelve voor zoodanig eenen 
Thermometer de Schaal begeert te vervaar- 
digen : doch hier bij kan het werktuig nooit 
verliezen „ „maar wel winnen ; men bepaalt 
toch de, graden, die de warmte in dat Jaar- 
Schaal maakt, heeft men. ’er reeds. gebruik 
Van. haast ie 
„ Door gedurige herhaalde waarnemingen. en 
vergelijkingen bekoomt men eindelijk de meest 
mogelijke juistheid, en alzoo. des te meer 
genoegen bij het volgend gebruik: _ maar de 
bedenking is van geene kracht altoos , wan- 
neer men den Thermometer. gekeel gemaakg 


„bij een kundigen Weerglasmaker, gelijk thans. 


bij a. RABALLIO alhier te Rotterdam hee 
komen kan, 


/ 


Ï4  J CANTZLAAR over PER 


VOORDEELEN ‘VAN DEZEN THERMO: 
METER. 

4) Dat groote graden bij weerkundige 
Werktuigen altijd begeerd zijn, bewijzen zoo 
vele verfchillende foorten van Barometers als 
zijn uitgedacht, om de kleine verandering van 
flechts 3 duimen , binnen welke de geheele 
beweging van den eenvoudigen kwik-Baro= 
meter bepaald is, eene grootere uitgeftrekt- 
heid te geven. Daar nu de graden van dez 
zen Thermometer ruim 4 duim groot zijn 4 
is dit dan een aanzienlijk voordeel, waardoor 
de mindere veranderingen des te duidelijker 
kunnen worden waargenomen: 

-_Men kan zelfs-deze grade fiog grootef 
maken , wanneer men de kwikbuis achter de 
plank , en de fpiritus-pijp vóór dezelve plaatst, 
deze is dan alleen zichtbaar, en men behoeft 
ze nu, om de regelmatigheid te bewaren, 
hiet evenlang te maken, als de andere; zij 
kan nu aanmerkelijk langer zijn , mits mer 
den inhoud des luchts - cijlinders of van den 
bol in evenredigheid vergroote, zoo dat deze 
altijd vijfmalen grooter zij, dan die der pijp. 
Het zamenftel wordt hier door ook fmaller, 
en meer gefchikt om buiten aan een venfter- 
Mijl te worden vastgemaakt. Zie Fig. 2 en 3. 


5) 


‚ 
NIEUWEN LUCHT-THERMOMETER, ij 


N 


b.) Gevoeligheid is een tweede algemeen 
begeerd vereischte + deze Thermometer is tem 
minfte vijf malen gevoeliger dan de gewone , 
een “noodwendig gevolg van de lila tein 
‚der vloeiftof , die op het Vocht werkt, et 
die in de daad voor een Thermometer zoo 
verkieslijk is, dat men wel zeker dien var 
Drebbel zou behouden en trapsgewijze vere 
beterd hebben, had men toen flechts kans ge 
‚aien om ‘er de drukking des at ME ge 
mr van uit te fluien. 


ej Gemakkelijkheid van waarneming is 
almede een fchatbaar voorregt van een were, 
Kundigen toeftel, Men zal mij, geloof ik, 
gereedelijk toeftaan „. dat „ vooral bij avond 
en met kaarslicht , den ftand van eenen bui 
ten hangenden kwik - 7: hermometer „ door de 
terugkaatfing van het glas der buis , veelal 
niet gemakkelijk is waar tenemen : — het gen 
kleurde Vocht van dezen Thermometer vals 

terftond in ’t oog. 


de) Eindelijk meen ik nog als een voor» 
deel van dezen: Thermometer tè mogen aan! 
merken: ‚dat ; volgens mijne, nuveenige ja-! 
sen gedane “waarnemingen, de door muren „ 
fehuttingen of andere voorwerpen. terugge; 


gou kaat- 


16 TJ. CANTZLAAR OVER EEN 


kaatfte flralen , veel minder invloed op. dese 
zelfs gang hebben, dan op.dien; van «de, ge 
wone, kwik- Thermometers ; 5 en men,daarom. 
ook niet. zoo, fchroomvallig behoeft te zijn, 
om hem zoo veel mogelijk buiten alle terug- 
kaatfing te plaatfen; ofschoon men „ als men 
kan „ook zulks niet behoort na te laten. 


