v 


mt & 
tide 
RETE 


JL 
asl 


EK ed 
nn 


„ : 
Ada 1D / 
ager on eb 


dj 
kl 
LE 


/ 
X 

dE, 
? 


artd vb 


Ö A0 Vee” 
vk on h 
| or 
’ “an: % 


Winrijt 


eeen 


ES 


es 


ep 


A 

Ì ed belde. 
Sr Hierden 
Kn 
Bars he 
te 


7 
es 


De 


ne PP 
eed 


Was í 
ee 
Ee 
RN 
KE 


GE Naane 


ed mind at - 


tper 


Ee 


dek ne > 


VERHANDELINGEN 


UITGEGEVEN DOOR, HET 
B 


ZEEUWSCH 
GENOOTSCHAP 


WETENSCHAPPEN) 


T E 


VLISSINGEN. - 


UITLEGGING 
DER 


TET ELP Li An 


De Wister bs fier gezeten Dr haar Throon „ ” 
BEféhouwt tMdh-in-miNeR vels Wupdrustings 
Doch, warsch van fabeldicht en valfche Go’on, 
Schept ze in cops BOEK haar grootfte zielsverlusting, 
Twee Zuilen, die *t gewelffel van haar Kerk 
Aan d'eenen „kant. bouwkunftig, onderfchraagen, 
Vertoonen %# Wesen ‘en VLESSENES wapenmerk ; 
En wiLLEMsS beeld, wien ’t werk wordt opgedragen ; 
Dootluchtig Hoofd van onze Maatfchappy } 
Die, fchoon rech iu heuf-Zwakke en-kindfthe jaaren , 
Hem &Eerfteling-heur® farbeids , vlg en bly. 
Voor de oogen brengt, met lust om voort te vaaren, 
vn rij rd den PZoorgrond, ryk bedekt 
Mit Zekenfchdts war Kuuft En WWerenfchtippen 5 
{Ìn % Pötgezicht „Hat gijnfler Laandaëht Aveke 
Ter zyde van Gordyn en Tempeltrappen; 
Getuigen , dat de weetzuchf , vlyt en lust ; 
Door de Eer gefpoord, aan Zeelands verfte paalen 
In onze Pest noch nief zyn aitgebluscht : 
Men tracht door xut ’er mede een Prys te haalen, 
Handhaving van den Godsdienst en het Recht, 
Geneesbebulpr, tot freunywan-%t menschlyk leven , 
% WVarmurboekn döor\Gods hd Öris voorgelegd, 
* Natuurboek , door zyne Almacht zelf befchreven, 
De Meetkunst, in haar takken ruim verfpreidt, 
De Schilderkunst, zoo fix ín kleur en trekken; 
De Puikmuzyk, die hartên öpwaarts leidt, 
Haar Zuster, die de dofheid zelf kan wekken, 
%x Vermogen om door ’% helder Spiegelglas 
Het Srárrenbelr dan” in@nsdhtyk oog te ‘klerfimen ; 
Of, doör behulp “van Graadboog en “Kompas, ® 
Op verren tocht een dolle zee te temmen; 
Hifforiekunst, die * oude in ’% nieuw herfchept, 
Die munt en fleen van vroeger eeuw doet tuigen, 
Die honing zelfs uit bittren.alzem lept 
En uit vergift weet artzeny te zuigen, 
En wat zich meer liet fchetzen op de print, 
Zyn beeldfpraak van het doel, waar heen wy trachters 
Is ’t werk gering? wie deugd en wysheid mint, 
Heeft eindlyk op zyn arbeid vrucht te wachten, 
Dus huwt m’ in * ryk van onzen Waterleeuw 
De Scheepvaardy met de oefening der verftanden. 
Der braaven gunst zal by den noesten Zeeuw 
Den yvergloed noch fterker doen ontbranden. 


JJ BRAHE: 


VERHANDELINGEN 
UITGEGEVEN DOOR, HET 
ZEEUM «CH 


GENOOTSCHAP 


DER ü 
WETENSCHAPPEN. 
emg T È 


) VLISSINGEN. 


PYFDE DEEL. 


| TE MIDDELBUR Gs 
bt PIETER GILLISSEN; 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap <=, viv 


der Wetenfchappeù , MDCCLXXV LI, 


Het Genooifchap erkent geene exem- 
plaaren woor echt, dan die door eenen 
der Secresarisfen vage. ondertee- 


kend zyn, Js 7e Perl 


HISTORIE 


VAN HET 


ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
| DER WETENSCHAPPEN: 


TE 


VLISSINGEN, 


LEEN ETT EE EE EEE 


{7e goedkeuring, waar mede 
bed onze weetgierige Landge- 
nooten de voorgaande deelen der 
Verhandelingen, aan het Zeeuwsch 
Genootfchap der weteníchappen 
toegezonden, en door het zelve uit- 
gegeven, ontfangen hebben, geeft 
eene welgegrende en alleraange- 
naamfte hope, dat de aanhouden- 
de pogingen van het Genootíchap, 
ter voortzettinge en uitbreidinge 

V. DEEL, 13 der 


[ vr] 


der nuttigfte wetenfchappen , met 
geen minder genoegen zullen ont- 
fangen worden.In die verwachtinge 
wordt den Nederlanderen het vyfde 
deel met blydfchap aangeboden „en 
Hun vooraf verflag gegeven van't 
gene by ’t zelve Genootíchap, fe- 
dert bloeimaand van ’ voorgaande 
jaar, voorgevallen is, voor zoo 
veel zulks noodig is, en het alge- 
meen kan rekenen, daar by voor 
zich eenig belang te hebben. 


In de algemeene vergaderinge, 
gehouden den achtentwintigften 
van hooimaand ’s jaars MDCCLXXV, 
deedt de Heer WINCKELMAN, 
Prefident van dit Genootíchap, uit- 
voerig verflag van deszelfs tegen- 
woordigen ftaat, en opende deze 
jaarlyfche byeenkomst, uit aanmer- 
kinge der tyds omftandigheid, waar 
in zy gehouden werdt, met het 
‘yoorlezen van eene verhandelinge 

guer 


[vo] 


over de Jaarmarkten ,of zoogenaam- 
de Kermisfen , in ons Vaderland, V ol- 
gens de verzochte en verkregen 
vryheid, om dezelve door den 
druk gemeen te maken, vindt zy 
hier eene plaats; zy was van de- 
zen volgenden inhoud, 


MYNE HEEREN! 


e omftandigheid des tyds , waar in deze 
algemeene Vergadering wordt gehouden , be- 
paalde my om % een en ander te zeggen van 
de Faarmarkten, of zoogenaamde Kermisfén, 
in ons Vaderland; zonder echter te treden in 
alle byzonderheden „ die door VAN LOON , 
in zyne beknopte Verhandeling van de Ker- 
misfen in Holland, gemeld worden. 

In heb alleen toeleg, om my te bepalen 
by de oude Graaflyke privilegien en foortge- 
Iyke oorfpronglyke ftukken, en vervolgens 
te onderzoeken, in hoe verre de Kermisfen 
voor de fteden nuttig of fchadelyk zyn. 

Misfchien is dit onderwerp niet geheel 
vreemd ook in betrekking tot ons Genoot- 
fchap. Men verhaalt, dat inzonderheid op de 
kermistyden de Rederykers met veel pracht 
famen kwamen , hunne fpelen hielden , hunne 
vraagen voorftelden , en de beste antwoorden 
bekroonden. Elk Uwer weet , wat die lieden 
toegebragt hebben cot bevordering van De 

Eel âlr 


[vin] 


algemeen welzyn, en hoe zy, in de donker- 
fte tyden, op de bedektfte wyze een flaauw 
licht Ontftaken (a), waar: by de menfch 
op deszelfs wezenlyke belangen begon te rug 
te zien. De bewyzen zyn noch voor handen 
van ’ gene binnen deze ftad daar toe is toege= 
bragt door de kamer, welke de blaauwe A- 
colye. tot blazoen voerde, en tot zinfpreuk 
had, Den Geest onderzoekt al. 

Naar mate het licht van kennis vermeer- 
derd is, hebben andere Gezelfchappen de 
plaats dier oude kameren vervangen, en zich 
beoeffend om, de kennis met meerder zui- 
verheid van zeden paarende,ook voor hetal- 
gemeen nuttig te zyn. Dit is het byblyvend 
oogmerk van de Leden, die het zich eene 
eer rekenen tot zoadanige Gezelfchappen te 
behooren ; daar in vinden zy hunne vermaa- 
ken; dit is’ hun kermis. 

Uwe tegenwoordigheid, Myne Heeren, 
in deze vergadering toont, dat Gy zoodani- 
gen zyt , en ook thans het gewoel ontweken, 
om Uwe edele geesten te verkwikken , door 
ook het uwe, tot bevordering van nuttige 
Kunsten en Wetenfchappen en den bloeiftand 
van dit Genootfchap , toe te brengen, 

’K geloof, dat men met den Heer VAN LOON 
den naam Kermis eigenlyk zou dienen te 
noemen Kerkmis , en dien afleiden uit de ge- 
woonte der Oude Christenen of liever Anti- 
an chris- 


„alwe. KoPs, Schers. eener Gefchiedenisfe der 

Rederyken „inde. Werken van de Maat{chappy - 
der Nederl. Létterkunde ge Leyden, II deel bl 
2 247. 253. 254e 


[ix] 


christenen, by welken zoodanige Kerkmisfen 
die plechtige misfen waren, die met groote 
pracht, en onder een toevloed van veel volk, 
by de inwying van een nieuwe kerk gevierd, 
en welke jaarlyks ter gedachtenis dier inwy- 
ing herhaald werden: dus kan men ze aan- 
merken als door het bygeloof uitgedacht met 
een goed oogmerk; aan het bywonen van 
zulke misfen werden door de Bisfchoppen af- 
laaten, geduurende verfcheiden dagen, ver- 
knocht (b), en het gemeene volk woonde 
gaarne plechtigheden by, waar door het 
fchielyk ont{lag kreeg van lange en moeilyke 
boetdoeningen. 

Dan by het volk is de neering: zoo ging 
het ook in dezen; de koopman bragt zyne 
waaren aan, en vond koopers, hy kwam het 
volgende jaar wederom, en vond zich niet 
bedrogen; allengskens werd de Godsdienst 
de dekmantel , en Winzucht de bedoeling ; 
misfchien heeft men ‚om dier verwarringe het 
aanftootelyke te benemen, de letter £ uit den 
naam geligt. Deze aanmerking kan echter geen 
fteek houden , indien men met MARTINUS 
SCHOOCKIUS , in zyne verhandeling over de 
kermisfen, oordeelt, dat ons woord kermés= 
fe niet zoo veel beduide als kerkmisf?, maar 
liever als Merkmisfe ‚ en dat dit ook derechte 
uitfpraak daar van zyn zoude., zoo dat dit 
woord zoude zyn faamgefteld:uit twee woor- 
den in de middel-eeuw gebruikelyk, namee 

it lyk 


(b) vAN Mieris groot Charterbock van Holland; 
Zeeland en Friefland I deel bl, 136, 137. 


[x] 


Iyk Mercada ’t geen koopmanfchap, en Mis- 
jean ’t geen een plaats of ftreek zoude te 
kennen geven, waar over iemand, door den 
Vorst afgezonden , gefteld was, om ’er de eer- 
fte beftiering van te hebben. Over welke 
beide woorden men nader te recht kan raa- 
ken by LINDENBROGIUS in zyn Glosfarium , 
en vossius de vitiis ferm. Lat. Zoo dat 
Merkmisfe ‚of verbasterd kermisft, niet anders 
zyn zoude, dan eene plechtige koophandel, 
jaarlyks wederkeerende, in zekere plaatfen of 
ftreeken (c). 

In ’t gemeen zyn deze dagen ook bekend 
onder den naam van Markten , Jaarmarkten , 
waar voor in de taal der geleerden doorgaans 
de benaming Nundinae gebruikt wordt , dach 
die beter door het woord Zncaenia zouden 
worden uitgedrukt. 

FEsTUuS (d) leert ons, dat de Nundinae 
die Feestdagen waren, waar op geen Rechts- 
plegingen gehouden werden: waar in echter 
door een wet van Hortenfius verandering ge= 
maakt is. ’t Is waarfchynlyk, dat dezelve 
meer overeenkomst met onze gewoone week- 
dan Jaar-markten gehad hebben, fchoon zy 

ook 


(c) Zie M‚ scHoockir Ewercitationes wariae de di- 
werfis materiis , Exercitatia XVI de Encaeniis, -p. 203. 
204. my medegedeeld , na de voorlezing dezer 
verhandelinge , door de vriendelykheid van den 
Heere j. w. TE WATER ‚ aan wiens belezendheid, 
arbeidzaamheid en gedienstige vriendfchap ik eeni= 
ge andere wetenswaardige dingen, in diet ftuk , 
Îehuldig ben. | 

(d) De verborum Siguificatione , voce NUNDINE. 


[ xi] 


ook veel in ’t wilde uitliepen, en in brasfe- 
ryen en dronkenfchap werden doorgebragt. 

Die Romeinfche Marktloopers daar laten- 
de, merke ik aan, dat het houden van vrye 
Een geen zaak is van eigen willekeur: 

et verleenen van dezelve ftond eertyds in de 
macht der Graaven van Holland en Zeeland. 
HUBER, in zyne Hedendaagfche Rechtsge- 
leerdheid, de jura majestatis minora optel- 
lende, zegt, dat daar toe ook wordt gebragt, 
”% vergunnen van Jaarmarkten , zoo om dat 
» de groote famenloop van menfchen niet 
» veiliglyk kan gefchieden zonder kennis der 
» Hooge Machten, als om dat die markten 
„’trecht hebben van handfluiting,„ opf{tut- 
» ting van Ewecutien, Citatien, Arresten en 
» diergelyke Rechtsmiddelen, die van geen 
» Officieren konnen worden toegeftaan, om 
» dat die alleen dienaars en geen meesters 
» van de publyke Rechtsorde zyn. 

De Graaven verleenden die veeltyds aan de 
fteden, in erkentenis van byzondere gedaane 
dienften. Zoo gaf rLoris Graaf van Hol- 
land, den 25 Maart 1288 (e), aan Meden- 
blik en Monnikendam het recht om jaarlyks 
een vrye markt van veertien dagen te hou- 
den. ’tZelfde recht vergunde Hertog Wil- 
lem van Beyeren aan die van Enkhuizen, in 
den jaare 1355 (f). Lang te voren, ten jaare 


1323» 


(€) vAN Mrezis Charterb, I deel bl. 482. 496. 


491. 
h (É) VAN MIERIs Charterb, II deel bl, 827, 83r. 
835. 


[ X11 ] 


1323, had Graaf Willem aan die van Mid- 
delburg twee onderfcheidene faar markten toe- 
geftaan en ’er eenige groote voorrechten aan 
vastgehecht (g). En om meer andere voor- 
beelden te verzwygen , deze ftad (Vlisfin- 
gen) verkreeg van Hertog Albrecht, die, na 
de krankzinnigheid van zynen broeder Graaf 
Willem den V, tot Ruwaard van deze lan- 
den was aangefteld, in die hoedanigheid, en 
vervolgens met de Graaflyke waardigheid 
bekleed zynde, uinemende blyken van zyne 
toegenegenheid : Hy vergunde aan dezelve, 
om meenige trouwe dienften, aan zynen 
broeder gedaan, eene vrye Jaarmarkt, in- 
gaande op St. Simons en Judas dag, en vier 
dagen duurende, metalle rechten en vryhe- 
den , welke deandere fteden in Walcheren had- 
den, volgenszynen brief vanden 12 April 1368 
(h). Na datde Graaflyke Regeering een einde 
nam ‚hebben de Staaten , als de hooge en wetti- 
ge Overheden, dit recht aan zich genomen en 
geoeffend, en uit dien hoofde, ten jaare 1636 , 
aan den Magiftraat van Leiden ‚op deszelfs 
verzoek , toegeftaan ‚den tyd hunner Jaarmarkt 
te verfchikken (i). Noch: over niet veele 
jaaren hebben de Staaten dezer Provintie ge- 
toond , dit recht án hunnen boezem te heb- 
ben, door op den 3 July van het jaar 1747 de 
Regeering van Middelburg, en op den ro Ju- 

ly 


(2) VAN MIERIS Chart. II deel bl. 316. 

Ch) Dezelve HI d. bl. 224, j. W. TE WATER Inhul- 
diging van Prins WILLEM DEN V. A@. 1776. bl. 7, 

(Ìì) ORLERSbefeheg ving van Leiden bl, 267, 


[xn] 


Îy daar aan volgende die van Goes te mach- 
tigen tot het opfchorten der Kermisfen in 
dat jaar, laatende echter de vrye graan- 
markt in die week aan de laatstgenoemde 
ftad toe. Dus lieten hun Edel Mog. zich den 
27 Augustus 1764 welgevallen. het verrichte 
der Regeering van Zierikzee nopens de door 
hun Ed. Achtb. geftrekte opfchorting der 
vrye Jaarmarkt. Ook vindt men, dat den 14 
April 1757 eenige bedenkingen zyn voorge- 
dragen omtrent het verkoopen van buiten- 
landfche hoeden op de Kermisfen , van 1a- 
kenen en andere goederen, anders dan met 
volle ftukken, van buitenlandfche fchoenen 
en muilen; doch waar op het volledig be- 
fluit tot noch toe niet tot onze kennis is 
gekomen (k). De Staaten van Overysfel 
hebben ook, noch in dit loopende jaar , van 
dit hun recht gebruik gemaakt , wanneer zy 
op den 7 April voorziening doende tegen de 
ergerniffen, uit het ontheiligen van den dag 
des Heeren ontftaande , verboden het hou- 
den van Kermisfen, op zondagen en maan- 
dagen, ten platten lande en in de kleine fte- 
den, voor herbergen of andere particuliere. 
huizen (1). 

Ook hebben byzondere fteden zich zulks 
wel aangematigd , waar van de Vlasmarkt te 
Dordrecht ten voorbeelde kan verftrekken 
en eenige nadere bepalingen Omtrent de 

gn # __Jaar- 


Ck) Staaten Notulen van Zeeland -op-die Da- 
tums, í 


(D) Nieuwe Nederlandíche Jaarboeken April I775s 


L xav 


fiattmarkten gemâakt Ct) ‚ en Waat toe nöch 
heden konnen gebragt worden die byzóndere 
bettellingen, welke de Magiftraaten der Ste- 
den omtrent de gewoone Jaarmarkten oeffe- 
nen, ’t zy in de verlenging, verkorting of 
verfchikking derzelver ; het verbieden van 
fommige koopwaaren als anders; dan in hoe- 
ver deze aanmatiging met het ftrengfte recht 
beftaanbaar zy , laat ik aan ’ onderzoek van 
anderen , hen wyzende naar het geen de Heer 
VAN LOON (n) daar op heeft aangeteekend; 
Zeer groot waren van oude tyden de Rech= 
ten en Vryheden der Jaarmarkten in ons Va- 
derland, gd 
Een der voorndamfte'is de Artest- vryheid, 
_ De Heer JAN DE TIMMERMAN, die der 
Rechtsgeleerdheid, zoo wel als andere We- 
tenfchappen , door een vroegen dood ontrukt 
is, teekent dit aan op het tweede Artikel van 
het Kapittel der Coftumen van Middelburg ; 
fprekende van Arfestementen , en leidt dit af 
vit het Privilegie door Graaf Willem den r 
Mey 1323 aan de Middelburgers gegeven, en 
wyst ons voorts naar de Utrechtfche Jaare 
boeken van den Heere BURMAN en andere 
fchryvers meer. Deze Vryheid bepaalt zich 
niet âlleen tot de Kooplieden , maar ftrekt 
zich ook tot de Kermisgangers uit. Dit blyké 
allerklaarst uit de Graaflyke Privilegien, tot 
het houden van Jaarmarkten verleend. Om 
de 


(m) Groot Placaate en Chaârterboek van Vricfland 
1 deel bl. 546. 547. KEG 
(n) Van de kermisfen in Holland bl, 3e volggs 


[xv] 


de bygebragte niet weder op te haalen, bez 
roepe ik my op het Privilegie, door Hertog 
Albrechtden3 January 1381 aan die van Naar= 
den verleend (o), waar by hy ”een vast vry- 
» geleide geeft eenen iegelyk , die de voorz. 
» markten verzoeken of daar komen om te 
»„ koopen of te verkoopen , geduurende den 
» tyd van de beide Jaarmarkten”, door den 
Ruwaard hun toegeftaan. ’t Welk noch duis 
delyker bevestigd wordt door het Privilegie 
aan de Stad Mechelen door den Graave van 
Vlaanderen gegeven , en in den jaare 1309 be- 
vestigd door Hertog Willem van Beyeren (p). 
Men moet echter opmerken, dat deze 
Vryheid zich niet uitftrekt tot het Crimi- 
heele: dit zoude eene deur openzetten voor 
alle fchelmftukken , en tegen het oogmerk 
der Jaarmarkten inlopen: zelfs worden hier 
van uitgezonderd ballingen en foortgelyken , 
volgens den inhoud van verfcheiden gift- 
brieven , te voren aangehaald, by welken 
ik alleen voege het Privilegie van Vrouw 
Jacoba aan die van Goes gegeven den 7 Au- 
ig 1417 , waar by zy alle de genen , 
die de Jaarmarkt bezoeken, vryelyk wil 
laten vaaren eh keeren , met álle hunne 
goederen ; doch uitgenomen; zegt zy, ” on- 
» ze vyanden, of den genen die uit onzen 
» lande gewoeste ballingen zyn, of den ge- 
„ hen die hun zelven uit onzen lande of fte 
» de voorz, ‚, om heure misdaad wille, vere 
s ZWO= 


(o) VAN MIERIS Charterb, III deel bl, 376, 
(p) Dezelve IV deel bl, 134. 


EX val 


» zworen hebben ” en bepaalt verder” nie= 
„ mand te houden. of te arresteeren. binnen 
„ deze Jaarmarkt van geenerhande fchuld „ 
» bekend of onbekend, ten ware dat die 
» fchuld binnen die Jaarmarkt gemaakt wa- 
s‚ re ”(q). In het Privilegie door hun Hoog 
Mogenden den 13 Juny 1658 aan de Stad Neu- 
zen in Vlaanderen gegeven tot het houden. 
van een jaarige Vrymarkt en Paardemarkt ,op” 
zulken bekwaamen tyd en dagen by den Ma- 
giftraat van Neuzen uit te vinden „dat dezelve 
geen prejudicie aan anderen geven, voegen 
Hoogstdezelven ook daar benevens de voor- 
deelen, dat op dezelve dagen en eenen dag 
te voren en eenen dag daarna , allen en een 
iegelyk , die hunne waaren ‚ koopmanfchappen 
en paarden aldaar ter markt zullen brengen of- 
te dezelve markt frequenteeren , mitsgaders al- 
le bavkroetiers , en de fugitive perfoonen die 
om Civile fchulden uit de voorz. Stad hun ab- 
fenteeren , zullen genieten alle vryheid, zeker- 
heid en geleide int’) komen , gaan, ende kee- 
ren, zonder ter zake van hunne fchulden (uit- 
genomen die op dezelve marktdagen ge- 
maakt zullen worden) te mogen worden aan- 
gefproken, geaärrefteerd of gemolefteerd (r). 
In de opgave en ’ onderzoek der nadere 
bepalingen, welke de Rechsgeleerden ten-de- 
zen gemaakt hebben, kan ik , naar myn ägg- 
merk, niet treeden. Hunne werken over Hé. 
Arres- 


(q) vAN MIERIS Charterb. IV deel bl. 417, 
(rj Uit eene geauthentifeerde Copie van het Oc- 
troy berustende ter Griffie van Neuzen. 


\ 


[ xvi1 } 


Arresten zyn overvloëdig bekend en in elks 
handen; waar uit men mede zien zal , dat de 
kundigften onder hen; ook hier in, niet vol= 
komen eensgezind zyn. Dan uit zulke vere 
fchillende gedächten weten anderen, oak in 
Kermistyden, hun voordeeltetrekken. _ 

Dit verdient noch onze opmerkinge, dat 
in ’*t landfchap Drenthe verfcheiden misdaa- 
den, ten tyde der vrye Jaarmarkten begaan, 
met dubbele breuken moeten geboet worden 
(s), welke wet nietalleen veel voordeels kan 
aanbrengen, maar ook, naar myn oordeel, 
ep gronden van billykheid rust en gefchikt is 
ter voorkoming van veelerleye baldadigheden, 
by die gelegenheid te vreezen. 

Er zyn, die onder de vryheden der Jaar- 
markten , ook die van tol en gelei- gelden 
willen geteld hebben; doch dit fchynt van 
genoegzaamen grond ontbloot in opzicht tot 
ons Vaderland. De Graaflyke Giftbrieven 
zyn myne waarborgen. Want Graaf Willem 
behield aan zich, in den jaare 1323 , het tol 
recht der fchepen en waaren , welke naar 
de Jaarmarkt te Middelburg komen zouden 
(t). Dit zelfde recht behield Hertog Wil- 
lem van Beyeren in ’% jaar 1355 voor zich en 
zyne nakomelingen, ten aanzien van de Jaar- 
markt de Enkhuizen (u) , en Vrouw Jacoba 
bepaalde in haar Privilegie des jaars 1417, de 
tollen, die haar moesten betaald worden ten 

WV, DEEL, mn tyde 


ke Landrecht van Drenthe IV boek art. 31. bl, 
166, 


(t) VAN MIERIS Charterb. II deel bl, 316, 
(u) Aldaar II deel bl, 831, 835. 


[xvm] 


tyde der Jaarmârkt te Gòes (w). Noch veel 
vroeger ten jaare 1288 behield. Graaf Floris 
voor zich. en zyne- nakomelingen het recht 
der tollen op de vrye Jaarmarkten te Meden= 
blik en Monnikendam {x). Welke nadere bepa- 
lingen „ naderhand, in de byzondere fteden 
hier omtrent gemaakt zyn, is buiten myn be- 
ftek thans te behandelen. 
„Men heeft onderzoek gedaan , hoe lang de- 
ze voorrechten -duuren, en tot hoe ver zy 
zich uitftrekken ; of zy te gelyk met de Jaar- 
markten eindigen, dan langer tyd duuren; of 
zy zich alleen bepaalen tot der Steden Juris- 
diëtie, dan ook tot de afgelegene plaatfen , 
waar door de. Kooplieden gaan en keeren 
moeten. Er zyn , die dit laatfte gevoelen, 
en zich gronden op de redenkaveling van den 
Zeeuwfchen Rechtsgeleerden EVERHARDI, 
die dus redeneert. Gelyk iemand binnen de 
Stad Middelburg, geduurende de Jaarmarkt , 
niet mag worden aangehouden, zoo ook niet 
binnen de haven van Arnemuiden, om reden 
de vreemde Kooplieden niet dan langs dien 
weg te Middelburg konnen komen ; en dit 
laat zich hooren ‚en fchynt niet ftrydig met de 
redelykheid. Ten opzichte onzer Jaarmark= 
ten zou men konnen zeggen, dat gelyk die 
vryhedenaan de plaatfen verleend zyn, zoo 
ook het gaan en keeren tot en van dezêlve 
vry moet zyn; immers Graaf Florens de V, 
ten jaare 1270 (y) aan de ek SS 

aare 


Cw) VAN MIERIs Chasterb. IV deel bl, 417. 
Cx, Aldaar I deel bl 482. 486, 491. 
(y) Aldaar I deel bl, 352, 


_ 
he 


[ XIx J 


Jaarmarkt verleenende, zegt ”zullende wy 
» hen în opzichte van derzelver goederen en 
» perfoonen, komende, blyvende en keee 
» tende, alom in ons land en gebied onder 
onze befcherming en vrygeleide neemen”, 


In het Privilegie aan die van Naarden den 3 


January 1381 verleend , vindt men, dat gegeven 
wordt ”eenen iegelyk , die de voorz. markten 
» verzoeken, of daar komen om te koopenof 
» verkoopen,eenh vast vrygeleide met hunne 
s goederen te vaaren en te keeren, duurende 
» die. voorz. tyd uit, dat die markten we- 
» zen zullen” (z). En uit die tyds bepaaling 
leeren wy ;dat die voorrechten met den tyd 


der Jaarmarkten eindigen, ten zy daar om- 


trent andere bepaalingen van tyd mochten ge- 
maakt zyn. Zoo vinden wy, dat de Bisfchop 
van Utrecht aan Sweder van Bufichem ten 
jaare r272 het houden van twee vrye Jaar- 
markten in zyne heerlykheid vergunnende , 
te gélyk allen die op dezelve komen zouden 
in zyne en der Kerke van Utrecht befcher= 
ming neemt, ”drie dagen voor het oprich- 
» ten, en drie dagen na het wegneemen van 


_ hetKermis kruis” (a); en wanneer den zo 


December van den jaare 1409 , die van Me- 
chelen, de Rotterdammers tot hunne Jaar- 
markt noodigden ‚was het onder verzekering 
Pvan te züllen mogen vryelyk en veilig ko- 
» men, trekken en wederkeeren , mit ‘heure 
» goeden, ende koopmanfchappen, de voorz. 

tg » markt 


(Z) VAN MIERis Charterb, III deel, bl. 376, 
(a) Aldaar I deel bl, 366, 


[xx1 


» markt geduurende, ende veertien dagen 
» voor ende-veertien dagen na elke markt 

» voorz volgende (b). 
Het zoo even aangehaalde van het op- 
richten en wegneemen van het kermis kruis 
geeft my gelegenheid daar uit optemaaken , 
dat de kermisfen doorgaans maar acht degen 
duuren , wyl by de Roomschgezinden de 
feesten der inwying van kerken ook zelden 
van langer duur waren, en dat , gelyk geene 
wying van kerken „ of andere Godsdienftige 
geftichten , gerekend kon worden wettig ge- 
fchied te zyn, voor dat de Bisfchop der plaats 
het kruis geplant hadde , daar uit waarfchyn- 
lyk ontítaan is de gewoonte, die oudtyds by 
de Jazrmarkten plaats gehad heeft, dat men 
namentlyk voor de poorten der Steden, waar 
in de Jaarmarkten gehouden werden, en ge- 
Cvurende den tyd van dezelve, een kruis 
pantte: gelyk nu de kruisfen, by de Room- 
fche Kerken, een teeken waren van de vrye 
aflaaten, die daar aan verleend waren, zoo 
toonden deze kruisfen , dat ’er voor een ieder 
vrye toegang tot die Steden, en genot van 
de voorrechten der Jaarmarkt was. Dat de- 
ze gewoonte plaats gehad hebbe, vindt men by 
den Heer vaN LOON uit goede befcheiden be= 
wezen, en blykt duidelyk uit de woorden van 
Hertog Albrecht , in ’t Privilegie ten jaare 
1381 aan die van Naarden gegeven ‚waar by hy 
hun toeftaat twee vrye Jaarmarkten „elk duu- 
rene 


(b) vAN MIEris Chart, IV deel bl, 134. Het 
privilegie van hun H. H. M. M. aan die van Neus= 
zen, hier voren aangehaald bladz, Xvle 


[xx1] 


rende acht dagen lang „ ende drie daghen voer 
dat men ’t cruus recht ende drie daghen na 
dat men ’t vellet ” (c). 

Eeuwen lang heeft dit oud gebruik ftand 
gegrepen, en is noch niet overal verbannen ; ’t 
gene echter in de meefte plaatfen gefchiedde, 
misfchien wel na den tyd der Reformatie in 
Nederland, toen veele foortgelyke gewoon- 
ten met opzet zyn afgefchaft. Hoe dit zy, 
in eenige plaatfen worden de kermisfen in- 
en uit- getrommeld ; in fommige worden de 
Jaarmarkten in-en uit- geluid; in Middelburg 
‚ met trompettengefchal ingeroepen en weg- 
geblaazen; in deze Stad hebben geene plech- 
tigheden plaats by die gelegenheid. 

Zulke groote voorrechten moeten ons geen 
kleinen dunk van de kermisfen doen hebben; 
zeker moeten die als nuttig en voordeelig 
gerekend zyn geworden: zouden anders de 
Steden daarom verzocht hebben? zouden de 
Graaven het verleenen van dezelve anders 
aangemerkt hebben als belooningen voor be= 
wezen diensten 2? Zou ieder kermis in deze 
Stad noch anders een herinnering zyn van 
haare trouwe diensten aan Graaf Willem den, 
V bewezen, waar van Hertog Albrecht by ’t 
vergunnen der Jaarmarkt aan de Vlisfingers 
met zulken ophef íprak (d)? 

’ Kan zyn, dat dit oudtyds uit dit gezicht- 
punt befchouwd zy ; maar is dat nut en voor- 
deel noch in onze tegenwoordige kermisfen 

\ % * 3 te 


(C) VAN MIERIS Chart. III deel bl, 376, 
Cd) Aldaar III deel bl, 224. 


Uxxu ] 


te vinden? ik twyffele grootelyks daar aan; 
en geloove, dat de meeste winkeliers in de 
Steden my in deze twyffeling bevestigen 
Zouden; gite ded 
_ % Is waar, de kermisfen lokken veel volk 
paar de Steden, alle monden moeten eeten; 
dit geeft vertier van levensmiddelen; maar 
wie worden daar meest by bevoordeeld, en 
heeft de vermeerdering van den prys der le- 
vensmiddelen ,die het meerder vertier maakt ; 
geen invloed op de daaglykfche uitgaaf der 
inwonende burgeren? is dat meerder vertier 
ook wel zoo aanmerkelyk, konnen wy dat 
uit het zien van een marktkraamers maaltyd - 
opmaken ? 

Doch toegeftaan zynde , dat dit vertier 
voordeelig zy, dan zal het ook mogelyk wel 
het eenigst voordeel zyn, dat de kermisfen. 
aanbrengen; en voor zoo veel my aangaat, 
zoude ik dezelve, zoo als die nu zyn, eer 
fchadelyk en nadeelig dan nuttig en voordee- 
lig keuren, 

„Ik merkte te voren aan dat zy haaren oor- 
fÍprong uit eene Godsdienstige plechtigheid 
hebben, en hoewel die enkel bygeloovig 
was ‚zou men dus de kermisfen niet kwaad in 
haaren oorfprong konnen noemen, en derhal- 
ven hopen, dat zy-door lengte van tyd zouden 
konnen verbeterd worden. Doch ik geloove , 
dat die tyd ver af is, en die hope flaauwe 

ronden heeft, nu ’er van die kerkmisfen niets 
is overgebleven dan de verbastering van die 
maaltyden , welke in die eerfte tyden , met vro= 
iykheid en Godsdienst, gehouden werden , 

maar 


Lean | 


maar al fpoedig in brasferyen en dronkenfchap= 
pen veranderden, zoo dat het meer Bacchus- 
feesten dan gedachtenisfen van Martelaaren 
en Heiligen werden, waar tegen de Oudva- 
der ‘Auausrinus zich reeds in zynen tyd ver- 
zettede, en welke het Concilie onder Paus 
EUGENIUs den III daarom noodig oordeelde 
geheel aftefchaffen. 

Dan die Canon heeft op onze kermisfen 
geen verbindende kracht, en ’t gemeene volkje 
leeft veel meer naar het voorbeeld van dien 
foldaat Rundigerus, van wien ALKEMADE (e) 
verhaalt, dat hy alle kermisfen bezocht, al- 
leen om dat hy ’er goeden wyn vond ; en 
op veelen. zou men noch konnen toepasfen , 
% geen wy by VAN LOON (Éf), omtrent 
de Thielenaars, vinden aangeteekend , dat zy 
al in den vroegen morgen aan ’ drinken wa- 
ren ,en den grootsten lof gavenaan hun, die 
met ’t meeste geraas anderen tot gekheden en 
drinken aanzetten : hier toe bragten zy hun 
geld by den anderen, hier toe maakten zy 
drinkgelagen ; en hoe grooter feesten, hoe 
dapperer zy den beker ligtten. Laaten de 
kroegen en herbergen, ftraaten en wegen, 
voor my dit beveftigen, gelyk zy tevens een 
bewys van gepleegd wordende hoerery en 
overfpel zullen konnen opleveren. Ik weet 
wel, dat dic by de hef van ’t volk wel ’t meest 
in ’t openbaar. plaats heeft , en dat dit „ zoo 
wel als de daar uit geboren wordende krak- 
keelen en vechteryen , de reden waren, waar- 

4 om 
-(e) Nederl, Displegtigheden I deel kap. 31 $ 16. 
‚(£) Van, de kermisfen bl, 71. 


[ XXIV ] 


om Keizer Karel de V by Plakaat van den'7 O&. 
1531 (g) wilde, dat de kermisfen overal op 
den zelfden tyd en wel bepaald maar geduu- 
rende eenen dag zouden gehouden worden; 
maar men kan niet als met een zekere ver- 
wondering zien, dat ’er geen ftanden in de 
Maatfchappy gevonden worden, waar op de 
kermistyden geen invloed hebben: ’t fchynt 
of die tyden eene algemeene verandering 
in een ieder te weeg brengen , de menfcher 
zyn voor en na dezelve niet, die zy in die 
tyden vertoonen te wezen ; de nieuwsgierig- 
heid wordt het algemeene beweegrad, elk 
raakt op de been, al de huizen ftaan open ;, 
elk is welkom, ’t is of de oude gastvryheid 
herleefde, de dagen zyn te kort, de nachten 
hebben hunne vermaaklykheden , de hoogfte 
rangen verlaagen zich , de deftigheid onts 
fronst het gelaat, de zedigheid bloost min- 
der, en de tederste ooren hooren zonder 
kwetfing de grootfte dubbelzinnigheden: ik 
geloof ‚dat ik, dit zeggende, niet te ver ge- 
gaan ben ,en dat het genoeg is om hier mede 
te bewyzen, t geenik bedoelde, dat, immers 
ten opzichte van het Zedelyke, de kermisfen 
meer fchadelyk en nadeelig dan núttig en 

voordeelig zyn. kig $ 
Maar zyn ze zulks ook niet ten opzichte 
van den koophandel en de burgery ? ’k meen 
ja. Zal het recht kermis zyn, dan moeten 
ter veel verkoopers naar toe komen, die 
moes 


b (8) Graat Plakagtboek van Holland enz. I deel 
al, 388 bn s 


Lxxv ] 


moeten gelokt en aangemoedigd , wel ont- 
fangen en onthaald worden: hierom zegt de 
Magiftraat van Leiden in zekere publica- 
" tie van den jaare 1577 (h) „ Zulks de woorz. 
9 van Leiden gedenken zullen , die van de 
s verste wegen ende met de meeste en kos- 
» telykfte waaren aldaar ter markt komen 
» zullen, elk in den zynen te befchenken en- 
‚, de vereeren. ” Tot wiens kosten komt 
dit? is ’niet al dikwyls van de zulken, die 
zich een geheel jaar fober moeten behelpen 
om op kermis een fchoteltje aan een vreem- 

geling te konnen opdisfen. 
Voor de kykers en koopers moet ook zorg 
edragen worden; in de zoo even aange- 
faalde Leidfche afkondiging wordt bepaald, 
» dat op den vierden dag de fpelen en ver- 
s‚ tooningen, tot verheuging van een iege- 
» lyk die ter voorz. markt gekomen zyn, zul- 
„» len gedaan worden.” Maar wat is *t ge- 
volg? de kermis is noch naauwlyks voorby, 
_ of ’t kermispakje ftaatal in den lombaard. 
Bezien wy ’t van den kant der waaren , die 
te koop gebragt worden, wat zyn ze voor 
% grootst gedeelte? veeltyds zulke die men 
volftrekt ontbeeren kan, en daar men niet 
aan denken zouom ze te koopen, kwamen 
ze niet by deze gelegenheid gevallig voor 
het oog. Doorgaans zyn de meeste flecht 
in foort, fchoon voor ’t oog is half verkocht; 
maar ziet men ’t na, komt het in ’t gebruik, 
Er ae ‚hoe 


KJ 


(h) Oëtroyen, Handvesten en Accoorden van 
Leiden, bl, 176, 


[xxvi ] 


hoe valt het nietdikwyls zoo tegen, dat de 
kooper ’ zich beklaagt en geen anderen troost 
heeft dan te denken, ja, ’t is kermis goed. 
Voegen wy hier nu noch by, tot cen bewys 
van de fchadelykheid der kermisfen „het groot. 
voorrecht ’t geen de kraamers genieten , dat 
zy, namentlyk, alles voor. gereed geld ver- 
koopen en het genoegen hebben aanftonds be-. 
taald te worden; intusfchen degereede pen- 
ningen gaan ‘ten lande uit, en die eens ver- 
trokken. zyn keeren niet weder , dan voor zoo 
veel een kraamer noodig heeft om de kos- 
ten te betaalen van dereize, die hy in een 
volgend jaar gretig onderneemt, op hope 
van ’er nochsmeer te zullen uitdragen. 

’k Weet-wel, dat men hier tegen inbrengt, 
dat ’er veel dingen zyn „die men buiten de ker- 
misfen niet krygen kan: ; maar ik durve wel - 
vraagen , zyn dat zulke.die men volftrekt noo- 
dig heeft „ of zulke die. men zeer ligt misfen 
kan, zulke die overtollig zyn en maar alleen 
den. last om ze te bewaaren en te onderhou- 
den met zich brengen? ik ftaa toe, dat men in 
alle Steden juist niet altoos alles kan krygen, 
voornamentlyk met opzicht tot het laatfte 
foort ; maar wat zyn die ‚dan voorwerpen van 
luxe, en leert de ondervinding niet, dat dit 
woord ook een. kwaade beduidenis kan heb- 
ben? zoude het wel fchaaden konnen , al waren 
die voorwerpen nergens te:krygen? en‚’%t zy 
al eens , dat men niet allesin zyn eigen Stad 
by zyne Medeburgers-krygen konne , levert 
dan by voorbeeld Middelburg niet op, ’t geen 
te Vlisfingen en te Veere ontbreekt ? vindt a 

ig aar 


[xxvu] 


daar niet „zoo welals in andere groote Steden, 
en het noodzaaklyke en het overtollige 2 
Men voert hier noch tegen aan, dat onze 
werklieden dien fmaak niet hebben, welken 
men by anderen vindt : ’tkan zyn, dat dit om- 
trent fommige zaaken plaats hebbe, maar in’ 
algemeen. gaat dit niet door , en ook zou 
die wel ras verbeterd worden, indien zy het 
voorrecht hadden, koopers en betaalers te 
vinden, 

% Geen noch wel ’ meest in voordeel 
der Jaarmarkten dingen zoude, is, dat wa- 
ren ’er die niet, men dan gevaar zou loopen, 
dat de winkeliers in de fteden Monopolis- 
ten zouden worden, en gelegenheid hebben 
elk naar hunnen zin en ten duurften pryze 
te doen betaalen : mogelyk zou dit met den tyd 
konnen plaats hebben omtrent zulke goede- 
ren, die aan zekere Gildens bepaald zyn; om- 
trent andere twyffele ik, en geloove dat het 
nuttiger zyn zoude alle gildens af te fchaffen 
en opentezetten , dan nu aan een timmer- 
man te verbieden. een fchrynwerker of wit- 
werker te wezen; laat elk zyn best doen en 
vry zyn, de deugd van ’t goed en de minfte 
pryzen lokken de koopers; en wat zyn de gile 
de-gelden, dan lasten voor de gilde - broe- 
ders, en fondfen voor flempmaalen , die den 
tyd aan den arbeidsman ontneemen, terwyl 
hy die waarneemt, en ’er zynen op behaalden 
roes uitflaapt. Doch deze ftof zoude my te 
ver afvoeren van myn bedoeld oogmerk , en 
het, zoude: ook thans de tyd niet zyn te on- 
derzoeken, of de Monopolien nuttig of eu 

WA ely 


[ xxvm J 


delyk zyn, behalven ook dat een onzer Me« 
deleden dit ftuk al over lang behandeld heeft, 
Liever zal ik my ten einde fpaeden , met 
dien wensch, dat deze onze plechtige jaar- 
lykfche vergadering, fchoan minder volkryk 
dan andere byeenkomsten by gelegenheid 
der Jaarmarkten , echter meer voordeel aan 
het algemeen zal toebrengen. 


Wyders las de Heer VAN IPEREN 
eenige bedenkingen voor , waar by 
Hy, onder anderen, te kennen 
gaf, dat zyne lust en vooruitzicht 
zich uitftrekten tot het fchryven 
van drie verhandelingen. De ZEdel- 
moedigbeid zoude Hy wysgeerig 
trachten te ontvouwen, en haaren 
machtigen invloed op ’t geluk der 
menfchelyke Maatfchappye, en op 
de gedachten en werkdaadige oef. 
feningen der Christenen , toete- 
pasfen. In eene andere zou Hy 
het MVaiwe of bevallig-treffende der 
openbaare welfprekendheid zoeken 
uittevinden, de regelen van het 
waare Name optegeven, en de 

| raad. 


[xxix] 


raadfel-vraag , waarom een min kun- 
die Redenaar dikwyls meer dan een 
kundiger voldoet, zoo zoeken opte- 
losfen , dat Hy den kundigeren ;, 
eenigzins ten minften , den weg 
hoopte te wyzen om, zoo wel als 
de min kundigen, aan allerhande 
flag van toehoorders genoegen te 
geven, zonder nochtans in de ge- 
breken, lompigheden en leemten 
der min ervarenen te vervallen. En 
in dit gedeelte der Redenvoerkun- 
de hoopte Hy eenen ftap verder 
te doen, dan Mozes Mendelszoon. 
Eindelyk was zyn voornemen, de 
zoogenaamde vloek-Pfalmen ‚in de 
H. Schrift voorkomende, van wreed- 
heid en gebrek van menfchen-en 
vyandsliefde vry te pleiten, en de- 
‚zelve gedeeltelyk voor oorlogslie- 
deren te doen doorgaan, en voor 
Prophetifche bezweringen, byna 
in dien maak, als Balak, der Moa- 
biten Koning, gaarne gezien hadt, 

dat 


Ls | 


dat Bileam zyne voorzeg gingen tea 
gen Ifraël inrichtte. Noch in ’ 
voorbygaan meldinge makende 
van zyne nadere pogingen ter ver- 
beteringe der noch woeste, onbe- 
bouwde en onbeplante landen, in 
de gewesten van ons Vaderland , 
merkte de Heer vAN IPEREN aan , 
dat misfchien de vroonen van 
Walcheren en de duinen van Schou- 
wen noch iets konnen winnen, by 
het gebruik zyner proefondervin- 
delyke waarnemingen over den 
Landbouw, fchoon andere Provins 
cien ‘er meer nut uit konnen trek- 
ken. Doch de droevige toeftand 
van onze Zeeuwfche weiden kon 
ligtelyk verbeterd worden. Wat 
doen ’er die hoogten en laagten, 
die meenigvuldige doornhagen en 
braambosfen ? Waarom maakt men 
die niet effen ? Waarom ftrooit 
men ’er geen asch op, en waarom 
ompoot men dezelve niet met el- 
+50 fen, 


[xxx] 


fen, berken of beuken -ftruiken , 
welke oneindig meer voordeel ge- 
ven, dan de wilgen-pooten, wel- 
ke men hier en daar rondom de 
weilanden aantreft? Andere byzon- 
derheden van onzen landbouw ging 
die Heer voorby, om dat Hy niet 
wel meldinge kon maken van ’ 
gene Hy aan de Haarlemíche Maat- 
fchappy, dien aangaande, opzet- 
telyk te berichten hadt. 


_Nopens de vraag, voor dit jaar 
_vastgefteld , en betreffende de ftuk- 
ken der Nederlandfche en Zeeuw- 
fche gefchiedenisfen, tot nu toe niet 
naauwkeurig genoeg behandeld, 
was het Genootfchap van oordeel, 
dat de ingekomen antwoorden niet 
voldoende waren, fchoon één der- 
zelver duidelyke blyken oplever- 
de, dat de Schryver daar van een 
man was , doorkneed in ’s Lands 
hiftorien en byzonderlyk in ’ ver- 

ftand 


[xxx] 


ftand der Graaflyke regeeringe, 
Hoedanig het befluit van het Gee 
nootfchap daar omtrent geweest 
zy,en welke vraag ,nu,op nieuw; 
ter beantwoordinge voorgefteld 
wierde, blykt uit het Programma, 
in deze vergaderinge vastgefteld, 
en ’t gene Van den volgenden in- 
houd was: | 


Et ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER 
| WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN 
heeft, in zyne jaarlykfche algemeene Verga- 
deringe ,‚ gehouden den achtentwintigften 
van hooimaand ’s jaars MpccLxxv ‚ geoordeeld, 
dat op de vraag: Welke gedeelten van de Ne- 
derlandfche Hiftorie , byzonder van Zeeland, 
zyn tot nu toe niet naauwkeurig genoeg behan- 
deld , end uit welke bronnen zouden dezelve in een 
beter licht konnen gefteld worden ter aanvul- 
binge en woltooijinge der Vaderlandfche Ge- 
Jthiedenisfen ? geene voldoende aäntwoor- 
den zyn ingekomen ; doch dat echter de 
Schryver , die tot zinfpreuk gebruikte Pro 
Patria, in zyne toegezonden verhandelinge 
blyken heeft gegeven van ongemeene kuntig- 
heid in ’s Lands gefchiedenisfen , vooral met 
opzicht tot den aart der Graaflyke regees 
ringe. 
Het 


[ xxxtiir] 


„Het Genoetfchap , in aanmerkinge nemen: 
de het nut der gemelde vrage, en genegen 
zynde om dien en andere Schryvers tot eene 
nadere behandelinge daar van uittenoodigen 3 
heeft befloten dezelve andermaal optegeven; 
om beantwoord te worden voor den eerften 
van louwmaand des jaars MpCCLxXxVvII , met 
toezegginge van een’ dubbelen gouden eer- 
penning aan den genen, die deze vraag op 
eene voldoende wyze zal beantwoord heb- 
ben. De Schryvers behooren zich alleen 
te bepalen by de zeven vereenigde Nederland- 
fche Gewesten en onderhoorige landen. Zy 
worden verzocht, hunne aandacht niet enkel 
op één ftuk te vestigen, maar , zoo veel mo- 
gelvk , op alle duistere gedeelten van onze 
Vaderlandfche Hiftorie, en in * byzonder op 
het aandeel der Edelen en eigenerfden in ’s 
Lands regeeringe ten tyde der Graaven, de 
opvolginge in de Graaflyke huizen en hoe 
dezelve op de vrouwen kon komen; het on- 
derfcheid in die regeeringswyze in de weoeg- 
fte en latere eeuwen, den oorfprong der ge- 
fchillen tusfchen Vlaanderenen Zeeland, den 
invloed derzelver op de Zeeuwfche rechten, 
het byzonder Keizerlyk leen van Zeeland be- 
westen fchelde, de grensfcheidingen van ’% 
Graaflyk gebied van Holland en Zeeland met 
dat van de nabuuren, het Burg- graaffchap 
van Zeeland, en meer dergelyke pun- 
ten. —- Ook verwacht het Genootfchap , 
dat de Schryvers de bronnen kortelyk zullen 
aanwyzen ‚ waar uit deze en meer andere 
duistere ftukken in een beter licht , daa tot 
NV. DEEL en ee 


[L xxxiv ] 


nu toe gefchiedde, zouden konnen gefteld 
worden. 

De vraag, in ’ vorige Programma opge= 
geven, en welke voor den eerften van louw- 
maand ’s jaars MDCCLXXVI zal moeten beant- 
woord zyn, ís van dezen inhoud: Welke zyn 
de duidelyke en onderfcheiden kenmerken van 
die befmettelyke rotkoorts (febris maligna pu- 
trida) , welke thans zoo algemeen befpeurd wordt 
op de witgaande Oost-Indifche Schepen dezer 
landen ; door welke oorzaaken wordt deze koorts 
woorigebragt, en welke zyn de middelen om de- 
zelve te behandelen, woortekomen en den wvoort-= 
gang daar van te fluiten ? 

Het Genootfchap belooft een gouden eer- 
penning, op deszelfs gewoonen ftempel ge- 
flagen, aan den genen, die deze vraag vol- 
doende zal beantwoord hebben : onder voor- 
waarden , dat de antwoorden, niet met de 
eigen naamen der Schryveren, maar met een 
zinfpreuk geteekend , en met een verzegeld 
briefje, ’* welk dezelfde zinfpreuk tot op- 
fchrift heeft en waar in de naam en woon- 
plaats van den.Schryver gemeld ftaan, aan 
den Heere Justus Tjeenk, Secretaris van 
het Zeeuwsch Genootfchap, worden toege- 
zonden ; dat de Verhandelingen zeer leesbaar 
gefchreven zyn , met byvoeginge van een 
affchrifc of dubbel derzelver , en‘ opgefteld 
zyn in de Nederduitfche, Latyníche of Fran- 
fche taal; dat de Antwoorden franco worden 
toegezonden voor den bepaalden tyd , na 
welken geene meer tot den prys zullen wor= 
den toegelaten; en dat hy, die den prys Ee, | 

alen 


[xXEXY ] 


halen zal, zyne bekroonde verhandeling 
niet afzonderlyk zal laten drukken, of by 
eenig ander werk algemeen maken, zonder 
verkregen toeftemminge van dit Genootfchap. 

Het zalaan elk, wie hy zy, vryftaan, naar 
den prys te dingen, alleen uitgezonderd zul- 
ken, die in eenig opzicht Leden van dit Ge- 
nootfchap zyn ; die echter over de opgege- 
ven vraag konnen fchryven en hunne verhan- 
delingen , op de gezegde wyze, laten toeko- 
men, doch met deze bepalinge , dat zy achter 
de zinfpreuk , zoo wel op de verhandelinge als 
boven op het verzegeld briefje, deze woorden: 
Lid vanhet Zeeuwsch Genootfthap: plaatfen. 

Gelyk het Genootfchap gaarne gebruik 
zal maken van den arbeid der laatften , ten 
nutte van het algemeen , zoo behoudt het 
ook voor-zich het recht, om de toegezon- 
den antwoorden van zulken die geen Leden 
zyn, fchoon zy met den prys niet bekroond 
werden, geheel of ten deele, te doen druk- 
ken, ’t zy onder de bygevoegde zinfpreuken , 
of met meldinge der naamen , wanneer de 
Schryvers goedvinden dezelve aan ’t Genoot- 
fchap bekendste maken , nadat de eerprys 
aan het meest voldoende antwoord zal toe= 
gewezen zyn. 


By gelegenheid der algemeene 
vergaderinge van het Zeeuwsch 
Genootfchap , den dertigften van 
hooimaand dezes jaars, gaf de Heer 

he” WINC- 


[ XXxV1] 


WINCKELMAN naauwkeurig. openin: 
ge van ’t gene, federt een jaar, 
by *t zelve voorgevallen was, zoo 
tot welzyn dezer Maatfchappye, 
als tot bevorderinge der weten- 
chappen. Waarop de Heer vAN 
IPEREN eene verhandelinge woor- 
las, behelzende sets ower bet Nat- 
ve, en welke, op verzoek der te- 
genwoordig zynde Leden, door 
den Schryver ten gebruike van het 
Genootfchap gelaten is. 

Wyders ging men over ter be- 
oordeelinge der antwoorden op de 
vraag , nopens de duidelyke en 
onderfcheiden kenmerken van de 
befmettelyke rotkoorts op de uit- 
gaande Oost-Indifche fchepen, de 
oorzaaken daar van , en de beste 
middelen om dezelve te behande- 
len, te voorkomen en te ftuiten. 
De bedenkingen van verfcheiden 
Geneesheeren, Leden van dit Ge-_ 
nootíchap, over alle de, sotwoonk } 

en 


[xxxvii] 


den fchriftelyk ingeleverd zynde, 
werden gehoord en in overwegin- 
ge genomen; en daarop is befloten, 
den gouden eerprys toetewyzen 
aan den Schryver van het ante 
woord, ingekomen onder de zin- 
fpreuk Principiis obfla, en, gelyk 
vervolgens bleek, opgefteld door 
den Heer JOHANNES VEIRAC, Med. 
Doét. te Rotterdam; zuliende aan 
den Schryver der verhandelinge,tot 
opfchrift voerende Zn u/um publici 
Batavorum, een zilveren eerpen-: 
ning vereerd worden, wanneer 
hy zynen naam aan het Genoot- 
fchap wilde bekend maken. Kort 
daarna openbaarde zich, als Schry- 
ver van dit antwoord , de Heer 
B. HUSSEM , gewoon Heelmeester 
by de Admiraliteit te Amfterdam, 
Ook befloot hect Genootfchap, zoo 
veel mogelyk en nuttig is, ge- 
bruik te maken van twee andere 
antwoorden, wier zinfpreuken wa- 

aar g ren, 


EL XxXvii1l ] 


ren, Zot woorbehoeding ‚ en Ut de- 
fint wires , tamen woluntas eft lau- 
danda: de Schryver van het eerst- 
gemelde is, naderhand, gebleken 
te Zyn EZECHIEL LOMBARD, Heel- 
meester in dienst der Oost-Indifche 
Maatfchappye ter kamer Zeeland; 
doch de Schryver van het laatfte 
heeft verkoren , onbekend te bly- 
ven. 

Eindelyk is, in deze vergade- 
ringe , ter beantwoordinge voor 
den eerften van louwmaand des 
jaars MDCCLXXVIL en MDCCLXXVIII, 
pader vastgefteld , het nafporen van 
de duistere gedeelten. der. Neder- 
landfche en Zeeuwsche gefchiede- 
nisfen: en nu voor de eerfte maal 
opgegeven, het onderzoeken van 
de oorzaaken der -groote fchade, 
welke de ingezetenen van Zee- 
land door de nadeelige wisfelkours 
Iyden; en het uitvinden van mid- 
delen, waar door- die fchade kon 

voor- 


[ xxxIX ] 


voorgekomen worden, zonder de- 
ze Provincie in gevaar van ge- 
brek aan gereede penningen te 
brengen, maar dezelve in tegen- 
deel in ftaat te houden, om de 
benoodigde nieuwe geldfpegien te 
konnen doen munten ; en eindelyk 
het nafporen van middelen , om 
de muntípegien door ons geheel 
Gemeenebest op een’ gelyken voet 
van gehalte en waarde te brengen, 
met dit gevolg, dat op alle de 
munten, op den duur, zoo gou- 
den als zilveren fpegien tot de be- 
paalde of noch te bepalen gehalte 
en waarde zouden konnen aange- 
munt worden. 


Het Programma, waar in, aan 
het algemeen, bericht van de be- 
kroonde en op nieuw voorgeftel- 
de vragen gegeven werdt, was 
als volgt: 


 / Het 


[XEEN 


et ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER 
WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN 
heeft, in zyne jaarlykfche algemeene Vergas 
deringe „ gehouden den dertigften van hooi- 
maand des jaars mpeerxxvr, geoordeeld , dat 
de vraag : ” Welke zyn de duidelyke en onder- 
» Jcheiden kenmerken van de befimettelyke Rot- 
» koorts, (febris maligna putrida), welke thans 
» zoo algemeen befpeurd wordt op de uitgaan- 
» de Ooft-Indifche fchepen dezer landen; door 
w welke oorzaaken wordt deze koorts wvoortge- 
» bragt, en welke zyn de middelen om dezelve 
» te behandelen, voor te komen en den woort- 
» gang daar van te fluiten?” best beantwoord 
was door den fchryver , die tot Zinfpreuk 
heeft gebruikt , Prjncipiis Obfta, en denzeie 
ven den gouden eêrpenning toegewezen ; 
zynde by de openinge van deszelfs verzegeld 
billet bevonden de fchryver te zyn , de Heer 
JOHANNES VEIRAC, Medicinae Doctor te Rot- 
terdam. 

En in aanmerkinge genomen zynde het 
verdienftelyke in het antwoord onder de 
Zinfpreuk In ufum publici Batavorum, is aan 
den fchryver van hetzelve een zilveren eer- 
penning , mede op den gewoonen ftempel 
van het Genootfchap geflagen , toegewezen; 
wordende die fchryver derhalven verzocht 
zynen naam aan het Genootfchap te willen 
bekend maken. 

Ingevolge de Vryheid door het Genoot- 
fchap aan zich behouden, zal het zelve ook 
gebruik maken van de antwoorden ingekomen 
onder de fpreuken : Zos Woorbehoeding , 3 

é 


LXxxxI J 


Ut defint Vires tamen voluntas est laudanda, 
en worden die fchryvers verzocht, dat zy, 
des goedvindende, hunne naamen gelieven 
bekend te maken voor den eerften van Wyn- 
mand dezes jaars. 

Het Genootfchap herhaalt by dezen de 
vraag om beantwoord te worden voor den 
eerften van Louwmaand des jaars MDCCLxXVII. 
Welke gedeelten van de Nederlandfthe His- 
torie , byzonder van Zeeland, zyn tot nu toe 
niet naauwkeurig genoeg behandeld, en uit wel- 
ke bronnen zouden dezelve in een beter licht kon- 
nen gefteld worden ter aanvullinge en voltooi- 
jinge der Waderlandfche gefchiedenisfen 2 en 
verzoekt de fchryvers in ’t oog te willen hou- 
den, de bepaalingen daar omtrent by het vo- 
rige Programma opgegeven. 

Thans ftelt het Zeeuwsch Genootfchap 
voor tot eene vraag om voor den eerften 
vän Louwmaand des jaars MDCCLXXVIII. te 
worden beantwoord: 

Welke zyn de oorzaaken van de Importan- 
te fchade , die de Angezetenen dezer Provincie 
door de nadeelige Wisfelcours komen te Wyden , 
en door welke middelen zoude dezelve best kon- 
nen worden voorgekomen, zonder deze Provin- 
cie aan gevaar van gebrek van Contanten bloot 
te flellen , maar dezelve in tegendeel in flaat te 
houden, om de benoodigde nieuwe fpecien aan te 
konnen munten. Fn wat middel zou 'er zyn , 
om de muntfpecien door de geheele Republbyk op 
eenen egalen voet van gehalte en evaluatie te 
brengen „ met dien effecte dat op alle de munten 
by continuatie zoo gouden als zikveren fpecien toe 

Berg dg 


[ XxXxxXxI ] 


de geftatneerde of te ffatueerene gehalten en eva- 
buatien zouden konnen worden aangemunt ? 


De daar bygevoegde voorwaar- 
den en bepalingen waren dezelfde, 
die in het Programma van ’t voor- 
gaande jaar , hier boven , uitge: 
drukt zyn. 


Mogt dit Genootfchap, al van 
zyne eerfte oprichtinge , zich be- 
reemen op de hooge befchermin- 
ge der Edele Mogende Heeren 
Staaten van Zeeland, het kon dan 
ook niet onverfchillig blyven by het 
ontfangen der daadelyke blyken 
van gunftige toegenegenheid , waar 
mede het, weinige maanden gele- 
den , door Hoogstdezelven. ver- 
eerd is; en waar van ten bewyze 
ftrekt het befluit, ten nutte van ’t 
Zeeuwsch Genootfchap genomen, 
en dus fchriftelyk aan hetzelve 
toegezonden : 


Exs 


LK 4 


Extra uit het Register van 
de Refolutien der Hee- 
ren Staaten van Zeeland. 


Den 21 December 1775. 


By refumtie gedelibereerd zynde op het, 
den 5 Ottober jongstleden, uitgebragt Rap- 
port van het befogne, gehouden over de Re- 
queste der Direêteuren en Leden van het 
Zeeuwsch Genootfchap der Wetenfchappen 
te Vlisfingen, den 14 te voren aan Hun E- 
dele Mogende geprefenteerd , verzoekende , 
om geallegeerde redenen, geëximeerd te 
mogen worden van de betalinge des Colla- 
teraals van alle Giften en Legaten „ welke 
aan *t zelve , ’t zy by Donatie inter vivos 
of ex Testamento, worden gegeven en ver- 
maakt, en dat zulx ook mogte opereeren ten 
opzigte van het Legaat van Hoorns &c. door 
wylen Dr. Job Baster onlangs aan’ voorfchreve 
Genootfchap gelegateerd; mitsgaders by re- 
fumtie op die Requeste: is goedgevonden en - 
verftaan , het verzoek van het voorfchreve 
Genootfchap teaccordeeren , zoo als gefchied 
by deze , onder deze mits nogtans , dat in geval 
le het zelve Genootfchap , onverhoopt , © eenie 
ger tyd, mogte worden gedisfolveerd , als 
dan van alle Donatien en Giften, aan het 
zelve, geduurende ;zyne existentie, gegeven 
of gemaakt, het Recht van Collateraal aan den 
Lande zal worden betaald. 

Ten welken einde Extrat van deze Hun- 
ner Edele Mogende Refolutie aan het voor- 
fchreve Genootfchap ‚ om zig daar van ie 

C= 


[ XXXXIV J 


bedienen, alwaar het noodig mogte wezen, 
en tot deszelfs naricht , midsgaders aan de 
Heeren van de Provinciale Rekenkamer, tot 
Hun Ed. informatie, zal worden gezonden. 


(Lager ftond) 
Accordeert met voorfz. Register 


(was geteekend) 
G. }. Blankert. 


In dit en het laatst verloopen 
jaar ontrukte de dood aan het Ge- 
nootíchap eenige Beftierderen en 
Leden. De Heeren Mr. ANTHONY 
PIETER WYBO, Raadsheer in ’t Hof 
van Holland en Zeeland, en Mr. 
ISAAK HURGRONJE, Raad der Stad 
Vlisfingen , en wegens dezelve 
Gekommitteerde Raad van Zee- 
land en Raad ter Admiraliteit al- 
daar , overleden te Middelburg , 
de eerfte den zevenden van flachr- 
maand ’s jaars MDCCLXXV , de twee- 
de den eenendertigften van oogst- 
maand laatstleden. De Heer Pr- 

De TRUS 


[xxxxv] 


TRUS ALBERTUS VAN DER PARRA, 
Gouverneur Generaal van Neder- 
lands Indiën, eindigde zyn leven, 
te Batavia, den zevenentwintigften 
van wintermaand des vorigen jaars. 
De Heer P. CRAMER ftierf, den zeven- 
entwintigften van herfstmaand de- 
zes jaars, te Amfterdam.De rechtma- 
tige roem, welken die Beftierders 
zich verworven hadden, zoo door 
hunne kundigheden, als door hun- 
nen yver voor den bloei van dit 
Genootfchap, doet ons hun gemis 
te meer betreuren. De Heeren P. 
CLOCKENER , Mr. J. C, REIGERs- 
MAN en Mr. w. n. TURCQ hebben 
den post , welken zy als Beftier- 


ders van dit Genootíchap bekleed 


hadden, nedergelegd. Het getal 
der Leden werdt verminderd door 
het overlyden van de Heeren DA- 
NIEL CHANDON, Predikant der 
Walfche Gemeente te Middelburg, 
op den vyfden van flachtmaand 

MDCCLXXV , 


[ XXXXVI] 


MDCCLXXV , en JAN JACOB BRAHE, 
Predikant der Nederduitfche Her- 
vormde Gemeente in deze Stad, 
daar hy ftierf den vyfden van hooi- 
maand jongstleden , waar door wy 
ons beroofd zagen van een man, 
in wien de uitmuntendfte bekwaam- 
heden gelegd waren , en die, fe- 
dert den aanvang van dit Genoot- 
fchap, hetzelve als tweede Secreta- 
ris gediend hadt; tot welken post, 
in deszelfs plaats, door de Heeren 
Beftierderen , onlangs, aangefteld is 
de Heer j. w. TE WATER, mede-Lid 
het van Zeeuwsch Genootfchap. 


Het verlies, door den dood en 
vrywilligen afftand der gemelde 
Heeren geleden, werdt vergoed 
door de verkiezinge van anderen, 
die zich, met alle volvaardigheid, 
en onder verzekeringen , dat het 
heil dezer Maatfchappye hun altyd 
fer harte gaan zal ‚by het getal der 

jn Be- 


[xxxxvi] 


Beftierderen en Leden gevoegd 
hebben. 


De nieuw aangeftelde Beftier- 
ders zyn de Heeren 


Mr. CORNELIS STEENGRACHT ‚ Heer van I/helt, 
Slangenburg enz., oud-Schepen en Raad 
der Stad Vlisfingen, en wegens deze 
Provincie. Gekommitteerd ter Generali- 
teits Rekenkamer in’s Gravenhage. Den 
3 Oëober 1775. 


Dr. ABRAHAM JACOB ’s GRAEUWEN, Penfionaris 
Honorair der Stad Zierikzee, Den 3o July 
1776. 


Mr. CORNELIS VAN LENNEP, Direfteur van de 
Hollandfche Maatfchappye der weten- 
fchappen; te Amflerdam. Den 3o July 
1776. 


Mr. wirrEM VAN DER BEEKE , Penfionaris 
Honorair ’s Lands van den Vrye te 
Sluis, Koopman en Refident te Japara 
op Java’s noord-oost-kust. Den 30 July, 


1776. 


Mr. JAN VAN DER WOLFF, Raad en oud-Bur= 
gemeester der Stad Zierikzee, Den r 
Ot. 1776. de 

fe 


[ XXXXVIN | 


Mr. JOHANNES ADRIAAN WILHELMIUS , Heer van 
Kleverskerke en Brakel,Schepen en Raad 
der Stad Middelburg. Den 1 O&. 1776. 


J. C+ MAUGIN , Lieutenant Kolonel en Kapi- 
tein ten dienfte dezer Landen. Den t 
Oktober 1776. 


ADRIAAN MOENS, Raad Extraordinair van Ne- 
derlands Indiën , Gouverneur en Direéteur 
der Kust Mallabaar. Den 29 O@t, 1776. 


Tot Leden zyn, in de algemeene 
vergaderinge ten jaare MDCCLXXv, 
verkoren de Heeren 


JERÔME DE LA LANDE , Lid van de Koninglyke 
Akademie der wetenfchappen te Parys, 
als mede van de Maatfchappyen te Lon- 
den, Berlyn , Petersburg, Stokholm , Bo- 
logne, Rome, Mantua, Cortone, Gottin- 
gen, Haarlem en Rotterdam, Koninglyk 
Leeraar in de Wiskunde enz, te Parys. 


MECHAIN » Affronome du depot de la marine, 
te Parys. 


ADREAS BOEHM, Vorftelyke Hesfen Darmftad- 
fche Berg-Raad, eerfte Hoogleeraar in de 
Wysgeerte en Wiskunde te Giesfen, Lid 
van de Pruisfifche Maatfchappye te ee, 

ort 


[xxxxix] 


fort aan den Oder , vande Keurvorftelyke 
Mentzifche Akademie te Erfurt, en van 
de Vorftelyke Maatfchappy te Giesfen. 


Mr. ADRIAAN JAN DE RUEVER, Penfionaris en 
Secretaris der Stad Zierikzee, 


MARTINUS HOUTTUYN ‚ Med. Dot. te Amfler- 
dam: 


LEONARD EULER , Hoogleeraar in de Wysgeerte 
te Petersburg, Lid van verfcheiden Akade- 
mien. 


JOHAN ALBERT EULER ‚, Hoogleeraar in de Wys- 
geerte te Petersburg, Läd van verfcheiden 
Akademien, en Secretaris van de Keizer- 
lyke Akademie der wetenfchappen aldaar. 


ROZIER, Abt, Lid van verfcheiden Akademien 
en Genootfchappen , te Lyon, Ville- 
franche , Dijon , Marfeille , Florence , 
Londen, Bern ‚Zurich , Limoges , Orleans 
enz, Chevalier de VEglife de Lyon. 


In de algemeene vergaderinge, 
ten jaare MDCCLXxVI , werden tot 


Leden aangefteld de Heeren 


Mr. NICOLAAS CORNELIS LAMBRECHTSEN ‚ Raad 
en Penfionaris der Stad Wlisfingen „ die 
reeds den 26 Maart dezes jaars als Lid 

van het Perpetuel Committé aangenomen 

was. ik ADRIAAN 


[1] 


ADRIAAN KLUIT ‚ Hoogleeraar in de Welfpre- 
kendheid en Griekfche taal , Reêtor der 
Latynfche fcholen te Middelburg , Lid 
van verfcheiden Taal-Dicht- en Historie- 
kundige Genootfchappen. 


JOHANNES VEIRAC, Med. Dot, te Rotterdam. 


Mr. SERVAAS VAN DE COPPELLO, Med. Doét. te 
Middelburg, eerfte Examinateur der Chi- 
rurgyns van de Oost-Indifche Compag- 
nie ter kamer Zeeland. 


JACOBUS VAN DOEVEREN, Major onder ” voet- 
volk ten dienfte dezer Landen , Infípec- 
teur Generaal van ’s Lands zee-werken in 
Staats- Vlaanderen. 


Verfcheiden Heeren, zoo Be- 
flierders en Leden van het Genoot- 
fchap , als anderen, toonden zich 
genegen, om onze boekverzame- 
linge te vermeerderen. De Hee- 
ten wan Haren, Ploos van Amflel, 
Rozier, Krom, }. B. Sandifort , 
Slabber, van Iperen, Hofflede, wan 
Lelyveld, Te Water, van Drunen, 
’s Gravezande, Oosterdyk, Nahuys, 
Meusfchen , Boehm, $, wan der 


[rr] 
Loeff en B. Cau, Eichelberg, en 


anderen, gaven hunne uitgegeve- 
ne fchriften tot een gefchenk. FEeni- 
ge geachte Akademien en Genoot- 
fchappen, in en buiten ons Vader- 
land, ftelden ons in ’t vriendelyk 
bezit van de werken , door dezel: 
ve uitgegeven. De Heer wan Dam- 
me ging voort in zyne edelmoedig- 
heid ten dezen , gelyk de Heer 
Willemfen daar van een nieuw en 
aanzienlyk bewys aan het Genoot- 
fchap gaf, door aan het zelve te 
vereeren eene volledige verzame. 
linge van alle de verhandelingen, 
door de Koninglyke Akademie der 
Opfchriften en fraaye letteren te 
Parys tot nu toe aan ’t licht gebragt. 

Het aantal der oude en heden- 
daagfche Penningen , meest dienen- 
de ter ophelderinge van de ge- 
{chiedenisfen , en het kabinet van 
natuurlyke en andere zeldfaamhe- 


den vermeerderden merkelyk door 
RRRG jp de 


[ru] 


de toegenegenheid der Heeren 
Winckelman,; Haringman, wan der 
Meulen, wan Damme, Tjeenk, Gar- 
gon, Louysfen ‚ wan der Woordt , 
van Esch, van Duuren ;-en wan 
Haren, die aan het Genootfchap 
heeft toegezonden eene verzame- 
linge van zeker foort fieenen,, 
„meest te vinden in-de Friefche 
Grietenyen van oost en west Stel- 
lingwerf en op «de Overysfelfche 
hooge landen rondom de ftad 
Dteenwyk, in gedaante niet onge- 
lyk aan fpits toeloopende rok-knoo- 
„pen; en-door het gemeen aldaar 
gehouden voor donder- fteenen 
wier eerfte vorming en verdere 
aangroei de oplettendheid der na- 
tuuronderzoekeren niet onwaardig 
zyn, en uit deze verzamelinge zou- 
den konnen opgehelderd worden. 


Men heeft getracht, ook in dit 
vyfde deel, eene mengelinge van 
edi | ftuk- 


Erdaud 


ftukken te plaatfen ,‚ om aan den 
verfchillenden {maak der lezeren 
eenigzins te voldoen. Hierom zyn 
fommige toegezonden verhande- 
lingen, gelyk ook de Meteorologt- 
fche waarnemingen van den Heer 
Muller voor het volgende deel ge- 
fchikt, welke. anders hier hadden 
konnen geplaatst worden. Ísiemand 
belust op de heilige dardrykskunde 
en eene gegronde ophelderinge 
der Godlyke Schrift, daar uit afge- 
leid , de Bydragen van den Heer 
Secretaris TJEENK zullen hem vol- 
doen. De Genees- en Heelkunde kon- 
nen nieuw licht ontfangen uit de 
verhandelingen en waarnemingen 
der Heeren: DE WITT, DINCKLER, 
GREEVE, GALLANDAT ,REITZ en SWA: 
GERMAN, welke laatfte de liefheb: 
bers der Matuurlyke Hiflorie ook 
zal vermaaken. De Sterrenkunde 
heeft belang by de waarneminge 
van den Heer MECHAIN, en de Werk- 
| aeRR 3 tuig- 


[u1v ] 


tuigkunde by de opgegeven verbe: 
teringe van het heytuig door den 
Heer MEEsE , “welke het Genoot- 
fchap goedvondt aan ’t algemeen 
mede te deelen, met byvoeginge 
der aanmerkingen van den Heer 
DE FREYTAG, vooral op dat ande- 
ren aanleidinge krygen, omop de 
voltooijinge van dit noodzaaklyk 
werktuig nader te denken. De 
Gefchiedkunde wan ons Vaderland 
wordt veelzins opgehelderd door 
de Heeren ERMERINS en DE RHOER, 
De liefhebbers,eindelyk, van oude 
Penningen zullen 'er eenigen door 
den Heer vAN DAMME en den Se- 
cretaris TE WATER opgegeven en 
befchreven vinden, die zeer zeld. 
faam voorkomen, of voorheen on- 
bekend waren, 


Dit Genootfchap, zich wyders 
verlarende op de werkzaame po- 
Zingen van alle zyne Leden, die 

zich 


[ Lv ] 


zich daar toe vrywillig verbonden 
hebben, en vertrouwende , dat ook 
anderen deszelfs belangen zullen 
blyven behartigen, zal onafgebro« 
ken voortvaren , om alles aante- 
wenden , war ftrekken kan ter 
meerdere bereikinge van het doel, 
t gene wy ons voorftellen, de ver- 
heerlykinge van den hoogen op, 
wiens zegen op alle onze onder- 
nemingen ruste!, de uitbreidinge 
van allerleie nuttige wetenfchap- 
pen, die beftendig in bloei en vruch- 
ten toenemen!, en het voordeel 
van ’t Nederlandsch Gemeenebest, 
welks roem noch dagelyks aan- 
groeije en haast den hoogften trap 
van eer beklimme ! 


VLISSINGEN den laatflen 


van wynmaand ’s Jaars 
MDCCLXXVI. 


paas 4 NAAM. 


NAAMLYST 


DER TEGENWOORDIGE HEEREN 


DT BME TE U RN 
EN 
LEDE N 


VAN ’T ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
DER WETENSCHAPPEN 


TE 


VLISSINGEN 


VOLGENS DEN TYD VAN HUNNE 
AANSTELLINGE, 


PROTECTOR. 


/ yne Doorluchtigfte Hoogheid WILLEM de 
vyfde, PRINS VAN ORANJE EN NASSAUZ 

Ertitadhouder , Kapitein Generaal en Admiraal der 

vereenigde Nederlanden, enz. enz. enz. 


De Heeren DIRECTEUREN. 


Mr. J. WINCKELMAN, Commis Generaal van Zee= 
land, oud-Burgemeefter van Vlisfingen. Prefi- 
dent wan het Geuootfchap. 


Mr. P. CHANGUION „ Secretaris van Middelburg. 
Vice-Prefident van het Genootfchap, 


Mr. A. J. HURGRONJE, Secretaris der Provinciaale 
Rekenkamer van Zeeland, 


Mr, 


rvu] 


Mr. s. M. SNOUCK HURGRONJE, Raad van Middel- 
burg. 


Mr. 1. A. VAN DE PERRE, Heer van Nieuwerve 
Welzingen en Westhoven, Reprefenterende 
Z. D. H. den Heer Erf-Scadhouder , als Eerften 
Edelen van Zeeland. 


Mr. j. STEENGRACHT , Raad en Advocaat Fiscaal 
ter Admiraliteit in Zeeland, Kiesheer van 
Middelburg. 


Mr. K. VAN DEN HELM BODDAERT , Burgemeefter 
en Raad van Middelburg , Bewindhebber der 
W. LI. Compagnie ter kamer Zeeland, 


Mr. D. RADERMACHER, Heer van Nieuwerkerke , 
oud-Raad van Middelburg , Bewindhebber der 
O. L. Compagnie ter kamer Zeeland, 


Mr. A. P. LAMBRECHTSEN , Heer van Ritthem „ 
Burgemeefter en Raad van Vlisfingen , Bewind= 


hebber der W.L. Compagnie ter kamer Zee« 


Mr. L. C. VAN SONSBEECK „ Raad en Penfionaris van 
Vlisfingen, Bewindhebber der W. I. Compag- 
nie ter kamer Zeeland, 


Mr, M, J. VETH VAN DE PERRE , Heer van West- 


kappelle en ’t Nieuwland, Schepen en Raad 
van Middelburg. 


Mr. C.C. BERTLING , Schepen en Raad van Vlís= 
fingen, 


Mr. D. TULLEKEN , Heer van Melis-en Marie-ker= 
ke, Burgemeefter en Raad van Middelburg. 


Mr, D. P. DE MAUREGNAULT , Raad en Penfionaris 
van Vere 
die Mr 


Luv] ek 


w. K. H. Baron vAN LYNDEN , wegers Gelder= 
land afgevaardigd ter vergaderinge ven de Al- 
gemeene Staaten. 


M, HARINGMAN, Schout by nacht by de Adimira- 
liceic in Zeeland, en Equipagiemeester van 
dezelve te Vlisfingen. 


Mr. w. VAN CITTERS „ oud-Raad-Penfionaris van 
Zeeland. 


Mr. J. M. CHALMERS , Raad-Penfionaris der Hee- 
ren Staaten van Zeeland, 


Mr. B. MATHIAS POUS, Schepen en Raad van Mid- 
delburg, Bewindhebber van de O. I, Compag- 
nie ter kamer Zeeland. 


Mr. M. VAN VISVLIET, Oud-Penfionaris van Mid- 
delburg. 


Mr. E. CLYVER, Burgemeefter en Raad van Vlis- 
gen. 


Mr. 7. MAURITZ, Burgemeefter en Raad van Vlis- 
fingen, 


H. EVERTSEN „ Burgemeefter en Raad van Middel- 
burg. 


C. PLOOS VAN AMSTEL, Jab Cornelisz, , te Amfter- 
dam, 


Mr. D. GRENIER VERWOUT NOIRET , Schepen en 
Raad van Middelburg. 


Mr. P. HURGRONJE, Gecommitteerde Raad ter 
Admiraliteit te Amfterdam wegens deze Pro- 
vincie, Penfionaris Honorair van Middelburg. 


Mr, H. DE HAZE BOMME, Raad van Middelburg „ 
Bewind- 


[ Lxix ] 


Bewindhebber van de W. IL. Compagnie ter 
kamer Zeeland. 


Aso ye Baron TORCK , Vry- Heer van Rozendaal , Voor= 
fchoten „ enz. befchreven in de Ridderfchap 
van Gelderland, afgevaardigd ter vergaderin= 
ge van de Algemeene Staaten. 


Mr. A. VAN DE PUTTE SCHORER „ Schepenen Raad 
van Middelburg. 