En hier mede geef ik mijnen :Thermome- 
ter in handen der Natuurkundigen ‚ en“ van 
allen die vermaak vinden inhet waarnemen 
van den flaat des dampkrings :° als volmaakt 
prijs ik hem niet aan : welligt zal men mid- 
del vinden , om hem nog veel te verbete- 
ren of te vereenvoudigen, en ik zal dit met 
Vermaak zien. | 
__Nu ik deze mijne vinding dear zal 
men waarfchijnelijk zich verwonderen , dat 
dezelve niet voor lang heeft plaats gehad, In _ 
de daad, het is niet onaardig door een gering 
Bijvoegfel een Barometer veranderd te zien 
in een werktuig van een geheel anderen 
aart, ‘t geen nu, niet de veranderingen der 
drukking 3 snaar de temperatuur des damp- 
krings aanduidt. »-Men zal-het mijner eigen- 
liefde wel vergeven „ dat ik: hem voorals nog 
in:denzelfden- rang plaats „als zijnen “tegenhan- 
ger ‚den Controleur - Barometer sens gelijk 

men 


pn TEA GE, 


NIEUWEN LUCHT-THERMOMETER. 17 


men dezen, om zijn gemakkelijk, gebruik al- 
gemeen boven de betere en meer naauw- 
keurige kwikpijp heeft verkoren , zal. men 
misfchien ook , ten aanzien van mijnen Con- 
troleur- Thermometer, gemak boven uiterst 


ftrenge juistheid kiezen, en hem daarom ook 


t'eeniger tijd, voor het dagelijksch gebruik, 
de voorkeur geven. Hij worde overigens, bij 
het afnemen en verplaatfen, met dezelfde 
omzichtigheid behandeld, als den Controleur- 
Barometer , en liefst in eenen loodregten 
ftand gedragen , wanneer hij van hangplaats 
moet veranderen, 


Je 5 Je 
A ii Khaki 


SP Bourse. debreant 


$ NIEUWE 
| mee GEN 


ZEEUWSCH GEGOTEN 


hard CAR a DER … 


ee de 


\ 5% 


e Ld 
le Siwzepe DEEL 3 
ZESDE. ARD E- 6 
TA 
er OE Oet os ovor—— 
É 
À EN in ĳ 
EN es & ‘ 4 k 
he, 
CE En 


Te MIDDELBURG, bij 
S VAN BENTHEM; 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap der 
Wetenfchappen ; MDCCCXV Is 


PS TSE 


npe 


' 
vor 


MR rt 5 TEN er KNA 


Het Genootfchap wil, door het bekroonen en 
uitgeven van, aan hetzelve in 't algemeen 
voldoende, Verhandelingen, geenszins ver- 
flaan worden , alle de daar in vervütte 
flellingen volkomen toe te flemmen, en als 
de zijne aan te nemen. 


en en 


Het erkent ook geene exemplaren voor echt, 
dan die. door den Secretaris des Genoot- 


Jchaps onderteekend zijn. 


Aiurler. Ls 


ZONDERLINGE GENEESKUNDIGE 
WAARNEMING, | 
MEDEGEDEELD 
poor 
S A DE MORAAZ, 
IE HEER 


MED. DOCTOR TE SOMMELSDTK, EN LID VAN 
HET ZEEUWSCH CENOOTSCHAP DER WETEN 
SCHAPPEN, * CRN 


Den één en dertigften van Bloeimaand des 
Jaars 1798, raadpleegde mij de Heer. ..s 
in het naburig dorp Middelharnis woonachtig, 


over een kind van het mannelijk geflacht , 


%x welk zijne Huisvrouw, dien dag , omtrent 
zeven uren des morgens , zeer voorfpoedig, 
hoewel , volgens alle waarfchijnlijkheid, ééne 
mand te vroeg, gebaard had— De aars 
van dit Kind was niet alleen gefloten , maar 
ook geen het minste fpoor daar van te vinden, 
terwijl de zwarte drek (meconium) door de 
roede met eene ligte perfing ontlast werd. 
«Dit toeval, *t welk de Cuders zeer veront- 