A, H‚ Graaf VAN RECHTEREN, Heer van Gereftein 
en Woudenberg „ befchreven in het Lid der 
Heeren Edelen en Ridderfchap van Utrecht. 


M.C DE WAAL, Heer van Lexmond, Agthoven 
en Laakerveld , Deken van ’t Kapittel van 
oud-Muntter te Urrecht. 


Mr. A. VAN ZUYLEN VAN NYEVELT Secretaris der 
Heeren Weesmeefteren te Rotterdam, 


Mr. G. BRANTSEN, Burgemeefter van Arnhem, af- 
gevaardigd ter vergaderinge der Algemeene 
Straaten. 


Mr. y. J. HARTSINCK, Charter-en Requestmeefter 
ter Admiraliteit te Amfterdam, Prefident van 
Hoofd-participanten der W. IL. Compagnie ter 
kamer aldaar, 


W. VAN DER MEULEN, Koopman te Amfterdam, 

Mr. j. C. RADERMACHER, te Amfterdam, 

W. H. Baron vAN ROUWENOORT, Heer van den 
Ulenpas en Rynenburg , Ridder van de Duitfche 
Orde, Prefident der Heeren Gedeputeerden van 
’ Graaffchap Zutphen. 


Mr.G. D. DENICK „ Burgemeefter en Raad van 
Rottere 


[Lx] 


Rotterdam, Raad en Fiscaal ter Admiraliteit 
op de Maas. 


Mr. w. VAN HOGENDORP, Raad in de Vroedfchap 
van Rotterdam, 


C‚ BOURKHART VOET, Med, Dolt. te Dordrecht. 


H‚ VINK, 4. L. M. Med, & Philof: Do, , Hono- 
rair Hoogleeraar in de ontleed- en heelkunde’, 
oud-Schepen van Rotterdam. 


P. VAN DAMME, te Amfterdam. 


Mr, A. HAGOORT , Schepen en Raad van Gorin= 
chem. 


Mr. c. CAEN, Burgemeefter en Raad van Vlisfin- 
gen, Bewindhebber van de W. IL. Compagnie 
ter kamer Zeeland, 


Mr. D. VAN ALPHEN, Heer van Achtienhoven en 
den Bosch, Griffier van Leiden, 


Mr. P. P. VAN GELRE, Raad van Zierikzee, en 
wegens die Stad Gecommitteerde Raad van 
Zeeland en Raad ter Admiraliteit aldaar. 


Mr. J. MERSEN , Heer van Nieuwvliet , Bailliu 
van de wateren van Zeeland. 


Mr. H. CALKOEN, Advocaat te Amfterdam, 


Mr. G. J. BLANKERT Secretaris der Heeren Staaten 
van Zeeland. 


Mr. 7. P. VAN DEN BRANDE , Ridder Baronnet , 
Weer van Gapinge „ Crabbendyke, Couwerve 
enz., Schepen en Raad van Middelburg. 


Mr. w‚ THIBAUT ; Heer van Aagtekerke , Secreta- 
f ete JES 


Lrxi] 


ris ter Admiraliteit in Zeeland, Kiesheer van 
Middelburg. 


FE, EILBRACHT , Stadhouder en Griffier der Leenen 
van Loenderfloet. 


C. J. VAN DER LIN, t€ Amfterdam. 


G, r. Baron THOE SCHWARTSENBERG EN HOHEN- 
LANSBERG, Grietman van Menaldumadeel „Ge- 
deputeerde Staat van Friesland enz. 


0. Z. VAN HAREN, Grietman van west-Stelling- 
werf. 


Mr. R. PALUDANUS, Raad en Thefaurier van Alke 
gr an maar. 
as > U 
Mr. C. w. ELLENTS ; Raad en Secretaris van % 
Landfchap Drenthe, mede-lid van den loffe= 
lyken Ecttoel aldaar. 


Mr. R‚ B. GOCKINGA, Secretaris der Heeren Gede- 
puteerde Staaten van Groningen en Omme- 
landen. 

Mr. D. ‘FHOMASSEN à THUESSINK ‚ Burgemeefter 
van Zwolle, 


Mr. Cc. STEENGRACHT , Heer van Whell, Slangen- 
burg enz. „ oud-Schepen en Raad van Vlisfin- 
gen, wegens deze Provincie Gecommitteerd 
ter Generaliteits Rekenkamer. 

t 

A, J.S GRAEUWEN , Med. Dol. , Penfionaris Hot 

norair van Zierikzee, 


Mr. C. VAN LENNEP, te Amfterdam. 
Mr. w. VAN DER BEEKE, Penfionarls, Honorair van 


% Sluische Vrye, Koopman en Refident te 
Japara. Mr, 


[Lx11] 


Mr. 7. vAN DER worrr, Burgemeefter en Raad 
van Zierikzee, 


‘Mr. 5. A. WILHELMIUS , Heer van Kleverskerke 
en Brakel, Schepen en Raad van Middelburg. 


J.C. MAUSGIN , Lieutenant Kolonel en Kapitein 
ten dienfte dezer Landen. 


A. MOENS, Raad Extraordinair van Nederlands 
Indiën , Gouverneur en Direéteur der Kust 
Mallabaar. 


De Heeren LEDEN, 


D. H. GALLANDAT „ Med. Dodt, ’s Lands Opera= 
teur van Zeeland, Letor in de ontleed-heel- 
en vroedkunde te Vlisfingen. Thefaurier van 
van het Genootfchap. 


J. MAZEL ; Predikant der Walfche Gemeente te 
Vlisfingen. 


J. TJEENK, Predikant der Engelfche Gemeente te 
Vlisfingen. Eerfte Secretaris van het Genvotfchap, 


A. MULLER, Stads Med. Dot. , Schepen en Raad 
van Vlisfingen. 


P. C. HAGEMAN , Predikant der Lutherfche Ge= 
meente in de Beverwyk. 


J- W. TE WATER, Predikant der Nederduitfche 
Gemeente te Vlisfingen, Hiftoriefchryver van 
Zeeland. Tweede Secretaris van het Genootfchap. 


8. ESCHAUZIER, Predikant der Walfche Gemeente 
in ’s Gravenhage. 


G, DE 


[rxir] 


G. DE WITT , Med. Do&. , Chirurgyn-Major in ’% 
regiment Mariniers ten dienfte dezer Landen. 


Je VAN IPEREN, ÀÂ. L. M. Philof. Do&., Predikant 
der Nederduitfche Gemeente te Vere, 


J. WILLEMSEN , Hoogleeraar in de Godgeleerdheid 
en Predikant der Nederduitfche Gemeente te 
Middelburg. 


Li 


M. SLABBER, Bailliu en Secretaris van Baarland. 


P. NIEUWLAND, Predikant der Nederduitfche Ge» 
meente in ’s Gravenhage, 


G. J. NAHUYS , Hoogleeraar in de Wysgeerte en 
Predikant der Nederduitfche Gemeente te 
Rotterdam. 


Mr. L. P. VAN DE SPIEGEL, Burgemeefter en Raad 
van Goes. 


J. NETTIS, Med. Dot., oud-Leeraar der Doops- 
gezinden te Middelburg. 


Mr. P. BODDAERT „ Med. Dot. , oud-Raad van 
Vlisfingen. 


L. BOMME, Dire&tcur van de Commercie Compag- 
nie te Middelburg. 


J. PETSCH, te Ysfelftein, 


W. NOORDENHOUT , Predikant der Lutherfche Ge- 
meente te Amfterdam. 


J. RATELBAND , Hoogleeraar in de Godgeleerdheid 
en Akademie-Prediker te Franeker. 


Mr. A. PERRENoT , Raad en Rekenmeefter der Do- 
mainen van 4, D. H, den Heere Erf-Stad- 
houder, Je Je 


[ Lxiv-] 


Je J. ANDRIESSEN „ Med, Do.; Burgemeefter en 
Raad van Vere, 


J. ERMERINS, Secretaris van Verc. 


N. BARKEY , Hoogleeraar in de Godgeleerdheid en 
Predikant der Hoogduitfche Gemeente in ’s 
Gravenhage. 


P, HOFSTEDE „ Hoogleeraar in de Godgeleerdheid 
en oud-Predikant der Nedendni Gan Gemeen- 
te te Rotterdam, 


Je J. VAN DRUNEN) Hoogleeraar in de Oofterfche 
taalen en Predikant der Nederduicfche Ge- 
meente te ’s Hertogenbosch. 


J. Je DE FREYTAG, Kapitein Lieutenant Ingenieur 
ten dienfte dezer Landen, 


A. BONN. Hoogleeraar in de Geneeskunde te Am- 
fterdam. 


L. REEDER, Predikant der Lutherfche Gemeente te 
Culemburg. 


J. DU PONT, Med, Do&. te Rotterdam, 


M. SIDERIUS „ Kapitein Lieutenant Ingenieur ten 
dienfte dezer Landen. 


Mr. J. G. SCHORER „Gecommitteerde Raad van Zee- 
land wegens Middelburg , en Raad ter Admi- 
raliteit aldaar. 


C. CLEYN, Predikant der Nederduitfche Gemeen- 
te in den Briel. 


Je OOSTERDYK SCHACHT, Á. E M. Philof. Do&., 
Hoogleeraar in de Geneeskunde te Utrecht. 


Ne Ge 


[EXxv ] 
‚N. G, OOSTERDYK Joamsz. Hoogleeraar in de Ge= 


neeskunde te Leiden, 


N. L. BURMAN „ Hoogleeraar in de Geneeskunde 
te Amfterdam. 


A. VOSMAER, Direeur van het Natuur-kabinet 
van Z. D. H. den Heere Erf-Stadhouder. 


L. DE BEAUFORT, te Maaftricht, 


P, ’s GRAEUWEN, Hoogleeraar in de Geneeskunde 
te Groningen. 


E‚ SANDIFORT, Hoogleeraar in de Geneeskunde te 
Leiden. 


H. D. GAUBIUS, Hoogleeraar in de Geneeskunde 
te Leiden, Lyf-Arts van Z. D. H‚ den Heere 
Erf-Stadhouder, 


Mr. B. voorDA „ Hoogleeraar in de Rechten te 
Leiden. 


S&, RAVIUS, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid en, 
Oofterfche taalen te Utrecht. 


G. N. HEERKENS, te Groningen. 
Marquis DE ST, SIMON, Ridder der orde van Maltha, 


B. VAN SUCHTELEN, Kapitein Ingenieur ten dien- 
fte dezer Landen. 


D. VAN GESSCHER, Heelmeefter te Amfterdam, 
F. H. GRAM, Heel-en Vroedmeefter te Rotterdam. 


Je W. PARIS „Predikant der Nederduicfche Gemeen= 
te te Hulst, 


KRAAK As 


[axvi ] 


A. VAN GHERT, %5 Lands Med, Dot, der Baronnye 
van Breda, 


P, pee Med, DoCt,, gezworen Raad van Maas- 
tricht, 


„Mr. 7. JONGBLOFT , Advocaat te Arnhem. 


P. J. BERGIUS, Hoogleeraar in de Geneeskunde 
te Stokholm. 


“A, MONRO „ Hoogleeraar in de dd te 
Edinburg. 


Mr. H. CANNEGIETER 3 Hove in de Rech- 
ten te Franeker. 


F. C,‚ MEUSCHEN, Raad en geheime Tsegations Se» 
f cretaris der Hertogen van Saxen Hilburghau- 
fen en Coburg Saalfeld in ’ Gravenhage 


JS. ROBERT, Predikant der Walfche peen te 
Leiden, 


D, DE GORTER, A, L. M, Philof. Dot, , oud= Hoog- 
leeraar in de-Geneeskunde te Harderwyk ik 
Lyf-Arts der Keizerinne van Rusland G. G. 


S. H‚ MANGER, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid 
‘ en Akademie-Prediker te Franeker, 


J. PLOOS VAN AMSTEL, Med: Do, te Amfter- 
dam. 


E. P. SWAGERMAN, Heelmeefter te Amfterdam, … 
F. H‚ C, HOFF, Med, Do. te- Arnhem. 


"A. %5 GRAVESANDE ;- Predikant der Nederduitfehie 
Gemeente te vin dad 


„Lrxvu] 


WS. VAN ZELDER», Med. Dot. te Gouda, 3 
Mr. #1. SCHOMAKER , Secretaris der Stad en Ad= 
vocaat Fiscaal der Financien van ’t Graaffchap 
Zutphen. 


Mr. 7. C. COPES VAN HASSELT, Raad in ’t Hof van 
Gelderland te Zutphen. 


Mr. H. VAN WYN, Penfionaris van den Briel, 


D, VAN DE WYNPERSSE , Hoogleeraar in de Wyss 
geerte te Leiden, 


J. F. HENNERT , Hoogleeraar in de Wysgeerte te 
Utrecht, 


C. LINNEUS, Ridder van de Noordfterre, Hoog- 
leeraar in de Geneeskunde te Upfal, Lyf- 
Arts des Konings van Zweden, 


J. B. SANDIFORT, Stads Med, Dot. in ’s Graven- 
hage. 


D. VAN CRUISSELBERGEN, Lettor in de Hiftorien 
en Griekfche taal , Reétor der Latynfche Scho- 
len te Vlislingen, 

JT. N. EYRING, Philo. Dot, Reftor van ’t Koning- 
lyk en ‘Keurvorftelyk Seminarium te Got- 
tingen. eve 

H. G. OOSTERDYK, Med. Dot, te Amfterdam.' 

B. BOSMA, Á. L. M, Philof. Dot. te Amfterdam. 

H., AENEAE, À. L. M. Philof. Dot. te Amfterdam. 


j. LE FRANCQ VAN BERKHEY, Med. Dot, , Leétor 
in de Natuurlyke Hiftorie te Leiden. 


RARKK 2 As 


[ Lxviir } 


A. MACLAINE, S. S, Theol, Dot. „, Predikant der 
Engelfche Gemeente in ’s Gravenhage. 


P, CAMPER, Honorair Hoogleeraar in de Genees- 
kunde te Groningen. 


Mr. Mm, TYDEMAN „ Hoogleeraar ín de Rechten te 
Dtrecht. 


J. DE RHOER, Hoogleeraar in de Welfprekendheid 
en Griekfche taal te Groningen, 


P, CURTENIUS, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid 
en Predikant der Nederduitfche Gemeente te 
Amfterdam. 


L. BICKER, Med, Do. te Rotterdam. 


G. VAN DOEVEREN , Hoogleeraar in de Geneeskun- 
de te Leiden, 


P. BONDAM , Hoogleeraar in de Rechten te Utrecht , 
Hiftoriefchryver van Gelderland. 


G. J. GERARD , Áuditeur der Rekenkamer van Haa- 
re Keizerlyke Majefteit te Brusfel. 


6. DE WIND, Med. Do. , Letor in de Ontleed- 
Heel-en Vroedkunde te Middelburg. 


J. SPLINTER STAVORINUS , Kapitein ter Zee by 
de Admiraliteit in Zeeland. 


C. R. HANNES , Med, Do&., Lands-Phyficus 
van het Hertogdom Kleef , te Wezel. 


G, GREEVE, Heel-en Vroedmeefter te Utrecht. 


TJ. BEATTIE , Hoogleeraar in de Zedelyke Wys-= 
geerte te Aberdeen, 


Te 


[Lxxix } 


J. DE LA LANDE, Koninglyk Leeraar in de Vlise 
kunde te Parys. 


MECHAIN ; Aftronomist voor de Zeevaart te Parys, 


A; BOEHM, Vorftelyke Hesfen Darmftadfche Berge 
Raad, Hooglecraar in de W ysgeerte te Giesfên, 


Mr, A. J. DE RUEVER , Penfionaris en Secretaris van 
Zierikzee. 


M‚, HOUTTUYN, Med, Do. te Amfterdam. 


E‚ EULER „ Hoogleeraar in de Wysgeerte te Pe 
tersburg. 


J. A. EULER, Hoogleeraar in de Wysgeerte te Pe- 
tersburg. 


ROZIER, Abt , Chevalier de l’Eglife de Lyon. 


Mr. N, C. LAMBRECHTSEN , Raad en Penfionaris 
van Vlisfingen. 


A. KLUIT , Hoogleeraar in de Welfprekendheid en 
Griekfche taal , Reêtor der Latynfche fcholen 
te Middelburg. 

J. VEIRAC , Med. Do. te Rotterdam. 


Mr. ie VAN DE COPPELLO, Med, Do&. te Middel- 
urg. 


Je VAN DOEVEREN , Major ten dienfte dezer Lan 


den, Infpeéteur Generaal van ’s Lands Zee- 
werken in Staats Vlaanderen. 


KADRR 3 LYST 


„[rxxl. 


LYST peR VERHANDELINGEN 


VAN HET VYFDE DEEL 


Erfte ftichting en lotgevallen van fom- 
| mige plaacfen ten oosten en wetten 
der Schelde gelegen ; door j. ERMERINS , 
Secretaris der Stad Vere, Bl. 


Verhandeling over het gebruik van den Spiritws 
Salis marini ‚in fommige uitwendige gebre- 
ken; door E‚ P. SWA GERMAN } Heelmeefter 
te Amfterdam, 


Waarnemingen over genezene hoofdwonden , 
verzeld met fraétuuren in het cranium; 
door G. GREEVE, Heelmeefter te Utrecht, 


Verhändeling over de medelydenheid der dee- 
len van het-menfchelyke ligchaam in ziek- 
ten; door G, DE WITT, Med. Dol, te 
Breda, 


J. S, G. DINCKLERI Obferwationes Medice &» Chirur= 
gie, — Genees- en Heelkundige waarne- 
mingen; door j.s.G. DINCKLER . Med, Do. 
te Elberfela: vertaald door 7. Baster. . 


Waarneming omtrent eene byzondere eigen- 
fchap van de Apocynum , in het dooden van 
fommige foorten vn vliegen; door E. P. 
SW AGERMAN. 


Bedekking van Aldebaran door de maan , waar- 
‚ genomen te Verfailles, den 14 April 1774, 
met de vergelykingen der waarnemingen 
van. dezelve verduiftering, gedaan te Pa- 
Iys, te Petersburg, Geneve en Brusfel; 


147 


200 


255 


28r 


door MECHAIN, Aftronomist te Parys: uit. 
het Fransch vertaald door Mr. P. Boddaert, 307 


Je 


LEEK ] 


J. DE RHOER disguifitio de Dorestado Batavorum, 
a Normannis vexato ac direpto; in qüa Viri 
Amplisfimi B. H. Sententia examinatur , pirata- 
vumguê eorum expedstiones illustrantur, — Ver- 
handeling over het door de Noormannen 
ontrust en geplonderd Dorestadum der Ba- 
tavieren ; waar in het gevoelen van den 
Heere B. H. getoetst, en de ftrooperijen 
van die zeeroovers verklaard worden ; 
door j. pe RHOEFR , Hoogleeraar in de Wel- 
fprekendbeid en Griekfche taal te Groziz- 
gen: vertaald door C, F. Kuypers. 324 


Eene verbetering van het hey-tuig; door D. 
MEESE „ in leven Hortulanus by de Akade- 
mie te Franeker : met de bedenkingen van 
J.J. DE FREYTAG ‚, Kapitein-Lieutenant In- 
genieur. 423 


Zeldzaame waarneming van eene zwangere 
vrouwe, by welker verlosfinge de lyfmoe- 
der en nageboorte met fcherpe verfteende 
punten begroeid bevonden werden; door 
D, H. GALLANDAT , Med, Do&. te Vlisfingen. 452 


Bericht van eene belette doorzwelging; door 
F. T. REITZ, Med. Doll. te Middelburg. 460 


Bydragen tot de Heilige Aardrykskunde ; door 
J. TJEENK, Predikant te Vlisfingen. … 465 


Aanhangfel tot de eerfte afdeelinge van ’t bericht 
der talryke verzamelinge van oude pen- 


ningen; door P. VAN DAMME, 603 


Verhandeling over een’ penning van Ptole- 
maeus, zoon van Mennaeus, Tetrarcha 
van Chalcidene; doory, We TE WATER } 
Predikant te Vlisfingen. E 


NB, 


[rxxir] 


NB. De boekbinders moeten de twee Plaaten, waar op 


de verbeterde Hey-werktuigen afgebeeld zjn, voe- 
gen achter bladz, 450. 


: hd 


D RUK EFEINILE N 


E N 


VERBETERINGEN, 


Pyfde Deel. 


BL xxxxvi re. 15 het van mm van het 
361. Ut BURMANUS ut BRUMANUS 
537. IT. 14 voortdraagt, —= voordragen; 
572. T. 9 voorekomende, —— voordkomende, 
573. Ts IO ZOO Welaasde , —— Zoo wel voor 
voor als voor —= aarde als voor 


573. Fr. 13. Altans mmm Àlthands 
590. f. 29. reijen mm rijen 


Op bl. 414. r. 25 achter minime esfe quacrendam , Zy #e voegen. 
Sed de tempore , quo cufi fuezint illi numi, hic difputare nolo, 
Lege Ampl. vAN DE WALL in Actis Societ. Liter. Leidenfis T. 
P- 75. quem merito etiam dubitasfe video, an Wicus pertos 
quo de dicebam fupra, Dorestadum úgnificet. 


EERSTE 
„Ss T-CHTING 
su 
BOT STE VALLEN 


VAN SOMMIGE PLAATSEN TEN 
OOSTEN EN WESTEN DER 


SCHELDE GELEGEN: 


hd 


boor 
JACOBUS ERMERINS, 


D* de Deenen of Gothen deze lat: 
den het eerst bedykt hebben, ges 
tuigt REYGERSBERGH, op het gezag 
van Cornelius Battus, en wordt hier in 
van SMALLEGANGE wederfproken, 
welke ftelt, dat de bedyking van fom- 
mige Zeeuwfche Eilanden voor dien tyd 
reeds gefchied zou zyn. Moeilyk is het 
te bellisfen, wie in dat ftuk gelyk heb- 
be; daar men vindt, dat de bedyking 
in Friesland reeds in * jaar 642 een aan- 

V. DEEL, A vang 


2 _ Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


vang zou genomen hebben (a): het een en 
arder kan waar wezen, de Noordfche 
volkeren kunnen hier bedykte landen 
gevonden hebben (b), en zelfs ’er nog 
meer by ingedykt hebben: want hunne 
heirlegers beftonden uit vrye lieden, die 
voor-zig zelfs, en geenzins voor hunne 
opperhoofden, veroveringen maakten. 
y befchouwden die als een gemeenen 
eigendom, „daar elk hunner even veel 
recht en deel in laadt, dewyl ieder iets 
hadt toegebragt tot de verkryging (c). 
Geen wonder dan, dat zy hunne win- 
gewesten , voor de zeevloeden , door dy- 
ken beveiligden. Men wil, dat Wal- 
cheren, Schouwen en Borfelen reeds 
voor ’t jaar 833 bedykt waren, dog Dui- 
ve- 


(a) Fr. sroErDS -befchryving van oud en nieuw 
Friesl. L. D, 1 ft. bl. 105. 
Cb) Dat de Noordfche volkeren hier bedykte 
landen gevonden hebben , is zoo {onwaarfchynlyk 
niet „als men. het getuigenis van Tacitus aanneemt, 
dic zegt dat in het 8, jaar voor ’s Heilands geboor- 
te, de Romeinen reeds een dyk aan den boven- 
kant van het Batavisch eiland langs den Noordtak 
des Rhyns gelegd, en het overige van het Bata- 
visch eiland in ’t jaar 55. bedykt hebben: zie Hift, 
aant. van Mr.G, VAN LOON op de Rym Chron. 
van, Klaas Kolyn , bl, 339. 

_(C) ROBBERTSON inl, tot de Hift. van Karel 
de V., bl, 29 en 3e. - zie ook de bewyzen en op- 
heldering tot gem, inleid. bl, 16, en volgg. 


Vlan Aas AA 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 3 


ie veland, Noordbeveland , Wolfersdyk; 
_ __Zuidbeveland en Tholen zouden eerst 

__na ‘jaar 850 in ’tdrooge gelegd we- 
zen (d). Deze tydftippen ftryden geen- 
zins met de inwooning der Deenen in 
deze landen, alzoo die reeds in ’t jaar 
8ro eenen inval in Friesland deeden: en 
in *t jaar 837 uit het eiland Walcheren 
de Schelde op zyn gevaren, Antwer- 
pen geplonderd en in brand gefteken 
hebben (e), terwyl zy nog in de jaaren 
852 en 874 omtrent die rivier fchynen 
gehuisvest te zyn geweest (£). Én waar- 
om zal het minder eer voor ons wezen 
te bekennen, dat wy de bedyking der 
landen van hun hebben geleerd, dan te 
moeten toeftemmen , dat het Leenbeftier 
en de wetten, daar toe behoorende, 
dà hun zyn afgekomen ? 


_____ Naar mate nu de Schelde, ten noor- 
den en westen, eene kortere uitloozin= 
_, ge naar zee bekwam, zullen de onder- 
vloeijingen der laage landen, ten weer- 
zyden van derzelver boorden, minder 
geworden, en ’er dus goede weilanden 
| Ap nd en uit 


Á (d) SMALLEGANGE bl. 43. 
4 (e) Vaderl. Hitt. IL, D. bl. 54 
Cf) Ibid, IL. D. bl, 65, 80. 


4 Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


uit geboren zyn. Zoo waarfchynlyk 
het nu is, dat de Deenen in Zeeland 
bedykingen om fommige landen hebben 
gelegd, zoo waarfchynlyk is het ook, 
dat zulks door hun op de Schelde ge- 
fchied is: want daar zy hunne invallen 
tot in Braband en Vlaanderen voortzet- 
teden, zullen zy zig ook aan dezen en 
geenen oord gevestigd hebben. Gend 
en Axel meent men, hebben die naa- 
men van hun ontleend, en het koomt 
my voor, dat Lir LO van een volkplan- 
ting der Deenen is voortgekomen. In 
de kaarten van Denemarken vindt men 
op de Oostkust van Jutland een eiland- 
je Lillo genoemd; nu weet men, dat 
de verhuizende volkeren gemeenlyk de 
manier gehad hebben, datze het land, 
het geen ze innamen, den naam gaven 
van hun vaderland, dat zeverlatenhad- 
den(g), zoo dat het zeer aanneemlykis, 


dat een hoofd dezer Barbaaren , uiteven- 


gem, eilandje herkomtftig, zig aan dezen , 
oord ter neder geflagen heeft en ’er de 
eerfte bedyker van is geweest. Dit is ten 
minften zeker, dat de Heerlykheid Lillo 
ouder is, dan by eenige fchryvers ge- 
meld wordt, Nu vindt men daar van 

reeds 

E) PICCARDT Antiq. van Vriesl, bl, 14. 


PLAATSEN KAN DE SCHELDE. 5 


reeds in *t jaar 1123 gewaagd, als Go- 
defroy van Bouillon Hertog van Neder- 
Lotharingen, voor zyn vertrek naar ’t 
Heilige land, de kapellen van Lillo, 
Beerendrecht en Oorderen, en alles wat 
van derzelver Parochien afhanglyk was, 
fchonk aan de door hem geftigte Kanun- 
niken en Proost van de St, Michiels kerk 
te Antwerpen (h), maar de Tienden en 
wat hier nog meer aan behoorde, wer- 
den door den opvolger van Godefroy, 
Hendrik Graaf van Limburg, aan zyn 
Domeinen gehegt. Dan Hertog Gode- 
froy met den baart, die hem federt op- 
volgde, gaf gemelde Tienden uit aan 
eenigen zyner leenmannen: maar , daar- 
na de rechtmatige klagten hoorende van 
den Proost en Kanunniken der voorzei- 
de kerk, gaf hy alles aan hun weder, 
gevende andere belooningen aan de ge- 
nen, welken hy eerst met die Tienden 
hadt voorzien (i). 
Deze Heerlykheid van Lillo werdt in 
%* jaar 1194 bezeten by Diederik van Be- 
weren, kastelein van Dixmuide, Graaf 
van Aalst en Heer van Basferode (k), 
A sr en 


(h) BU TKENS Troph. de Brab. T. IL. p. 99. 
(i) Ibid. T. L p. 144, 
(K) SANDERUS Verheerl, Vlaand, IL, D,bl, 108, 


6 J, ERMERINS OVER SOMMIGE 


en is door een grooten zeevloed in ’t jaar 
1234 overftroomd geworden (1), welk. 
ongeluk deze plaats en onderhoorigheid 
andermaal in ’tjaar 1288 overkwam, 
daar zy fints dien tyd onder water lig- 
gende, eerst lang naderhand is herdykt 
geworden (m). Ook fchynt Lillo het 
ftamhuis van een Edel geflacht te zyn 
geweest: alzoo men Zwverhart van Lillo 
gemeld vindt onder de Edelen en Leen- 
mannen van Braband, welken Hertog 
Jan den l., in ’tjaar 1294 overleden, in 
zyne oorlogen gediend hebben (n): dan 
of die hun vaderlyk erfdeel verloren 
hadden, dewyl veel vroeger, als boven 
gemeld is, het geflacht van Beveren dit 
Leen reeds bezat, is onzeker: dit is 
waar, dat de overleveringen niet alleen, 
maar ook oude kaarten aanwyzen , dat in 
het eigentlyke Dorp Lillo, nu oud Lillo, 
een kafteel geftaan hebbe, waar van 
nog fondamenten in de gracht van het 
fchansje, in later tyden op dien grond 
gebouwd en nog in wezen, te vinden 
Zy De 
Eet oldend vindt men als Heeren van 
ils 

CD) w. VAN HEYST Kron. bl, 140, 

Bli ibid. bl. zer: Me d 

B) BUTKENS T.L pe 344e 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE,  % 


Lillo vermeld omtrent ‘jaar 1355 France 
de Mirabellt di& de Haelen (o), in °t-jaar 
1372 Franc de Halen fire de Mont S. 
Wibert (p), omtrent ’t jaar 1406 Jean 
de Halen (q); in % jaar 1505 in Nov: 
verkogt Philips Koning van Caftilien 
enz. de hooge Middelen ende leege Jufti- 
tie, ende Heerlykheid van Lillo aan Mr, 
Gielife de Schermere voor 2oo gouden 
Philips guldens, tot eenen vullen Leene 
eeuwichlyk ende erffelyk te houden, met 
magt om aldaar te ftellen en maken alle 
officieren „als Drosfaert , Schouteth , Sche= 
penen ende Vorfters enz. Welke Heer. 
lykheid aan voorgem. Koning vervallen 
was, na den dood van Heere Arancx van 
Haelen (rt). In ’t jaar 1533 verkreeg 
Euftache de Coequiel dict le Merchier 
door koop deze Heerlykheid, wiens 
Dogter Anna de Cocquiel door recht van 
naasting in ’t jaar 1554 Vrouw van Lillo 
werdt (s), en door haar Huwelyk met 
Paulus van Daele, Ridder, deze Heer- 
lykheid in dat geflacht overbragt, daar 


À 4 die 


(O0) BUTKENS T, IL, p. 460. 
(p): Ibid, p. 493. 
“…_(q) Ibid. p. 538. 
r) Copie van den Giftbrief MS, 
(S) BUTKENS T.I. -p, 248, 


8 7. ERMERINS OVER SOMMIGE 


die federt in gebleven is, en, zoo men 
wil, zig nog bevindt, wordende beftierd. 
van wegens de Abtdye van S, Michiel 
te Antwerpen, ‘die voorwenden door 
eenen Heer van Daelen, woonagtig in 
een der Kanarifche eilanden, daar toe 
gevolmagtigd te zyn, 

… Lillo, gelyk reeds gemeld is, in ’ 
jaar 1288 ondergevloeid zynde, werdt 
in de jaaren 1341 en 1342 door Hertog 
‚Jan van Braband, of op zyn bevel, 
weder herdykt (t), en wanneer in * jaar 
1357 de oorlog tusfchen Graaf Lodewyk 
wan Vlaanderen en Hertogin Johanna 
wan Braband eindigde, moest, by uit- 
fpraak van Hertog Willem van Beyeren, 
Graave van Henegouwen, Holland enz, 
op den 4 Juny van dien jaare gedaan, 
de Hertog en Hertogin van Braband aan 
den Graafen Graavin van Vlaanderen af- 
ftaan de {tad Antwerpen met haar on- 
derhoorigheden, welke bewezen moest 
worden 1oooo gls, aan Renten op te 
brengen, in welke Lillo gefchat wierdt 
op negentich Capuynen vier en vyfrigh 
Jchellingen groot: 1tem nog aldaer hon- 
dert gemeten Landts, die Heer Godevaert 
van der Delft hout tot fynen live, daer 


(D VAN HErsT Chron. bl 10% 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 9 


af die erflickbeyt is drie pont, fesfe fchel- 
lingen-acht deniers groot (u). 

In ’t jaar 1420 heeft Jan van Beyeren, 
Ruwaart van Holland en Zeeland, in 
oorlog met zyne Nigte Vrouwe Jacoba, 
door de Zeeuwen Lillo en Zantvliet 
doen overvallen en plonderen (v). De 
zeevloeden van de jaaren 1421 en 1485, 
die zoo veel verwoestingen in Holland 
en Zeeland aanbragten, hebben onge- 
twyffeld aan dezen oord ook rampen 
veroorzaakt; offchoon daar van geen 
aanteekeningen gevonden worden; ge- 
lyk mede die van ’t jaar 1530, daar alleen 
van gewaagd wordt, dat die van Ant- 
werpen tot Bergen op Zoom toe alle de 
Dorpen hebbe doen verdrinken, ver- 
woest en geheel bedorven (w). De 
vloed, die den 15 Febr, 1551 woedde, 
heeft Zantvliet en Osfendrecht doen on- 
derloopen(x). Wat onheil de Allerheili- 
gen vloed van ’ jaar 1570 ten oosten der 
Schelde door de over{troomingen hebbe 
veroorzaakt, is nergens, myn’ weten; 
aangeteekend, maar daar en tegen vindt 

A 5 men 


(u) BUTKENS T.L. p. 476. 

(v) Vaderl. Hift. III. D. bl. 447. 

(W) HUNNIUS Zeeuw. Buyfe bl, 149, 
(x) Chron, van Antw, Dl, 49, 


ed 


IO _ J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


men genoeg van rampen, die het begin 
en voortgang des tachtigjaarigen oor- 
logs hier hebben voortgebragt. 

In ’t jaar 1573, wanneer Middelburg 
belegerd was, werden, om het ontzet 
te beletten, tusfchen Lillo en Oorderen, 
zo of 12 groote fchepen met fteenen ge- 
laden, gezonken, en dus de Schelde 
voor groote fchepen onbruikbaar ge- 
maakt (y). 

Te dezer tyd was het Dorp Lillo nog 
in vollen bloei, hethadt een haven: het 
veer van Liefkenshoek was, even als nu 
ter tyd, in ftand, en voor of by Saftin- 
gen hieldt een Esquader oorlogfchepen 
de wagt (z). ‘In ’t jaar 1574 bevondt 
zig hier omtrent een vloot van omtrent 
go Koningsfchepen, die door de Zeeu- 
wen aangetast, tendeele veroverd,enten 
deele vernield werden (a). In * jaar 
1576 vonden de Spanjaarden ter bevei- 
liging van Antwerpen noodig, de dyken 
langs-de Schelde door te fteken, op dat 
de fchepen over de ondergezette landen 
veilig mogten.heen varen (b) Zoo groot 

was 


Cy) EUNNIUS bl. 90, 

(z) Uit aant. MS: 

(a) PERrRs Onft, Leeuw bl. 255. 

(b) DE GROOT Nederl, Jaarb. bl-53. 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, II 


was de vrees voor de fiere Zeeuwen, dat 
een der vrugtbaarfte landítreken mis- 
fchien van Neêrland aan de vernieling 
der ftroomen wierdt ten beste gegeven, 
als een uiterfte middel om de vaart af en 
aan voorfz, ftad eenigzins veilig te ma- 
‚ken, ja de fchrik voor hunne vrybuiters 
deed Damian de Morales op dezen tyd, 
met zyne Spanjaards te Lillo liggende, 
de plaats en zyn post op ’t gezigt van 
’s Prinfen fchepen verlaten (c). 

Het moet al voor ’% jaar 1573 onder 
het beftier des Hertogen van Alva zyn ge- 
weest, dat de krygskundige en dappere 
Collonel Montdragon, op deszelfs bevel 
de tegenwoordige Fortres Lillo heeft 
gefticht, zeker zoo wel ter bewaaring 
als ter beteugeling van Antwerpen. ’tIs 
waar, de getrouwe en naauwkeurige VAN 
METEREN, en op zyn gezag bynaalle de 
volgende Nederlandfche gefchiedfchry- 
vers, ftellen , dat deze fterkte door die van 
Antwerpen, geduurende de belegering 
dier ftad, is gebouwd, maar behalven 
dat de berugte F. STRADA, die veel ge- 
loof verdient in zaaken, ten dezen tyde, 
by de Spanjaards voorgevallen, niet 
alleen het tegendeel zegt, en de eer der 

5 {klich: 

Cc) PERS Verw. Adelaar bl, 548. 


12 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


ftichting aan Montdragon toewyst (d); 
zoo is het byna onmogelyk, dat eene 
fterkte met haast opgeworpen, ten zelf. 
den jaare als die begonnen was, een zoo 
zwaar beleg konde uitftaan, als zy in 
jaar 1584 door voorgem. Montdragon, 
onder ’t opperbevel des Hertogen van … 
Parma onderging; en hoe kan in * jaar 
1582 de Hertog van Anjou uit Zeeland. 
naar Antwerpen reizende, des nachts 
tusfchen den 17 en 18 April in dit Fort 
zyn verblyf hebben gehouden (e), als 
het twee jaaren daarna eerst is aange- 
legd? de twyffeling wordt nog grooter, 
als de fchrandere JANIGON deze bou- 
wing der Antwerpenaars in *t jaar 1583 
ftelt, en dus een jaar in den tyd met van 
Meteren verfchilt (f). srRADA heeft niet 
ter loops Montdragon gefteld den ftichter 
van Lillo te zyn, maar herhaalt dit, 
wanneer hy, van het beleg in ’ jaar 
1584 fprekende, zegt, dat Mondragon, 
het op Lillo aanzettende, niet onbewust 
was van de fterkte der fchans die hy 
aantasten zou, dewyl by haar zelfs ge- 
bouwd hadt (oe). Het is dan het geloof- 


baar- 
{d) Nederl. Oorl. IL. D. bl. 38r. 
(Ce) LE PETIT Chron. T. II. p. 440. 
(É) Republ, der Vereen. Nederl, IIL, D. bl, 403. 
(g) Nederl, Oorl, II, D, bl, 383, 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, 13 


baarfte, dat de Fortres door de Span- 
jaards aangelegd en, by hun vertrek uit 
de Nederlanden, in ’t jaar 1577 of al 
vroeger gelyk wy zoo even te kennen ’ 
gaven, verlaten, en daarna, vervallen 
zynde, door die van Antwerpen zal 
herfteld en in volkomen weerbaren ftaat 
gebragt wezen; te meer daar die, door 
de Zeeuwen geholpen, en van al het 
noodige rykelyk voorzien zullen zyn ge- 
worden. 

De byzonderheden der belegering van 
Lillo in ’ jaar 1584 gaa ik ftilzwygend 
voorby; de Heer VAN METEREN heeft 
die wydloopig geboekt, en niet verzwe- 
gen den roem, welken de jonge Heer 
Tiligni, de Schotfe Collonel Balfour en 
de Gascoinfche Capitein Gaw hier be- 
haalden: alleenlyk heeft men aan te 
merken, dat door dit beleg het geheele 
dorp van Lillo met kerk en wat daartoe 
behoorde zal verwoest zyn, zoo dat. 
naauwlyks eenige tekenen daar van over- 
bleven; dog na de herdyking , en wel fex 
dert 5o jaaren, zyn op deszelfs puin= 
hoopen eenige arbeiders wooningen ge- 
bouwd, die thans een vry groot gehugt 
uitmaken, en mede onder de gehoor- 
zaamheid van den Staat behooren, 5 

e 


T4 Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


„ De Spanjaards hadden, geduuútende 
het beleg, het huis of kafteel te Lillo 
verfterkt, en by hun aftogt bezet gela- 
ten: deze doorn was noodig uitgetrok- 
ken; waarom deStaatfchen, ten volgen- 
de jaare 1585, na eenen dag fchietens ; 
dit bemagtigden, kunnende hetzelve 
door de Spanjaards, vermits het belet 
des waters, niet ontzet worden (hi). 

De bezorging dezer plaats en wat tot 
derzelver verdedinge noodig was, is al, 
van dien tyd af‚ door Zeeland gefchied; 
met toezegginge, dat de kosten hier aan 
te befteden, zouden mogen gekort wor- 
den op de Quote dezer Provintie in den 
ftaat van oorlog (í), dat vervolgens in % 
jaar 1588 door de bekende Ate des Raads 
van Staten, waar by het beftier van ’% 
zoogenaamde Committimus aan Zeeland 
is opgedragen, genoeg is bekragtigd (k); 
ten welken jaare, Lillo en Liefkenshoek, 
als twee leutels der Schelde,aan de Veree- 
nigde Provintien van merkelyken dienst 
waren, wanneer de hulp, die Parma de 
zoo genaamde onwerwinnelyke er toc- 

ren- 


Ch) Koor T Nederl, Hift. bl. 1004. 

(i) Refol. Raad van Stat. 2 Aug. 1585. MS. ——_ 

Ck) AITZEMA Zaken van Staat en Oorl, IL 
D. bl, 525. 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. iï5 


brengen moest, door deze forten niet wei- 
nig opgehouden en vertraagd werdt (I). 

„Fen volgende jaare 1589 fchynt hier 
eerst de verpagting der gemeene Midde= 
len van confumptie door twee Gedepu- 
teerden wegens Zeeland gefchied te we- 
zen(m). Het liep aan tot den jaare 1592, 
eer en alvorens het zoo ver gebragt was, 
dat de gereformeerde Godsdienst binnen 
deze Fortres geleerd wierdt ;en is in Oêto- 
ber dezes jaars voor de eerftemaal het 
H. Avondmaal gehouden (n). 

Het Guarnifoen dezer plaats heeft 
dikwils den vyand, zoo te water als te 
land, in dien langduurigen kryg, merke- 
lyken afbreuk gedaan; waar van de jaa- 
ren 1599 en 1600 inzonderheid kunnen 
getuigen (o). 

_ Den eerften Maart 16o1 gefchiedde te 
Lillo de uitwisfeling van alle gevange- 
nen, die in de magt der Spanjaards wa- 
ren en nu hunne vryheid kregen, voor 
dievan den Admirant van Arragon, die, 
in den (lag van Nieupoort, het jaar te 

VvO- 
(1D) sTRADA Nederl, Oorl. II, D. bl 715. 
Cm) Namentlyk door den Raadsheer Euftache Adri= 
aens Plauen en den Penfionaris Chriftoffel. Roels. Rek. 
van den Thefaur. Manmaker. MS, 


(n) Kerkelyke Aa van Lillo O&. 1592. MSS. 
(o) Bor Nederl, Oorl, XXXVI, B, bl, zo en 50 we 


16 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


voren gevangen genomen, op die voor: 

waarde geflaakt was (p). 8 
De uitwisfeling der eerstgetroffene 
wapenfchorsfing voor agt maanden met 
den Spanjaard, is tusfchen den berug- 
ten Pater Jan Neyen en Dirk van der 
Does in ’t jaar 1607 voor Lillo in een 
jagt gefchied (q). Ook is na het flui- 
ten der Treves in ’ jaar 1609 deze For- 
tres merkelyk verfterkt (r), en, ten vol- 
gende jaare, zogt men reeds de toeftem- 
ming te bekomen tot de herdyking der 
Lillofche Polder (s). Maar ten jaare 1611 
verzogten de inwoonders dezes Fortres , 
dat ‘er een Magiftraat over hen mogte 
worden aangefteld, ten einde op de be- 
waaring der weezen goederen en andere 
zaaken agt te geven (t). Dan het liep 
aan tot den 5 Juny 1627, alvorens Hee- 
| ren 


(p) Copie Public te Vere gedaan op 19 Febr. 
16or. MS; van welke ftad de Schepen Witlem Con- 
flant gecommitteerd wierdt om te Lillo over te ne- 
men al zulke gevangenen; als te Vere hun woon- 
plaats hadden. 

Cq) Vaderl. Hift, IX, D. bl, 249 en St. Not. van 
Zeel. van ’ jaar r607 bl. 82. 

(r) Vaderl. Hift. X. D. bl. 6 en St. Not. van 
Zeel. van ’t jaar 1609 bl.75. D 

(Ss) St. Not. van Zeel. van ’t jaar 1610 bl, 1344 
227» 2545 278. 4 

(t) Dezelve van ’t jaar 1ó11 bl, 207. 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, 17 


ren Gecommitteerde Raaden van Zees 
land eene Regeering onder den naam 
van gedelegeerde Rechters aanftelden (u). 
De Vrede ten jaare 1648 te Munter 
gefloten, bevestigde den Staat in het 
bezit van deze fterkte; alzoo de Spaans 
fchen bedongen, dat alle de forten aan 
de oostzyde der Schelde (uitgezonderd 
Lillo) zouden moeten geflegt worden. 
Straks na het fluiten van dit Vrede-vers 
bond, was men bedagt, om zoo veele 
verdronken landen, als van Antwefpen 
tot Zandvliet nu 6o jaaren ongedykt 
waren geweest, te beverfchen en tot 
vrugtbaare koornlanden te maken. De 
Dykagien bekend onder de naamen van 
de Polders van Zillo, Stabroek, Bee- 
rendrecht en Zandvliet, die 5200 gemee 
ten volprezen fchotbaar land bevatten, 
werden met wederzydfche octroijen, 
zoo van Spanje als den Staat, al ras 
voltrokken. Die van Zuftruweel, Wil- 
mersdonck, Oorderen, Eeckeren , Merc- 
xem ende Steenborgberweert by Antwer- 
pen, draalden mede niet lang om hunne 
Polders de overheering van het zeewa- 
ter te onttrekken. Haar Hoog Mog. 
V, DEEL. B ga 


(u) Aant. van Mr. 1, pe cocQ Gecomm, Raad 
wegens Zierikzee MS, 


18 Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


gaven ten jaare 1651 ook oorlof tot het 
bedyken van Osfendrecht; en dus was 
deze geheele boord der Schelde weder 
met Dyken bezoomd; voor al, na dat 
ten jaare 1722 de Polder van Oorderen 
in het drooge is gelegd, en naderhand 
nog twee Polders aan Osfendrecht zyn 
beverscht geworden. | 

In den oorlog, waarin de Staat zig ten 
jaare 1666 met den Bisíchop van Mun- 
{ter gewikkeld vondt, hadt deze eenen 
aanflag op Lillo voor, waar over (fchoon 
hy niet ter uitvoering kwam) als met 
oogluiking van den Spaanfchen Gouver- 
neur der Oostenrykfche Nederlanden 
overlegd, naderhand opentlyk is ge- 
klaagd geworden (v). En in het onge- 
lukkige jaar 1672 was men hier ook be- 
dugt voor ’s vyands aanval, waarom 
dan in den Lillofchen Polder, op nieuw, 
het zeewater ingelaten werdt (w). 

De geweldige ftorm en hooge vloed’, 
die den 26 January 1682 zoo veel ram- 
pen aan Holland, Zeeland, Vlaande- 
ren en Braband toebragt, deed hier ook 
de dyken der Lillofche Polders, bene- 
| vens 

(Vv) AITZEMA V.D. bl. 069. 


(w) DE LARREY Hift. de France fòus Louis XIV, 
T. 4. Page Óle 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE; 1 


vens die van Oorderen, Ettenhoven; 
Muysbroeck, Eeckeren en Wilmersdonk 
bezwyken (x). Dan, die fchade herfteld 
zynde, bragt de fuccesfie oorlog , die ten 
jaare 1702 aanvang nam, hier weder 
zoo veel ongerustheid aan , dat men de 
afkomende wateren door het fluiten der 
fluizen te Lillo ophieldt: waar door veel 
landlieden in hunne verwagtingen van een 
goeden oogst werden te leur gefteld (y)e 
Men bleef hier in geduurige onrust: de 
_vyanden warten en bleven meester van 
Antwerpen en Zandvliet, offchoon de 
troupen van den Staat in ’t jaar 1703 
door den dapperen Generaal Slangens 
burgh zegepralend van het flagveld van 
Eeckeren , onder het kanon van Lillo 
waren gevoerd; tot dat in % jaar 1706 
door het winnen der Bataillie by Ramil- 
lies geheel Braband en Vlaanderen voor 
de geallieerde Wapenen bukken moest. 
Verder is dezer plaats niets zonderlings 
bejegend, tot aan den jongften ongeluk- 
kigen oorlog, wanneer het in ’t jaar 1747 
na het overgaan van Bergen op Zoom; 
door de Franfche troupen, onder het 
B 2 op* 
(x) syuvius Verv. op ArrzeMa II D, bl. 185. 


(y) Mist. van den Refid, UL sT uiet Brusfcl das 
to zf January 1702, 


20 Jo ERMERINS OVER SOMMIGE” 


opperbevel van: den Marefchal Grave 
van Lowenthal en beftuur van den Brie 
gadier De Bonaventura regelmatig aän- 
getast, en na een Bombardeering van 
tien dagen, en vyf dagen openen der 
“Francheen, van hun wierdt bemagtigd. 
Men verfchoone my in eenige byzon- 
derheden van dit Beleg, waar in ik van 
het begin tot den einde tegenwoordig 
was, te treden, gewigtige redenen belet- 
ten zulks: het is genoeg bekend, hoe de- 
ze kleene en digt bebouwde plaats door 
T5ooo kanonfchooten en 8000 bomben 
en houwitzer grenaden geheel in een 
puinhoop verkeerde: ook is dezelve, na 
het fluiten der Vrede te Aken in % jaar 
1748, den g December deszelfden jaars 
van de Franfche troupen ontruimd, en 
weder onder de gehoorzaamheid van 
den Staat gekomen, federt welken tyd 
tot heden, Lillo nimmer zig zoo in ge- 
bouwen als inwooners , tot voorigen 
bloei heeft konnen herftellen, 


„De KRUISSCHANS, eene uiterfte 
fterkte der Republyk aan de Schelde, 
een half uur boven Lillo, is zyne ftich- 

„ ting zoo wel als zyne eerfte benaming 
Mondragon, mede aan den vermaarden 
Spaan- 


4 


PLAATSEN AAN DE/SCHELDE. 21 


Spaanfchen-Overften Moritdragon ver- 
fchuldigd, liggende tegen het beneden 
einde van-den-zoo bekenden Kouwen- 
dteenfchen dyk. Zy is in ’t jaar 1632 
door Graaf. Willem van Nasfau voor 
den Staat bemagtigd(z): by welken togt 
en onderneeming de Zeeuwfche Vice- 
Admiraal Marinus Hollare , als geleider, 
zig bevondt, alzoo niemand het terrein 
aldaar bekend was (a). 
>Op den 25 Augustus 1640 hadden de 
‚Spaanfchen een aanflag op deze fchans 
voor, die met eenen ongelukkigen uit- 
flag voor hun vrugteloos uitviel (b). De 
Majoor der kruisfchans Cornelis Dinge- 

amansfen en de Lieutenant. Wouter wan 

Biliart werden om hun betoonde dap- 

„perheid in deze attacque, door de Hee- 
ren -Staaten van Zeeland naar verdien- 

-Íten geloond (c). 

‚Volgens het 48 Articul van het Trac- 
taat van Vrede te Munfter in ’t jaar 
1648 gefloten, hadt deze fchans moeten 

-gedemolieerd worden, Aan de eene en 
andere zyde- zyn verfcheiden bedingen 

B 3e vol- 


_(Z) AITZEMA IL. D. bl. 1197. 
(a) Gefchreven aant. van dien tyd MS, 
__(b) SCRIVERIUS Nederl, Oorl, bl, zor. 
_ (ce) St. Not. van Zeel. van 1640. bl, 157 „160 ; 212, 


B2 _ f, ERMERINS OVER SOMMIGE 


volgens dit ‘Trattaat niet volbragt, en 
hebben in vervolg van tyd meermalen 
grond tot verfchillen gegeven: verders 
is dezer fchans niets zonderlings beje- 
gend, dandat zy in ’tjaaf 1747 ‚, na’het 
overgaan van Lillo, en dat de Franfchen 
de trancheen daar voor even geopend 
en een korte poos hevig befchoten had- 
den, ook een conquest des vyands is 
geworden; die dezelve vervolgens, na’ 
Vredens verdrag te Aken in ’t jaar 1748 
hebben ontruimd-en weder in bezit van 
den Staat gefteld, Over weinig jaaren 
is deze fchans in zyn fortificatien, z00 
niet verbeterd, ten minften veranderd, 
en blyft fteeds een voorburgt van Lillo, 


FREDRIK HENDRIK €en BLAEUW GAREN, 
twee fchanfen beneden” Lillo, beiden 
omtrent ’tjaar 1627, op bevel des Prín- 
fen wan Oranje, gebouwd, die het eer- 
fte zyn eigen naam deedt voeren, en 
aanleggen, om Lillo te dekken van de 
zyde van Zandvliet, Blaeuwgaeren, te- 
en de fnelle kreek gelegen, werdt nog 
in hetzelfde jaar zyner ftichting door 
eenen hoogen vloed zeer befchadigd(d), 
en 


(d) VAN SANTEN Spicg. der gedenkwaard, ge- 
fchied, bl, 58. 4 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 23 


en in’ jaar 1629 op aanraden van den 
Lillofchen Commandeur Jacques Brouc= 
Jaulx, van een Redout in een Hoorn- 
werk veranderd, volgenseen plan van den . 
Ingenieur David van Orliens; in welken 
{taat het gebleven is tot na het fluiten 
der Munfterfche Vrede en het bedyken 
der Lillofche Polder: wanneer het, als 
onnut zynde, is geflegt, en de grond 
behoort nog heden aan den Comman- 
deur van Lillo, die de inkomften daar 
van geniet, 

Schoon Fredrik-Hendrik op ordre 
des Raads van Staate gebouwd is, zyn 
de kosten daar van echter, meest by 
de Staaten van Zeeland, gedragen , zoo 
wel als die van deszelfs onderhoud, De 
Ingenieur wan den Bosfche fchynt daar 
van de hoofddireétie te hebben gehad (e). 
Ten jaare 1649 voegde men by deze 
fchans een kroonwerk, in: ’t jaar 1672 
geflegt, waar van de grond nog tegens- 
woordig door den Commandeur van 

B 4 Lil 


(e) De Collonel KAULT AIN fchynt met een 
corps troupen het maken dezer fchans gedekt te 
hebben, en de Heer POMPEUS DE ROOVER 
Lid van den Raad van Staate de befleding daar van 
rl gedaan. Uit gefchreven aant. van dien 
tyd. 


24 -J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


Lillo, tot zaayland wordt verpagt. 
Verder heeft deze fterkte geen merk- 
waardige Lotgevallen gehad tot het jaar 
1747, wanneer zy , als de voormuur van 
Lillo, het eerst door de Franfche magt 
werdt aangetast, en na vyf dagen ope- 
nen der T'rancheen, veroverd: hier was 
het, dat de Collonel De Vasfy door een 
24 ponder kanon kogel geveld wierdt, 
en de eerfte, ook de eenigfte Comman- 
dant is geweest, die in dezen rampfpoe- 
digen oorlog in het verdedigen der post, 
hem aanbetrouwd, het leven gelaten 
heeft, De Franfche troupen ontruim- 
den deze fchans, na ’t fluiten der Aken- 
fche Vrede in *t jaar 1748, en zy is on- 
langs merkelyk in haare vestingwerken 
veranderd, | 7) 


ZANDVLIET is eene Heerlykheid 
van gryzen Ouderdom. In ’tjaar 1119 
fchonk Godefroy met den baart, Hertog 
van Braband, reeds de tienden dezer Pa- 
rochie aan de Collegiale kerk van St, 
Michiel te Antwerpen; het geen ten 
zelfden jaare door Keizer Hendrik den 
V. bevestigd werdt (£)e Peduurende 

en 


(OO BUTKENS Al, pag 99, 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, 25 


den oorlog tusfchen Graaf Lodewyk van 
Vlaanderen en Hertogin Johanna wan 
Braband, zonden de Vlamingen, in ’t 
begin des jaars 1357, bedektelyk eenige 
compagnien volk te water, om dit ge- 
hugt of Dorp te overrompelen ; maar, 
hunnen aanflag ontdekt zynde , werden 
de aanvallers meest allen afgemaakt, en 
bleef hun Overfte of Capitein Philippus 
wan Wedergraet met veel van zyn volk 
daar gevangen (2) Zy fchynt al vroeg 
haare byzondere Heeren te hebben ge- 
had; in ’tjaar 1405 was Jan Vryheer van 
Ghiftelle en Inglmunfter Heer van Beeren- 
dregt en Zandvliet (h). In ’t jaar 1420 
werdt zy door de Zeeuwen overvallen 
en geplunderd; door den vloed van den 
jaare 1551 werden de Polders voor deze 
Parochie gelegen overftroomd (i); en 
door den zwaaren Orcaan, die den r 
November 1570 den zoogenaamden al- 
lerheiligen vloed. veroorzaakte, is hier 
fe kerk en toren ten eenemaal verwoest 

) ' 
_ Omtrent ’t jaar 1609 was Jan van den 

| RD 5 Dye: 


(sg) Ibid, pag. 472. 

(h) SANDERUS I. D, bl, 23r, 
(i) Chron. van Antw. bl. 49. 
(k) Uit mede gedeelde berigten. 


26 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


Dycke , Lid van de Rekenkamer te Brus- 
fel, Heer van Zandvliet (I). 

Ten jaare 1627 wanneer de groote 
Veldheer van ’t nieuw gemeenebest Prins 
Fredrik Hendrik van Oranje en Nasfau, 
den Bosch belegerde, en de Spanjaard 
zulks niet hinderen kon, vondt die goed, 
ter vergoedinge van een zoo merkelyk 
verlies, een andere vesting te ftigten, 
en Zandvliet te bevestigen , zoo om Lil- 
lo te benaauwen, als om onderneemin- 
gen op ’t Eiland Goes en de Zeeuwfche 
ftroomen te kunnendoen (m). Tot het 
een en ander was deze plaats zeer gele- 
gen ; Spinola hadt reeds ten jaare 1622, 
by *t belegeren van Bergen op Zoom, 
daar eenige verfchanzing begonnen (n) 
en fchynt die nu verder voltooid te heb- 
ben; althans, dit Dorp werdt in zes bol- 
werken befloten ; en Don Louis de Bon- 
neville is de eerste Bevelhebber daar van 
geweest (o). Een jaar daar aan, wan- 
neer deze verfterking verder voltrokken 
wierdt, ontftondt hier den 14 Maart een 
zwaare brand, waar door behalven pelo 

ut- 


(1) GUICCIARDIN Deftript. des pays bas p. 50. 
(m) AITZEMA ID. bl. 684. 

(n) LE Rrov Weereldl, Tonn. van Brab. bl, 62. 
Co) Nasfauer Heldens Pronk-Toneel bl. 35. 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, 27 


hutten voor de krygslieden, ook de kerk 
en torentin de asfche: gelegd werden (p). 
_— Na de Munfterfche Vrede is deze nieu- 
wefterkte in wezen gebleven , en trekte 
den Spaanfchen, tot een uiterfte grens- 
plaats tegen de Republyk: men begreep 
daar van het gewigt by den aanvang van 
den fuccesfie oorlog, wanneer die wel 
voorzien en bezet wierdt, zoo dat, wil- 
den de Geallieerden door het ftroopen;, 
dat hier uit gefchiedde, niet meer ge- 
kweld-wezen, zy int jaar 1705 genood- 
zaakt waren, voor ’t eindigen van den 
‘Veldtogt, deze vesting in forma aan te 
tasten: in welk beleg de Generaal Graaf 
van Noyelles het opperbevel hadt (q), 
die voor dezelve ’snagts tusfchen den 26 
en 27 October de loopgraaven deedt o- 
penen, den 28 die tot in den bedekten 
“weg voortzette, die van de belegerden 
verlaten werdt, en den 29 des avonds 
om agt uuren de bezetting, die uit 8 à 


ld 


-{p) St. Not. vanrZeel. van ’t jaar 1628 bl, 41 en 
68; ook uit medegedeelde berigten. 

(q) De Veldmaarfchalk Grave van Nasfau Ower= 
kerk met den Hertog van Marlboroug zyn geduuren=- 
de de Attacque voor Zandvliet geweest, terwyl 
de Heeren Gedeput. te velde van Rouwenoort , vas 


Heemskerk en van Schagen, Zig te Beerendrecht ops 
hielden, 


28 JT. ERMERINS OVER SOMMIGE 


goo man beftond, krygsgevangen maak- 
te, en de vestingwerken deedt flegten 
(rt); dat echter zoo niet gefchiedde, of 
dezelve waren met weinig kosten weder 
in {taat van defenfie te brengen; gelyk 
bleek ten jaare 1747, wanneer men hier 
een voorpost voor Bergen op Zoom van 
wilde maaken, om tusfchen die ftad en 
de forten op de Schelde een onbelem- 
merde communicatie te hebben. - Dan 
men begon dit wel bedagt concept te laat 
uit te voeren, ’t geen tot gevolg hadt, 
dat, even na den ongelukkigen Veldflag 
van Lafeldt, de voorhoede van * Franfch 
Leger onder den Graave van Lowenthal, 
dat naar Bergen marcheerde , Zandvliet 
zou aangetast hebben; dan daar ín voor- 
gekomen werdt door de bezetting , wel 
1ooo man fterk, die des nagts, na het 
vuur uit eenige ftukken kanon en hou- 
„witzers eenige uuren uitgeftaan te -heb- 
ben, daar uit de wyk naar Fredrik-Hen- 
drik namen; federt zyn de Vestingwer- 
ken vervallen, en de plaats zonder be- 
zetting gelaten. In *tjaar 1754 is door 
„een zwaar onweêr de kerk en kh 
der- 


(r) rousserr Veldfl. van Eugen, Marlb. en Oranje , 
II. D. bl, 142. ook Copie Misfive van den Grave 
van Noyelles aan den Heer Griff, van H, H. M. MS, 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 29 


dermaal afgebrand; gelyk die zulks ten 
jaare 1705 by ’tbeleg ook was wederva- 
ren, en dus voor de vierde maal dit on- 
geluk trof: dog werdt deze laatfte reis 
alleen de kerk herbouwd, door de tien- 
de-heffers dezer Heerlykheid ‚die met 
dien last zyn bezet, terwyl Zandvliet 
en Beerendrecht een eigendom zyn der 
Abdye van St. Michiel, die in *t jaar 
1674 door koop hier van meestres ge- 
worden is (Ss). 


OSSENDRECHT ‚ WOONSDRECHT en het 
nabuurig BEERENDRECHT geven, door 
hunne benaamingen , genoeg te kennen, 
dat hier oudtyds veeren en overtogten 
waren , en dat die dorpen, op hoogten 
en duinen ‘aan den: boord van eenen 
vaarbaaren ftroom geftigt, in later ty- 
den, eerst vrugtbaare koren-landen voor 
zig gekregen hebben. Het eerfte dat 
men van Osfendrecht gewaagd vindt, is 
in ’tjaar 1212 of 1213, wanneer dit Leen 
verbeurd werdt verklaard, wegens den 
overlast en het geweld, dat de Leenbe- 
zitter hier te water en te land hadt ge- 
pleegd, zoo dat het zelve, door Si 

er- 


(s) Le Rov Weerel, Tonn, van Brab, bl, 62. 


30 _ Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


Hertog van Braband, aan den Heer vafi 
Breda gefchonken wierdt (t). Ook fchynt 
deze Heerlykheid het ftamhuis van een 
Edel gefläagt van dien naam te zyn ge- 
weest: altoos Arnoud wan Osfendrecht 
bezegelde mede den brief van Huwelyk- 
fche voorwaarden, tusfchen Machtilde 
wan Loven, Dogter van Hendrik den £. 
Hertog van Braband en Alorents van 
Holland, zoon van Graaf Willem en 
Alida van Gelderland den 5, November 
1215 (u). Dezelve of een andere 4r- 
noud wan Osfendrecht wordt onder de 
Edelen en Leenmannen ván Braband 
vermeld (v). Men weet, dat deze Heer- 
lykheid en Woonsdrecht „ zoo. wel als 
het tegenwoordige geheele Marquifaat 
van Bergen op Zoom, oudtyds tot het 
land en Baronnie van Breda behoord 
hebben, (hoe Osfendrecht int byzonder 
daar aan gekomen is hebben wy zoo 
even gezien) en daar van afgefcheurd 
zyn na het overlyden van Mernoud van 
Leuven in ’tjaar 1287, en werdt dit het 
aandeel van Gerard van Wefemaele (w)e 
In later tyden fchynt deze er 
eid . 


(t) BUTKENS T.I. p. 175. 
(u) BUTKENS T.I, p. 212. 
(v) Ibid. p. 224. 
(wr) Ibid, p. 309, 


jak 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. St 


heid voor de helft aan den Marquis van 
Bergen, en voor de andere helft aan 


___eenen byzonderen Heer te zyn geko- 


men: altoos in deze eeuw heeft het 
Huis van Aarsfen die zoodanig bezeten, 
tot dat zy over weinig jaaren door koop 
geheel aan het voorfz, Marquifaat is 
overgegaan. De Polders, daar voor 
gelegen, en tot deze jurisdictie behoo- 
rende, zyn vry laat bedykt, zoo dat 
maar onlangs het laatíte fchor , tegen het 
Regtsgebied van Zandvliet paalende, 
in ’ drooge is gelegd. 


Woonsdrecht, Hildernisfe en Borch. 
vliet, Heerlykheden aan den boord der 
Schelde „tusfchen Osfendrechten Bergen 
op Zoom, hebben zig tot heden niet 
kunnen herftellen van de groote over- 
ftrooming op het einde der vyftiende 
eeuwe: zoo dat nog onbedykte fchor- 
ren voor dezelve te vinden zyn, en van 
het Dorp Hildernisfe niets is overgeble- 
ven, dan eene kleine hoogte, eenig 
weiland aan den waterkant, en eene 
groote modderige ftreek, langs de Schel- 
de, alwaar men by laag water de grond- 
flagen der kerk nog befchouwen kan (x). 

ay 6 REL 
(x) Tegenw. St. van alle Volk, XII, D. bl. 184. 


32 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


Het Land en de Baronnie vAN BE- 
VEREN tegen de Schelde gelegen, van 
voor Antwerpen zig uitftrekkende tot 
aan het verdronken land van Saftingen, 
bevat veele Dorpen en Parochien, waar 
van men een vry uitvoerige befchryving 
by sANDERUS vindt (y), en vooral dat die 
federt het jaar 965 hebben toebehoord 
aan het Edele geflagt wan Beveren, tot 
dat Johan van Beveren, deze Heerlyk- 
heid ten jaare 1312 verkogt aan Lodewyk, 
zoon «des Graaven van Vlaanderen: enis 
zy aan de Graaven van Vlaanderen geble- 
ven, tot dat Philips de Goede Hertog 
van Bourgondien, Graaf van Vlaande- 
ren enz, haar aan zynen natuurlyken 
zoon Cornelis fchonk, die ook Heer 
van Vlisfingen was, en in’t jaar 1452 zon- 
der wettige kinderen na te laten, in een 
veldflag gebleven zynde (z), dit aan- 
zienlyk Leen aan eenen anderen basterd 
zoon van opgemelden Hertog Philips, 
genaamd Anthony , bygenaamd den groo- 
ten bastaard van Bourgondien , zal opge- 
dragen wezen; uit welken tak der Bas- 
taarden van Bourgondien de laatfte ge- 

weest 


_(y) Verheerl. Vlaand. IL. D. bl. ros—r10. 
(2) OLIVARIUS VREDIUS prob. genealog. Com. 
Flandriae , parte II, p, 385, 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 5 


weest is Heer Maximiliaan van Bouwgon: 
dien Marquis van Vere en Vlisfingeri 
Enz.; na wiens overlyden in jaar 1558, 
de Baronnie van Beveren in ’t jaar 1574 
verkocht ús aan Philip Prins van Kroy;, 
Hertog van Aarfchot enz. wiens afftam: 
melingen die nog heden bezitten, 

Het fchynt, dat oudtyds iemand bin: 
nen dezen lande en Baronnie zig ter 
neêr zettende, gehouden was Zzekeré 
rechten te betaalen, waat door veele 
lieden weerhouden werden hun beftaan 
hier te zoeken; althans het behaagde 
Lodewyk Graave van Vlaanderen, den 
ò July 1371, voorz. recht te vernieti- 
gen, daarentegen invoetende het recht, 
om na de dood van elken Parochiaan te 
heffen de beste hand ende tbeste hooft (a); 
welk recht ik meene dat nog in ftand isen 
een der inkomften van den Heer uit- 
maakt, eek 

Wanneer de Brabanders en Vlamin: 
gen ten jaare 1484, met elkanderen on- 
eens en in oorlog waren, en de vrede 
niet gefloten wierdt voor St, Jans misfe 
in t jaar 1485, leedt de Heer van Beve- 

PV. DEEL, GC Eren 

(a) Origin. Vidimus van den brief, door den 


Raad van Vlaanderen , den 26 Maart 1483 gegeven, 
ter Griffie van Vere berustende, 


84 Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


ren veel nadeelsinzyne tienden, visfche- 
ryen enz, weshalven hy aan verfchei- 
n zyner pachters merkelyken afflag 
toeftaan moest (b). 
__In de onlusten ten jaare 1489, tus- 
fchen den Roomsch Koning Maxirnili- 
aan van Oostenryk, en die van Vlaande- 
ren: ontftaan, waar in de Heer van Be- 
weren de zyde des eerstgemelden hieldt, 
was hy bedacht, om voor de veiligheid 
van zyn kafteel en goederen te zorgen, 
als nemende tot zyn Saudeniers van den 
Cafteele aan, Herbaert van Berneucit, 
Roel de laat, Pieter Valc , Jan de Wint, 
Moenken wan der Heyden „ ... hacquet 
ende Symoen wan Goethem, onder het 
bevel van Daniel de Fiennes, die gefteld 
was als Capitain vp t woorfz. flot, te 
hulst, Calloo, Andwerpen en elders, 
Wanneer de landen, tot deze Baron- 
nie behoorende en tegen de Schelde ge- 
legen, het eerfte bedykt zyn, is vry 
duister ; althans die van den Doel fchy- 
nen ‚al voor ’tjaar 1369, in ’t droogete 
hebben gelegen, doch van dien“tyd in- 
gebroken te zyn geweest , om dat in % 
jaar 1553 ten tyde wanneer Heer Maxi- 
ani 
(b) Origin. brieven van Schepenen van Callo 
deswegen „ ter Griffie van Vere, 


d 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, 33 


miliaan van Bourgondien, Heer vän Ves 
re, van Beveren enz. tot zynen univer= 
feelen Erfgenaam benoemde, Maximili- 
aan de Hennin, hy hem met name gaf fe 
Schorre appellé le Doulle adjoinâ (zegt 
hy) à ma Seigneurie de Bevres, foit qu'il 
fust dicqúê ou a dicqué (c). Zoo dat die 
fchorren , nog gedeeltelyk, ongedykt 
zullen zyn geweest. Paus Pius de V, 
by eene Bulle van den 26 Oétober 1569 
waar in den Doele vrydom van Tien- 
den gegeven wordt, zegt, dat deze lan- 
den, ten dien tyde ‚ met’er zee gemeen la- 
gen, en omtrent 200 jaaren dus gelegen 
hadden: welker bedyking eerst in ’t jaar 
1593 voor een deel, den Ouden Doel 
genaamd , is voltrokken (d), en het ove- 
rige deel eerst ten jaare 1614 ís droog 
gemaakt, nevens de Polders Sé, Anna en 
Keetenisfe, 

Ten tyde van deze laatíte bedyking 
is ook het dorp de Doel gefticht, en by 
het uitgaan van de Treves in ’t jaat 
1621, delibereerde men aan de zyde 
der Staaten, om de dykagie door te 
fteken, waar tegen die van: den Doel 

C 2 zig 


(C) BOXHORN Op Reygersborg bl, 2253 
(d) HUN NIUS bl, 246, 


36 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


zig verzetteden , en in een bondige memo= 
rie de, fchadelykheid beweerden, die 
voor de Vereenigde Provincien hier in 
lag -opgefloten, Ook gefchiedde ’ niet; 
dit land bleef beverscht afgefcheiden 
van. het. vaste land van Vlaanderen door 
de zwaare kreek van Kieldrecht of Saaf- 
tingen, die in ’t jaar 1570, den Doel, 
St. Anna en Keetenisfe reeds tot een ei- 
land gemaakt hadt, 

Ten jaare 1649, en dus aanftonds na 
* fluiten der Munfterfche Vrede, ver- 
leende de Koning van Spaingien oftroy 
tot het bedyken van Calloo; daar onder 
ook -begrypende den Polder van den 
Doel, St. Anna en Keetenisfe, woor zoo 
weele als dezelwe raken en toebehooren aan 
de Heerlykheid en JurisdiBievan Callooen 
Kieldrecht. Welke bedyking dan den 
tegenwoordigen Polder van Calloo heeft 
voortgebracht : waar door de kreek van 
Kieldrecht gefloten is, en het land van 
Beveren tot aan de Schelde weder famen 
is vereenigd geworden, 

Geduurende den geheelen Spaanfchen 
oorlog, is dit Doelfche eiland, als een 
eigendom van den Staat, aangemerkt ; 
dit was door een meenigte attens te be- 
wyzen: en wanneer ten jaare 1649 5 de 

C« 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. -37 


Gereformeerde ingezetenen alhier , over 
het niet onderhouden der Paufelyke wier- 
dagen gekweld wierden, namen de Hee- 
ren Staaten van Zeeland deswegen een 
hertig befluit, zeggende dat de Souve- 
raine magt van het eiland wan den Doel 
aan den Staat behoord, zynde het gat van 
de Peerl voor onze Limietfcheiding altoos 
gehouden (e), en de Heer Veth, Secre- 
taris der Staaten van Zeeland, heeft ten 
jaare 1652, in ’t breede gededuceerd, 
het Recht van opperfle gezag, dat dezen 
Staat toebehoord over de forten en onder- 
hoorige difhricken wan Lillo, Liefkenshoek 
en den Doel. Dit alles verviel, wan- 
neer den ao September 1664, gefloten 
wierdt het bekende Traétaat van Li- 
miet{cheiding: waar by het geheele Dorp 
van Kieldrecht met zyn Toren ofte Kerk; 
gelyk mede het land van den Doel en Keen 
tenisfe is overgelaten aan den Koning 
van Spaengien, doch Liefkenshoek met 
150 roeden rondom betzelve aan de lande 
zyde, afgeltaan bleef aan den Staat (f). 
Zeeland verzette zig hier tegen; dan 
het hielp niet: men zag te laat de na- 
C 3 dee- 


(e) Verhand, over eenige vragen rakende den 


Doel. - 
(É) AITZEMA V.D, bl, 308. 


38 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


deelige gevolgen hier uit voorkomende, 
en moest zig vergenoegd houden met 
het kleene ftukje lands, dat ter nombre 
van 174 gemeten 22 roeden, fchotbaar, 
rondom Liefkenshoek behouden was, 
van welk de lasten , zoo ordinaire alsex- 
traordinaire van de jaaren 1676 tot 1687 
aan Zeeland zyn betaald, Dan die fe- 
dert dien tyd, eerst door verleende vry- 
dom voor 36 jaaren, en na’texpireeren 
van dien, ter oorzaak van eene doors 
braak-aan Liefkenshoek in *t jaar 1715 
niet meer geheven worden, | 
Ten jaare 1672 werdt inhet dorp den 
Doel een kerk voor de Roomfche inge- 
zetenen gefticht, die nog in wezen en 
ten dezen jaare 1773 merkelyk is ver- 
groot geworden, | | 
De gedenkwaardige vloed van 1682 
deed de Polders van Calloo, ouden en 
nieuwen Doel overftromen „ doch van 
dien ramp heeft men zig door het flui- 
rs der doorbraken ras weten te herftel- 
EN. | 
… De fuccesfie- oorlog , diein % jaar 1701 
reeds.aanvang nam, bragt meer fchade 
En rampen aan dezen oord te weeg. De 
Franfchen en Geallieerden begrepen 
jeder het gewicht om van deze Polders 
RR | _ mees: 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 39 


meesters te blyven; ’t geen tot gevolg 
hadt, dat de landen rondom Liefkenshoek 
aan ’t Zeewater wierden overgegeven. 
Men zocht dat fort te dekken, door het 
opwerpen van een redout naby den Doel 
dwars in den weg genaamd, voor weinig 
jaaren eerst geflegt. Een corps troupen 
der Geallieerden leegerde zig in dit dorp 
en den Polder van dien naam, zy main- 
tineerden zig zoo door inundatien, als 
door redouten en affnydingen, op en 
omtrent den dyk tegen de flikken van 
Kieldrecht. Dit gaf fomwylen gelegen- 
heid tot fcherpe ontmoetingen; alzoo de 
Franfchen en Spaanfchen in hun gezicht 
waren verfchanst, waarvan de geflegte 
redout Spar nog getuigenis draagt, De 
Schelde was hier omtrent met een esqua- 
der fchepen bezet, waarover eerst de 
Captein Maarten Barendfe Boom, en na- 
derhand de Commandeur Steven Wikt- 
Jebut, het bevel voerde, De Schelde was 
tusfchen Lillo-en Liefkenshoek door een 
fcheeps-brug- beflagen, aan welke alle 
waaren uit en naar Braband komende, 
moesten overgefcheept worden ; dit duur- 
de tot in *tjaar 1706 , wanneer na de Bat- 
taille van Rammillies de vyanden ook 
dezen oord verlieten. De vrugten van 

C 4 den 


{9 _J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


den Vrede, in ’t jaar 1713, te Utrecht ge- 
floten, werden hier naauwlyksgefmaakt, 
of op den 3 Maart 1715 fpoelde, door 
eenen hoogen vloed, de contrefcharps- 
fluis te Liefkenshoek door, en de Polders 
van den Doel, St. Anna en Keetenisfe, 
werden onder water gezet, het geen van 
eenen tweeden hoogen vloedop den 4 A 
pril daar aan, gevolgd werdt, en de ram- 
pen dezer Polders merkelyk verzwaarde; 
welker herftel veel heeft gekost, en waar- 
door die van St, Anna en Keetenisfe, 
nog met een merkelyk capitaal tot he- 
den belast zitten, 

Dit zelfde jaar werdt binnen Antwer- 
pen, op den 15 November, gefloten het 
zoo bekende Tractaat van Barriere, waar 
by Art. 17 aan Haar Ho. Mog. werdt 
gecedeerd de Souvereiniteit van het Dorp 
en den Polder-van den Doel, zoo mede 
de. Polder van St, Anna en Keetenis- 
fe.(g), het welk op den 22 December 
1718 by nadere conventie hernieuwd 
werdt, met deze bepaling, dat het ge- 
bied van Haar Ho. Mog. wel met den 
eigendom van het Dorp en Polder den 
Doel, St. Anna en Keetenisfe, zoude 
vermeerderd worden, doch zig tuslchgn 

| | e 


ne 


(5) Rec, des principaun-Traitez de Paix @e. TIL 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 41 


de forten de Peerle en Liefkenshoek niet 
verder uitftrekken dan halverweg (h), 
welke beide verdragen door den Keizer, 
Engeland en den Staat zyn bekragtigd 
geworden, 
Haar Ho. Mog, verleenden hier op, den 
22 November 1719, volmagt aan derzel- 
ver Refident te Brusfel, Ernest Pesters, 
om de posfesfie van de gecedeerde Landen 
en Pelders te aanvaarden, den Eedt van 
de Magiftraeten aldaer zynde af te nemen 
enz. Met opzicht tot den Doel fchreven 
de Hoog Bailliu en Hoofdfchepenen des 
lands van Waas, by Misfive van 25 Ja- 
nuary 1720 aan de Wet aldaar, en or- 
donneerden hun, zoo de conventie van 22 
December 1718 als de aéte van overftel- 
ling, door zyne Keizerlyke Majefteit den 
28 Ottober 1719 gegeven, te. doen pu- 
bliceren, met bevel om Haar Ho. Mog. 
voortaan als hunnhe Souvereinen te ge- 
hoorzamen ; ontflaande ten dien einde 
de onderzaaten van den Eed van getrou- 
wigheid aan zyne Keizerl. Majefteit af. 
gelegd (í). | | 
„De Heer Pesters begaf zig, verzeld 
van een detachement uit het guarnizoen 
| C 5 des Tienen 

_(h) Vaderl. Hist. XVIIL D. bl. 190,” 

(1) Copie Aétens hier van M$, 


42 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


van Lillo en Liefkenshoek naar den 
Doel, alwaar de Wet, op den 20 Fe- 
bruary 1720 den Eed van getrouwigheid, 
zoo voor zig, als voor de ingezeten?n, 
in deszelfs handen hebben afgelegd, Dit 
alles niet tegenftaande heeft men federt 
durven twyffelen, of deze Polders Staa- 
ten of Oostenrykfche grond zyn, daar 
van de opgezetenen zig meesterlyk we- 
ten te bedienen, zig Oostenryks , of 
Staats houdende, naar mate hun belan- 
gens dat vereisfchen; dit is zeker, dat 
Zy tot heden aan geen der beide Souve- 
reinen eenige lasten betalen; *t geen men 
wil dat aan de Oostenrykfche zyde voor- 
koomt uit kragt van een oétroy, dat 
nog niet geëxpireerd zoude wezen: en ik 
meene wel te weten, dat zy van hunne 
vonnisfen, hier gewezen, nog appelleeren 
aan den Raad van Vlaanderen binnen 
Gendt, | | 


CALLOOvis een Heerlykheid ten oosten 
tegen de Schelde, palende ten westen 
en noorden aan de Baronnie en Landen 
van Beveren, waarvan'zy voortyds een 
deel heeft uitgemaakt, maar nu is afge- 
fcheiden, na het berooid affterven van 
Heer Maximiliaan van Bourgondien Heere 

| van 


PLAATSEN AAN DE SCHEEDE, 43 


van Beveren enz, wanneer zy ten voor- 
deele zyrner fchuldeisfcheren afzonder- 
Iyk verkocht is, 

In den oorlog , welken Koning Zodewyk 
de X. met Graave Robbert wan Vlaande- 
ren hadt, werdt dit Dorp of Stedeken 
(als ’ genoemd wordt) in * jaar 1315 
door Pal Willem den IIÌ, van Holland, 
die Bondgenoot van opgemelden Ko- 
ning was, deerlyk geplunderd en ver- 
woest (k). 

Jn den oorlog, welken de Aarts- Her- 
tog Maximiliaan van Oostenryk , nader- 
hand, tegen de Vlaamingen gevoerd 
heeft, is door de laatften een blokhuis 
omtrent Calloo opgerecht, waar door de 
Heer van Beveren veel fchade leedt aan 
zyne vis{cherye op de Schelde (1). | 

Men weet, hoe in het vermaarde be- 
leg van Antwerpen in *t jaar 1584, de 
Hertog van Parma, zig op den dyk 
van -Calloo gevestigd hadt, en daar de 
fchans Marie gefticht; welke zyne be- 
rugte brug, over de Schelde gebouwd, 

3 4 von | be- 

(Kk) LANGENDYK Graven van Holland I, D. 
bl. 186, 187. 

(b Origin, brief van -accoort tusfchen den Rent- 
meester des heere van Beveren, en die zyne Pag- 
ters hier over aangegaan, van dato 18 February 
1485, ter Griffie van Vere berustende; 


44 J- ERMERINS OVER SOMMIGE 


befchermen moest; en dat hier, de 
dyk doorgefteken zynde, de kreek van 
Kieldrecht zig vereenigde met de Schel- 
de; waardoor ten jaare 1632, de Spaan- 
fche Vloot, die op *t Slaak geflagen werdt, 
haaren weg, om op de Zeeuwfche {troo- 
men te komen, genomen heeft. De 
fterkten, aan en omtrent Calloo, ble- 
ven dus van veel aangelegenheid voor 
de Spaanfchen, en waren den Staat- 
fchen byzonder hinderlyk, wanneer die 
eenigen aanflag cp Antwerpen voorhad- 
den; waarom Graaf Willem van Nas- 
fau, int jaar 1638, die aantastte, doch 
ongelukkig „ alzoo hy deerlyk geflagen 
werdt, verliezende daar by onder ande- 

ren zynen eenigen zoon Mauritz (m). 
Deze Heerlykheid, als boven gezegd 
is, in’ jaar 1574opentlykverkocht, en 
van de Baronnie van Beveren afgefchei- 
den zynde, word ter leen. gehouden van 
den Grave van Vlaenderen, van zynen 
Souweraine wetachtighe Camere binnen zy- 
nen lande ende Graefffchappe van Vlaen- 
deren voornoemt. Confifteerende in eene 
plaetfe, dorp, parochie, poort ende heer- 
lickbede van Calloo met zyne appenden- 
dien en dependentien, ter caufen van ih 
| en 

(mm) AITZEMA II, D. bl. 535: 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 45 


ken zoo wermach alle Juftitie, hoogbe 
middelen, en leeghe, ende dienvolghende 
Schepenen van defelve heerlykheid wer- 
mogen te rechten te zitten, en de Juftie 
tie adminiftreren, in alle Ciwile ende Crrá- 
mineele faecken , foo leenmannen doen ter 
halle van Beveren, ende de fententien 
by defelwe Schepenen gegeven. in Civile 
Jaecken hebben bheurlieder resfort aen 
den Provincialen Raedt van voorn, lan- 
de wan Vlaenderen, wefende de woorfz. 
poort ende beerlykbeid werciert met een 
haven aen de Riviere van der Schelde en- 
de Jurisdilie. Alle heerlyk gefagh van 
defelve beerlyckheid flreckt Daer over de 
geheele Parochie van Calloo, over de di- 
fhriae ende limiten , daer dat de facramen- 
ten geadministreert, de gefchoten , poinc- 
ten, ende fettingen gecollectert, ende de 
jefiie wan allen ouden tyden by de Wet- 

ouders aldaer geadminiftreert is geweest 
(n). De Heer bezit ook verfcheidene 
Cynfen op verfcheide partyen van lan- 
den binnen voorz, Parochie, enz. 

Ten jaare 15go behoorde deze Heer- 
lykheid toe aan Jonkvrouwe Marie Vee 
nant wed, van Cornelis Brentens. In 

jaar 

(n) Denombrement der Heerlykheid van Calloo, 
getrokken uit origineele ftukken MS, 


46 J: ERMERINS OVER SOMMIGE 


jaar 1647, aän m’her Jean Baptiste de 
Cachbopin de la Redo, Ridder enz, 

In * jaar 1712 den 18 Maart is deze 

Heerlykheid publicg ter vrydags merkt 
te Antwerpen verkocht aan m’her Jan 
Jofepb Vecquemans Baron de la Verre, 
en genaast by m’her Jacques Francois 
Grave wan Groesbeeck, IW emmelingen ; 
Borch-Grave van D'aublain. 
_ Ten jaare 1748 den 8 Augustus, is dit 
Leen verheven ten name van m’her 
Alexander Francois Grave wan Groes- 
beeck , WW emelingh ende het H., R. enz, 


LIEFKENSHOEK weet men, is een ge- 
noegzaam reguliere vesting van vier bol- 
werken, twee raveleinen en eenen bedek- 
ten weg, tegen over Lillo; wier naams 
oorfprong volgens eene overleewering 
zoude afkomen van eenen fchaapherder 
Lieven geheeten, die zyn herders hutte 
in dezen oord hadt opgeflagen , of zyne 
fchapen aldaar gewoon was te weiden: 
dit is ten minften zeker, dat de naam 
van Liefkenshoek ouder is dan de ftich- 
ting van het Fort, alzoo ik reeds tien 
jaaren voor dien tyd het Veer wan Lief. 
Renshoek gemeld vinde, 

Het was ten jaare 1584, datdeze 

fterk- 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 47 


fterkte door die van Antwerpen ter be- 
fcherming der Schelde wierdt opgewor- 
pen; nog niet voltrokken, werdt zy 
reeds door de Spanjaarden den ro July 
aangetast en veroverd (o), juist ten zelf- 
den dage, als de grondvester onzer Re- 
publicq en Vader des Vaderlands Prins 
Willem de Y, door een moordenaars 
hand het leven verloor, Den 3 April 
des volgenden jaars hernamen de Graaf 
wan Hobenlo en de Admiraal Juflinus 
wan Nasfau Liefkenshoek (p). Waar- 
op daar in, van der Staatfche zyde 
het bevel {chynt gevoerd tehebben, de 
Gollonel Michiel Cauelier (q). Ten jaa- 
re 1589 ontftond hier een gevaarlyke 
muitery onder de bezetting, zoo door 
gebrek van betalinge, als door misnoe- 
gen tegen fommigen hunner hoplieden , 
welke opftand den rr Oétober van dat 
jaar door afgezondenen van Heeren 
Gecommitteerde Raaden van Zeeland, 
te weten de Heeren Meyros, Reygers- 
berch en Jan Pieters, gelukkig geftild 

en 


{O) VAN METEREN XII, B. bl, 195 Y. 

(p) Ibid. bl, 203. 

Cq) Copie Misfive der Regeer. van Vere aan den- 
zelven dato g Nov. 1585. MS, 


48 _J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


en beflegt werdt (r). Wanneer ten jaaë 
re 1614, de Polders van den Doel, St, 
Anna en Keetenisfe herdykt; en: dit 
Fort merkelyk in zyne Vestingwerken 
verbeterd werdt, kwam op den 11 Au- 
gustus de Gouverneur van ’t Kafteel van 
Antwerpen, by vollen dag deze fchans 
bezichtigen, by zig hebbende eenige 
Officiers en Ingenieurs; en dewyl dezel- 
ve toen in eenen zwakken ftaat van te« 
genweer was, vreesde men dat de vy- 
and het beftand breeken zoude; waar: 
om in allen haast twee Compagnien uit 
Vere ter verfterking van ’t Guarnifoen 
naar Liefkenshoek afgezonden werden (s). 
En om een denkbeeld te vormen, hoe 
veel zorg, ten dien tyde, voor de forten 
op de Schelde fteeds gedragen wierdt; 
zoo vinde ik dat ten jaare 1616, alle die 
Forten geduurig bezet waren met vier 
Vaandelen Engelfchen, buiten 800 man 

en nog zes byzondere Compagnien, 
Ten jaare 1622, werdt aan Francois 
de Weispeleer , Erf-Griffier der Stede en 
Ambagte van ter Neufen, door Been 
C= 


(r) Copie Misfive van gem. Heeren aan hunne 
Committenten. MS. 

(s) Misfive van den Raadsheer CAMPE aan de 
Regeer. van Vere. MS 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 46 


Gecommitteerde Raaden van Zeeland; 
oétroy verleend tot het ftigten van een 
Molen , daar, of te Lillo, met recht van 
dwangmaalerie , gelyk die op Liefkens- 
hoek nog in wezen is, 
Ten jaare 1632 werdt hier een ftee- 
ne kerk gebouwd, in plaatfe van eene 
houten hutte, waar in tot dien tyd de 
Godsdienst was verrigt (t). 

Het was den 28 July des jaars 1641; 
dat de Spaanfchen eenen aanflag op dit 
Fort voorhadden;, dan die van binnen 
daar van kundfíchap hebbende, verweer- 
den zig zoo dapper, dat de vyand na 
een half uur vechtens met groot verlies 
moest te rugge keeren (u): ter beloo- 
ning van welke wakkerheid aan de be- 
zetting ook behoorlyke vereeringen;, 
door de Heeren Staaten van Zeeland, 
gedaan werden (v). _ ik 

Na het fiuiten der Munfterfche Vre« 
de, genoot deze Plaats eene ongeftoor- 
de rust. Het TraCtaat van Limietfchei- 
ding ten jaare 1664, ontzette haar van 
het bewind over het Doelfche land, al- 
zoo het gebied van den Staat toen 

V, DEEL. D in aaWierdL 


(t) Aant. van den Eerw. Heer vAN IPEREN , MS, 
(u) SCRIvVERIUS Nederl. Oorl. bl. 306, 
(v) Stat. Not, van Zeel, van ’ jaar 1641 „ bl, 2C4. 


Zo Je ERMERINS OVER SOMMIGE 


wierdt bepaald tot 150 roeden rond dit 
fort; ook deedt de hooge vloed van 
1682, de landen daar om heen wel on- 
dervloeijen ; dan het een en ander bragt 
geen merkwaardige veranderinge aan de 
fchans of haare gefteldheid te wege. 
Pen jaare 1690 of 1691, werdt hier de 
zee-contrefcharp merkelyk verhoogd, en 
de capitaale gracht gediept. 

By den aanvang van den fuccesfie- 
oorlog, zogten de Franfchen al vroeg 
zig in deze nabuurfchap te nestelen, 
want met het begin des jaars 1702, wier- 
pen zy een Linie op van het Fort de 
Peerl naar het Dorp Kieldrecht, dan 
alzoo zulks onder het kanon van Lief- 
kenshoek gefchiedde , werdt het door 
geftadig vuuren op de arbeiders belet en 
voorgekomen (w), en de vyand fchynt 
dit zelfde jaar voornemen te hebben ge- 
had om deze fchans aan te tasten (Xx), 
gelyk, ten jaare 1707, een aanflag om 
by verrasfing meester van Lief kenshoek 
te worden, den Franfchen vry gunftig 

toe- 


Cw) Misfive van den Command. te Lillo Bruzet 
de Rochebrune aan Haar Hoog Mog. dato 17 April 
1702. 

(x) Misfive van den Refident muLFT aan Haar 
Hoog Mog. dato 1 Juny 1702, 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 5E 


toefcheen, daar de grachten toegevro- 
zen, en het guarnizoen dronken was; 
dan men wil dat onder de hoofden der 
vyanden gefchil ontftondt, wie van hun 
het bevel over den aanval zoude voe- 
ren, en dat daar door die aanflag te 
niet liep. 

Op den 3 Maart 1715 fpoelde, door 
een hoogen vloed, hier de contrefcharps 
fluis door, waar door niet alleen de ca- 
pitaale wal veel fchade leedt, de brug 
weggerukt en landwaards in gedreeven 
wierdt, en de land-contrefcharp door- 
brak, maar ook de Polders aan den 
Doel, St. Anna en Keetenisfe over- 
ftroomden; het geen van een tweeden 
vloed, den 1 April daar aan, gevolgd 
zynde, de kosten ter herftellinge der 
vestingwerken zoo zwaar maakte, dat 
de Heeren Staaten van Zeeland by Mis- 
five van den 11 April des zelfden Jaars 
aan Haar Ho. Mog. verzochten, met den 
Raad van Staate te willen overleggen, 
wat met het gedevalifeerde Fort Lief- 
kenshoek te doen ftonde, | 

Men weet, hoe ten jaare 1747 by de 
invafie der Franfchen in Staats Vlaan- 
deren , ook deze vesting, na een flappe 
verdediging, voor derzelver magt heeft 

D 2 | moe- 


52 __J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


moeten bukken, waar van ik my, hoe- 
„wel ’er ooggetuige van geweest ben, om 
gewigte redenen, onthoude de byzon- 
derheden te verhalen, De Vrede van 
Aken in *t jaar 1748 heeft deze fterkte 
„weder onder haar natuurlyken Souve= 
rein gebracht, en federt valt daar om- 
trent niets van belang aan te merken, 


HET LAND EN HEERLYKHEID VAN 
SAFTINGEN , ook Schaftingen , Chaeftin- 
ge of Saaftingen, dat ten Oosten en 
Noorden aan de Schelde, ten Zuid-oos- 
ten aan het land en Baronnie van Beve- 
ren, daar onder den Doele, en ten Zui- 
den en Westen aan Hulfter Ambacht 
pleeg te grenzen, geheel door de zee 
ingezwolgen, zoude hier geen plaats 
vinden, ware het niet dat het meer dan 
waarfchynlyk is, dat deze thans bedol- 
ven Heerlykheid met ter tyd het hoofd 
wederom zal boven fteken, zig in vrugt- 
baare korenakkers herfcheppen, en het 
in dit vooruitgezigte niet te onpasfe ko- 
men zal, het een en ander van derzel- 
ver alouden toeftand gemeld te hebben. 

Wy zullen dan eerst den ftaat en om- 
trek dezer Heerlykheid, voor dat zy 
door den vloed bedekt wierdt, en daar 

na 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 53 


na eenige byzonderheden van dezelve 
aanteekenen. 
Van het Klooster de Grouwe of 
Graeuwe roo roeden ten Oosten, tot 
aan het noordeinde vande Noord-Pol- 
der ten Oosten van ’t oude Kafteel van 
Saftingen, was een lengte van ruim 2100 
Gendtfche roeden: omtrent even gely- 
ke lengte was. het van Husterloo tot 
aan het Dorp van Saftingen: zoo dat 
dit land en Heerlykheid in lengte en 
breedte weinig. verfcheelde, daar beide 
zig een en een half uur uitftrekkende, 
zy mogelyk r2ooo gemeten lands hee 
mels breedte in zig bevatte : ‘ook vinde ik 
in haaren Kreits nog twee Parochien of 
Kloosters „de eene St, Laurens en de ande- 
re Cafuweele- geheeten. „De eerfte was 
omtrent 5oo roeden ten Noord-oosten 
wan ’tKlooster de Grouwe: gelegen ‚en 
de laatfte in het Oosten in de Cafuweel- 
fche moeren ; omtrent een kreek de Cou- 
weringe geheeten en het land van: den 
Doel; danof gem, plaatfen afzonderly- 
‘ke Leenen of onmiddelyk- onderhoorig 
‘aan Saftingen waren, bepaal ik niet, 
maar wel, “dat zy binnen den omtrek 
‘vân het land ván Saftingen- gelegen zyn 
geweest. … La) 


Dr Dit 


54 JJ. ERMERINS OVER SOMMIGE 


Dit land beftond ook uit onderfchei- 
den Polders: de Noord-Polder bevondt 
zig-ten Oosten en-Noorden tegen de 
Schelde, ten zuiden tegen die Dykagie 
welke Saftingen met den Doel gemeen 
stij ten Westen tegen. de Secys-pol- 
der, | 

In de Dykagie, die den Doel voor 
het zeewater beveiligde ,--was ook een 
gedeelte van-het Land van Saftingen be- 
grepen ; en dit gedeelte van Saftingen 
grensde ten Noorden aan de Noord- 
Polder, ten: Oosten aan de Schelde, 
ten Zuiden aan het Land van Beveren 
of-den Doel, en ten Westen aan de Se- 
cys-polder-en de Cafuweelfche moer, » 

Daar «aan volgde, de-Secys-polder:, 
die wel bebouwd en ‘bevolkt fchynt 
te. zyn geweest::ja ik twyffele, of die 
niet een Dorp.in zig bevatte: zy ftootte 
ten Noorden tegen de Westerfchelde, 
ten Oosten tegen den Noord-Polder en 
de, gemeene-Dykagie van Saftingen en 
den Doel; ten Zuiden tegen de Couve- 
ringfche kreek, en ten Westen tegen de 
Polder van:Saftingen, De Noordelyke 
Dyk van deze-Polder, “vinde dat „de 
Peenendyk was genoemd; misfchien:by 
verbastering van Deenendyk igskoomsie 

Jie 3 als 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 55 


als wanneer dit Land al vroeg in * dro- 
ge zoude gelegen hebben. 

Ten Westen van deze was de Polder 
van Saftingen, waar in het Dorp van 
dien naam te vinden was, als mede een 
gehugt ter Holen geheeten, welke ten 
Oosten van zig de Secys-polder hadt, 
ten Westen de Polder van Namen en 
Vranckendyk-Polder, enten Zuiden St, 
Laurens en de Landen tegen de Couve- 
ringfche kreek gelegen. 

De Landen van St, Laurens tot aan 
den Gageldonkfchen Dyk en de Cafu- 
weelfche moer, palende aan de Hulfter 
moer , maakten het Zuidelyk gedeelte 
van Saftingen uit. 

‘Fen Noord-westen van het Dorp Saf- 
tingen, bevondt zig de Polder Meerle- 
mon, die in groot en kleen- Meerle- 
mon onderfcheiden wierdt, en waar van 
het laatfte gedeelte onder deze Heer- 
lykheid. behoorde, | 

Dat dit Land en Heerlykheid onder 
Hulster-Ambagt zou behoord hebben, 
elyk beweerd wordt (y), is my niet ge- 
eken, maar waarfchynlyker, dat het 


een byzonder Leen is geweest, wiens 
D 


| 4 Hee- 
(y) Tegenw. St. der Vereen, Nederl. II d. bl, 
517. 


56 J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


Heeren niemand dan de Graaven van 
Vlaanderen boven zig kenden, 

Ik begryp niet hoe men twyfelen kan, 

of deze Heerlykheid tot Staats of Oos- 
tenryks Vlaanderen zoude behooren (z): 
my dunkt, dat de grensfcheiding, be- 
paald by de Trataaten in ’t jaar 1715 
en 1718 volftrekt beflisfen, dat Haar 
Hoog Mog. hier de wettige Souvereinen 
zyn; ja zelfs, dat de grenspalen, by ’ 
TraCtaat van ’t jaar 1664 vastgefteld , 
dit ten voordeele der Republyk reeds 
betoogd hebben, NO) 
__ Vrouw Margarita Graavinne van 
Vlaanderen; en haar Zoon Guy, heb- 
ben aan het land van Chaeftyn den eer= 
ften van paestmaent in ’t jaar t260 keu- 
ren verleend , die in 28 articulen befton- 
den, en waarvan my een affchrift ter 
hand gekomen is, 

Dit Land en Heerlykheid in ’t jaar 
1299 een eigendom zynde van Robbert, 
oudfken Zoon des Graaven van Vlaande- 
ren, werdt by ruiling afgefltaan aan Ge- 
rard d’ Engbienditde Sotiengbien , Castes 
lein van Gend, die daar voor weder afzag 
van het recht ’t welke hy binnen En 
| a 


Cz) Tegenw, St der Vereen, Nederl, IL D. bl, 
55e 


Â 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 57 


ftad bezat, genaamd het regt wan den 
Castellein. Het heeft tot wapen of banier 
een fasce d'or €” de guelles de dix pieces, 
au byon de fable (a). 

In *t jaar 1323, by ° maken der Vre- 
de tusfchen Graaf Willem den III van 
Holland met Lodewyk van Nevers, Graaf 
van Vlaanderen, werdt bedongen, zoo 
er in % vervolg eenig verfchil tusfchen 
de Graaven ontftaan mogte, dat zulks 
niet door de wapenen, maar door uit- 
fpraak van zes goede mannen wederzyds 
te kiezen , moeste beflegt worden ; wel- 
ke goede mannen van de Vlaamfche zy- 
de te Saaftingen, en van de Hollandfche 
zyde te Rilland by een moesten komen 
(b). De Heer WAGENAAR fchryft Ryn- 
land, maar dit is als een enkele verzin- 
ninning aan te merken: goede mannen, 
om verfchillen van dien aart te befleg- 
ten , zouden wederzyds een verblyfplaats 
ten minsten van twintig uuren van den 
anderen gelegen gekoren hebben ! Neen 
het is zeker genoeg , dat men hier twee 
uiterlie en wederzydfche grensplaatfen 
begrypen moet, gelyk Saftingen en Ril- 

| D5 | land 


henk indd Breen des Antiquiten &> Noblesfe de 
' ee b] 


et 1Ó5, 
(b) Vaderl, Hist, III D. bl, 203. 


58 _J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


land waren, federt beide door de zee 
ingezwolgen: dan gaarne vergeeft men. 
den Heere WAGENAAR zulke geringe fei- 
len, het is onmogelyk alles wat in de 
oude Historien door de gelykheid van 
naamen duister voorkomt, naar eisch op 
te helderen; gebrek van de Zeeuwfche 
en Vlaamfche landen, zoo als zy oud- 
tyds waren, genoeg te kennen, kan dien 
gans in dit geval veroorzaakt heb- 
en, | 

Het Kasteel van Saftingen, zoo be- 
kend in de oude,Vlaamfche gefchiede- 
nisfen, is geftigt geweest by Margare- 
ta, dochter van Boudewyn VIIL Graave 
van Vlaanderen, voor of omtrent’t jaar 
1279. Deze fterkte werdt door de Gen- 
tenaars belegerd, die onder de Regee- 
ring van den Graave Lodewyk van Malen 
aan het muiten geflagen waren, dan 
welk beleg vrugteloos moest opgebroken 
worden in ’t jaar 1382, Hetor wan 
Vecholt, natuurlyke zoon des Graaven 
van Vlaanderen, voerde op dien tyd het 
bevel overde belegerden; voor en na 
hem is dit Kasteel door verfcheiden ade- 
lyke en uitmuntende mannen bewaard 
geworden, als bevelhebbers, gelyk om- 
trent het jaar 1449 „Adriaen van did 
Qu 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 59 


houte als Capitein van Hulst en Saftin- 
gen wordt vermeld (c). 

Wanneer het Kasteel te Saftingen, 
mogelyk door ouderdom en overftroo- 
mingen, onbruikbaar werdt, heeft de 
Aarts-Hertog Maximiliaan van Oosten- 
ryk, in’t jaar 1484 eene fchans by Saf- 
tingen opgeworpen (d), even beneden 
het zoo genaamde Paardefchor , op den 
Dyk van het Luys. In verfcheiden oude 
kaarten van het beleg van Antwerpen, 
vindt men het Lies of Leys-Fort daar ter 
plaatfe, waarom men denkt, of dit Lies, 
Leys of Luys-Fort niet een en het zelfde 
zy geweest met de fchans van Saftin- 
gen, en Lies, Leys of Luys geheeten, 
om dat zy in een Polder van denzelfden 
naam gelegen was, Deze fchans dan 
werdt gebouwd, om die van Gent en 
Brugge, die het voogdfchap van Maxi- 
miliaan niet wilden erkennen, en opent- 
Iyk tegen hem opgeftaan waren , aan 
deze zyde in bedwang te houden. Het 
zy hoe het wil, deze fchans werdt aan- 
gelegd op eenen Dyk Cloppersdyk gehee- 
ten, ‚ In dezen; zelfden kryg, die, in % 
jaar. 1485 een einde nam, ‘hebben. die 

90e van 


“_(C) SANDERUS Verh. Vlaand. II D. bl, 147. 
(d) BOXHORN op Reigersbergh ILD, bl, 147. 


6o _J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


van Antwerpen deze fchans belegerd, 
en, na wakker befchoten en meenigen 
ftorm’er op gedaan te hebben , veroverd , 
en ten gronde toe geflegt, zynde in dit 
beleg dood gebleven Boudewyn van Hoog- 
woude, een Hollandchs Edelman (e). 

Deteelt en ’t reden van Mee-krap moet 
hier al vroeg bekend en van veel aan- 
belang zyn geweest: want ik vinde, dat 
Schepenen van dezen lande en vryheid 
den 26 van hooymaand des jaars 1471 
eene Keur of Ordonnantie op reede van 
Mee hebben gemaakt. 

In ’ jaar 1478 confenteerden de Jn- 
wooners van fladt en vryheid van Caef- 
iyn 150 Vlis. aan Maximiliaan Hertog 
van Bourgondien, Graave van Vlaande- 
ren, ter oorzake van zyne huwelyks 
verbintenisfe met Vrouwe Maria Her- 
toginne van Bourgondien: en in ’t jaar 
1499 bragten zy in manieren van eender 
Bede £ 300 van xl gr. Vls, elk pond, aan 
den Aarts-Hertog Philippus op, die zy 
hem wan rechtswegen fchuldig waeren ten 
tyde dat hy Ridder geflagen was, als 
my uit affchriften van twee quitantien 
dier onderfcheidene betalingen gebleken 
ís, Laatstgeme!de Aarts-Hertog Abs 

bss . / adt 


Ce) PETIT Chron. T. Ip. 568. 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE, Ór 


hadt reeds den 6 December 1496 deze 
Heer!ykheid begunstigd met het recht; 
om op Weeskinderen en hunne goede- 
ren behoorlyke ordre te ftellen en voor- 
zieninge te doen, 

Het is denkelyk, dat-dit Land niet op 
eenmaal , maar allengskens, ten prooye 
der zee geworden zy; de vloeden van 
* jaar 1530, 1532, 1551 en inzonder- 
heid die van den jare 1570 hebben daar 
van den ondergang veroorzaakt; waar, 
tot overmaat, by is gekomen, dat in ’t 
jaar 1584 de overgebleven Dykagien 
hier door de Zeeuwen zyn doorgefto- 
ken, om het Land van Vlaanderen, tot 
Hulst en Antwerpen toe, onder water 
te zetten. 

De fchans te Saaftingen, ’t zy het 
Liesfort of het Blokhuis , door den Aarts- 
Hertog Maximiliaan gebouwd, was in 
t jaar 1572 in de magt der Spanjaarden, 
t geen het opvaren der Schelde voor 
de Zeeuwen gevaarlyk maakte: alzo het 
gefchut dezer fchans wakker op hun vy- 
andenfpeelde; dan zulks belette dezelven 
niet, om heen en weder te zeilen, en 
de Spanjaards hier dus te benaauwen , dat 
zy de fchans verlieten: werpende een 
van hunne beste ftukken gefchut in gt 

| ie: 


- 


62 -J. ERMERINS OVER SOMMIGE 


diepe gracht, daar het de Zeeuwen uit- 
haalden en te Vlisfingen opbragten. 

In Oëtober 1583, wanneer Vlaanderen 
naar de zyde van Parma begon te hellen , 
en die der Staaten ftond af te vallen, wer- 
den onder anderen, van wegens ’t Hoofd- 
Collegie des lands van Waas, gedepu- 
teerden aan den Prins tot Eeckelo ge- 
zonden, onder welken ook de gedeputeer- 
den van Saftingen waren: en den eerften 
November floten zy met den Prins van 
Parma, binnen Eeckelo, hun accoord, 
waarby tot de kosten des oorlogs enz, 
Saftingen belooft, vier maanden geduu- 
rende , te zullen betalen vier honderd 
guldens (£). 

Naar allen fchyn is, na de Munfter- 
fche Vrede in ’t jaar 1648, een gedeelte 
van het land van Saftingen, en wel dat 
gene, ’t welk het Luys geheten wierdt, 
ingedykt, en door den vloed van * jaar 
1682 op nieuws ondergeloopen, en fe- 
dert met de Zee gemeen gebleven, Al- 

thans heden is van deze geheele land- 
'ftreek niets over, dan een vuurbaken 
ftaande op den uiterften hoek van Saftin- 
gen op eenehoogte, welke een TE 
e 


D) DE Jonere Gendfche Gefchiedenisfen II 
D. bl, 339 en 345. 


PLAATSEN AAN DE SCHELDE. 63 


fel is van den Dyk, die de Polder het 
Luys dekte, welk vuurbaken onderhou- 
den wordt door de fteden Brusfel , Ant- 


werpen en Mechelen, die van de voor- _ 


by zeilende fchepen een zeker baken- 
geld heffen. 

Het is zeker, dat Saftingen een gere- 
gelde Regeering heeft gehad en zeer 
lang behouden. Want in de kerk van 


den Doel , in ’t jaar 1672 eerst gebouwd, . 


vindt men een Bailliu van Saftingen be- 
graven: en wylen de Doelfche Stad- 
houder de Leeuw, in *t jaar 1764 overle- 
den, getuigde, nog twee of drie men- 
fchen gekend te hebben, die Schepenen 
te Saftingen waren geweest. De Paro- 
chie kerk van Saftingen was aan de 
Maagd Maria gewyd: en in ’tjaar 1646 
vind ik nog Jan Melis als Heer van Saf- 
tingen vermeld (g). 

Dat ook hier voor de Prediking en 
voortplanting der hervormde Leer al 
vroeg gezorgd is, blykt, door dien de 
Clasfis te Steken vergaderd, den 11 Oâ. 
1578, tot Predikant te Cafuweele beriep 
Gillis Tavernier, die in ’tjaar 1581 te 
vergeefs ont{lag van zynen dienst ver- 

zogt: 


Cg), Kort berigt nopende de Heerlykheid van 
Zaamflag. MS. s 5 e 


64 J. ERMERINS OVER SOMMIGE enz. 


zogt: en in ’tjaar 1580 tot Predikant te 
Saaftingen beroepen is Hubertus de Ry- 
ke, die niet aanftonds kwam, waaromde 
Clasfis te Zuiddorpe, den 30 Mey 1580, 
befloot naar een’ anderen om te zien : dan 
dezelve in Augustus 1580 zyn beroep 
aanvaarende, is hy zyn dienst blyven 
waarneemen ‘tot in % jaar 1581, toen 
hy naar Ridderkerk vertrok (h). 


(h) Volgens medegedeelde berigten van den 
Eerw. Heer JONA WILLEM TE WATER. 


ë 


Bladz, 65 
VERHANDELING 


OVER 


HET GEBRUIK VAN DEN 


SPIRITUS SALIS MARINI; 


IN SOMMIGE UITWENDIGE 


GEBREKEN,. 
DOOK 


E. P. SWAGERMAN. 


en de verdrietelykheden , welken 
ons in de Heelkonst dikmaalen 
voorkomen, is geen van de minfte te ree« 
kenen; de behandeling van die onge- 
makken, waar aan men den naam van. 
kleinigheden geeft. Dat fommige der- 
zelver, veelmaalen, meer onze oplet- 
tenheid vorderen, dan zulke, welke in 
de daad van grooter aanbelang zyn, 
V. DEEL, E zul- 


66 _E‚ P. SWAGERMAN OVER 


zullen zy, die de Heelkonst dagelyks 
oeffenen, denk ik, my gereedelyk toe- 
ftaan. Want deeze zo gering fchynen- 
de gebreken, welken, dikwils, ook 
door ons zelfs als zodanige worden aan- 
gemerkt, maaken, ter oorzaake hunner 
traage en fomtyds vry moeielyke Ge- 
neezingen, derzelver Lyderen verdrie- 
tig, en baanen daar door den weg tot 
minachting voor hunnen Heelmeester: 
dit is zoo waar, dat ik met leedweezen 
moet zeggen, meermaalen gehoord te 
hebben, dat de braaffte Lieden, zo wel 
Genees- als Heelkundigen, in dusdani- 
ge kleinigheden, ten uiterften verag- 
telyk werden voorgefteld; daar zy nog- 
thans, om hunne bekwaame handelwy- 
ze in de herftelling der zwaarwigtigfte 
gebreken, met alle billykheid, den 
groot{ten lof verworven hadden. 
_%Is door eene foortgelyke kleinigheid, 
dat ik ondervonden heb, dat, alles aan 
te wenden, * welk ter verbeetering on- 
zer kundigheden ftrekken kan, de eeni- 
ge weg is om dergelyke verdrietelykhe- 
den te boven te komen: want zig voor 
allen blaam te willen hoeden, is eene 
vrugtelooze pooging. Het zy genoeg, 
indien wy maar, op de gepast{te ga 
den, 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 67 


den, ons verzeekerd moogen houden ;, 
dat anderen, wier bekwaamheid wy, 
met recht, meerder dan onze eigene 
oordeelen te zyn, ons egter met geen 
billyke reden van eenig pligts-verzuim 
konnen befchuldigen: en als dan mag 
men den goeden uitflag der geneezinge;, 
die ook anderen buiten ons beroep fom- 
tyds bewerken, veel eerder aaneen lot- 
geval, dan hunne kundigheden, toe- 
fchryven. 

Door deezen zelfden weg, heb ik de 
nuttigheid ontdekt en ondervonden van 
deezen Spiritus, in onderfcheidene ge- 
breken, welken van minder aanbelang 
waren, en hier tevens zullen voorkoo- 
men. 

Men moet geenfins: verwagten, dat 
ik, in het mededeelen deezer ongemak- 
ken, een Syftematisch rigtfnoer volgen 
zal. Ik heb daar in niets anders be« 
oogd, dan proefondervindelyk mede te 
deelen, het gene door anderen en my 
meermaalen gezien is, 

De gebreken, welken in deeze verhan- 
deling voornaamlyk voorkomen, zyn; 
de Eeltachtige uitbottingen aan de Vin- 
geren en Teenen; fommige Wratten, 
eenige Sarcomata zo aangeboorne a’s 

Es ver- 


68 E. P. SWAGERMAN OVER 


verkreegene (a); enkele Zweeren aan 
onderfcheiden deelen; eenige Aungi; en 
fommige Polypi, zo die der Ooren als 
van de Neus. | 
Wyders heb ik by de melding der 
voordeelen van deezen Geest, in mynen 
geneezings aanleg, geenfins, de daar 
by voorgekomen tegenkantingen, ver- 
zweegen: in hoope derhalven dat my- 
ne aangewende poogingen ten nutte zul- 
len ftrekken , zal ik thans tot de reeds 
gemelde taak overgaan, 
In den voortyd van *t jaar 1760, viel 
my de behandeling te beurt, eener eelt- 
achtige uitgroeijing op den top der voor- 
fte vingers van een jong Heer. De oor- 
zaak daar van was hem onbekend , maar 
het gebrek zelf zeer pynlyk. Dit eelt- 
achtig weezen ftrekte zig uit, van on- 
der den nagel, tot over den top des vin- 
gers. Myn eerfte aanleg ter geneezing 
beftond, in de eeltftoffe week te maa- 
ken, Dit bewerkte ik, door ’t opleggen 
van een papje uit brood en melk faam- 
gefteld, Hier door myn oogmerk be- 
reikt en de ftoffe week genoeg gemaakt 
hebbende, fchrapte en {need ik dn 
d= 


(a) VAN GESSCHER , over de voorhaamfte lang- 
duurige Gezwellen , bladz. 98, 


DEN SPIRITUS SALIS MARINIL 69 


dagelyks zo verre af, tot dat eindelyk, 
de daar onder gelegen gladde en gaave 
huid, te voorfchyn kwam. Dit ver- 
{fchynfel , gevoegd by de onpynlykheid 
van den Lyder, die betuigde geen on- 
gemak meer te voelen, deed my hoo- 
pen, hem, op deeze wyze, te zullen ge- 
neezen; doch wy beiden waren bedroo= 
gen: want, kort daar na, geraakte al- 
les weder in den voorigen toeftand, Toen 
beproefde ik de bleinmaakende midde- 
len, met welker aanleg ik zo lang 
voortging, tot dat een gedeelte der huid 
daar door was weggeknaagd: maar, en 
de geneezing en het eelt, volgden wel 
ras elkanderen. Vervolgens nam ik, 
na eene tweede rauwmaaking, de La- 
pis Infernalis te baat, welke geen guns- 
tiger uitwerking hebbende, dan de 
voorgaande middelen, verliet my de 
Lyder ftilzwygende, dien ik niet, dan 
na verloop van eenige maanden, volko- 
men geneezen weder zag, by gelegen- 
heid, dat men my, ten zynen huize, 
ter geneezing van een ander ongemak 
geroepen hadt. Men verhaalde my 
toen, dat wylen de Heer j. D, SCHLIG- 
TING, M, Doktor, de uitroeiing van 
zyn gebrek ondernomen hadt, door het- 

E 3 zel. 


79 E. P., SWAGERMAN OVER 


zelve zo diep, als hy gevoeglyk oor- 
deelde, weg te {nyden; doch dat de 
hergroeijing van het eelt onmiddelyk de 
geneezing gevolgd was. Maar eindelyk, 
dat, kort daar na, een Duitsch Heel- 
meester, daar by geval gekomen zyn 
de, de geneezing ondernomen hadt, 
door de eeltachtige {toffe dagelyks met 
een geel vogt te beftryken: na deeze 
bewerking, werd door hem, de ftof- 
fe, welke zig geftadig opwierp, van tyd 
tot tyd met een mesje afgefchrapt: en 
het gevolg daar van was geweest, dat, 
het gemelde opwerpfel allengs ver- 
minderende, de daar onder gelegen 
huid zig ten laatften glad en effen ver- 
toonde, zonder iet der gemelde ftoffe 
meer voort te brengen: ook, dat die ge- 
heele behandeling, aan den Lyder, geen 
de minfte pyn veroorzaakt hadt, _ 

Ik wil gaarne bekennen, dat dit ver- 
haal myne nieuwsgierigheid gaande 
maakte, inzonderheid toen ik den vin- 
ger glad en ongefchonden zag. Myn be- 
{luit daar omtrent was, dat het gebruik- 
te gcelevogt, fcherpte genoeg bezitten 
moest , om zodanige eene ftotte te ver- 
nietigen: maar ik kon geenfins denken, 
dat hetzelve, ter oorzaake van zyne 

gag 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 71 


zagte werkinge, onder de Chymiefche 
Scheivogten zoude behooren, In deeze 
onzeekerheid dan moest ik blyven be- 
rusten, dewyl my gelegenheid ontbrak, 
om eenige proefneeming te bewerkftelli- 
gen. Maar eindelyk kwam my in ’ jaar 
1761, in handen, het Journal de Medeci- 
ne voor de maand February. Hier vond 
ik pag. 145. verfcheidene waarneemin- 
gen, medegedeeld door den Heere MON- 
CEAU, van hoornachtige uitgroeijingen 
aan de Dyen en Beenen, by welker be- 
fchryving men nog , fommige foortgely- 
ke gevallen uit andere fchryvers, vindt 
medegedeeld, Wyders berigt ons de 
Autheur, dat men in het werk, bekend 
onder den naam van Encyclopedie, op 
het woord Corne, nog veele voorbeel- 
den aantreft wegens foortgelyke uit- 
groeifelen aan byzondere lighaams dee- 
len: ten laatften voegt hy ’er by, dat 
de Heer jAucourT, (die de fchry- 
ver van dat onderwerp is) wil, dat men 
in het begin, zodanige miswasfen zou- 
de kunnen voorkomen, door het ge- 
bruik van den geest van Zeezout. 
_Myne te vredenheid was vry groot 
omtrent deeze ontdekking, dewyl het 
gemelde middel my voorkwam, heel 
Rt | 4 wel, 


12 EP. SWAGERMAN OVER 


wel, zo in kleur als zagtheid, met het 
gene men by mynen Lyder hadt ge- 
bruikt, over een te {temmen , te meer, 
omdat ik den goeden uitflag, in ge- 
breeken van den Mond en de Keel on- 
dervonden, en deszelfs fchadelooze uit- 
werkinge, op die nog tederder deelen 
dan onze uiterlyke huid, gezien had: en 
befloot daarom, by de eerfte voorko- 
mende gelegenheid daar van Proeven te 
neemen, in zodanige gevallen, waar in 
het met billyke reden ter geneezing kon 
worden aangewend, | 


EERSTE GEVAL 


In eene der zomer maanden des jaars 
1764 kwam by my een jong Heer ter 
geneezing voor een Pry-Wrat (Verruca 
Porrus) zittende aan den voorkant van 
t eerfte lid zyns middenften Vingers: de- 
zelve was hem zeer pynlyk-en bloedde 
ep de minfte aanraaking. Deeze Wrat 
beftreek ik met den enkelen Spiritus Salis 
Marini; dit baarde hem voor eenige oo- 
genblikken een weinig prikkeling, doch 
deeze hield ras op, Vervolgens over- 
dekte ik dezelve met fyn plukfel in dens 
gelfden geest bevochtigd, en lag ’er een 


Di- 


ande 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN 73 


Diapalmpleistertje overheen. ?’s Ande- 
rendaags was het gebrek reeds vermin- 
derd, en met een wit korstje overdekt, 
maar het plukfel door de drooging fterk 
aangekleefd; alles nogthans zonder de 
minfte ontfteeking. Om dees zo fterke 
drooging te voorkomen, lag ik by het 
volgende verband, over de wiek, met 
Spiritus doordrongen, een ander met 
Digeftief befmeerd. Deeze handelwyze 
beantwoordde volkomen aan myne ver- 
wagting: en dagelyks dus voortgaande, 
was de Lyder den veertienden dag ge- 
neezen. 


EWE DB GE VA Le 


Den 15. December van het zelfde jaar, 
geroepen zynde by eene jonge Juffrouw, 
vond ik, daar komende, haar Hand- 
palm naby de Muis bezet met die foort 
van Wrat, welke Myrmecia geheeten 
wordt (b). Deeze Wrat hadt în den 
omtrek de grootte van eene grauwe 
Erwt, was rond, doch niet heel verhe- 
ven, maar eeltachtig hard, veroorzaa- 
kende by de geringfte drukking veel 

| E 5 PyD. 


(b) crLsUS Lib. 5, Cap, 28, 


IA _E. P. SWAGERMAN OVER 


pyn. Ik rigtte myne behandeling op 
dezelve wyze in, als by het voorige ge- 
val: dit ging zo lang goed, tot dat een 
korst, door dien geest gemaakt, weg- 
viel ; toen noodzaakte my de pyn, ge- 
duurende twee dagen, met een Dige- 
Jlief te verbinden; en voltrok vervol- 
gens myne geneezing, door een deel 
van deezen Spiritus onder twee deelen 
Varkensreuzel te vermengen (deeze fa- 
menftelling zal ik voortaan, kortheids- 
halve het Mengfel noemen). Loor ee- 
ne dusdanige behandeling nam het ge- 
brek, met dagelyks zyne vereeltheid in 
de gedaante eener witachtige korst op 
te werpen, allengskens af, zo, datde - 
‚ Lyderesfe, den 31. derzelver maand, 
geneezen was, 


DERDE GEDF/AL 


Den 23. van die zelve maand, ver= 
toonde my een Koopman, hier ter fte- 
de woonende, eene foortgelyke Wrat 
als de laatstgenoemde , zittende aan de 
buiten zyde van het midden lid des 
middeníten vingers van zyne regterhand, 
Deeze Wrat, welke by uitftek pynlyk 
was, hadt hy reeds verfcheidene er 

en 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL, 75 


den met veel ongedulds gedraagen: 
konnende niet lyden, dat de naastgele- 
gen vinger daar tegens rustte; % welk 
hem onder het fchryven veel moeielyk- 
heid verwekte. Tot uitroeijing der zel- 
ver, waren hem, door een oud en er- 
vaaren Heelmeester, alle de gepaste 
hulpmiddelen aan de hand gegeeven , als 
de bleinmaakende, de Spiritus Nüri, 
Lapis Infernalis en foortgelyke ; doch 
te vergeefsch: want het ongemak werd, 
door die allen, en grooter en gevoeli- 
ger. Wat aanbelangt de hoedanigheid 
deezer Wrat, dezelve bezat minder 
verhevenheid dan wel uitgebreidheid, 
was bruin van kleur, op het gevoel eelt- 
achtig hard, en gekarteld als haaije vel, 
De geneezing welke van my gevor- 
dert werd, beproefde ik op dezelve wy- 
ze als in het voorige geval, naamlyk 
‚met den Spiritus alleen ; maar dit flaagde 
flegs zo lang, tot dat de daar door ge- 
maakte korst zig fcheidde, en het daar 
onder liggende gedeelte zig vleezig rood 
vertoonde: want, toen werd ik verpligt 
om de pyns wille, twee of drie dagen 
na den andere eene ettermaakende Zal- 
ve te gebruiken. Hier na egter de toes 
vlugt neemende tot het gemelde Meng: 
Lelg 


JÓ6 E. P. SWAGERMAN OVER 


fel, kwam ’er dagelyks op het gebrek 
eene witte ftoffe te voorfchyn, welke, 
afgevallen zynde, wederom van eene 
dergelyke gevolgd werd; na welker 
afvalling men, dien dag, het middel 
een weinig dunner gefmeerd aanlag. Dus 
voortgaande tot in het laatst van Janua- 
ry 1765, liet ik de behandeling van ’ 
ongemak, in zo verre aan den Lyder 
over , dat ik hem by tusfchenpoozingen 
kwam zien, en nam den 5. Mey myn 
affcheid: zynde het gebrek toen geheel 
onpynlyk, en reeds zo klein, dat hy 
maar eerst na verloop van ‘eenige da- 
gen, de opwerpende ftoffe, die droog 
en als een kleine fíchilfer was, behoef- 
de af te fchrappen; en in den natyd, 
deszelfden jaars, den Lyder ontmoeten- 
de, vond ik hem over zyne geneezinge, 
welke in eene der Zomer maanden vol- 
trokken was, zeer vergenoegd : hebben- 
de daar van niets overgehouden, dan 
een glad lidteeken, in de gedaante ee- 
ner pokput, . 


In het begin van dit onderwerp is ge- 
bleeken, hoe moeielyk zig die eeltach- 
tige uitbotting, aan den top des Vin- 
gers, liet tot geneezing brengen. Ee 

Et 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 77 


het zyn de vingeren alleen niet, welke 
deeze ziekte onderworpen zyn:. men 
ontdekt. dezelve ook aan de Teenen;, 
gelyk ik in myne Praktyk meermaalen, 
en wel meesten tyds, ondervonden heb. 
Onder myne aanteekeningen, vind ik 
de geneezing eener vleeschachtige uit- 
groeijing onder den Nagel van den groo- 
ten Teen. Dit ongemak hadt zulk ee- 
ne groote uitgebreidheid, dat het my 
ondoenlyk was, om den Nagel, niette- 
genftaande dezelve*door de verheven- 
heid van °t uitwas byna drie agtíte dee- 
len eens duims van den top des Teens 
afftond, tot aan % einde deezer uitgroei- 
jing weg te Ínyden. Dit gebrek, welk 
een geruimen tyd door een ander Heel- 
meester was behandeld, veroorzaakte 
de Lyderesfe zo veel pyns, dat zy haa- 
ren dienst, als Dienstmaagd, moest ver- 
laaten: en, de geduurige daar by plaats 
hebbende bloeding en vogtsontlasting, 
belette haar tevens aan deezen voet een 
fchoe of muil te konnen draagen. Na 
eene genoegzaame befchouwing van het 
gebrek , befloot ik het zelve op de ge- 
voegelykfte wyze uit te roeijen,. Ten 
dien einde beftreek ik de oppervlakte 
dagelyks met de Lapis Infernalis, en 


dek- 


78 _E‚ P. SWAGERMAN OVER 


dekte die telkens met droog plukfel: 
maar de groote droogte in de geneezing 
hinderlyk wordende, werd het drooge 
plukfel voor eene wiek met Digeftlief bes 
Ímeerd verwisfeld, Door deeze handelwy- 
ze hield de bloeding ras op, en de uitvloei- 
jing der ftoffe nam allengs af: het uitwas 
verdunde van tyd tot tyd, fchoon lang na 
zo veel niet, dat de Nagel den top des 
Teens wederom volkomen konde nade- 
ren: maar, de zweerten minsten floot 
met eene{chilferachfige, doch vaste vlak- 
te; en dusdanig werd de geneezing, wel- 
ke door my den 31, January 1760. was 
begonnen, den 4, Maart deszelfden jaars 
voltrokken , na welken tyd ik deeze 
Lyderesfe niet weêr gezien heb. 

Dat de oorzaak deezer ziekte, eene 
opwerping of liever uitbotting van eelt- 
achtige {toffe der huid onder den Na- 
gel , geweest zy, welke naderhand, 
door bygekomen ontfteeking, tot ver- 
zweering en uitfpatting van bastaard 
vleesch is overgegaan, komt my meer 
dan waarfchynlyk voor; zo als ook in 
het vervolg nader zal blyken. Want 
ik heb verfcheidene maalen, by lieden, 
welken over pynlyke drukking onder de 
Nagelen hunner Teenen klaagden, ge- 

von- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 79 


vonden , dat zodanige pyn, alleen door 
de ophooping eener foortgelyke eelt- 
{toffe veroorzaakt werd: en, dit eelt- 
achtig weezen, was niet zo ras opge- 
ruimd, na eene voorafgegaane weeking 
in water, of myne Lyders waren we- 
derom voor eenen tyd lang van hunne 
pyn ont{laagen: ook heb ik dees «op- 
hooping , fomwylen ‚zo aanmerkel yk ge- 
vonden, dat de Nagel, door dezelve, 
ruim een vingerbreedt van het topeinde 
des ‘Teens was afgeftooten: doch altoos 
ben ik genoodzaakt geweest, om dat 
gedeelte, * welk uit de daar onder gele- 
gen huid voortkomt, te laaten zitten, 
dewyl anders, en bloeding en pyn, de 
gevolgen daar van waren, Mooglyk 
zal men denken, dat het eene van den 
Nagel afgefcheiden en in dervoegen op- 
eengehoopte {toffe is, Dergelyke eene 
affchilfering der Nagelen vindt men dik- 
maalen: maar dat foort van gebrek is, 
uit de opeengeftaapelde Nagellaagen en 
derzelver hoornachtige hardheid, zo 
wel van de befchreeven ziekte te onder- 
kennen, dat men ze beiden flegs eens be- 
hoeft te zien , om ’er van overtuigd te zyn. 
Uit myne voorgaande gezegden blykt 
dan, dat het my meer dan waarfchynlyk 
voor- 


80 E‚ P, SWAGERMAN OVER 


voorkwam, dat het uitwas, van de al 
daar gemelde Dienstmaagd, uit eene 
voorafgegaane vereelting zynen oor- 
{prong hadt genomen: zie hier eene na- 
dere opheldering desaangaande; 


PER RDE 8 HATE 


Den 26, May 1767. werd myne hulpe 
verzogt van een zeevaarend man. Dee- 
ze toonde my zyn voorften Vinger, 
welken ik aan den top bezet vond, met 
een dergelyk, en niet minder dik, bas- 
taard vleesch, als by de hier voorge- 
melde Dienstmaagd. Hetzelve was ins-” 
gelyks zeer vast, pynlyk en veel vogts 
ontlastende, Den eerfte oorfprong van 
dat gebrek, berigtte hy my geweest te 
Zyn, eene kleine hardheid naar den 
voorkant onder den Nagel, welke hem 
by de minfte drukking veel pyn veroêr- 
zaakte, Wyders, dat het in zulk een 
ftaat allengskens in grootte toegenomen, 
eindelyk doorgebroken, en dus uitge- 
fpat was, egter hadt hy met een wit 
poeder uit zyn zalfdoos (zynde de Aly- 
men Ùstum)den verderen aanwas deszel- 
ven zoeken te beteugelen; maar, nog 
dit middel, nog de daar by ii 

zal 


DEN ‘SPIRITUS SALIS MARINK. St 


zalven, waren geenzins vermoogende 
geweest , om het dus uitgefpatte vleesch 
in eenen anderen {taat te brengen, als 
waar in hy het aan my vertoonde, De 
aanvang myner geneezing beftond, ín 
den Nagel tot agter en rondom het uit- 
was weg te fnyden, welk niet moeielyk 
viel, vermits dezelve zyne gewoone 
dunheid en geen de minste vasthegting 
„aan het uitgroeifel hadt, Vervolgens 
beftreek ik het zelve geheel en al met 
de Lapis Infernalis , dekte het door een 
wiek met Digeftief  befmeerd, en lag 
er een Diapalmpleister over heen. Door 
deeze behandeling verminderde de kwaal 
tot meer dan de helft ín haare diktes 
maar toen als een vlakke zweer ge« 
worden zynde , verkleinde dezelve , in 
weerwil deezer dagelykíche beftryking , 
groe: ten laatften (zodanige geneezin- 
gen heb ik by het gebruik van deezen 
Steen, in tegennatuurlyke uitbottingen 
meermaalen ondervonden; en heb daar 
door geleerd, dat middel, by andere 
gelegenheden, als een goed velmaakend 
_ middel te gebruiken). Evenwel, de on« 
_volkomenheid dier geneezing , my toen 
nog allerduidelykst blykende, nam ik 
__myn toevlugt tot het gebruik van het 
MZ DEEL. E voor-= 
$ 


/ 


7 
& 
. 


82 EE. P. SWAGERMAN OVER 


voorfchreeven Mengfel: bewerkende 
daar mede een trapswyze affchilfering, 
met zulk eene vermindering, dat daar 
van, den 24 July, maar alleenlyk een 
dun en nauwlyks noemenswaardig fchil- 
fertje overbleef, Deeze Man, die toen 
verpligt werd wederom naar zeete gaan, 
nam tot volkomen zekerheid, nog een 
kleinen voorraad van dit Hulpmiddel 
mede: hem belastende , tot *t einde der 
geneezinge, welke hy aan de geheele te 
rug blyving deezer opwerping konde 
kennen, dus voort te gaan, Sedert heb 
ik van deezen Lyder niets meer verno- 
men, niet tegenítaande hy , nadien tyd, 
dikmaalen in deeze ftad geweest is zon- 
der my weder te komen zien; waar uit 
ik met reden befluit, dat hy volkomen 
geneezen en wel gebleven is (c). 


(c) Den 3. September 1770. had ik het genoe- 
gen „ van eene foortgelyke uitgroeijing in haar bê- 
gin te zien. Dezelve zat onder den Nagel van 
den grooten Teen, en was zeer pynlyk, uit oor- 
zaak dat de Nagel, van deszelfs topeinde werd 
afgedrukt.  Haare grootte was gelyk „ met die van 
eene middenbaare grauwe Erwt, zo hard als eelt, 
en liet zig ook dus fnyden; zittende met eenen 
hals, iet dunner dan haar boven deel, in de huid 
vast. Ter geneezing deezer uitgroeijing „ beftreek 
ik dezelve met den enkelen Spsritus , lag ’er kg 

WIEK= 


DEN SPIRITUS SALIS MARINI, 83. 


By den aanvang van dit Onderwerp. 


_heb ik gezegd, by alle gelegenheden, 


vi 


welke my zouden voorkoomen, niet 
te zullen nalaaten, met het gemelde 
middel, in zodanige gevallen, proeven 
te neemen, omtrent welke men het vei- 
liglyk ter geneezinge konde aanleggen, 
De volgende gevallen, zullen daar van 
ter bevestiging ftrekken. 


VITFDE GEDVA L.» 


In de maand Oktober des jaars 1767, 
verzogt my eene Vrouwe , oud vo, jaaren , 
haar te willen geneezen, van een gezwel; 
* welk zy midden op haar hoofd hadt, 
Dit gezwel, sr midden op hetzel- 

2 ve 


wiekje met denzelven bevogtigd; over, en dekte 
met een Diapalm pleistertje. Hier door droogde 
dezelve van dag tot dag fterk, én eindelyk eene 
hoornachtige hardheid verkreegen hebbende , viel 
het geheele lighaam derzelver den 17. gelyks de 
teen weg. Dit zelfde verfchynfel gebeurde een 
en andermaal, waar door de Lyder in ruim twee 
maanden tyds geneezen is: hebbende zo als ik in 
het midden deezes jaars gezien. heb, niets-daar van 


__ behouden. Dit gebrek, dat ik vermoede, van 


_ denzelfden aart te zyn, als de twee voorgaande, 


hadt niets gemeen met de Lykdoorn , màar fchynt 


_ my toe, tot dat foort, van Wratten: te behooren, 
aan ’% welk cELsus Lib. 5, Cap. 28, den naam van 


& 
ir) 
Ùs 


Acrochordon geeft, 4 


ef 
\ 


84: E‚ P, SWAGERMAN OVER 


ve zittende, “was meer dan een duim 
lang, doch een weinig minder breedt, 
omtrent drie agtfte deelen van een duim 
dik, op het gevoel hard, onverfchuif- 
baar, niet met haair gedekt, en niet 
pynlyk als by fommige tyden. Dit on- 
gemak, dat-ik met eene gaave huid ge- 
dekt, natuurlyk van kleur, en zonder 
zweering vond, was door haar toen 
ruim zes jaaren gedraagen. Hetzelve was, 
volgens haar zeggen, byna drie jaaren 
lang door één Chirurgyn behandeld; ge- 
duurende welken tyd zy betuigde, dik- 
maalen, door het gebruik der fcherpe 
middelen, veel pyn geleeden te heb- 
ben, Uit de befchreevene omftandig- 
heden kwam my dit gebrek voor, niet 
anders te zyn, dan eene Sarcoma, wel- 
kers vastheid en onbeweeglykheid, ik 
toefchreef aan de ontaarting der huid; 
en befloot daarom, de geneezing, door 
de oplegging van wegeetende middelen, 
te onderneemen. Met dat oogmerk 
dan, werd vooraf deszelfs oppervlakte 
vernietigd „ door. een korstmaakend 
mengfel, faamgefteld uit een groot deel 
roode Praecipitaat met een gepaste hoe- 
veelheid varkensreuzel. Na de affchei- 
ding van de korst, werd etn en 

q- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 85 


Lapis Infernalis gebruikt; met welke zig 
alles zo wel fchikte, dat my dagt, 
daar door, de volkomen geneezing be- 
werkt te zullen hebben: want het ge- 
zwel fcheen geheel vernietigd, en van 
den ganfchen omtrek was het, of zig 
over de vlakte een lidteeken wilde vor- 
men: maar na verloop van weinige da- 
gen, kwam ’ ongemak weer op nieuws 
te voorfchyn met kleine heuveltjes, wel- 
ken eindelyk als in elkanderen fmolten, 
en hetzelve deeden hervoortkomen. Ver- 
volgens ging ik over tot het gebruik 
van de Butyrum Antimonii, waarmede 
ik,’ niettegenftaande derzelver gebruik 
haar veel pyn veroorzaakte, tot zulk 
eene aanmerkelyke diepte doordrong, 
dat men zig naauwlyks kon verbeelden, 
eenig overblyffel meer te zullen ontdek- 
ken: maar by de aannaderende genee- 
zing bleek het tegendeel; want, fchoon 
een groot deel des gezwels, op deeze 
wyze was ten onder gebragt, waren 
‘ernog veele plaatfen, uit welken de 
ontaarte ftoffe wederom te voorfchyn 
‚kwam. Om die reden nam ik het be- 

fluit, om tot het meergemelde Mengfel 
de toevlugt te neemen, En in de daad, 
door deszelfs gebruik leed zy minder 


ba, E 3 pyn: 


86 E.‚ P. SWAGERMAN OVER 


yn: en de overblyffelen des gebreks 

eeten door een fchilfermaaking, met 
eene zofterke en dagelykfche verminde- 
ring, dat de Lyderesfe my in den zo- 
mertyd van ° jaar 1768, verliet; heb- 
bende daar van geen andere kenmerken 
behouden, dan eene ftof gelykende fchil. 
fering der opperhuid, En dewyl het 
thans ruim twee jaaren geleeden is, dat 
ik haar niet vernomen heb, en dat der- 
zelver behoeftige ftaat haar bovendien 
verbied zig myne hulpe te onttrekken, 
kan ik my zelfs haarer aanhoudende ge- 
neezing genoegzaam verzeekerd houden. 


ZESDE GEA 


In den nazomer deszelfden jaars, be- 
zogt ik een Vrouwe oud omtrent óo jaa- 
ren, welke in het middendeel van haar 
Voorhoofd, een weinig hoger dan den 
viterften rand der Wenkbrauwen, eene 
byna zwarte hoornachtige uitgroeijing 
hadt, Dit uitgroeifel, ’* welk men om 
zyne hardheid veel eer onder de hoor- 
nen dan onder de wratten konde ftel- 
len, (tak alrede, meer dan een vierde 
deel van een duim boven de huid uit: 
en {haan hetzelve zig niet aart 

, Iet 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN 87 


liet beweegen, was daar en boven, de 
geringfte pooginge daar toe, haar zeer 
hinderlyk. De omtrek deszelven ver- 
toonde eene faamentftelling van laagen, 
rondom welken de huid iet verheevener, 
en het hoornachtig deel zig als inge« 
zonken vertoonden; zynde de daar om- 
ftreeks gelegen huid als verfchroeid le- 
der in één getrokken, Deeze Vrouw, 
die byna drie jaaren lang aan veele fcro- 
phuleuze zweeren hadt gefukkeld, ver- 
kreeg dit ongemak na derzelver genee- 
zinge. Op deeze uitgroeijing heb ik 
niets anders gelegd dan het befchreeven 
Mengfel; en daar door is zy, na dat 
het grootfte deel daar van eerst is weg- 
gevallen, en ’t overige als laagswyze 
fcheidde, zonder eenig kenbaar over- 
blyffel, binnen den tyd van zes weeken 
geneezen. 


ZEVENDE GE WAL 


Den 3. September 1768. werd my door 
een Heer, oud ruim 6o jaaren, de ge- 
neezinge verzogt van een Sarcomateus 
Gezwel, een grooten duim breedt van den 
uiterlyken been-rand des linker oogkuils 
afftaande, 

_ Het gezwel, welk genoegzaam rond 
F 4 en 


88 E. P. SWAGERMAN OVER 


enin zyn middenlyn zevenagtfte deelen 
van een Rhynlandfchen duim groot was, 
hadt tot zyn grondfteun een foort van 
{teel , ruim drie agtfte deelen eens duims 
Rhynlandfch dikte, welkers afmeeting 
met de grootfte verhevenheid van het 
uitwas overeen{temde: hier door kwam 
de gedaante deszelven zeer na by fom- 
mige foorten van paddeftoelen , die aan 
den rand dun en na het midden in dikte 
zyn toeneemende, 
Dit gebrek hadt, volgens het berigt 
van dezen Heer, federt een groot jaar 
zyn oorfprong genomen uit een glad plat- 
achtig zagt gezwelletje; en, was langen 
tyd met de opperhuid gedekt en pynlyk 
gebleeven. Maar na verfcheiden raad- 
pleegingen, zo te Leiden als hier, met 
veele voornaame Genees- en Heelkundi- 
gen ‚ gehouden te hebben, onder wel- 
ken eenigen hem geraaden hadden, de 
geneezing te beproeven door afbinding, 
{ommigen de wegfnyding, anderen de 
branding : waren enkelen onder hun 
voor den aanleg van bytmiddelen ge- 
weest, Hindelyk zig dan by een oud 
ervaren Heelmeester vervoegende, op 
wiens raad hy, toen ruim zes maanden 
Jang, het gezwel met een groene pleis- 
8 ú ter 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 89 


ter hadt gedekt gehouden, was het zel- 
ve in dien tyd ontveld, veel grooter en 
eenigzins pynlyk geworden, / 
Dus zyn ongemak moede geworden 
zynde, verzogt hy, op de aanraading 
van fommigen zyner Vrienden, myne 
hulpe, Na het ontfangene berigt van 
zyn genomen advyzen, zeide ik zyn Ed. 
dat het my voorkwam, dat’er voor zyn 
gebrek, buiten de binding, fnyding of 
branding, nog wel een middel ter ge- 
neezinge te beproeven was: en dat ik 
my, fchoon geen volkomen verzeeke- 
ring daar van konnende geeven, egter 
daar mede, vleide; doch dat ik tevens, 
door die geneeswyze geleerd hebbende, 
dat’er fomtyds langen tyd toe werd ver- 
eischt, in gevolge daar van derzelver 
__duuring geenzins durfde bepaalen, Maar 
het vooruitzigt eener zo gemakkelyke 
geneezinge, hoe flaauw ook , deedt hem, 
myn laatst gedaane voorftel, niet eens 
in aanmerking neemen: zo wel te vre- 
den zynde dat’er deze hoop nog ove- 

rig was, 
Ik lag dan den g het befchreevenMeng- 
fel, op fyn plukfel gefmeerd, voor de 
eerste maal aan, overdekte het zelve 
met eene eenvoudige Diapalmpleister, 
F 5 en 


go E. Pe, SWAGERMAN OVER 


en verzogt den Lyder, die buiten de 
ftad woonde, het verband twee maalen 

daags dus t& willen doen hernieuwen. 
Den 19 het gebrek voor de eerste rei- 
ze na den nieuwen aanleg befchouwen- 
de, vond ik het zelve reeds met een wit- 
achtige korst gedekt, en ried daarom 
zyn Ed, die van zelfs te laaten afvallen, 
wyl hy my zeide, dat hem het gebruik- 
te Middel , inde eerste dagen , veel prik- 
keling hadt veroorzaakt: wyders, na de 
wegvalling van de korst, des anderen 
daags met enkel droog plukfel te ver- 
binden; en den daar aan volgenden dag 
het gewoone Middel wederom dun ge- 
fmeerd op teleggen; dat hy vervolgens, 
hetzelve dagelyks weer in grootere hoe- 
veelheid moest doen gebruiken; nadien 
‘er van tyd tot tyd foortgelyke bekors- 
tingen zouden volgen. Herhaalde reizen 
heb ik dat zelfde verfchynfel waargeno- 
men: en de Heer LABEE heeft enkele 
maalen, toen gemelde Heer tot mynent 
kwam, daar van ooggetuige geweest, 
Dus verminderde dit uitwas trapswyze: 
maar ten laatsten met de huid gelyk ge- 
worden zynde, kon men, in het betas- 
ten van dezelve, gewaar worden, dat 
het gedeelte, welk de {teel van’t en 
maak- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL OL 


maakte, door de ganfche huid verfpreid 
was. Dit nog overgebleeven deel nam 
op gelyke wyze af als het voorgaande: 
en deeze opwerping en affchilfering 
heeft zo lang aangehouden, tot dat ‘er 
eindelyk geen ander merkteeken van is 
nagebleeven, dan een genoegzaam vlak 
Lidteeken, dat van geen aanbelang 
was: in welken {taat de Heer vAN GES- 
SCHER het zelve insgelyks gezien heeft. 
Schoon nude volkoomene geneezing van 
dit gebrek tien maanden heeft geduurd , 
was egter de Lyder met de trapswyze 
uitroeijing deszelfs wel vernoegd, om het 
weinige ongemak dat hy daar by gele- 
den hadt: te meer om dat ook zyne pleis- 
ter, welke in den beginne vry groot 
en hem hinderlyk was, allengskens klei- 
ner werd ; behoudende ten laatsten geen 
giper grootte als een hollandsch ftuiver 
u e 


AGTSTE GEDIVA4 Li 


Den 9 February 1769 klaagde my 
eene Juffrouw, oud omtrent 70 jaaren, 
over den grooten last, welken haar een 
Gezwel veroorzaakte, dat onder en in 
het midden van de voetzool ar. 

ong, 


nd 


92 Ee P. SWAGERMAN OVER 


ftond. Over dit gezwel, *t welk zy federt 
’ jaar 1753 hadt gedragen , was ik reeds 
drie Jaaren te vooren geraadpleegd, de- 
wyl hetzelve haar toen het gaan ook 
moeielyk maakte. Agt jaaren voor deeze 
gemelde raadvraaging, hadt zy het, op 
den raad van een ervaren Heelmeester, 
afgebonden; doch met gevolg eener 
fpoedige wederkeeringe: en na dien tyd 
hadt ieder, die zy daar over onderhou- 
den hadt (ik zelfs), haar geraden niets 
daar aan te doen, maar het zelve met 
geduld te draagen. Wat aanbelangt den 
{taat van het gezwel , zo als het zig toen 
vertoonde, deszelfs uiterlyke gedaante 
hadt veel overeenkomst met die gewas- 
fen, welken men Paddeftoelen heet: des- 
zelfs bovenfte en grootfíte deel, was in 
zyne uitgebreidheid gelyk een holland. 
fche fchelling, rustende op eene fteel, 
van omtrent drie agtfte duim dikte: van 
welks midden dit vlakke gezwel by ver- 
dunning eindigde; zynde voor ’t overige 
van dezelfde kleur als de natuurlyke huid, 
en met de opperhuid gedekt. De gun- 
ftige uitflagen der voorgemelde gevallen 
nogthans, deeden my nu befluiten, haar 
het Mengfel te laaten gebruiken tot een 
proefneeming, zonder dat ik heten 
' 00- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 03 


looven , dat zy ’er eenige verbeetering 
door behaalen zoude, ‘Ten dien einde 
dan werd ’er eene wiek, met dit Meng- 
fel vet befmeerd, twee maalen daags op- 
gelegd. Na verloop van veertien da- 
gen haar weder ziende, vond ik het on- 
gemak tot myne eigene verwondering 
reeds aanmerkelyk verminderd: binnen 
den tyd van een Maand tot aan den 
fteel weg; en de dagteekening, in dit 
geval noodeloos houdende, zal ik al 
leen zeggen, dat het ganfche gezwel , in 
de maand Augustus deszelfden jaars, 
geheel tot de oppervlakte der huid was 
uitgeroeid. Egter ried ik haar nog ee- 
nigen tyd daar mede aan te houden, om 
zo doende de geneezing tot volkomen: 
heid te brengen; en langen tyd daarna, 
heeft zy my ook verklaard, volkomen 
geneezen te zyn (d). e 
e 


(d) Den 9. September. 1770. werd ik wederom 
by deeze Lyderesfe geroepen. Daar komende ver- 
toonde zy my andermaal het gezwel onder haaren 
Voet, hebbende byna dezelve grootte als voor- 
heen, zig tevens beklaagende (het zyn haar cige- 
ne woorden) dat zy myn raad niet gevolgd, maar 
dezelve verwaarloosd hadt; en dat zy zulks te 
wyten hadt aan eene haarer vriendinnen, welke 
dagt dat zy reeds alles te boven zoude zyn. 

Omtrent haare geneezing , heb ik wederom del 

zelfs 


04 E. P. SWAGERMAN OVER 


De gunftige gevolgen in de onder- 
fcheidene proefneemingen, deeden my 
dezelve aan eenige myner goede vrien- 
den mededeelen , van welken ik ook een 
zeer voldoenend berigt, zo omtrent het 
meergemelde foort van Wratten, als 
der Vereeltingen, verkreegen had, 

Hier door werd het perk myner 
nieuwsgierigheid allengs uitgebreider, 
naardien ik my reeds by vooruitzicht 
vleide, met de hoope van eenen goeden 
uitflag omtrent andere, doch eeniger- 
maten gelykaartige gebreken. Hierom 
befloot ik ook, by de eerfte gelegenheid 
my voorkomende, op de vleesch-ge- 
zwellen (Sarcomata) welken men by de 
Geboorte ontdekt, denzelfden aanleg van 
middelen te bewerkftelligen, Maar , hoe 
zeer zig myne geneegenheid hier Ü de 

rek- 


zelfden weg ingeflaagen als te vooren , en haar van 
tyd tot tydbezogt, by welke gelegenheid ik ook in 
de verteering deszelven, gelyke verfchynfelen en 
gevolgen heb waargenomen als de eerftemaal. Den 
18. Maart 1773. haar nog eensbezoekende, vond ik 
nog uite nog inwendig geen de minfte overblyffe- 
len, dan eene ligte fchilfering, voor welke ik haar 
ried nog met fmeeren aan te houden; omtrent het 
goed gevolg daar van, heb ik nog korts voldoe= 
nend berigt ontfangen , wyl haar woonplaats thans 
buiten deeze ftad is; maar ook dat nog een wei= 
nig fchilfering bybleef, 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 95 


ftrekte , bleef my egter dezelve ontbree- 
ken: eindelyk evenwel werd daar toe 
eene gelegenheid gebooren. 


NEGENDE GEVAL, 


De Heer LABEE namelyk werd ter 
behandeling geroepen voor een Meisje, 
oud ruim een en een half jaar, Aan 
hetzelve hadt men kort na de geboorte 
een vleesch-gezwel (Sarcoma) ontdekt, 
welk byna de ganfche uiterlyke vlakte 
__van het linker Labium Pudendum be- 
_ floeg. Onze onderlinge en herhaalde ge- 
fprekken aangaande het gebruik des 
meergenoemden Spiritus ; de voordeelige 
gevolgen in de voorige gevallen daar 
van gezien; gevoegd by het vlytige ge- 
bruik deszelven middels, deeden hem 
met den aanleg daar van niet toeven; 
te meer, wyl verfcheiden Heelmeesters, 
daar over geraadpleegd, alleen , of voor 
de fnyding of de branding, waren ge- 
weest, Een plukfel-wiek , befmeerd 
met het Mengfel, werd over de gan- 
fche uitgeftrektheid des gezwels gelegd, 
en met eene Diapalmpleister overdekt. 
De geduurige vogtigheid der uitvloeijen- 
de Pis maakte, wel is waar, fomwylen 

op 


06 EF. P. SWAGERMAN OVER 


op enkele plaatsjes, een ligte ontvelling, 
doch was, voor ’t overige, van geen 
kwaad gevolg. « Staande de geneezinge 
werd de geheele vlakte des gezwels,met 
een dun witachtig korstje als overdekt, 
welk van tyd tot tyd, by verdunning 
en vermindering kleiner wordende, ten 
Jaatften , na verloop van byna een jaar, 
eene gaave huid onder zig vertoonde: 
welke traage geneezing ik gevoeglyk, 
aan de geduurige bevogtiging der Pis, 
meen te mogen toefchryven. 

Deeze welgelukte handelwyze hadt 
ten gevolge, een tweeden aanleg van 
hetzelfde middel in een ander voorwerp. 


TIENDE GE DVA Le 


By een Kind, ruim een jaar oud, 
hadt men na de geboorte een foortge- 
lyk vleesch-gezwel ontdekt, zynde rood 
van kleur, en. geplaatst aan de regter 
flaap des hoofds , welk van een zeer klein 
beginfel, tot de grootte eener groote 
kars, maar platter van gedaante, was 
aangegroeid. Hetzelfde middel werd, 
op gelyke wyze, als in het voorgaande 
geval aangelegd, Na verloop van wei- 
nige dagen werd deszelfs- kleur, van 
@ zeer 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 97 


zeer rood, bleeker, en het gezwel be- 
gon, op het gevoel, eene merkbaare 
papachtigheid aan te neemen, zo, dat 
men het byna kon plat drukken. Maar 
* ongunftig gevoelen, dat door ande- 
ren, aan deeze ouderen, met betrekking 
tot eene foortgelyke geneezinge, werd 
ingeboezemd , gevoegd by de voor- 
keur, welke men hun zeide, dat de 
branding boven alle middelen hadt, 
verwekte in die Lieden eene geeme- 
lykheid , welke ftuursheid ten gevol- 
‚ge hebbende, voor deezen hunnen Heel- 
meester niet te dulden was; die daarom 
het befluit neemende, van niet weder te 
komen, ten einde foortgelyke onaange- 
naamheden te ontvlieden, daar in ook 
is blyven volharden. Echter heeft men 
in het vervolg vernomen, dat dit ge« 
brek, welk de ouderen, door hetzelfde 
Middel datze van den Heere LABEE had- 
den doen komen, hebben blyven behan- 
delen, ten einde van tien weeken, na 
eene kleine doorbraak gelukkig genee- 
zen is, 

De volgende gevallen zyn my door 
den Heere VAN GESSCHER medegedeeld , 
welke, de gunftige uitflagen der voori- 
ge proeven bewust zynde, zyne behan- 

V. DEEL. G de: 


98 E. P., SWAGERMAN OVER 


deling op de volgende wyze heeft inge- 
rigt. 


ELFDE GE VA L, 


Het Zoontje van den Heer N, D. 
M. werd den 2, January 1772. gebooren 
met een zeer klein vleesch-gezwelletje 
op den top des linker fchouders. Men 
gehakte in den eerften tyd, omtrent 

etzelve, weinig oplettenheid: en, het 
was alleen de merkelyke toeneeming des 
gezwels, om welke men my, den 15. 
April daar aan volgende, raadpleegde. 
Het gezwelletje, dat in den beginne 
niet grooter was geweest, dan eene der 
kleinite Erwten, was nu, in kleur en 
omtrek, vry na aan eene Kers gelyk- 
vormig. Deszelfs oppervlakte was ef- 
fen: ik befpeurde in het Vetvlies gee- 
nerley verharding; en myne geneezings- 
wyze rigtte ik op de volgende manier in. 

Onder ééne Unce Axungia Porcina 
mengde ik twee dragmen Spiritus Salis 
Marini, en liet een gedeelte daar van 
op fyn plukzel gefmeerd, twee maalen 
daags aanleggen. Men vervolgde het 
gebruik deezes middels tot den 27, dito : 
als wanneer de weinige verandering, 

welke 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL O9 


welke ik befpeurde, my het befluit 
deedt neemen, om de evenredigheid 
van den Geest van het Zout tot die der 
Reuzel te vermeerderen, Ik mengde 
derhalven, onder één Unce Reuzel een 
halve Unce van deezen Geest; en liet 
het op dezelve wyze als te vooren ge- 
bruiken. De werking in de daad, van 
dit Mengfel, was zeer blykbaar. In 
weinige dagen kwamen de beginfelen te 
voorfchyn eener doode korst, welke 
de ganfche oppervlakte des gezwels in- 
nam, en die, vervolgens, door verrot- 
ting werd afgeftooten, Dit verpligtte 
my, om voor eenigen tyd van deszelfs 
gebruik af te zien, en de verzwooren 
oppervlakte met kalkwater te dekken. 
Myn oogmerk naamlyk was, door dee- 
ze handelwyze, de drooging dier opper- 
vlakte te bevorderen; en als dan het 
gebruik des gemelden Middels te her- 
vatten, De geringe aandoening welke 
hetzelve te weeg bragt; de afneeming 
des gezwels, hoe weinig ook dezelve 
zyn mogt; zo wel als de goede uit(la- 
gen, welken het hulpmiddel, onder de 
beftieringe myner vrienden gehad hadt, 
waren genoegzaame redenen, om te 
hoopen , dat een tweede aanleg van 

G 2 hete 


100 E. P, SWAGERMAN OVER 


hetzelve, de zaak op eene gunftige wy- 
ze zoude beflist hebben, Kene gewel- 
dige ftuip echter, welke gansch onver- 
wagt, den ro. Juny, toen de geheele 
vlakte byna met de huid gedekt was, 
het Kind wegrukte, belette my, voor al- 
toos, het gevolg te zien deezer proef- 
neeminge, 


TWAALFDE GEVAL, 


By het Dogtertje van dienzelfden 
Heer, met het voorige ter eener Dragt 
gebooren, vertoonde men my, den 2, 
Juny deszelfden jaars, een vleesch-ge- 
zwelletje, op het midden van het Borst- 
been, dat de grootte hadt van eene 
Erwt. Dewyl het Kind toen reeds vyf 
maanden oud was, en men het gezwel- 
letje niet dan weinige dagen te vooren be- 
{peurd hadt, kan ik ook niet met zeker- 
heid bepaalen, of het by de geboorte 
beftaan heeft dan niet, Dit ondertus- 
fchen is zeeker, dat het aan alle ken- 
merken van een aangebooren vleesch- 
gezwel deelachtig was. 

Ik bediende my by deeze gelegenheid 
van hetzelfde hulpmiddel als te vooren: 
maar, na dat heizelve twintig dagen 

ges 


DEN SPIRITUS SALIS MARINI, 1OI 


gebruikt was, vond ik de grootte des 
gezwels, eer toegenomen dan vermin- 
derd, Dit deedt my befluiten, om den 
Geest van het Zout in zyne volle kragt 
te beproeven: aangemoedigd zynde, 
door de gunftige veranderingen, welkeik 
in een dergelyk geval befpeurde, dat ik 
ten zelfden tyde met dien enkelen geest 
behandelde, Ik verzogt derhalven, dat 
men het gezwelletje vier maalen daags, 
voorzigtig zoude beftryken met een pen- 
ceeltje van denzelfden geest doordron- 
gen, en zorgvuldig in acht neemen , zo 
weinig van den omtrek te beftryken als 
maar immer doenlyk was, Het een en 
ander werd vry naauwkeurig opgevolgd; 
fchoon het Kind, welks Moeder weinig 
uuren na de verlosfing geftorven is, ge- 
heel aan de zorge eener Minne, buiten 
de {tad woonende , wastoebetrouwd. Ik _ 
zag ‘hetzelve weder den 18, July; en 
ontdekte niets dan een klein vlak zweer- 
tje; zynde het gezwelletje, na dat het 
geheel was uitgedroogd, drie dagen te 
vooren, afgevallen. Dit zweertje is, 
door een enkel kleefpleiftertje, in wei- 
nige dagen geneezen, 


G 3 DER- 


102 Ee P, SWAGERMAN OVER 
DERTIENDE GEVAL, 


Het Dogtertje van W.D. hadt. van 
de geboorte af, de beginfelen van een 
vleesch-gezwel op het midden des Voor- 
hoofds, ’twelk men my niet dan na ver- 
loop van dertien weeken zien liet, Het 
was toen, in grootte, gelyk aan het 
voorige, hebbende in den omtrek, gee- 
nerley verharding. De traage vorderin- 
gen, welke de Geest, vermengd met 
Varkensreuzel, in °t eerfte deezer geval- 
len maakte, bepaalden my nu tot het en- 
kel gebruik van deezen Geest, door een 

enceel aangebragt, Vier maalen daags 
iet ik met dit Middel het gezwelletje 
voorzigtig aanraaken , befchermende 
den omtrek, door denzelven flegs met 
een weinig kaarsfmeerte beftryken. Het 
gevolg was in allen opzigte gelukkig. 
Den 22.derzelver maand, toen hetzelve 
reeds volmaakt was uitgedroogd, heb 
ik het in dien ftaat vertoond, aan de 
Heeren LABEE, SINDERAM, MARTENS en 
DE KEYZER, Toen ik het Kind den 2, 
July weder zag, heb ik het geheele ge- 
zwelletje, welks omtrek nu begon loste 
worden, met het einde eener dunne ípa- 
tel afgeligt, en bevond toen niets dan 
een 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN 103 


een ondiep kuiltje, vry gelyk aan een 
pok-put, welks uitgebreidheid byna 
droog was, 

Tot dus verre met het by een fchik- 
ken deezer Verhardeling gevorderd 
zynde, kwam het volgende geval te 
vooren. 


VEERTIENDE GEVAL. 