A ruste 


SLET 


rustte ; maakte „mijne. nieuwsgierigheid gaans 
de: mijn eerfte werk beftond daarom in een 
naauwkeùürig onderzoek van alle de uitwen- 
dige deelen van dit Kind, waaruit bleek, dat 
alle, met uitzondering van die der navel- en 
onderbuik-ftreek, wel gevormd waren, ter- 
wijl het Kind over het algemeen wel gevoed 
fcheen en eere bevallige gedaante had; de 
geheele buik was zeer opgezet, maar vooral 
de, onderbuik.- fireek. (regio hypogastrica): 
boven het fchaambeen vertoonde zich eene 
bijzonder uitpuilende zwelling, hard voor 
het gevoel en bruin van kleur; de roede en 
bal- ne waren niet misvormd, maar zeer onte 
froken; en bij ‘het ‘aanraken pijnlijk; de bal- 
len ‘ontdekte men zeer duidelijk in den bal- 
zak, terwijl zich aan beide zijden eene darm- 
lies- breuk vertoonde , die zeer gemakkelijk 
‘werden’ ingebragt, 

Het Kind fliep dên eerften dag zeer rustig 
‘en veel 5 ontwakende gaf bet geene teekens 
“van fmart of benaauwdheid, ‘zelfs dan niet, 
“wanneer de zwârte drek- ftof op bovenge- 
goede wijze ontlâst werd , ook gebruikte 
‘het’ het voedfel, * welk, daar de Moeder het 
niét zogen kon, meest uit melk Sn met 
“veel ‘graagte, A 
ine De 


NE 


_ De ontfteking der roede en-bal- zak „werd 
door eenige verkoelende , in diergelijke gee 
vallen gebruikelijke , middelen te keer ge- 
gaan ; den volgenden dag was het minder 
tierig , begon het meer te tenen , en fliep 
het- onrustiger, het zag ‘er geel en vervallen 
uit, de buik zwol meer en meer op, de eet- 
lust verminderde. Alle deze toevailen -na- 
men langzamerhand dermate toe, dat het Kind 
reeds den tweeden van zomermaand, op» den 
derden dag, des middags ten twaalf uren, na 
vier-en- vijftig uren geleefd te hebben ; on- 
der ligte ftuiperekkingen den adem uitblies. 

Het gelukte mij de Ouders overrehalem, 


mij de opening van den buik toeteftaan , teh 


einde deszelfs zonderlinge inwendige gefteid- 
heid na te fporen— Wat zich uitwendig 


vertoonde „ is reeds boven aangereekend;, al- 
Teenlijk voege ik hier nog bij, dat de navel 
„eene zeer zonderlinge gedaante had, niet, uit- 


puilende, maar plat en breed was, zoo dat 
deszelfs rond eene oppervlakte bad, waarvan 
de middel- lijn ruim 12 ‘duim rhijnl. was, 
terwijl. de openingen der navel- ader en nar 
vel-flag- aderen op den afstand cens halven 


duims van elkander verwijderd, naauwelijks 


meer zichtbaar en zoo wel gefloten waren’, dat 
Ag Ons 


Gd, 


bnder of nade geboorte géen dròppel bloëds 
uit dezelve ontlast werd. (4) ) 

Na deze befchouwing der uitwendige dees 
len, fcheidde ik, eene kruis-{nede over den 
buik gemaakt hebbende, de algemeene bes 
kleedfelen en buikfpieren van het buik - vlies 
(peritoneum) en bemerkende, dat het boe 
vengenoemd uitpuilend ligchaam geheel bin- 
nen het buik-vlies befloten lag, opende ik 
nu ook dit vlies door eene andere kruisfnede, 
en vond in het zelve de dunne darmen geheel 
bloot liggende, niet door het net (omentum) 
bedekt; de geheele onderbuiks -ftreek was 
overdekt door een glad, bol, verheven, don- 
ker-rood ligchaam, hetwelk op het fchaam- 
been rustte, door ééne groef in twee deelen 
gefpleten was, en bij nader onderzoek bleek 
de lever te zijn, hebbende dezelve hare ge= 