Den 17. September 1770, verzogt een 
Heer, oud 44 jaaren en buiten deeze 
ftad woonachtig ,‚ myne hulpe ter genee- 
zing van éen gezwel aan zyn Hoofd ge- 
plaatst. By *t onderzoek, vond ik het- 
zelve een vleesch-gezwel ($Sarcoma) te 
zyn, zittende aan den bovenkant van’ 
Agterhoofd, De oppervlakte daar van 
was glad, van haair ontbloot; en ce 
kleur iet rooder dan die der overige be- 
kleedfelen, Wat aanbelangt deszelfs 
gedaante, dezelve was Eyvormig, en in 
diervoegen , dat zyn laagfte middenlyn, 
die 13 duim Amfterdamfche maat beliep, 
zig volgens de breedte van ’t Agter- 
hoofd bepaalde, terwyl de kortfte lyn, 
die 13 duim bedroeg, zig naar de lengte 
van hetzelve uitftrekte. Wyders be- 
vond ik betzeive op het gevoel bewceg- 
lyk, zagt en indrukbaar , zonder echter 

3 veel 


104 E.‚ P. SWAGERMAN OVER 


veel veerkragts te bezitten; maar ook 
zonder kenmerken der indrukking na te 
laaten. Dit alles gevoegd by deszelfs 
dikte, welke $ duim was, maakte het 
gezwel vry aanzienlyk, Omtrent den 
oorfprong deszelven was de Liyder ge- 
heel onkundig ; betuigende daar van 
niets te weeten, dan dat het zig, voor 
ruim agt jaaren, eerst met een klein be- 
ginfel ontdekt hadt: allengsken in groot- 
te, doch zonder pyn, wastoegenomen; 
en eindelyk gevorderd tot dien ftaat, 

waarin ik het toen zag. 
Niettegenttaande deeze Lyder, reeds 
drie maalen, de wegneeming van drie 
foortgelyke gezwellen door het Mes 
hadt ondergaan, van welke hy my ook 
de fchendige merkteekenen, zo aan 
het Hoofd als Aangezicht, vertoonde; 
en tevens betuigde, voor foortgelyke 
Operatien niet bevreesd te zyn: nog- 
thans wenschte hy wel , dat ik, zo zulks 
mooglyk was, daar toe eene gemakke- 
lyker geneeswyze wilde inflaan. Dit 
voorftel werd door my beantwoord, met 
te zeggen, dat ik de geneezing, zonder. 
de Operatie, niet volftrekt durfde be- 
looven: maar dat ik echter dezelve wel 
wilde beproeven; dewyl zulks zonder 
nde 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 105 


nadeel konde gefchieden, Tot dat einde 
dan gaf ik hem eere kleine hoeveelheid 
Spiritus Salis Marini met gemeen water 
tot de helft verflapt mede, met verzoek, 
om het gezwel eenige maalen daags daar 
mede te penceelen, 

De Heer VAN GESSCHER, die op 
dien tyd gevallig aan myn Huis was, 
vroeg my, na het vertrekken van dee- 
zen Heer, of ik my met eene gelukkige 
geneezinge durfde vleijen? welke vraag 
ik zyn Ed in dervoegen beantwoordde, 
dat naamlyk , myne verwagting daar 
omtrent zeer gering, doch de aanleg 
veilig was, 

Den ar. den Lyder weder ziende, 
was aan het gezwel geen verandering 
te ontdekken, dan dat de oppervlakte 
iet harder fcheen, 

Den 28 vond ik de volgende veran- 
dering, te weeten, dat de opperhuid 
een weinig rimpelig, en het gezwel zelfs 
wat papachtig was. Op dien tyd gaf ik 
den Lyder een Unce van den zuiveren 
‘ Getst mede: verzoekende wyders, den= 
zelven twee maalen daags, met een lap- 
je daarin bevogtigd, te willen opleggen, 
en hetzelve met een Diapalmpleister te 
overdekken. 

gn G 5 Den 


106 E. P. SWAGERMAN OVER 


Den 8. Oktober was de geheele huid 
veel drooger, en rimpelde als men haar 
met de vingeren byeen kneep: het ge- 
zwel zelfs bezat meer taaiheid; en het 
gebruik van den Geest was voor den 
Lyder, door deszelfs meerdere prikke- 
ling, gevoeliger geweest, 

Den 15. bezat de huid nog meerdere 
taaiheid en droogte, en liet zig, door 
derzelver meer verkreegene ruimte, als 
met plooijen byeen drukken: het overi- 
ge des gezwels hadt nu ook een veel 
grooteren trap van taaiheid verkreegen, 

Den 19. zag ik, dat de gedroogde en 
korstige oppervlakte der huid, door den 
gewoonen Heelmeester des Lyders was 
weggenomen , onder welke zig verfchei- 
den kleine openingen hadden ontdekt, 
door welke het gebruikte Middel voor 
hem vry binderlyk hadt geweest. Ik 
verzogt den Lyder, zyn Chirurgyn te 
willen belasten, dat hy alle de opko- 
mende korsten van zelve zoude laaten 
afvallen , en nu tot drooging ’t Agua 
Calcis, dat ik voorfchreef, aan te leg- 

en. 
3 Den 5 November was alles wederom 
droog, en het Gezwel in eenen gunsti- 
gen {taat, Ik gaf toen het men: 
e 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 107 


de Mengfel tot fmeering mede, met die 
bepaaling nogthans, dat men, zo ras 
het gevoel der prikkeling minder werd, 
wederom met denzelfden geest zoude 
voortgaan. 

Den 3. December zag ik met den Heer 
VAN GESSCHER andermaal het gezwel, 
en wy beiden vonden hetzelve dunner 
en zo ons dagt, klaarlyk vogt bevatten- 
de te zyn. 

Het was niet dan den 22 February 
1771 dat de Lyder my weer kwam zien, 
dewyl hy om het winter faizoen, wan- 
neer zyn gewoone handeldryving ftil 
ftaat, niet dan zeer zeldzaam hier ter 
ftede komt. Ik vond van het ganfche 
gezwel niets overig: alleenlyk vertoon- 
de zig by deszelfs midden eene ope- 
ning, van grootte als de top der pink, 
welke opening, ruim drie weeken te 
vooren ‚daar was ingekomen , en geftadig 
veele ftoffen hadt ontlast, van een wee- 
ke zelfsftandigheid: de overige omtrek 
was met korsten en fchilfers bezet. Voor 
t overige betuigde my de Lyder, dat 
hy, van het gebruik des Middels geen 
ongemak leedt; waarom ik hem ried, 
met hetzelve nog op gelyke wyze voort 


te gaan, 
Den 


108 E. P. SWAGERMAN OVER 


Den 18. Maart ontmoette de Heer vAN 
GESSCHER deezen Lyder wederom tot 
mynent. Wy vonden het gezwel geheel 
vernietigd, de bekleedfelen overal plat, 
de opening geflooten, maar de huid op 
veele plaatfen nog met fchilfers bezet: 
aan de regter zyde-nogthans , fcheen 
onder de huid nog een weinig weekheid 
te zyn: ook kon men den omtrek daar 
het gezwel gezeten hadt, door eene 
meerdere diepte, dan die der overige 
bekleedfelen, onderkennen. Wyders 
werd in de behandeling geen verfchik- 
kinge gemaakt. 

Op den 22, April vertoonde zig alles 
nog veel gunstiger, De bekleedfelen 
hadden hunne volkomen vastheid: het 
Lidteeken was natuurlyk: om kort te 
gaan, alles was in den natuurlykften ftaat, 
zonder eenig verfchynfel tot wederkee- 
ring aan te duiden. Den 27, Mey wa- 
ren deeze omftandigheden geenzins min- 
der, wanneer ik den Lyder, volkomen 
geneezen te zyn, verklaarde. 

Alhoewel men, tot heden toe, de ge- 
neeswyze der Vleesch - gezwellen, (Sar- 
comata) bepaald heeft, om dezelve uit 
te roeijen door bytmiddelen, of tot de 
wegfnyding, of branding, echter blykt 

uit 


DEN SPIRITUSS ALIS MARINI, 109 


uit den goeden uitflag der bovengemel- 
de gevallen , dat dergelyke handelwyze, 
in foortgelyke omftandigheden ten min- 
ften, verwerpelyk zy. Ik zegge in foort- 
gelyke, dewyl ik geenzins voor alle 
nog kan inftaan. Want in zodanig een 
geval, welk de geheele zelfftandigheid 
van de wang, met een gedeelte der lip 
ontaart hadt, en het tandvleesch zelfs 
niet was vry gebleeven(e); of daar de 
ganfche lip met eene dergelyke ziekte is 
bezet, zo als my nog niet lang geleden, 
in hetwandelen op den weg, aan een Jon- 
getje omtrent 5 Jaaren oud, gelyk men 
my berigt heeft, is voorgekoomen; of 
daar de top der neus door een zodanig 
gezwel was aangedaan (f). By dusda- 

ni 


(e) GRASHUIZEN „ Spina Bifida, pag. 253. 

(£) By een Kind, wiens top der Neus geheel 
met een Vleesch-gezwel bezet was , beproefde de 
Jonge LAKEMAN de geneezing door het brandyzer. 
De korst eenige dagen daarna gefcheiden zynde, 
vond hy niet flegs den top, maar zelfs een gedeel- 
te van het middenfchot der neus gefcheiden. Hier 
door bleef, ter wederzyde, niet meer dan een klein 
gedeelte der neusyleugelen over: en hy hadt ver- 
volgens veel moeite , om de geneezing , door fterk 
aangehaalde kleefpleisters, te voltrekken, Welke 
eene wanftalligheid deeze heeling moet verwekt 
__ hebben, is ligtelyk nate gaan: zelfs hebik het ge- 
val niet gezien, maar meer dan eens heeft hy my 
hetzelve verhaald. 


IIO E‚ P, SWAGERMAN OVER 


nige voorvallen heeft het my aan gele- 
genheid ontbrooken, myne proeven 
voort te zetten, 

Om echter de geneezing daar van hoo- 
peloos te ftellen, hier toe vind ik nog 
geen genoegzaame redenen: te meer, 
daar de ondervinding heeft geleerd, dat 
‘er buiten myne opgegeevene geneezin- 

en, nog andere wegen zyn, langs wel- 
ke de herftelling beproefd, en ook vol- 
bragt is. 

Den 15. December 1750. werd de Heer 
A. VAN DER DUIN geroepen by een Kind, 
%*x welk eenige weeken oud was, ter genee- 
zinge eener Lies-Breuk aan de regter zy- 
de, Daar gekomen zynde, vond hy, 
by ’t onderzoek derzelver, dat een ge- 
deelte van de plaats, alwaar de pop des 
Breukbands haare werking tot tegenhou- 
ding van de Breuk verrigten moet, be- 
zet was met eene Sarcoma, ter grootte 
eener nagel van den vinger. Het zien 
van dat gebrek, maakte in het begin, 
den aanleg van den band bedenkelyk; 
maar de noodzaaklykheid evenwel over- 
weegende, om deeze Breuk te moeten 
inhouden, deedt hem ten laatsten met 
den aanleg niet meer aarzelen ; ten min- 
{ten wilde hy onderzoeken, wat de ha 

ag 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN III 


flag zyn zoude, Het gevolg was zeer 
gunstig, want, door deeze drukking, 
werd het gezwelletje, van verheven en 
hoog rood, allengskens plat en bleeker 
van kleur; en op deeze wyze was dit 
Kind, na verloop van eenige maanden, 
en van zyn Breuk en van zyn vleesch- 
gezwelletje geneezen, 

Den 13. February 1753. werd de zelf= 
de Heelmeester geraadpleegd over een 
Kind oud 8. Maanden, hebbende twee 
vleesch-gezwellen, als een op de wan- 
ge, en een ander op het zydelyke ge- 
deelte der heup. Het eerst gemelde, 
werd door het brandyzer uitgeroeid en 
vervolgens geneezen. Maar de pynlyk- 
heid deezer bewerkinge, hadt zo veelte 
weeg gebragt, dat de Ouders van het 
Kind, geenzins konden befluiten, om ee- 
ne tweede foortgelyke bewerking toe te 
ftaan, te minder, wyl ’t ongemak bui- 
ten het gezicht geplaatst was, In het 
zelfde jaar ontdekte men aan dit Kind 
eene darm-breuk in de lies, ter geneezin- 
ge van welke een breukband werd aan- 
gelegd: en wel met zo gunstig een ge- 
volg, dat, nadien * einde van deszelfs 
beugel zeer juist het vleesch-gezwel be- 
paald bleef drukken, daar door de ge- 

nee- 


II2 E. P, SWAGERMAN OVER 


neezing der beide gebreken gelukkig 
volgde, 

Was het geluk den Heere vAN DER 
DUIN, in zyne geneezingen der beide 
voorgaande gevallen, zo gunstig ge- 
weest, hetzelve ftrekte hem tevens, by 
eene volgende gelegenheid, zo ten nut- 
te, dat hy op middelen bedagt werd, 
om door konst het zelve na te volgen. 
Want den 22, December 1761, gevraagd 
wordende, by een Kind, oud 5 maan- 
den, ter geneezinge van een vleesch-ge- 
zwel, welk even onder het linker oog- 
hol was geplaatst, en zig voor een groot 
deel over’t onder ooglid uitftrekte , werd 
hy te raade, wyl de gewoone genees- 
wyze hier volftrekt niet raadzaam was, 
door eene bekwaame en te gelyk fcha- 
delooze drukking, de vernietiging van 
het gezwel te onderneemen, Ten dee- 
zen einde lag hy op hetzelve een ftuk 
gewoone ftopverw, van grootte als het 
ongemak, welke hem door haare knee- 
baarheid , *t allerbekwaamst fcheen, om 
het gebrek welfluitende te drukken: o- 
ver dezelve lag hy trapswyze drukdoe- 
ken; en dit alles, werd met een windfel 
rondom het hoofd gaande, bevestigd, 
en geduurende agt of tien dagen ín rust 


8e: 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 113 


elaten. Door deeze behandeling, werd 

it Kind, binnen den tyd van ó, maan- 
den, volkomen geneezen, zonder zelfs 
de minste wankleurigheid in de huid na 
te laaten. / 

Niet minder gelukkig was de uit(lag 
der geneezinge van het volgende geval, 
welk zyn Ed, den 3. Maart 1768. werd 
aanbevoolen. Een Kind reeds één jaar 
oud, droeg voor het hoofd eene Sarco- 
ina, ter grootte eener kleine nagel van 
den vinger. Het gezwelletje werd ins« 
gelyks, opde bovengemelde wyze, door 
drukking bepaald gehouden : met dat ge« 
volg , dat hetzelve den 6, Augustus zy- 
ne verhevenheid geheel verlooren hadt: 
de roode kleur was ook verdweenen ; 
en niet anders is daar van overgeblee- 
ven, dan, dat de huid niet volkomen 
wit geworden ‚, maar een weinig blaauw- 
achtig is. 
__Even zo gelukkig flaagden ook de 
Heeren HOvIUS en RICHARD, by een 
Kind aan welk men boven op het hoofd 
een vleesch-gezwel ontdekte. Want, 
een brokje plat lood, van bekwaame 
dikte, met een kleefpleistertje zo veel 
fluitende aangelegd als doenlyk was, be- 
werkte de geneezing, in den tyd vaneen 

PV, DEEL. H half 


II4 E. P. SWAGERMAN OVER 


half jaar, zonder iet anders ter hulpe 
noodig te hebben. 

Dus aangetoond hebbende, dat het 
in de konst geenzins aan Middelen ont- 
breekt, om dit foort van gebreken, op 
eene zagtere wyze, dan gewoonlyk ge- 
fchiedt, uit te roeijen, zoude ik gevoeg- 
lyk konnen eindigen, indien fommige 
byzonderheden my niet weerhielden. 

Vooraf moet ik zeggen, dat het gebrek, 
t welk ik hier bedoele, geenzins betrekke- 
Iyk is, tot dat foort van Muis-vormige 
vlakken, welken met haairen begroeid 
zyn: want deeze verkrygen, voor zo 
verre my bekend ís, nimmer grooter 
uitgebreidheid,-dan zy by de geboorte 
hadden; en even dus, is het ook met 
de zo genaamde roodewyn- en fommi- 
ge bruine vlakken gelegen (g). 

Maar het gebrek, * welk ik hier beoo- 
ge, ishet waare vleesch-gezwel (Sarcoma). 
Het zelve neemt zyn begin , uit een klein 
en naauwlyks noemenswaardig bloed- 
rood flipje, en groeit fomwyle tot eene 
aanmerkelyke grootte uit: ten bewyze 
hier van ftrekt het Jongetje, hier vooren 
gemeld, tot een voorbeeld, wiens bo- 
venlip uitermaate groot is uitgetoe 
| y: 


(8) STALP. VAN DER WIEL, IÌ d, bl, 358. 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 115 


By een Kind reeds eenige maanden oud, 
zag ik voor veele jaaren , een foortgelyk 
gezwel , ’t welk met eene aanmerkelyke 
breedte , het ganfche bovendeel van 
het gewrigt der hand. befloeg: en in 
het midden deezesjaars, vertoonde men 
my een Kind, oud 4 maanden, welks 
top der neus geheel bezet was met een 
foortgelyke ziekte, uit een zeer klein 
beginfel dus toegenomen. Maar ech- 
ter fchynt in dit zelfde foort, by fom- 
mige kinderen een eind paal omtrent des- 
zelfs aangroeijing plaats te hebben. 
Want men heeft opgemerkt, dat by 
eenige kinderen, dit gebrek, zo lang zy 
zuigende waren, fteeds aanwies, doch 
dat hetzelve, wanneer men deeze wyze 
van voeding naïliet, niet flegts geen vor- 
dering meer maakte, maar zelfs afnam 
en genas, Sommigen weet ik geneezen 
te zyn, door dezelven met Brandewyn 
te wasfen en daar mede te dekken. Bei- 
de deze laatste byzonderheden weet ik 
waargenomen te zyn: maar of zy by 
de meeste kunnen plaats hebben „ dient 
nader onderzogt te worden (h). „Men 
moet intusíchen het tegendeel niet zoe- 
ken te befluiten, uit de farcomateuze lip 

dpa van 

(h) HILDAN. Cezt. 5. Ohf. 46. 


IIÓ E. P. SWAGERMAN OVER 


van het Jongetje hier vooren gemeld, 
Want my is met zekerheid berigt, dat 
men dit gebrek, in zynen voortgang, 
heeft zoeken te ftuiten, door rondom 
hetzelve infnydingen te maaken, met 
oogmerk om daar door deszelfs voeding 
te beteugelen ; doch, uit het gevolg, 
blykt de onzeekerheid dezer proefnee- 
minge (i). 

Dat ‘er echter eenig vermogen, in de 
deelen, dusdanig reeds ontaart, plaats 
kan hebben, niet alleen ter verbeete- 
ring maar zelfs tot vernietiging van zo- 
danig een gebrek , oordeel ik uit de vol- 
gende waarneeminge beflisfend te kon- 
nen bewyzen,. 

Aan een Kind, oud 5 weeken, namde 
Heer LOTzZE, in’ jaar 1760, door bran- 
ding een vleesch-gezwel uit den bovenlip 
weg, terwyl ’er, ter wederzyde, nog 
twee kleine beginfelen van vleesch-ge- 
zwellen. aan de top der neus overblee- 
ven, Naauwlyks was het eerstgemelde 
geneezen, of men ontdekte een zo fpoe- 
dige toeneeming der twee nagebleeve- 
ne, dat de ganfche neus, binnen korten 
tyd, daar door zulk een afgryfelyk aan« 

zien 

(Ì) HELWIGIUS , Obf. 35. BORELLIUS» Hist, Ó Ob= 
ferv. rarior. med. phyf. 49. 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL II7 


zien kreeg, dat men fteeds dagelyks de 
fchrikkelykfte gevolgen te gemoet zag. 
Maar eindelyk hieldt die woedende 
voortgang van zelfs op, en alles fchikte 
zig zo voordeelig, dat de geheele uit- 
zetting allengs zodanig inkromp, dat 
daar door niet flegs de vrees voor die 
gevaarlyke gevolgen verdween, maar 
ook het deel wederom zyne natuurlyke 
gedaante verkreeg, zo dat men, met het 
7.jaarsdes Kinds, daar aan geen kenbaare 
misftand meer ontdekken konde, Dit 
Kind hebben wy den 4.July deezes jaars 
in ons weeklyks gezelfchap gezien (zyn- 
de het zelve toen 11, jaaren oud)en daar 
aan niets konnen ontwaar worden, dan 
alleen dat het vel van den top der neus, 
een weinig gladder en ftrakker was, 
dan dat der overige deelen. 

Wanneer men nu alles overweegt, 
dat omtrent de vleesch -gezwellen, en 
derzelver behandelingen, gezegd is, 
blykt het myns bedunkens tamelyk 
klaar, dat de fnyding of branding (en 
het gebruik der gewoone bytmiddelen 
veel minder) maar zeer zeldzaam, zo 
ooit, te pas komen. Want hoe fpoe- 
dig men ook eene deezer Operatiën ver- 
rigten wil, nogtans moet men dezelve 

3 in 


118 EP. SWAGERMAN OVER 


in dervoegen inrigten, dat de kwaal tot 
in den grond wordt uitgeroeid, of het 
gezwel keert weder, zo als de onder- 
vinding geleerd heeft (k). 

Even onveilig is het gebruik der fcher- 
pe bytmiddelen, en nog meer zelfs aan 
mislukking onderworpen (Il): ook heb- 
ben de gevolgen getoond, dat dezelve, 
door het verwekken van ftuipen, uit 
hoofde haarer hevige werkingen, voor 
fommige kinderen doodelyk zyn ge- 
weest (m). 

Byaldien derhalven de aanleg van den 
Spiritus Salis Marini, in weerwil der 
naar waarheid medegedeelde voordee- 
len, in fommige gevallen nogthans, en 
mogelyk dan nog wel uit hoofde van 
de plaats, eenige bedenking baaren 
mogt (fchoon het veilig gebruik deszel- 
ven uit het vervolg nog nader blyken 
zal} dan immer zou men ter geneezinge 
de toevlugt tot de drukking konnen 
neemen; want deeze fchynt my toe, 
meer door derzelver aanhoudenheid te 
geneezen, dan wel door het geweld: 

ten 

CK) HILDAN, Cent. 5. Obf: 45. ST. V. D. WIEL g ILd. 
BSO 905. 

(D) sT. v. D. WIEL ; bl. 366, 


Cm) Heister, Heelkonst, bl, 559. ULHOORN, 
aanteek, ib, 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL II9 


ten minsten dunkt my de goede uit- 
flag der geneezing van het Kind, welks 
onder ooglid ten grootften deele methet 
vleesch-gezwel bezet was, zulks vry dui- 
delyk te kennen te geeven : wyl ander- 
zins het oog, om die geftaadige druk- 
king, volftrektelyk daar by moest gele- 
den hebben. 

Ik voorzie wel dat men vraagen kan, 
wat ’er dient gedaan te worden, als de 
wang van eene dergelyke ziekte is aan- 
getast, zo dat de ganfche zelfftandig- 
heid daar in deel heeft? Als dan kan 
men nog, voor dat men tot de operatie 
overgaat, de drukking beproeven. Zy, 
die de wegneeming der gezwellen, uit 
de binnen vlakte der wangen of lippen, - 
of zelfs gedaan of bygewoond hebben, 
weeten, dat de daar op fomtyds vol- 
gende bloeding , zeer gemakkelyk wordt 
te keer gegaan, met deeze deelen tus- 
fchen een toegekneepen blad tin of lood 
te beknellen, Is men bedugt voor de 
nadeelige gevolgen van het lood, ook 
om de fmeedbaarheids wille by het tin 
gedaan, dit kan vergoed worden, door 
eenig bekleedfel daar om te leggen; en 
wat aanbelangt deszelfs zwaarte, dezel- 
ve kon, door aangehegte koorden, ee- 


4 nig- 


120 E. P. SWAGERMAN OVER 


nigzins beteugeld worden. Veel meer 
bedenking verdient de noodzaakelyk- 
heid, van het herhaald gebruiken der 
voedfelen by jonge kinderen: doch dee- 
ze vrees vervalt eeniger maten, wanneer 
men het verband in overweeging neemt, 
van het Kind , waar van de Heer aRaAs- 
HUIZEN melding doet (n). Voor ’t ove- 
rige ftaat het elk vry, zynekeuzete rig- 
ten, naar goeddunken, en naar ver- 
eisch van zaaken, Wat my belangt, ik 
heb het van mynen pligt geagt, het een 
en ander deezer proeven, ten voordee- 
le myner medemenfchen, mede te dee- 
len: my tevens verzeekerd houdende, 
dat ’er veele (zo niet allen) en wel de 
_ meesten, door deneenen of anderen weg 
gered konnen wroden,- Thans blyft nog 
overig te melden, de voordeelen welken 
ik gehad heb, in het gebruik van deezen 
Geest, by het behandelen der Zwee- 
ren, zo van den mond als der keel en 
andere deelen: de polypeuze uitwasfen 
in den gehoorweg en die der neuze, 

In de Zweeren aan de tong, het 
tandvleesch, de amandelen en het han- 
gende gehemelte, zo, die met fpekach- 
tige flippen en korsten bezet waren , 

on E 7 als 

(n) Ibid. 256, 


| 
f 
5 
| 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN I21 


als die, waar mede verfterving gepaard 
ing, hebik deezen Spiritus, met de Mel 
en of eenige andere fyroop ver- 
mengd, menigvuldige maalen met het 
grootfte nut gebeezigd: fchikkende dee- 
ze faamenmenging, naar vereisch van 
zaaken, en naar mate de omftandig- 
heden zulks fcheenen te vorderen. Ik 
moet evenwel ook erkennen dat my de 
Spiritus Vitrioli ‚ in foortgelyke gevallen’, 
dikwerf is van nut geweest : en het zyn 
de waarneemingen van herhaalde mis- 
lukkingen, der gebruikte weekmaaken- 
de gepaard met afleidende Middelen , en 
fomwylen ook te vergeefsch hervatte a- 
derlaatingen, welke anderen en my, in 
dat foort van zweeren, van de deugd- 
zaamheid deezer Geesten overtuigd heb- 
ben. Ik beooge hier geenzins, het 
foort van ontfteeking (inzonderheid aan 
de amandelen voorkomende) welk door 
zyne hevigheid, alle kenmerken draagt 
eener te vreezene verzweering: ook 
niet de gene, waar in men in de daad, 
niet anders, dan gebrek aan den natuur- 
lyken {lym, als de oorzaak der Ziekte 
befchuldigen kan; en welke dikmaalen 
in haare geneezinge zeer langwylig is: 
want, fchoon ik in dat geval, met die 
5 Mid: 


122 E.‚. P. SWAGERMAN OVER 


Middelen fomtyds geflaagd heb , is m 
ook wel de mislukking ten deel geval- 
len. Wat de eerste deezer laatstge- 
noemde ziekten betreft, daar dezelve 
zagte oplosmiddelen vereischt, vordert 
de laatste in tegendeel, of flymachtige of 
zagte faamentrekkende: ook wel die 
beiden vereenigd. 


ZITFTIENDE GE VA Le 


In den jaare 1761. flaagde ik by eene 
Vrouw van omtrent 5o. jaaren, zeer ge- 
lukkig met de geneezinge dier Keelziek- 
te, ons door den beroemde VAN SWIE- 
TEN medegedeeld (o), door haar de 
keel geduurende eenige dagen, met den 
Spiritus Salis Marini, met roozen honig 
vermengd verfcheiden maalen daags te 
doen beftryken. 

Deeze wyze van behandeling (te wee- 
ten het penceelen) is wel de beste, maar 
niet altoos doenlyk; om die reden laat 
ik dikwils den meergemelden Geest met 
honig of fyroop gemengd zynde, met 
water vermengen en als gorgeldrank of 
mondfpoeling gebruiken. 

ZES- 


(o) Kort begrip der Leger Ziekten, bl, 7. Amft, 
T760. 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 123 
ZESTIENDE GEDJV AL» 


In % jaar 1764. kwam een myner 
vrienden (de Heer j. H‚ BLEKKING) ter 
behandeling voor, een Zpulis, zittende 
tusfchen eene der agterfte en bovenfte 
kiezen, van grootte als eene knikker , 
omtrent welker oorfprong men, nog ee- 
nig bederf der Kaak of Kies befchuldi- 
digen konde, Hy genas dezelve in den 
tyd van twee maanden, alleen door 
haar met den Geest van Zeezout met 
Roozen-honig vermengd eenige maalen 
daags te doen penceelen. | 


ZEVENTIENDE GEDVA Le 


Aan een Lyder, wiens beide Zon/ille 
zodanig waren uitgezet, dat hy, geduu- 
rende verfcheiden weeken, byna geen 
voedfelen dan {legs weinige dunne, en 
nog met moeite, hadt konnen gebrui- 
ken, beproefde dezelfde Heelmeester in 
% jaar 1767. het gebruik deszelven Spá- 
ritus , op onderfcheidene wyzen met wa- 
ter verflapt. De uitflag was zo gun- 
flis, dat de Lyder, daar door, in 
weerwil der kwaade voorzeggingen van 
braave mannen in de konst, en maen 

em 


124 E. P‚ SWAGERMAN OVER 


hem met gepaste kundigheden hadden be- 
handeld, binnen den tyd van vier maan- 
den geneezen werd. 

Men moet geenzins begrypen, dat ik 
vastftelle, dat het gebruik van dit Mid- 
del, in deeze laatstgenoemde gebreken, 
onfeilbaar is, Zo waar het is, dat het 
geftel des Menfchen niet altyd eener is, 
zo waar ishet ook, dat wy van éénMid- 
del niet verwagten konnen, dat hetzelve 
in alle geftellen , alle die ziekten , fchoon 
van eenerlyen aart zynde, geneezen zal. 
De ondervinding heeft my zelfs geleerd, 
dat in fommige gevallen, het Vitriool- 
zuur meerder voldeed dan dat des Zee- 
zouts; ook wel dat geene der zuuren ge- 
lukken wilden, gelyk ik reeds gezegd 


heb: maar ook hetzelfde is my weder- 


vaaren, zo van zagte als van faamen- 
trekkende Middelen. En ik durf ver- 
zeekeren, dat de meergemelde zuuren, 
op eene regelmatige wyze gebeezigd, 
my, beftendig, het meeste voordeel 
hebben gedaan, na dat verflappende en 
andere Middelen, vrugteloos, waren aan- 
gewend: en ’t is naauwlyks te gelooven, 
hoe veel een fpaarzaam gebruik deszel- 
ven vermag. In de maand Juny jongst- 
leden bleek nog deszelis nut, by een 

Kind, 


eN 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN 125 


Kind, naar gisfing 6 of 7 jaaren oud, 
welks wang, tandvleesch en het groot- 
fte deel der tong aan de linker zyde, 
in derzelver oppervlakte, geheel ver- 
ftorven waren, wyl de fcheiding „ door 
het gebruik van deezen Geest met roo- 
zen honig vermengd, en in witten wyn 
tot mondfpoeling gebragt „met den vier- 
den dag reeds volkomen was: doch dit 
Kind ftierf zeer onverwagt aan ftuipen;, 
en wel waarfchynlyk aan eene ftofs ver- 
plaatfing. 


AGTTIENDE GEVAL, 


Den 30. Oktober 1768. vertoonde 
men my een Kind, van nog maar zes 
weeken oud, hebbende eene aanmerke- 
lyke Zweer met verfterving van binnen 
aan de linker zyde van het Labium Pu- 
dendum. Deeze zweer, welke uit een 
klein beginfel, onder het gebruik van 
pappen uit brood en karnmelk faamge- 
fteld, tot de-grootte van een holland- 
fche fchelling was toegenomen , beproef- 
de ik eerst tot zuivering te brengen, 
door het gebruik van de Mercurins Pre- 
cipitatus Ruber, met Axungia Porcina 
gemengd, (welk Middel my in. agr 
RG v ier 


126 E. P. SWAGERMAN OVER 


hier ter plaatfe, in de onberispelykfte 
voorwerpen, meermaalen is van nut ge- 
weest), terwyl ik de overige naby gele- 
gen deelen met witten wyn deed ftooven; 
maar, en de ontfteeking en de hardheid 
namen toe, en de zweer vergrootte, 
Hierom dekte ik den 3. November de 
zweer met Mel Rofarum, waar onder 
eenige droppelen van den meergemel- 
den Geest vermengd waren, Den 5, 
was de zweer reeds merkelyk ingekrom- 
pen en drooger , terwyl het verftorvene 
door eene zagte verettering verfmolt; 
en dus, voortgaande, was het Kind den 
13. November geneezen. | 


NEEGENTIENDE GEVAL, 


In de maand July van % jaar 1766., 
werd myne hulpe verzogt by een Man 
van 6o, jaaren oud, die van eene grove 
en volbloedige gefteldheid en gewoon 
was aan een geduurig gebruik van wyn 
en andere geestryke dranken. Het Been 
deezes Liyders vond ik aan den onder- 
kant der kuit bezet met eene ‘hevig rot- 
tende en. geftadig bloedende zweer, ter 
grootte eener matige handpalm, De 
bloeding deezer zweer, om welke ik 

| | voor- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 127 


voornaamelyk geroepen was, wyl dit 
ongemak reeds veele jaaren hadt ge- 
duurd, oordeelde ik uit de hevigheid 
der rotting voort te komen, Om deeze 
dan te keer te gaan, nam ik de toe- 
vlugt tot een ruim gebruik der gepoe- 
derde Myrrha , bezorgende de zweer 
verder met droog plukfel en een fluitend 
verband; doch flaagde daar mede niet, 
Vervolgens beftrooide ik de zweer met 
% Alum. Crud., met de Gum Arabicum 
bedeeld en tot een poeder gebragt; maar, 
dit mede niet voldoende, verwisfelde ik 
hetzelve voor de fyn gewreeven Zerra 
dg maar in weerwil van alle deeze 

leef de bloeding, alfchoon dezelve wel 
niet vermeerderde, echter aanhouden, 
waar door het bederf ook geenzins ver- 
minderde. Hierom befloot ik de Tinc- 
tuuren de plaats te doen vervullen van 
de eerstgenoemde Middelen, De 7inc- 
tuur Aloes & Myrrhe voldeed niet aan 
de verwagting ; en de Tinduur Angelice 
met de Mel Chelidon: flaagde niet veel 
beeter: doch my te binnen brengende, 
dat de Heer PRINGLE, in zyne proeven 
over de verrotting, zeer veel voordeels 
gehad hadt in het gebruik van ’t aftrek- 
fel der Kamille Bloemen, deed ik my 
vi eene 


128 E.‚ P. SWAGERMAN OVER 


eene fterke Zinduur derzelver vervaar- 
digen, en beproefde deeze insgelyks; 
doch, ook dezelve heeft den Lyder geen 
meer voordeel toegebragt dan de ande- 
ren. Wyders ging ik over tot een fterk 
afkookfel. van de Cortex Quercin,, in % 
Ag: Calcis, welke fchors, in veele ge- 
vallen van bederf, eene uitfteekende 
nuttigheid heeft, en mede door den 
Heer PRINGLE, in deszelfs Proeven, als 
zodanig opgegeeven wordt, In dit ge- 
val nogthans, kon deszelfs rotting weer- 
{taand vermogen geen meerder proef hou- 
den , dan de voorgemelde Middelen ; 
niettegenftaande ieder derzelver ver- 
fcheiden dagen agter een gebruikt zyn. 
Eindelyk dan, ziende dat alle deeze 
hulpmiddelen myn oogmerk niet ver- 
vulden, en dat de bloeding en rotting 
aanhielden , en de eerfte my meermalen 
noodzaakte tot een fterke aanvulling 
met fyn plukfel, kwam ik ten laatften 
tot het befluit om het vermoogen des 
Spiritus Salis Marini te beproeven, welks 
nut in verftervinge my bekend was, 
Een half Unce dan vandeezen, met twin- 
tig Uncen waters vermengd hebbende, 
dekte ik de ganfche zweer met plukfel- 
wieken daar in nat gemaakt, Door dee- 

zen 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 129 


zen aànleg, welke, even als by de voo= 
rige Middelen, twee maalenda ags ge« 
fchiedde, werd in den tyd van 24 uuren, 
de bloeding en het bederf geftuit, en de 
zweer in eenen {taat gebragt, dat de Ly- 
der zyne opgefchortte reize, naar Keu« 
len, vier dagen daarna ondernam: nee- 
mende nog eene gelyke hoeveelheid van 
dus toebereid vogt en een voorfchrift 
tot nieuwe gereedmaking mede, En al- 
hoewel de Lyder, door dit hulpmiddel, 
niet geneezen is, echter heeft-my zyne 
Familie, lang daarna, berigt, dat en 
de bloeding ende rotting, daar door zo 
wel beteugeld zyn, dat hy zyn ongemak, 
naar ouder gewoonte , wederom heeft 
konnen behandelen. | vais 


TPINTIGSTE GEVAL 


In de aan my. medegedeelde waar- 
neemingen van den Heer BLEKKING;, 
vinde ik ’er eene, waar in hy zegt; dat 
by eene Lyderesfe, met Ascites be- 
__hebt,beide haare beenen , welke ontveld 
waren door de ontlastinge, van- het 
water, tot aan de kniën, gedreigd wer- 
_den met verftikkinge: maar, dat hy niet 
__alleen de verfúkking, door het gebruik 
Ve DEEL. Ï van 


130 E. Pe SWAGERMAN OVER 


van den Geest des Zeezouts met witten 
wyn, is te boven gekomen; maar zelfs 
die ongeftelde beenen, welke thans na- 
tuurlyk dun zyn, nog heden daar mede 
inr een goeden ftaat houdt: zynde dit ge- 
val hem ‘eerst voorgekomen den 11. 
November 1766. 


EENENTWINTIGSTE GEVAL 


By eene Vrouw , ruim 5o. jaaren oud, 
my den 31. Augustus 1770. ter behan- 
deling voorgekomen, welke twee Fungi 
hadt, als ééne zeer aanmerkelyke van 
byna 4 duimen middenlyn, aan den bo- 
ven kant der Dye even onder het Liga- 
mentum Poupartii, en de andere aan 
derzelver onderkant één duim midden- 
lyns, gezeeten-ter plaatfe, daar men 
gewoonlyk aan dit deel de Fontanellen 
zet, heb ik, tot eene onderhoudene 
geneeswyze, deezen Spiritus, nu eens 
met water dan eens met wyn verlengd , 
gebruikt tot den 18 January 1771, wan- 
neer de dood een einde van haar fuk- 
kelend leven maakte. By die gelegens 
heid heb ik op de kleinfte Zungus, 
welke door een haarer voorige Heel- 
meesters by de huid was weggefneden 

| „en 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN. 13 


en toen wederom te voorfchyn kwam; 
ter beteugeling, den gemelden Geest flegs 
tot de helft verflapt aangelegd; en ik 
kan zeggen, dat zy dezelve niet al 
leen gemakkelyk verdroeg, maar, dat 
daar en boven de aanwas zo traag 
voortging, dat de Zungus, op den dag 
wanneer de Lyderesfe overleedt, niet 
meer dan een halven duim boven de op- 
pervlakte der huid was uitgegroeid. De 
groot{te Fungus bleef mede zo gunstig, 
dat op veele plaatfen van dezelve de huid 
nog niet ten eenemaal vernietigd was: 
ook heb ik my, in den laatften tyd, by 
een zelfde gebruik des Spiritus Witrioli, 
als by verwisfeling, zeer wel bevonden, 

In den natyd van ’ jaar 1770, nam 
ik eene foortgelyke proeve by een Vrouw 
van aanzien, hebbende eene Mungus- 
aan den voor- en binnen- kant van ’t on- 
derfte gedeelte des fcheenbeens, zynde 
by verwisfeling, nu eens de Spiritus Sa- 
lis Marini, dan eens de Spiritus Vurioli, 
en met wyn en met water verlengd, ee« 
nigen tyd tot onderhouding derzelver 
gebruikt; doch ookdeeze Vrouw , is me- 
de het flagtoffer dier ongelukkige ziekte 
geworden. 


1 2 TWEE- 


132 EP.’ SWAGERMAN ’ OVER 
TWEEENTWINTIGSTE GEVAL. 


Een jong Heer, oud in de oo, jaaren, 
was reeds eenige jaaren behebt geweest, 
met en uitvloeijmg van dunne weiach- 
tige:ftofte uit zyn linker Oor, zyndede- 
zelver eenigermaten van eene kwaade 
reuk, Dreze ontlasting van tyd tot tyd 
vermeerderende;vondt hy eindelyk goed, 
my ‚in Aveustus des Jaars 1567, daar 
over ter hulpe aan te zoeken, Dit oor 
befchouwende, vond ik het zelve met 
de gemelde weiachtige {toffe geheel ver- 
vuld; vloeijende deeze by nagt zo fterk, 
dat zyn hoofdkusfen daar door zeer vog- 
tig werd, . Nadeopruiming deezer vog- 
tigheid, vertoonde zig eene vleeschach- 
tige uitgroeijing, komende uit den in- 
wendigen gehoorweg voort, en zig tot 
aan den uiterlyken weg uitilrekkende; 
zynde byna van dikte als eene gewoone 
Ganze fchagt, Om ’t oor tot zuiver- 
heid te brengen, gebru'kte ik het vol- 
gende. B. Vin. lb. Gall. Une. j Mel 
Rofar. Ser. ij. m, Hier door myn oog- 
merk niet bereikende, beproefde ik na 
verloop van eenige dagen (ten einde ook 
waar het mooglyk ’t uitwas te bereuge- 
len) het volgende Mengfel, Rl, Vin, if 

F Uive 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN: 133 


Gall, Dne.f. Mel, Zegyptiac. Ser. ij , m. 
Maar, fchoon de zuivering en de vogts 
vermindering. hier door wel gelukte, 
nogthans verminderde het uitwas riet, 
Tot vernietiging deszelven, nam ik my- 
ne toevlugt tot cen meergenoemden 
Geest, denzelven met Regenwater rot 
de helft verflappende. Met dit Vogt be- 
ftreek ik eenmaal daags het uitwas, en 
vulde na iedere bewerkinge het Oor 
met droog plukiel: welke behandeling, 
in den beginne, den Lyder wel wat 

rikkeling veroorzaakte, doch gemak- : 
Ehle gedragen werd, Op deeze wyze 
is ’ uitwas , tot diep in den gehoor weg 
vervolgd en vernield: zynde ’er tot hee 
den, wanneer ik dit fchryve, fchoon 
reeds 4. jaaren geleden, geen de min- 
fte fchyn van deszelfs wederkeering te 
ontdekken. Hert overige, ter geneezinge, 
heb ik alleen bewerkt, door *t gebruik 
van den witten Wyn: van het ganfche 

ebrek heeft de Lyder niets behouden, 
dan eene ligte Doofheid, en eene by- 
kans niet noemenswaardige vogts uit- 
vloeijing, voor welke hy nuen dan een 
flap aitrekfel der Zerra Japonica in wit- 
ten wyn met goed gevolg gebruikt, 


I3 DRIE- 


134 E. P. SWAGERMAN OVER 
DRIEENTWINTIGSTE GEVAL, 


Een foortgelyk gebrek (maar van een 
veel kwaader aart) kwam my ter behan- 
deling voor, in de maand April des 
jaars 1769. Dit gebrek hadt reeds over 
de agt jaaren geduurd: de daar uit vloei- 
jende vogten waren zeer ftinkende, en 
uitermaaten veel, Wat aanbelangt ’t 
uitwas, hetzelve was genoegzaam eens 
zo dik als het voorgemelde: in zelfftan- 
digheid veel vaster, en mede tot byna 
„aan den voorkant van ‘t uiterlyke Oor 
uitgeftrekt: welk uitwas, zyne voorige 
Heelmeesters, door verfcheiden maalen 
daar brokken af te breeken, getragt . 
hadden uitteroeijen; doch te vergeefsch , 
dewyl het telkens wederom was aange- 
groeid, By dit verhaal, der aan hem 
gedaane behandeling, voegde hy nog, 
dat men zodanig in ’* Oor gefpooten 
hadt, dat het vogt hem weder de Keel 
was uitgekomen, 

Denzelfden dag, dat ik hem de eer- 
fte maal onderzogt, fpoot ik hem ins- 
gelyks in °t Oor, eenige maalen naar el- 
kanderen, met witten wyn, doch geen- 
fins met zulk een gevolg : maar, na het 
Ípuiten, klaagde de Lyder over dui- 

Ze- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 135 


zeligheid, even als iemand die door den 
wyn bevangen is: over dit ongemak 
heb ik ook den Lyder bovengemeld ver- 
fcheidene maalen hooren klaagen ; doch 
het was in beiden van korten duur. 
Het goed gevolg in het gebruik des 
Spiritus, by het voorgaande uitwas, 
overreedde my ras denzelven hier ook te. 
beproeven. Hierom beftreek ik hetzel- 
ve, den volgenden dag, door middel 
van een penceel daar mede, zynde met 
water tot dezelfde maate verflapt: en 
ziende, dat hem deszelfs gebruik niet 
hinderlyk en voor zyn ongemak voor- 
deelig was, heb ik daar mede ruim ze- 
ven weeken aangehouden. Maar, wyl 
het toen, nog met een klein gedeelte, 
boven den ingang des binnenften wegs 
bleef uitpuilen, ging ik over tot het ge- 
bruik van den zuiveren Geest: en fchoon 
. dezelve hem meerder gevoelige prik- 
keling verwekte, echter verhinderde dee- 
ze my niet, daar mede omtrent even 
lang aan te houden. Op deezen tyd was 
ik met de vernieling des gebreks zo ver- 
re gevorderd, dat het met den binnen- 
weg een gelyke vlakte maakte, Ik be- 
proefde ten laatften ook nog de witte 
Vitriools maar, telkens de fcheiding, 
| Ï 4 van 


136 E. P, SWAGERMAN OVER 


van de daar door gemaakte witte korst, 
moetende afwagten, eer ik weder voort 
kon gaan, en tevens niet vorderende, 
ftaakte ik, na verloop van eenige da- 
gen, het gebruik daarvan, om reden, 
dat het meer dan waarfchynlyk was, 
dat een inwendig Beenbederf, tot het 
uitwas de eeríte gelegenheid hadt gegee- 
ven; konnende de vernietiging van ‘tee- 
ne, zonder de fcheiding van ’*t andere, 
niet verwagt worden: welk laatíte een 
werk der Natuure is, Om die reden 
dan, ging ik over tot het volgende als 
een onderhoudend Middel, B. Win, lb. 
Gallie. Unce j. Terra. Japon. gr. X. Me 
Hier mede, tot in de Maand November 
deszelfden jaars, aangehouden hebben- 
de, verkoos ik, om een weinig meerder 
te droogen, hetzelfde Middel in eene 
gelyke hoeveelheid gerectificeerden wyn- 
geest opgelost te doen gebruiken: waar 
mede tot heden toe, zynde reeds 2, jaa- 
ren, ’t ongemak in denzelfden ftaat ge- 
houden is, zonder de minfte ontlasting 
van Been te ontdekken, 


VIERENTWINTIGSTE GEVAL 


In het laatst van November 1769. 
| werd 


er 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 137 


werd my, door een bejaard Heer, de 
geneezing verzogt eener Polypus, zit- 
tende in de rechter neusholte. Deeze 
was zo lang, dat ze maar even binnen 
de uitwendige opening der neus bepaald 
bleef; en dus byna gelyk met den rand 
der neus-vleugel. Dit gebrek, wyl de 
neus vry lang en ruim was, hadt aan 
den onder- kant de dikte van den top 
eens kleinen mans duim; en, fchoon - 
dezelve naar boven verfmalde, behieldt 
echter de fteel eene dikte, welke gelyk 
ftond, met het uiteinde eener midden- 
baare pink: ftrekkende, zo als nader- 
hand gebleeken is, zig uit tot aan *t Os 
Spongiofum Inferius, waar door ik toen 
derzelver einde met het oog niet kon be- 
reiken. De kleur deezer Polypus was 
bleek geel, en haare zelfftandigheid{lym 
bevattende. 

Omtrent de oorzaak des gebreks wist 
de Lyder niets anders, dan dat hy fe- 
dert ruim 15, jaaren, na eene gevatte 
koude, aanhoudende verftopt en in zy- 
ne reuk gebrekkig was geweest: maar 
wat den tegenwoordigen {taat zyns on= 
gemaks betrof, hetzelve hadt zig toen, 
federt ruim zes weeken, eerst kennelyk 
ontdekt, 

| 15 Ik 


138 E. P. SWAGERMAN OVER 


Ik befloot de geneezing te beproeven 
door het gebruik van faamentrekkende 
Middelen, Ten dien einde deed ik hem 
een fterk afkookfel, van roode roozen 
bladen in rooden wyn, met plukfel in de 
neus brengen, en het zelve drie maalen 
daags hernieuwen. Met het gebruik daar 
van werd ruim agt dagen aangehouden; 
doch toen ziende, dat de vordering wei- 
nig te beduiden hadt, liet ik geduuren- 
de eenige dagen, tot eene proef, den 
Lyder den zuiveren Brandewyn eenige 
reizen daags opfnuiven : maar wyl hem 
dezelve het ongemak lastig maakte, 
ging hy wederom over tot het gebruik 
des voorigen Middels, met die verande- 
ring nogthans, dat ik, by 5 Uncen van 
het gemelde af kookfel, nog liet voegen 
een halve dragma Terra Japonica. Dit 
mengfel deedt meer dienst, en daarom 
werd ’er, in het vervolg, by 5 Uucen 2 
Scrupels by.gevoegd, met welk men 
tot den 26, January 1770, is blyven aan- 
houden. ) 

Deeze behandeling nogthans hadt op 
den duur [geen zeer gunstige gevolgen , 
want het gebrek was, geduurende dien 
tyd, flegs weinig opgekrompen, in dik- 
te naauwlyks iet verminderd; hs 

ye 


DEN SPIRITUS SALIS MARINIL 139 


Lyder ademde vryer: ook was de kleur 
deszelven rooder en de zelfftandigheid 
vaster, 

Staande deezen tyd, hieldt de Heer 
VAN GESSCHER zig bezig, met het nee- 
men van proeven ter uitroeijing van ver« 
fcheidene Polypeuze overblyffelen van ee- 
nen flymigen aart, zig ophoudende in bei- 
de de neusholten van een Jongman, van 
welken hy den 18. Oktober 1769, eene 
zeer aanzienlyke Polypus, die van ag- 
teren uit de neusholten tot beneden de 
Uvula was doorgezakt, hadt weggeno- 
men. By deeze gelegenheid, veele Mid- 
delen, ter vernietiging te vergeefsch be- 
proefd hebbende, als, de Sabina. Merc. 
pracip. Ruber. Vitriol, Album. Terra 
Japon. enz., befloot hy eindelyk, uit 
hoofde van den gelukkigen uitflag des 
Spir. Sal, Marin, in andere uitwasfen 
door ons ondervonden, ook met denzel- 
ven, op dit geval, eene proef te neemen, 
En deeze onderneeming gelukte zo wel , 
dat hy, door het onvermengd gebruik 
van deezen Geest, den Lyder gelukkig 
heeft geneezen : door hem denzelven, na 
alvorens met de penceeling begonnen te 
hebben, dagelyks twee of drie maal te 
doen opfnuiven, zonder dat de ars 

ar 


140 E. Pe SWAGERMAN OVER 


daar van eenig ander ongemak gehadt 
heeft, dan een enkele maal te moeten 
niezen, 
Het goed gevolg zyner geneezinge, 
bragt my in de nieuwsgierigheid, om 
by mynen Lyder, door het neemen ee- 
per foortgelyke proeve, insgelyks de 
uitroeijing des gebreks te onderiiaan, 
Hier mede maakte ik een aanvang den 
27, January 1770, en deed het lighaam _ 
van de Polypus, zo verre mogelyk was, 
eenmaal daags door een penceel met 
deezen geest beftryken, Onmiddelyk 
na de beftryking, welke ik in den eer- 
ften tyd zelf verrigtte, werd het ge- 
brek, door de fcherpte van he: Middel, 
met een witte korst als overtoogen ; 
doch in weerwil van dat verfchynfel, 
leed de Lyder daar door niets an- 
ders dan eene ligte traaning der oo- 
gen. Na iedere beftryking werd de neus 
met fyn plukfel gevuld: en dus voort- 
gaande ,kwamen?er van tyd tot tyd „door 
het fnuiten van de neus, kleine gedeel 
ten der gemaakte bekorstinge te voor- 
fchyn, na welker affcheidinge het lig- 
haam der Polypus zig telkens rood en on- 
befchaadigd vertoonde. In diervoegen 
verminderde dezelve allengskens; Her 
e 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL I4T 


de inademing door de neus bleef nog 
moeielyk, inzonderheid by nagt. Ter 
verbeetering daar van, liet ik den Ly- 
der, van den 7. tot den 15, February; 
den Spiritus twee maalen daags gebrui- 
ken, en tegens den nagt, het meerge- 
melde afkookfel, met plukfel in de neus 
brengen: maar daar mede geen voordeel 
behaalende, ftaakte ik het gebruik des- 
zelven , en hervatte ook weder het eense« 
daags gebruik des Spiritus. 

Geduurende het laatst van deeze 
Maand, tot in April, was de inademing 
veel vryer, en ’t ongemak merkelyk 
verminderd, Maar den 15. April vond 
ik den onder- en buitenkant der regter 
neus-vleugel met eene pynelyke ont{tee- 
king en uitzetting naar binnen bezet, 
draagende alle kenmerken eener Zurun- 
eulus. Hier voor liet ik den Lyder ee- 
nige maalen daags warme zoete melk 
opfnuiven, en dezelve met plukfel te« 
gens dat gebrek aanleggen, Door deeze 
handelwyze, de ontfteeking en pyn ver= 
minderende, kwam ’er na verloop van 
weinige dagen ruime ontlasting van Et 
ter, ter bevordering van welken ik de 
neus aldaar met een Digestief wiekje 

Den 


142 E. P. SWAGERMAN OVER 


Den 20. werd ik ’s avonds by den Ly- 
der ontbooden, en daar gekomen zyn- 
de, vertoonde hy my, in een tinnen wa- 
terpot, naar gisfing vyf Uncen dik en 
gezond bloed , welk zig door de regter 
opening der neus ontlast hadt: my te- 
vens vragende, of deze bloeding wel 
door zyn ongemak ont{taan konde? van 
deeze gedagten bragt ik hem af, met te 
zeggen, dat zyne volbloedigheid veel 
eer van een dergelyke ontlasting te be- 
fchuldigen was, om reden dat hy zeide, 
dien dag eene ongewoone zwaarte in het 
hoofd gevoeld te hebben: ook was de 
bloeding reeds geeindigd eer ik kwam, 
en is niet weer te voorfchyn gekomen. 

Den 26. verwisfelde ik het gebruik der 
Digestief voor witten wyn, en zag toen 
by nader onderzoek, dat de Polypus 
reeds tot hoog in de neus was opge- 
krompen, ter plaatfe van den grond der 
neus- kuil, zynde die verhevenheid, de- 
welke men overgaat om in de keel te ko- 
men, Ik zegge opgekrompen, wyl ik, 
na de fcheidinge, der meergemelde be- 
korstingen, de Polypus nimmer anders 
dan met eene gelyke en ongefchonden 
vlakte gevonden had: een bewys der- 
halven, dat, in dit geval, iet anders 

ge- 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 143 


gebeurt, dan by de gewoone bytmid- 
delen, 

Den 8. May deed ik het hulpmiddel, 
tot de helft met water verflapt, twee 
maalen daags met plukfel inbrengen , en 
dus tot den 12, Juny aanhouden, als 
wanneer zyne gewoone verftoptheid ‚die 
toen weer meerder was, my het gebruik 
des enkelen middels wederom deed her- 
vatten, ter betere verfpreiding van wel- 
ken, hy drie maalen daags den enkelen 
witten wyn opfnoof, Op dien tyd zag 
ik klaar, dat het onderfte fponsbeentje 
van die zyde, met eene meerdere hoe- 
veelheid flyms, in deszelfs bekleedfelen 
zittende, bezet zynde, de waare oor- 
fprong van dit gebrek geweest was ,zyn- 
de de hoeveelheid derzelver , den 23. Au- 
gustus dermaten verminderd , dat ik zy- 
ne geneezing ten aanzien van de Poly- 
Pus, volkomen oordeelde, niet tegen- 
{taande zyne verftoptheid, en in gevol- 
ge daarvan, ook deszelfs reuk, niet ge- 

eel verbeterd is. 

„Onder de aanteekeningen, van den 
meergenoemde Heer BLEKKING, vind ik 
tevens twee welgelukte geneezingen van 
Polypender neus, voornaamlyk door dee- 
zen geest bewerkt, By de geneezing pk 

e 


I44 E Pe SWAGERMAN OVER 


de eerfte nogthans, tot welker uitroeis 
jing , met de tang, een ander Heelmees- 
ter reeds dag p uur bepaald hadt, vind 
ik, dat door hem ook Spiritus Vitrrol 
beproefd is, doch ik heb, zegt hy, in ’t 
einde, de geneezing, inzonderheid door 
den Spiritus Satis Marini, in den tyd van 
twee maanden tot haare volkomenheid 
gebragt. | 

Het tweede gevalis, eene Polypus der 
neus welke met beenbederf vergezeld 
was: doch ook deeze is op dezelfde wyze 
na de ontlasting van twee kleine been- 
dertjes, door den gemelden Spiritus Salis 
in den tyd van drie maanden geneezen, 


Zie daar wat ik, in de medegedeelde 
gevallen ,omtrent het gebruik van deezen 
Spiritus heb waargenomen, welke gun- 
{tige gevolgen ik aan niets anders te dan- 
ken heb, dan aan de mislukte geneezing 
van’t eerstgemelde geval, en het voortzet- 
ten deezer proeven met myne vrienden, 

Want, fchoon men deezen geest, by 
verfcheiden Schryveren, in onderfchei- 
dene omftandigheden, vindt aangepree- 
zen (o); echter heb ik nergens eenig bee 

_rigt 


CREE 
(O0) BOERHAVE, Mater. Med, Sei. 434. pag. 95) TOO. 
DIO= 


DEN SPIRITUS SALIS MARINL 145 


rigt ontmoet, waâr in dezelve, om- 
trent de opgenoemde gebreken , opzet- 
telyk ten Heelkundigen gebruike word 
voorgefteld : derhalven heb ik my moe- 
ten vergenoegen, met myne waarnee- 
mingen „en daar uit, deszelfs verdere 
voordeelen in volgende gevallen opmaa- 
ken. 

Ik ben zeer gereed te gelooven, dat 
‘er nog andere enkelvoudige Middelen 
en ook foortgelyke vogten zullen gevon- 
den worden, welker deugdzaamheid, 
ten Heelkundige gebruike, alleen by 
mangel van bekwaame proefneemingen 
nog is verborgen gebleeven, 

Niets derhalven verlange ik meer ‚dan; 
dat myne geringe poogingen gelegen« 
heid zullen geeven, ter verdere nafpoo- 
ringen van een Middel , dat tot dus verre, 
in de Heelkundige werken, zulk eene 
geringe plaats fchynt te hebben konnen 
verdienen: en fchoon het zelve, by be- 
roemde Mannen, als by uitftek nutti 
tegens de verrotting en verfterving, we 
bekend is en befchreven ; evenwel 
fchynt het, in veele der gemelde ziek- 

V. DEEL, K ten; 


DIONIS. Oper. p. 673. HEISTER Heelk. bl. 548. SHAUW , 
Oefening der Geneesk, II d. bl. 30. CHIR, SCHLUS= 
SEL 1 band bl, Óro, vERDUC. Pathologie, p. 17: 


146 E. P. SWAGERMAN OVER ENZ, 


ten, hunne oplettenheid niet getroffen 
te hebben. 

Ik eindige dan met den wensch (om 
met den beroemden vAN SWIETEN 
eene zelve taal te fpreeken) dat dit on- 
vergelyklyk Middel eerlang de plaats 
mag winnen, voor veele andere nutte- 
looze faamenmengingen” 


NASCHRIFT 


Sedert den tyd, dat ik myne Ver- 
handeling, over het gebruik des Spirí- 
tus Salis Marini enz., het Genootfchap 
heb toegezonden, is my een getal van 
elf gelukkige geneezingen bekend, van 
Sarcomata uit geboorten , waar onder 
fommige van aanmerkelyke grootte, 
Twee Polypi van de neus, en twee wa- 
re Zpuli, Van welke gebreken, ik 
fommige gezien en zelfs door myne be- 
handelingen geneezen heb. 


___Amfterdam 
den x May 1775. 


Hale 


Blade. 14) 
WAARNEMINGEN 


OVER , 
GENEZENE HOOFDWONDEN, 


VERZELD MET FRACTUUREN 


IN HET CRANIUM, 


DookR 


GERARD GREE/ KE. 
ESES 


Ll WAARNEMING. 


D= 6 Juny 1767 des namiddags om 
vier uuren viel c. s. oud 15 jaaren, 
zZynde een zeer vlug en gezond jongeling , 
van een Cantoor , door een open ftaande 
luyk, in de kelder, welke met op zyn 
kant gezette klinkers gevloerd was. De 
hoogte van dezen val gemeten zynde, 
was 26 voeten. Na den val was hy 
zonder beweging; zo dat men hem voor 
dood opnam: het bloed vliette hem uit 


den mond, neus, Een en linker oog ; 


2 enl- 


148 GG, GREEVE OVER 


enige bewegingen in armen en beenen 
kwamen haast weder, en gaven teeke- 
nen van een noch tegenwoordig leeven, 
het welk meer aanwakkerende, kreeg hy 
geduurige neiging tot braaken, en deed 
zuks ook vervolgens, loosde de ingeno- 
men fpys en veel bloed, het geen hy by 
tusfchenpozing fcheen in te zwelgen : hy 
bleef volkoomen onbewust en verdooft 
in alle zintuigen „hetaangezigt was bleek, 
en ’t geheele lichaam met klam zweet 
bezet; aan geene deelen zyns lichaams 
vond men enige belediging, behalven 
een Contufie aan den linker onderarm, 
en boven dien een allerzwaarfte Coniu- 
fie aan de linker zyde zyns hoofds, waar 
door het bovenfte ooglidt in kort tot een 
uitermate dikte opzwol. Deze Contufie 
{trekte zich uit over het geheele voor- 
hoofd en gedeeltelyk over het opper- 
hoofd en flaapbeen aan die zyde, Na 
een ruime aderlating op den arm, en 
de hoofdhairen met een fcheermes afge- 
fchooren te hebben, wagtte men de 
noch verzogt zynde Geneesheeren, om - 
nevens hun Ed, te overleggen, wat in 
_„deeze omftandigheid ten beste des Ly- 

ders diende gedaan te worden. 
Hoe moeilyk het is om in gevallen 
van 


> 


ane 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 149 


van een gekneusde plaats aan ’t hoofd, 
zonder verbreking of verfcheuring der 
dekfelen en de zagte deelen, over de 
belediging aan ’t Cranium een gegrond 
oordeel te vellen, weten alle die er on- 
dervinding van gehad hebben, of die in 
* lezen van Heelkundige Waarnemin- 
gen bedreven zyn (a), maar in dit geval 

K 3 was 


(a) Den 10. July 1773. ’s morgens viel G. de lyf= 
knegt van Mevrouw B. van de hooyzolder met het 
hoofd langs een plantier paal op den grond in het ftal 
peder: geheel beroerd in alle zintuigen wierd hy 
door zyn kameraden voor dood opgenomen. Een 
naby woonend Chirurgyn geroepen zynde , deed 
hem aanftonds een aderlating; waardoor hy eeni- 
ge leeden begon te verroeren, en daar na bragt 
men hem in huis en te bed; men befpeurde uit= 
terlyk aan zyn lichaam geen belediging , en dewyl 
hem niemand had zien vallen, wist men niet, of 
hy waarlyk een val gedaan had, of dat hy een toe- 
val van bezwyming had gekregen. De Heer Pro- 
fesfor HAHN, by den Lyder verzogt zynde, vondt na 
onderzoek een gecontundeerde plaats vlak op ’t 
voorhoofds-been, en zyn Hooggeleerde liet my 
roepen. Den r2.dito in den vroegen morgenftond 
den Lyder vifiterende vond ik hem weder fpreken- 
de, hy wees my zelfs de beledigde plaats van Zyn 
hoofd aan, en hy klaagde over een onlydelyke pyn 
in hetzelve: volftrekt was hec hem onmogelyk, 
om het hoofd zonder in een flaauwte te vallen op 
te lichten , en enige drank gebruikende gaf hy dien 
weder over; de vorige dagen was hy veel min- 
der prefent en geduurig flapende geweest. De be- 
ledigde plaats des voorhoofds teekende uiterlyk nog 
fchaving nog Contufie; maar myn vinger in % oc- 

__hair= 


150 G. GREEVE OVER 


was by deze duisterheid iets byzonders, 
%* geen ik niet weet alseen kenteeken der 
Jrac- 


hairde deel zettende, voelde ik een zagte doch 
zeer weinig opgezette zwelling, meerder door- 
tastende was het als of myn vinger van zelfs ge- 
leid wierd in een tastbare feheur van ’t voor- 
hoofds- been: ik liet hem uiten in ademen, en 
hoesten; ’%t laatfte verwekte een onlydelyke pyn 
In ’ hoofd; maar door dit alles kon ik niet bemer- 
ken ‚dat er eenige beweging door in de zagte dee= 
len gemaakt wierd, echter fcheen de fcheur in ’ 
voorhoofds-been zo kennelyk door my gevoeld te 
worden, dat als ik enige beweging in de zagte 
deelen befpeurd had, ik ontwyfelbaar vast zou ge- 
fteld hebben, dat ’er een frauur in dat been plaats 
had: te meer om dat de tegenwoordigheid dertoe- 
vallen zulks ook zeer waarfchynlyk maakte. Ik be- 
richtte zyn Hooggeleerden ’t geen ik gevonden had, 
en wy gingen aanttonds t’ zamen den Lyder zien, 
en na dat ik de hoofd- hairen op deze plaats door 
een fcheermes afgefchooren had, was ik verwon- 
derd, dat het kenteeken eener fraétuur in ’ voor- 
hoofds- been nu niet meer te voelen was op die 
plaats, daar ik die zo even te vooren duidelyk 
meende gevoeld te hebben, maar ruim een duim af= 
ftands van de eerfte plaats zydewaards teckende het 
gevoel een fratuur in het been aan : om niet te fchie- 
lyk te zyn, befloot men het deel te omleggen door 
een fotus van Spirit, Vini Campbor. Cum Sale Armoniac., en 
men liet het Compres zo dikwils, als het droog 
was, weder bevogtigen. De toevallen verminder- 
den niet, en de Lyder geen afgang gehad hebbende , 
bragt ik die door een lavement voort, de traage en 
Kleine polsdeed de aderlating niet herhaalen ; ik zag 
dien dag den Lyder verfeheide maalen, en ik moet 
betuigen, dat telkens op een andere plaats op het 
gevoel cen frauur in het voorhoofds- been meende 
4 | te 


En) 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 151 


fraBuur in het Cranium ooit aangemerkt 
gevonden te hebben, en dat meende ik, 
bewees my deszelfs tegenwoordigheid, 
gevoegd by alle toevallen reeds boven 
gezegd, onwederlpieskeln, : de geeneen 

e 


4 


te kunnen ontdekken. Den volgenden nagt bragt 
hy met onlydelyke hoofdpyn, en aanhouding van 
alle andere toevallen door, zo dat ik hem ’s mor= 
gens niet beeter bevond; men befloot echter noch 
zonder iets anders te doen met de voorn. fotus te 
continueren; doch de toevallen vermeerderden dien 
dag. en ’snagts was hy zeer pynlyk geweest, en 
reeds des morgens, (zynde toen den 5 dag) begon 
een krampagtige fluiting der onderkaak zich te 
vertoonen, de huid was niet meerder uitgezet , 
en vertoonde zich nog rood nog blaauw, maar 
kennelyk was hy op ’t gevoel van het Cranium „ 
door een onder de pees kalot uitgeftort bloed, af- 
geweken. Nu vertoonde zich op het gevoel de 


fraëtuur aan beide de hoeken, de toenemende toe- 


vallen verpligtten tot een infnyding der zagte dee- 
len, en ik deed die regt op het midden van het 
voorhoofd, van boven nederwaards ter lengte van 
ruim twee duimen. Met een herhaalde fnede tot 
op het been doorgefneden hebbende „ontlastten zich 
omtrent twee lepels vol vloeibaar uitgevaat bloed; 
dat zich onder de pees kalot en op het pericranium 
uitgeftort had: zo fpoedig was dit bloed niet ont- 
last, of alle de bedriegelyke teekenen des gevoels 
van een frzZura Cranii verdwenen, de krampagtige 
fluieing der onderkaak, die pyn in ’t hoofd, die 
braking en rusteloosheid hielden alle dien dag op; 
en na dat de Lyder een verkwikkelyke nagtrust 
genooten had, was hy der volgenden dag veel be- 
ter; ennanog 12 volgende daagen was de gemaakte 
wond weder geheel genezen, en hy in alle op- 
zigten in vorige gezondheid herfteld, en is ook 
altyd wel gebleven. 


152 G. GREEVE OVER 


de plaats des hoofds zwol niet op, ende 
oneffenheid des beensgefteldheid was 
zeer duifter te voelen, miaar door het 
geheele voorhoofds-been van de wenk- 
braauw af, totaan de Sutura Coronalis, 
zag men ter dikte van een pennefchagt 
een kloppende-beweging, en welke zich 
agter de voornoemde naad veel verbreed- 
de en irregulier wierd. Deze beweging 
was zeer fterk, wanneer hy braakte, en 
verhief zich telkens, wanneer hy uita- 
demde; als ik den vinger er opzette, ge- 
voelde ik ‘er niets van, en deed het op- 
houden, maar loslatende kwam het aan- 
ftonds weder: ik begreep dus, dat deze 
beweging door geen bloedvat der uiter- 
lyke dekfelen gemaakt wierd, maar voort- 
kwam door dien het been daar onder 
gefcheurd was, en dat de dura mater 
door de beweging der herfenen als 
door derzelver flagaderlyke vaten hier 
poging tegen de bekleedfelen deed, om 
zich van het bloed, dat op dezelve uit- 
geftort was, te ontlasten , en welk bloed, 
door de opgezwollendheid der be- 
kleedfelen, een tegenftand om zich daar 
onder te verbergen vond, en dus telkens 
in het hoofdte rug keerende, deze lang- 
duurende klopping maakte, In hoe vern 

| Pr& tid 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 153 


dat deze myne opmerking gegrond was, 
zal naderhand blyken. ‘ 
Wanneer de verzogte Geneesheeren 
gekoomen waren, befchoude men des 
Lyders gevaarlyken toeftand aan alle zy- 
den, en na dat ik omtrent de noodzake- 
lykheid der hoofds-infnyding gegronde 
reden gegeven had, had ik het genoe- 
gen, dat eenparig door alle Genees- en 
Heelmeesteren hier tegenwoordig , wierd 
toegeftaan om dit handwerk te beginnen. 
De Lyder gebragt zynde op een kamer, 
daar hy zoude konnen blyven, begon ik 
met een dwerfche fnede ruim vier duim 
lang over het linker opperhoofds-been 
twee duimen agter de Sutura Coronalis ; 
byna uit het midden van deze fnede be- 
gon ik een tweede , wat fchuinsch na be- 
neden over * voorhoofd ; dus opende ik de 
hoofddekfelen in de gedaante van een T. 
Deze keuze van infnyding, was ik om 
de Musculus Temporalis verpligt: in 
beide deze infnydingen had ik in agt ge- 
nomen dezelve by herhaling te doen, 
het mes aanftonds niet op het been 
doorzettende; en deze voorzigtigheid 
kwam hier wel te pas, wyl ik anders 
zeer gemakkelyk in ’t geval had kunnen 
koomen, om met de punt van ’ mes, 
K 5 door 


154 G, GREEVE OVER 


door de fcheur van ’t Cranium heen te 
dringen , en de dura materte kwetfen, De- 
ze infnydingen gedaan hebbende,fcheidde 
ik de bekleedfelen en ’t Pericranium van 
%*% Cranium. De Lyder begon onder de- 
ze bewerkinge te fchreeuwen, en ftelde 
zich als te weer tegen iemand, daar hy 


gewoon was mede te verkeeren, Na 


deze groote infnydingen der hoofds dek- 
felen, en ontblooting van ’t Cranium zag 
men zeer duidelyk: dat, dat been ge- 
broken en gefcheurd was, een fcheur 
ging door het geheele os frontis, en was 
zo ver van een geweken, dat men de 
punt van een vry dik ftilet daar kon tus- 
fchen geftooken hebben. Boven deze 
zag men een zeer irreguliere frafuur in 
’tos Bregmatis, en beneden na’ os Zem- 
porum wierd men door ’t gevoel ge- 
waar , dat het been aan dien kant inge- 


_ drukt was. Door alle deze fcheuren , ont- 


lastte zich veel bloed; *twelk door fterke 
uitademing en fchreeuwing , welke de Ly- 
der deed, als met golfjes van binnen uit 
het hoofd wierd uitgeperst. De {plyting 
van ’t Os Frontis en de fraduur in ’t Os 
Bregmatis, was op die plaats, daar ik 
te vooren die kloppende beweging inde 
bekleedfelen gezien had, ende ha 5 

e= 


ende Neer rn Oe en ned dt É timae rln 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 155 


bevestigde hier myn voorgemelde op- 
merking ten vollen. Het wasaanftonds, 
als of door deze bloeds ontlasting uit 
het hoofd , des Liyders levendige werkine 
gen meerder wierden: maar de groote 
bloeding der zagte deelen, was hinder- 
lyk aan een naauwkeurig onderzoek. 
Het was dan daarom, dat men befloot, 
zich met het reeds gedaane voor ditmaal 
te vergenoegen ; ik verbond den Lyder, 
met de vleeschlappen door droog pluk- 
fel te verwyderen, en de wond met het 
zelve te vullen, * welk ik met de com- 
presfen alles verzekerde, door het groo- 
te hoofddekfel. 

Den volgenden nagt bragt hy zeer on- 
rustig door, hy greep geftadig na de be- 
ledigde zyde, en zou dikwils het ver- 
band hebben afgetrokken , waren de op- 
pasfers niet op hunne hoede geweest ; het 
braken verminderde, en eenigen drank 
hem toegediend had hy gedronken. Den 
volgenden morgen tot een nader onder- 
zoek beftemd, weekte ik met laauw wa- 
ter het verband los, Hy was onder de- 
ze behandeling woelig, *t geen te weeg 
bragt, dat het zo voorzigtig niet konde 
afgenomen worden, zonder op nieuw 
bloed teftorten; ook vondt men noodig 

om 


156 GG. GREEVE OVER 


om de infnyding langs de fcheur van ’ 
os Frontis noch watte verlengen: *t geen 
ik op een gefleufde fonde deed: het 
been eischte ook nog meerder ontbloo- 
ting aan den beneden kant, ’t geen hoe 
gemakkelyk zulks ook van boven te doen 
was, hier, om de Aimbrie van den Mus- 
culus Temporalis, een zeer moeilyke be- 
werking was: ik moest het gedeeltelyk 
door een mes fcheiden, en affchrappen; 
inmiddels bragt ik dit verband alles in 
dien ftaat, dat men by het volgende ge- 
makkelyk de Zrepaan, zo zulks ver- 
eischt wierd, ftellen kon, en voor dit- 
maal my met het reeds gedane verge- 
noegende, verbond ik mede als den vo- 
rigen avond; ik voorzag my voor het 
avond verband, van alle het noodige wat 
oet de Zrepanatio vereischt mogt wor- 
en. cf 

Tot het avond verband, het geen om 

7 uuren beftemd was, was des lyders 
toeftand gebleven als te vooren, gevende 
alsnoch de allerminfte kenteekenen niet 
van een bepaalde bewustheid; ik weekte 
het verband weder los, en nam het voor- 
zigtig af. De min bloedigheid der wond 
toonde de gefteldheid van ’t been be= 
ter alste vooren ; men zag dat het os Aron- 
bis 


GENEZENE HOOFDWONDEN,. 157 


tis zeer ruim gefcheurd was, van de Su- 
tura Coronalis tot op de orbita , en mo- 
gelyk noch verder, ’t geen ’t gezigt ont- 
week: doorgaande , aan het bovenfte ge- 
deelte, was dit been aan de voornoemde 
naad in ftukken gebroken , gelyk ook het 
os Bregmatis gebroken was, en dat toon- 
de een zigtbaare indrukking na de zyde 
van ’t os Zemporum; alle deze ftukken 
zaten echter in elkanderen zo vast, dat 
ze niet te bewegen waren: de ruimte 
der fcheur echter gaf doorgang aan de 
punt van een Zlevatorium, waarmede 
ik een hoek van een ftuk been vattede, 
en ’ geluk had van ’ uitte wrikken; dit 
ftuk been was van het os Frontis en drie- 
hoekig , bevattende aan zyn breed ein- 
de in zich een gedeelte der voornoemde 
naad , en ’ was grooter dan ik door een 
Trepaan boor zoude uitgeboord hebben. 
Hier door ontlastte zich noch veel ge- 
ftold bloed uit het hoofd, en gaf een be- 
hoorlyke ruimte tot inbrenging van Kle 
watoria; waardoor ik poogde om het 
ingedrukte beenftuk op te lichten en ge- 
lyk te voegen: maar het weerftond 
myn poging, niettegenftaande ik daar 
toe het Alevatorium van PETIT , verbeterd 
met de bol van Louis, % welk een zeer 


Ser 


158 G. GREEVE OVER 


gefchikt werktuig is, met kragt gebruik- 
te. ’*t Gelukkig uitnemen van dit ftuk 
been bewaarde den lyder van niet ge- 
trepaneerd te worden; in ’ verbinden 
vulde ik de plaats van dit beenftuk met 
een dun doorgaat ftukje loot, dat de 
dura mater niet konde drukken na de 
wys van BELLOSTE, en ’t verdere verband 
deed ik als te vooren. Den volgenden 
nagt bragt de lyder weder woelig door ; 
maar zyne kennis was wat meerder, hy 
gaf te kennen als hy moest wateren, en 
zyn koorts was niet flerk, In deze ge- 
fteldheid vond men hem ’s morgens, in 
welk verband ik noch een hoekig ftuk 
been mede in de naad gevat uitligte: 
door deze noch meerdere ruimte poogde 
ik andermaal om het ingedrukte been- 
ftuk op teligten, maar zonder voordeel; 
ik verbond weder als vooren, met dat 
onderfcheid, dat ik een plaatje van zil- 
ver, naar de kroon ener Zrepaan gemaakt, 
gebruikte om voegelyker * been te vul- 
len. Ik verbond op dezelfde manierden 
yder tweemaal daags, en het zal van 
geen zonderling nut zyn alleste verhalen, 
wat er van verband tot verband voor- 
kwam. Zyn bewustheid wierd meerder, 
zyn koerts was weinig, hyjdronk gewillig 

Zo 


GENEZENE HOOFDWONDEN,. 159 


zo hem iets gegeven wierd, zyn water- 
loozing maakte hy met waarfchouwing, 
enige Lavementen tot bevordering der 
afgang wierden met voordeel geappli- 
ceerd, hy begon enige zyner vrienden te 
kennen, (liep fomtyds enigen tyd gerust 
aan den anderen, maar wierd ook fom- 
tyds als verwoed wakker, en gaf als dan 
zyn oppasfers veel werk om te beletten, 
dat hy het verband niet affcheurde, 
en zonderling was het, dat hy als ver- 
woed op iets kon byten, en met zyn 
tanden knerzen. Dit duurde met een 
gewenschte verettering der wond, en 
zigtbare beterfchap van dag tot dag tot 
den 13 dito; wanneer ik verpligt wierd 
om de benedenfte lapwond, die by elk 
verband veel pyn veroorzaakte, en 
zeer dik was, door een fcheermes aan de 
zyde des flaapsfpiers af te Ínyden. Op 
dien tyd begon het ingedrukte ftuk been 
op ’t gevoel te waggelen; maar echter, 
fchoon ik den bovenften overftekenden 
rand meteen tang gelykfneed, kon ik het 
door hef-tuigen nog gelyk voegen, nog 
uitligten, de Etter zakte uit den omtrek 
der wond meest na de opening die in % 
been was, en ftortte zich uit op de du- 
ra mater. 

Tot 


160 G, GREEVE OVER 


Tot noch toe had zich geen verfchyn= 
fel van enig kwaad toeval opgedaan , maar 
de ettering der wond wierd zo over« 
vloedig, dat hoe oplettend ik zulks trag- 
te te beletten, niet konde voorkomen, 
dat zich een menigte derzelve op de 
dura mater ftortte ; het fragment, dat los 
was, dit vlies aan den onderkant ook 
drukkende, en de dura mater met een 
korst geronnen bloed bezet zynde, begon 
de wond te rieken, gemerkt de warmte 
van ’t faifoen daar ook veel aan toebragt. 
Dit ontdekte men reeds *s avonds den 
14, Zynde hettoen den gden dag van den 
val, de Lyder kreeg koorts, wierd on- 
prefenter, fliep ongeruster en {norkend, 
had des nagts zyn water onwillig laten 
loopen: dit alles verpligtte ons reedsdes 
morgens den 15. om een nieuwe proef 
te doen tot wegneming van het ftuk 
been, ik fneed weder nog zo veel ik kon 
van den overftekenden beenrand weg, 
waardoor ik zo veel ruimte maakte, 
dat ik met moeite een zeer plat puntig 
Llevatorium inbrengen kon: hier mede 
haakte ik het ftuk been vast, en de glad- 


de zyde van *t Klevatorium tegen ’*t vas- 


te been tot fteunpunt tellende, trok ik 
het gelukkig na boven; zo dat het zich 
toen 


artnr na 2 


GENEZENE HOOFDWONDEN. “161 


toen gelyk voegde : dit Zlevatorium 
door een myner Confraters latende vast 
houden, bragt ik de punt van ’t ZJeva- 
torium van PETIT onder hetzelve , met 
zo een gewenschte ligting dat:het om- 
boog ; waar na ik het met een tang  vat- 
tede en uitnam: de dura mater was on- 
der dit beenftuk zwart, maar met een 
zeer levendige klopping, veel etter ont- 
laste zich uit-de opening, enige losfe 
en noch vast zittende ftukken van de biti- 
nenfte tafel namik weg; de opening die 
nu in t Cranium was , vulde- ik met; een 
doorgaat ftukje loot , ’t gene echter geen 
drukking konde maken, «en-ik verbond 
de wond weder met een regelmatig ver- 
band. Van-agteren bleek:het, waarom 
dit beenftuk zo moeilyk:gelyk te voegen 
„was geweest;-door dien, de-binnenfte ta- 
fel. veel breeder als-de: buitenfte, en met 
tandagtige uithoeken was-afgebroken, 

„Hier was nude zorgelyke omftandigs 
cheid gebooren ; ‘hoe men best de natuur 

door konst zoude helpen; want de ftuk- 
ken been die ik had uitgenomen , maakten 

byeengevoegd ruim de ‘grootte uit van 

„zeven, die men door een ordinaire. trer 
„paanboor uitboort. De opening in ’t Cra- 
mium was een.langagtige driehoek, ruim 

EDEL LL drie 


A62 GI 'GREEVE OVER |» 


‘drie eneen hälven daimdang, en twee 
-Äuim van’ bover breed „behalven. noch 
„de: fcheur “die door: het ‘geheele voort 
hoofds-beer heen ging; : Hoe veele-Lye 
“ders zyn er niet omgekomen ; die reeds 
%:eerfte: gevaar « hunner hoofdwonden 
hadden -doorgeftaan, ‘en “ín.wien “de 
sherftelling-der zintuigen-feeds blykbaa- 
ste hoop “ter . herftelling gaf ‚door 
een Fungus die zich door een geboorde 
“TFrepaans opening verhief? Hoe veel 
konstgrepen- zyn er voormaals niet op 
zo een Fungus gebezigd? de aflnyding:, 
af binding of vertering door bytmidde- 
den; ‘hadden allen even meest dadelyke 
gevolgen,“ Dit gedugt toeval had ik hier 
niet minder te vreezen: maar aanftonds 
daar op bedacht zynde, ging ik het te- 
‘gen door eerst de verlooren zelf{tandig- 
heid van het been te vullen’, met een door- 
gaat loode plaatje, terwyl: ik’ door een 
konstige hand er een, na: de uitgenomen 
beenftukken van zilver liet maken;het-was 
in zyn bodem doorboord met gaatjes en 
zet een’ omgefbuldeerden rand, die byna 
de dikte vant Cranium had, voorzien: op 
dezen rand waren twee diverfche ftyltjës 
vastgehegt, ‘die met haar vier uitftekefi- 
de hoeken, als het plaatje'geapplicëe 


Eed 


„Wâs 


GENEZENE. HOOFDWONDEN. 163 


was, aan wederzyde op het Cranium rusà 
teden : de dura mater konde er dus niet 
door gedrukt worden, de Etterftof kon 
zich door-de openingen vry ontlasten, 
%* verband. kon zonder enig gevaar res 
gelmatig worden aangelegd, en % was 
het belettend werktuig tegen een gedug- 
te Fungus. Reeds den 17. was het, dat 
ik het in plaats van ’t loode gebruikte, 
Inmiddels had ik. by elk. verband de 
dura mater met warm gemaakte - mel. rg- 
far. beftreken. De voorgemelde crusta 
fcheidde fpoedig, de reuk, verdween „en 
uit de duramater begonnen, zeer leven- 
dige papille op te-fchieten. Des Lyders 
verftand luikte op, alle-zyne zintuigen 
kwamen weder, hy begon met {maak 
eenige verkoelende vrugten met een. boo- 
teram te eten, en ’t wierd niet meer 
noodig , zyn afgang door-clysteren te be- 
vorderen. „In, dezen gunstigen toeftand 
„was het reeds den 14. dag van zyn on- 
geluk, dat-mén ‚ook befloot het verband, 
?t welk noch tweemaal daags gedaan was , 
op eens om de vierentwintig’ uuren te 
‘verminderen. De dura mater reeds zich 
“Zuiver vertoonende;, liet ik ook-na-het 
gebruik van de mel rofar: ;-de geheele 
“hoofdwónd had ik tot -nochtoe gedekt 
brass L 2 | met 


TÔ4 — "G OGREEVE" OVER 211» 


met droog plukfel; en over * zelve ges 
legd een compres in warmen franfchen 
wyn bevogtigd, en alles vastgehouden 
door het groote ‘hoofd dekfel ;- doch de 
woeligheid des Lyders, die ook veel aan 
verband trok, verpligtte my tot °Ca- 
ëline, dat ik weder floot met den zes- 
oofdigen band: In de volgende verban= 
den maakte de-aanhegting van het pluk- 
fel in het afnemen veel pyn, inzonder- 
hêid na de zyde des flaaps; om dit voor 
te komen, gebruikte ik een dunne Spa- 
fadrap ; dit” ging in den beginne zeer 
goed, De wond Cicatrizeerde aan de 
Zyde van de huid aanmerkelyk , eu-het 
‘verband was lydelyker; doch dit voor- 
deel duurde’ niet lang ; want: de Spara- 
“drap den etter niet abforberende ‚ wierd 
“die:gedreven naar de laagfte plaats-der 
“wond, zakte ophet plaatje, en, fchoon 
‘dit met plukfel. gevuld was ,. door het 
zelve op de dura mater, -Dit verpligtte 
ons -de-Sparadrap af te:laten.  Byelk 
verband:nam'ik het plaatje ook: uit;-en 
„waschte het af in warmen franfchen wyn, 
voor dat ik het weder. appliceerde ‚den 
etter van de dura mater met dotjes pluk- 
-fel afvagendes: vab ans iden: 
… iGelyk geringe omftanhdigheden *t-ver- 
tors | band 
\ 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 165 


band pynlyk, en de Liyders (om zo te 
fpreken) dol zouden konnen maken ; als 
men dezelve.niet nafpeurt;zo was het hier 
gefteld met des Lyders ooren, welke, 
om dat hy te vooren zyn eigen hair 
droeg, nooit aan enige knelling gewoon 
veel fmert door het knellend verband 
begonnen te maken, het welk ik ontdek- 
kende verbeterde door ze buiten knel- 
ling te houden, en ze van agteren op te 
vullen met compresfen. rp 
Dagelyks met droog plukfel voorts ver- 
bindende, kan ik niet voorby om aan te 
merken, ’tgeenik niet weet in veel obfèr- 
watien gemeld te zyn ; namelyk, dat men 
zag, dat de herfenen nog herfen vliefen 
op verre na het hoofd niet vulden; men 
kon zeer wyd, inzonderheid aan den bin- 
nernikant, in ’ hoofd inzien, ja er wel 
een vinger tusfchen geftoken hebben 
zonder de dura mater te raken (b), en 
ik meen opgemerkt te hebben, dat in 
droefgeestige tyden,. (die de Lyder 
fomtyds. had) deze zakking der herfe- 
nen meer was als anders; deze groote 
losheid der dura mater van de zyde van 
t Cranium, bewees de proeve van HAL- 
er orda B: LER 


__(b) Naderhand heb ik dit ook opgemerkt gevon= 
den, in de derde Waarneming van ACREL, 


166 G. GREEVE OVER 


LER, over de beweging der herfenen, over: 
eenkomtftig met de ademhaling, zo zigt- 
baar, dat dit enkele geval in {taat was, 
(om dat men ’t zo veel dagen aan den 
anderen konde zien ) alle twyfel des aan- 
gaande te beflisfen: hy hieldt veeltyds 
onder het verbinden, als ik het plaatje 
afnam, den adem in, dan waren de 
herfenen en dura mater zeer laag, en ik 
had moeite om den etter af te vagen: 
wanneer hy fchreeuwde, vervulde het 
hoofd zodanig, dat de etter met golfjes 
uitftroomde; wanneer hy matig uit- 
ademde, zag men zeer duidelyk, (behal- 
ve de geduurige klopping der flagader- 
lyke vaten in de dura mater) door de 
beweging der herfenen het hoofd volder 
worden, maar wierd niet geheel gevuld: 
dit gebeurde alleen als hy fterk fchreeuw- 
de; integendeel zakte alles weder zeer 
laag , als hy den adem lang inhieldt. Dik- 
wils gebeurde het ook dat, zo ras het 
hoofd van ’t verband ontbloot was, hy 
een onlydelyke pyn gevoelde in de kie. 
zen, * geen meest na een kwartier uurs 
weêr bedaarde, doch hem fomtyds ook 

wel veel langer bybleef, 
De buiten beenfchors van * Cranium, 
die zeer lang droog bleef, bgn 
Ief 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 167 


hieren daar eenige papillen op té fchie- 
ten, inzonderheid uit de randen, ende 
dura mater had zeer zichtbare vleesch- 
heuveltjes reeds gemaakt ; wanneer men 
op den 23, July gewaar wierd, datde 
buitenfchors van ’t Cranium zich:-be- 
weeglyk vertoonde, enden tweeden 
dag daarna was ’er een gedeelte zo los 
geworden, dat ik het zonder €nige 
moeite kon afnemen , en den daar aan vol- 
genden dag de rest van den geheelen bo- 
venrand, en ook van de punten van het 
gefpleten voorhoofds-been, in zo verre 
het niet gedekt ware door de bekleed- 
felen: want. het gene noch met de be- 
kieedfelen was gedekt gebleven; is zon- 
„der eenig toeval nog exfoliatie verenigd, 
— Nadeexfoliatie van het been, gebruiker 
te ik het plaatje niet meer; want hoe 
zeer het aan ’toogmerk voldaan had, 
zoude het nu een fchadelyk lichaam 
zyn geworden, en de osfificatie van het 
been hebben gehinderd. De plaats van 
-hetzelve vervulde ik door een groote 
wiek , en ’t overige van de wond dekte 
ik op dezelfde wys. De randen van de 
beenwond en de oppervlakte van ’t been 
waren fpoedig met een zuiver rood 
vleesch bezet. Ik heb, hoe naauwkeu- 
Bk L 4 Tig 


168 Ge GREEVE OVER > 


rig ook opgemerkt, niet anders konnen 
befpeuren, dan dat het de zelf{tandigheid 
van ’t been zelve was, waar uit dat vleesch 
weêr uitgroeide. De papillen van’ de 
dura mater raakten de zyde eerst aan den 
kant van’tflaapbeen , en vereenigden zich 
daar zeer fpoedig. Langzamer ging dit 
aan de boven zyde; echter hegte zich 
de dura mater daar ook: door die ver- 
eeniging dezer papillen, kreeg men een 
platte wond, die haar klop ping behieldt;, 
en by fterke inademing als een kuiltje 
kon inzakken. De Cicatrizatie vorder- 
de van de zyde der wond aanmerkelyk, 
en de opening in *t Cranium wierd vas- 
ter. De menigvuldige etter, die verpligt 
had, om alle dag te verbinden, vermin 
derde ; zo dat men den 27. Augustus be- 
floot *t verband om de twee maal 24. 
uuren te vernieuwen, De Lyder was 
nu zeer wel, gezond, fterk, nimmer 
enige hoofdpyn hebbende, en kon zon- 
der vermoeidheid enige uuren aan 
den anderen zich met teekenen ver- 
maken. Echter reeds van den 15. Au- 
gustus, was de omtrek van de wond 
weinig gecicatrizeerd, Het droog plukfel 
maakte het verband door zyn aanheg- 
ting weêr pynlyk, Pleisteragtige mid- 

t E ee 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 169 


delen, hoe droog en fchraal ook gefmeerd;, 
maakten meer etter, en ’t vleesch Aun- 
geus; zeer dunlood, ’t geen door de Es- 
fayeurs tot de zilver proeven gebruikt 
word, zou voordeel hebben gedaan , maar 
men kon het niet lang bezigen, omdat 
het niets abforbeerde , en daardoor wierd 
de plaats van de beenwond te vogtig. 
De Vitriool- teen over de randen geftre- 
ken, deed ook niets aan ’t oogmerk der 
heeling. Dit duurde, zonder dat men zeg- 
gen kon iets ter genezing van de zyde 
der wond gevorderd te zyn, tot den 18, 
September, wanneer de Lyder, (die nu 
reeds over huis ging) de matigheid die hy 
in eten en drinken gehouden had, te 
buiten ging; hy at ter fluip eenige lepels 
graauw Erten met braadvet, en een ftuk- 
je gebraden osfen vleesch, en vervol- 
gens veel groente. Hier door kreeg hy 
savonds een fterke koorts met walging 
en braking, en had een zeer onrustigen 
nagt. De wond deelde aanftonds in dit 
toeval ; een Zryfipelas bezette de heele 
zyde des hoofds , en viel als'een uitwen- 
dig vergift op de reeds gemaakte nieuwe 
huid, waardoor veel vernield wierd; en 
in de wond zelfs had men eenigeftippen,;, 
als of ze door een arn gemaakt wa- 
id: TENs 


1JO G, GREEVE: OVER 


ren. Hoe flegt zich dit nieuwe toeval 
ook opdeed, was het echter fpoedig 
weder bedaard; want door pulp: Gaf 
et Tamarind, gelaxeerd zynde, bleef de 
koorts weg, en de Zryfipelas verdween; 
de toevloed van ftof verpligtte weêr tot 
een dagelyksch verband, Een klein been- 
fchilfertje wierd opgeworpen; *t geen ik 
uitnam, Hier na fchikte zich de wond 
tef genezing, met zo een gelukkigen 
voortgang , dat na noch een klein been- 
fchilfertje „’t welk zich onder de boventfte 
lap wond onthouden had , uitgenomen te 
hebben, de fungeuziteit aan die zyde ook 
inkromp, en de geheele oppervlakte 
vereenigde zich vervolgens zodanig, dat 
de geheele wond op twee of drie klei- 
ne ftipjes na, alseen fpeldeknops grootte, 
met een vast lidteeken, den 22. OËtober 
gefloten was. Het hoofdverband liet 
ik nu na, en dekte het lidteeken met 
een welgevoegd plaatje van binnen met 
zeemleder gevoederd; ’t welk ik door 
een band die om het hoofd gong verze- 
kerde, Hier mede gewende hy zich aan 
een paruik , en aan de lugt, en zoureeds 
den 25, dito,volkomen genezen,‚zyn kerk- 
gang gedaan hebben; maar den dag te 
vooren openbaarde zich een ne 
«f 5 e- 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 17E 


fteking over het hoofd, met uitdaauwing 
agter de ooren. Een gedeelte van het 
nieuwe lidteeken wierd ook weder raauw 
en vogtig , ’t geen langzamerhand weder 
droogde, zo dat den 4. December alles 
zo wel wasen bleef, dat hy geen opzicht 
over dit ongemak meer noodig had : zyn- 
de in zoeen volkomene gezondheid, en 
bekwaamheid van geest, als hy ooit te 
vooren geweest was; met een woord, 
geen enig letfel hoe ook genaamd, zou 
men kunnen opnoemen, dat hem is by- 
gebleven. | 
De behandeling van dit zorgelyk ge= 
val, deed ik onder opzicht van de Ges 
neesheeren WOERTMAN) SCHUTS EN 
VANDER SCHROEF, en met adfiftens 
tie van myn Confraters H. V. LOE- 
NEN, S. V.D. LINDEN EN D, C, WEE* 
FERS,terwylveel andere Hoogleeraaren , 
Geneesheeren, en Heelmeesters, dikwils 
my de eere deeden, om myn behande- 
ling te koomen zien. | 
ed WAARNEMING. 
Den 17. February 1773.’s avonds om 
tier uuren wierd HENDRIK,de Koëtfief van 
de Wel Edelen Heer vAN DER HOOP) 
oud 28, jären, methet hoofd voor En 
RE uks 


172 G. GREEVE OVER 


bukkende, door de agtervoet van een 
koets paard, zo geweldig tegen hetzel- 
ve geflagen, dat hy bezwymd neerviel, 
en door zyn mede koetfier , die by hem in 
deftal was, voor dood wierd opgenomen, 
Geroepen zynde, vond ik hem by myn 
komst noch bezwymd, hebbende een 
doodbleek aangezigt , eneen klam zweet 
op hetzelve, dat zich ook over ’t gehee- 
le lichaam uitftrekte, en, door een wond 
aan ’thoofd, zeer bloedende, Ik onder- 
zocht het hoofd „en vond aan * bovenfte 
linker zydelingfche gedeelte van ’t opper- 
hoofd in de bekleedfelen een wond van 
byna vier duimen lengte, en in zyn mid- 
den byna een duim breedte van een ge- 
weken. Myn vinger daar in brengende 
ontdekte ik dezelve door te gaan niet al- 
leen tot op het Cranium; maar tevens, 
dat het been daar ter plaatfe een aan- 
merkelyken indruk had, De hoofdhairen 
afgefchoren hebbende, vond ik my vers 
pligt aanftonds de zachte deelen te verwy- 
deren, om de beensgefteldheid met meer 
naauwkeurigheid te kunnen onderzoe- 
ken, ten welken einde ik-de wond aan 
haar beide: hoeken verlengde. Vervol- 
gens deed ik. een infnyding van ’t mid- 


den der wond na boven, en een vierde. 


in- 


GENEZENE* HOOFDWONDEN. 173 


infnyding van het midden na beneden; 
Alle deze infnydingeu deed ik met. een 
genoegzame voorzorg , om de punt van 
’t mes niet direét tot op het Cranium 
door te drukken, maar de doorfnede 
met herhaling tot op het been te doen: 
De zachte deelen dus in * kruis ruim ge- 
noeg doorgefneden hebbende, fepareer* 
de ik de lappen van den gemaakten vier« 
hoek van ’ Cranium, en nam die zeer 
ruim door een fchaar weg. Door deze 
gemaakte ruimte zag ik een zeer groote 
beens indrukking, zelfs met vermorfes 
ling;-doch welke ftukken alle ‘zo vast 
klemden, dat ik er geen een uit konde 
nemen. Echter vloeide door de tus- 
fchen-wydte der fcheuren veel bloed, dat 
zich op de dura mater uitgeftort had, 
Onder de bewerking klaagde de Lyder 
en braakte-met herhaalde tusfchenpo= 
zingen. : Ik vulde de wond met droog 
plukfel, overdekte dit met compresfen; 
en ‘omfloeg alles door het verband het 
groote hoofd-dekfel, Niet tegenftaande 
hy veel bloed verloren had, deed; ik 
hem noch een aderlating op-den arm; 
waar onder hy.-prefenter wierd, en-wel 
zodanig, dat-hy (behalven-de: pyn aan 
zyn hoofd) my-zeide een volftrekte be- 
opte weegs 


174 Gi GREEVESOVER 79 


weegloosheid te gevoelen ‘in zyn gehee- 
len rechter arm. Ik onderzocht zyn arm, 
maar kon geen de minste Contufie, nog 
enige andere uiterlyke belediging daar 
aan gewaar worden. Men bragt-hemte 
bed; en na dat hy dien nagt: gerust e- 
nige uuren geflapen had, vond ik hem 
*s morgens zeer prefent van geest , “wist 
zyn ongeluk , duidelyk en verftaanbaar 
fprekende, te verhalen. Hy zag ‘zeer 
vlug uit beide zyn oogen, en hoorde het 
minfte geritfel,, De reuk en {maak was 
onbelemmerd, gelyk ook in alle deelen 
%* gevoel, zelfs in den verlamden arm; Ik 
liet hem op een hard lichaam fterk by- 
ten, ’t welk hem niet hinderde, Hy 
had neiging tot braken en wierp het in- 
genomen vogt daar door zeer gemakke- 
lyk weder uit, Hy kon zyn hoofd zelfs 
zonder hulp opligten, maar klaagde o- 
ver pyn in de wond. Zyn pols-vol 
zynde deed ik hem noch een aderlating 
van roUncen, en ik verzocht den Heer 
Med: Doftor en Profesfor OOSTERDYK 
SCHACHT tot myn adfiftentie. ©“ 
’ Namiddags in byzyn van zyn Hoog- 


geleerden den Lyder bezoekende ; “von- 


den wy hem als ’smorgens, Ik weekte 


met laauw water het met bloed: door- 
Ki dron- 


/ 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 175 


drongen verband los,en nam alles voor= 
zichtig af. Na alles afgenomen te heb. 
ben, zag men in ’tlinker bovenfte gee 
deelte van *t opperhoofds-been „even on« 
der de Sutura Sagittalis „een zich fchuins 
na beneden toeftrekkende groote gemor* 
felde beensindrukking, zo diep dat men 
in dezelve wel een vinger zou hebben kun- 
nen verbergen. Den omtrek van * been, 
genoegzaam ontbloot zynde , vondt men 
geheel, zonder enige uitgeftrektheid van 
fraâuur of fisfuur ‚maar alle de ingedruk- 
te beenftukken waren zo vast geklemd, 
dat ik niet als met veel moeite enige tus- 
fchenruimte in dezelve ontdekken kon. 
*t Overleg was, om enige ftukken been 
uit te ligten, Dit beproefde ik op ver- 
fcheide plaatfen met byzondere £leva- 
toria, en eindelyk voegde ik. een zeer 
dun, wiens punt als een beiteltje was, 
in een tusfchen reet, en ligtte een_frag» 
ment daar mede uit ; en na daardoor ruime 
te gekregen te hebben, nam ik ’er noch 
12à13 weg, heteen meer en’t ander min- 
der groot; van alle deze fragmenten, en 
noch een menigte die ik vervolgens we 
nam , was ’er geen enige, die beide de tafe» 
len bevatte ; ze waren alle door het dipJoë 
van elkanderen gefcheiden, ene 
Uig Uk 


176 G. GREEVE OVER > 


ken van de onderfte tafel waren diep in 
de dura mater gedrongen; waardoor 
haar wegneming een bloeding veroor- 
zaakte, die zo toenam, dat ik enige 
andere moest laten blyven tot een bete- 
ren tyd. Ik verbond de wond door een 
zagte vulling, zo als ik de eerfte maal 
gedaan had: na het verband en wegne- 
ming der fragmenten verminderde. de 
braking; zo dat de Lyder enige} kop- 
pen flappe ‘Coffy- en een dronk koud 
water inhieldt. ’tOverige van den dag 
en volgenden nagt, bragt hy tamelyk 
rustig door. ’s Morgens vond ik den: Ly- 
der redelyk wel, de hoofdpyn was zeer 
gematigd, en de pols teekende geen. de 
minfte koortfige beweging. By het ver- 
band nam ik noch zes zeer aanmerkelyke 
beenfchilfers weg, en de opening. in? 
Cranium door ’t wegnemen van deze-en 
de vorige, maakte een: vry geregeld o- 
vaalswys gat, hebbende byna drie duim 
lengte en een en drie vierde duim breedte, 
De /ystole- en diastole in de vaten van de 
dura mater was zeer levendig. „Daags 
te vooren had ik my een naauwkeurig 
denkbeeld -ingeprent vande opening „die 
ik in * Cranium zoude hebben, wanneer 
ik alle de fragmenten uitgenomen had, 
dé en 


NN 


. 
EE nd “CS enden 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 177 


en op deze gisfing had ik my een zilver 
doorgaat plaatje, het welk op vier ftylt- 
jes rustte, door een kundige hand doen 
vervaardigen, om daarmede de beens- 
opening te bedekken, en de plaats van 
de verloren zelfftandigheid te vullen, 
ten welken einde het zo gemaakt was, 
dat ik de ftyltjes na de dikte van ’t Cra- 
nium konde buigen ,' en aangevoegd 
zynde kon dienen tot een fteunpunt van 
myn verband, en een tegenhoudend bes 
letfel voor de opryzing en uitpuiling 
van ’t Cerebrum: het paste volmaakt in 
de beens-opening, en door een regel 
matig verband, met behoorlyke vulling 
van plukfel, deed ik het plaats houden, 
De Iyder, dus verbonden zynde, bragt 
het overige van den dag, en den vol- 
genden nagt, zeer rustig door. By het 
volgende verband was de lyder zeer 
prefent, de neiging tot braken geheel 
ophoudende, en niet tegenftaande de 
_ beginnende ettermaking van den grooten 
omtrek der wond, had hy geen koorts: 
alles afgenomen hebbende ontdekte ik, 
in denenen hoek der beens-wond , noch 
eenaanmerkelyk fragment van de onder- 
fte tafel „°t welk omgebogen was ‚en de du- 
ra mater kwetste, doch’ welknoch vast. 
Ze, DEEL M | _ hield 


I73 GG GREEVE OVER 


hield -aan-zym ander einde;-ik ligtte het 
op, em brak het af, en: na t weg ge- 
nomen te bebben,„ verbond ik als voo- 
rende lyder loosde zyn water willig, 
doch: tot: noch: toe had’ hy geen afgang 
gehad. Om die te bevorderen zette ik 
een Lavement, daar een. goede ontlas- 
ting op volgde; maar onder. *t drukken 
am-dem afgang te maken, werd zyn 
Ípraak belemmerd „ zo dat hy fommige 
woorden niet kon uitbrengen; maar eni 
ge Íprak hy noch duidelyk, Alle zyne 
andere, zintuigen: bleven onberoerd, en 
den volgenden nagt bragt hy zeer rustig 
door , em een weinig dun voedfel ge- 
bruikende vond men by het verband al- 
les zeer wel, Den 22. dito vond ik by 
het. verband noch een diep fchuilend 
Jragment, van, de onderfte tafel afge- 
fehetden „ de dura mater drukkende en 
kwetfende; dit zeer diep onder de bo- 
venfte tafel verborgen zynde, brak ik 
het echter door een £levatorium los, en 
nam het uit; na °t verband weder gere- 
geld als te vooren. aangelegd te hebben, 
was hy ’ overige van den dag zeer wel, 
Maar des nagts overviel. hem een gee 
weldige hoest „ diehem weinig haddoen 
rusten, en waardoor zyn hoofd zeer 

In (> 


| 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 179 


vermoeid was. By * verband vond men 
zulks geen fchade gedaan te hebben; de 
Jystole en diastole der vaten waren leven- 
dig, en de omtrek der wond was in een: 
volmaakte verettering, zyn fpraak tot nu 
toe belemmerd begon te verbeteren, zo 
dat hy naden volgenden nagt wel gerust 
te hebben verkwikt was „en zyn fpraak nu 
geheel onbelemmerd; hy klaagde wei- 
nig over ’t hoofd, maar had een zware 
pyn in den rechter fchouder , dienhy zo 
min als den arm aan die zyde kon oplig- 
ten: intusfchen was het of nu alles voor 
den wind ging, en dat de genezing zich 
voorfpoedig zou fchikken. De gezon- 
de toeftand van den lyder, * herftel zy= 
ner zintuigen, de geregelde verettering 
der wond, een oppervlakkige fcheiding 
der dura mater; en voortbrenging der- 
zelver papillen waren deze vleiende teeke- 
nen. Het wel voegelyk plaatje hield, 
door een regelmatige en de natuur nas 
geboctfte drukking, de geweldige pogin- 
gen van °t Cerebrumom zich op te heffen, 
en de beenwond door te dringen „zonder 
enige drukking tegen; en deze behan- 
deling toonde hier reeds deszelfs groo: 
te noodzakelykheid ; want het is zonder 
ondervinding byna niet welte gelooven; 
M 2 met 


‚180 G, GREEVE OVER. 


met welk een fterk geweld *t Cerebrum: 
zich zocht te verheffen , en ter-been-wond 
door te dringen ;.ten welken einde: ik 
verpligt was om-het verband door een 
fterk fluitende Capeline-band- te onder- 
fteunen. Deze vleiende teekenen. van: 
voorfpoed duurden tot den ro dag van 
des lyders ongeluk; want in dien nagt 
overviel hem een zware aanval van aam- 
borstigheid : men berigtte ons dat hy ge- 
zond zynde nu en dan daar aanvallen 
van gehad had, maar dit toeval eindig- 
de met een verfchikkelyken hoest, waar- 
door hy zeer vermoeid en rusteloos het 
overige van den nagtdoorbragt. ’sMor- 
gens zynde nu den 1r, dag vond ik hem 
zeer verzwakt, zyn fpraak was op nieuw 
belemmerd, en de beweging van zyn 
rechterbeen van de heup af tot de tee- 
nentoe, daar tot noch toe geen letfel aan 
befpeurd was, was byna geheel weg. 
By het verband vond ik (hoewel de 
hoest nu volkomen ophield,) zo een 
fterke ftootende beweging van de herfens 
tegen de beledigde plaats, dat zelfs 
myn hand, hoe drukkende ook, op het 
verband gelegd, daar. door telkens op- 
geligt wierd, ’t Verband echter afgeno- 
men- hebbende, vond ik de goede ver- 


GENEZENE. HOOFDWONDEN. I8r 


ettering in den omtrek der wond, in 
een dunne fcherpe ftof veranderd, de 
dura mater verfcheurd, en alle te voo- 
fen zichtbare papille verdwenen ; ’t Ce- 
rebrum, niet tegenftaande het wel voe- 
gelyk verband, was enige lynen boven 
‚de beenwond. uitgezet, en hebbende 
noch een fterke ftootende beweging: ik 
diet-hem zyn adem inhouden, en door 
een zagte drukking bragt ik het Cere- 
‘brum nederwaards, vulde:de beens-ope- 
ning weder met myn plaatje, en lag tus- 
den de ftyltjes- een langwerpig Com- 
pres, om’ meerder nederwaards te 
drukken, en na den omtrek behoorlyk 
gevuld te hebben omfloot ik alles door 
een vry vast fluitenden Capeline-band; 
„onder de bewerking, en kort na *t ver- 
band, had-de- lyder een fcheele hoofd- 
-pyn, die-fpoedig geheel verdween; ik 
kon- niet de -allerminfte misflag in zyn 
levens regelen van dit toeval befchuldi- 
gen: -des-avonds na verbed te zyn werd 
hy weder aamborstig, en kreeg op 
nieuw eenaanval van hoest; door deze 
geweldige {tootende beweging „borst een 
bloedvat -in-’t hoofd; waarop een zwa- 
re Hemorrhagie volgde, die rykelyk 
door het verband heen ftroomde, en 

M 3 veel 


182 G. GREEVE OVER 


veel doeken en beddegoed had nat ge- 
maakt. Geroepen zynde vond ik hem 
boven mate angstvallig en fomber ; eer ik 
het verband losmaakte, deed ik een rui- 
me aderlating, en het verband afgeno- 
men hebbende hield de bloedvliet op: 
zeer duidelyk zagik „dat de pia mater nu 
ook verfcheurd was, en dat daar door 
de bloedftorting ontítaan was, over % 
Cerebrum lag ik een piumafool en daar 
op ‘het plaatje, «en ’t verdere verband 
weêr even fluitend ; hy rustte dien nast 
heel weinig, door dien er noch verfchet- 
dene aanvallen van hoest kwamen , doch 
hy loosde daar door enige fluimen, en 
zulks fcheen hem wat te verligten: den 
volgenden morgen was hy zeer fomber:, 
en zodanig belemmerd in defpraak, dat 
hy volftrekt geen andere woorden als 
moet veel moeite ja en neen uitten kon; 
de gering{te beweging was nu niet meer 
in zyn rechter been te bemerken, doch 
zyn verftand en andere zintuigen waren 
onaangedaan, by het verband vond ik 
de beweging van *t Cerebrum veel min- 
der, «ook waren de herfenen in hunne 
bepaalde ruimte, de etter van den om- 
trek der wond was in beterftaat, en, niet 
tegenltaande het verband enige ke 

genant MEETER e MOES GEO 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 183 


korter gezeten had, dikker; ik bevogtig< 
de een wiek in mel rofar: en lag die op 
* Cerebrum, hier over myn plaatje, en 
vervolgens ’t verband; dien dag dronk 
de lyder veel melk en water, maar 
men ontdekte geen de minfte koorts, 
Den overigen dag was hy heel ftil en den 
volgenden nagt had hy enige uuren aan 
den anderen zeer gerust geflapen , ’t geen 
hem verkwikt en verfterkt had, zo dat 
hy den 1. Maart zeer redelyk was. By 
het verband was de Etter zeer goed; 
maar ’t Cerebrum had enige hoog roode 
flippen, en toonde weder een gewel- 
dige neiging om doorde beens-opening 
heen te dringen. Onder de mel rofars 
deed ik een weinig Zinct.1myrb: waar 
mede ik gelyk te vooren ’t Cerebrum dek- 
te, door de fteunplaat van ’t plaatje 
gedrukt, en een evenredig fluitend ver- 
band: hy was het overige van den dag 
redelyk wel en ° nagts had hy eene ver- 
kwikkelyke rust. By het verband ont- 
dekte ik diep in de zelfftandigheid van 
“Cerebrum enigen etter, en die afge- 
vaagd hebbende zag ik noch een klomp, 
die enige zelfftandigheid van ° Cerebrum 
zelfs bevatte, door de uitademing op- 
ryzen3 ik ftreek dezelve door zagt pluk- 
ov M 4 fel 


184 G GRREEVE: OVER 


fel af, en in zalles' befloeg -het ruim een: 
prop als een lidt ener vinger: ik dacht 
hier in een beenfplinter te vinden, maar: 
het, was zo-niet ;; aan den omtrek van 
deze fcheiding van ’t Cerebrum was het 
Gerebrum als kleine darmtjes geboogen , 
hoog rood van couleur, en opgeblazen 
als-of ze wind bevatten, en- deze waren 
geweldig genegen om zich op te heffen 
en de been-wond uit te dringen, zelfs-flo- 
pen zy tusfchen de geringfte reeten : doch: 
geen voordeel ziende in ’t gebruikte mid= 
del, befloot-ik-droog te verbinden, en 
alles zo. wel te vullen, dat ik niets ont- 
floten overliet, waardoor ik my tegen 
derzelver uitkruiping kantede, De lyder 
was-daags zeer rustig en ’s avonds vond 
ik-hem zo fterk fnorkend flapen, dat ik 
in verbeelding was, of deze flaap ook 
tegennatuurlyk was; doch hem maar 
ever aan de hand vattende om den pols te 
voelen ‚ontwaakte hy , en rustte ’t overi- 
„gevan den-nagt/heel wel, / 
‚Den 3. ‘dito zynde toen. den 15.-dag 
was. hy vry wel, by ‘het verband vond 
ik-een zeer. wel geftelden-etter, zo in 
den. omtrek van de wond,-als over ’ 
„Cerebrum;geen fcheiding meer van t Ce- 
rebrum gewaar-wordende, was ook-de 
jk vo- 


DEN SPIRITUS SALIS MARIN, 185 


vorige holligheid byna weder vervuld, 
de darms wyze boogen waren minder 
rood, en niet meer zo fterk opgeblazen, 
ook waren ze niet zo veel opgerezen, 
Ik verbond weder zonder enige medica- 
menten, hy gebruikte dien dag een wei- 
nig dun voedfel, en rustte ’s nagts zeer 
wel,- Den volgenden dag was alles na 
evenredigheid beter, en na weder wel 
geflapen te hebben, was hy den 6. in 
kragten toegenomen; hy ligtte zelfs 
zyn hoofd op, draaide en bewoog het 
naalle zyden, zyn fpraak was een weinig 
beter, en als men onder de voet kittel- 
de, maakte hy enige beweging inde 
teenen ; maar zonder deze prikkelende 
oorzaak, was hem de beweging onmo- 
gelyk. By het verband was ik verwon- 
derd-het Cerebrum zo bepaaldin zyn or- 
ganifatie te zien, alle vorige geweldige 
iseen waren in rust: de /ystole en 
diastole der vaten, die men in. enige da- 
gen niet als onduidelyk gezien, had, ver- 
toonden zich nu duidelyk, te vooren had 
men-noch nooit de beweging. der herfe, 
men, overeenkomende met de beweging 
der ademhaling, onderfcheiden van de 
beweging der-vaten, kunnen zien, maar 
nu zag.men zulks allerklaarst; want uit- 
egid M 5 ade. 


186 G. GREEVE OVER 


ademende rezen de herfenen, en diep 
inademende zonken zy als een kuil in, 
en men zag dit by iedere beurtverwisfe- 
ling der ademhaling, en dus onderfchei- 
den reizen: dit verfchynfel gaf my een 
groot genoegen, en ik meende door 
een wel voegelyken voortgang met ver- 
binden nu voor te kunnen komen een 
Fungus cerebri, die ik altyd voor zo ge- 
dust befchouwd, en wiens voortkomstik 
altyd aan een verzuimde oplettendheid 
in ’tverbinden geweten had, 

_ Den volgenden nagt was hy, fchoon 
geen borst benaauwdheid nag hoest gee 
had hebbende, buiten gewoon woelig 
geweest. Dit had te weeg gebragt; dat 
het verband was los geraakt en verfcho- 
ven, ’% welk dus niet voldaan hebbende 
dan de behoorlyke drukking, oorzaak 
was dat het Cerebrum weder door de 
beens-opening was heen gedrongen :-het 
werkte zo kragtig om zich meerder op 
te heffen en uitte puilen, dat het voor 
temand van geen ondervinding byna 
niet te geloven is, hoe zoeen zachte zelf- 
Îtandigheid, als het Cerebrum is, zo 
een geweldige kracht kan oeffenen, om 
buiten zyn bepaalde ruimte uit te drin- 
gen, en ik durf my verzekeren a het 
| in- 


_GENEZENE ‘HOOFDWONDEN. 187 


binnen weinig uuren tot een ongeloof: 
lyke grootte zou hebben uitgekomen, 
indien zulks niet krachtig belet ware: ik 
woegde het, gelyk te vooren, door een 
zachte drukking met inhouding van den 
adem noch weêr gelukkig binnen; maar 
door de geringfte tusíchenfpatie kropen 
de kleine darmswyze boogen, als klei 
ne opgeblazen darmtjes in. Onder de 
bewerking kreeg de lyder een kleine Con- 
wvulfiwe trilling door *t geheele lichaam, 
dewelke aanftonds weder over was, zo 
ras ik de opening door een plumafool 
en % plaatje gefloten had; de beweging 
der herfenen, overeenkomende met de 
ademhaling „was nu niet te zien: ik ver- 
zekerde het verband zo fluitend als enig- 
zins, zonder den lyder hinderlyk te we- 
zen ,mogelyk was, en dit bragt te weeg, 
‘dat hy ’ overige van den dag redelyk 
was, en’snagts een geruste flaap genoot. 
By het volgende verband vond ik het 
plaatje weder ‚doch minder als den vorí- 
gen dag, opgeligt. Het aanvoegende, en ’t 
Cerebrum nederwaards drukkende , had 
de lyder weder een Convulfive trilling : 
op dien tyd bedacht ik om de opryzing 
van %t Cerebrum meerder te beteugelen, 
het plaatje te omringen dooreen ring 

Eer en Jk van 


188 — G, GREEVE OVER”> 


van zagt plukfel fterk in een gedraaid, 
Dit aangevoegd hebbende gaf my beter 
gelegenheid, om het verband daar op 
fluitende aan te leggen, en het voldeed 
zo wel aan myn oogmerk dat ik reëds 
den ro, alles weder in. rust zag, en ’ 
Cerebrum onder den beenrand bepaald , 
leverde weder * genoegelyk gezicht van 
de beurtswyze op en nederdaling na de 
beweging der ademhaling: de krachten 
van den lyder waren aanmerkelyk toe- 
„genomen en zyn {praak verbeterde-van 
dag tot dag, De. genezing van: zyn 
hoofdwond aan zyn. omtrek was fterk 
toegenomen: en dagelyks met dezelfde 
oplettendheid verbindende, by alle wel- 
ke verbanden men de beweging der her- 
fenen bleef zien, was hy reeds den 15. 
„zo ver gevorderd, dat hy een uur kon 
„opzitten; ook was zyn fpraak- weder 
„geheel herfteld, zo dat hy vry en. onbe- 
Jemmerd een reden zonder hapering voe- 
ren kon, hy toonde een volftrekt ge- 
heugen van al het-voorledene, en onder 
het opzitten ontdekte hy een kleine 
beweging in zyn teenen van ’ rechter 
been te kunnen maken, welke hy fe- 
dert den 25, February gemist had,- 
… Intusfchen had hy nu en dan ”snagts 
d WE- 


dend ade 


GENEZENE HOOFDWONDEN,. 189 


weder een aamborstigheid en hoest ge- 
had, maar van minder belang: doch in 
het geheele beloop van zyn ongeval, tot 
noch toe, had hy van zelfs geen natuur- 
lyken afgang gehad ,verfcheide Jaxativen, 
door den Hoogleeraar voorgefchreven, 
waren dikwils zonder vrugt gebruikt. 
De ontlasting moest ik meest door Jave- 
menten voortbrengen, die ook telkens 
om de twee of drie dagen herhaald wa- 
ren geworden , en intusfchen had hy ook 

verfcheide borst-middelen gebruikt, 
Van den 16, tot den 20, vorderde al- 
les zeer gewenscht :*t Cerebrum kreeg 
een zeer aangename roode couleur, en 
uit deszelfs geheelen omtrek verhieven 
zich een menigte papillen, die zich gereed 
fchenen te maken om, zo als het been 
geëxfolieerd was, daarmede te vereni- 
gen, en aan te hegten. De beweging 
van zyn teenen had zich ook uitgeftrekt 
tot de voet en knie, en enigfins tot in 
de heup; zo dat hy meer of min het 
been begon op te trekken, Na dien tyd 
kon men zeggen dat alles „ter genezing 
van de hoofdwond, zich naar wensch 
fchikte: de omtrek was reeds aanmer- 
kelyk verkleind, en hier en daar ver- 
toonden zich de randen van-de been- 
wond 


190 G GREEVE OVER + 


wond los en waggelende, Hoewel ik 
daar van reeds teekenen befpeurde den 
21, zo liep het tot den z2, April aan, eer 
alle de onderfcheide. geëxfolieerde been- 
ftukken waren weggenomen; ze fcheid- 
den langs den geheelen rand van de been- 
wond, en bevatten overal de bovenfte 
en benedenfte tafel, Doch naauwlyks 
was een beenftuk weggenomen ; of de 
vleesch papillen die daar uit voortkwamen 
verenigden zich onmiddelyk met die van 
xt Cerebrum voortgebragt waren; en 
geduurende dezen tyd zag men de be- 
weging der herfenen, in onderfcheiding 
van de beweging der vaten, 

De Lichaams krachten van den lyder 
waren ook zeer toegenomen, niet te- 

nftaande hy verfcheide aanvallen ge- 

ad had van aamborstigheid en hoest, 
waarvoor hem welvoegelyke genees- 
middelen voorgefchreven waren „en 
door herhaalde aderlatingen had men 
veel verligting toegebragt. De bewe- 
ging in zyn been was den 1. April zo 
verre herfteld, dat hy zonder hulp daar 
op ftaan en gaan kon, ook begon hy 
den fchouder enigfins op te lichten, en 
den arm in’t gewricht van den elleboog 
te buigen, Wanneer ik hem den ‚di 
to 


_ GENEZENE HOOFDWONDEN. IOT 


to aanzette om de beweging van zyn 
hand en vingeren te beproeven, zeide 
hy my daar noch geen vermogen in te 
hebben, en als iets zonderlings enige 
dagen reeds te hebben ondervonden, 
dat, als hy poogde om zyn hand en 
vingeren te bewegen, de wil om die bee 
weging te doen altyd in zyn voet en _ 
teenen merkte, en dat hem zulks onmo- 
lyk was te beletten, Den volgenden 
dag kreeg hy een geringe beweging in 
de buiging der hand, en ook in den 
duim en vingeren ; ik had in de toene- 
mende beweging van *t been ook opge- 
merkt, dat men die ‘eerst zag in de 
buigers, en daar na in de uitftrekkers: 
maar in tegenftelling van de beweging 
in *t been, dewelke eerst begon in de tee- 
nen, vervolgens in de voet, knie, en 
dye, zag men de beweging in den arm 

beginnen van boven naar onderen. _ 
Na dat het been geëxfolieerd was, ge- 
bruikte ik niet meer het plaatje, nog den 
ring van plukfel; en de beide hervoort 
gebragte papillen „zo van ’t Cerebrum als 
die van ’tbeen , verenigden zo fpoedig te 
famen, dat de aaneenhegting reeds langs 
den: geheelen beenrand den 15. gefchied 
was, em de wond inmiddels. ook reeds 
: aalle 


192 G. GREEVE OVER 


aanmerkelyk in zyn omtrek verkleind 
zynde, maakte nu de gedaante van een 
eenvoudige vlakte, in welks midden 
noch duidelyk zichtbaar bleef alle voor- 
genoemde beweginge.. Alle deze goede 
_gefteldheden der wond,die een fpoedige 
gevezing fcheenen te beloven , en de mati- 
ge hoeveelheid van Etter deden beflui- 
_ter,om het verband nu maar om de 
tweemaal vier en twintig uuren te ver- 
nieuwen; maar den 16. wierd de ly- 
der aangetast door een verkoudheid, 
borst benaauwdheid , en een droogen en 
fcherpen hoest ‚en onder het uitgefpogen 
flym zag men enige bloedige ftriemen: 
de neus en oogen vloeiden heel fterk, 
en zyn ftem wierd fchor, de eetlust ver- 
dween geheel, en hy kreeg koorts met 
rbeumatique pynen door alle de leden, 
inzonderheid by de inplanting des de/- 
toides aan den rechter arm. Na herhaal- 
de gebruikte inwendige middelen en 
twee zeer ruime aderlatingen wierd hy 
verligt, en de hoest bragt fluymen 
voort, die in den beginne met bloedige 
ftriemen noch rykelyk bezet waren, 
doch zuiver en lymiger wordende, los- 
te hy in 24, uuren byna twee geheele 
waterpotten vol teringagtige fluymen, 

en 


GENEZENE HOOFDWONDEN: ÍÓ3 


én zulksenige dagen aan den atideref tin: 
houdende met een geduurig koortsje ; 
waardoor hy veel vermagerde;, deed 
met teden vrezen, dat hy geheel ver: 
zwakken en uitteeren zou. Hy tadkte 
geheel bedlegerig „en, door den geduuri- 
gen hoest, nagt nog dag niet kunnende 
rusten, in de uiterfte verzwakking, Dit 
toeval duurde tot den 3o, dito, en ha 
dien:tyd verminderde de hoest en uitwer-: 
ping van fluimen, en na een verkwikke« 
lyke rust genoten te hebben; begon-hy te 
beteren: den 2, Mey was hy geheel zons 
der koorts, en de etenslust kwam weder, 

Geduurende dit toeval was de bewe: 
ging van zyn hand niets’gevorderd, en 
in enige dagen was de beweging def fys- 
tole en diastole ‚en de ftootende beweging 
‚van de herfenen (door de -benäaùuwde 
ademhaling en hoest) zo fterk, als ooit 
_tevooren, En den 25, was de te vooren 
matige veelheid van etter (waarom men 
befloot. van alleen om de tweemaal vier- 
entwintig turen te verbinden) zo “aan: 
merkelyk vermeerderd, dat ik verpligt 
was weder alle dag de wond teverfchoo: 
nen; ook wierd uit de diepte der wónd 
een klein. fragment opgeheven „dat ik weg 
nam : den-2, Mey ontdekte ik-noch-een 
“FP. DEEL, N Jrag- 


194 GG. GREEVE OVER 


fragment ‚dat los was en gemakkelyk uit- 
genomen wierd, | 

Zo heftig als hem dit toeval had aan- 
gevallen, en hoe zeer hy daardoor ook 
verzwaktwas, zo fpoedig zag men hem, 
na dat de koorts, hoest, en uitwerping 
van fluimen achterbleven, weder in 
kragten toenemen, en herftellen, Uiter- 
mate hongerig zynde , konde men hem 
niet genoeg ’t gevaar voorftellen, zo hy 
door te veel eten zyn lichaam weder 
ontftelde, Hy gehoorzaamde aan een 
voorgefchreven eetregel; en reeds den 
5, Mey het bed weder geheel verlatende, 
zag men de beweging in zyn hand en 
vingeren ook vorderen, hy begon de- 
zelve uit te {trekken , zyn kamer te ver- 

laten en over huis te gaan. 
+ By elk verband vondt men de hoofd- 
wond aanmerkelyk verkleind, en een 
groote omtrek, welke het been dekte „was 
reeds met een opperhuid overdekt; ech- 
ter ontdekte zich. een klein puistje in de 
gemaakte Cicatrice, Den 13. was het 
een zweertje, ’t welk ik met de punt van 
een ftilet opende, en daardoor ontdek- 
te ik, dat er een beenfchilfer in verbor- 
en was; ik nam dien uit , zynde dezelve 
als een. matige visfchub , hoekig en zeer 
fcherp. 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 105 


fcherp. Hierna zag men ‚door de ope- 
ning,‚de beweging der vaten van ’t Cerés 
brum; de wegneming had weinig pyn 
veroorzaakt, en geen beroering gemaakt 
in ’ lichaam: doch ons van boven naar 
beneden gevolgd zynde, ontwaarde hy 
ene aandoenlyke trillende beweging in 
de vingeren van de rechter hand, inzon- 
derheid inden duim, dewelke,een mo- 
ment daarna, naar alle zyden Convulfief 
geflingerd wierd, en zulks nam zo fterk 
toe ‚dat hy de beweging met zyn andere 
hand niet beletten kon, Zich neer ge- 
zet hebbende „hield eindelyk deze bewe-= 
ging op; maar aanftonds volgde een 
fchudding van het hoofd, dat daardoor 
naar alle zyden flingerde. Ditjmede op- 
houdende, viel het hem opt hart met 
zo een geweldige klopping, dat zyn 
klederen, die de borst dekten, daardoor 
hoog opgeheven wierden; hier op volg- 
de een geweldige fchok, en op dat mo- 
ment was alles weder in ftilftand, Dit 
toeval duurde in alles omtrent een kwar- 
tier uurs, en hy was geduurende het 
zelve altyd prefent gebleven; maar de 

beweging der vingeren , inzonderheid 

van den voorften vinger en de pink, wa- 

ren daardoor verminderd. | 

| ng Den 


196 G, GREEVE OVER 


„Den 20. Mey was de genezing zo toe- 
genomen ; dat er niet meer open was als 
eensklein plekje, dat men met een door- 
fneden ftuiver zou hebben kunnen be- 
dekken. De boven arm was weder pyn- 
lyker;. ik appliceerde op die plaats een 
grooten fpaanfche vlieg pleister „die ik na- 
derhand noch weder ‚doch zonder vrugt, 
herhaalde, «Den 26, was de geheele 
hoofdwond. gecicatrizeerd ‚ maar den 
24, had men reeds gezien „dat uit de Cica- 
trice-enig vogt daauwde, het welk ver- 
meerderde ‚en puistjes maakte die ín één 
liepen en de geheele oppervlakte van de 
beenwond excorieerden; inmiddels verhief 
zich noch een kleine beenfchilfer, die 
ik. zonder enig gevolg wegnam: den 
arm liet men ftryken met Sp: matrical, 
cum fal,armonîac,, eneen verwarmenden 
pleister lag men over den fchouder en bo- 
ven arm, waar op dagelyks de beweging 
in de.hand en vingeren toenam; zo dat 
hy den 7, Juny daar mede reeds een ftuk 
geld kon opvatten. Zyn gezondheid 
was «herfteld, hy wierd fterk, en had 
nog duizeling nog pyn in * hoofd, en 
verre van enige dof heid was hy vlug en 
actief. Den 18. echter had hy weder 
een trilling in de hand en in ’ boeg 8e: 


GENEZENE HOOFDWONDEN. 197 


Apero 
„De been-wond is niet als voor een ge- 
deelte naby den rand beenig verenigd ,’t 
midden is zagt gebleven ; zodanig dat men 
heden noclf zien en voelen kan de bewe- 
ging der herfenen en die der vaten. De be- 
„weging van arm, hand en vingeren, die 
ik noch enigen tyd liet linieeren met ol, 
palm., is zo verre herfteld, dat hy be- 
‘kwaam is om al het ftalwerk te kunnen 
vei 3 ver- 


193 G GREEVE OVER 


verrigten, Enige weinige malen heeft 
hy noch een Convulfive beweging in 
zyn rechter arm en been gehad, zodat 
hy (hoewel prefent blyvende) echter 
niet kon blyven {taan, maar dit toeval 
veel minder komende, zag ik hem nu 
(zynde den 9. April 1774) vry wel en 
zeer gezond. 
Het blykt uit dit geval, dat het de 
Heelmiddelen niet zyn, op wier ver- 
trouwen men de genezing moet zoeken; 
immers heb ik in * geheele beloop niet 
dan maar tweemaal dezelve, met nadeel, 


gebezigd: % droog plukfel alleen heeft 


de leiding van de natuur gevolgd ; maar 
dit zoude van even zo weinig nut ge- 
weest zyn als *t andere, zo een wel be- 
reid verband, de konst- plaat, en pluk- 
fel-ring , niet altoos behoorlyk gefteund 
hadden: en hoe zeer ik in ’t vorige ge- 
val geleerd had, wat nut ik daar mede 
doen kon, zo heeft het noch geen ver- 
gelyk by ’ gene ik in dit geval daar van 
ondervonden hebbe, en te veelmalen 
in het beloop van deze Waarneming 
aangehaald is, om weder te herhalen, 
En indien deze Waarnemingen. het ge- 
luk mogten hebben, om ‘*t nuttige daar 
van te leeren en tot een oerhos 

ie- 


| 


GENEZENE HOOFDWONDEN,. 199 


dienen , en dus tot nut van andere Iyde- 
ren te vertrekken , zoude zulks my zeer 
aangenaam Zyn. 

Ook kan ik niet genoeg dankzeggen 
voor de oplettende zorg „die de Hoogge- 
leerde Heer OOSTERDYK SCHACHT gEe= 
duurende het geheele beloop der gene- 
zing befteed heeft, om zo veele en in- 
portante toevallen door de kragt van 
welgefchikte geneesmiddelen tegen te 
gaan en af te weren; waardoor des ly- 
ders gezondheid zo wel weder herfteld 
is. En gelyk zyn Hooggeleerde my by 
alle verbanden adfifteerde, en de Hoog- 
geleerde Heeren HAHN, en LUCHT- 
MANS, benevens myn konst-broeder VAN 
LANCKOM, en de Heer Med: Stud: 
CRAAYVANGER, my veeltyds de eere 
deeden om den lyder te koomen zien, 
kunnen hun Ep, in allen opzichte tot ge- 
tuigen verftrekken van deze gelukkige 
genezing. ; 


_ Utrecht den. 
“29. April 1774. 


ee en r 


N 4 VER- 


Blade, 200 | 

oM BBH AN DE dodo NeGeîs 

peten den edele : 

MEDELYDENHEID 
dh MP 


„VAN „HET MENSCHELYKE, LIGCHA AM 


ENGRLEKT BNGi bonen 

os obrmaedint 
SC GESBERT DE WITT: 
103 ob BRRRRRRRRARAAR 00110 


Se Es sl pe „medelydenheid-wordt:in 
oek J *t algemeen te kennen gege- 
ven eene natuurlyke geneigdheid, door 
welke zig het eene natuurlyke ligchaam 
met het andere uit eenige oorzaken zoekt 
te vereenigen, of te gelyk en zonder 
{ehynbare oorzaken wordt aangedaan, 
ter zelver tyd als het ander ligchaam 
aangedaan wordt, Wanneer men dit 
ep de deelen van % menfchelyke lig- 
0 IN chaam 


G.!DE WITT OVER DE ENZ. 20I 


ehaam toepast, zo volgt, dat deze me- 
delydenheid niet anders is als-de ger 
meenfchap, betrekking, genegenheid of 
gevoel, welke de deelen van ’t ligchaam 
tot elkander hebben. | 
DL NS Ë 

„6. IL. Dat ‘er zo iets diergelyks tus- 
fchen: de deelen van ’t menfchelyke lig- 
chaam plaats heeft, wordt bewezen uit 
de verfchillende verfchynfelen en toe- 
vallen; welke ’er ontftaan, wanneer een 
deel lydt. ah 4 | 
6. TI Deze medelydenheid nu ver- 
__onderftelt gevoel, want anders kan het 
eene deel het ander tot geen medelyden: 
brengen. Vermits nu alle gevoel en ge- 
waarwording in’t menfchelyke ligchaam 
doorde zenuwen voortgebragt wordt, 
zo volgt:ook „ dat de zenuwen, die dee- 
len-zyn ‚door welker tusfchenkomst de 
medenlydenheid “onderhouden «wordt, 
Dan “de ‘bewegingen onzes’ligchaams 
zyn wy aan de zenuwen verfchuldigd ; 
de takken, die derzelver {tamtnen afge- 
vens of-die genen, welke met deze ge- 
_meenfchap hebben, houden de deelen 
van ?t=ligchaam- in eene onderlinge af 
hangelykheid; en brengen-de ziekten: 
LES N 5 den 


203 GG, DE WITT OVER DE 


den één den ander over, waardoor zy 
aangetast worden, | 


6, IV. Sommige ‘Schryvers meenen, 
dat deze overbrenging ook kan toege- 
fchreven worden aan de vliezen, welke 
aan deze deelen gemeen zyn: maar de 
ondervinding leert, dat de vliezen hun 
gevoel verliezen, zodra zy geene ge- 
meenfchap met de zenuwen meer heb- 
ben; dan een vlies heeft geen gevoel als 
voor zo ver zulks door de zenuwen , 
welke zig daar in verfpreiden, te weeg 
gebragt wordt. Ook gebeurt het, dat 
een deel, * welk het ander tot medely- 
den brengt, zeer ver van ’t zelve afge- 
legen is; ja zelfs dat alle die deelen, 
welke tusfchen beiden gelegen zyn, in 
* geheel niet lyden. Hoe zoude het dan 
mogelyk zyn, dat een vlies zodanige 
toevallen in een ander deel zoude over- 
brengen ‚ zonder die genen, welke tus- 
fchen beiden gelegen zyn, aan tedoen? 


6. V. Eenige der aanhangers van dit 
ihr verbeelden zig; dat de vliezen 
unne bewegingen aanandere deelen door 
flingeringen te weeg brengen; maar wie 
zoude kunnen gelooven, dat de vliezen 
doel! y van 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 203 


van alle zydenfterk gedrukt,op ieder punt 
hunner oppervlakte vastgehegt, flod« 
derende op een oneindig getal plaatfen, 
en door verfcheide omwegen geleidt , tot 
zodanige bewegingen in ftaat zyn? Voore 
waar men moet zig op eenmaal van alle 
werktuigkundige denkbeelden ontdoen , 
om zodanig een gevoelen aan te nemen, 
In één woord, de vliezen brengen niets 
toe tot het medegevoel , en zo het al 
ééns gefchiedt, moet zulks aan de zenus 
wen, welke zig in dezelve verfpreiden, 
worden toegefchreven. 


6. VI, Anderen ftellen , dat de vaten 
ook het hunne toebrengen tot het mes 
degevoel der deelen, Verfchillende ver- 
{chynfelen, welke zig in fommige ge- 
vallen opdoen, fchynen in den eerften 
opflag dit gevoelen te begunftigen: dan 
men zoude niet veel moeite hebben om 
te betoogen, dat zulks door de vaten op 
zig zelve niet te weeg gebragt wordt, 
maar dat de zenuwen veel eer de fpillen 
zyn, waarop de asch van de medelye 
denheid der deelen draait, Dan de zes 
nuw wordt eerst geprikkeld, de vaten 
op die plaats aldaar zaamgetrokken, en 
dus het bloed met meer geweld naar een 
| ans 


204 G. DE WITT OVER DE 


ander deel gevoerd, waar door de va- 
ten in zodanig deel fterker opgezet wor- 
den, de zenuwen op die plaats door ha- 
re werking prikkelen, en dan dus of 
zodanig verfchynfel veroorzaken, 


6. VIL. Wy hebben reeds betoogd, 

dat deze geneigdheid niet afhing van «de 

vliezen 6 V ‚en dat fchoon de vaten daar 

toe iets fchynen by te brengen, dit nog- 

thans niet anders gefchiedt als door de 

werking van de zenuwen op dezelven 

GVL Hier uit volgt’, dat de zenuwen 

de eenigfte deelen zyn, waar door de 
medelydenheid der deelen onder elkan- 

der onderhouden wordt, f 


6. VIII. De zenuwen zyn daar toe 
ook het beste gefchikt, want zy zyn ie- 
der-op zig zelve uit verfcheide vezeltjes 
zaamgefteld, welke als bundelswys ‘aan 
elkander gevoegd zyn, zodanig dat in 
derzelver voortgang en verdeeling deze 
vezeltjes zig maar van den bundel (om 
zo te fpreken) affcheiden, en als. dan 
onder den naam van takken zig in de ver- 
fchillende deelen verfpreiden. Wanneer 
men dit: overweegt, zo valt het niet 
moeielyk te begrypen, dat de zenuw- 
ea Ee ve. 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 205 


vezelen, welke tegen elkander aange- 
voegd zyn om de {tam uit te maken, 
ook vatbaar zyn voor het indrukfel, 
welke de afgefcheide tak in haren voort- 
gang en verdeeling ontfangt, en dus 
wanneer een deel lydt, wordt een an- 
der, dat zelfs ver afgelegen is, tot me- 
delyden gebragt. | 


_ 6. IX, Dit alles zoude evenwel door 
de zenuwen niet kunnen te weeg gebragt 
worden, zo ’er niet iets verborgener te- 
genwoordig was, ik meen de naauwe en 
onderlinge vereeniging van ziel en lig- 
chaam, welke vereeniging, ten opzigte 
der wyze hoe, ’smenfchen vernuft te bo- 
ven gaat; alleenlyk zien wy, dat-.zy 
beurtlings op elkander werken. 


6. X, Dat de ziel op het ligchaam 
werkt, blykt uit verfcheide gevallen ;. 
dan wanneer de ziel aangedaan wordt, 
brengt zy zodanige veranderingen in 
zekere deelen van ’t ligchaam te weeg, 
overeenkomftig het foort van aandoe- 
ning. Want by voorbeeld, by de her- 
denking van affchuwelyke zaken wordt 
fomtyds walging voortgebragt; men ge- 
ve verder agt op de veranderingen, Heise 
| e 


206 G, DE WITT OVER DE 


de ziels aandoeningen, gelyk droefheid, 
gramfchap enz., op ons ligchaam te 
weeg brengen , en, indien zy aanhouden, 
roote wanorders in de dierlyke huishou- 
ding kunnen voortbrengen, ja zelfs den 
dood veroorzaken, gelyk ik zulks door 
een menigte voorbeelden zoude kunnen 
bevestigen. - 
6. XI, Dat het ligchaam ook insge- 
Iyks op de ziel werkt, en door eene ze- 
kere aandoening van ’t ligchaam ookeen 
mesi denkbeeld overeenkomftig de 
aandoening in de ziel voortgebragt wordt, 
blykt insgelyks uit verfcheide gevallen. 
Op dusdanige wyze worden door de aan- 
fehouwing van iets de aandoeningen in 
de ziel veroorzaakt; zo wordt by voor- 
beeld door de prikkeling van een zenuw 
het denkbeeld van pyn voortgebragt; 
op dezelfde wyze wordt door het aan- 
hoorenvan een ftreelend muziek de gram. 
fchap en haat in liefde en genegenheid 
veranderd, enz. 


6. XIE, Deze beurtelingfche werkin- 
gen van ziel en ligchaam op elkander 
verfchaffen ons een denkbeeld van de 
algemeene medelydenheid, welke zig 

| over 


ia 


MEDELYDENHEID DER DEELEN,. 207 


over het geheele ligchaam' uitbreidt; de 
uitwerking van het opium ftrekt hier van 
ten bewyze, want het zelve maakt niet 
alleen de zenuw, die hetaanraakt, om 
bekwaam tot zyne verrigting, maar het 
geheele zenuwgeftel wordt op dezelfde 
wyze daar door aangedaan, zo dat ‘er 
eene algemeene gevoelloosheid, en de 
dood hier door kan veroorzaakt worden, 


6. XIII. Behalven deze algemeene me: 
delydenheid is ’er nog eene byzondere 
tusfchen verfcheide deelen, door welke 
‘er verfcheide werkingen voortgebragt 
worden, die dikwils eenige verfchynfe- 
len in die deelen voortbrengen, welke 
fchier geene vereeniging hebben met die 
genen, welke aangedaan worden, Deze 
byzondere medelydenheid wordt door 
de gemeenfchap, welke de meeste ze- 
nuwen onzes ligchaams op een oneindig 
getal plaatfen formeeren, voortgebragt. 


6. XIV. Dat dezelve door de gemeen» 
fchap der zenuwen voortgebragt wordt , 
hebben verfcheide fchryvers gelyk A N- 
DREAS LAURENTIUS, CASPAR BAUHINUS 
en WILLIS reeds betoogd , en is door de 
lateren in ’ algemeen aangenomen, E- 

ven» 


ki 


208 G. DE WITT OVER DE — 


venwel heeft - de Engelfche Hoogge: 
leerde wryT (a) dit gevoelen getragt te 
wederleggen , en de byzondere medely- 
denheid zo wel als de algemeene van 
den oorfpronk der zenuwen afgeleidt, 
Ik wil niet ontkennen, dat ’er-verfchei- 
de verfchynfelen in fommige ziekten 
voortkomen „ welke ‘alleen voortgebragt 


worden door de aandoening van ’% alge- 


meene zintuig der . gewaarwordingen , 
gelyk by voorbeeld , dat zonderling toe- 
val in het malum hypochondriacum door 
EBERHARD (b) in een jongman waarge- 
nomen, welke by: ieder aanval alles dub- 
beld voelde, ’t geen zekerlyk nergens 
anders van kan afgeleidt worden als van 
den oorfpronk der zenuwen des gevoels: 
maar dat men alle de andere verfchyn- 
felen in deze zelfde ziekte van dezelfde 
oorzaak zoude moeten.afleiden, is geen- 
zins aannemelyk, — Om nu in t on- 
derzoek van de byzondere verfchynfe- 
len, welke zig in de verfchillende ziek- 
ten opdoen, eenigzins gelukkig te fla- 

Ben; 


…_(a) Obfervations on the nature, caufès,-and Cure, óf 
those disorders which have been commonty called «Nervous 
Ôc. pag. 3754 ere 
(bb) Nova Ala Phyfico Medica Academ, Natur, Curio- 
for. Tom. III, Ob/. LXXVI, 


E 
# 


| 


— 


MEDELYDENHEID DER DEELEN, 206 


gen, is ‘het vooraf noodzakelyk, dat 
ik eenig gewag make van de vereeni- 
ging der zenuwen in ’t algemeen; ver- 
volgens zal ik alle de vereenigingen der 
zenuwen in ’t byzonder opnoemen; 
waarna het gemakkelyker zyn zal re- 
de te geven van alle de voorkomende 
verfchynfelen in ziëkten. 


g. XV. De zenuwen fchynen zig in 
den eerften opflag op dezelfde wyze te 
vereenigen als de vaten „door inmondin= 
gen, maar of zulks ook wezenlyk za 
plaats heeft „is tot nu-toenog niet bewe 
zen, en is moeielyk teontdekken, Het 
eenigfte, dat wy door onze zintuigen kun- 
nen waarnemen, is dat zy zig op drie 
onderfcheide wyzen vereenigen ; wantop 
fommige plaatfen, alwaar zy zig ver- 

“eenigen, {preiden zy zig uit, en fchy- 
nen zig volkomen onder den anderen 
te vermengen ; op andere plaat{en ziet 
men wederom, dat de zenuw-vezeltjes 
zig vereenigende tegen elkander aange- 
plakt worden door middel van een cel« 
agtig weeffel ; eindelyk worden zy op 
andere plaaten met elkander vereenigd. 
door zekere kleine ligchaamtjes, welke 
by de Ontleedkundigen onder den naam 

V. DEEL O van 


gro G, DE WITT OVER DE 


van zenuwknoopen (gangliones) bekend 
zyn. 


6. XVI. Deze zenuwknoopen, welke 
eene roodagtige kouleuren eene vaste zelf- 
ftandigheid hebben, zyn van eene ver- 
fehillende grootte en figuur, zy worden 
door dezelfde vliezen bekleedt als de ze- 
nuwen. Men kent tot nu toe niet vol- 
komen derzelver weeffel; men ziet wel 
is waar, dat de zenuwknoopen, welke 
door de zerwi wertebrales geformeerd 
worden, zaamgefteld zyn uit een ver- 
menging van eene graauwe met eene 
witte zelfltandigheid en met verfcheide 
kleine bloedvaatjes doorzaaid, Even zo 
is ’t gelegen met derzelver gebruik. LAN- 
cisius (c) is van gedagten, dat zy ge- 
fchikt zyn om nieuwe geesten te ver- 
fchaffen voor de byzondere verrigtin- 
gen, waartoe zy verordend zyn. J. M. 
HOFFMANN (d) meent, dat dezelve zyn 
diverticula fpirituum, waarvan zy den 
loop verhaasten, om ze dus fchielyker 
naar verafgelegene deelen te voeren. An- 
deren ftellen wederom, dat zy gefchikt 
zyn om de trilling te fluiten, op dat se 

ze 


(C) MORGAGNI Adverfar. Anatom. V. p‚ IOT. 
(d) Idea Machinae Humanae, p. 257 


MEDELYDENHEID DER DEELEN,. 3IE 


zelve niet naar de hersfenen zoude overs 
gebragt worden, en aldaar eenige wan- 
orde veroorzaken; dan de ondervinding 
leert, dat de tusfchenribbige zenuw , 
welke met meerder fnelheid de indruk- 
felen, waar door zy aangedaan wordt, 
aan de hersfenen en zenuwen, waarme. 
de zy gemeenfchap heeft, mededeelt, 
het grootfte aantal zenuwknoopen heeft. 
JAMES JOHNSTON (e) is van gedagten , 
dat de zenuwknoopen gefchikt zyn om 
zenuwen afte geven aan die deelen, wel- 
ker beweging niet van onzen wil af- 
hangen. KEindelyk de beroemde MEC- 
KEL (f) fchryft aan de zenuwknoopen 
de drie volgende nuttigheden toe, wel- 
ke my zeer aannemelyk voorkomen: als 
1. een kleine zenuw in kleindere te ver- 
deelen, en dus het aantal der zenuwve- 
zeltjes te vermeerderen. 2. Om de ze- 
nuwen veel gemakkelyker door verfchil. 
lende rigtingen naar haare byzondere 
deelen te geleiden. 3. Om verfcheide 
kleine zenuwvezeltjes tot een dikker ze- 
nuw te vereenigen, — Dit ten opzig- 
2 koks 


… (e) Philofapbical Transactions Vol, LIV. p. 177. 
CE) L’ Histoire de 1’ Academ. des Scienc, de Berlin Pax. 
1749. pe 91. $. XIV. 


od 


212 GG. DE WITT OVER DE 
\ 


te van de vereeniging der zenuwen in 
%*t algemeen. 


6. XVII, Onder alle de zenuwen on- 
zes ligchaams, welke met elkander ver- 
eenigen, fpelen het harde gedeelte der 
gehoorzenuw „ de dolende en de tus- 
{chenribbige zenuw „uit hoofde van der= 
zelver veelvuldige gemeenfchappen de 
rootíte rol in onze dierlyke huishou- 
ling; waarom de beroemde winsLouw 
(g) deze de nervi fympathetici. genaamd 
heeft. Evenwel zyn ’er nog andere ze- 
nuwen , welke zig veelvuldig met de an- 
deren vereenigen, gelyk in ’ vervolg 
blyken zal. — - Laat ons nu zien , wel- 
ke vereenigingen ’er door alle de zenu- 
wen geformeerd worden, en een begin 
maken met die- van ’t vyfde paar. 


g. XVII, De eerfte tak van het vyf- 
„de paar zenuwen of ramus opbthalmicus 
Willifiù vereenigt zig eerftelyk met de 
reukzenuw door middel van deszelfs ra- 
mus. nafalis, welke door het foramen or- 
bitare internum uit de oogholte gaat, en 
zig met gemelde zenuw in de neus ver- 
mengt. Ten tweeden vereenigt zig de 
ge 


(&) Expofit, anatom, Traité des nerfs. 


MEDELYDENHEID DER DEELEN, 213 


gemelde tak met het derde paar zenu- 
wen in de oogholte door middel vanhet 
ganglion lenticulare, waaruit een aantal 
kleine zenuwvezeltjes voortkomen, die 
de plexus opticus rondom de gezichtze- 
nuw formeeren ; deze vezeltjes doorbo- 
ren daarna het harde oogvlies , loopen 
tusfchen ’t zelve en ’t vatagtig vlies 
voort tot aan het druivenvlies, alwaar 
zy de nervi ciliares uitmaken (h). Ten 
derden door middel van deze zelfde ze- 
nuwvezeltjes wordt ’er ook gemeenfchap 
geformeerd met de gezichtzenuw (i. 
Eindelyk deze eerfte tak van %t vyfde 
paar vereenigt zig nog door middel van 

O3 de 


Ch) Zie J. G. ZINN Defériptio Anatomica oculi huma- 
zi Tab, VI. Fig. IX. 

(i) Men kan hier over nazien de Verhandelingen 
van't Zeeuwsch Genootfchap der Wetenfthappen te Vlisfingen, 
iffe deel bl. 90—22. Waar in ik eenig gewag ge- 
maakt heb van de bewegingen van den regenboog , 
en over de uitgeftrektheid van ’ netvlies tot aan 
de hairige voortbrengfels. Schoon de fy nheid dezer 
deelen juist wel niet toelaat om met zekerheid 
aan te toonen, of ’er eene onmiddelyke vereeni- 
ging plaats heeft tusfchen het netvlies en de zerwi 
ciliares, zo heeft men egter geene redenen daar aan 
„te twyffelen, vermits de proeven van HALLER en 
FONTANA voldoende aantoonen, dat ’er door de 
prikkeling van den regenboog geene verandering 
in den oogappel te weeg gebragt wordt, en dat 
dezelve zig maar alleen vernaauwt , wanneer de 
lichtftralen op ’ netvlies vallen. 


214 G. DE WITT OVER DE 


de ramus frontalis met het harde gedeel- 
te der gehoorzenuw, en wel met des- 
zelfs bovenften tak de ramus jugalis. Zo 
dat de eer{te tak van * vyfde paar ze- 
nuwen de gemeenfchap onderhoudt tus- 
fchen het eerfte, tweede, derde en ze- 
vende paar zenuwen. 


6. XIX. De tweede tak van * vyfde 
paar zenuwen of ramus maxillaris fupe- 
rior vereenigt zig met het zesde paar 
door middel van de ramus vidianus, wel- 
ke door een byzonder gat aan de bafis 
van ’t vleugelswys uitfteekfel van het 
wiggebeen loopt, waarna dezelve zig 
in het kanaal, (waardoor de inwendige 
kropflagader in ’t bekkeneel ingaat), met 
een takje van het zesde paar ver- 
eenigt om de tusfchenribbige zenuw uit 
te maken (k). Behalven dit vereenigt 


zig 


(k) Men heeft hier over verfchillende gevoelens, 
want fommigen {tellen , dac deze zenuw geen- 
zins zyn oorfpronk neemt van het vyfde en zesde 
paar, maar dat dezelve hier maar alleen mede ver- 
eenigt: men leze de bewysredenen voor en tegen 
in het onlangs vertaalde keurig werk van MONRO 
over de verfpreiding der zenuwen bl.'114 en volgende. 
Maar fchoon rPeriT, in eene byzondere verhande- 
ling, in ’t jaar 1727. aan de koninglyke Aka- 
demie overgegeven, betoogd heeft, dat de ee 

fchen- 


MEDELYDENHEID DER DRELEN. 215 


zig nog de tweede tak van *t vyfde paar 
met het harde gedeelte der gehoorze- 
nuw op twee plaatfen, als eerftelyk 
door middel van de rami nafales fupe= 
riores postici, welke de ramus widianus 
afgeeft; ten anderen door middel van 
de ftam van dezen tak zelfs, wanneer 
dezelve uit het foramen orbitare inferius 
te voorfchyn komt, en zig in verfchei- 
dene takken op de wang verfpreidt. Zo 
dat de tak van ’t vyfde paar gemeen- 
fchap heeft met het zesde en zevende 
paar zenuwen. 


6..XX. De derde tak van ’t vyfde 
paar of ramus maxillaris inferior veree- 


4 nigt 


fchenribbige zenuw hier integendeel fchynt te 
eindigen ; waarby zig ook winsLouw voegt. Zie 
Zyne Expofirion Anatomique Traité des nevfs $. 357— 
360. Zo heeft nogthans de beroemde MECKEL 
aangetoond „ dat de gemelde takjes van ’t vyfde en 
zesde paar de wortels zyn van de tusfchenribbige 
zenuwen. De rede, die hy hier van geeft, is 
eerstelyk , dat de ramus vidianus veel dikker is op 
die plaats, alwaar dezelve uit het ganglion Spbenopa- 
latinum te voorfchyn komt; ten anderen bewyst hy 
zulks uit de rigting van eenige takjes , welke uit 
de ramus widianus voortkomen, voor dat dezelve 
met het Zesde paar zig vereenigt, welke takjes 
de rami nafales fuperiores posticì genaamd worden, en 
die zig met een takje van het harde gedeelte der 
gehoorzenuw vereenigen. Zie Hist. de !’ Academ. 
Royal, des Sciences de Berlin, Van, 1749. p. 88. S. VI. 


ÏI6 G, DE WITT OVER DE 


nigt zig vooreerst met het harde ge- 
deelte der gehoorzenuw op twee on- 
derfcheide plaatfen. Eerstelyk gefchiedt 
zulks door middel van het vierde takje 
van de ramus auditivus externus, welke 
van de ftam zelve afgaat en agter het 
hoofd van de onderkaak heen loopt, 
alwaar dezelve zig vereenigt met het 
harde gedeelte der gehoorzenuw, om 
zig agter het uitwendige oor te verfprei- 
den: ten anderen gefchiedt zulks ook 
door middel van de ramus lingualis, 
welke een klein takje afgeeft, dat zig 
met de zo genaamde Chorda tympani 
vereenigt, welke van *t harde gedeelte 
der gehoorzenuw afkomftig is. Deze 
zelfde ramus lingualis, na dat zy zig in 
de zelfftandigheid van de tong verfpreidt 
heeft, vereenigt zig nog met de takjes 
van het agtfte en negende paar zenu- 
wen, welke zig in de tong verfpreiden, 
Eindelyk de derde tak vant vyfde paar, 
welke door ’t kanaal van de onderkaak 
loopt, vereenigt zig by de kin nog met 
een takje van het harde gedeelte der ge- 
hoorzenuw, Zo dat de derde tak van. 
%*& vyfde paar zenuwen de gemeenfchap 
enderhoudt tusfchen hetzevende, agtíte 
en negende paar zenuwen, 

Ì Î N , XXI, 


MEDELYDENHEID DER DEELEN, 217 


6. XXI. Het harde gedeelte van 
zevende paar zenuwen vereenigt zig 
met de drie takken van ’*t vyfde paar, 
zo als 6. Xvim. XIX, XX. gezegd is, op 
verfcheide plaatfen, en heeft behalven 
dit nog gemeenfchap door middel van 
één derzelver onderfte takjes, welke 
zig aan de keel onder de breede {pier 
van de onderkaak verfpreidt, met een 
takje van het tweede en derde paar der 
halszenuwen. Zo dat het harde gedeel. 
te der gehoorzenuw de gemeenfchap 
onderhoudt tusfchen den eerften,tweeden 
en derden tak van het vyfde paar, en het 
tweede en derde paar der halszenuwen, 


6. XXII. Het agtfte paar zenuwen, 
zodra hetzelve uit het bekkeneel te 
voorfchyn komt, vereenigt zig eerftelyk 
door middel van een takje, dat zig ag- 
terwaards keert en van deszelfs eerfíten 
tak af komstig is, met de nervus accesfo- 
rius Willifii. Ten tweeden, deze eer{te 
tak zyn weg vervolgende verfpreidt zig in 

de tong, alwaar dezelve vereenigt met 
de ramus lingualis van den derden tak van 
% vyfde paar 6. xx. ,en met het negende 
paar. Ten derden de ftam nederdalen- 
„de vereenigt zig door middel van ’t gan- 
Ki, O 5 glion 


818 G. DE WITT OVER DE 


glion cervicale füperius met de tusfchen- 
ribbige zenuw. Waarna ’tzelve ten 
vierden een tak afgeeft, welke zig ver- 
fpreidt in de deelen van * ftrottenhoofd , 
en aldaar met de uiteinden van de te- 
rugloopende zenuwen vereenigt. Ten 
vyfden formeert het een gemeenfchap 
met het tweede paar der halszenuwen 
door middel van een klein takje. Ten 
zesden op de hoogte van het ftrotten- 
hoofd vereenigt het zig met een klein 
takje van ’t tweede ganglion der tusfchen- 
ribbige zenuw. Ten zevenden in de 
borst door onderlinge vereenigingen met 
de tusfchenribbige zenuw worden de 
plexus cordiacus en pulmonalis gefor- 
meerd, Ten agtften eindelyk tusfchen 
de hoofden van ’t middenrift doorge- 
gaan zynde vereenigt zig dit paar door 
middel van de gangliones femilunares met 
het tusfchenribbige paar om verfcheide 
vlegten in den onderbuik te vormen. 
Zo dat het dolende paar de gemeen- 
fchap onderhoudt tusfchen de nervus ac- 
cesforius, het vyfde, het negende, het 
tweede paar der halszenuwen en het tus- 
fchenribbige paar. 


S. XXIII, Het negende paar zenu- 
wen 


MEDELYDENHEID DER DEELEN,. 219 


wen vereenigt, wanneer het zig in de 
tong verfpreidt, met de ramus /ingualis 
van den derden tak van het vyfde paar 
9. XX. en met de ramus lingualis van 
het agtíte paar 6, XXII, Eindelyk ver- 
eenigt het zig nog met het eerfte en 
tweede paar der halszenuwen, en met 
het tusfchenribbige paar. 

Het tiende paar vereenigt zig met het 
eerfte paar der halszenuwen en met het 
tusfchenribbige paar. 


6. XXIV. Het eerfte paar der halsze- 
nuwen heeft gemeenfchap met het ne- 
gende en tiende paar 6. XXIII, met 
het tweede paar der halszenuwen en 
met het tusfchenribbige paar, 

Het tweede paar der halszenuwen ver- 
eenigt zig met het tusíchenribbige paar 
door middel van het ganglion cervicale 
Juperius; met het harde gedeelte der 
gehoorzenuw 6. XXI; met het agtfte 
6. XXII, en het negende paar 6. XXIIL, 
en met het eerfte en derde paar der hals- 
zenuwen. 