woa- 

(4) Uit dit en meer andere ftelliger gezegdens door den Heèr 
DE MOR AAZ in deze Verhandeling gebézigd, mag » ja moet 
men befluiten: daf het kind bij deszelfs geboorte niet meer met 
de Moeder doer middel der navelffreng verëenigd was ; intus- 
fchen was het, om allen twijfel in een zoo zeldzaam geval weg 
te nemen , wenfchelijk geweest, dat voorn, Heer, met ronde 
woorden , het ‘bevinden van den Vroed-meester of der Vroed 
wrouw, of wel, wanneer die niet waren tegenwoordig geweest 
het berigt van den Vader, of van anderen, die de Vrouw in haren 
arbeid hadden bijgeftaan , dienaangaande gemeld had, Het over- 
Zijden van den Schrijver dezer Verhandeling, alvorens mij dezelva 


ter redactie overhandigd werd, maakt hier alle verder onderzoek 
ten hoogften moeijelijk en zoude waarfchijnlijk vruchteloos zijn. 


Ce 
wone gedaante en grootte: de banden, waars; 
door de lever gewoonlijk aan het midden-rif 
(diaphragma) gehecht zijn, waren, zoo wel 
als de navel -ader geheel afgefcheurd en daar= 
door dit ingewand, als niet behoorlijk door. 
de overige buiks- ingewanden, (gelijk wij in, 
het vervolg zien zullen) gefteund, uit den bo-, 
ven- in den onder-buik, tot op het fchaam- 
been, nedergezakt. 
„De gedaante en plaats der maag ter linker= 
zijde in de boven- buiks-ftreek en met de milt, 
vereenigd, waren natuurlijk , alleenlijk was zij 
iets kleiner. dan gewoonlijk , terwijl geen net 
aan derzelver bodem gevonden werd; dwars 
achter de maag lag de alvleefch « klier (paze 
creas) met hare regter en dikfte zijde aan, 
den twaalf vingerigen darm (duodenum) ge- 
hecht , waarin hare buis zich ontlastte „ zich 
ter linkerzijde naar de milt uitftrekkende: da 
poortier der maag (Pylorus) eindigde in dem 
twaalf -vingerigen darm, en deze, zijnde de 
dikfte en kortfte, in den nuchteren darm (jee 
junum)) die ruim één derde duims middellijn 
en eene gewoone lengte had: deze was ledig 
en eindigde in den kronkel-darm (ileum), 
welke in zijn gantfche beloop veel dunner was, 
doch in lengte de twee laatstgenoemde verre 
20 À 3 over. 


C 8) > 


overtrof; deze darm nu was met zwarte dreke" 
ftof geheel opgevuld; dan in den blinden- 

darm (coecumi)) kon bij dit kind-de kronkel- 
darm zich niet inplanten, uit hoofde van een 
allerzonderlingst gebrek, het gemis namelijk 
van alle dikke-darmen : bij dit gemis-ver- 
volgde de kronkel -darm zijnen loop door de 
roede (penis), baande zich door derzelzer 
hoofd (glans) eenen weg naar buiten, even 
als bij anderen de pis-fchaft (wrethra) en 
ontlastte langs dezen weg de zwarte drek- 
ftof. 

Na deze befchouwing der buiks-ingewan- 
den, binnen het ligchaam , fcheidde ik hect 
darm-fcheel (mefenterium) en met hetzelve de 
dunne darmen van de lende- wervelen af, nam 
alle ingewanden, die binnen het buik-vlies 
befloten waren geweest, uit: deszelfs holte, 
zonder wan dezelve de roede , den bal-zak 
(ferotum) en bilnaad (perineum) aftefcheis 
den, epdat deze zonderlinge natuur -{peling, 
geheel ten toon gefteld en in geestrijk vocht 
voor bederf zoude kunnen bewaard worden — 
_ Op de lende- fpieren , buiten het buik- 
vlies, waren, tot mijne groote verwondering; 
noch nieren „ noch bij- nieren of pis-leiders; 
zoo min aan de regter- als aande linkerzijde te - 

ont- 


Cm dh 


ontdekken; alléénlijk bij een nader onderzoek: 
vertoonde zich ter regterzijde van het midden 
rif, ’t welk zeer hoog in de borst was opge- 
rezen, een hard ligchaam, dat in een met vet, 
gevuld celachtig weefzel zeer naauw was in- 
gefloten, niet zonder moeite daarvan kon wor- 
den afgefcheiden: van het vetvlies ontbloot, 
bleek het ten duidelijkften de regter nier te 
zijn, hebbende eene donker- roode kleur en 
eene boons-wijze gedaante; dezelve was glad 
en effen, en hierin van die eener vrucht of 
van een pas geboren kind verfchillende: der- 
zelver lengte was bijna twee duimen, de breed- 
te één en één vierde , en de dikte omtrent 
drie vierde van een’ duim „aan het boven-einde 
dezer nier , was de bij-nier of nier-clier, (rez 
fuccenturiatus) gehecht, naauwlijks één der- 
de gedeelte van dit ingewand groot en dus 
kleiner, dan zij meestal bij eene vrucht gevons 
den wordt , bij welke men haar altijd naar 
evenredigheid grooter dan bij den volwasfen 
mensch, en fomrijds zoo-groot, ja wel. eens 
grooter dan de nier zelve aantreft— Deze 
nier, vervolgens door eene infnijding geöpend. 
zijnde, vertoonde zich geheel natuurlijk ge- 
fteld te zijn; het nier- bekken, waarin geene 
pis gevonden werd, liep trechtersgewijze uit, 
id A 4 in 


C re ) 


in een” pis-leider Caretery; maar deze eine 
digde kort na deszelfs uitgang in een’ blin- 
den-zak , en men ontdekte van denzelven 
Evenmin iets verder, als van nier-flagader of 
ader. (arteria @& vena emulgens)— 

“Ik vond geen den minsten fpoor eener pis- 
_ blaas, ook was de pis-weg (urethra) hier 
tot een geheel ander einde aanwezig, gelijk 
ik reeds te voren heb aangemerkt. 
‚De moederkoek (placenta) had hare ge- 
wone gedaante, als ook de daaraan nog vast 
zijnde navel-ftreng (funiculus umbilicalis) 
alléénlijk hadt zij bij haar uiceinde aan den - 
navel eene meer dan natuurlijke dikte. 


_ Gedurende het leven van het Kind, waar- 
van ik zoo even de ziekte-gefchiedenis en 
het overlijden vermeld, en wat bij de daar- 
op gevolgde opening van het lijk gevonden 
werd, heb opgegeven , maakte ik mij, en 
waarom zoude ik het ontkennen? een geheel 
ander denkbeeld van de oorzaak der zeldzas 
me verfchijnfelen , welke zich bij hetzelve 
opdeden; ik meende toch de uitpuiling boven 
het fchaambeen &c. te moeten afleiden van 
eene verzameling en ophooping dezer zwarte 
drek in de blaas, welke in dezelve door mids 
EE del 


Cn) 


del eener veréeniging van dit ingewand met 
den regter-darm gevoerd en door de roede 
ôntlast werd. 

Op dit denkbeeld bragt mij de overweging 
van de natuurlijke gedaante eén plaats, welke 
aan de blaas van eene vrucht of eerstgeboren 
Kind is aangewezen, welke in evenredigheid 
met die van een volwasfenen, altijd langwer- 
piger, hooger op naar den navel en zich voor 
een gedeelte boven het fchaambeen uitftrekt, 
terwijl ik in dit mijn gevoelen nog meer ge- 
fterkt werd door de waarnemingen eener ver- 
‚teniging van den regter- darm met de pis- blaas 
“door onderfcheidene beroemde ontleedkundi- 
ge aangeteekend (4). Niemand toch zoude 
vermoed hebben , dat de lever, anders bij 

ecne 


C4) Men vindt voorbeelden, dat de regter-darm zich bij Kin- 
deren van het mannelijk geflacht, in de pis-blaas of pis- buis 
pent, inde Mem; de Academie des sciences 1755, pag. so, bij 
HILDANUS, Cent. £. Observ. 75. KALTSMIED Progr, 
de raro casu, ubi intestinum rectum in vesicam urinariam ine 
sertum fuit, & HORCHENS dhband. der Kinderkrankbeiten, 
Pig. 183. Bij Kinderen van het vrouwelijk geflacht ziet men even- 
eens de. regter-darm zich met de fcheede verëenigen, waarvan 
een voorbeeld bij VAN SWIETEN , Comment. in HERM, BOER: 
HAAVE, de cognoscendis & curandis morbis Tom. IV. pag. 65e 
van. een huwbaar Meisje „die voor het overige tamelijk gezond, 
met dit gebrek geplaagd was: men zie ook MAURICEAU, 
Traitt des maladies des Femmes grosses, Paru IL, Lib. IV. Cap. 29, 
Zelden overleven Kinderen van het mannelijk geflacht langen tijd 
dit gebrek, waarvan intusfchea een zonderling voorbeeld. ín de 