Het derde paar der halszenuwen ver- 
eenigt zig met het tweede en vierde paar 
van den hals om de middenriftzenuw uit 
te maken; en van voren vereenigt het 

ZI 


220 Ge DE WITT OVER DE 


zig met de tusfchenribbige zenuw door 
middel van een klein takje. Eindelyk 
nog even gelyk ook de twee vorige pa- 
ren met de nervus accesforius W illifsi, 
De vier volgende paren der halszenu- 
wen na verfcheide takjes afgegeven te 
hebben, welke zig in de nabuurige dee- 
len verfpreiden, vereenigen zig met 
het eerfte paar der rugzenuwen om de 
armzenuwen uit te maken, 


6. XXV. De twaalf paren der rug- 
zenuwen geven ieder afzonderlyk van 
voren twee takjes af‚ welke met het 
tusfchenribbige paar vereenigen, 

De vyf paren der lendenzenuwen heb- 
ben met de andere ruggemergzenuwen 
gemeen, dat zy ieder met het tusfchen- 
ribbige paar gemeenfchap hebben. 
Voor het overige vereenigen zy zig met 
elkander, en door de famenkomst van 
‚de vier eerfte paren wordt de dyezenuw 
geformeerd. __ 

Van de zes paren der heiligbeensze- 
nuwen vereenigen zig de vier eerf{ten 
met het vyfde paar der lendenzenuwen 
om de heupzenuw uit te maken, 


6. XXVL Het tusfchenribbige paar 


Ze 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 221 


zenuwen vereenigt zig eerftelyk door 
middel van het gang/ion cervicale fuperi- 
us met den tweeden tak van het vyfde 
paar en het zesde paar der hersfenen 
G.XIX; met het dolende paar 6. XXII; 
met het negende en tiende paar der 
hersfenen 6. XXIII; met het eerfte, 
tweede en derde paar der halszenuwen. 
Ten tweeden door middel van ’t gangl/ion 
cervicale inferius en thoracicum fuperius 
met het dolende paar 6. XXII, waaruit 
de hart-en longevlegt geboren wordt, 
Ten derden door middel van %t ganglion 
Jemilunare ook met het dolende paar 
6. XXII. waaruit alle de vlegten in den 
onderbuik voortkomen, die hunne be- 
namingen verkrygen van de deelen, 
waarin zy zig verfpreiden, gelyk de 
zonnevlegt de maag , lever , nier , boven- 
fle en onderfte darmfcheilwlegten en de 
onderbuiksvlegt. Ten vierden eindelyk 
onderhoudt dit paar door middel van 
zyne zenuwknoopen de gemeenfcha 

met alle de ruggemergszenuwen. > 
6. XXVII Wanneer men op allé 
deze gemelde vereenigingen der zenuwen 
agt geeft, hoe dat zy als *tware met el- 
kander eene aanéénfchakeling formee- 
ren, 


222 G, DE WITT OVER DE 


ren, behoeft men zig geenzins te ver- 
wonderen over de medelydenheid van 
het eene deel tot het ander; ten min- 
ften, wanneer een zenuw geprikkeld 
wordt, kan het medegevoel door de 
aanéénfchakeling fchielyker aan an- 
dere zenuwen overgebragt worden , als 
na het algemeene zintuig der gewaar- 
wording. Laat ons nu zien, door welke 
vereenigingen van - zenuwen fommige 
verfchynfelen voortgebragt worden, 
zonder ons te bekreunen over % zeggen 
van fommigen, die het als onnut aan- 
merken, om alle deze verbintenisfen 
angstvallig na te gaan. Voorwaar een 
taal, welke in den mond van een regt 
geaart Ontleedkundigen weinig past. 


6. XXVIII In verfcheide ziekten der 
hersfenen , gelyk kneuzingen en ontftekin- 
gen, worden de oogen ontftoken door de 
uitwerking der zenuwen op de vaten in 
de oogholte ; gelyk het derde paar en de 
eerfte tak van het vyfde paar, welke 
hunne zenuwen aan de oogfpieren afge- 
ven, waardoor-deze {pieren in een ftuip- 
trekkende beweging geraken, en dus 


een wild. gezicht voortbrengen , ’t geen 


eene aanfkaande EE ro 
€ a 


3 


be) 
‘ 


b, 


ne 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 223 


Na de hoofdwonden komen ‘er ver- 
zweringen in de lever, welke fomtyds 
door galbrakingen voorafgegaan war- 
den ; dit zoude men ook kunnen verkla- 
ren uit de gemeenfchap van het dolen- 
de met het tusfchenribbige paar, waar= 
uit de lewervlegt, welke zig in dit inge- 
wand verfpreidt (1), geformeerd wid > 

Na 


(ID) Doch BERTRANDI heeft hier over een geheel 
ander ftelfel uitgedagt, ’t welk voornamelyk hier 
op uitkomt; dat door de wanorde , in de hersfenen 
na een hoofdwonde veroorzaakt , ’er eene meerdere 
hoeveelheid bloed in de flaap - en wervelbeensflagaderen 
gevoerd wordt, en dat dus de aderen en boezem- 
hollen der hersfenen veel meer bloed ontfangen 
als van te voren; waardoor de bovenfte holader als 
dan meerder bloed in het regter oor van ’t hart 
ontlast als de benedenfte holader: Door deze hoe- 
veelheid en fnelheid, waarmede het uit de bo= 
venfte holader ontlast, wordt ’er tegenftand gebo- 
den aan het bloed, dat door de onderfte holader 
opwaards naar het hart gedreven wordt, en door 
dezen weêrftand wordt dus ’t bloed in de onderfte 
holader opgehoopt, en by gevolg ook in de lever= 
aderen, en deze ophooping geeft gelegenheid tot 
ontfteking en verzwering in de lever, Zie Me- 
moire fur les abfces du foye a l'occafion des playes de tete 
te vinden in de Memoires de [Academne Royale de 
Chirurgie Tom, III. Maar POUTEAU is van een 
geheel ander gevoelen; hy ftelt, dat de wanorde 
in de hersfenen na een hoofdwonde in tegendeel 
belet, dat ’er zo veel bloed niet door de flaap- en 
wervelbeensflagaderen naar de hersfenen kan ge- 
gevoerd worden , door dit beletfel wordt de ftam 
van de groote flagader , en by gevolg ook per de 

flag- 


224 G. DE WITT: OVER DE 


…— Na een hoofdwonde heeft Bo HN ee- 
ne verfterving aan den grooten toonvan 
de voet zien ontftaan: zo deze verfter« 
ving ook. wezenlyk een uitwerkfel van 
de hoofdwonde geweest is, kan. zulks 
verklaard worden uit de vereeniging van 
t tusfchenribbige paar met de paren 
der lendenzenuwen 6. XXV., en dewyl 
van het vyfde paar der lendenen met de 
vier eerfte paren zenuwen van het hei- 
ligbeen de heupzenuw geboren wordt 
GS. XXV, zo kan zulks, indien men dit 
toeval uit de gemeenfchap der zenuwen 
wil verklaren , niet anders als door deze 
vereeniging gefchieden „dew yl de gemel- 
de zenuw takken in de voet verfpreidt. 


6. XXIX. 


flagaderen in den onderbuik , met meerder bloed op- 
gevuld, waardoor ’er meerder bloed in de leverge- 
bragt wordt, eensdeels door de lewerflagaderen „ ten 
anderen door den poortader. De lever nu een ingewand 
zyvnde, welke zo veel bloed niet kan lyden , en 
zeer ligt tot verftopping overhelt , uit hoofde van 
deszelfs zwak. weeftel, zo wordt hier door zeer 
ligt ontfteking en verzwering veroorzaakt. Zie 
deszelfs Melanges de Chirurgie pag. 123—1I4L. Zie 
daar twee verfchillende gevoelens; zo ik myne ge- 
dagten hier over zoude uitlaten, zoude ík liever 
tot het laacfte overhellen, fchoon een ongenaamd 
Schryver, onder den titel van Avis d’ux Serviteur 
d'Esculape fur les Melanges de Chirurgie par Mr. Pouteau, 
hem over dit ftuk, gelyk ook over zyn geheele. . 
werk „ zeer gehekeld heeft. 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 225: 


56. XXIX;- Door de getmeenfchap van: 
den eerften tak van het vyfde paar en wel: 
door deszelfs ramus nafalis met het eer- 
fte paar zenuwen 6. XVIII ‘wordt de re- 
de verklaard; waarom men fomtyds tot. 
niezen aangezet wordt wanneer men 
tegen: de zón ziet,o:…n ab vont los 
o-Uit deze zelfde gemeenfchap leidt 
men ook af,» waarom fommige fcherpe: 
vlugge dingen, gelyk de uitwaasfeming:; 
van uyen ‚ mostaard enz. een traaning;te 
weeg brengt „ dewyl de gemelde ramus: 
nafalis eenige takjes afgeeft aan de traan 
flippen, waafdoor in dit-geval doór,de 
prikkeling van deze zenuw de traanftip- 
pen:als,toegefnoerd worden „-en. dus de 
traanen, welke door dezelve zig in de 
traanzak ontlasten, als noodzaken over 


, 


de wangen te tollen, (on 
-Eindelyk.-uit de. gemeenfchap dezer 
zelfde zenuwen kan men nog afleiden; 
waarom door het lang aanhoudend. nie 
zen „niet ‘alleen ftuiptrekkingen,- maar 
ook blindheid kan veroorzaakt wor- 
den, gelyk DEKKERS. (m), HiLs 
DANUS (n) en de beroemde HAL- 
PERRE Eln baccsesn Proobnss madek & 
bie ED RARE ef ie “teh Horre eer 


er he í De RV 30 5 i 
vorm) Exercitât, pag; 22; Goos neer sooner 
(nj) Obfervat, 24 Cent, Ta Rt „ori RO j Bai ivû 


26 G.'DE WITT OVER DE ©: 


LER (o) Ons daar vanovoorbeelden op- 
leveren. nevels 3 


6. XXX, De ooren-brengen uit hoof- 
de ‘van de’‘gemeenfchap der zenuwen 
verfcheide deelen tot medelyden, ja 
zelfs kunnen de oorpynen:dikwils-den 


dood veroorzaken door de vereeniging 


van het harde gedeelte der gehoorze= 
nuw met verfcheide zenuwen. 6. XXL 

De oorpynen- brengen fomtyds pyn 
in de armen (p) te weeg, ’t geen kan 
afgeleidt worden uit de’ gemeenfchap 
van’ het harde: gedeelte der gehoorze- 
nuw met het tweede en derde paar-der 
halszenuwen $. XXL endeze wederom 
5D ri vissen D 24 met 


(o) Praeleët, Boerhaav. Tom, IV. pag. 86. Not. gg. - 

(p)- Zo geeft HILDANUS een voorbeeld op 
van een vrouw, welke van der jeugd af aan etter 
uit-de ooren „ontlast, had, en, fomtyds daardoor 
He in beide armen leedt. Obfervat. II, Cezt. III. 

y geeft nog een ander voorbeeld van een meisje 
van. tien jaaren, welke al fpelende een glaze sbol- 
letje.in haar.linker oor, gekregen had, ’ welk niet 
alleen door pyn in den arm van die zelfde zyde, 
maar-nog door ‘verfcheide andere zware toevallen 
gevolgd wierdt „-als-pyn aan die geheele zyde van 
2 hoofd, pynlykheid der: geheele ‘linkerzyde van 
% ligchaam „ een droogen hoest, opftopping’ der 
maandftonden, ftuipen, vermagering en uitteering 
van den linkerarm; alle deze toevalien hielden op, 
wanneer men agt jaren daarna’ het“bolletje uit het 
oor haalde, Ob/erv, IV, Cent, Is SO (IE) 


MEDELYDENHEID DER DEELEN, 227 


met de vier volgende paren, waaruit de 
| tl il geformeerd worden. 6 
De oorpyn wordt dikwils verzeld met 
pyn in de keel en moeilykheid in de 
flikking , gelyk ook fomtyds de oorpyn 
een gevolg is van de keelontfteking ; dit 
toeval kan verklaard worden uit de ver- 
eeniging van het harde gedeelte der ge- 
hoorzenuw met den derden tak van het 
vyfde paar zenuwen 6.-_ XX, of ook wel 
door het harde gedeelte der gehoorzes 
nuw alleen, waarvan eenige takjes in 
de keel en flokdarm. zig verfpreiden, 
Hier uit kan ook afgeleidt worden, de 
drocge hoest, welke ?er ontítaat, wan 
neer men al te diep in het-oor peutert, 


6. XXXL, In de rotkoortfen doen ’er 
zig fomtyds twee verfchynfelen op; 
welke onze opmerking verdienen, als de 
verduistering . van ’t: gezicht, ende 
doofheid. -Om hier van-eenige rede te 
geven dient men op te merken, dater 
in’ deze ziekte. eene vuile fcherpe ftoffe 
in! de eerfte wegen huisvest, Peat 
fchenribbige- en ‘het -dolende- paar nu 
hebben hunne -voornaamfte verdeeling 
in“den onderbuik doormiddel van de 
ei P 2 gans 


328 _ G, DE “WITT OVER DE 
gangliones femilunares , welke uit de ver 
eeniging der gemelde zenuwen gevormd. 
worden, en aldaar gefchikt zyn om alle 
de verfchillende:vlegten woort te bren- 
gen ‚ die-hier: als van een middenpunt: 
ftraalswys nederdalen naar alle-de deelen 
van «den onderbuik 6. XXVI, « Deze 
twee gemelde zenuwknoopen moeten’ 
dan als het’ middenpunt ‘aangemerkt: 
worden, waarvandaan niet alleen deze, 
maat ook nog andere verfchynfelen 
welke zig in deze ziekte opdoen, moe- 
ten afgeleidt worden ; want de zenuwen 
der eerfte-wegen zyn aan de prikkeling 
blootgefteld „ hier door worden deze ze: 
nuwknoopen in beweging gebragt, en 
dus ook de twee: ‘paar groote-zenuwen;, 
welke dezelve uitmaken. 


„6. XXXII, Om nu de verduistering 
van % gezicht hier uit te verklaren, ishet 
noodzakelyk, dat ik tot den oorfpronk 
van ’% tusfchenribbige-paar zelfs opklim- 
me, welke geformeerd wordt uit de-ver- 
eeniging van den tweeden:tak: van °tvyf 
de paar met-het:zesde paar 6, XIX: De 
tweede tak van het vyfde- paar nu heeft 
_één en denzelfden oorfpronk als de eerfté 
tak: van % vyfde- paar, welke. met as 
he „ik (5) 


MEDELYDENHEID DER DEELEN,. 229 


derde paar gemeenfchap heeft. door 
middel van het ganglion lenticulare, 
waaruit ‘de nervi ciliares voortfípruiten, 
die wederom zig vereenigen met het net- 


vlies 5, XVIII, 


6. XXXIII. De doofheid wordt op 
even dezelfde wyze bewezen door de 
vereeniging, welke het harde gedeelte 
der gehoorzenuw met den tweeden tak 
van het vyfde paar heeft 6. XIX. (q). 
Zoo kan men ook nog de belemmering 
in de fpraak, welke men veeltyds in de- 
ze ziekte ook waarneemt, afleiden van 
de vereeniging van den derden tak van 
het vyfde en *tagtfte paar, welke bei- 
den een zenuw afgeven, die zig: in de 

Bg | „tong 


(q) Dewyl het harde gedeelte der gehoorze- 
nuw weinig tot de gewaarwording van ’t geluid 
fchynt te weeg te brengen, en ook geene onmid= 
delyke gemeenfchap „ voor zo ver ik weet , met het 
zagte gedeelte van de gehoorzenuw heeft, zo 
zoude men hier door in twyflel kunnen gebragt 
worden, of de ‘doofheid wel van de gemelde ver- 
eeniging kan afgeleidt worden; maar wanneer men 
opmerkt , dat het harde gedeelte de zenuw vezel- 
tjes afgeeft tot de beweging van de fpieren in de 
holligheid van den trommel, welke beweging der 
fpieren tot het hooren zeer noodzakelyk is, za 
wordt deze zwarigheid geheel weggenomen. 


230 G.'DE WITT OVER DE 
tong verfpreiden 6. XX en XXII (r). 
5. XXXIV. Er zyn voorbeelden j 


dat fommigen, na een overtollig gebruik 
van Ípyzen blind, en na de fpysver- 
tering wederom ziende wierden. Dit 
toeval kan mede door de zenuwen ver- 
klaard worden, De maag, welke ‘er 
zeer veele ontfangt van het dolende en 
tusfchenribbige paar , wordt doorde veel- 
heid van fpyzen zeer opgevuld, eed 

oor 


(r) Schoon ik bewezen heb, dat deze zintui- 
gen uit hoofde van medegevoel door middel van 
de aangewezen gemeenfchap der zenuwen in haare 
werking kunnen verhinderd worden; zo zoude 
men kunnen vragen, dewyl ik eene prikkelende 
ftoffe in de eerfte wegen als de werkende oorzaak 
van deze prikkeling aangemerkt heb $ XXXI , 
waarom wy dan in andere ziekten, daar ook de 
eerfte wegen zeer vervuiid zyn, deze zelfde ver= 
fchynfelen , ten minften zo dikwils , niet zien te 
voorfchyn komen? Hier op kan men antwoorden, 
dat in dit geval de zondigende ftoffe in de eerfte 
wegen van één Zo fcherpen en loogzoutigen aart 
is, dat zy daardoor het ligchaam van deszelfs krag- 
ten of zintuiglyke bewerkingen vermindert of be= 
rooft, ’t zy zulks gefchiedt door ’t medegevoel , 
gelyk wy reeds betoogd hebben, ’t zy zulks gen 
fchiedt door verplaatfing van ftoffe, ’t zy door 
vermenging van ’t bedorvene met onze vogten, 
of door ontaarting van de vogten in ’t gemeen, 
waardoor te weeg gebragt wordt, dat de dierlyke 
geesten niet zodanig afgefcheiden worden, als het 
wel behoorde. 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 23% 


door deze zenuwen gedrukt worden, 
Uit deze drukking nu kan-men de rede 
verklaren, waarvandaan: de zodanige 
blind worden na-een overtollig gebruik 
van fpyzen, zo men maar. alleen agt 
geeft op de gemeenfchap dezer zenuwen 
met die van den oogbol, *t geen ik 
GS. XXXII, aangetoond heb. (s). 


6. XXXV.-De periodieke blindheid 
kan op dezelfde wyze en door gemelde 
vereeniging der-zenuwen insgelyks ver- 
klaard worden, dewyl na alle waars 
fchynlykheid de oorzaken hier van in 
de. eerfte wegen fchuilt. F, C‚ MEDICUS 
(t), welke de zitplaats van alle de pe- 
riodieke ziekten in de eerfte wegen 
ftelt, noemt verfcheide oorzaken op, 
welke daar toe gelegenheid geven, als 


P 4 I. 


(s) Men zoude, wel is waar, dit ook kunnen 
verklaren door de drukking of door de opzetting 
der vaten ten tyde van de fpysvertering , waar- 
door de vaten in de oogholte met meerder bloed 
opgevuld worden; maar dan is men wederom ge- 
noodzaakt tot de zenuwen weder te keeren, want 
deze opgezette vaten zouden als dan noodzakelyk 
de zenuwen , welke tot het gezicht behooren , moe- 
ten drukken , waar door de blindheid kan te weeg 
gebragt worden, zo lang de drukking aanhoudt. 

(t) Zie zyne gefdhichte periodijcher krankheiten Dl, 
260 — 289. 


D32 -G'DÈ “WITT “OVER "DE * 


xt. de tegennätuurlyke vermeerderde aân- 
doenelykheid ‘der eerfte wegen. 2,'De 
Gal, welke aldáár ’t zy “in hoeveelheid 
zy in hoedanigheid zondigt, 3, Eene 
verzameling van {lym. “4, Kene kwaade 
Ípysvertering. 5. De Wormen enz, 


6. XXXVI, De tandpynen brengen 
iede verfcheide deelen tot medelyden, 
dezelve veroorzaken fomtyds een zwel- 
ling en ontfteking in de wang; de ze- 
nuwen van den tweedenen derden tak van 
% vyfde paar, ‘welke in de tanden zig 
verfpreiden, geven hier toe gelegenheid, 
‘om dat van deze zelfde zenuwen eeni- 
gen zig ook in de wangen, fpieren van 
°t aangezicht, en in het tandvleesch ver- 
Ípreiden; waarom, indien de tandpyn 
«zwaar is, door deze prikkeling der zenu- 
„wen de uiteinden der flagaderen zaam- 
getrokken worden, en hier door wordt 
eene verftopping en ontfteking in die 
deelen te weeg gebragt. 

De tandpyn ftrekt zig fomtyds tot 
aan de ooren uit, ja zelfs gebeurt het, 
dat de pyn in de aangedane tand gering 

js in vergelyking van die der ooren, ’% 
geen te weeg gebragt wordt door de ver- 
eenigingen, welke het harde ge 
| er 


MEDELYDENHEID DER DEELEEN, 233 


der gehoorzenuw met den tweeden en der- 
derden tak van het vyfde paar’ maken 6. 
XXI — Hierdoor verligten ook fom- 
mige geneesmiddelen de tandpyn , wan- 
neer zy-in de ooren geftoken worden. 
De tandpyn brengt ook fomtyds de 
oogen tot medelyden en veroorzaakt 
ontfteking in dezelven, ’t geen mede uit 
deonderlinge- gemeenfchap der zenu- 
ven van dedrie takken van het vyfde 


„paar moet afgeleidt worden, 


6 XXXVII. Wanneer de tanden ín 
kinderen te voorfchyn komen, wordt 
dit dikwils verzeld met buikloop, koort- 
fen, brakingen enz. Het is ontegen- 
zeggelyk, dat by de uitkoming-der tan- 
den de zenuwen van den’ tweeden en 
derden tak van het vyfde paar, welke 
zig in het tandvleesch verfpreiden, zeer 
fterk geprikkeld worden door de ver- 
fcheuring, welke de uitkomende tanden 
aan het tandvleesch veroorzaken. De 
derde tak van het vyfde paar nu veree- 
nigt zig in de tong met het dolende paar 
6. XXII; ja zelfs het tusfchenribbige 
paar, ’t welk gedeeltelyk zyn oorfpronk 
vanden tweeden tak van het vyfde paar 
6. XIX heeft, wordt hier door ins- 
| P 5 ge- 


234 G. DE WITT OVER DE 


gelyks geprikkeld , waardoor de uitein 
den der flagaderen in de darmen by tus- 
fchenpozingen zaamgetrokken worden, 
en hier door meerder hoeveelheid vogt 
in dezelven affcheiden en dus een. buik« 
loop veroorzaken. Maar. wanneer de 
prikkeling zo fterk is, dat daar, door 
eene geheele toefnoering, van de flagar 
derlyke uiteinden der darmen te weeg 
gebragt wordt, zo ontftaat ‘er ín plaats 
van een ‘buikloop, koorts, brakingen 
ja zelfs ftuiptrekkingen. Dit heeft H1P- 
POCRATES reeds waargenomen, dat 
de kinderen op dien tyd door geene 
ftuiptrekkingen aangetast worden, wan- 
neer zy een buikloop hebben, om dat 
daar door de vaten ledig worden, en 
dus de zenuwen overal zo fterk niet 
prikkelen kunnen, 


9. XXXVIIL In de long-ontfteking 
wordt de Lyder fomtyds by het fleu- 
telbeen en fchouderblad pyn gewaar, 
*x welk moet afgeleidt worden van de 
prikkeling, die de zenuwvezeltjes van 
de longevlegt veroorzaakt, en daardoor 
eene beweging in de tusfchenribbige ze- 
nuw te weeg brengt, welke ‚na dat dezel- 
ve. met. het tweede paar der lendenen 

zig 


MEDELYDENHEID DER DEELEN, 235 


zig vereenigd heeft, een tak afgeeft, die 
zig in de onderfleutelbeen -fpier ver- 
fpreidt, 

De Hersfenen worden in de long-ont- 
fteking fomtyds ook aangedaan; wan- 
neer men agt geeft, dat het dolende en 
tusfchenribbige paar, welke de longe- 
vlegt formeert, met het vyfde paar ge- 
meenfchap hebben, en dat dit vyfde 

aar eenige takjes afgeeft aan het harde 
hefdkivlies, zo behoeft men hierover 
zig geenzins te verwonderen (u). 

6, XXXIX, In de ontfteking van het 
middenrift ziet men dikwils de hondslach 
(rifus Sardonius)ontftaan, welke veroor- 
zaakt wordt door de vereeniging van 
het harde gedeelte der gehoorzenuw 
met het tweede en derde paar der halsze- 
nuwen, waarvan gedeel:elyk de midden- 
riftszenuw geformeerd wordt 6. XXIV, 
als mede door de vereeniging van ’t vyf- 
de paar en wel door middel van deszelfs 
tweeden tak met de tusfchenribbige ze« 
nuw, welke een takje afgeeft aan de 
middenriftszenuw $, XXIV., waardoor 

in 


(u) Dit kan ook afgeleid worden van den beletten 
omloop des bloeds , dewyl in de long-ontf{teking ’t 
bloed zo wel niet door de vaten van de longen 
kunnende vloeien, ’er als dan meerder bloed in de 
vaten van de. hersfenen wordt opgehouden. 


236 G.:DE WITT OVER DE 


in de fpieren van het aangezicht, waaraan 
het vyfde en zevende paar takken ‘afge- 
ven, zodanige ftuiptrekkende bewegin- 
gen voortgebragt worden, even als in het 
lagchen, 

De ontfteking der hersfenvliezen is 
fomtyds een gevolg van de ontfteking 
van het middenrift, ’ welk door dezelf- 
de gemeenfchap voortgebragt wordt, 
doordien het vyfde paar ook eenige tak- 
jes afgeeft aan het harde hersfenvlies, 

De pyn in het opperfte gedeelte van 
den fchouder vergezelt fomtyds de ont- 
fteking van het middenrift; dit wordt 
afgeleidt van het derde paar der halsze- 
nuwen, welke, nadat dezelve met het 
tweede en vierde paar van den hals de 
middenriftszenuw geformeerd heeft, zig 
verfpreidt in de bekleedfelen en fpieren 
van het onderfte gedeelte van den hals , 
en het bovenfte gedeelte van den fchou- 
der (v). 


9. XL. Wanneer de maag lydt, wor- 
den de -hersfenen ook insgelyks aange- 
daan: de hoofdpynen, raaskalling, dui- 
zeling , roodheid van het aangezicht enz. 

zyn 

(v) Zie MoNRoO over de werfpreiding der zenuwen, 
blads. 157. 


MEDELYDENHEID DER DEELEN,. 237 


zyn hier van de uitwerkfels. « Om hier 
van eenige rede te geven , dient men op 
te merken, dat wanneer de zenuwen: 
van-de maay geprikkeld worden, ook 
de lever , milt „ darmfcheilsvlegt, welke: 
eenerlei oorfpronk hebben , insgelyks 
aangedaan worden, waardoor de vaten 
in den onderbuik zaamgetrokken wor- 
den, en deze zamentrekking; veroor- 
zaakt, dat het bloed in grooter hoeveel 
heid naar het hoofd gevoerd wordt, en 
dus de gemelde uitwerkfels veroorzaakt, 
Men kan zulks ook afleiden van de ver-: 
eeniging van het dolende en tusfchen- 
ribbige paar met het vyfde paar zenu- 
wen. | 3 
Het dolende en tusfchenribbige paar , 
waar uit de zenuwenjvan de maag voort=: 
komen, formeerenook de longevlegt , en 
hiervan gaan eenige takjes. af aan de 
lugtpyp en flokdarm: hiervandaan is 
aamborstigheid dikwils maar «een uite 
werkfel van een-kwalyk geftelde maag, 
Hiervandaan ook de maag-hoest.. 
vj De -longen- worden niet-alleen- door’ 
de-maag tot medelyden gebragt, maar! 
zelfs-ook het hart,-W ant de takjes, wel 
ke de hartwlégt uitmaken ‚komen insge« 
lyks.van het.dolende en tusfchenribbige, 


238 G, DE WITT OVER DE 


paar, zo dat wanneer de maagzenuwen 
geprikkeld worden, dan wordt deze 
prikkeling insgelyks aan de hartvlegt 
overgebragt, waardoor het hart eenig- 
zins in zyne beweging belemmerd wordt; 
hiervandaan in dit geval de flaauwten. 
De gemeenfchap , welke de maagvlegt 
met de andere vlegten in den onderbuik 
heeft, veroorzaakt, dat wanneer de 
maag lydt, ook de andere ingewanden van 
den buik aangedaan worden, en in te- 
genoverftelling, wanneer deze lyden, 
wordt de maag aangedaan gelyk in ’% 
vervolg blyken zal, — Zo worden door 
de gemeenfchap van de maagvlegt met 
die van de lever de ongeregelde bewe 
gingen van de maag aan de lever mede- 
gedeeld, waardoor eene meerdere hoe- 
veelheid gal afgefcheiden wordt. — 
Door de gemeenfchap van de maagvlegt 
met die van ’ darmscheil, wordt de 
maagpyn aan de darmen medegedeeld. 
— Dewyl eindelyk die zelfde vlegt one 
middelykvan het dolende en tusfchenribe 
bige paar’ afkomftig is, en dat deze zig 
byna door het geheele ligchaam vere 
fpreiden, behoeft men zig niet te-vere 
wonderen „dat de ongefteldheden in de 
maag fomtyds zweet verwekken; of! in 
em te: 


MEDELYDENHEID DER DEELEN, 239 


tegendeel de uitwaasfeming beletten, de- 
wyl door de aandoening van dit zenuw- 
geftel de uitwaasfemende vaten zaamge- 
trokken worden. EN 


6. XLI, De darmen ontfangen hunne 
zenuwen van de darmscheilsvlegt ‚ wel. 
ke, even gelyk alle de anderen, uit de 
vereeniging van het dolende en tusfchen- 
ribbige paar afkomstig is. Hier van 
kunnen alle de toevallen , welke het darm: 
wee, verftropte breuk of kronkel in de 
darmen vergezellen, afgeleidt: worden: 
_—= Zo worden de flauwten veroorzaakt 
door de medegedeelde aandoening aan 
de hartvlegt. — De ademhaling wordt 
moeilyk door de ongeregelde. bewegin- 
gen, welke de prikkeling van de zenu- 
wen der darmen aan de longevlegt té 
weeg brengt, —- De hik ontftaat uit 
de gemeenfchap , die de tusfchenribbige 
zenuw „met de middenriftszenuw  for« 
meert, _— Er ontftaat fomtyds in 
dit geval eene ontfteking in de lever, 
vermits de darmfcheilsvlegt. met -dië 
van de lever eenerlei-oorfpronk heeft, 
== De braking wordt veroorzaakt door 
de gemeenfchap van de darmfcheilsvlegt 
met die van: de-maag. —==Er volt 
sh om 


bho G.'DE WITT"OVER DE "4 


fomtyds een’ opítopping van de pisdoor 
de vereeniging van de darmfcheilsvlegt 
met die van de nier, waardoor de uitein= 
den der flagaderen in de nieren toege 
fnoerd worden, en deaffcheiding van de 
pis verhinderd wordt —- De ophouding 
van de pis in-de blaas is fomtydsvdaar: 
ook ‘een gevolg van,'- welke afgeleidt 
moet worden van de onderte darmfcheils 
wlegi, welke.eenige takjes afgeeft aan de 
blaas; waardoor dan in dit geval-door 
de prikkeling dezer zenuwen ‚de {luit 
fpier vande blaas krampagtig zaamge- 
trokkenswordt, ’twelk te-weeg brenst 
dat de pis niet naar: den- wil kan geloost> 
worden; De uitwaasfeming wordt 
belet; omdat de aandoening der-zenu= 
wen vande darmfcheilsvlegt aan het do= 
lende enzstusfchenribbige: paar “overge 
bragt: “wordt, waardoor de, uiteinden” 
der uitwaasfemende!vaten van hetoge= 
heele ligchaam fterk toegefnoerd:worden. 
a Het darmwee gaat! fomtydsrover 
tot het:/voeteuvel’,-doordien de prikke- 
ling van-dedarmfcheilsvlegt aan de heup= 
Zenuw “overgebragt wordt; waardoor 
de vaten:rondom de geledingen verftopt 
worden, io: Het darmwee kan: hoofd: 
pynen: verwekkenss-dewyl de keg 
ELS 5) 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 24E 


de ingewanden van den buik door dé 
prikkeling der zenuwen als zamenge- 
trokken gehouden worden, waardoor 
eene meerdere hoeveelheid bloed. naar 
het hoofd gevoerd wordt. —- Einde« 
lyk kan de prikkeling in deze gevallen 
in het darmfícheilsvlegt zoo groot zyn, 
dat het dolende en tusfchenribbige paar 
zofterkaangedaan worden, dater {tuip- 
trekkingen door ontftaan (w). 


6. XLIL, De ontfteking in de lever 
brengt fomtyds een bloeding uit het 
regter neusgat te weeg. Dit toeval 
wordt afgeleidt van de regter tusfchen= 
ribbige zenuw, waar uit de Jevervlegt 
gedeeltelyk geformeerd wordt, die ge- 
meenfchap heeft met de zenuwen in de 
neus, door middel van de rami nafales 
Juperiores postici, welke uit de ramus 
widianus voortkomen 6. XIX, die door 
haare prikkeling eene verftopping in de 

V. DEEL. Ab vaten 


Cw) Ik zoude hier nog kunnen byvoegen de 
verklaring der toevallen van het iKolyk van Poi- 
tou, maar zende liever den lezer naar MoNRO 
verhandeling over de verfpreiding der zenuwen bladz. 175. 
aanteek. (R7.), waarin de geleerde Heer coor= 
M ANS volledig betoogd heeft, dat dezelve af han- 
gen van de aandoening van het tusfchenribbige 
paar zenuwen, 


242 G. DE WITT OVER DE 


vâten van de neus veroorzaken , welke 
als dan door bloeding gevolgd wordt. 
„De braking vwerzelt ook. wel de ont- 
fteking van de lever, vermits de lever- 
vlegt met die van de maag eenen denzelf- 
den oorfpronk heeft, ja zelfs hebben bei- 
de deze vlegten aan de poortier vande 
maag gemeenfchap met elkander. 

Van deze zelfde levervlegt kan men 
ook nog afleiden, waarvandaan in de 
fchrik en overmatige droefheid zeer 
fchielyk de geelzugt kan geboren wor- 
den door de krampagtige zamentrekkin- 
gen dezer zenuwen. 


6. XLIII. De milt heeft zeer veel in- 
vloed op verfcheide deelen van de ver- 
fchillende vereenigingen, die de milt- 
vlegt met de andere vlegten in den buik 
heeft, — Deverftoppingen in de milt 
verwekken fomtydseen lastig gevoel aan 
de regterzyde van den buik, om dat de 
miltvlegt met die van de lever eenerlei 
oorfpronk heeft, —- Deze verftop- 
pingen gaan veeltyds met braking ver- 
zeld door de gemeenfchap van de milt- 
vlegt met die vanide maag. — Door deze 
zelfde gemeenfchap wordt ook te weeg 
gebragt , dat wanneer de milt met ke ge 

Oed 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 243 


bloed opgevuld is, de ongeregelde bewe- 
gingen, welke in dit ingewand ontftaan, 
aan de maag medegedeeld worden, en 
deszelfs poortier zig krampagtig toetrek- 
kende, wordt ’er aan de lucht, welke in 
de maag is, gelegenheid gegeven zig uit 
te zetten, en opfpanning van winden 
in de maag teveroorzaken., — De hy- 
pochondriaci hebben eene moeilyke a- 
demhaling door de prikkeling aan de 
longevlegt medegedeeld, welke even ge- 
lyk de miltvlegt van het dolende en tus- 
{chenribbige paar afkomtftig is. 


S. XLIV. Wanneer de nieren met 
fteen bezet zyn, doen ’er zig mede ver- 
fcheide byzondere toevallen op, welke 
van de vereenigingen, die de niervlegt 
met andere zenuwen heeft, afhangen. 
—- Somtyds worden ’er hartkloppin- 
gen geboren door de aandoening van 
de hartvlegt. —- De pols is klein aan 
de zyde van de aangedane nier, vermits 
de tusfchenribbige zenuw met de hals- 
zenuwen gemeenfchap heeft, uit welker 
vier laatfte paaren de armazenuwen ge- 
formeerd worden 6, XXIV; door de 
medegedeelde aandoening dezer zenu- 
wen worden de flagaderen in den arm 

Q2 zaam: 


244 G, DE WITT OVER DE 


zaamgetrokken , waardoor belet wordt; 
dat zy niet gelyk te voren aan de 
geregelde zamentrekkingen van het hart 
gehoorzamen. —- Er ont{taan colyk- 
pynen en brakingen door de vereeniging 
van de niervlegt met die van het darm- 
fcheil en de maag. —- De bal aan die 
zelfde zyde wordt opwaards getrokken 
door de vereeniging van de niervlegt 
met de lendenzenuwen, welke eenige 
takjes afgeven, die zig in de musculus 
cremaster verfpreiden, waardoor deze 
{pier krampagtig zaamgetrokken wordt, 
en dus de bal opwaards trekt, —- De 
opftopping van de pis wordt te weeg 
gebragt door de prikkeling, die de ze- 
nuwen van de niervlegt ondergaan. — 
De pynen in de lendenen door de ver- 
eeniging in de niervlegt met de lenden- 
zenuwen. —- Het nierenwee ftrekt zig 
fomtyds tot aan de tegenovergeftelde 
gezonde nier uit, ja zelfs worden de 
Lyders, fomtyds, maar alleen de pyn 
gewaar in de gezonde nier: Wanneer 
men opmerkt, dat de niervlegt van de 
eene zyde met die van de andere zyde 
gemeenfchap heeft, behoeft men zig 
geenzins te verwonderen, dat de prik- 
keling van. de niervlegt aan de zieke of 

5 


- 4 4 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 245 


de naar de tegenovergeftelde zyde over- 
gebragt wordt, en de flagaderlyke uit- 
einden van de gezonde nier zaamtrek- 
ken, en dus aldaar pyn, als mede op- 
ftopping van pis, veroorzaakt wordt, 


6. XLV. Wanneer ’er een fteen in de 
blaas huisvest, worden de Lyders een 
jeuking of ook wel pyn aan het hoofd 
der roede gewaar, ’t geen veroorzaakt 
wordt. door de prikkeling der zenuwen 
in de blaas en de vereeniging derzelver 
met die genen, welke zig in het hoofd 
der roede verfpreiden, —- Uit hoofde 
van de onderfte darmfcheilsvlegt, waar- 
van de blaas eenige takjes ontfangt , 
wordt de aandoening van dit ingewand 
aan alle de andere van den onderbuik 
medegedeeld, hiervandaan de brakin- - 
gen, hik, opzetting van den buik, be- 
lette afgang enz. in de ophouding van 
de pis (x). —- Insgelyks wordt dezel- 
ve ook medegedeeld aan den aars, om 
dat derzelver zenuwen denzelfden oor- 
{pronk hebben, —_ Wanneer men de 


Q 3 pis 


(x) Hiervandaan kan men ook afleiden de bra- 
king, welke de Heer cooPrMmANs in de koude. 
pis waargenomen heeft. Zie MONRO over de vers 
(breiding der zennwen , bladz, 144. aanteek, (G Ó.). 


246 G, DE WITT OVER DE 


pis met pyn loost, of gelyk by (ommige 

menfchen, wanneer zy op ’t einde van 
_de pisloozing zyn, gebeurt, worden zy 
kleine {tuiptrekkende bewegingen of tril- 
lingen door het geheele ligchaam gewaar , 
* geen niet anders kan verklaard wor- 
den als door de vereeniging der zenu- 
wen van de blaas met die van het tus- 
fchenribbige paar. 


6. XLVI. De baarmoeder heeft geenen 
minderen invloed op verfcheide deelen : 
men ziet hier van de bewyzen in den 
ftaat der zwangerheid en de opftop- 
pingen der maandftonden. Alle de toe- 
vallen te verklaren, welke daar uit kun- 
nen voortfpruiten, zoude ons tot her- 
haling brengen, ik zal dus maar alleen 
melding maken van het medegevoel, 
dat ‘er plaats heeft tusfchen de borsten 
en dit ingewand: Want telkens als de 
maandelykfche ontlastingen aanftaande 
zyn, zwellen de borsten meer op „en {lin- 
ken wederom, zo dra deze ontlasting 
ophoudt ;de veranderingen „die de bors- 
ten ondergaan in den ftaat van zwan- 
gerheid en na de verlosfing, zyn nog aan- 
merkelyker, Zulks wordt veroorzaakt 
door het tusfchenribbige paar, welke 

Zo 


MEDELYDENHEID DER DEELENe 247 


zo wel aan de baarmoeder als aan de 
borsten zenuwtakjes afgeven (y): hier- 
van kan ook afgeleidt worden, hoe de 
kitteling van de eene, eene byzondere 
gewaarwording aan de andere kan me- 
dedeelen. _—= Onder alle de toevallen, 
welke de opftopping der maandftonden 
na zig fleept, verdient de blindheid, 
waar van Ons WEBER (z) een voorbeeld 
oplevert, onze opmerking. Zo men 
zulks van de aandoening der zenuwen 
wil afleiden , kan het niet anders gefchie- 
den, als door de medegedeelde prikke- 
ling van de tusfchenribbige zenuw, wel- 
ke prikkeling tot aan: den. oorfpronk 
van deze zenuw overgebragt wordt, al- 
waar dan de blindheid op dezelfde wyze 
kan te weeg gebragt worden, zo als ik 
9 XXXII. aangetoond heb (a). 


Q4 6. XLVIL 


Cy) Maar de opzwelling der borften wordt door 
fommigen ook afgeleidt door de vereeniging van 
de inwendige mamflagader met de bovenbuiksflag- 
ader. 

(z) Obfervat. Medic, Fascicul. II. pag. Go. 

_ (a) Doch wanneer men opmerkt, dat door de 
opftopping der maandftonden de masfa van ’t bloed 
vermeerderd. sword, waardoor de vaten in ’% al- 
gemeen meerder opgezet worden, zo kan deze 
blindheid ook afgeleid worden van de drukking 
der vaten in de oogholte op de gezichtzenuw. 


248 G. DE WITT OVER DE 


9. XLVII. De tegenwoordigheid van 
wormen in de maag en darmen veroor- 
zaakt zeer wonderlyke toevallen en ver- 
fchynfelen, welker aantal zeer groot is: 
maar om van alle deze eenige rede te 
geven, moet men vooraf ftellen, dat de 
prikkeling, welke de zenuwvlegten in 
den buik hier door ondergaan, aan het 
dolende en tusfchenribbige paar mede- 
gedeeld wordt; zonder welke de wormen 
geene zo zonderlinge rollen in het lig- 
chaam zouden kunnen fpelen, en zo een 
groot aantal van toevallen en verfchyn= 
felen door medegevoel, in verafgelegene 
deelen veroorzaken. Ik zal trachten al- 
le deze toevallen uit de vereeniging der 
zenuwen te verklaren. —- De walging 
en braking als mede de groote eetlust 
wordt afgeleidt van de plaatfelyke prik- 
keling op de zenuwen. —- De affchei- 
ding van een bleeke pis of ook wel de 
geheele opftopping van pis wordt ver- 
oorzaakt uit de gemeenfchap van de 
niervlegten met die van de maag en 
darmfcheil , waardoor de flagaderlyke 
uiteinden der nieren als zamentrekken, 
en naar den graad van zamentrekking 
een bleeke pis afgefcheiden, of ook wel 
in %t geheel opgeftopt wordt, — Er 

ij zyn 


MEDELYDENHEID DER DEELEN 249 


zyn voorbeelden, dat de opftopping 
der maandftonden daarop gevolgd is 
(b); dit kan afgeleid worden van de 
onderfte darmfcheilsvlegt, welke met 
de bovenfte darmfcheil-en maagvlegt 
eenerlei oorfpronk hebben. — De hik 
ontftaat uit de vereeniging van het tus- 
fchenribbige paar met het tweede, derde 
en vierde paar halszenuwen, die de mid- 
denriftszenuw uitmaken 6. XXIV. — 
De zwakke tusfchenpozende pols, als 
mede de huiverigheid over het geheele 
ligchaam , door de ongeregelde bewegin- 
gen ‚ welke het tusfchenribbige paar aan 

e vaten te weeg brengt, — De droo- 
ge hoest (c) wordt te weeg gebragt door 
de aandoening van de longevlegt, welke 
uit de vereeniging van het dolende en 
tusfchenribbige paar 6. XXII gefor- 
meerd wordt; hiervandaan ook de 
moeilykheid in. de ademhaling in dit 
geval. — De hartklopping en flaauw- 
te door de ongeregelde medegedeelde 
beweging van de hartvlegt, welke ins- 
gelyks uit de vereeniging van het dolen- 


5 de 


(b) Zie ROSEN VAN ROSENSTEIN handleia 
ding tot de kenms en genezing van de ziekten der kinderen 
bladz. 439. 

(C) Commerc. literar, Norimberg. An. 1732. pag. 40. 


250 G, DE WITT OVER DE 


de met het tusfchenribbige paar ontftaat 
6. XXIL — De moeilykheid in de 
flikking door de aandoening van de te- 
rugloopende zenuwen, die van het agt- 
{te paar af komftig zyn 6. XXII, welke 
eenige takjes afgeven aan het keelgat 
en flokdarm, —- De knerfing der tan- 
den in den flaap uit de vereeniging van 
den tweeden tak van het vyfde paar met 
de tusfchenribbige zenuw. 6. XIX, en 
van den derden tak van het vyfde met het 
dolende paar 6. XX. —- De kitteling 
in de neus ontftaat uit de aandoening, 
welke de prikkeling van de tusfchenrib- 
bige zenuw aan de rami nafales fuperio- 
res postici \. XIX te weeg brengt. — 
De hoofdpyn kan afgeleid worden 
uit de vereeniging van het agtíte en tus- 
fchenribbige paar met het vyfde paar 
zenuwen. —- De belemmerde {praak 
en {prakeloosheid (d) wordt veroorzaakt 

uit 


(d) Zie abhandl. der koninkl, Akadem, der Wisfenfchaf. 
zu Stokholm. 1747. bladz. Il. FORESTUS in Zyn 
werk de febrib. cum morb. Epidem. public. grasf. lib. 6, 
verhaalt van een kind van twaalf jaren oud , dat 
twee weken ftom bleef, en de fpraak weder kreeg , 
na een menigte wormen ontlast te hebben. Zo 
vindt men nog een voorbeeld van ftom en doof- 
heid door wormen in den onderbuik veroorzaakt „ 
medegedeeld door den Heer RENAUD in af 

e= 


MEDELYDENHEID DER DEELEN,. 251 


uit de vereeniging van den derden tak van 
het vyfde met het dolende en negende 
paar zenuwen, welke ieder takken afge= 
ven in de tong 6, XXIII; hieruit zoude 
men ook nog kunnen afleiden de rede 
van de overvloedige affcheiding van 
kwyl in dit geval. —- De ruisfching 
der ooren en doofheid uit de gemeen- 
fchap van de tusfchenribbige zenuw met 
den tweeden tak van het vyfde paar, en 
deze met het harde gedeelte der gehoor-= 
zenuw 6. XIX en XX, — De ver- 
duistering van het gezicht en de blind- 
heid (e) wordt verklaard uit de vereeni- 
ging van het tusfchenribbige paar met 
dentweedentak van het vyfde paar, waar- 
door dan de aandoening aan den eerften 
tak van * vyfde paar, welke met het 
eerfte en derde paar zenuwen in de oog- 
holte zig vereenigt, medegedeeld wordt, 
op dezelfde wyze als ik 6, XXXIL ge- 
zegd heb. Uit deze zelfde gemeenfchap 
wordt ook afgeleidt de verwyding van 
den oogappel, welke als een teeken van 

wor- 


dendaag féhe Vaderlandfche Letteroeffeninz. ifte deel, men- 
gelw. bladz, 1o2. 

(e) Nu onlangs hebik een kind gezien, het welk 
door blindheid aangetast is geweest, en volkomen 
het gezicht wedergekregen heeft na de ontlasting 
van eene groote hoeveelheid wormen, 


252 G. DE WITT OVER DE 


wormen erkend wordt (f). — De val- 
lende ziekte en ftuiptrekkingen kunnen 
in dit geval niet anders voortgebragt 
worden als door de fterke aandoening 
van het tusífchenribbige paar , ’t welk zig 
door ’t geheele ligchaam verfpreidt. — 
Op dezelfde wyze moet ook de dolheid 
verklaard worden, waarvan voorbeel- 
den zyn (g), en alwaar de prikkeling 
van het tusfchenribbige paar zo fterk 
is, dat daardoor de hersfenen zelfs tot 
medelyden gebragt worden, — Er 
zyn nog verfcheide andere toevallen Ch), 

wel- 


(Í) Zie MoNRO over der werfpreiding deo zenuwen, 
bladz. 145. aanteek. (H. Ó.) alwaar de Heer coor- 
MANS dit verfchynfel zeer duidelyk verklaart, 
en ’er nog eene waarneeming byvoegt van eene 
vernauwing des oogappels door dezelfde oorzaak 
voortgebragt. 

(g) Zie Ephemerid, natur. curiofor. Dec, 3. A. 3. ob= 
ferv. 135. In den veldtogt van ’ jaar 1762, in 
Duitschland, heb ik in het legerhospitaal de ope- 
ning bygewoond van’tlyk van een Soldaat, wel- 
ke aan eene volkomene dolheid geftorven was, 
waarin de omgewonde darm geheel met wormen 
vervuld was, welke rond en in een oneindig ge= 
tal klompen in elkander gewikkeld waren. 

(h) Zo zyn ’er voorbeelden, dat door wormen 
in de maag en darmen de borften der zuigende 
vrouwen opdroogen, waar van N. ANDRY in 
Zyn Traité de la generation des wers dans le corps de 
Pbomme pag, 82 & fwivans twee waarneemingen 
mededeelt , daar, na de ontlasting der wormen „het 

Z 


05 


MEDELYDENHEID DER DEELEN. 253 


welke door wormen kunnen voortge- 
bragt worden, en die insgelyks ir 
e 


zog wederom naar de borften te rug keerde, — Zo 
heeft VAN DOEVEREN een kind van twaalf ja- 
ren oud behandeld, ’t welk na eenige ftuipen en 
een geringen trap van vallende ziekte , door een 
allendaagfche koorts aangetast wierdt. Zie het meer- 
gemelde werk van ROSEN VAN ROSENSTEIN, 
bladz. 443. — Men vindt nog cen waarneeming van 
een derdendaagfche koorts door wormen veroor- 
zaakt, medegedeeld door N, ANDRY, in Zyu 
reeds gemelde werk pag. 89. — Myn geagte kunst- 
broeder , de Heer BEILON , Chirurgien Major in 
dienst van dezen Staat, heeft my het geval mede- 
gedeeld van een Soldaat, welke door koorts met 
benauwde ademhaling, hoest, een onveranderly- 
ke ftekende pyn in de zyde, zware hoofdpyn , 
en een volle en fterke pols aangetast wierdt; hy 
wendde de hulpmiddelen tegen de ontfteking wel 
is waar met vrugt aan, maar wanneer alles fcheen 
overwonnen te zyn, openbaarden zig dezelfde toe- 
vallen weder op nieuw , met even zo veel hevig- 
heid; dit hield wel drie maanden by herhalingen 
aan: eindelyk verdrietig over zyne vrugtelooze 
pogingen, viel hem in de gedagten, of de wor- 
men niet wel eenen diergelyken rol zouden kunnen 
fpelen. De eenigfte teekenen, welke hem in dit 
gevoelen verfterkten , waren eene opzetting in het 
bovenbuiksryk , ongeftadige honger en een gevoel 
van ledigheid omtrent de maag. Zyn E. beproefde 
de wormverdryvende middelen, en ’er ontlaste 
zig eene groote hoeveelheid langronde wormen, 
met maden en flym verzeld, waarop alle de toe- 
vallen verdweenen. Zle daar een foort van ont- 
fteking- koorts door wormen. — N. ANDRY in 
zyn meergemelde werk pag. 87. maakt ook gewag 
van een lyder, welke door de ontlasting van een 

worm 


254 GG, DE WITT OVER DE 


de vereeniging der zenuwen kunnen ver- 
klaard worden, 


6. XLVIIL Er zyn nog een oneindig 
getal verfchynfelen in vele ziekten ; dan 
uit al ’t geen tot nu toe gezegd is, kan 
men genoegzaam van alle de toevallen, 
welke in de verfchillende ziekten voorko- 
men, rede geven: ik zoude ook telkens 
genoodzaakt zyn tot herhalingen te ko- 
men, dewyl vele ziekten één en dezelf. 
de toevallen en verfchynfelen opleve- 
ren; ik meen dus eenigzins aan het be- 
doelde oogmerk voldaan en genoegzaam 
bewezen te hebben, waarvandaan de 
medelydenheid der deelen van ’t men- 
fchelyke ligchaam in ziekten afhangt. 


worm aanftonds van het zydeweé genezen 
wierdt. — Uit deze „en andere reeds gemelde toe- 
vallen , fchynt het, als of ’er geen een toeval was, 
dat niet door wormen kan voortgebragt worden, 
en hier uit blykt teffens, hoe moeilyk het is om 
ftaat te maken op de kenteekenen der wormen, 
dewyl dezelve ook aan andere ziekten gemeen 
Zyn. 


a 
Cid 


GE- 


Bladz. 255 


GENEES- EN HEELKUNDIGE 
WAARNEMINGEN. 


DooOR 


J.S G. DINCKLER. 


VEE EE EVEN 
EERSTE WAARNEMING. 
Over de heilzaame kracht van den vluggen geest 
van Ammoniac-zout, met zout van WV yn- 
Jleen bereid en met gedistelleerde Olien 


wermengd, in een foort van zwarte 
Staar of in ’t begin derzelve, 


d De is een foort van zwarte Staar 
(Amaurofis), by ons veel gemee- 


J.S. G. DINCKLER 


OBSERVATIONES MEDIC LEZE 
ET CHIRURGIC Ze 


EEEN 


IL. De virtute Spiritus falis Ammoniaci vinof? 
cum fale Tartari parati, oleisque ethe- 
reis nupti ‚in Amaurofis quadem fpe- 
cie, vel Amaurofi incipiente. 

EE en est apud nos quam aliis in locis 


Amaurofis fpecies, que fabris, qui in ad 
er- 


256 J.S. G. DINCKLER GENEES- EN 


ner, dan op andere plaatfen, welk aan 
zulke menfchen, die in de yzerfme- 
derijen het ftaal bereiden, voornas 
mentlijk overkomt, en, naar alle waar- 
fchijnlijkheid , veroorzaakt wordt door 
de ongemeen fterke licht-ftraalen, die 
van de groote vuuren affchitteren, en 
het net-vlies van ’t oog te fterk aan- 
doen. 

Ik heb niet een? enkelen, maar meer 
dan twintig lijders, waar onder fommi- 
gen die volkoomen ftekeblind waren, 
door het volgende middel genezen. En 
niet alleen zoodanigen, maar die ook 
door andere oorzaken een _Amaurofis 
begonden te krijgen. 

In een verouderde Amaurofis heb ik 
het niet beproefd, om dat ik my is 

an 


ferrariis chalybem parant , prefertim accidit, que= 
que procul dubio ab igne corufcante, radiisque 
luminis vividisfimi in tunicam retinam fortiter 
agentibus , originem ducit. 

Horum non unum vel alterum, fed plusquam 
viginti, quorum quidam vitu adeo orbati erant, 
ut manibus palpando incedendum esfet, hoc re- 
medio a cecitate liberavi. 

Sed non hos folum, verum etiam alios, qui A= 
maurofis ab aliis causfis orte initto laborebant, fa- 
navi, In Amaurofi vero chronica nullum en 

um 


EE 


rad 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN, 25 


kan verbeelden, dat voor zoo een on= 
gemak , als het veele jaaren geduurd 
heeft, eenig hulp-middel zoude wezen, 
Door zachte Jaxeerende middelen, 
eenige dagen achter één gegeven, het li- 
chaam van den lijder gezuiverd zijnde, 
zoo heb den wijnigen geest van Sa/ Am- 
moniac op de volgende wijze gebruikt. 
Ik heb geen geest genomen, die met le- 
vendige kalk , doch altoos die met zout 
van wijnfteen bereid was, om dat de 
eerst gemelde al te vlug is, deszelfs dam- 
pente fcherp zijn, entefterke prikkeling, 
ja zelfs ontíteking in de oogen kunnen 
veroorzaken, wordende tot de genee- 
zing wel eenige, doch geene al te fterke 
prikkeling vereischt, 
PV. DEEL, R In 


lam feci, Vix enim perfuadere mihi posfum dari 
in tali malo, quod per plures annos adflixit, re= 
medium. 

Praemisfis laxantibus , per aliquot dies adhibitis, 
Spiritu Sal. Ammoniaci vinofo hoe modo ufus fam, 

In ufum femper traxi fpiritum, qui cum fäle 
EJri paratus erat, non cum calce viva, quia hic 
nimis volatilis est, et vapores ejus acrimonia, 
quam posfident, ledunt, vel oculos nimis irrita- 
re, immo inflammare posfunt. 

Ad fanationem enim requiritur irritatio, fed non 
adeo vehemens , ut inflammare posfit, 


In= 


258 J.S. Ge. DINCKLER GENEES- EN 


In. een once van gemelden geest; 
mengdeik eenige druppels, b, v. twintig, 
van de OJ, Cataputiae, Rorismarint 
of Lavendulaes en deed de Lijders een 
fpongietje , in een Kau de la reine doos- 
je, daar mede nat maken, en de reuk 
daar van vijf, zesof achtmaal daags zoo 
fterk opfnuiven, dat zij daar als be- 
zwijmd of dronkig van wierden. 

In een andere once van dezen geest, 
drupte ik twaalf druppels olie van kruid- 
nagels, drie of vier druppels olie van 
kaneel en van foelij, en liet den Lijder 
van dit, wel onder een gemengd, vijf 
en twintig of dertig druppels in ’t hol- 
le van zijn warme hand gieten, en die 
hand dan, half toe, tegen zijn kaak en 

wenk- 


Inftillavi unciee hujus Spiritus , Olei Cajiput , vel 
Lavendule, vel rorismarini aliquot guttas, v. ge 
XX., et ut fpongiam pyxidi olfactorie inclufam 
eo humectarent, vaporemque fortiter naribus at= 
traherent, ut temulenti et vertiginofi fere fierent 
jusfi, et ut hoc per diem 5, 6, vel octies repete- 
rent fuafi. 

Inftillavi porro uneie hujus Spiritus, olei zethe- 
rei Caryophyllor. gutt. XIL, Cinnamomi et Macis 
gutt. TIJ vel IV, jus ut vole manus calide 
contractee , v. g. gutt. XXIV vel XXX. infunde- 
rent, volamque contractam ita gene et arcui A 

cili= 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 259 


wenkbrauw, het hoofd voor over gebo- 
gen, zoodanig gefloten houden, als of 
hij dat vocht ín zijn hand fterk wilde 
bezien, op dat de oprijzende dampen 
daar van onmiddelijk tegen het openge- 
houden oog zouden komen. 

Maar men moet zorgen, dat maar al- 
leenig de damp, en niets van den geest 
zelfs, in ’t open gehouden oog komt, 

Als deze damp wat al te fterke prik- 
keling ín * oog veroorzaakt, moet de 
Lijder wat minder vocht in de holte van 
zijn hand doen , en dezelve niet zoo ge- 
floten, of wat verder van ’t oog af- 
houden, 

Indien beide de oogen aangedaan zijn; 

R 2 moet 


ciliari applicarent, capite inclinato, oculo aperto, 
ac fi in volam infpicere vellent, ut fpatium illud 
intra fuperiorem gene partem , et arcum fùpercili- 
arem vola manus contracta claufùm quafi esfet, et 
vapora Spiritu adfeendens in oculum dirigeretur, 

Sed nihil Spiritus oculum ingredi debet , folum- 
modo vapor, et oculus non claudendus ett. 

Quod fi fiat, ut oculus a vapore nimis irritetur , 
ut aeger ferre non posfit, vola manus parumper 
deorfum removenda, ut aliquid vaporis oculum 
praetermeare queat, vel posfunt pauciores gut=- 
tae volae in posterum infundi. 

Si uterque oculus vifu privatus vel hebes cst; 

va- 


260 Je S.G. DINCKLER GENEES- EN 


moet ook door beide de neusgaten de 
geest opgefnuifd , en aan beide de oogen 
de damp daar van geappliceerd wor- 
den, drie of viermaal daags, en zulks 
acht, veertien of meer dagen achter een. 

Terwijl dit middel gebruikt wordt, 
moet de Lijder zich voor koude, al te 
fterken licht, en zwaar te verteeren zijn- 
de voedfels wachten. 

Terwijl de geheele oogbol dus geprik- 
keld wordt, zoo wordtde Zunica Sclero- 
tica, en het vlies’t welk de gezicht zenuw 
omvat, ook geprikkeld, waardoor deze 
zenuw het zelve wordt aangedaan, het 
welk in lammigheid van andere zenuwen , 
de wrijvingen, fpaanfche vliegen, en 

treke 


Gered iere Gepeied 


vapor in utrumque immittendus est, modo in 
hunc, postea in alium, id quod per diem ter vel 
quater peragitur. Utrumque, attractionem vide- 
licet per nares , et immisfionem vaporis in oculos , 
per octiduum, 14, vel etiam plures dies continu- 
ari fuafi, 
Dum hoc utuntur, ut frigus , luminis vehemen- 
gen, et alimenta digestu difficilia vitent, fuafor 
ui. 
„ Toto oculi bulbo irritato, irritatur felerotica ad 
nervum opticum extenfà, hincquoque vagina mem- 
branacea hujus nervi, qua irritatione in hoc nervo 
idem efficitur, quod in aliorum nervorum paralyfi 
pra= 


\ 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN, 2Ó1r 


trekkende en andere diergelijke prikke- 
lende middelen te weeg brengen. 


TWEEDE WAARNEMING. 


Over een Phosphorisch licht, door de uitvloei- 
felen van menfchen veroorzaakt, en van 
de belediginge, door deszelfs aan- 
porringe te weeg gebragt. 


Een jongen van veertien jaar ging naar 
bed, in ’t welk zijn jonger zuster zich 
even te voren neergelegd had, Achter 
over leggende en zich willende toedek- 
ken, zag hij op den deken een bolletje 
vuur. Hij wilde dit met de hand daar 

R 3 af 


GE Bee 


preftant alie irritationes v. g. frictiones, finapis- 
mi, cantharides, urticationes etc. 


IL De Jumine Phosphorico ab hominum ef= 
fluviis orto, et de kefione ab ejus 
impulfu inducta. 


Puer XIV annos natus lectum, in quem brevi 
ante foror ejus natu minor ingresfa erat, petit. 
Corpore refupinato, antequam ftragulum impone- 
Tet, conspicit in eo globum igneum: manu ear: 

erit 


262 Je S.G. DINCKLER GENEES- EN 


af doen, wanneer de bol zich verlengde 
en als een blaauwe ftreep zich vertoon- 
de, Zich wederom achter over leggen- 
de, zoo werdt het vuur naar hem toe be- 
wogen, viel op zijn buik en brandde 
hem eenigfins, hij fchudde het met zijn 
hand daar af, en van den deken, wan- 
neer het verdween, Hier op dekte hij 
zich toe, en (liep den geheelen nagt ge- 
rust. ’s Anderen daags ’s morgens wak- 
ker geworden zijnde, voelde hij pijn in 
zijn buik, diedik en hard geworden was, 
De Ouders over dit geval zeer aan- 
gedaan, kwamen met den jongen mij 
confuleeren, op dat ik de dikte en har- 

digheid van den buik zelfs zoude zien. 
Door 


66660650090 


ferit aftragulo remoturus, quo motu globus oblon- 
gus fic, ect ítriam ceeruleam format. Post iterum 
fefe refupinat in leecum, ignis a ítragulo verfus 
eum movetur, in abdomen ejus incidit, eique 
fenfum ustionis imprimit: ignem, qui in ftragulo 
remanferat, iterum manu percutit, quo facto ex- 
tinguitur , et evancscit. ; 

Hoc peracto ftragulum imponit, et tranquille per 
totam noctem dormit. Mane expergefactus fen= 
tit dolores in abdomine, quod intumuerat, du- 
rumque evaferat. 

Pueri parentes hoc pheenomeno perterriti me 
con(ulunt, puerumgue fecum ducunt , ut abdomi- 
nis intumescentiam duritiemque ipfe viderem. 


HEELKUNDIGE AANMERKINGEN. 263 


Door ontbindende (discutientia) en Ja- 
xeerende middelen „ zijn deze twee toe- 
vallen ras verdweenen. | 

Een Molenaar , die tot laat in den nagt 
gemalen had, ging ten twee uuren mid- 
dernagt te bed, daar zijn broeder vijf 
uuren te voren ingegaan was. De 
kaars uitgedaan hebbende, en zich wil- 
lende toedekken, zoo zag hij aan het 
dekfel eenig vuur, ’ welk op het. la- 
ken vallende, zich eerst in kleine bol- 
letjes, als groote druppels, verfpreidde, 
die wederom tot één kwamen en toen 
verdwenen, Hij voelde niet de minste 
warmte aan het laken, daar het vuur 
op geweest hadde, doch wel als of ’er 

R 4 eeni- 


ER 
; 


Adhibui laxantia, et discutientia, et durities 
tumorque remediis facile cesferunt. 

Molitor , qui in feram usque noctem pinferat , 
hora circiter fecunda post mediam noctem lectum 
petit, in quo frater ejus quinque ante horas fefe 
repofuerat. Extincta candela, dum ftragulum ele= 
vat, videt fub-êo ignem vivide lucentem, qui fe, 
dum. ftragulum elevat, dividit et expandit. Ille 
ignis , qui in linteo fuperiori heerebat , mutatur in 
globulos, qui tanquam gutte crasfe decidunt in 
linteamen inferius, in eoque in unum coêunt, 
quo facto ignis evanescit. Manu contrectat.illum 
linteaminis,loeum, in quo ignis apparuerar, nihil 
fentit caloris; fed locus ille ei aliqua re 

ob- 


264 J.S. G. DINCKLER GENEES- EN 


eenige vettigheid aan was. Dit verfchijn- 


fel heeft iets meer dan een minuut ge- 


duurd, 

Deze twee waren arme geringe men- 
fchen, die niet dikwils hunne bedden ver- 
fchoonen , en daarom door ’t zweet en 
vette ziltige uitwaasfemingen vuil waren: 
Deze ftoffen door de warmte in bewe- 
ging gebragt, en onder het dekfel beflo- 
ten, begonnen te lichten „toen , door het 
opflaan van het dek , daar de buiten lucht 
bijkwam, en dus aan dezelve een uit- 
gang verleend werdt. 

Ik kan verzekeren, dat deze twee ver- 
fchijnfels waar en waarachtig zijn: want 
heb moeite gedaan om dezelve behoor- 

lijk 

KOL 

obductus este videbatur. Phcoenomenon hoe luci+ 
dum per minutum et quod excedit durabat. 
‚ Hi, quibus hee accidebant, erant inferioris con= 
dittonis homines, qui lintea vel ftragula raro mu- 
tare folití funt, hinc ea fudore, perfpirabilique 
oleofa, falinaque materia fqualebant. Haec matc- 
ria calore in motum acta, et fub ftragulo inclufà, 
tum demum lucere incipiebat, quum ftragulo re= 
moto aêris externi accesfus concederetur , et tran= 


fitus vaporum oleoforum calidorum in aêrem frigi= 

diorem fieret, k 
Quod vero hee ita, uti narravi , acciderint, 
ra certo asfeverare posfum. Omnem enim curam 
in indagando adhibui, ut certus fierem;, nn 
Ee 


_HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 265 


lijk te onderzoeken, en verzekerd te 
zijn, dat deze menfchen, zijnde eer- 
lijke en geloofwaardige lieden, door 
hunne inbeelding niet bedrogen waren. 

Bij deze gelegenheid zijn meer histo- 
rien van diergelijke phosphorifche lich- 
ten ‚die op eenige leden gevallen en ziek- 
ten veroorzaakt hadden, mij in gedach- 
ten gekomen, die ik altoos voor fabelen 
gehouden had; maar nu ben ik van de 
waarheid dezer lichten overtuigd, en 
dat dezelve ongemakken kunnen veroor- 
zaken, zonder dat men die enkel en 
alleen aan den fchrik daar over behoeft 
toe te fchrijven. 


R 5 DER- 


hec obfervarunt , fenfibus fuis deceptos non fuise 
fe , et funt preterea viri honesti, fideque digni. 

ua occafione variee mihi in mentem inciderunt 
historie, que mihi olim narrate fuerunt de ejus- 
modi phosphoreis lucibus, que motu verfus hoc 
vel illud membrum hominum acte. varios morbos 
induxerint, quas vero fusque deque et pro fabulis 
commentisque habueram, Nunc vero perfuafùus fum 
posfe. ejusmodi phosphoreos ignes impetu fuo in 
corpore humano morbos producere, vel minimum 
illud graviter et male afficere absque eo, ut id 
terrori folum adferibendum fit. 


HIL 


266 J.S, G. DINCKLER GENEES- EN 


DERDE WAARNEMING, 


Over een foort van doofheid , waar in het ge- 
luid wel duidelijk gehoord werdt, doch de 
taon van ’t zelve, die tot de zamen- 
fpraak noodig is „ niet kon on- 
derfcheiden. worden. 


Een Smit „ acht en twintig jaren oud, 
en anders gezond , en die nooit aan ee- 
nige rheumatique pijnen onderhevig was 
geweest, kreeg, nu drie jaaren geleden, 
zeer onverwacht en zonder dat hij het 
aan eenige oorzaak kon wijten, een ge= 
ruis en geklop in ’t linker oor, die na 
eenige weeken verdwenen; doch twee 

| wee- 


TU. De furditatis fpecie, qua fonus quidem 
distincte percipi, fonè vero modificatio, 
que ad loguelam reguiritur, dis- 
tingui non poterat. 


Faber ferrarius XXVIII, annos natus, cetera 
fanus, qui nunquam Rheumatismis obnoxius fuit, 
tribus abhinc annis ex improvifo, ut nullam ejus 
indicare posfet causfam  tinnitu et fufurro in aure 
finistra corripitur, qui aliquot post dies quidem 

eva- 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 267 


weeken na dien met zwaarte en duizer 
lingen in ’ hoofd wederom kwamen. 

Een herhaalde aderlating verzachte 
deze toevallen wel wat, doch nam die 
niet weg, Het geruis en geklop in 
linker oor, de zwaarte en duizeling in 
xt hoofd, kwelden bij aanhoudenheid 
den Lijder. Na den flaap waren die 
twee ongemakken erger, doch over dag 
wederom wat beter, en zijn dus tot he- 
den, dan eens wat beter dan eens wat 
erger, blijven aanhouden. 

De Lijder is tegenwoordig aan % lin- 
ker oor bijna volkomen doof, niet dan 
defterkfte geluiden hoorende: doch de 
toeftand van * rechter oor, is als volgt. 

1. Hij hoort geen geluid, dat verre 

van 


evanescebat, elapfis vero XIV. vel XV.diebus cum 
vertigine capitisque gravitate conjunctus redibat. 
Vene fectio repetita hee fymptomata mitigavit, 
fed non fustulit; tinnitus et fufurrus in aure finise 
tra, vertigo capitisque gravitas identidem moles- 
tabant. Post fomnum capitis gravitatem majorem 
fentiebat, per diem minorem, et hee cum vertie 
gine huc usque, modo vehementius modo levius, 
adflixit. 
Nunc aure finistra fere plane furdus est, nil nifi 
fortisfimos fonos percipiens, in. aure dextra vero 
hec est auditus conditio. 
1. Nullum fonum a corpore quodam excitatum , 
quo 


268 J. S.G. DINCKLER GENEES- EN 


van hem af veroorzaakt wordt, en waar 
van hij het geluid verwekkende lichaam 
niet zien kan. 

2, Hij hoort echter het flaan van een 
klok, en telt de flagen, fchoon een half 
uur van hem af, 

3. In een kamer of vertrek zittende, 
zoo hoort hij alle geluiden, het zij zacht 
of hard, fcherp of dof, zeer wel en on- 
derfcheidendlijk. 
4e Hij onderfcheidt de geluiden, of de- 
zelve zijn van iemand die fpreekt, van 
een ketel die kookt, of van een vogel, 
die in een kooitje zingt enz, 

5. Doch fchoon hij alle die wers 

ui- 


quod adeo remotum est, ut illud videre nequeat, 
percipit. 

2. Audit tamen ictus mallei in campanam ab ho- 
rologii motu ortos, ictusque numerat, licet dis- 
tantia dimidie hore ab eo fiant. 

3. In hypocausto vel conclavi, fonos omnes be= 
ne et distincte percipit, five fint acuti five gra- 
ves, five fortiores five obtufi, immo etiam levise 
fimos. 

4. Distinguere etiam potest utrum fint foni lo- 
quentium et verborum, five alii foni , v. g. aheni 
in fornace bullientis, cantus avis in cavea laten- 
tis etc. 

5. Licet itaque fonum quemvis clare et distin- 

cte 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 269 


duidelijk en onderfcheidendlijk hoort; 
het eene geluid van het andere kunnen-= 
de onderfcheiden, zoo hoort hij echter 
de toonen niet van het geluid, die men 
in het fpreeken gebruikt ; hij hoort wel 
dat ’er woorden gefproken worden, 
maar hij hoort niet wat voor woorden. 
6, Doch zoo iemand, digt bij hem 
gekomen zijnde, met een luide ítem, 
digt aan zijn rechter oor fchreeuwt, zoo 
hoort hij niet alleen de woorden, maar 
onderfcheidt die ook, en verftaat wat 
‘er gefproken wordt. | 
In den gehoorweg heb ik niets onna- 
tuurlijks gevonden. | 
Hier uit blijkt ; 
1. Dat de gewaarwording van ’t ge- 
luid verfchilt van de gewaarwording 
der 


ete percipiat, et hunc ab aliodistinguat , non tamen 
eam foni modificationem percipit, que ad loque= 
lam conftituendam requiritur. Scit quidem quod 
fint verba pronunciata, fed nescit queenam verba. 

6. Quod fi quis prope ad eum accedit, vocem 
intendit, et fere in aurem dextram clamat, tunc 
verba audit, distincte audit, et intelligit quid lo- 
cutum fuerit. 

In meatu auditorio nullum vitium obfervavi. 

Ex his patet ; 

Perceptionem foni a perceptione modificationis 

oni 3 


876 J.S. G, DINCKLER GENEES- EN 


der verfcheiden toonen, die in ’t {preeken 
voorkomen en noodzakelijk zijn. Want 
volgens No. 3, 4, 5, hoort de Lijder, 
fchoon moeilijk, wel geluid, doch niet 

de toonen. | 
2. Dat de gehoorzenuw om eenig 
geluid te kunnen hooren, niet noodig 
heeft zoo fterk aangedaan te worden, 
als om de verfcheiden toonen van dat ge- 
luid te kunnen onderfcheiden volgens 
No. 5 en 6. Het welk ook de onder- 
vinding ons op deze wijze leert: Als 
wij iemand. zoetjes hooren fpreeken, 
doch echter niet kunnen hooren, wat 
hij zegt, zoo wenden wij het oor naar 
hem toe, houden ons zeer ftil, om door 
geen ander geluid geftoord te ‘worden, 
en 


foni, que ad loquelam conftitvendam necesfaria 
est, differre, ut tonus quidem distincte percipia- 
tur, modificatio illa vero non percipiatur (per 
num. 5. 4. 3.) 

Ad foní pereeptionem distinctam requiri actio= 
nem minorem in nervum, ad verborum ct foni 
ccd oa perceptionem , majorem (per num, 
Se et „ 

Id quod nos etiam experientia hac ratione do= 
cet: quando audimus fonum fubmisfe loquentis, 
et verba non intelligimus , tunc aurem verfus eum 
locum dirigimus, quieti fumus, ne alia perceptio 

nos 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 271 


en fpannen het oor, waar door wij dan 
ook de woorden kunnen verftaan. 

Waarom is ’er nu een fterker aandoe: 
ning van de gehoorzenuw noodig om 
‚de toonen te kunnen onderfcheiden , dan 
om alleen eenig geluid te hooren? 

De {duizeligheid , zwaarte in *t hoofd 
en als dronkenfchap, toonen duidelijk, 
dat by dezen Liyder al te groote hoeveel. 
heid van bloed naar de binnenfte vaten 
van de hersfens geklommen was, waar 
door de gehoorzenuwen, inzonderheid 
aan haar begin gedrukt, en, door die 
drukking, als verdooft worden, 

Waarom wordt een doove de trillen- 
de beweging der lucht, door het fpree- 


ken 


nos turbet, et quafi auditum intendimus, et tum 
demum melius verba diftinguimus, 

Cur itaque foni modificatio majorem requirit ac= 
tionem in nervum, ut ea percipiatur, fonus ipfe 
vero leniorem? 

Indicat fine dubio vertigo, capitis gravitas, ac 
temulentia in hoc gro fanguinem nimia copia ad 
eucephali interiora vafa delatum, ex eaqùé con- 
gestione determinatam ortam esfe compresfionem 
nervorum acusticorum, et quidem circa eorum 
originem, qua compresfione actio eorum hebe- 
tatur. 


Quare furdus motum aëris tremulum per re 
am 


272 Je S.G. DINCKLER GENEES- EN 


ken veroorzaakt, door zijn tanden ge: 
waar, dewelke hij door zijn ooren niet 
gewaar zou geworden zijn? 

En als het gehoor ontítaat, door een 
trillende beweging der lucht , werkende 
op de gehoorzenuw , waarom hoort men 
dan niet even goed, als die trilling in 
het oor, fchoon van het trommelvlies 
en gehoorbeentjes beroofd, gebragt 
wordt, als dat die door de tanden aan 
de gehoorzenuw medegedeeld wordt ? 


VIERDE WAARNEMING. 


Over een wanftaltig Velum Palatinum. 


Een Meisje, nu drie en twintig jaaren 
oud, 


lam excitätum per dentes percipit, quum eundem 
motum in aurem delatum non percipiat? fi audi- 
tus oriretur a determinato motu aêris tremulo in 
nervum acusticum agente, quare non que perci-= 
pitur, quando in aurem tympano et auditus osfi- 
culis orbatam defertur, quam quando per dentes 
ad nervum acusticum derivatur? 


IV. De Veli Palatini deformitate. 


Puella 23 annos nata labio leporino deformis in 
lucem 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 273 


oud, was met een haazen mond gebo- 
ren, die door een oude vrouw, doch zeer 
kwalijk , gehegt was. sis. 
Dewijl zij fterk door haar neus fprak;, 
zoo werd ik nieuwsgierig om in haar 
mond te zien, wanneer ik het vlies-ach-’ 
ter aan het gehemelte (Welum Palati- 
num) zeer wanfchapen- en van een na- 
tuurlijk verfchillende bevond te zijn, - 
Daar het in een natuurlijken ftaät 
dwars boven de ftrot recht op en-neer 
hangt, zoo hing dit aan elke zijde van 
de keel, en die plaats daar de beende- 
ren van het gehemelte tefamen gegroeid 
zijn, was maar met een ftijf vlies be- 
kleed. Aan elke zijde van ’t gehemelte 
hing een vlies, naar het Welum gelijkende, 
dat aan de zijden van de keel vast was. 
V, DEEL, S Niet 


lucem edita fuit. Conglutinatum id quidem erat 
ab anicula, fed male. Quum nimium per nares lo- 
queretur, inducebar ut in fauces ejus infpicerem,, 
Hic velum palatinum admodum deforme et a natu- 
rali conditione recedens vidi. Quum enim natura- 
liter transverfim pendulum fic, hoc ab utroque fau- 
Cium latere pendulum erat, et regio illa, qua ;0sfa 
palati concreta funt , membrana tantumifirmiter vé- 
ftiente tecta erat. Ab utroque latere osfium pa- 
lati velum quoddam five membrana pendebat velo 
fimilis, que ad faucium latera adherebat. ie ita 
eh One 


274 Je S.G, DINCKLER GENEES- EN 


Niet verre van den wortel van de tong, 
hadt dit vlies twee uitwasfen, aan elke 
zijde een, die zeer rood waren, en naar 
de lel (Uvula) geleken. 

„Het zag ’er ten naasten bij uit, als ik 
hier wat ruw geteekend heb: 


dt a, Het bovenfte gedeelte, 
ee daar de beenen van ’t 
7 A Ng gehemelte te famen 
eG gevoegd zijn. 
bb. De twee zijden van % 
vlies, vast aan de keel. 
c. Deszelfs kleine aan- 
hangfels. 
d, De wortel van de tong. 


Dic 


kre 


longe a radice ling ue due erant in hoc velo appen- 
dices tanquam procesfus breves, in quovis latere 
aan ‚ qux rubicunde erant, et parve uvule fimie 
es. 
Ejus facies fere hec erat, quam ruditer tantum 
depingere posfum 


a.) Superior pars, ubi osfà pa= 
D lati unita funt. 
él £ bb.) Latera pendula veli faucium 
lateribus adherentia. 


€ C° ec.) Appendices ejus parva. 
TT d.) Lingue radix. 


Hoc 


HEELKUNDIGE AANMERKINGEN, 275 


Dit gebrek aan het Velum Palatinum 
kon uit de inbeelding van de moeder 
niet ontftaan, want hetzelve was, eer 
ik het aangewezen had, aan de moeder 
en dochter onbekend, De moeder hadt 
nooit iets diergelijks gezien of daar van, 
gehoord, gelijk ik mij ook niet kan her- 
inneren , van te voren iets dergelijks ge- 
zien te hebben, Het is derhalven waar 
fchijnlijk , dat dit gebrek, van het eerfte 
beginfel van de formeering van de Vrucht, 
reeds geweest is, en dat toen reeds de 
fpleeting van de lip, tot aan het Velum 
Palatinum doorgegaan is. 


S 2 | VIJF: 


Hoc veli vitium ex matris imaginatione ortum 
trahere non poterat. Nam matri eque ac puelle 
id ignotum plane erat usque dum illud viderem et 
indicarem. Mater fimile quid nunquam viderat, vel 
audiverat, nec ego me tale quid hue usque videre 
memini, 

Vero itaque fimile est „hoc vitium in prima con-= 
figúratione et primis ftaminibus adfuisfe, vel illis 
inductum esfe, ut, uti labium fisfum erat, hee 
fisfura per velum quoque palati pergeret. 


Vv. De 


276: J.S. G, DINCKLER GENEES- EN 
VIJFDE WAARNEMING. 


| Van ech Kind met een Darmbreuk geboren. 


‚Den 14 Mei ’sjaars 1771, zag ik een 
jongetje, dat, daags te voren , met een 
breuk geboren was, 

De Vroedvrouw verhaalde, dat hij, 
natuurlijk en-eerst met het hoofd, voor- 
fpoedig ter weereld gekomen was: doch 
toen zij hem afwaste, hadt zij gezien, 
dat de rechter zijde van het zakje rood 
en gezwollen was, 

Ik vond hetzelve veel dikker, dan aan 
de linker zijde „die natuurlijk was: enals 
ik de dikte met mijn vingers betastte, en 
naar den buik drukte , zoo hoorde en voel- 


de 


V. De Hernia Congenita, 


Die XIV Maji anni 1771 vidi puerum die prae- 
gresfo cum hernia congenita natum. Referebat 
obftetrix eum naturali modo capite previo facili 
felicique partu enixum esfe. Quum eum mundaret 
et lavaret , fe vidisfe dextrum {eroti latus tumidius 
et rubicundum fuisft, 

___Videbam id ipfe multo tumidius latere finistro', 
quod naturale fere erat. Quum tumorem digitis 
tractarem „ et verfus annulum premerem, a 


ens 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN. 277 


de ik eenig geruis (Strepitus) als of daar 
lucht in befloten was, | 

Als het Kind fchreide, wierd deze 
rechter zijde van het zakje niet alleen 
dikker, maar ook harder; als ik, het 
fchreien ophoudende, door een zachte 
drukking het wederom trachtte intebren- 
gen, begon het aanftonds op nieuws te 
{chreien, de dikte vermeerderde, en 
het zakje blonk door ’t betasten. 

Ik vond dien dag geen van de balle- 
tjes, noch in ’t zakje, noch in de lies- 
fchen, Aan de linker zijde was geen 
gezwel, en dat die wat dikker, dan na- 
tuurlijk „fcheen , wierd maar veroorzaakt 
door de opfpanning van de rechter. 


S 3 Ik 


Giep Be Bie 
U 1 U k ú Ü Ù 


fenticbam, et audicbam ftrepitum quemdam „ ac fi 


aër intus contentus esfet. 

Quum pufio ejulare incipiebat„ fcroti dextrum 
latus, ante quidem tumidum fed mollius, magis 
turgere et expandi incipiebat, et quando ejulatu 
cesfante leni contrectatione & presfione tumorem 
imminuecbam, ejulatu tumor iterum augebatur , ut 

„ferotum ad tactum reniteret. . 
Nullos hoc die inveniebam tefticulos, nec in 
feroto, necinguine , in latere finiftro nullus tumor 
apparebat: paullo quidem turgidius apparebat , fed 
id a latere dextro finiftrum paululum emtendente. dg” 
k ele= 


278 JS-G DINCKLER GENEES- EN 


“Ik liet hef zakje ftoven met wijn , daar 
rofemarijn en majolijn in gekookt was, » 
osDen 15 Mei, zijnde den derden dag 
nasde geboorte, vond ik niets veran- 
derd: de dikte, op alderhande wijze ge: 
drùkt, verwekte geen pijn, hetwelk ik, 
daags te voren ‚niet hadde kunnen on= 
derfcheiden „, om dat het kind fchreide, 
zoo dra ikhet maar bezag of betastte, Het 
zakje fcheen wel wat grooter en meet 
opgezet, doch door de drukking, merk- 
te ik geen geluid, Het kind was gefust 
en ftil, De dikte in *t zakje wierd door 
de drukking niet kleiner, doch die in 
de lieschi, fcheen mij minder, dan giste- 
ren. rik 

>. De Vroedvrouw hadt, op dien ochtend, 


de 
tente eeors 


elevante oriebatur. _Scrotum vino cum majorana 
etrosmarino cocto fovendum jusfi. 

Die XV. tertio a partu vihil mutatum inveni, 
Tumor nihil dolebat , quocungue modo preme- 
gem, idquod pridie diftinguere non poteram, ‘Quia 
infans ejulabat quum viderem et palparem. Scro- 
tum mihi quidem widebatur paullo tumidius et re- 
pletius ac pridiesesfe, Presfione nullum percipie- 
bam ftrepitum: quietus erat infans. Scroti tumor 
‘Presfione minus imminuebatúr; fed tumor in in= 
Enne mihi hodie minor esfe videbatur. 
SlObttetrix hoc hare feroti compresfione tumorem 
“gmarimaex parte ropulftrat, bs 


HEELKUNDIGE WAARNEMINGEN, 279 


de dikte van ’t zakje door drukking voor 
een groot gedeelte verdund. PU 
„Het kind was heden en gisteren eene 
groote kwantiteit meconium kwijt gee 
raakt, hadt veel winden gelost, en was 
voorts zeer welvarende, 

Ik vond het zaad-vat (Zuniculus Sper: 
maticus)aan wederzijden, tot het onder: 
fte gedeelte van het zakje uitgerekt, en 
in een eijrond lichaamtje eindigende, ’t 
welk de balletjes waren, - 

„Alles bleef dus tot de zesde week , wan- 
heer wij het lijdertje een band aandeeden;, 
Hij was nu en dan aan eenige toevallen, 
die den gebrokenen eigen zijn, onderhe- 
vig, als hardlijvigheid, zwelling en har- 
digheid van ’t zakje, brakingen en pijn 
in den buik, dewelke ‘hij-door fchreien 

S 4 te 


‚ Tofans hodie ac heri magnam meconii quantitas 
tem fponte dejecerat, flatus copiofos emittebat , 
cetera optime valebat. 
Tactu percipiebam funiculum fpermaticum, fere 
usque ad feroti -partem inferiorem extenfum, et 
parvis „corporibus femiovalibus terminatum, que 
tefticuli erant, idque in utroque latere. / 
„Pufio poftea usque ad VItam feptimanam, qua 
fafciam firmiorem applicabamus, aliquoties fympto= 
matibus hernioforum adfligebatur, alvi obftructio= 
ne» fcroti infigni-tumoreet duritie, vomitibus, et 
de / ven. 


280 … Je S.G, DINCKLER ENZ, 


te. kennen gaf, doch die, dóor ontlas- 
ting van afgang, wederom verdwenen. 

„Het: blijkt uit het bovengemelde, en 
uit het geluid of gerommel, dat ik den 
eerften dag ondervond, als ik-daar aan 
drukte, dat het een darmbreuk, (Znte- 
rocele).was, met welke het kind ter wee- 
reld was gekomen, | ee 


DO ZESDE WAARNEMING. 
5 Over een genezen Kropgezwel. 


Een Kropgezwel (Struma) zoo groot 
als een vuist, heb ik in een. Vrouw van 
omtrent 40 jaaren , enkel en alleen door 
het Zxtractum. Cicutae, en fomtijds eeni- 
nige zachte purgeermiddelen tusfchen 
beidesgevende,' zoo volkomen genezen, 
dat erniet het minfte teeken van over: 
gebleven is, 


5) GC) cl rde) „id 
OO OO 0, 
ü úÌ 


ventris doloribus, 
vo referata evanefcebant. ï 
Erat itaque hernia congenita Enteroccle , id quod 
etiam ftrepitus, quem {tatim initio animadverti, 
indicavit. Ha 
VI. De Struma Sanatas. …— 
Strumam pugui magnitudine in muliere 40 circis 
ter annorum, (olo,Cicute Extracro, interpofitis 
tantum interdum laxantibus , perfecte fanavi, ut ne 
quidem veftigium ejus remanferit. —_ hen 
hd % Kr, ) i 


A5 ___ WAAR: 


Bladz. 281 
WAARNEEMING 


OMTRENT EENE BYZONDERE EIGEN= 


SCHAP VAN DE 


sds zak © MN ri ola in + 


IN HET DOODEN VAN SOMMIGE 


SOORTEN VAN VLIEGEN, 


DpookR 


E. P. SWAGERMAN.: 
ELLES 


De: Plant, van.welker byzondere ei- 
genfchap ik thans de eer hebbe, 
aan het Genootfchap myne Waarnee- 
minge mede te deelen, is in ° algemeen 
bekend by den naam van Apocynums 
doch van den Ridder LINNAEUS byge- 
naamd Apocynum Folio Androfaemi; en 
door zyn Ed, geplaatst, in, den twee- 
den Rang der vyfde Klasfe, onder de 
Pentandria Digynia (a). Zy is dezelve, 
S 5 | wel. 
(a) LINNEI Species Plantaram p, 31 5. Gen. Plant. 
Sect. 305e En 


382 EP, SWAGERMAN OVER DE 


welke men by de Heeren vAN ROYEN 
(b), in den Hortus Cliffortianus (Cc), en 
MOR15O vindt aangeteekend (d). 

*Is my geenfins onbekend, dat de 
eigenfchap van deeze Plant, om door 
haare Bloemen, fommige Vliegen, wel- 
ken daar op aazen, te doen omkömen, 
reeds langen tyd bekend is en befchre- 
ven. aar egter ben ik onbewust, dat 
men, voor my, daar van eenig ontleed- 
kundig berigt gegeeven heeft: en om die 
reden, dagt my, dat het niet onaange- 
naam zoude-zyn, een onderwerp van 
dien aart gemeen te maaken, 

Schoon der Planten ftudie, reeds fe- 
dert lang, in fommige tusfchen- vuren 
voor my eene aangename bezigheid ge- 
weest is (ten minften' dat gedeelte der- 
zelver, welk tot de Philofopbia Botant- 
ca betrekking heeft), nogthans heb ik 
my geenfins durven voorftellen , dien 
aangaande ooit iet, *t zy tot vermäak %*t 
zy tot nut, te zullen voortbrengen, te 
minder, nadien ik overtuigd ben, dät, 
pimtrent dit gedeelte der Naátuurlyke 
Historie, ‘eene zeer uitgebreide kehinis 

eh hand ed Led Dn VEE 


we 4 


Cb) Lagd. B, 41. li a 
(c) 80. 5 9 5, 
(d) Hift. 3e Pe 6og. S. 15e Fe 3e 8 6 


PLANT APOCYNUM. - 283 


vereischt wordt, om in het openbaar te 
verfchynen ; en derhalve mag men dit 
Ontwerp, veel eer als een gevalligen 
famenloop van zaaken, als wel een op- 
zettelyk voorwerp mynér ftudie, be- 
fchouwen. Want, wanneer my in ’ 
jaar 1772. door den Boekverkooper:, de 
Dionea Muscipula , van den Heere ELIs 
in kleuren uitgegeven, werd toegezon- 
den, verwekte die Plant in my, meer 
dan ooit te vooren, eene geneigdheid 
tot het onderzoek ‘der byzonderheden, 
welken, zo wel in deeze als in andere 
gevoeliger Planten, plaats hebben, Zy 
was het, welke my gelegenheid gaf, om 
met den Wel Eerwaarden Heer BUURT 
daar over in gefprek te komen, die 
my verhaalde, in den Hortus. Medicus 
van deeze ftad, met veel verwondering 
gezien te hebben, dat eene Plant , „Apo- 
cynuim genaamd, in haare Bloemen een 
rheetiigte Vliegjes deed omkomen: ín 
tegenftelling der voorgemelde, welke 
dat werk door haare bladeren verrist, 
en geensins in het ombrengen der Vlies 
gen alleen bepaald is; maar de ‘wyze 
hoe zulks gefchiedde, was zyn Wiel 
Eerwaarden onbekend, Dovh de Bloei 
tyd ‘derzelver toen- verloopen zynde , 
Jbl À ji onte 


284 E. P. SWAGERMAN OVER DE 


ontbrak ook de gelegenheid, om de 
oorzaak van dat byzonder verfchynfel 
in de Natuur waar te neemen, 

Maar op den 2. July des voorleede- 
nen Jaars 1773. werd my door zyn Wel 
Eerwaarden een takje met verfcheiden 
bloempjes toegezonden, in vier van 
welke zig vliegjes bevonden; met het 
voorftel, om dezelven met het Mikro- 
skoop te. willen onderzoeken; doch wyl 
zy reeds te veel waren uitgedroogd, 
gingen wy beiden, nog dien namiddag; 
naar ‚den Hortus Medicus, om gemelde 
Plant, die toen in haaren vollen bloey 
ftond, nader te befchouwen. In het 
bezigtigen van dezelve, vonden wy in 


verfcheidene bloempjes nog leevende 


vliegjes, welken, fchoon vrugteloos, 
alle poogingen aanwendden, om zich 
daar uit los te maaken. Dit gaf ons 
aanleiding, den Heere sToRM, Hortula- 
us te vraagen, naar de meest waar- 
fchynlyke oorzaak des doods van deeze 
„diertjes: zyn gevoelen, dien aangaande 
„was, dat de vergiftige eigenfchap, wel- 
„ke deeze Plant bezit, in-het dooden der 
‘honden „ wanneer die een gedeelte van 
„dezelve. met. eenig. voedfel inzwelgen;, 
„wok misfchieri deeze. Infekten in Be 
HE aat 


pe 


PLANT APOCYNUM, 285 


ftaat van bedwelming brengt, welke bo- 
vendien gepaard kon gaan, met eene 
kleeverige {toffe, die zig op den grond 
van het bloemblad onthoudende, „dus 
te famen gelegenheid zou konnen gee- 
ven, tot het voortbrengen van dat ver- 
fchynfel, Deeze reden, hoe aanneem- 
lyk ook, en, met betrekking tot den 
vergiftigen aart der Plant, gegrond op 
de algemeene berigten der fchryveren, 
kwam ons niet te min bedenkelyk voor, 
te meer, toen wy by herhaaling, onzen 
aandagt vestigden, op die zoo geweldi- 
ge worftelingen, welken deeze Diertjes 
maakten: dus wy eindelyk, allen te 
raade werden, onze beoordeeling tot 
nader onderzoek op te fchorten. 

In de daad, de uitkomst leerde ons 
ook, dat wy, dien aangaande, den vei- 
ligften weg hadden ingeflagen. Want, 
by ’tonderzoek van één dier verfche 
bloempjes, in welke nog eene der Vlie- 
gen zig leevende onthield, zagen wy 
(na vooraf een groot deel des Bloem- 
blads (e) ter betere befchouwing te heb- 
ben weggenomen), dezelve voor het Mi- 

kro- 

(e) De rede waarom ik hier maar alleen in ’t 
enkelvoud van één Bloemblad fpreek is, om oe 


286 E‚ P. SWAGERMAN OVER DE 


kroskoop geplaatst zynde, met veel 
verwondering, dat het Diertje met zyn 
zuiger zodanig tusfchen de twee Anthe- 
rae der Bloem bekneld zat, dat ’er voor 
het zelve geen moogelykheid was zig 
los te wringen; niet tegenftaande het 
zig fomtyds geheel rond draaide, 

Na dat ik de gemelde Heeren dat 
verfchynfel, zo als het in de 2de Fit 
guur voorkomt, had doen zien, bevong 
my de lust, om de oorzaaken, welke 
daar toe gelegenheid gaven, verder na 
te fpooren, Ten dien einde dan be- 
floot ik met de Ontleedkundige Proeven 
voort te gaan: en zie hier wat ik daar 
door ontdekte, 

Zo ras ik het Bloemblad van eene 
andere Bloem tot aan den -Bloemkrans 
geheel weggenomen, en de Bloem, in 
dien ftaat, voor het Vergrootglas ge- 
fteld had, vertoonde zig in het midden 
derzelver een geelachtig priemvormig 
lighaam, zo als in Figuur 2, duidelyker 
te zien is (£). Dit priemswyze lighaam 

N be- 


de Bloem flegs uit een blad is faamgefteld, dat van 
boven in vyf deelen onderfcheiden is. 
(É) Deze priemvormige gedaante is voor’t bloo- 
ij Oog veel klaarder dan in den ftaat van vergroo- 
ng. 


PLANT APOCYNUM, 287 


beftaat uit vyf byzondere deelen , zoo 
als men dezelve uiterlyk in den omtrek 
befchouwt. Deeze vyf onderfcheidene 
deelen worden genoemd (Antherae) ftof. 
knopjes, en zyn de mannelyke deelen 
van de Bloem. Ieder deezer Knopjes 
rust in deeze Bloemen op een nauwlyks 
merkbaar (flamen) ftyltje, welken aan 
%* onderfte gedeelte des Bloemblads ge- 
hegt zyn. Alle die ftofknopjes of 
Helmpsjes (zo als ik dezelven in het ver- 
volg by verwisfeling zal noemen) beflui- 
ten van binnen in zig het (Pistillum) 
ftampertje, zynde het Vrouwelyke ge- 
deelte der. Bloeme : de famenvoeging 
der gemelde Mannelyke deelen is, in 
deeze Bloemen, zoo vast, dat zy, voor 
het bloote oog, tot kenmerk hunner 
onderfcheiding, uiterlyk, niet meer dan 
eene flaauwe ftreep vertoonen, Aan den 
onderkant, vindt men, tusfchen elk 
paar flamina, eene kleine tusfchenruim- 
te, welke ten deele gevuld is met een 
groen ovaalachtig lighaampje (Néctari- 
um) Honig-Kasje geheeten. Fig. 2. B, 
Van deezen vindt men ‘er, in deeze 
Bloempjes, vyf in ’t getal welke deelen, 
met de reeds genoemde, allen in den 
Bloemkelk bevat zyn: ’t welk Be de 

ier 


288 E. P. SWAGERMAN OVER DE 


hier bygevoegde 2, Figuur gemakkely- 
ker is na te fpooren. 

Dus verre dan alles uiterlyk be- 
fchouwd hebbende, het gene my, in 
myne onderzoekinge, voornaamlyk te 
pasfe kwam, ging ik over tot de weg- 
neeming der ftofknopjes, ten einde het 
Vrouwelyke deel te ontdekken, Hier 
toe gebruikte ik , om de tederheid der 
Deelen, eene zeer fyne Naald, Deeze 
bewerking viel my vry moeilyk, want, 
wanneer ik met de punt van de Naalde 
ééne der ftofknopjes, tusfchen de we- 
derzyds gelegene, meende uit te ligten, 
werd ik, door de ongemeene vaste in 
elkander voeging, genoodzaakt, de 

unt van boven tot beneden, langs de ge- 
elk uitgeftrektheid van den groef, daar 
Ínydende door te voeren; en door die 
behandeling gelukte het my dezelven 
los te maaken. By de wegneeming der 
ftofknopjes ontdekte ik wyders , dat 
behalven die vaste ineenvoeging der 
Helmpjes, en digte (luiting derzelver te- 
gens het {tampertje, nog eene fterke fa- 
menkleeving plaats hadt, welke veroor- 
zaakt werd, door eene meenigte witte 
lange haairachtige draaden, waar mede 
de {tyltjes, die omtrent het midden bin- 
| nen 


PLANT APOCYNUM. 289 


nen deel der Helmpjes voortkomen, van 
binnen en ter zyden bezet zyn. Fig, 3. 


Na de wegneeming der mannelyke 
deelen, kwamen het vrouwelyke deel, 
met de vyf Honigkasjes in den omtrek 
deszelven gelegen, te voorfchyn ; ’t welk 
eene vertooning maakt, wier keurigheid 
naauwlyks te befchryven is. Het vrou- 
welyke deel, in veele bloemen, wordt 
in drie deelen onderfcheiden, als. 1. Het 
(Germen) Vrugtbeginfel. 2, De ($tylus) 
Styl, en ten 3. Het (Stigma) Merk. Het 
blykt uit de hier bygevoegde 3de Fi 
guur duidelyk genoeg, zo als met de letter 
F. wordt aangeweezen, dat ’er naauw- 
lyks kan gezegd worden een ftyltje 
plaats te hebben: dewyl dat gedeelte, 
met F. aangetoond, % eenigfte is dat 
men daar voor houden kan. Wanneer 
men nu vervolgens het oog vestigt op 
de twee deelen met Letter C, aange- 
toond, welke het in twee byzondere 
deelen onderfcheiden vrugtbeginfel aan- 
wyst, dan ziet men duidelyk, dat het- 
zelve eene mindere grootte heeft „dan 
het merk zelfs. Eindelyk vertoont ons 
de Letter G, het fligma, welks dikte en 
uitgeftrektheid , de grootte van het 
_ \#: DEEL id _vrugt- 


290 E. P. SWAGERMAN OVER DE 


vrugtbeginfel verre overtreft: en door 
deszelfs vry evenredige dikte , byna 
Ee kennelyke onderfcheiding voor het 

yltje overlaat, Daarenboven, wordt 
nog door * uiterfte der Lyn G, aange- 
weezen de groef, welke het vrouwely- 
ke deel in twee byzondere deelen onder- 
fcheidt; om welke fcheiding, dit deel 
dubbel vrouwelyk geheeten is. 

Indien wy nu verder *t oog vestigen 
op de ftofknopjes, en de plaatfing van 
derzelver met witte haairachtige be- 
groeide ftyltjes, dan zal men zien, dat 
het midden deel van het vrouwelyke 
lighaam, door de haairachtige vezelen, 
en wel voornaamlyk het gedeelte dat 
anders de {tyl uitmaakt , geheel en al als 
bedolven is. Deeze omkleeding maakt 
ook uit, die ineenkleeving , waar van 
ik te vooren, in de befchryving der Sta- 
mina, gefprooken heb: dezelve fchynt 
my toe, al mede gelegenheid te konnen 
geeven, dat de zuiger der vliegen daar 
in als verwart, Onmiddelyk onder deeze 
zo geringe ftyl, volgt het in twee dee- 
len onderfcheiden vrugtbeginfel , van 
welk ik, als niet zo zeer behoorende 
tot het onderwerp deezer Waarnee- 
ming, geen verdere uitweiding zit 

z 


PLANT APOCYNUM. 20T 


zal, Ten laatften komen nog in aans 
merking de vyf Honigkasjes (Neltaria)s- 
ieder deezer ís geplaatst, tusfchen twee 
Helmftyltjes , zo als in Fig. 2, met B, 
wordt aangeweezen; in allen zyn zy, 
door de fchikking van het bloemblad, 
in dervoegen gedekt, dat geen vlieg, 
met haar fnuit, by een derzelver ko- 
men kan , naardien het bloemblad als 
gedrukt zit, tegen de ondereinden der 
ftofknopjes ; tot welke aanfluiting de 
bloemkrans mede zeer bevorderlyk is: 
om welke oorzaak, de vliegen genood- 
zaakt zyn, zich een weg te baanen, tus- 
fchen twee Helmftyltjes door ; en om 
die reden dan, wordt ook derzelver on- 
geval, dat haar overkomt, volftrekt on- 
vermydelyk. 

Dewyl men dus, uit de gedaane be= 
fchryving van die deelen der bloem, die 
flegs oppervlakkig is, van het geene 
men myns oordeels daar van zoude kon- 
nen zeggen , eene genoegzaame bevat- 
ting krygen kan, ter oplosfinge van dit 
zoo zonderling verfchynfel ; inzonder- 
heid als men de hier bygevoegde Af- 
beeldingen tevens gadeflaat : derhalve 
twyffele ik ook geenfins , of men zal 
voor ne Me houden , 

2 ° 


Ld 


202 EP. SWAGERMAN OVER DE 


gene ik daar van gezegd heb: en by 
gevolg fchiet. ’er dan niet meer over; 
als de oorzaaken te overweegen en met 
elkanderen.- te! vergelyken ,„ welke, zo 
van de zyde der bloem, als van die der 
vliegen, gelegenheid tot die byzondere 
gebeurtenisfen konnen geeven. 
De eerfte oorzaak welke ter befchou- 
winge voorkomt is, van de. zyde der 
bloem , haare reuk. Deeze is volko- 
men overeenftemmende met die des 
Honigs, en zoo fterk, dat elk, die de- 
zelve gewaar wordt, terftond haar met 
dien naam beftempelt, *t]Is derhalven 
meer dan waarfchynlyk , dat het fap , 
welk uit de Negaria uitvloeit, ook een 
waaren Honigfmaak bezit; te meer , in- 
dien men tevens in aanmerking neemt, 
dat ’er onder de medefoorten der .4po- 
eyna gevonden worden, uit welker fap- 
en eene wezenlyke fuiker te bereiden 
is. (g) Maar de kleinheid der Bloemp- 
jes heeft my belet, daar af eene genoeg- 
zaame hoeveelheid te verzamelen ter 
bevestiging van het geftelde, Doch het 
zy daar mede zo het wil, ’t is genoeg , 
dat wy zien, dat dit fap, voor deeze 
beestjes, een verkiezelyk voedfel zy: en, 
dat 

(2) GEOFFROY Matiere Medicale T, 4. P. 433. 


PLANT: APOCYNUM.: … 293 


dat de reuk en de fmaak daar van, op 
het werktuigelyk geftel van den reuk en 
{maak van deeze diertjes genoegzaam 
werkzaam zy ‚, om hen ten lokaas te ver- 
{trekken ; want zonder dat, zou dit ver- 
fchynfel niet gebeuren; ook is de hoe- 
veelheid daar van voor dezelven groot 
genoeg, want ik heb enkele reizen , na 
de wegneeming der Antherae, het Pis- 
zillum daar mede bedekt gevonden. 

De reuk en fmaak, welke ik, fchoon 
twee byzondere hoedanigheden zynde, 
van de zyde der bloem, flegs als eene 
enkele zaak befchouwd heb, dewyl ik 
de Negaria, als de affchei- plaatfen , 
voor den fmaak heb in de plaats ge- 
fteld, dus beiden als maar één oorzaak 
bygebragt hebbende, gaa ik thans over, 
om de tweede oorzaak deezer zonderlinge 
eigenfchap in overweeginge te neemen; 
naamlyk die der Antherae. By de Ont- 
leedkundige befchouwing derzelver, heb 
ik getoond, dat de vaste ineenvoeging 
van dezelven, my veel werks gegeeven 
hadt, om haar zonder verbreeking van 
elkanderen los te maaken. Hoe veel te 
meer dan, moet zulks moeilyk zyn, 
voor het teder geftel des zuigers van dee- 
ze vliegen; en echter, deeze doorboo- 
ad Va ring 


204 Ee P, SWAGERMAN OVER DE 


ring is voor haar onvermydelyk, dewyl 
‘er geen andere weg is, om aan ’t oog- 
merk haarer keuze te voldoen, Dit zal 
te duidelyker blyken , indien men de te- 
derheid van dien zuiger, deszelfs rig- 
ting, en de plaatfing der Nedaria, zo 
als dezelve in Fig, 2, en 3, voorkomen ;, 
in overweeging neemt, 

De laatfte of derde oorzaak van dit 
fchouwfpel , zyn de Netaria en derzel- 
ver plaatfing. Zy zyn het, welken dien 
zoo verlokkenden Nektar uitwerpen, en 
daar door ; dat foort van gekorvene diert- 
jes, op zulk eene verleidende wyze doen 
omkomen. Want haare plaatfing is der- 
mate verborgen, dat men, nog met het 
bloote nog met het gewaapend oog, 
iets daar van gewaar kan worden, dan 
na het wegneemen des bloemblads: zyn- 
de hetzelve, zo als ik reeds gezegd heb, 
in den gantfchen omtrek tegens de An- 
sberae zeer vast aangefloten, gelyk inde 
reeds gemelde 2de Figuur is aangetoond, 

Zie daar de drie voornaamfte oorzaa- 
ken, welke ik in de Bloem ontdekt 
heb, gelegenheid te geeven tot deze ge- 
beurtenis, Het zou niet moeilyk zyn , 
meer andere, als daar toe gelegenheid 
geevende, by te brengen: doch hi 

€ 


a 


PLANT APOCYNUM. 205 


dezelve, als de voornaamfte befchouwe, 

zal ik daar over niet uitweiden; maar 
liever tot de verklaaring der oorzaaken 
overgaan, welke my, van de zyde der 
vliegen , als de voornaamfte hebben 
toegefcheenen, 

In de befchryving der eerfte aanlei- 
ding geevende oorzaak van de Bloem, 
tot het ombrengen van deze Infekten, 
heb ik, om redenen, daar gemeld, den 
reuk en fmaak, als maar ééne enkele 
oorzaak befchouwd: het zyn niet te min. 
twee onderfcheiden zaaken, welke, 
omtrent de vliegen, ieder in het byzon- 
der in aanmerking komen; want haare 
reuk en fmaak, kan men als de voor- 
naamfte drangreden befchouwen, die 
haar dat noodlot doen berokkenen. 

Niemand, die maar een weinig bedre- 
ven isin de Natuurlyke Historie, zal, 
denk ik, my zoeken te betwisten, dat 
deeze zintuigen , namelyk de reuk en 
fmaak , in veele gekorvene diertjes 
plaats hebben. Ik weet wel, dat de ge- 
volgtrekkingen die men maakt, uit het 
ge men dien aangaande, uit hunne 

andelwyze ziet gebeuren, veelal uit 
eene vergelykende redeneerwyze voort- 
fpruiten ; maar ’tis ook tevens waar, dat 
eN er 


hb 


206 E. P, SWAGERMAN OVER DE 


er voor ons, tot dus verre, geen ander 
middel over is; dewyl men nog niet in 
{taat geweest is, de werktuigen die hun 
daartoe dienen, aan te toonen. Maar 
hetzelfde gebrek heeft nog in de meeste 
visfchen plaats: en egter zal geen rede- 
lyk Natuurkenner weigeren, zyn toe- 
ftemming te geeven, omtrent de be- 
ftaanlykheid daar van in de nog overige 
foorten. De Heer resser, {preeken- 
de van het zintuigelyk vermoogen der 
gekorvene diertjes, zegt ”anderen heb- 
‚‚ ben zulk eenen fynen reuk, dat zy op 
» een genoegzaamen verren afftand rie- 
» ken konnen” (h) En elders ”dat zy 
» zig door de fynheid van den reuk, in 
» de keuze van hun Voedfel nooit bedrie- 
» gen (i)” ook, dat zy ”hunne keuze met 
volle zekerheid bepaalen” (k). De 
Heer LYONET , in zyne aanteekeningen 
op den gemelden Schryver, fpreekende 
van de baarden of voelers der gekorve- 
ne, voegt ’er by, ”Índien de baarden 
» der Infekten de werktuigen zyn van 
» fommige zintuigen, die ons bekend 
» Zyn, fchynt het, dat deeze veel eer 

» voor 


(h) Theologie des Infedtes T. 1. Pp. 268, 
(1) 16. p. 278. 
(k) db. T, 2. p. 6, 


PLANT APOCYNUMS . 297 


„ voorde werktuigen van den reuk, dan 
» voor die van den {maak moeten ge- 
>» nomen worden” En fchoon hy zulks 
evenwel niet als beflisfend voorftelt, 
zegt hy nogthans, ín het vervolg, ”dat 
» ZY, die dezelven hebben, niet nala- 
„ten, voor het neemen der voedfe- 
„ len, dezelve daar mede te betasten 
» (1), Van deeze beftaanlykheid hunner 
reuk, is de Heer HOUTTUYN ingelyks 
volkomen overreed, want, fpreeken- 
de over het gevoelen van den grooten 
LINNEUS laat hy daar op volgen,  ”Ik 
» kan nauwlyks gelooven , dat onze 
» Autheur, zulke duidelyke blyken , 
» als ’er van den reuk der Infekten, by 
» voorbeeld, der Vliegen , Byen en 
» Wespen zyn, aan iedereen bekend, 
» over het hoofd zou hebben gezien 
» (k)”. Én hoe vermoogende de vlugge 
reukdeelen van fommige zelfftandighe- 
den zyn, welken men ter uitroeijing 
van veele gekorvene heeft gebeezigd, 
blykt uit het gene men daarvan by 
DODONEUS vindt aangeteekend (n), en 

| of AL ë uit 

(1) 1b. Not. p. 8. ie 

(m)-Natuurl. Historie „ volgens het: famenftel 
VAN LINNEUS ifte deel gde ftuk bl. rr. 


(1) DODONEUS 2. B. bl. 31— bl. 39— bl, 77=— 
B, 3. bl. 124— B, 4. bl, 134. B. 8. bl, 441. 


208 E. P. SWAGERMAN OVER DE 


uit de proeven , welke ons dien aan- 
gaande, in de uitgezochte verhandelin- 
gen, inzonderheid omtrent den Kamfer, 
zyn medegedeeld (o). En % is eene be- 
kende zaak, dat de reuk der Kamillen 
voor de byen zoo ondraaglyk is, dat 
Zy, die den Honig willen verzaamelen, 
hunne handen daar mede wasfchen, 
Thans moeten wy als eene tweede oor- 
zaak, tot het omkomen deezer Infek- 
ten, insgelyks hunnen {maak in overwee- 
ging neemen. Want door het voldoen 
van deeze hunne begeerte, ’t zy die ge- 
booren wordt uit eene enkele keuze, of 
uit eene volftrekte noodzaakelykheid 
ter voeding, wikkelen zy zig dermaten 
in het gevaar, dat ze, door aan dezel- 
ve volkomen te willen voldoen, het on- 
vermydelyk met den dood bekoopen 
moeten: Even dezelve redenen, welke 
door de gemelde fchryveren , ter be- 
toogingevan het beftaan van den reuk zyn 
bygebragt, konnen met betrekking tot 
derzelver Ímaak ‚ van gelyken op de 
bovengemelde _plaatfen worden nage- 
zien: ook is de naáuwe verwant{chap , 
die beide deeze zintuigen onderling met 
elkanderen hebben, zoo groot, en, by 
e 


Co) 8. Deel bi, 15—23. 


4 


PEANT APOCYNUM. 200) 


de meesten van hen, de laatfte even zo 
kennelyk, dat wy de eene zo min als 
de andere, zonder de grootíte onge- 
rymdheidte begaan, niet konnen looche- 
nen: daarenboven kan men nog, tot 
ftaaving hunner kiesheid , by gemelden 
DODONEUS veele voorbeelden tot beves- 
tiging vinden bygebragt (p): waarom 
ik ook deze zaak, als voor genoeg. 
zaam beweezen, zal houden. 

Wanneer wy nu verder onze aans 
dagt vestigen op den zuiger deezer vlie« 
gen, dan kan men insgelyks, dat werke 
tuig, als eene oorzaak van dit haar 
noodlot aanmerken. Want wat aanbe- 
langt deszelfs gedaante, deeze is, zo 
ten aanzien zyner lengte, als omtrent 
de tederheid, zeer wel gefchikt, om 
tusfchen foortgelyke lighamen , als de 
Antherae zyn, door te dringen, te 
meer , wyl het zelve niet flegs een een- 
voudig lighaam is, maar faamgefteld uit 
drie ftukken; als twee halve kokers en 
een priemvormig lighaam, tusfchen de 
beide kokers inliggende. Deeze famen- 
ftelling is dusdanig, dat het diertje den 
gemelden priem, buiten de ns 

| Oes 


2 (p) B.r2. bl, 688. B, 15. bl, 858. B. 22, bl, 1134 


B.30. p. 1427. 


Zoo EP, SWAGERMAN OVER DE 


kokers kan uitfteeken, zo als ik na den 
dood gezien heb ; en hier door is het in 
ftaat, om, na het maaken eener ope- 
ning, door den gemelden koker , het zoe- 
te fap op te zuigen, welke bewerking 
ik, in foortgelyke vliegen, gezien heb: 
“want [zo ras zy eenig honig-vogt of an- 
dere gefmolten zoetigheid gevonden 
hebben , plaatfen zy zig met haaren 
zuiger , welken zy vermoogend zyn 
aan deszelfs einde te verbreeden , op 
het vogt, en zuigen het dus naar zig. De 
gedaante van deezen zuiger, en zyne 
famentftelling , heb ik overeenkomstig 
bevonden, met de afbeeldingen welke 
ons door den Heere REAUMUR daar van 
zyn medegedeeld (q). Maar, zo bes 
kwaam nu dit werktuig is voor deeze 
gekorvene, zo min vermoogende is eg- 
ter hetzelve, om weerftand te bieden 
aan de famendrukking, die hetzelve in 
het vervolg, na de inbrenging, van de 
Antherae moet ondergaan, by gebrek 
van genoegzaame hardheid. Hier uit 
volgt dan tevens, dat wanneer die 
zachte zuiger in dervoegen wordt ge- 
kneld, dezelve ook noodwendig, en 
0 en 


„1 CQ). Memoires pour fervir à L’Histoire des Iufectes T. gen 
Tab. 8. Fig. (on 17. p 


ed 


PLANT APOCYNUMs gon 


den beletten terugvoer der vogten, aan 
zyn uiteinde moet zwellen, en dus, 
ten laat{ten , buiten ftaat geraaken , om 
door het diertje wederom terug getrok- 
ken te konnen worden. Indien wy hier 
nu by in overweeging neemen, de haair- 
achtige gefteldheid der Stamina, en dat 
zodanige zuigers zeldzaam zo glad zyn; 
zonder eenige oneffenheden te hebben; 


dan begrypt men ligtelyk, dat myn ge- 


zegde , toen ik eene befchryving deed 
in het byzonder van de Stamina, niet 
ten eenemaal ongegrond is, in namelyk 
te ftellen, dat behalven de vaste ineen- 
fluiting Bnjberse, ook de verwar- 
ring in deeze haairachtige vezelen, als 
oorzaak van haar bederf kan worden 
aangemerkt. 

Mogelyk zalmen vraagen, Zyn ’er dan 
onder de andere infekten, °% zy vlie- 
gende, *t zy loopende enz. geene, welke 
dit zelfde noodlot konnen ondergaan 
De byen, wespen, en alle die foorten 
van vliegen, welken of getongd zyn; 
of wier koker , die hen tot een zuiger ver. 
ftrekt, eene hoornachtige hardheid 
heeft, vallen buiten de mogelykheid ; 
om daarin om te komen: wyl de laat- 
{ten te vermoogend zyn om aan de fa: 

| meis 


302 E. P, SWAGERMAN OVER DE 


mendrukking der Antherae toe te gee- 
ven; en de eerften op geen andere wy- 
ze gefchikt zyn, dan door middel van 
likken hun voedfel naar zig te neemen: 
ook heeft de Heer sTORM, daarin 
nooit andere foorten van infekten dan 
vliegjes ontdekt. Daar in tegendeel de 
Dionea Muscipula, wederom alle foor- 
ten van kleine gekorvene vernielt, na- 
dien haare bladen door derzelver fpoe- 
dige toefluiting, de daar opzittende 
fcherpe doorntjes terftond door de lig- 
haampjes dier ongelukkigen door perst en 
ze dus doet fneeven. Voor ’t overige 
kan men in de Werken van den groo- 
ten REAUMUR veele voorbeelden vinden, 
welke tot ftaaving dienen van myn ge- 
zegde, met betrekking tot de verfchil- 
lende gedaanten der werktuigen, welke 
hen dienen tot het naar zig neemen van 
derzelver voedfelen (r). 

Dus dan alles, naar myne meening, 
aangetoond hebbende, dat kan dienen 
tot opheldering eener zaak, welke, zo 
veel ik heb konnen nagaan, tot dus ver- 
re nog is verborgen gebleeven, oordeel- 

de 

(r) T. 9. pl. 2. Fig. 8. ib. pl. 7. Fig. 12. pl. 25. Fig. 


2545 758,9. Meer andere, door zyn overige 
Deelen verfpreid , gaa ik kortheidshalve voorby. 


PLANT APOCYNUMe 


303 


de ik met deezen arbeid, den Liefheb- 
beren der Natuurlyke Historie, aante- 
bieden, geen ondienst te zullen doen: 
en mogen deeze myne weinige poogin- 
gen ftrekken , ter aanmoediging van 
meer ervaarenen in deezen Tak der 
Wetenfchappen, dan zal ik myne moeis 


te dubbel beloond achten. 


Amfterdam 
den 25 Maart. 1774. 


UIT: 


304 
UITLEGGING 
DER 


AFBEELDINGEN. 


Figuur 1. Vertoont een Takje van den 4po- 
cynum in zyne natuurlyke grootte, aan 
“welke by A. een Vliegje , mede in 
zyne natuurlykegrootte, en zo als het 
zelve zig doorgaans vertoont, wordt 
aangeweezen. 


Figuur 2. Een der Bloempjes ten deelen ont- 
leed, en met de Vlieg daar in zitten- 
de vergroot. 


A. Het overgebleeven deel der wegge- 
fneden Calyx. 


B. Een Nectarium , zo als hetzelve zig al- 
toos, na de wegneeming van een ge- 
deelte des Bloemblads , tusfchen twee 
Stamina zittende verroont. 


C. C. Twee Anthere met derzelver Stamina 
in het midden. Deeze Stamina zyn, 
op de hier aangeweezen plaats, niet 
met de Anthere vast vereenigd, maar 
de Anthere zyn hier in tween gedeeld 
en beknellen flegs dezelven , en zyn 
vry naauwkeurig beflooten, 


D. Een 


hed 


D. Eengedeelte van het Bloemblad, welk 
ik, om de fchikking te zien, heb over- 
gelaaten. Deeze Bloempjes zyn een- 
blaadige Monopethala, en maar alleen 
ben boven in vyf deelen onderfchei= 

en. 


E. De Vlieg vergroot. 


FE. De twee geftipte lynen toonen aan de 
ligging van den Zuiger der Vlieg, langs 
de groef, die door de famenkomst van 
twee Anthere wordt gemaakt: nevens 
de plaats, daar zy gemeenlyk den Zui- 
ger tusfchen de ‚groef doorbrengt en 
bekneld raakt. 


Figuur 3. Een verdere Ontleeding deezer 
Bloempjes, met de voornaamfte daars 
in bevacte deelen. 


A. _ ’tOnderfte deel der Calyx. 


B.B.B. Drie Nectaria , welke na het wegnees 
men van twee Stamina te voorfchyg 
kwamen. 


C. Het Germen in twee deelen onders 
fcheiden. 

D.D. Twee Stamina, met derzelver witte 
haairachtige vezelen van binnen en ter 
zyde bezet, in deezen tand zeer duis 
delyk te zien, 


Va DEEL V, E, E‚ 


rr 


E‚ E De punt of famenkomst der Anthere , 
‚„uitmakende dat priemswyze lighaam, 
waar van ik te vooren gefproken heb. 


F. Het gedeelte dat in deeze Bloem Pú- 
Stillum geheeten wordt , maar dat zeer 
klein is. 


G. Het Stigma, nevens de daar in voor« 
komende Groef : om welke deeze 
Plant, door Linneus , onder de Pen- 
tandria Digynia geplaatst is. (*) 


(*) Verfcheiden Bloempjes had ik reeds Ont- 
leed, eer dat ik deeze Groef gewaar werd, welke 
mislukking my deed befluiten, dat deeze Plant , 
niet onder de Pentandria Digynia, maar onder de 
Pentandria Monogynia behoorde geplaatst te zyn: 
maar herhaalde Oncleedingen my mynen misflag 
hebbende doen ontdekken, vind ik my verpligt 
ieder daar voor te waarfchouwen; zynde deeze 
misflag voortgekomen, naardien ik, om de te- 
derheid der Bloem, telkens maar twee Anthere had 
weggenomen , en by toeval, telkens aan de tegen- 
geftelde ayde. | 


mt Ted 


eet 


D 


B 


—__ Wensantienardne 


Blad: zot 

BE DEK KING 

Vv AN 
AL DE BA RA N 
DOOR DE MAAN, 
Waargenomen te Verfailles, den 14 Apriù 
1774» met de vergelykingen der Waarnee- 
mingen van dezelwe verduistering, ge= 


daan te Parys, te Petersburg, 
Genêve en Brusfel. 


D oo 0 R 


MM MECHATN. 


Ik heb my tot deze Waarneeming bes 
diend van een Acromatifchen Verre 
kyker van een en een halven voet; de 
Ster fcheen zeer helder, voor den ins 
gang; zy is niet veranderd van kleur, 
noch haare helderheid verminderde, in 
het naderen van de fchyf.der Maan; zy 

V 2 „ ver- 


(*) De Heer MECHAIN heeft zyme uitrékeningen 
gedaan volgens de Methoden, welke de Heer DE 
LA LANDE, in zyne Aftronomie $ 1881—1923 en $ 
3970—1992, voorgedragen heeft, 


308 — M. MECHAIN BEDEKKING VAN 


verdween in-een oogenblik; ook zag 
men geen de minfte blyken van den 
dampkring der Maan. In den uitgang 
zag men de'Ster zeer duidelyk op den 
verligten rand der Maan, zy fcheidde 
zich eerst van de fchyf der Maan, 2 of 
3 fecunden, na dat zy zich eerst weder 
vertoonde, * «' en 
Ingangten ==  6°25'1waaretyd 
Uitgang: of het eerfte — 

oogenblik der we- 

der verfchyning - 97° 35/10!’ 

De breedte van de plaats is 48° 48’ 20/7 
het verfchil der Meridianen is in de vol- 
gende rekeningen op 51’ in tyd, oost- 
waards met het Koninglyk Obfervato- 
rium te Parys. 

(Waare lengte van de 

Maan by denIngang 2: 6°56' 18,6 
volgens de nieuwe Ta- 

fels van Mayer uitge- 

geven in 1770, 

‘Waarebreedte der Maan 5° 1’ 1”,6A 
Horizontaal  verfchil- 
Ee der Maan te Ver- 
ailles == “e= 54 14) Ja 
Horizontaale middellyn hae 
der Maan: z 29375 
Ver: 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN. 309 


Vermeerdering in even- 


redigheid van dehoog- 

te der Maan == =en 16/85 
Verfchilzicht der lengte. … (9g 

in de Spheroïde - <34" 14,3 


Verfchilzichtinde breeds » 
te in de Spheroïde «+7 27 58, 3 


Waarelengte der Maan, „> … « 
by den uitgang - :27°.31’ 13/2 
Waarebreedte der Maan» 5°.-r 48, 7e! 
Horizontaal - verfchil- Ì 

__ zicht van de Maan te. 


Verfilles … «ei, 554 Ip 4 
Horizontaale- middellyn ar je 


van de Maan Bol, | 29 37 Oes 
Vermeerdering in even-… ÒS 
redigheid der. hoogte 


__ van de Maan - MACSEN 
Verfchilzicht der lengte 
inde Spherôïde - ____ 39 28,8 
Verfchilzicht der breedte 
inde Spheroïde - 20 49, Aer 
Schynbaare lengte van if 
Aldebaran -= - at6° 37’58’,g 


Schynbaare breedte van $ 
Aldebaran - = ‘5° 28 55,8. 


De middelplaatfen vandeze Ster zyn 
getrokken uit de Affronomie Nautique 
| V 3 van 


310 M‚ MECHAIN BEDEKKING VAN 


van den Heer LE MONNIER en tot fchyn- 
baare gebracht, door ’er de uitwerking 
van de aberratie en nutatie by te voe- 
gen. Indien men van de lyst van den 
Abt DELACAILLE gebruik maakte, zoude 
men 9’, 3 minder hebben voor de leng- 
te ; en 5//,5 meer voor de breedte van 
de Ster, maar dit maakt geen invloed 
op de bepaling der Meridianen, 

Door deze rekeningen heeft men be- 
flooten, dat de waare zamenkomst te 
Verfailles geweest is ten 5°. 46’ 14’ waa- 
re tyd, in 2'6° 37’ 59 waare lengte 
en de waare verbeterde breedte van de 
Maan 5° 1’ 1,5 zuidelyk, en de feil 
der Tafelen in lengte 59” en in breedte 
26, o, waar van de eer{te in de tafelen 
moet bygevoegd worden, en de andere 
afgetrokken. 

PR NP Roe Ra Na 

De Heer Messier heeft te Parys op 
het obfervatorium van het Hotel van 
Clugny waargenomen 
Den ingangten - 6% 26’, o'’ waare 
Denuitgangten - 7 35 59 Styd 
Debreedteder plaats48° 51, 14 
Verfchil met het 

Koninglyk ohfer- - 

yatorium, in tyd 2’ oost, 

Waar 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN, SIE 


Waare lengte der Maân 
volgens de tafels, by de 
den uitgang - = 26°’ 56’ 21” 


Breedte van de Maan —=5° 1 Hs 7 
Horizontaal _veríchil- 

zicht - - 54 14’, 9 
Horizontaale middellyn - 29 37 5 
Vermeerdering van de 

middellyn voor de 

hoogte der Maan - 16, 8 
Verfchilzicht der lengte | 

inde Spheroïde - 34 18, 6 
Verfchilzicht der breed-. … | 

te in de Spheroïde - (28 220 
Waare lengte der Maan | 

by den uitgang, vol- 

gensdetafels - 2°7° 31’ 10”,9 
Breedte van de Maan - 5 zr 48, 7 
Horizontaal  verfchil- | 

zicht vande Maan - 54 IA 4 
Horizontaale middellyn. f 

‘der Maan - - 29. 37 \O 
Vermeerdering voor de 

hoogte der Maan - II, & 
Verfchilzicht der lengte Pe 

inde Spheroïde  - 39 29, 8 
Verfchilzichtder breedt | 

inde Spheroïde - 29 53 2 

V 4 De 


‚6 


812 M. MECHAIN BEDEKKING VAN 


De waare conjunêtie van de Maan 
met Aldebaran heeft men op het Motel 
wan Clugny beflooten geweest te zyn ten 
À. 47’ 5''e waare tyd, of 5° 47’ 3’ op 

et Koninglyk obfervatorium, «de waare 
verbeterde zuidelyke breedte der Maan 
5° yro’ en 17,5 kleiner dan volgens 
de tafels. De waare lengte der Maan 
verbeterd 2t 6° 37’ 59 dus 59’ grooter 
dan volgens de tafels, 

Men heeft in deze rekeningen, en in 
de volgende, onderfteld dat de buiging 
der licht{tralen langs de fchyf der Maan 
gaande 4;5 en de indrukking van het 
rônd der Aarde 3 was. 


„ Vergelyking van de twee Conjundien, 
voor het verfchil der Meridianen. 


\Waare zamenftand (con- 


“jundie)te Parys - si wides ef 
Waare zamenftand te 
Verfailles —_ - - 5" 46’ 14” 


Verfchil der Meridianen _ - = 49’ 
Waarneeming te_ / 
Verfailles is op eene 
plaats gedaan , die 350 
halve ‘roeden (toifes) 
ten oosten van het Ka- 


fteel 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN, 313 
fteel ligt, dit geeft in 
Ve noe snee 072 000 


Het verfchil derhalven 
der Meridianen tus- 
fchen het Koninklyk 
Obfervatorium te Pa- 
rys en het Kasteel van 
Werfailles is Som Weiden GI 


Nu hebben de driehoeken (*) van 
Frankryk dezelve uitkomst) gegeven , 
hetgeen de naauwkeurigheid der bedek- 
kingen aantoont, om het verfchil der 
Meridianen te bepaalen, en hoe verre men 
zulke verfchynfelen ftellen moet (wan- 
neer zy met naauwkeurigheid waarge- 
nomen zyn), boven de verduistering van 
de wachters, als by welke de gefteld- 
heid van het gezicht, het vermogen der 
kykers, detoeftand des dampkrings, al- 
toos eene onzekerheid aanbrengen, en 
een verfchil, dat men niet bepaalen kan. 


V5 De 


(*) De Heer MECHAIN doelt op de meetingen, 
die ‘er, om de kaarten van Frankryk te maken , niet 
lang geleden met veel naauwkeurigheid gedaan zyn. 
Dewyl nu foortgelyke meetingen door middel van 
driehoeken gefchieden,- zoo worden dezelve ge= 
aoemd de driehoeken van Frankryk, 


314 M. MECHAIN BEDEKKING VAN 


De miswyzing der tafels komt op 59’ 
volgens de waarneemingen van Verfail- 
lesen die van Parys. Zo dra het ver- 
fchil der Meridianen bepaald is, is de 
miswyzing der tafelen in breedte 9’ by- 
na grooter door de waarneemingen te 
Verfailles, dan door die te Parys, Men 
zal by deze gelegenheid opmerken , dat 
de Ster byna door het middelpunt der 
Maan gegaan is, en dat, in dit geval, 
de allergeringfte onzekerheid in de duu- 
ring van dit verfchynfel, of in de keer- 
beweging der Maan , een aanmerkelyk 
verfchil veroorzaakt in de waare breedte 
der Maan. 

De geheele Zons-verduisteringen zyn 
in het zelve geval, ten ware ’er eene 
verligte kring overbleef ; men gelooft dan, 
dat men in de Zon Zclipfen en de be- 
dekkingen, altoos die waarneemingen 
moet voortrekken, die in de plaatfen.ge- 
daan zyn, alwaar de fchynbaare breedte 
van de Maan tot de Zon of de Ster zeer 
groot was, wanneer men de ware breed- 
te-van de Maan naauwkeurig bepalen 
wille; en in. dit geval brengt de kleine 
onzekerheid van de middellynen van de 
Zon en de Maan,en vande duuring zelve 
‚van het verfchynfel, de minst mogel” 

C 6 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN. 315 


ke dwaaling op de waare breedte der 
Maan, die men ’er uitafleidt, terwyl zy 
fomtyds zeer groot in het eerfte geval is: 
ik heb verfchillen van meer dan eene 
minut gezien, in de breedte, die uit 
veele waarneemingen van dezelve totale 
verduistering op verfcheiden plaatfen ;, 
afgeleid waren ; en wanneer men onder- 
tusfchen het begin en het einde ieder 
afzonderlyk berekende, toonden deze 
berekeningen, dat zy maar een klein 
getal feconden onzekerheids konnen op- 
leveren, in de duuring van de verduis- 
tering, Zo dat indien men waarnee- 
mingen ontbrak ter plaatfe alwaar de 
fchynbaare afltand groot genoeg was, 
om de waare breedte der Maan te ver- 
beteren, het al zo veilig wezen zoude, 
de vergelykingen alleen volgens de ta- 
fels, dat is zonder verbetering, te ma- 
ken op de breedte die men ’er uit trekt; 
alleen de beginfelen of ingangen, zeg 
ik, vergelykende, als ook de einden 
of uitgangen, om uit dezelve de waare 
zamenftanden (conjunttien) af te lei 
den, en uit dezelve het verfchil der 
Meridianen, Het gunftigfte geval in 
deze Behadinheid is, wanneer de 
fchynbaare breedte vande Maan, ten 

4 op: 


B1IÓ Me MECHAIN BEDEKKING VAN 


opzichte van de verduisterde Ster, zich 
ten naasten by in de eene plaats, zo 
groot als in de andere, bevonden heeft , 
het zy zuidelyk of noordelyk. De groot- 
fte Phafis in een Zons-verduistering 
naauwkeurig gemeten, kan dienen om 
de breedte der tafelen te verbeteren, 
maar men kan zelden op dat foort’ van 
meetingen ftaat maken. 

In de volgende uitkomsten , heb ik 
de voornaamfte grond-rekeningen uit- 
gelaten, om niet langwylig te zyn: het 
is genoeg dat zy even naauwkeurig zyn; 
en dezelve aanmerkingen opleveren, met 
de vorige, 


TE PETERSBURG, 


Nam de Heer re- 
XELL “den, ingang 
„waar ten - 8°.28’ 34! waaretyd 
Den uitgang - 9 ZJ 20 
Ik heb ’er den waa- 
reri zamenftand uit 
afgeleid ten - ve 8D 
met 9’, 9 voor de miswyzing der tafels 
in breedte. Schoon deze miswyzing der 
tafels 7'', 6 kleiner is ‚dan door de waar: 
neeming te Parys. en ook 16” kei 
an 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN. 31% 


dan die van de uitkomst der waarnee- 
ming te Verfailles, moet men dezelve 
echter de voorkeur geven, om dat het 
middelpunt van de Maan, meer dan 12’ 
onder de Ster doorgegaan is, en dat 
eene feil van 24’ in tyd, op de duuring 
der bedekking maar 4’ van een graad 
verfchils geeft in de waare of fchynbaa- 
re breedte der Maan, Nu zyn 24’ mis- 
wyzing in tyd op de duuring te aanmer- 
kelyk, om dezelve te onderftellen in de 
waarneeming van eene bedekking, voor 
al van eene fchoone Ster, en men ziet, 
dat wanneer men toeftond, dat dit 
mogelyk ware, het altoos waar zoude 
zyn, te zeggen, dat de breedte van de 
Maan afgeleid uiteene waarneeminge, in 
welke derzelver middelpunt ver van dat 
van de verduisterde Ster gegaanis, altoos 
moet voorgetrokken worden. 


TE GENEDPE. 
Nam de Heer MALLET 


den ingang waar ten - 6 47’ 56” 
Den uitgangten == 7" 56’ 36! 


_ De fchynbaare weg; door de Maans 
fiddelpunt afgeloopen , (op alles agt 
ge: 


318 M. MECHAIN BEDEKKING VAN 


geflagen zynde) was 1783”’9; de fom van 
de halve middellyn der Maan in reden 
van haare hoogte vermeerderende, en 
evenredig aan de verfchilzichten, op 
de plaats en het oogenblik van iedere 
waarneeming, en daar en boven verbe- 
terd met 4/, 5 ten opzichte van de bui- 
ing der lichtftralen, is maar 1781’, 6, 
en moet dan befluiten, dat de duuring 
van het verfchynfel 4” of 5’ in tyd te 
lang is, of dat de uur-beweeging vol- 
gens de tafels van MAYER 2’, 5 omtrent 
te groot is, of dat de middellyn van de 
Maan een weinig te klein genomen is, 
en dus de ftraalbuiging een weinig te 
fterk genomen is, of de Horizontaale 
middellyn een weinig te klein, In veele 
geheele Zons-verduisteringen , en zulke 
bedekkingen als deze, in welke de Ster 
door, of zeer naby het middelpunt der 
Maan gegaan is, heb ik reeds aange- 
merkt, dat het fcheen, dat de buiging 
der lichtftraalen wat fterk was, of dat 
de middellyn van de Maan wat gering 
was; vorders zoude men een grooter 
getal naauwkeurige waarneemingen noo- 
dig hebben, dan die men heeft, om iets 
Zekers te bepalen omtrent de juiste 
Boeveelheid van de buiging der Kas 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN. 316 


len, en de middellynen van Zon en 
Maan. Ik zal flegs aanmerken, dat 
wanneer men de fom der halve middel- 
lynen 2 of 3’ grooter ftelt, het zy men 
Le buiging minder fterk neemt, het zy 
men de Horizontaale middellyn van de 
Maan wezenlyk vergroot, men een 
genoegzaame overeenftemming zoude 
vinden voor de miswyzing der tafelen 
in breedte, te Verfailles, Parys, St. 
Petersburg en Genéve; want ik heb aan- 
gemerkt, dat hoe nader de Ster by 
het middelpunt doorgaat, deze miswy- 
zing ook aanmerkelyker wordt, zo dat 
te Genéve, alwaar de duuring te lang 
fchynt, het middelpunt der Maan over 
de Ster moet gegaan zyn, of ten minfte 
byna over het zelve: te Verfailles zyn 
maar 57’, 5 geweest; te Parys was de 
kortfte afftand der middelpunten 70”, r. 
Waar uit men ziet, dat de miswyzing 
der tafelen in breedte zo veel te aan- 
merkelyker fcheen, als de afftand van 
het middelpunt kleiner geweest moet 
zyn. De Zons-verduistering van 1778, 
die op verfcheiden plaatfen van Zuropa 
eheel zal zyn, zal middelen aan de 
and geven, om de middellynen van Zon 
enMaannaauwkeuriger tebepalen; ende _ 
waa- 


520 M. MECHAIN BEDEKKING VAN 


waare hoeveelheid der ftraalbuigtng vast 
te tellen, tot welke de Heer Du sEjour 
zo na mogelyk gekomen is, om alle de 
waarneemingen van de verduistering van 
1764 over een te brengen. 


TE BRUSSE Le 


Is de uitgang waargenomen 

CEN! note ve vet Die uf ar gen 
Daar byvoegende de waa- 

re breedte der Maan, af- 

geleid uit de Petersburg- 

fche waarneeming, heeft 

men den waaren zamen- 

ftand ten - „58 55’ 16: 


Nu zal ik het verfchil der Meridia- 
nen van de Plaatfen, van welke ik de 
waarneemingen aangehaald heb, ’er uit 
afleiden. 


Waare zamenftand toege- 
past op het Koninglyk 
obfervatorium te Parys 5 47. 3% 
Waare zamenftand te Ver- 
failles toegepast op het 
Kasteel - 8 = 5 46 12 
Verfchil der Meridianen : SL 
as 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN. 321 


Zamenftand te Parys © = 5u 47 3" 
Zamenftandte St. Peters- ede 
burg  - En ni7. 38097 4 
Verfchil der Meridianen = 1°51’ 545 
Waare zamenftand te Ge-j 
néve, door den ingang 
bepaald „met verbetering N 
vandemiswyzing der ta-+6® 2’ 14’',5 
fels van breedte volgens f 
de waarneemingen van 
St. Petersburg Jammm 
Verfchil der middaglyn 
met die van Parys -_-_ 15'11”,5 
Waare zamenftand te Ge=y Ë 
néve, door den uitgang 
bepaald, met verbete. | 
ring van de breedte vol- &6* 2’ 185? 
gens de tafels, door Se | 
waarneemingen van St. 
Petersburg. _- - 
Verfchil der Meridianen 
door den uitgang - 15/,155/ 
‚Men moet aanmerken, dat het on- 
verfchilligis, welke miswyzing men voor 
Genéve aanneeme, de uitkomst zal altoos 
dezelfde zyn, al {telde men zelfs geen 
miswyzing in de breedte der Maans-ta« 
fels „van welke men zich bedient, 
S7. DEEL p,% De 


lis 


522 Ne MECHAIN BEDEKKING VAN 


De waare zamenftand te 
Brusfel, door den uit- 
uitgang, in agt genomen 
…—zynde de-miswyzing der 
‘tafelen, volgens de waar- 
neemingen. van St. Pe- | 
tersburg == 5 5516: 
Zamenftand op het Ko- | 
_ninglyk  Obfervatorium 
__te Parys. . DL VE: Md 


‚ Verfchil der Meridianen 8 13 


> „Indien men de miswyzing 

der tafelen, zo als ik de- 

zelve door de waarneemin: 

ge van Parys, in breedte, 
goedkeurde, zoude men ten 

minften voor het verfchil 

der Meridianen verkrygen 8’ 11” 


De lengte van Genéve zeer verfchil- 
lendgevonden zynde van die, welkein de 
Connoisfance des Tems aangeteekend is; 
heb: ik willen nafpeuren, wat overeen- 
komst ‘er tusfchen myn uitkomst en die 
der afftanden in halve roeden (toifes) 
tusfchen de loodlyn en Meridiaan van 
Parys konde gevonden worden. A 


Bed 


ALDEBARAN DOOR DE MAAN. 323 


“ Ik heb voor de breedte van Geneve - 
in de fpheer 46° 12’ 1’ gevonden, en 
voor verfchil met Parys in lengte 3° 49’, 
44 of in de Spheroïde voor de breedse 
van Geneve 46° 12’ 2’, en het verfchil 
in lengte 3° 48’, 54. het geen 15’ 14,2 
in tyd geeft, 

Het blykt dus duidelyk, dat het ver- 
fchil der Meridianen in tyd, is tusfchen 
15' 11’, 5 welk de ingang geeft, en 15’ 
15, 5 welke de uitgang geeft. Verder 
is hier boven aangemerkt, dat een ligt 
verfchil in de buiging der lichtftralen;, 
alle de waarneemingen met elkander zou- 
de doen overeenkomen; en men zoude 
omtrent 15’ 13’ hebben ; dus kan men 
met zekerheid ftellen, dat het verfchil 
der Meridianen, tusfchen Parys en Ge- 
neve 15’ 14” in tyd is; of in graaden 
3° 48/3, dat isbynaeene halve graad min: 
der dan in de Connoisfance des Tems, 


WAIT Xa VER 


Bladz. 324 
VERHANDELING 


ovER 
HET DOOR DE NOORMANNEN ONT- 
RUST EN GEPLONDERD 


DORESTADUMDER BAT AVIEREN:; 
| WAARIN Ô 
Bet gevoelen van den Heere B, H. getoeist, 
en de frrooperyen van die zeeroo- 
wers verklaard worden. 
DooOkR 


GF DE RHOER: 
I. HOOFD- 


FACOBI DE RHOER 


DISQVISITIO 
D E 


DORESTADO BATAVORVM, 


A 
NORMANNIS VEXATO AC DIREPTO;5 
IN Q VA 
Viri Amplisfimi B. H. fententia examis 
natur, piratarumgue eorum expos 
diriones illuftrantur. 
CAPVE 


J. DE RHOER OVER DORESTADUM. 325 
LJ. HOOEDDEEL. 


Het Batavodurum van Tacitus. Doreftadum 
door de Noormannen ontrust. De oorzaaken 
dezer vyandelykheden. _Insgelyks een Stad 
van dien naam aan de Elve. Het gevoelen 
van den Groot Achtbaaren HUYDECOPER. 
Of hy de eerfte zy, die dus geoordeeld hebbe? 
TRAZIGERS Chronyk wordt voor dit gevoe- 
den bygebracht. De Inhoud van het gefchit. 
De Bersiniaanfche Jaarboeken worden uitge- 
legd, verdedigd en verbeterd, Bewyzen van 
ons gevoelen uit die Faarboeken getrokken en 
geftaafd. De gefthiedenis dier krygstochten 
wordt toegelicht. Ligt Kinhemum over de 
Elve? Een aanmerkelyke plaats der Meten- 
zer raarboeken wordt uit Regino werbeterd 


3 en 
ee 
CA BVE ode 


Batavodurum Taciti, Doreftadurn a Norman- 
nis wexatum. Causfae vexationum illarum. 
Vrbs etiam hujus nominis ad Albim. Am- 
Plisf. HUIDECOPERTI opinio. An primus 
slle fic fenferit. TRAZIGERI Chronicon pro 
ea fententia adducitur. Controverfiae fum- 
ma. Annales BERTINIANI explicantur, 
windicantur et corriguntur. „Argumenta pro 
noffra opinione ex annalibus iftis petita et 
adferta. Hiftoria expeditionum illuftratur. 
Kinhemum an trans Albim. REGINO cor- 
rigitur et explicatur. Locus de 

1e 


826 _J- DE RHOER OVER 


en opgehêlderd, Dat Dusburg aan den Psfel 
door de Noormannen geplonderd is. Gelyk 

_ ook Deventer. Bene nieuwe gisfing over den 
naam van die Stad. Misflag van LAMBE- 
cius. Gothofredus , een Noorman, in Ba- 
tuagedood, — 


SdP RAGLEUS maakt in zyne gefchie- 
Al denisfen (a) gewag van het wicus 
Batavodurum, De meesten willen, dat 
door hem bedoeld worde die plaats van 
%* Utrechtsch Bisdom, welke wy heden 
noch Wyk te Duurflede noemen, zoo 
dat wicus verwandeld zy in wyk, terwyl 
de twee laatfte lettergrepen van Bata- 
wodurum ons de naamsrede van Dorofta- 
tus, Daroftadum, of Dorfladum, zoo 

ge- 


(a) Hist. V. 20. 


BE EE 
Annalium METENsIuUM. Dusburgum ad 
Jfalam , a Normannis direptum. Wiet Da- 
ventria. Nova conjectura de nomine urbis 
iftius. LAMBECIUS notatur. Gothofredus } 
Nermannus , in Batua interfectus. 


B Aemorat TACITUS, Hist. V, 20. vicum Batavo= 
durum, quo nomine plerique volunt fignifi- 

gari locum iftum Trajectinae dioccefeos, quem, 
a vica hodie adhuc Wyk, et Wyk te Duerftede appel- 
Utamus. E poftrema quoque vocis parte factum 
geit, BE afcriptoribus, medii acvì maxime; Hie. 
4z 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 3277 


gemeen, vooral by de fchryveren der 
middeleeuw, en in onze dagen nach 
kennelyk in Duurftede, opgeven. En 
dan meenen zy, dat het dieftad zy, van 
welke wy in de Jaarboeken lezen, dat 
‚ze meermalen ingenomen en geplonderd 
is, door die Deenen, Zweeden en Noor- 
wegers, welke met den algemeenen naam 
van Noormannen beftempeld wierden, 
en die vooral in de g eeuw deze ftreken 
vaak ontrust, en veele fteden verwoest 
hebben. Wy weten toch, dat deze vol- 
keren van eene ongelooflyke meenigte 
van menfchen overvloeiden, dewyl on- 
der hen of geene, of genoegzaam weini- 
ge befinettelyke ziekte heerschte. De 
ryken wierden ook zoo verdeeld, dat 
een der zoonen te lande, de andere ter 

zee regeerde, Ook wierd het voor geen 
| Dr! fchan- 


, Ue NM MU, , N ke 
Er PED 


flatus, Doroftadum , vel Dorftadum dicatur. Esfe hoe 
iltud oppidum, quod facpius captum direptumque 
legimus , a Danis illis, Sueonibus et Norvagiss 
gui communi nomine Normanni vocabantur, qui- 
que, fecalo in primis nono, has oras multum 
vexarunt, plerasque urbes diripuerunt et vaftarunt, 
Illas quippe gentes incredibili hominum muiticu- 
dine abundaste legimus, quippe inter quas, vel 
nulla, vel rara admodum peftis grasfabatur, Regna 
etiam fic dividebantur, ut filiorum alter terra, al- 

_ ter 


328 J. DE RHOER OVER 


fchandelyk foortvan kryg gehouden ‚de 
zee te fchuimen, en de kooplieden te 
water te belagen (b). | 
Hier van daan gebeurde het, dat zy; 
door de meenigte der inwoneren be- 
naauwd , door honger geperst, en door 
den oorlog gedrukt, zoo dikwils in 
vreemde ryken vielen, alleste vuur ente 
zwaard verwoestende, ’tWas toch een 
ftokregel dier. volkeren, gelyk TAC1- 
TUS (c) van de oude Germaanen al ge« 
zegd heeft, dat het luiheid en lafhartig- 
heid was, iets door zweet te verkrygen; 
2% geen men met bloed konde koopen. 
En in dit gezichtpunt is het aan onze 
tneeste fchryveren voorgekomen. _ On- 
langs 


(b) KRANTZ. Metrop. p. 84. et in Norv. p. 352— 
(C) De Moribus Germanorum. 14. 


pd 


ter ponto dominaretur. Nec inhonorum erat mi- 
litiae genus, piraticam exercere, et per mare tran- 
feuntibus infidiari, uti KRANTZIUS iz Norvag. 
P. 352, in Metrop. p. 84. aliique doeuerunt: Hinc 
itaque fiebat , ut habitatorum multitudine coacti, 
fame compul(i, bellove presfi, toties aliena regna in= 
vaderent, caedibus, rapinis atque incendiis om- 
nia foedantes, cum, quod de prifeis Germanis dixit 
TACIT. de Mor. Germ. 14, pigrum videretur 
atque iners, fudore adquirere, quod fanguine pa- 
sare posfent. Et fie quidem plerisque rerum en 

ra= 


DORESTADUM DER BATAVIÈREN. 329 


langs echter heeft BALTHAZARHUY- 
DECOPER, een man, niet meer be- 
roemd door eerampten, dan door let- 
teren en geleerdheid, en aan wien onze 
vaderlandfche taal zoo veel verplichting 
heeft , gantsch iets anders voor den dag 
gebracht, in de Aanteekeningen op de 
Rymkronyk van MELIS STOKE (d), 
Te weten, hy verftaat door Doreftadum 
niet het tegenwoordig , onder ’t Utrecht- 
fche Bisdom behoorend yk te Duur fle- 
de, maar eene andere ftad, die in alou- 
de tyden niet verre van den mond der 
Elve gelegen was: in welke de Deenen 
en Zweeden met de Friefen en Saxers 
oulings koophandel dreven. En dit 
Doreftadum hebben de Noormannen, 
X 5 naar 


Cd) 1 deel bl. 173. 


in 


ftrarum feriptoribus vifum fuit. Ivit autem nuper 
in alia omnia Vir, non honoribus , quam literis ct 
erudirione clarior, atque de patrio noftro fermone 
praeclare meritus, B. HUIDECOPER, iz zot. ad 
Chronicon Rhythmicum „Aemilië Stokii (Rymkronyk) 
Tom. IL. p. 173 etfeqq. qui non Doreftadum, Trajec- 
tiní nunc juris oppidum , fed urbem intelligit ‚non 
procul ab ‘Albis oftio olim remotam, in qua Dani 
et Sueones cum Frifiis et Saxonibus commercia 
exercuerint, Normannos putat feculo nono Rr 

2 


330 J.. DE RHOER OVER 


naar Zyn gevoelen, in de g eeuw, jaar- 
Ilyks geprangd, en eindelyk geheel en 
al verwoest, ‘Terwyl nochtans Graaf 
SIFRIED de naamsgedachtenis bewaar- 
de in eene nieuwe ftad, aan deze zyde 
der Elve door hem gebouwd en Staden 
genoemd, welke ook heden overbe- 
kend is. Hy voegt ’er ook by, dat het 
hem zeer aangenaam ware, toen hy dit 
gevoelen bevestigd zag door A, KRANTZ 
(e), die dus fchryft, Sifried heeft Stam 
dium werfterkt. De Jaarboeken werba- 
len dat hy het gefticht hebbe. —- Men 
zegt dat het verkruid zy van eene andere 
plaats, alwaar ’ eerst Dorfladium ge- 
heten wierdt. Endat KRANTz dezelve 
plaats bedoele , blykt uit het geen on el- 

ers 


(e) Saxon. VL, 5. 


Kd nd 


1 

ftadum illam quotannis faepe infestasfe, eodemque 
illo feculo funditus diruisfe, Nominis tamen me- 
moriam fervasfe Sifridum Comitem , qui novam ur= 
bem cis Albim excitavit, et Stadam vocavit, quae 
hodie etiam fatis est celebris. Perquam iucundum 
fibi accidisfe „ addict, cum opinionem illam firmari 
videret per A. CRANTZIUM, illis, quae Saxoniae 
fkae VI, 5. feripfie, Sifridus Stadium communivit. Anua- 
des tradunt aedificasfe — Translatum ferunt de alio loco , ubi 
Dorftadium prius wocaretur. Idem fignificare CRAN T- 

ZI 


DORESTADUM' DER BATAVIEREN, 33E 


ders (£) zegt, zy noemen nochtans de oude 
flad-Dorfladium, van waar men zegt 
dat sTADIUM oorfpronkelyk is. Zoo 
gevoelt die uitmuntende man, verzeke: 
rende; dat Doreftadum, door de inval- 
len der Deenen beroemd, nu en lang te 
voren voor Batavodurum, een ftad van 

* Utrechtsch land , gehouden wordt, 
En dit is gedeeltelyk waar, want de 
uitmuntendfte fchryvers, U, EMMIUS; 
JANUS DOUZA, en honderd anderen, 
onder welke onlangs WAGENAAR; 
hebben aan die zaak niet getwyffeld, 
Dat nochtans, gelyk de Groot. Acht- 
baare Man verzekert, geen een fchry- 
ver anders zou gemeld hebben, is be- 
zyden de waarheid, en hy fchynt ens 
_… het 


(É) I, 4. 


rrd 


ZIUM Ï,4. DORSTADIUM zamen vocant oppidum 
prifcum, unde ST ADLO teftantur esfe originem. Ita Vir 
eximius, qui ab omnibus ‚» nemine excepto, E€t 
nune, et dudum ante, Dorftadum, Danorum it= 
ruptionibus celebrem, pro Batavoduro, agri Tra- 
jectini oppido, haberi adferit. Atque hoe quidem 
partim est verisfimum. Scriptores enim excellen- 
tisfimíi, UBBO EMMIUS, IANUS DOUSA, Et 
centum alii, atque nuperrime WwAGENARIUSs 
ea de re non dubitarunt. Quod vero nemo unus 
tradiderit aliter, ut fcribit Vir Ample an 
Ed 


833 Te DE RHOER OVER 


het Noorweegen van zynen KRANTZ 
naauwkeurig genoeg te hebben ingezien, 
Want die heeft daar, van de Noorman- 
nen handelende, dit te boek geflagen 
(g), zy hebben \Dorfladium aan de Elve, 
Antwerpen aan de Schelde , en Wykland, 
een marktplaats aan den mond der Maaze 
elegen , verwoest. En, voegt hy ‘er 
y, in ’t wierde jaar daarna hebben zy 
op’ eiland, Walcheren genoemd (t is een 
gedeelte der zeekant van Zeeland) veelen 
omgebracht, en eenigen tyd daar blyven- 
de, zyn zy, na het opzamelen der fchat- 
vingen, te rug gekeerd naar Dorfladium, 
en gelden opgelegd en afgeperst hebbende, 
weer. weggezeiid, Nochtans bepaalt 
deze fchryver hier de legging niet, 
maar zegt wederom(h), zy vluchten over 
de 


(8) Le 1,38. (h) L. II, 5. 


np 
habet, et non incidisfe videtur in Norvagiam fui 
KRANTZII. Ibi enim Lib, I, 38. haec reliquit, de 
Normannis agens: DORSTADIUM AD ALBIMs 
Antverpiam ad Scaldim fluvios, et Wykland emporium, 
fitum aa oftium Mofae vaftaverant, Ac dein: anzo dein- 
de quarto, in infula quae Walacra vocatur , (Sialandiae 
maritimae regionis portio est) multos trucidaverunt , et a- 
liguamdiu ibì commorantes, cenfit exacto Dorftadium redie- 
runt et tributis inpofitis et exactis enavigarunt. Ubi ta- 
men fitum non definit, Sed rurfum L. II, 5. ae 
qd= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 333 


de Elve der Friezen naar Dorftadium, Dit 
alles wordt ook uit SIGEBERT , den Gem- 
blacenfer , bevestigd, doch met welk 
recht, zal vervolgens getoetst worden, 
Maar dit is zeer te pryzen in de po- 
ging van dien Groot Achtbaaren Heer, 
dat hy de geheugenis van het oude 
Doreftadum heeft opgehaald, want ik 
twyffel niet, of veele fchryvers, welke 
gemeenelyk van het Doreftadum der 
Batavieren verftaan worden ,{preken van 
deze ftad. Met betrekking tot het welk 
ik daarom eene plaats uit KRANTZ (ú) 
mynen lezer onder het oog zal brengen, 
in welke hy zegt, Dorftadium was toen 
een flad, niet op die plaats, alwaar nu 
Stadium legt, maar nader aan de stres 
en 


G) Metrop. $ 13. 


, / DNI, dp, 

Br ae hr a vt ad 
ffadium per Albim Frifionum confugiunt, vaftantque. Lt 
haec € sIGEBERTO Gemblacenfi firmantur, quo iu= 
re, dicetur infra. Id vero in Viri Gravisfimi opi= 
nione perquam laudandum, quod veteris iftius 
. Doreftadi memoriam excitarit, neque enim dubitos 
quin nonnulli ea de urbe loquantur, qui de Batas 
vorum Doreftado vulgo intelliguntur, uti de hoe 
capiuntur , quae de illo agunt. Addam ideoque et 
alium KRANTZI locum de oppido ifto, Sic ille in 
Metrop. I, 13. Dorftadium tum oppidum erat „ rion eo. loco „ 
quo nunc Stadium est, fed Albi wiciniore, Monftraut hodie 
ves 


Nadi 


334 Je DE RHOER OVER 


Men toont beden de overblyffelen- van de 
oude flad, Ja, alzoo de uitmuntende 
Man, wiens gevoelen ik toetfe, geen 
een bewys aanvoert om te voldingen ; 
dat dit Doreftadum aan de Elve door de 
Noormannen verwoest zy, zal ik uit 
eenen ouden fchryver iets bybrengen , 
waardoor zyn gevoelen geftaafd kan wor= 
den. Ik doel op TRAZIGER, in de 
Hamburger Chronyk (k) alwaar de Noor- 
mannen, die uit zee de Elve waren op= 
geloopen, gezegd worden Hamburg en 
%* oude Stadium, ’ welk toen Dorfta- 
dium genoemd wierd, verbrand en om- 
gekeerd te hebben. Zie daar de woor- 
den zelve, ”Die Normannier , die fich 
 folgendes in. Galliam gefetzt, und 
5) das 
Ck) Apud ill, WESTFALEN ân Mon. ter. Germ, T. Le 
p. 1269. ki 
Ht 
weteris oppidi veliquias. Immo, quia nullum pro hac 
urbe, a Normannis direpta, teftimonium adduxit , 
proferam ex antiquo Chronico, quo viri Amplis, 
opinio fulciri posfit. Ita enim TRAZIGER: iz 
Chron. Hamburg. apud illuftr. WESTFALEN in 
Monum. Rerum Germ. T.I. p: 1269. ubi Normanni e 
mari Albim dicuntur ingresfi, Hamburgum et Ve- 
tus Stadium, quod tunc Dorftadium vocabatur, 


diripuisfe et evertisfe. En verba ipfà. Die Nor- 
mandier , die fichfolgendes in Galliam gefetzt, za 
» as 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 335 
g 


das hertzogthum Normandien aufge- 
» tichtet, fhuren aus der fee die Elbe 
„her auf, verbrenneten und zerftöre 
„ten die {tad Hamburg, und Alten 
s‚ Stade , dahmahls Dorftade genant, 
» und is dahmahls St, Anfcharius mit 
» grosfer noth gen Ramfen ertkom- 
» men” Gy ziet, dat er niets gefchik- 
ter ten voordeele van den Groot Acht- 
baaren Heer heeft kunnen gezegd wor- 
den, 

Maar dit behoort niet tot het Dore- 
ftadum der Batavieren, Het verfchil 
toch komt hier op uit; of die aanval- 
len, welke wy lezen dat geduurig in de 
g eeuw op Doreftadum gefchied zyn, 
tot het Utrechtsch Doreftadum „ tegen- 
woordig Wyk te Duurflede oren 

e- 


td 


das hertzochthum Normandien aufgerichtet, fuh- 
ren aus der fee die Elbe herauf, verbrenneten und 
zerftöreten die ftad Hamburg , und Alten Stade , dah- 
mahls Dorftade genant, und is dahmahls St. An-= 
fcharius mit grosfer noth gen Ramfen ertkommen,. 
Vides pro causfa. V. A, nihil opportunius dici po= 
tuisfe, At nihil haec ad Dorttadum Batavorum. 
Summa enim controverfiae huc redit, utrum illae 
inpresfiones , quas pasfim nono feculo in Dorftadum 
factas legimus per Normannos, ad noftrum Dore- 
ftadum pertineant, nec ne! Atque priusego, pace 

vie 


336 _ J DE RHOER OVER 


behooren, dan niet? Het eerfte zal ik 
met verlof des grooten Mans door be- 
kwaame getuigenisfen ftaven. De BER- 
TINIAANSCHE JAARBOEKEN zeker 
toonen dit, ’t geen ik op my genomen 
hebbe te voldingen ‚op verfcheiden plaat- 
fen zoo klaar en overvloedig aan, dat er 
niets fchynt tegen ingebracht te kunnen 
worden. Dus fpreken zy (1). De vloot 
der Deenen , vallende in Friesland, heeft 
een gedeelte van het zelve verwoest, en 
daarna over oud Utrecht, by de koopflad, 
Doreftadus gebeeten , komende, hebben zy 
alles geplonderd , fommige menfchen ge- 
dood , fommigen gevangen weggevoerd, en 
een gedeelte van het zelve verbrand, Oud 
Utrecht is hier buiten kyf die alleraan- 


8e 
(1) Ad, Ann. 834. 


N ZN AS A UD, Nh, AN Wo, 
rde 


viri excellentisfimi „, idoneis teftimoniis probatum 
ibo. Annales utique BERTINLANI diverfis in locis, 
id quod probandum mihi fum{i , tam luculente et 
copiofe commonftrant, ut nihil opponi posfe vi- 
deatur. Sic illi ad annum DCCCXXXIV. Clasfis de 
Dania veniens in Frifiam aliquam partem ex illa deva 
flavit , et inde per vetus Trajectum ad emporium quod vo= 
catur Doreftadum wenientes omnia diripuerunt ‚ homines au- 
tem quosdam occiderunt , quosdam captivatos abduxerunt, 
Partemque ejús ignì cremaverwnt. Vetus Trajectum ibi Te 
u= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 337 


genaamfte tad, welke ook heden U- 
trecht genoemd wordt, En dit heeft de 
Groot Achtbaare Man niet durven los 
chenen. 