dis: 


eene vrucht in de bovenbuik-ftreek, (regia 
epigastrica) en gewoonlijk nog hooger ge- 
plaatst, en door derzelver banden aan het 
middenrif gehecht (zoo als het bij het ope- 
nen van den onderbuik van dit Kind gebles 
ken is) geheel los van hare banden, op het 
fchaambeen rustende , zoude gevonden wor- 
den. Welk denkbeeld moet men zich maÉ= 
ken van. den omloop van het bloed in deze 
vrucht ? welk een van de wijze waarop het 
Kind, tijdens deszelfs verblijf in de baarmoe- 
der, gevoed werd, daar de navel -ader van de 
poort - ader was afgefcheurd, en, blijkens de 
gefteldheid der navel en der ftreng zelve, de- 
ze waarfchijnlijk reeds eenigen tijd voor de 
verlosfing van de navel was afgefcheiden , 
zonder dat men de minste bloeding uit de 
vrucht befpeurd heeft? Wordt dan eene vrucht 
niet alléén door het bloed der moeder, ’t welk 
de navel -ader aanvoert, gevoed, of mag men 
uit dit geval en een ander van een volmaakt 


5 


Histoire de "Academie Royale des sciences 1752, pag. 113: vers 
gelijk ROSEN VAN ROSENSTEIN, over de Ziekten der Kin= 
deren, vert. door Prof. E‚ SANDIFORT. (1) 

Cr) Men treft buiten de hier aangehaalde, nog vele voors 
beelden aan van dit gebrek, zoo wel in Kinderen van het mannelijk 
als van het vrouwelijk geflacht: zie eenige verzameld door Dr, 
F. G. VOIGTEL, in zijn voortreffelijk Handbuch der ltr 
febe Anatomie, Band, 2, pag. 640. A. 


€13 J 

geboren Kind, wiens navel-ftreng geheel ver- 
tot was , door Ff. HOFFMAN medegedeeld, erf 
waarbij L. HEISTER (c) nog. andere voor= 
beelden voegt, befluiten, dat de vrucht ook 
ùie het lams- vlies - vocht (Jiguor amnii) 
waarin zij drijft, haar voedfel ontleent, het 
Zij het door den mond in het ligchaam ges 
voerd, of liever, gelijk andere willen, door 
de inzuigende vaatjes der huid van zijne voeds 
zaamfte deelen beroofd wordt. 


De lever nam, zoo als wij bij de ontle- 
ding gezien hebben, eene geheel tegennatuur- 
lijke plaats in: uit den bovenbuik was Zij 
met verfcheuring der banden en navel- ader, 
in den onderbuik tot op het fchaambeen ne- 
dergezakt : : welke mag wel de geweldadige 
oorzaak dezer verplaatfing zijn ? misfchien 
wel geene andere, als het gebrek aan fteun, 
hetwelk de maag en de andere ingewarden, 
vooral wanneer die opgevuld zijn, aan de 
lever verlenen, en dezelve dus, met behulp 
van haren ophangenden band (Jigamentum fus- 
pensorium), in haar ftandpunt houden, en 
dien zij nu, bij gebrek van dikke darmen en 
pis- blaas, zeker gedeeltelijk misfen moest. 

Te 


X Ce) Zie zijn Compendium Anatomicum ,'not. (37*). 


(4) 

Te verwonderen is het, hoe, bij alle voors 
noemde omftandigheden, eene niet alléén le- 
vende, maar voldragene, welgevoede en be= 
vallige vrucht kon geboren worden, en ein- 
delijk, hoe dit Kind, beroofd van zoo vele 
werktuigen, welke tot het leven volftrekt on- 
misbaar zijn, bij de verkeerde plaatfing der 
lever en vele andere misvormingen nog vier- 
en vijftig uren na deszelfs geboorte geleeft; 
en, in den beginne althans , geene teekenen 
van fmart, benaauwdbheid of eenige ziekelijke 
heid gegeven heeft. 

Er zijn bij onderfcheidene Schrijvers (want 
ìk onthoude mij kortheidshalve van meerdere 
aanmerkingen , waar toe dit geval nog aanlei- 
ding zoude kunnen geven) vele voorbeelden 
van het gemis of de mismaaktheid der boven- 
genoemde deelen in eene vrucht voor han- 
den, het zij van ingewanden, nieren, pis- lei- 
ders, pisblaas of pisbuis (d); maar dat deze 
bij- 

(4) Zoo vindt men een voorbeeld eener ontaarding der nierert 
en zamengroeijing van de beide nier- bekkens en pis- leiders door 
LITTRE befchreven, en door L. HEISTER in zijn Comperd, 
Aratomic, aangehaald. S. GROSSIUS vond in een Meisje, tgeen 
echter negen weken geleeft had, geene pis-blaas en de pis- leiders 
die uit de pieren voortkwamen, in de buiks- holte los hangendes 
ìn vleeschachtige en volkomen geflotene uitwasfen veranderd: zie 


de Epbem. Acad, Caes. Leopold. Nat. curios, Cent. I. & II. Obs. 


%2, Veorbeelden van eene gefloten pis=buis, welk gebrek here. 
fel. 


€35 DJ 


bijna alle, zoo als bij dit kind, gemist wors 
den, hiervan heb ik nergens een voorbeeld 
aangetroffen, (e} en het is, om de zeldzaam» 
„heid van dit geval, als ook, om aan mijne - 
verpligting, als lid van het Zeeuwfch Genoot- 


fchap der Wetenfchappen , te voldoen, dat 
ik 
Relbaar, of niet te genezen was, en hoe in diergelijke gevaîten de 
hatuur zich, ter ontlasting der pis, een’ weg baande door eene vere 
zwering in den bal- zak of door bet pis vat (Urachus) zijn aangeteee 
kend door VAN SWIETEN Comm. cit. Tom. IV. pag. 651 &c. 
& HALLER Elem. Pbyfio!. Tom. VIII pag. 313: van het laaufte 
heeft ook LITTRE drie gevallen medegedeeld in de boven aan- 
gehaalde Epbemer. Cent. 17. Obs 14. Somtijds vindt men de 
opening der pis-buis onder aan de roede , waarvan ik zelf een 
voorbeeld gezien heb. In een zoogenoemde Hermaphrodiet was 
alleen bet gemis der pis- blaas merkwaardig, en dat de pis-lciders 
«ich in het midden der teel-deelen, langs eene zekere klierachtige 
verhevenheid, die eenige uiterlijke overeenkomst met de manne- 
lijke roede had , openden; dit geval door Doctor VAN HORNE 
verhaald, vindt men bij THOM, BARTHOLINUS Cezt. IV. 
Epist. 38. BAUX befchrijft, in het Fournal de Medicine Tom. 
VII pag. óo, het geval van gen Meisje , oud twintig jaren, bij ° 
welk , door gemis van fcheede, pis- buis en aars, de pis door de 
borsten en de afgang door de mond ontlast werd. (2) 

(2) Nog oneindig meerdere, waar onder vele zeer opmere 
kingswaardige, voorbeelden van gemis der, of gebreken in een dèr 
bovengenoemde deelen, vindt men in het 2de en 3de Deel van 
het aangehaalde Handbuch der patbologifche Anatomie van Dre 
F.G. VOIGTEL: men zie ook A, POR TA L-<Cours d' Anatomie 
medicale , Tom. V. Par. 1805. R. hd 

Ce) Des niet te min zijn’er voorbeelden, door geloofwaardige 
Schrijvers aangevoerd, van pas geboren Kinderen, die met het ge- 
mis van even zoo vele, ja van nog meerdere en zelfs géwigtiger 
deelen ter wereld gebragt zijn: zie de Breslauer Samml. ann. 
1722, Jun. Journal de Trevour ann, 1706, Juli &c. &c. 


C ié j 
dat ik de eer heb, deze waarneming aán het 
zelve ‘aantêbieden , waar bij ik het prepa= 
Taat, waarvan bij de opening van hert lijk 
melding gemaakt is, ten gefchenke gezon- 
den“‘heb , zoo om der waarneming duide: 
lijkheid bijtezerten, als-om het kabinet. van 
het Genootfchap met eene andere zeldzaam- 
heid te verrijken. non 


az:8