Wat nu? Hy zegt dat die Jaarboeken 
vervalscht zyn, Maar dit is den knoop 
doorfnyden, niet losmaken, op dat ik 
wegens den eerbied, welken ik den uit- 
muntenden grysaard verfchuldigd ben, 
niets harders zegge, Immers dat ze 
niet vervalscht zyn, blykt uit het geen. 
er in diezelfde plaats gelezen wordt (m). 
De Nordmannen in eenen tweeden flroop 
Doreftadus aanvallende, hebben het ver- 
woest en vyandelyk beroofd, Waar zou 
men de woorden, met eenen tweeden 
flroop aanvallende, toebrengen, by-al- 
dien het geen ’er van % voorgaande jaar 

V. DEEL. Y ge= 

(im) Ad Ann. 835. 


eddie 


dubio est urbs illa amoenisfima, quae hodie etiam 
fic vocatur, quod negare aufus non fuit V. As 

uid ergo? interpolatos dicit annales illos „id 
vero est nodum fecare, non folvere, nam ne quid 
gravius dicam, vetat reverentia, quam V. A. de- 
beo.  Interpolatos haud esfe manifestum est, „ex 
illis, quae leguntur ibidem ad annum pceexxxv. 
Normanni fecunda irruptione Dorftadum irruentes vaftave- 
vunt , atque hoffiliter depraedati funmt.. Quorum enim 
illa, feeusda irruptione irruentes, fi ca, quae de prima 
ir= 


338 J. DE RHOER OVER 


gelezen wordt, valsch en onecht is? of 
zullen wy derhalven de latere lezing, 
die deze woorden, door ° oud Utrecht, 
enz. uitgelaten ‚heeft, verkiezen? Dit 
wilde de beroemde Man, maar zal het, 
als met de eenftemmigheid der gefchie- 
denisfen ftrydig, niemand lichtelyk diets 
maken. 

Diezelve Jaarboeken zeggen nog eens 
(n): op dien tyd hebben de Nordmannen, 
met eene gewoone flrooping Friesland in- 
rukkende, op *t eiland, *t geen Walcheren 
beet, de onzen onverhoeds op’ lyf geftort , 
weelen vermoord, en meer geroofd. En 
eenigen tyd daar wertoevende , zyn zy; 
Jchatting opgehaald hebbende, zoo veel ’% 
ben lustede, op denzelfden dag te Dore- 
fhadum aangekomen, en hebben insgelyks 

à de 

(n) Ad Ann, 837. 


Bede 


‚Irruptione fuperiori anno leguntur, falfa fint ac 
fpuria? Praeferremusne igitur feripturam recentio- 
rem, quae illa verba in compendium redegit, ubi 
haec per vetus Traielum etc. non leguntur? Id vellet 
Vir Iluftris , fed nemini perfaadebit , quia hiftorfa- 
rum confenfùui adverfam est. Iterum Axxales illi, 
anno DCCCXXXVIL. Ea tempeftate Normanni irruptione 
felita Frifiam irruentes in infula, quae Walachria dicitur, 
zoftros imparatos adzresf, multos truciudaverunt „ plares 
depraedati fuut, et aliquamdiu inibi commorantes, cenfië 

prout 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 339 


de fchattingenafgeperst. De Keizer, dit 
wernemende, heeft, de woornoemde reize 
uitgefleld zynde, zich naar Nymegen , een 
westing naby Doreftadum gefpoeid, Wy 
zien dat Doreftadum op eene legging 
geplaatst wordt, welke alleenlyk met de 
onze overeenkomt, 

HUYDECOPER heeft deze moeilyk- 
heid gemerkt, en poogt zich op vee- 
lerhande wyzen te ontwikkelen, maar 
zoo ik denk te vergeefs. Voor zodanig 
houde ik het, dat de Chronykfchryver 
volgens zyn Ed. fchyne gemeend te 
hebben, als of de Noormannen gewoon 
geweest waren in Walcheren te vallen, 
en dat daarom de woorden, met de ge- 
woone flrooping Friesland overvallende,tot 
Walcheren ded wierden, Maar de 

2 uit- 


eenen 


prout lubuit exacto, ad Doreftadum eadem furia pervenen 
runt, et tributa fimiliter exegerunt , quibus imperator au 
ditis, praetermisfo memorato itinere, ad Noviomagum, 
caftrum wvicinum Doreftado, properare non diffulit. Vi= 
demus eo fitu locari Doreftadum, qui noftro unice 
convenit, Senfit hanc difficuitatem HUIDECO= 
PERUS, multisque modis fe expedire ftudet, fed 
fruftra, ut opinor. Tale est illud, quod Chrono= 
graphus putasfe videatur, quafi Normanni in Wa- 
lachriam irrumpere fuisfent foliti, atque ideo illa 
verba, irruptione folita Frifiam irrwentes ‚ad W alachri= 

am 


340 J. DE RHOER OVER 


uitmuntende Man weet wel , hoe ver % 
woord Friesland zich in die eeuw uit- 
ftrekte, en wat het by de fchryveren 
der. middeleeuw beteekene. Daarna 
komt het hem niet waarfchynlyk voor, 
dat dit Walcheren, dat gedeelte van 
Zeeland zy, het welk wy nu Zoo noe- 
men. Maar dit wordt gezegd zonder 
fchryver, zonder getuigen. KRANTZ 
zelve, fchoon hy denkt dat Dorftadiaum 
by de Elve ligt, lochende echter 
nier, dat nochtans op de aangehaalde 
plaats dit gedeelte van Zeeland bedoeld 
wierd. Eindelyk fchynt die fprong aan 
den Groot Achtbaaren Heer veel te 
groot, dat zy uit Walcheren terftond 
te Doreftadum zyn gekomen. Herin- 
ner u, bidde ik, de plaats, en gy zult 

zien 


ttid 


am reftringi. Sed non ignorat Vir Eximius, quam 
late Frifiae vocabulum eo feculo patuerit, et quid 
mediae aetatis feriptoribus fignifieet. Deinde pro- 
babile ei non est, Walachriam illam partem esfe 
eam Zelandiae, quam nunc eo nomine appeliamus,. 
Sed nullo auctore , nulloqne tefte id dicitur. Ipfe 
Kr ANTZIUS , quamvis Dor'tadum ad Albim hic intel- 
ligat, per Wallachriam taämen Zelandiae portionem 
fignificari non negabat , loco paullo ante adducto. 
Tandem nimius V. A. videtur ifte faltus, quod e 
‘Walachria ftarim venerint Doreftadum, Reco- 

gnos- 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 34I 


zien , dat hier niets zeldzaams voorgeval- 
len zy. ’t Is ook niets ftrydig met den 
{tyl der Chronykfchryvers, in die din- 
gen, welke de Fuldenzer Jaarboeken 
hebben (o). De Nordmannen , fchatting 
eisfchende, zyn op ’t eiland Walcheren 
gekomen, en daar hebben zy Eggibard 
gedood en Doreftadus verwoest, En al- 
fchoon ’er ook gelezen wordt, daar heb- 
ben zy Eggibarden Dorefladum verwoest, 
moet men hier echter niet uit opmaken 
dat Doreftadus op % eiland Walcheren 
gelegen hebbe, ’t geen niemand ooit 
gezegd heeft. Kr is ook niets ongerymds 
in, dat zy, Walcheren verwoest zyn- 

de, naar Doreftadum voortrukten, 
Maarikverwonderemy, dat deze woor- 
3 den 

(o) Ad Ann, 837. 
td 


gnofce ,quacfo , locum „et nihil inufitati hic accidis- 
fe animadvertes. Nihil etiam a ftilo Chronoegra= 
phorum alienum in iliis „ quae habent Azrzales FUL= 
DENSES ad annum DCCCXXXvil. Normarzi tributum 
exactantes in Walacram infulam venerunt, ibique Epgi= 
bardum occiderunt , et. Doreftadum waftaverunt. Quam- 
vis enim legatur, ib: Eggibardum et Doreftadum 
waftaverunt, minime inde efficiendum est, Dorefta= 
dum in infula Walachra fuisfe fitum quod nemo 
unquam dixit. Nihil icaque infolici in illis, ut 
Walachria direpta, Doreftadum pergerent, Miror 

au 


342 Je, DE RHOER OVER 


den, hy heeft zich naar Nymegen, een 
westing naby Dorefladum, gefpoeid, niet 
aangeroerd worden, Deze immers be- 
flisfen de ganfche zaak, Want niet het 
Doreftadum, dat by de Elve lag, maar 
alleen het Utrechtfche, kan gezegd wor- 
den Nymegen nabuurig te zyn. Dezel- 
ve woorden worden ook in een andere 
Chronyk (p) gelezen, Met welken fchyn 
van waarheid zullen wy dan met den 
Groot Achtbaaren Man zeggen, dat de 
plaats in de Bertiniaanfche Jaarboeken 
vervalscht zy? A, KRANTZ denkt waar- 
lyk gunftiger , die, toen hy by SIGEBERT, 
den Gemblacenfer Monnik, gelezen 
hadde (q): De Nordmannen befchadi- 

gen 


(p) De Northm. gestis apud DU CHESNE T.I. p. 524. 
(q) Ad Ann. 837. 


ADANA DAN (ADANA DAP (NPN 
Er er tr nt 


Ka tr sr ad 


autem non attingi illa verba: ad Noviomagum „ can 
flrum vwicinum Doreftado, properare non diftult, Haec 
autem omnem rem conficiant. Doreftadum enim 
Batavorum, non ea quae ad Albim erat fita, No- 
viomaga vicina dici poterat. Leguntur haec etiam 
in Chron. de Nortbhmann, Geft. apud DU CHESNE T. 
U. p. 524. Qua itaque veri fpecie cum V. A. die 
cemus , locum in Annalibus Bertinianis esfe cor= 
ruptum? Mitius utique A. KRANTZIUS, QUig 
cum apud sIGEBERTUM, Gemblacenfem Mona» 
chum , ad eumdem illam annum DCCCXXAVI legiap 

€ ° 


6; 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 343 


gen Gallien zeer , de fladt Antwerpen en 
Witlam, een koopflad aan den mond der 
Maaze, verbranden zy, wan de Friefen 
ontfangen zy fchatting: Dorftadium by 
de Elve verftond; doch sIGEBERT 
heeft dit niet gezegd , en het blykt uit 
het voorgaande, dat die ftad ’er niet 
door verftaan kan worden, 

Er zyn, behalven deze, nog drie ant 
dere plaatfen in de Bertiniaanfche Jaar- 
boeken, die het zelve te kennen geven; 
zoo toch fpreken zy (r). Lenigen der 
Deenen belegeren en krygen de koopfiad, 
Dorefladum gebeeten, en ’t Batavisch 
eiland in, Wederom (Ss), fommigen der 
Deenen nemen de koopftad, die Dorfta- 

zl RO Lum 


(r) Ad Ann. 847. 
(Ss) Ad Ann. 857. 


ontendd 


fet: Nortmanni Gallias graviter infeftant, Andowerpum 
oppidum „ et Witlam emporium fitum juxtra oftium Mofae 
incendunt „ a Frifonibustributum accipiunt; Dorftadumad 
Albim intelligebat, verum id non dixit Sigebertus, 
nee urbem eam posfe intelligi, e fuperioribus lie 
quct. 

_Tria praeterea funt loca, in Annalibus Bertinia- 
nis, idem quae fignificant. Sic illi , anno DCCCXLVII. 
Alii quoque Danorum emporium, quodDORASTADUM 
dicitur, &* infulam Batavam occupant, atque obtinent. 
Iterum, ad annum DCCCLVII, Alië Danorum empo- 

rie 


344 J. DE RHOER OVER 


tum gebeeten wordt, ftormender band in, 
En het gantfche Batavisch eiland, en de 
overige nabuurige plaatfen verwoesten zy. 
Eindelyk (t), De Deenen komen in de 
maand Januarius den Rhyn op naar Keu- 
len, en de koopflad, die Doreflatus ge- 
heeten wordt, geplonderd hebbende, als 
ook een vlek Nonmodoca, waarin de Frie- 
Jen gevlucht waren, weele kooplieden der 
Hriefen gedood, en eene groote meenigte 
wolks gevangen genomen hebbende, komen 

zy by zeker eiland, by de fterkte Nuis. 
Soortgelyk is ook het geen ik elders 
leze (u). De Nortbmannen trekken in 
de maand Januarius den Rhyn op naar 
Keulen, en Doreftatum, een fteeuje, 
waar- 


(t) Ad Ann, 363. 
(u) De Northm, gestis , apud DU CHESNE T, IL p. 526. 


zz NS, 
anne 


zz U U, 

ie se Sd ad 

rium, quod Dorflatum dicitur, vi capiunt , totamgue Bata= 
vorm infulam G* cetera loca contermina diripiunr, Deni- 
que, anno DCCCLXII. Daxi menfe Jannario per Rhe- 
mum verfys Coloniam adftendunt, et depopulato emporio, 
guoa Doreftatus dicitur, fed et willam Nonmodocam, 
ad quam Frifii confugerant , occifis multis Frifiorum nego= 
kiatorsbus , et capta non modica populi multitudine , usque 
ad quandam inftlam „ fecus caftellum Novefium perveniuut, 
Paria habet Auctor Chronici, de Northmann, Geftis 
apud DU CHESNE, T. II, p. 526. Northmannt, menfé 
Januario , per Rhezum verfus Coloniam adftendunt, et 
Do= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 345 


waarin de Friefen gevlucht waren, ge« 
plonderd hebbende, komen zy, veele Frie- 
fehe kooplieden gedood hebbende; tot by 
zeker eiland, by de flerkte Nuis, doch, 
naar ryp beraad, gaan zy onverrichter 
zaak terug. 

Ieder ziet, dat deze woorden met de 
vorigen uit denzelven grond zyn opge- 
haald, en ik lochen niet, dat ze maar 
voor één bewys te houden zyn, heb- 
bende ik ze alleen bygebracht, om myn 
vermoeden te bevestigen , dat het woord 
Nonmodoca, in de eerfte plaats, ont- 
{taan zy uit de volgende woorden, non 
modica; en dat het dus uit die plaats 
moet uitgefchrapt worden. Doch dit 
in ’ voorbygaan, en ter oorzake van 
den Chronykfchryver. Dan om nu 


Ms weer 
hedde de desde 


Doreftato depopulato , villa ad quam Frifii confugerant , oc= 
cifis multis Frifonum negotiatoribus usque ad quandam 
inflam, fecus caftellum Novefium perveniunt; fed confilio 
accepto, ficut accesferant , recedunt. Haec ex eodem, 
quo priora, fonte esfe haufta , nemo non videt, 
neque adeo pro uno tantum testimonio habenda 
esfe inficior, fed ideo adduxi, ut firmarent fuspi- 
cionem meam, vocem Nozmodocam, priori in lo- 
co „ natam fuisfe e fequentibus zon modica , adeoque 
hanc esfe tollendam. Sed haec in tranfitu, et Chro= 
nographi causfa, Ut ad Dorftadum redeam, vides 

In 


346 J. DE RHOER OVER 


weer tot Doreftadus te komen; gy ziet, 
buiten kyf, zonneklaar dat in de Ber- 
tiniaanfche jaarboeken, ons Batavodu- 
rum bedoeld, en als met den vinger 
wordt aangewezen. Wat zegt de groo- 
te man hier op? Hy denkt, dat die 
twee voorgaande plaatfen verfchreven 
zyn, en dat het geen ’er van het eiland 
der Batavieren wordt bygedaan, by toe- 
val ’er zy ingeflopen, alzoo dit alles 
noch in de Fuldenzer, noch in de Me- 
tenzer Jaarboeken, noch by HERMANNUS 
CONTRACTUS gelezen wordt, En voorzes 
ker, ‘er is geen gereeder hulpmiddel in 
een wanhopige zaak. Sommige Jaar- 
boeken bepalen de plaats zoo naauw- 
keurig niet, derhalven zyn die, in wel- 
ke dit gefchiedt, valsch en verminkt. 

Dat 


Ke oe sake Sake she sake sd 


in Annalibus Bertinianis tam clare defignari, ut, 
digito velut , noftrum Batavodurum indicetur. Gak 
itaque ad hacc Vir Gravisfimus? in mendo cubare 
dicit duo prioraloca, atque illa, quae de Batavorum 
infùla leguntur, temere esfe infarta, quippe quae 
nec in Annalibus Fuldenfibus, nec in Metenfibus, 
nec apud Hermannum Contratum inveniantur! 
Nullum utique praefentius in causfa desperata eX- 
pediendi remedium. Aliqui fafti non tam accura- 
te locum definiunt , ergo illi , in quibus hoc fit, falfi 
fant et interpolati!l Sed HERMANNUM CON= 

TRAC= 


Mekel, Naalt Ue 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 3477 


Dat hy nochtans van ons Doreftadus 
fpreekt, kan men uit de woorden, zy 
fleken Doreftad WEDEROM in brand, 
opmaken, hoewel HERMANNUS CON 
TRACTUS van ’t Batavisch eiland niet 
meldt. Hy bedoelt derhalven dat Do« 
reftadus, ’t welk hy te voren gezegd 
had, door de Noormannen in ’ jaar 835 
en 837 verwoest te zyn, En dat die 
ramp tot ons Batavodurum behoord 
hebbe, hebben wy boven gezien. De 
Grootachtbaare man meent, dat deze 
laatíte plaats hier zoo ongerymd gelezen 
worde, dat hy vraagt, of ’er niet mis- 
fchien een derde Doreftatus tusfchen 
Keulen en Nuis geweest zy? Even of 
zy niet, langs den Rhyn naar Keulen 
trekkende, te Doreftadus en vervolgens 

te 


hen sb dd 


TRACTUM, quamvis Batavorum infulae non me= 
minerit, de noftro tamen Doreftado loqui , colligi 
potest ex illis verbis: rr ERUM Doreftatum incen= 
dunt, Significat ergo eam Doreftadum, quam an- 
tea, anno DCCCXXXV , Et DCCCXXXVII a Normannis 
vaftatam dixerat; cladem vero iftam ad noftrum 
Batavodurum pertinuisfe, fupra vidimus, Pos- 
tertorem locum tam abfurde legi opinatur V, A, 
ut quaerat, num forte tertia quaedam Doreftatus 
Coloniam inter et Novefium fuerit fita? Quafi vc- 
ro per Rhenum Coloniam tendentes , Doroftadum 

no= 


348 J. DE RHOER OVER 


te Nuis hebben kunnen, ja moeten ko- 
men. Maar ’er zyn, behalven deze, 
ook andere plaatfen in die Bertiniaan- 
fche Jaarboeken, welke allerzekerst tot 
het Doreftadus der Batavieren behoo- 
ren. Zoofpreken zy (v). Rorich, de 
neef van Heriold , die onlangs van Lo- 
tharius afgevallen was, de legers der 
Noormannen medegenomen hebbende , ver- 
woest met eene meenigte fchepen Friesland 
en *t eiland der Batavieren , en andere 
nabuurige plaatfen over den Rhyn en de 
Waal. Welken Lotharius, toen by bem 
niet heeft kunnen onderkrygen , in vriend- 
Jchap aangenomen , en met Doreftadus en 
andere heerlykbeden begiftigd heeft. 
Hier moet ik een weinig by flil ftaan, 
op 
(v) Ad Ann. 850. 


Se 


noftrum, et Novefium venire non potuerint , im- 
mo debuerin: ! 

Sed funt ala, praeter haec, loca, in Aznalibus 
illis BERTINIANIS, quae ad Doreftadum no- 
ftrum certisfime pertinent. Sic illi, Anno DCCCL, 
Rorich , nepos Herioldi , qui nuper a Lotbario defecerat, 
asfumtis Normannorum exercitibus, cum multitudine na= 
wium Frifiam et Batavorum infulam , aliaque vicina loca 
per Rhenum et Vabalim devaftat. Ouem Lotharius, cum 
comprimere nequiret , in fidem recepit , eique Doreftadum et 
alios comitatus largitur, Debeo his paullulam inmo= 

Ta 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 349 


op dat het ten klaarften blyke, dat Do: 
reftadus met de aangrenzende plaatfen, 
eenigen tyd, in de handen der Noors 
mannen geweest Zy, wier zeerooveren 
gefchiedenis derzelver krygsverrichtin- 
gen veel licht by zal zetten, en te gelyk 
voor ons Doreftadus pleiten. 

Men wete derhalven, dat met HE M- 
MING, der Noormannen Vorst, na dat 
hy reeds eenige jaaren met alle macht 
op deze landen hadde toegelegd, de 
vrede gefloten zy op dezen voet en voors 
waarde, dat de rivier Eger de fcheids- 

paal van’t gebied tusfchen de Franfchen 
en Deenen zoude zyn. HARALD; of 
HERIOLD, de zoon of de neef van 
HEMMING, (want hieromtrent adri 

en 


ennen 


rari, ut conftet liquidisfimo, fuisfe Doreftadum 
noftrum cum finitimis, per aliquod tempus, in 
manu Normannorum, quae hiftoria piratarum ex- 
peditionibus lucem aliquam adfundet, et fimul pro 
Doreftado noftro causfam dicet. Sciendum itaque 
est „cum Hemmingo , Normannorum Principe „ poft- 
quam illi jam per annos aliquot has in regianes 
gravisfime incubuerant atque agendo ferendoque 
omnia diripuerant , pacem fuisfe fociatam, ea lege 
et conditionc, ut Egdora fluvius regni esfet ter- 
minus, Francos inter atque Danos. Hemmingi 
filius, vel nepos (ea enim in re auctores Rl n 

ar= 


350 J. DE RHOER OVER 


len de fchryvers) heeft zich, na het om- 
helzen van den Christen Godsdienst, on- 
der de befcherming en hoede van den 
Keizer, LoDpewYK den Vroomen, 
begeven. Wart HERALDUS had voor 
het ryk geftreden, doch overwonnen 
zynde zich tot LopEwvYK begeven; en 
had uit hoofde van het te voren vastge- 
fteld verbond tusfchen den Keizer en den 
toenmaligen Koning van zyne landsge- 
nooten , HEMMING, het zy zyn’ Vader, 
het zyn zyn’ Oom, hulp van LODEWYK 
verzocht, Dien de Keizer, ’t zyn de 
woorden van ALBERTUS den Stadien- 
fer Abt (w), fen doop houdende, toen hy 
befloten had ben in zyn ryk te herftellen, 
een vrydom over de Elve gegeven, entef= 


Jens 
Cw) Ad Ann. 826, 


dede 
Haraldus, five Herioldus, religione Chriftiana 
fuscepta, dedic fe in fidem atque clientelam Impe= 
ratoris, Ludovici Pii. Haraldus quippe pro regno 
dimicaverat, fed victus ad Ludovicum fe contu-= 
lerat, atque contemplatione foederis, antca icti, 
inter imperatorem, et fuae gentis tum Regem, 
Hemmingum, vel patrem, vel pacruum, auxili= - 
um aludovico poposcerat. Quem imperator (funt 
verba ALBER TI, Abbatis Stadenfis, ad annum 
DCCCXKXVI) a facro fonte fuscipiens, cum decrevisfet 1m 
vegnum faum veftituere , dedit ei vrans Albiam Te 

Ta= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 351 


fens aan zynen broeder HORIC, op dat 
die de zeeroovers beteugelen zou, een ge- 
deelte van Friesland toegeftaan heeft. 
Maar RoRIC, HORIC of ERIC (want die 
naamen worden verfchillend uitgefpro- 
ken) viel naderhand van LOTHARIUS af, 
en fchoon eerst! gevangen, doch weder 
ontfnapt zynde, belegerde Doreftadus, 
en is ten laat{ten wederom in ’s Keizers 
gunfte aangenomen, en van een vyand 
een vertrouwd aanhanger geworden. 
Laten wy de Metenzer Jaarboeken (x) 
hooren; Roric, die met zynen broeder 
Hariald (die ook Harald of Heriold ge- 
naamd wordt) Doreftadus uit kracht van 
vrydom van den Keizer Lodewyk bezeten 
had, na het overlyden des Keizers by Lo- 

thas 

(Xx) Ad Ann. 850. 


td de 


fratri ejms Horico , ut piratis obfifteret, partem Frifiae con= 
cesfit. Roricus autem, Horicus, aut Ericus, (no- 
mina enim illa diverfis modis efferri folent) a Lo- 
thario deinde deficiebat, qui in cuftodiam datus, 
fed inde elapfus Doreftadum occupavit, atque ad 
extremum ab imperatore in gratiam est receptus, 
et ex hoste fiduciarius cliens factus. Audiamus 
Annales METENSES, anno DCCCL. Roricus, qui cum 
fratre Harialdo (qui etiam Haraldus, et Herioldus) Do= 
veftadum jure beneficii tennerat ab imperatore Ludovico, 
post obitum imperatoris, apud Lotbarium, quî patri fuc- 

ces= 


352 J. DE RHOER OVER 


tharius, die zynen vader opgevolgd was, 
walfchelyk van verraad verdacht gehouden 
zynde , is gebonden en naar de gevangenis 
gezonden, waaruit by ontfnapt zynde naar 
den Koning Lodewyk is gevlucht; en als 
hy eenige jaaren by de Saxers, die nabuu- 
ren der Noormannen zyn, bleef, beeft 
hy, eene groote bende Deenen verzameld 
hebbende, de zeeroovery beginnen te oefe- 
nen, en de plaatfen van ’ Lotharisch ryk, 
die het digtfte by hem waren, te verwoes- 
ten „, en is door de monden van de rivier 
den Rhyn te Doreftadus gekomen, en heeft 
hetzelve belegerd ; en toen hy van Lotha- 
rius niet zonder gevaar der zynen ver- 
jaagd kon worden, is hy, op aanrading 
der zynen, de gezanten zulks bemiddelen- 
de, in vriendfchap aangenomen, op die 

Door- 


ltd 


cesferat „ prodit:onis crimine falfo inftmulatus, tentus et in 
cuftodiam misfus est , unde fuga lapfus , ad regem Ludovi= 
cum confugit „ cumgque per aliquot annos inter Saxones, qui 
confines funt Normannis, maneret , collecta Danigenarum 
zon modica manu, coepit piraticam exercere , et loca regni 
Lotharii, quae fibi erant viriniora, waftare, VENITQUE 
PER OSTIA RHENI FLUM[NIS DORESTADUM 9 €f Occu= 
pavit: et cum a Lothario fine periculo fuorum non posfet ex 
pelli „ confilio fworum , legatis mediantibus, in fidem est ren 
ceptus „ ea conditione, ut tributis ceterisque negotiis ad re= 
gis aerarium pertinentibus, fiachter inferviret, et piram 

Jie 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 353 


voorwaarde, dat hy voor de fchattingen; 
en ’ geen verder tot ’s Konings fchatkist 
behoorde, getrouwelyk zorg zoude dras 

en, en de zeeroowers der Deenen, door 

en te onderfcheppen, wederflaan. De 
Fuldenzer Jaarboeken hebben foortge- 
Iyk: Roruc is door den mond van de ri- 
wier den Rhyn te Doreftadus gekomen, en 
beeft bet belegerd en in bezit gehad. Hy 
heeft derhalven Doreftadus, met toe- 
ftemming van Lotharius, bezeten. En 
dit verhalen ook de Bertiniaanfche 
Jaarboeken (y): zeggende, Maar Ro- 
ruc, de Noorman, die met toeftermming 
wan zynen heere, Lotharius den jongen, 
over Dorefladus gefteld was, heeft de 
vloot naar de landpalen der Deenen ge- 
woerd, en een gedeelte van het ryk, dat 
tusfchen de zee en de Eger is, met ioe- 
V, DEEL Z flem- 


(y) Ad Azn. 857. 


neden 

ticis Danorum'obviando refifteret. Paria habent Anna= 
les Fuldenfes, Tenuit ictaque Doreftadum, confen= 
tiente Lothario, idque dicunt Azzales BERTINIANE 
anno DCCCLVII. Roruc Normannus, qui praeerat Dore- 
fado cum confenfu domini fui Lotbarii zunioris , clasfem dun 
zit in fines Danorum, et confentiente Horico, Danorum 
Rege , partemregni , quae est inter mare et Egedoram „ posfe- 
dit. Idem docent Annales Metenfes, ac Fuldenfes. Quae 

om= 


354 J. DE RHOER OVER 


flemming van Horuc, den Koning der 
Deenen, in bezit gehad, En hier mede 
{temmen de Fuldenzer en Metenzer 
Jaarboeken overeen. % Welk alles aan- 
toont , dat de Noormannen Doreftadus 
bezeten hebben door de vergunning en 
toeftemming en van Lodewyk, en van 
Lotharius. 

Doch de Grootachtbaare man zegt, 
dat het ongerymd zy te gelooven dat zy 
deze gunst van Lodewyk verworven 
hebben. Want zy wierden door den 
Keizer in het ryk herfteld, moest hy 
hun dan, dus vraagt hy, behalven dit 
noch een gedeelte van zyn ryk afftaan? 
Hy zou beter gedaan hebben, byaldien 
hy liever een deel van Denemarken voor 
zich zelven bedongen had! Maar ftel 
eens, die Noorman hadde zich hier toe 
verbonden, hoe zoude hy zyne verbin- 

te- 


hdd 


omnia commonftrant et Ludovici, et Lotharii be- 
neficio atque confenfu tenuisfe Normannos Dore= 
ftadum. Id vero, quod per Ludovicum Imperato= 
rem beneficium hoc nacti fuerint, abfurde credi 
dicit V. A. Ab imperatore in regnum resticueban- 
tur, debebatne , quaerit, partem fui etiam regni eis 
cedere? Rectiusfecisfet fecundum V. A. , fi partem 
aliquam Daniae fibi potius fuisfet pactus. Pepi- 
gerit, fed qui potuisfet praeftare? Si gesta Ee 

Ce 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 355 


tenis hebben vervuld? Indien wy de be: 
dryven van deze eeuw herdenken, en 
den toeftand der ryken en den aart def 
Keizeren overwegen, zullen wy ’er zoo 
niet over oordeelen, Horic, of Roric 
verkreegop deze wyze , niet alleen waar 
van hy zich rykelyk en overeenkomtftig 
zyne waardigheid onderhouden, maar 
ook te gelyk de ftrooperyen der Noor- 
mannen met vereischte wapenen tegen- 
gaan en afkeeren kon. Dat is, dat hy 
als Markgraaf het opzicht over de gren- 
zen hebben zou, gelyk pouza reeds 
aangeteekend heeft (z). En dus is hy; 
gelyk in de Jaarboeken gezegd wordt, 
toen hy niet ondergebracht kon wors 
den, in vriendfchap aangenomen: Na- 

L 2 dien 


CZ) Holl, Annal, Il. p. 83. 


ennen 


feculi in memoriam revocemus, regnorum ftatum 
atque imperatorum ingenium confideremus, calcu= 
lum fie non fubducemus. Horicus, vel Roricuss 
non modo ita actipiebat, unde ipfe liberaliter , et 
pro dignitate fe fustentare , fed et fimul praedatori- 
os Norimannorum incurfus justis armis defendere 
posfet, ac propulfare; hoc est, ut pro Comite Li- 
mitaneo inibi praefideret, uti jam notatum fuit Íl- 
lustrisfimo DOUZAE Annal. IL, p. 83. Adeoque, ut 
in Annalibus dicitur, cum comprimi nequiret ; fe 


356 J. DE RHOER OVER 


dien zy derhalven door den mond van 
de rivier den Rhyn te Doreftadus geko- 
men zyn, kan dit dan op Doreftadus, ’t 
welk aan de Elve legt, toegepast wor- 
den? of is het niet veel beter te zeggen, 
dat het alleen pasfe op dat Doreftadus, 
welk de Jaarboeken reeds op veele an- 
dere plaatfen met dien naam bedoeld 
hadden? Is derhalven dat Doreftadus, 
t welk dezelve Bertiniaanfche zeggen in 
% jaar 863 met veele andere fteden door 
de ftrooperyen der Noormannen ten 
tweedenmale verwoest te zyn, eefie 
andere ftad? Daarenboven kan ’er geen 
andere vergunning van Carolus Crasfus , 
naderhand aan Godefried toegeftaan, 
dan deze ver{taan worden , waarvan die 
Jaarboeken (a) zeggen; Carel was Go- 

l4- 

(a) Ad Ann. 882. 


onde 


fidem est receptus. Quum itaque per ostium Rhe- 
ni fluminis Doreftadum venerinc, idne illi Dorefta- 
do, quae ad Albim, aptari poterit? an unice con= 
venire dicemus illi, quam Annales , multis ín lo- 
cis, eodemillo nomine defignant? Alianeitaqueest 
illa Doreftadus, quam anno pCCCLXIII una cum ali 
is a piratis Normannis iterum direptam iidem ijlt 
Bertiniani tradunt? Nec aliud intelligi potest bene- 
ficium a Carolo Crasfo postea in Gothofredum col- 
latum; de quo Azxales illi ad annum DCCCLXXXIL. 
Ca= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 357 


tafried met de zynen, door fommiger be- 
middeling ‚ zeer toegedaan , op dat by den 
doop ontvangen, en Friesland met andere 
eerampten , die Roric gehad hadde, zou- 
de aannemen. By aldien hy die plaat- 
fen kreeg, welke Roric gehad hadde, 
ontving hy derhalven gek Doreftadus. 
Doch hier van naderhand, 
__ Maar de groote Man zintwist insge- 
lyks over Kinheim, welk landíchap hy 
meent dat ook over de Elve, alwaar 
Doreftadus geweest zou zyn, gelegen 
hebbe. By die gelegenheid legt hy de 
plaats by REGINO uit, waar wy (b) lezen: 
op dienzelven tyd komen de Noormannen, 
die te Chinheim en Denemarken aangeko- 
men waren, met Godfrieds toeftemming , 
3 den 
(b) Ad Ann. 884. 


tnt 


Carolus placida mente Gotafridum cum futs „ ut baptisma ve= 
ciperet , Et FRISIAM , ALIOSQUE HONORES, QUOS RO= 
RICUS HABUERAT „ reciperet , interventione quorundam 
obtinuit, Si ea, quae Roricus habuerat, ergo etiam 
Doreftadum , fed hac de re paullo post. 

At disputat quoque vir Eximius de Kinhemo, 
uam regionem trans Albim fuisfe opinatur, in qua 
ita fuerit Doreftadus. Ea occafione explicat locum 

REGINONIS , apud quem haec leguntut. Eodem anno 

Nortmanni , qui in Chinbeim et Denemarcam venerant , ad= 

fentiente Godefrido , Rhenum navigioadftendunt, Sic ille : 
a 


358 J: DE RHOER OVER 


den Rhyn te fcbeep op. En HUYDECOPER 
zegt dat hy de eenigfte zy, by wien dit 
gelezen wordt, maar met wat recht zal 
terftond gezegd worden. By REGINO 
wordt dus verhaald : De Noormannen , 
die te Chinbeim en Denemarken aangeko- 
men waren, komen met Godfrieds toe- 
flemming, den Rhynte fcheep op, en de 
Slad Diusburch bemachtichd hebbende „bou- 
wen zy naar gewoonte een flerkte op die 
plaats en overwinteren daar, tegen over 
welke de Veldoverfte Henric zich gele 
gerd, en hun het rooven niet toegelaten 
beeft, En zy begeven zich in *t voorjaar, 
de legerplaatfen verbrand hebbende, naar 
de zeekusten, - Ik heb de plaats hier ge- 
heel ter neer gefteld, op dat ik ze eenig 
licht byzette, df KS 
De 


en 


ad annum DCCCLXXxIV. atque hunc unum esft, 
gpud quem ea leguntur, feribit HUIDECOPERUS. Id 
vero perperam, ut dicetur ftatim. Ita editur apud 
REGINONEM: Nortmanni qui in Chinheim et Denemar= 
eam venerant , adfentiente Godefrido, Rhenum navizio ad= 
feendunt et DIUSBURCH oppido occupato , munitionem in e0= 
dem loco, more folito confiruunt, et ineatota hieme vefident, 
Contra quos Henricus dux castra pofuit et nullatenus prae- 
das agere permifit. Redeunte wernali tempore castris exus= 
tis ad maritivaa loca fe vecipinnt, Locum integrum ad= 
Seripfi, ut luce aliqua circumfundam, Facem 

eo nee; Oei drehod praes 


\ 


DORESTADUM DER BATAVIEREN,. 359 


De Metenzer Jaarboeken zullen ons 
den weg wyzen (c). De Noormannen, 
dus {preken zy, die uit Denemarken te 
Chinheiin gekomen waren , zeilen, met 
toefternming van Godefried, Thente ins 
op, en de flad Duisburch ingenomen heb- 
bende, flichten zy naar gewoonte een 
flerkte op die plaats, en overwinteren 
daar stegen over welke de veldoverste Hen- 
ric zich gelegerd, en hun bet rooven ge- 
heel belet heeft. Doch zy begeven zich 
in’ voorjaar , de legerplaatfen verbrand 
zynde , naar de zeekusten. Men leest hier 
byna dezelve woorden, en derhalven 
moet de eene plaats uit de andere ver- 
klaard worden, die voor my van des te 
grooter waarde is, om dat ik ze van an« 
| Z 4 de. 


(C) Ad eumdem Ann, 


dd 


praeferent Annales METENSES ; fic enim illiad eum= 
demannam. Normauni, qui in Chinbeim ex Denimarca 
wvenerant „ adfentiente Godefrido Yhen navigio adfcendunt , 
et Duisburch oppido occupato munitionem ineodem loco, more 
folito, conffruunt , et in eo tota bieme refident , contra quos 
Henricus dux castra pofuit et nullatenus praedas agere per= 
mifit. Redeunte wero vernali tempore castris exustis mari- 
timis locis fe recipiunt. Licgiseadem faepe verba, adeo- 
que alter locus ex altero est illustrandus, qui mi- 
hi eo majorisest pretii „ quia ab aliis adhibitum non 

Vl= 


360 . DE RHOER OVER 


deren niet bygebracht vinde, ‘Hier uit 
blykt, dat PONTANUS, MATTHAEUSEN an- 
deren, niet zonder grond by REGINO, 
voor in Denemarcam,gelezenhebben, ex 
Denemarca. Onder welken naam noch- 
thans zy, die de lezing in Denemarcam 
behielden, een zeker deel van Holland 
verftanden; totwelken nietalleen vAN 
LOON, dien ik wel wenschte dat niet 
zoo hevig van den Grootachtbaaren Hee- 
re ware doorgeftreken, maar ook voor 
hem de groote JANUS DOUZA, en 
veele anderen behooren, Naderhand 
hebben zy te recht Dusburch of Duis- 
burch voor Diusburch gelezen, Maar ’ 
is zeer aanmerkelyk dat die, welke by 
REGINO den Rhyn, by onzen Chronyk- 
{chryver gezegd worden, 7 hen opgeko- 

men 


ZZA DN (DAN PRN (ONDD) 
ata nt or tnt gt at 


video. Liquet inde Viros Doctos, PONTANUM , MAT = 
THAEUM âliosque, non temere apud REGINONEM, pro 
ân Denemarcam \egiste ex Denemarca, Quo nomine tamen 
illi qui iz Denemarcam retinebant, Hollandiae par= 
tem aliquam intelligebant, inter quos non modo 
fuit LONIUS, quem non adeo castigatum vellem a 
viro Ampl., fed ante illum magnus ille, JANUS DOU= 
ZA, multique alii, Deinde etiam pro Dissburch 
recte legerunt Dusburch feu Duisburg. Id vero per= 
quam est memorabile ‚quod ,quiapud REGINON EM per 
Rhzuum , Chronographo noftro Then wavigio adscendis= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 361 


men te zyn. Dit kan ons den weg wy- 
zen, langs welken die zeeroovers geva- 
ren zyn. Oudtyds ftortte een riviertje, 
Jiagenaamd, zich uit in den Ysfel ,„gelyk 
BRUMAN (d) en anderen leeren. Zy 
fchynen derhalven den Ysfel opgeko- 
men te zyn, en zoo hebben zy Dus- 
burch, een ftad leggende by die rivier „ 
overmachtigd , daar de geleerden tot 
noch toe getwyfeld hebben, of ’er die 
ftad, dan eene andere van dienzelfden 
naam aan den Rhyn gelegen, door ver- 
_ftaan moet worden. Hoewel het ech- 
ter niet noodzakelyk is, de geloofwaar- 
digheid en lezing van REGINO, die hier 
van den Rhyn gewaagt, in twyfel te 

Z 5 trek. 


(d) Iz Ifalae Descript. Apud Ampl, et de Patria urbe 
praelare meritum, G. DUMBAR Annal, Ie p. 205. 


Odd 


Je dicantur. Haec nobis viam montftrare posfunts 
qua navigarint praedones illi: Ham fluvium recipie= 
bat olim Ifala, ut BURMANUS ín Ifalae discriptione 
apud Amplisf, et de patria fua urbe praeclare meri= 
tum virum, G. DUMBAR Axal. 1. p. 205. aliique 
docent. Videntur itaque adfcendisfe Ifalam, atque 
fie Dusburgum, flumini isti adfidens oppidum, oc= 
cupaverunt, cum hucusque dubitarint Eruditi, an 
illa urbs, an alia ejusdem nominis, fed Rheno ad- 
pofita, intelligi deberet. Neque vel fic REGINONIS, 
qui Rhenum memorat , fidem aut feripturam follici- 

tae 


362 J. DE RHOER OVER 


trekken, dan hier van zal ik nu, opdat 
de eene twist niet uit de andere ontfta, 
niets zeggen. 

Maar nadien de Noormannen insge- 
lyks, in dien zelven tocht, geloofd wor- 
den Deventer bemachtigd en geplon- 
derd te hebben, zien wy hier te gelyk 
uit, hoe gemakkelyk dit heeft kunnen 
gefchieden, wanneer zy den Ysfel op- 
zeilden, ’Er is eene aanmerkelyke plaats 
in de Pithoeaanfche Jaarboeken (e) over 
die ftad, De Noormannen hebben de HA- 
VEN, die in de Friefche taal Taventeri 
genoemd wordt, alwaar de heilige Lîobo- 
mus rust, zeer veelen gedood zynde , ver- 
brand, In welke plaats ik meen den 

| rech- 


(€) Apud LAMBECIUM, Comm, de Bibl. Caes. I. p. 
352. Ad Ann. 852. 


Gede 


tare necesfe est, fed qua de re, ne lis feratur € li- 
te, nune nihil dicam. Quia autem Normanni ea- 
dem hac expeditione, Daventriam quoque occu- 
pasfe creduntur, et diripuisfe, fimul hinc intelli- 
gimus , id quam commode fieri potuerit , cum per 
Salam feu Ifalam vela facerent. De urbe ista infig- 
nis est locus in Aznalibus Pithoeanis, apud LAMBE- 
CIUM, in Comment, Biblioth, Caefar. T.I, p. 352. 
ad annum DCCCLXXxIL. Nordmanzi portum, qui Frifi= 
aca lingua Taventeri nominatur, ubi Sanctus Liobomus 
veguiescit , plurimis interfectis, fuccenderunt, Quo in lo= 

co 


DORESTADUM DER BATAVIEREN,. 363 


rechten oorfprong van den naam Da- 
wentria (Deventer), over welken zoo veel 
verfchil is, gevonden te hebben, waar 
van ik anderen hier zal zaeken te over- 
reden, En indien ik, na de losfe en 
dikwyls wanfchikkelyke gisfingen van 
zoo veele geleerden en ongeleerden;, 
den rechten naamsoorfprong zal ont- 
wikkeld hebben, zal ’teen kleine dank- 
vergelding voor die beminde ftad, wel- 
ke my zoo veele jaaren een aangenaam 
verblyf vergund heeft, zyn. De Noor- 
mannen worden daar gezegd in de Za- 
wen, niet in de Plaats, Schans , of Stad, 
of iets diergelyks, gekomen te zyn, 
gelyk anders by de fchryvers dezer 
eeuw gefchiedt. De haven wierd in ’t 
Friesch, dat is in onze VA 

taal, 


rtl 


co veram rationem nominis Daventriae, de quo 
tantus est disfenfus, invenisfe mihi vifus fum, 
quod an aliis perfuadere posfim, tentabo. Si enim 
poft tot doctorum et indoctorum conjecturas, fu= 
tiles faepe et abfurdas, veram nominis causfam ape= 
ruero, levis redhostimenti loco erit urbí carisfimae , 
quae mihi per multos annos hospitium haud inju- 
cundum praebuit. Dicuntur ibi Normanni venisfë 
in portum, non iz loeum, castrum, villam, aut fimile 
quid, ut folet alias hujus aevi feriptoribus. Por- 
tus Frifiaca lingua, idest patrio nostro fermone voca- 

ae 


364 J. DE RHOER OVER 


taal, Zuwenteri genoemd, Anders wordt 
ze genoemd Daventre, de fhad Daventre, 
by HEDA, (Î)en zoo wordt ze in het la- 
tyn noch Daventria geheten. Want het 
is bekend , dat de letteren D en T veel- 
al onder een verwisfeld worden. Dawven 
is toch niets anders dan Saven, de Ha- 
wen, en zoo hebben zy in *t Friesch de 
Haven met eenen bygevoegden uitgang 
Daventre geheten. Onze voorvaders 
hielden, gelyk andere volkeren, de H 
meer voor eene ad/piratie, dan wel voor 
eene letter, welke H zy meermaals, 
wanneer ze voor een klinkletter (tond, 
uitlieten. . Terwyltoch Paven, de Ha- 
wen, in onze taal een Haven beteekent, 
is het dan niet waarfchynlyk, dat de 

naam 

CÉ) p. 64. 


On 


batur Tawenterì, Alias vocatur Daventre, villa Daven- 
tre, apud HEDAM in Historia Episcop, Ultrajectin: p. 
64, @t alios. Et fic adhuc dicitur Davertria, no- 
tum quippe est literas Det T pasfim inter fe per- 
misceri, Daven autem nihil aliud est, quam D'«- 
wen, De haven, id est portus; lingua Frifiaca vocarunt 
ergo De haven, Daven , ct, additaterminatione, Da- 
wentre. Majores nostri,ut alii, H magis pro ad- 
fpiratione , quam pro litera habebant, ideoque pas- 
fim ante vocalem elidebant. Cum itaque D’aven, 
Haven nostro fermone portum fignificet, videturne 

pro= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 365 


naam der ftad daaruit afteleiden zy, en 
dat zy in deze plaats bedoeld worde 
Ik weet, een plaats wordt wel, zon- 
der dat men op den oorfprong let, met 
den naam, waarmede zy van haar volk 
geheten wordt, beftempeld. Maar hier 
fchynt het eene andere zaak te zyn, om 
dat een Haven in ’t Friesch dit beteeken- 
de, *t geen het ook noch beteekent, En 
dit is derhalven eveneens als ’t geen men 
by BEDA (g) leest. Jn een beroemd 
Kasteel, het welk met een oud woord dier 
volkeren, Wiltaburg, dat is, de flad der 
Vilen, in de gallifche taal Trajectum 
wordt genoemd, Want gelyk hier Za- 
wen in ’tFriesch Zuwventeri, zoo betee- 
kent daar Burg, een oud woord vand 
vo 


(g) Hist. Eel, V. 12. 


ttds 


probabile, nomen urbis inde esfe repetendum , id= 
que loco isto fignificari? Scio, faepius quidem lo= 
cusaliquis anomine, quo genti foae dicitur , defig- 
nari folet, quamvis etymon non respiciatur, fed 
hic alia videtur res esfe , quia portus Frifiaco fermone 
id notabat, uti notat etiamnum. Simili itaque 
modo, quo apud BEDAM, H.E. V, 12. # castello 
illustri, quod antiquo gentium illarum vocabulo Viltaburg „ 
id est, oppidum Viltorum , lingua autem Galüica Trajectum 
wocatur. Nam, uti hie portus, lingua Frifiaca Tuver- 
teri, fic ibi burg, antiquo gentis vocabulo df 

Cie 


366 j. DE RHOER OVER 


volk , de Stad, Want het is bekend dat 
Burgen niets anders zyn dan kasteelen;, 
verfterkte plaatfen, fteden. Gelyk 
OrosIUS fchryft, (h) dat de Burgun- 
diers dus genoemd zyn, om dat zy ge- 
woonlyk de menigvuldige woningen, op de 
grensfcheidingen gebouwd, Burgen noes 
nen. En te recht hebben zy, van de 
haven, den naam der {tad ontleend , na- 
demaal de gedenkftukken der ouden 
getuigen , dat hier eene heerlyke en zeer 
gefchikte haven geweest zy. En hier 
uit leide ik insgelyks de reden af, waar- 
om Lebuinus in de Kerk der Haven ge- 
zegd wordt begraven te zyn, dat is, 
naar den geleerden MONEN (i), te 
Deventer, Want het geen REvIius 

(k) aan- 

(h) Hist. V. 33. 
(1) Chron, der flad Deventer, op °t jaar 766. 
aten 


Scimus enim bergen nihil aliud esfe, quam arces, 
castra, oppida, uti orosius Hist. V, 33. feribit 
Burgundiones esfe vocatos , guia crebra per limitem ha= 
bitacula conftituta, Burgos wulgo vocant. Recte autem 
a portu nomen dederunt, infigenem enim & per- 
quam commodum fuisfe portum, veterum monu- 
menta testantur. Atque hinc etiam causlam derivo, 
quare Lebuinus iz templo portus fepultus-dicatur, id 
Est, Daventriae, ut explicat Doct. MONEN, in 
Chron, Daventr, (Chronyk van Deventer) ad annum 

DCCLXVI 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 367 


(k) aangaande de haven by de plaats; 
alwaar nu de Kerk van St. Lebuinus 
is, denkt, is, zoo ’ my toefchynt, on- 
waarfchynelyk. En waarom zouden 
wy hier aan twyfelen? DUMBAR (Ì) 
toont dat deze ftad dikmaals onder den 
naam van Maven bedoeld wordt. Wat 
is dat anders dan D'haven, Daven, en 
zoo Daventre, Die Lebuinus wordt in 
de aangehaalde jaarboeken Ziobomus ge- 
heten; want die naam wierd op veeler- 
hande wyzen uitgefproken, en nooit 
hebben de boekfchryveren meer ver- 
fchild en gedwaald dan in de eigen naa- 
men, der vreemden voornaamentlyk, 
Waarom het niet te verwonderen is , dat 

LAM- 


(k) Iz Hist, Dav, p. 12. 
(1) Kerkelyk en Weereldlyk Deventer P. II, 5. bl, 226, 


Gtt 
DCCLXVI. Nam quod REvrus in Hist. Daventr, PD. 12. 
de portu cogitat, prope locum istum, ubi nunc est 
S. Lehuini templum, omni veri fpecie carere mihi 
videtur. Et quid dubitemus? ipfam hanc urbem fae- 
pe portus vocabulo defignari, ostendit Ampl, DUM- 
BAR in Daventr. S. et P. (Kerkelyk en Wereldljk Dee 
wenter) L. IL, 5, p. 226. quid hoc aliud, quam D'ha- 
ven, Daven? Lebuinus in Annalibus , quorum me- 
mini, vocatur Liobomus. Nomen quippe istud di- 
verfis modis efferebatur, et nunquam magis varia- 
runt librarii erraruntque , quam in nominibus pro- 
priis, peregrinorum maxime, Quare mirum non 

es 


368 Je DE RHOER OVER 


LAMBECIUS dit niet geweten , en te ver- 
geefs in de martelaarsboeken gezocht 
heeft. 

Laten wy eindelyk tot Kinhemum, of 
Chinheim terugkeeren. De meesten zyn 
gewoon het uitteleggen van Kermerland 
of Kennemerland, Maar HUYDECOPER 
plaatst het over de Elve, en aldaar 
Doreftadus, Dat het een deel van Fries- 
fand, ’ welk men eertyds dus noemde, 
geweest zy, blykt ten klaarften hier uit, 
dat die naamen onder elkanderen ver- 
wisfeld worden. Zriesland doch, en an- 
dere heerlykheden , die Roric gezegd 
wordt (m) gehad te hebben, worden 
by LAMBECIUS (n) genoemd, graaffchap- 


pen 


(m) Iz Aan. Bert, Ad Ann. 882, 
(n) Iz Supplem. L, l. 


rt 


est LAMBECIUM hoc ignorasfte „et frustrain Martyro- 
logiis quaefivisfe. 

Iam denique ad Kinhemum, vel Chinbeim reverta- 
mur. De Kermerlandia , feu Kenemaria, nomen hoc 
interpretari folent plerique. HUIDECOPERUS autem 
trans Albim locat, atque in ea Doreftadum. Fu- 
isfe partem Frifiae, quam dicebant olim , liquidisfi- 
me conftat inde, quod ea vocabula inter fe permis- 
ceantur. Frifia enim, et alii honores, quos Rori- 
cusin Axralibys BERTINIANIS, adannum DCCCLXXXII, 
habuisfe dicitur, in Swpplementis Lambec: 1, Ll, p. 86. 

vo= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 369 


pen en vrydommen ‚ die Rorich in Kinnim 
gehad hadde. Ik wenschte wel dat de 
uitmuntende Man niet gezegd hadde, 
dat Kinnem of Kinnim voor Kenmerland 
niet gehouden konde worden, om dat 
het altyd in de eerfte lettergreep Kin is, 
anders als in Kenemarien , of ons Kene- 
mare, Kenmerland, W ant dit gefchiedt, 
en by MIRAEUS (o), en op veele ande- 
re plaatfen. 

Dit eene voeg ik hier by, dat die Go- 
thofried, dien ik gezegd heb Friesland 
en andere heerlykheden bezeten te 
hebben, niet by de Elve gewoond heeft, 
maar in ons Batavien, gelyk de latere. 
fchryvers het noemen, % welk de vroe« 
gere met den naam van het eiland of 

V. DEEL Aa land, 


(Oo) Ix Donat. Piis T. I. p. 355 52e 


ended 


vocantur Comitatus et beneficia, quae Rorich in Kinnim 
tezuerat. Nollem quoque dixisfer V. A. Kizzem, 
feu Kizzim pro Kenemaria haberi non posfe, quia in 
priori fyllaba femper est Kiz „ fecus quam fit in Ke= 
zemaria, Nam et apud MIRAEUM Doz. Piar. T.I, pe 
35. 52. ec, et apud alios faepisfime ita fieri folet, 
Unum hoc addo, Gothofredum illam quem Frifiem 
aliosque honores habuisfe dixi, non habuisfe fedem 
ad Albim , ted in Batavia nostra, ut recentiores vo= 
cant, quam antiquiores Batavorum infulam, vek 

a 


370 J. DE” RHOER OVER 


land der Batavieren gewoon zyn te be- 
ftempelen. Deze, door de beloften van 
Huig, zynen broeder, verleid zynde, 
brouwde eenen afval van den Keizer, 
doch verbergde den aanflag met beleid, 
welken ontdekt zynde, oordeelde de 
Keizer dat list door list moest verydeld 
worden. Hy overlegt derhalven met 
Henric (dien de Jaarboeken, een’ Graaf, 
en een allervoorzichtigst man noemen) 
hoe hy den vyand, dien hy op de gren- 
zen van het ryk gebracht hadde, kon- 
de onderbrengen. Bewust zynde dat de 
plaatfen wegens de ontelbaare afzakkin- 
gen van verfcheiden wateren , en de on- 
doorwaadbaare moerasfen, ongenaak- 
baar waren voor een leger, heeft ‘hy 
befloten dit meer met list dan dapper- 

heid 


blt 


agrum adpellitarefolent. Is, fratris Hugonis promis- 
fis pellectus , defectionem ab imperatore mclieba- 
tur. fed fraudem tegebat confilio , qua vero animad- 
verfà imperator artem arte eludere decernebat. Agit 
itaque cum Henrico, quem Comitem, ec virum 
prudentisfimum Annales vocant, quo ingenio hos- 
tem, quem in regni extremiratibus interduxerat , 
exftinguere posfet. Sciens esfe loca inaccesfibilia ex 
ercitui, propter diverfarum aquarum innumeros de- 
curls, et inpenetrabiles paludes, id arte magis , 

guam 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 371 


heid te onderftaan, Henric reist met 
Willebert, den Keulfchen Bisfchop, 
naar Batua, welken Godefried ontmoet 
is by een plaats, die Herispich genoemd 
wordt, alwaar de Rhyn en Waal hun- 
ne bedden van een fcheiden, en Batua 
met haaren {troom omringen. Op ditei- 
land aankomende, hooren de Bisfchop 
en de Graaf veel van Godefried, en zy 
antwoorden veel van de zyde des Kei- 
zers. De dag verloopende,- en de za- 
menfpraak geeindigd zynde, gaan zy 
van het eiland af, zullende ’s anderen- 
daags wederkomen. Zy keeren -weer- 
om, en Graaf Eberhard klaagt, in hun 
byzyn, over ’tonrecht, hem van ’s Ko- 
nings wege aangedaan, en hy daagt 
hem uit met eene groote ftemsverhef- 

JA ae DE __ fing 


tdi 


quam virtute experiri ftatuit. Proficiscitur Henri 
cus cum Williberto, Episcopo Colonienfi, in Ba- 
tuam, quibus obviam venit Gothofredus , ad locum 
qui dicitur Herispich, in quo Rheni fluenta et Wal 
uno fe alveo refolvunt et Batuam fuo gurgite cin= 
gunt. Ingresfi hanc infulam Episcopus & Comes 
_ multa a Gothofredo audiunt , multa ex parte impe- 
ratoris respondent. Die ad occafum vergente et 
colloquio foluto, infulam excedunt , in crastinum re- 
verfuri, Redeunt, et Eberhardus Comes, de injuria 
{bi a Rege facta, coram queritur, magnaque vocis 

con= 


372 J. DE’ RHOER OVER 


fing. Terftond doorftoot hy Godefried 
met den degen, die, van Henriks trau- 
wanten doorftoken zynde; fterft, en al- 
le Noormannen, die in Bâtua gevonden 
zyn, werden gedood. 

Dit heb ik een weinig breeder moe- 
ten’ uitfchryven, meestal woordelyk uit 
de Metenzer Jaarboeken (p). Waarme- 
de Regino, Sigebert de Gemblacenfer, 
en anderen overeenkomen, Toonen de- 
ze zaken niet middagklaar aan, dat de 
Noormannen op het eiland der Batavie- 
ren, op ’twelk Doreftadus is, gewoond 


hebben? 
| IT HOOFD- 
(p) Ad Ann. 885. 


reddit 


contentione expostulat. Mox idem ille Gothofre- 
dum gladio percutit, qui {tatim, ab Henrici facel= 
litibus confosfus; moritur, omnesque Normanní 
qui in Batua reperti funt, trucidantur. Haec paul- 
lo prolixtus exferibere debui, verbis plerumque 
Annalium Metenfium ad annum DpCCCLXXXV. quibus 
adfentiunt Regino, Sigebertus Gemblacenfis, atque alii, 
Haeccine, luce meridianaclarius, ostendunt, in Ba- 
tavorum infula, in qua est Doreftadus , Normanno= 
rum fuisfe fedem ? 
CA. 


-_ 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 373 


II -HOOFDDEEL, 


De overblyffelen van Doreftadus, en deszelfs 

„oudheid. Deszelfs veelvuldige melding by de 

„fchryveren der middel eeuw. Waren aldaar 
oudtyds tweeenvyftig tempelen,? _Lagbeki 
âs de Lauwer. Misflag van MABILLON 
EN MATTHAEUS. De melding van Dore- 
Jtadus in de handvesten van Carel en andere 
Vorften. Het wordt ook op werfcheiden 
plaatfèen by RrMBERT aangehaald , ’t welk 

foon, den Grootachtbaaren Man beweerd 
wordt. 


“My dunkt, ik heb al genoeg beweerd 
dat Doreftadus, beroemd door de woe- 
de en ontrustingen der Noormannen, 


kde Moe op 


Monumenta Doreftadi, ejusque antiquitass 
Crebra ejus mentio apud feriptores medii ae- 
vi. An quinguaginta et duo olim ibi templa? 
Gregorii locus exponitur. Lagbeki est La- 
VICA. MABILLONIUS É) MATTHAEUS notantur. 
Dorftadi mentio in Diplomatibus Caroli, ali- 
orumgque Principum. _Memorantur . etiam 
apud REMBERTUM , diver fis in locis, quae con= 
sra V. 4. vindicantur. 


Satis jam Doreftadum , Normannorum furore et 
vex- 


374 “DE _RHOER “OVER 


op ‘t eiland der Batavieren gelegen zy. 
’Er-is-nog overig, dat wy ‚de bewyzen; 
door den Grootachtbaaren Man ten zy- 
nen voordeele bygebracht, overwegen, 
Maar het lust my vooraf ommige over- 
blyffelen dezer ftede, die my, de ge- 
denkftukken.der oude eeuwe onderzoe- 
kende, ontmoetzyn, hier bytevoegen , 
op: dat het ook daar uit blyke, met 
welk recht de uitmuntende Man de ftad 
zoo verkleint, dat ze zelfs niet uit de 
elenden , die.-ze eertyds doorgeftaan 
heeft, eenen naam by den nazaat vin- 
den mag. Want hoewel hy zegt haar 
de eer niet te misgunnen, dat ze nu en 
dan van de Noormannen mishandeld is, 
noch dezelve haare rechten en oudheid 

te 


Olrtdedhdedh 
vexationibus celekrem, Batavorum iufulae adferuis= 
fe mihi videor. Restat, ut argumenta, quae V. A. 
pro fua causfa adduxir, expendamus. Id vero ante= 
quam fiat, urbis hujus monumenta quaedam, quae 
mihi veteris feculi memorias excutienti, occurre= 
bant „ adponere vifum fuit, ut inde etiam appareat „ 
quo ture Praestantisfimus Viroppidum adeo depri- 
mat, ut ne quidem e calamitatibus , quas olim pas= 
fum fuit, nomen apud posteros inveniat. Quam- 
vis eriïm illi fe non invidere dicit gloriam, fubinde 
a Normannis male fuisfé habitam, nec fe illi jura 
ct antiquitatem eripere velle testatur, id tamen 
{ummo agit ftudio, ut-omnes illas Mn a 

Ce 


DORESTADUM DER BATAVIEREN,. 375 


te willen betwisten, legt hy echter hier 
voornamentlyk op toe, dat hy alle die 
ongevallen van den Rhyn naar de Elve 
overbrenge ; en hy verzekert, dat ons 
Doreftadus ten tyde van Bonifacius noch 

beroemd noch aanzienelyk geweest is, 
Maar wat my betreft, ik denk dat na 
de Roomfche tyden reeds van deze Stad 
gewaagd wordt in het 63o Jaar, in het 
Handvest van Dagobert, der Franken 
Koning ‚onder den naam van Wicus Por- 
10, in ’* welk men leest, dat toen reeds 
de fchepen om den koophandel aldaar 
gekomen zyn (a). Want % is reeds 
genoeg bewezen, dat hier geene an- 
dere haven, Wicus bedoeld wordt, 
dan die, welke eertyds Vicus , en noch 
Aa 4 by. 


‚ @) Apud MIRAEUM Don, P, L. Il, I. 


Gede 


‘Rheno ad Albim in Doreftadum transferat, atque 
nostrum hoe,„tempore Bonifacti, nullius nominis ac 
dignitatis fuisfe adferat. Atque mihi quidem post 
Romana tempora „ urbis hujus jam fieri mentio vi= 
fa est, anno DCXXX, in Díiplomate Dagoberti, 
‘Francorum Regis, in quo memoratur wieus porto, 
quem naves transmarinae, mercaturae causfa, tum 
Jam adiisfe leguntur apud MIRAEUM Dor. P, L, 
IE, 1. Nullum enim alium portum wicum fignifica- 
Ti nifi illum ‚ qui et olimet nunc adhuc vies, nos= 
tratibus wy. foler dici, plurimis perfuafum Er 


376 J. DE RHOER OVER 


by de onzen Wyk, genoemd wordt. 
Doch laten wy , op dat hier over geen 
verfchil ontfta, tot iets zekerders ko- 
men. In diezelfde eeuw leest men, dat 
Pipyn, tegen. Radbod , der Fricfen 
Vorst, zullende oorlogen , eene armee op 
de been gebracht,-en het leger by de flerkte , 
die Dorefladus beet, neergeflagen heeft 
(b). > Zelfde- bedoelt ook FREDEGARIUS 
(c)‚-die insgelyks *t Kasteel Doreflate 
noemt, % Is toch bekend dat de Schry- 
vers. der middel eeuw, de fteden door- 
gaans. Caflra noemen , om dat ze gelyk 
de legerplaatfen in wallen en graften be- 
floten waren, Hier van daan Caflrum 
Noviomnagum ,  Caflrum Lowanium, 
And- 


(b) Axn. Met, ad. Ann. 697. 
(@) Iz Chron, Apud DU CHESNE. ZT. Ip. 769. 


Sender 

Id vero ne in controverfam vocetur, ad certiora 
veniamus. Eodem adhue feculo, Pipinus, contra 
Radbodum Frifioram Principem pugnaturus, adu- 
nato exercitu, juxta castrum, quod dicitur Dorftadum, 
castra metatus fuisfe dicitur. Quod Annales Metenfes, 
in Chron. apud pu CHESNE T. ï. p. 769. referuntad 
anaum DCXCvII, Idem docet FREDEGARIUS, quí fie 
militer castrum Doreftate appellat. Notum vero est, 
mediae aetatis feriptoribus castra pasfim vocari op= 
pida, quia castrorum militarium inftar, vallo. et 
fosfis erant claufa, Hinc castrum Noviomagum case 

sram 


DORESTADUM DER BATAVIEREN,. 377 


Andwerpum, en honderd anderen. Rad- 
bod is daar overwonnen, welke over- 
winning den Christenen wel ter fnee 
kwam, als voor welken dus de blyde ge- 
legenheid geboren wierdt, om het Eu- 
angelie in deze oorden voort te planten; 
namentlyk voor Willebrorden zyne met- 
gezellen, van welken Swibert en anderen 
by MARCELLINUS(d) gezegd worden ge= 
komen te zyn in eene groote Wyk, Duer- 
flede genoemd, dewelke vol heiligdommen, 
en met verfcheiden tempelen der afgodsbeel- 
den wercierd was, twee mylen ten o00s« 
ten wan Utrecht leggende, Die fchryver 
noemt het eene groote en ruime wyk, en 


Aa 5 hy 


Cd) In Vit. Suiberti c. 7. Apud LEIBNIT. Script. Rer. 
Bruusvic. T. Ì. 


edn 


trum Lovanium , Andwerpum, et aliacenties. Victus 
ibi fuit Radbodus, quae victoria perquam commo= 
da accidebat rebus Christianorum , quibus Euangeli= 
um per has oras propagandi , laeta fic nafcebatur oc= 
cafio. _Willebrordo nempe, ejusque fociis, e qui= 
bus Suibertus cum aliis venisfe dicitur iz grandem vin 
eum dictum Duerftede, qui refertus fuit caeremoniis , orna= 
Zusque: diverfis idolorum templis , duobus distans milliaribus a 
Trajecto ad orientem , apud MARCELLINUM. Auctor is= 
te magnum et grandem vicum appellat, iz vita Swiberti 
cap. 7. apud LEIBNITIUM Tom. LI. Script, Rer. 
Brunsvies narratque, Apostolos illos pet ank 
is N u : 1 DJ 


378 Je DE RHOER OVER 


hy verhaalt „dat die Apostelen daar twee 
jaaren predikende, het gantfche volk tot 
het Christengeloof bekeerd, en‚-de af 
godstempelen in kerken van Christus 
veranderende, twee en vyftig hoofdkere 
ken in die plaats hebben ingew yd, 

Ik weet dat de fchryver is de verdichte 
Marcellinus, wien men in alles niet kan 
gelooven , die nochtans dit uit een’-of an« 
deren ouden fchryver buiten kyf getrok- 
ken heeft, De plaats by LUDGER (e) is 
zeer aanmerkelyk ; daar wordt Gregoor 
gezegd DE BEROEMDE PLAATS Dorftad 
door zyne leer verlicht te hebben, met dat 
deel van Friesland, ®t welk toen ter tyd 
met den naam Christenheid geboekt wierdt , 
| ins- 


(e) Iz Vita Gregorii, Cap. TO. 


drenth 


ibi praedicantes, totum populum ad fidem Christi= 
anam perduxisfe , ac fana idolorum communtantes 
in Ecclefias Chrifti, gwinguaginta et duas Ecclefias-pa= 
rochiales in eo dedicavisfe. Scio, auctor est Pfeudo- 
Marcellinus , cui in omnibus tuto fides obftringi ne- 
quit, haufit tamen „ fine dubio, ex fcriptore anci- 
quo. Notabilis etiam locus est apud LUDGERUM 
in Vita Gregor. cap. 10. dicitur ibi Gregorius vicUM 
FAMOSUM DORSTAD dactrina fua irradiasfe, cum illa 
parte Frefoniae, quae tunc temporis Christianitatis nomine 
cenfebatur. Idem usque in ripam occidentalem fluminis, quod 
dicitur. LAGBEKL, bi cornfinium erat. Christianorum Frefo- 
nam 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 379 


isgelyks tot aan den westkant dier rivier; 
die vAGBEKI hiet, waar de zamenloop was 
der Christen Friefen, en heidenen, alle dè 
dagen van Koning Pipyn, De aanzienely- 
ke MABILLON , Brower volgende, verftaat 
daar door de rivier Lagbeki de Lek, ge- 
yk ook MATTHAEUS(E) ; maar met geen 
fchyn- van waarheid, Hy kwam van 
Dorftad, maar daar is de rivier de Lek. 
MATTHAEUS zelve, opdatik ’er niets an- 
ders tegen in legge, zegt, ten ware de 
Lek, eerst een fhroompje, daarna een ri 
wier, toen ter tyd noch van zoo veel ge- 
wicht niet geweest zy „ dat men ’er acht 0 
floeg. Ik verfta ’er die rivier door, wel 
ke Zabeki by ALrmeD (g) genoemd 
wordt, 


(f) De Nobil. II, 7, p. 185. 
(8) Iz wit, Ludgeri, Apud LEIEN. feript. ver. Brunsvic, 
T. Ip. 90. : 


Nd 


nim ac paganorum „ cunctis diebus Pipinì Regis. Illustris 
MABILLON: (vid. Act. Beredictin: Tom. IV. p. 295.) 
Browerum fecutus, per Lagbéki ibi intelligit Leccam 
fluvium. Et fic etiam MATTHAEUS de Nobil. II, 7. P. 
185. fed nulla, ut opinor, veri fpecie. Venerat @ 


Dorftado, ibi autem flumen Lecca, non eo in trac= 
tu. Ipfe, ne alia opponam , MATTHAEUS ‚ nifi, dicit 
Lecca adhuc nondum tanti, ut habita €jus ratio, 
rivulus primum , dein flamen, Intelligo flumen iftud 
quod Labeki dicitur Alifrido, in vita Ludgeri, apud 

| LEIB- 


380 J., DE RHOER OVER 


wordt. In de wetten der Friefen (h), 
en elders, wordt ze meestal Laubachi, 
naderhand Lavica (de Lauwer) genoemd, 
eertyds de grenspaal van Oost-Fries- 
land, ’ welk zich van de Wezer tot 
hier toe uitftrekte, Heden fcheidt zy ’t 
rechtsgebied der Ommelanden van het 
eigenlyk zoo genoemde Friesland, 
Maar om weer ter. zaak te komen, 
De Egmundfche Jaarboeken (ì) fpreken 
dus; Gilland met de Deenen, en Rolland 
met de Noorweegers , Friesland verwoes- 
tende, hebben, op tjaar 856, eindelyk de 
Stad Dorefladus, die nu Wyk genoemd 
wordt, belegerden ingekregen, welke ver- 
nield zynde „ hebben zy ook Usrecht geheel 


en 


Ch) Zi. TI. 3. 
(i) Cap. 5. 


en 


LEIBNIT. T. L.jp. go. In Legibus Frifionum Tit. 1 
3. et alibi pasfim Laubachi, postea Lava, vocatum , 
terminus olim Frifiae orientalis, quae inde a Vi- 
furgi huc usque fe porrigebat , hodie Omlandiarum 
ditiones „a Frifia, proprie nunc fic dicta, fejungit. 
Ut in viam redeam. Anzales EGMUNDANI, C. 5. Au- 
zo Domini octingentefimo, quinguagefimo Jexto, Gillandus 
eum Danis „et Rollandus cum Norwegianis, Frifiaam devas= 
tantes, tandem _Doreftadum civitatem, quae nunc Wyk 
dicitur, oppugnaverunt, et obtinuerunt , qua id 

ra= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 39Î 


en al verwoest, enz. Hetzelfde zegt BE< 
KA (k); De Deenen hebben Doreftadus, 
gemeenelyk Duerftede genoemd, de allerbe- 
ruchtfle plaats van het gebeele vaderland, 
verwoest, in ’t welk 55 Hoofdkerken ge- 
zegd worden geweest te zyn, HEDA (Ì) 
noemt het eene groote flad, en hoewel 
BUCHELIUS deze dingen van leugentaal 
verdacht maakt, nochtans heeft hy niet 
kunnen lochenen, dat Doreftadus toen 
ter tyd eenigen naam gehad heeft. Dat 
het zoo veele hoofdkerken gehad heeft, 
wordt ook verhaald in de Chronyk van 
Utrecht (m). Ja MATTHAEUS zis (@) 

acht 


(k) p. 28, 

(Ip. 43. 

Cm) Apud MATTHAEUM Anal, V. p. 319. 
(n) De Nobil. I, 155 Pp. 55e 


erin 
Trajectum etiam funditus deftruxerunt &c. Idem dicit 
BEKA in Hist. Epic Ultraj. p. 28. Dazi Doreftadum , 
wulgariter Duerftede dictum, ‘vicum nominatisfimum totius 
patriae , in quo quingwaginta quinque parochiales Ecclefiae 
fuisfe dicuntur, HEDA Pp. 43. urbem magnam appellat „ 
quae quamvis mendacii arguantur a BUCHELIO, ne= 
gare tamen non potuit, alicujus nominis fuisfe, 
eo tempore, Doreftadum. Tot Ecclefias parochia- 
les habuisfe , narratur quoque in CHRON. de Trajecto „ 
apud MATTHAEUM, Azal. V. p. 319. Immo emporia 
am fuisfe ingens, cenfebat MATTHAEUS dé Nobil, 1} 15. 


Pe 


382 J. DE RHOER OVER 


dacht; dat het eene groote koopflad geweest 
zy, in welke veele kerken waren, zoo 
niet alle in de ftad, nochtans in de om- 
leggende, en onder de ftad behoorende 
plaatfen; het welk hem, gelyk *t Hen- 
Jchenius en Papebrochius gedaan had, 
niet ongefchikt toefcheen, Insgelyk 
wordt by REMBERT (o) gelezen, dat 
daar zeer veele kerken geweest zyn, ge- 
lyk naderhand gezegd zal worden, 
… Ik heb deze getuigenisfen verzameld 
en hier by een gebracht, om te voldin- 
gen, dat die gisfing eertyds algemeen 
geweest zy, en op dat wy hier uit, dit 
ten minsten konnen opmaken, dat die 
plaats toen ter tyd reeds zeer beroemd 
geweest zy , en dat ’er veel wa by 
ar- 


(o) Iu vita Anfcharii. Cap. 17. 


ont enetdd 


p. 55. ubi plures etiam Eecclefiae , quae fi non om- 
nes in urbe, in circumjacentibus tamen, et fub- 
urbanis locis , quod, uti Hex/chenio et Papebro- 
chio vifum fuerat, ip abfurdum non videbatur. 
Apud REMBERTUM denique, in Vite Anfthariü C, 
17. plarimae Ecclefiae ibi fuisfe leguntur, uti postea 
dicetur. 

Collegi ea testimonia, atque conduxi, ut perfu- 
afionem illam communem fuisfe olim intelligamus , 
atque id faltem inde efficiamus, celebrem jam 
ea tempestate almodum fuisfe vicum , multumque 

Ve= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 383 


Marcellinus, hoewel een ondergeftoken 
fchryver, te vinden zy. ’t Gaat dien 
fchryver als veele anderen van dit foort, 
die, wanneer zy verfieringen by het 
waare voegen, door die droomen en ver- 
beeldingen maken, dat ook het waare 
niet geloofd wordt. | 
Maar laat ik tot iets anders overgaan. 
In den machtbrief van Karel den Grooten 
wordt de Domkerk van den heiligen Mar- 
tinus gezegd gefticht te zyn in oud Utrecht 
onder Doreftadus. Derhalven wordt de 
legging van de Domkerk en de Stad be- 
paald door Doreftadus (p), en een wei- 
nig verder op diezelfde plaats (q): De 
kerk, die onder Doreftad gebouwd is, en 
Ubkirika genoemd wordt. En, waer 
E€- 


(p) Apud HEDAM p. 4L. 
(q) Ibidem. 


Ond 


veri Marcellino , feriptori licet fpurio , inesfe cenfea- 
mus. Accidit autori illi , id quod folet, et mul- 
tis aliis hujus generis accidit, nam dum ili fabulas 
admiscent , per fomnia illaet figmenta efficiant, ut 
vera etiam non credantur, Sed ad alia pergam. In 
Diplomate Caroli Magni, Bafilica Sancti Martini con- 
flructa dicitur in Trajecto Vereri, fubtus Doreftado. Si- 
tus itaque bafilicae et urbis fignificatur a fitu Dore- 
ftadi, apud mEpAM Hist, Episcop. Ultra. p. 41. Et 
paullo post ibid. Ecclefia, quae est fùb Doreftad conftruc- 
: La 


884 J. DE RHOER OVER 


dezelfde fchryver by (r), hy beveelt dat 
de Abt van St. Germain vry zal zyn, en 
dat in geene havens of fleden, noch te Do- 
reflad, noch te Nymegen van hem tol ge- 
eischt worde. Ten doorluchtigen ver- 
tooge, dat door de kooplieden aldaar 
tollen betaald zyn. HEDA verhaalt, op 
die plaats, dat de Bisfchop van Carel 
den Grooten onder anderen, Dorefta- 
dus, eene groote flad, met alle deszelfs 
wastigheden woor altoos ter bezitting ont- 
wangen beeft. Welke woorden , een 
grooteftad, BUCHELUS wel fchryft dat in 
de groote Nederlandfche Chronyk niet 
gevonden worden, nochtans heeft de- 
zelve dit, de flad Durflad met alle deszelfs 
wastigheden, gelyk dezelve aanteekent. 

JAN 


CE) P. 43. 


Oddi 


ta, et vocatur Ubkirika, IDEM p. 43. Abbatem S, Get- 
mani liberum esfe jubet , ut non per ullos portus , neque per 
civitates— neque in Doreftado, vel Neomago- teloneus exi= 
gatur. Manifesto argumento, vectigalia a merca- 
toribus ibi fuisfe foluta, ‘Narrat eo in loco HFDA 
Episcopum a Carolo Magno, praeter alia, accepisfe 
Doreftadum, urbem magnam ‚cum manfionibus …ejus perpe= 
tuo posfidendam, Quae quidem verba, urbem magzam, 
BUCHELIUS in Clronico M. B, non inveniri feribit, 
habet tamen illud „ civitas Durflad cum fis mn 

E u 


De Dg ER Te 


EE oan Sn tn te en dn 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 385 


JAN VAN LEYDEN (s) noemt hiet eenê 
groote flad met deszelfs wastigheden. Los 
dewyk de Vroome heeft dit voorrecht 
bekrachtigd, dat de menfchen van dezelf= 
de kerk en die op de oevers te. Dorflad;, 
noch ban, noch verbeuringen van goede- 
ren zouden hebben; of afgevorderd wor- 
den, Wederom Zwentibold in het hand= 
vest van ’ jaar 8go, of, zoo anderen 
willen, 896 (t). Als mede Henricus (u). 
Daarna Keizer Otto (v), ook in de flad, 
die eertyds Dorftad, maar nu Wyck ge- 
noemd wordt; en in alle overige plaatfen 
wan de voornoemde flad af, tot aan de 
zee, en op de eilanden, en de overige 

V, DEEL. Bb lands 

Cs) Iz Chron, Belg, IV. 25, 

CE) Apud HEDA Mp. Ó3s 


(u) Itid, p. 79. 
(v) Ibid. p. 85: 


Gn 


ut idem notat. JOAN A LEIDIS iz Chron, Belg. IV ; 
25, vocat magram civitatem, cum manfionibus ejus. 
Firmavit privilegium Ludovicus Pius: Uzt bomines 
ejusdern Ecclefiae- nec non et in ripis, in Doreftado , ut nec 
bannum- fiscus contingere , aut exactare praefumeret, Ïte= 
rum Zuentiboldus in diplomate anni. peeexC, vels 
ut aliis placet, DCCCXCvr apud HEDAM, p. 63. Et 
Henricus, ibidem p. 79. Otto „ Imperator „ ibid, p. 
85. Res etiam in villa, quae quondam Dorftad, nunc 
autem Wyck nominata et in ceteris omnibus locis a praedicta 
villa usque ad mare, eb in infulis , ceterisquê mari conti= 

gh. 


wen 


386 YDE RHOER OVER 


landftreken ‚aan de zee gelegen. Alwaar 
BUCHELIUS, aangaande de zee, in twy- 
fel is, doch ís by my zeker dat het 
die zee zy, welke nabuurig genoemd 
wordt ,-en in welke de Keizer Frederyk 
bevolen heeft, dat het water van den 
Rhyn by Noda zoude afloopen (w); te 
gelyk willende, dat de opftopping wan 
den Rhyn by Batavodurum (dat is Wyk 
te Duerftede) zoude blyven, 

Dit zy genoeg om te toonen dat de- 
ze ftad eertyds niet onaanzienlyk ware, 
“T is derhalven niet te verwonderen, 
dat, toen door Lodewyk, den Vroo- 
men, het ryk verdeeld wierdt, het eene 
gedeelte °% ryk van Jtalien bevattede, en 
een deel van Burgundien, in ’ welk on- 

| der 


ttds 


(Cw) Apud HEDAM p. 181. 


guis provinciis, Ubide mari dubitat BucrHELUIUs. Mihi- 
dubium non est , quin fignificetur idem illud mare, 
quod vicizum dicitur , atque in quod aquam e Rhe- 
no apud Nodam effluere jusfit Imperator Frideri- 
Cus‚ apud HEDAM p. 18r. fimul mandans, ut ob- 
frructio Rheni, prope villam, quae appellatur Wich, (id 
est, Batavodurum) maneret. Haec fufficere pos- 
fant, ut oftenderem olim minime ignobile fuisfe 
hoe oppidum. Nihil itaque mirum, cum a Ludo- 
vico Pio regnum divideretur, «t altera pars complec= 
Eeretur vegnum Italiae, ac partem Burgundiae, in quas 

prae= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 387 


der anderen, ’+ Hertogdom wan Bries: 


fand, tot aan de Maaze, ** Graaffchap 
der Batavieren, °t Graaffchap Tester. 
band, met Doreftad, welke verdeeling 
de Bertiniaanfche Jaarboeken (x) bren- 


gen tot het jaar 839. 


In ’t leven van St, Anfcharius, door 
zynen leerling en opvolger, REMBERT, 
befchreven, zyn daarenboven ook ee- 
nige plaatfen, in welke van Dorefladus 
gewag gemaakt wordt, die ík hier des te 
minder met ftilzwygen moet voorby- 
gaan, vermits ze van den Aanzienly- 
ken Man ten zyne voordeele gebruikt 
zyn. | 

(Deze verhaalt (y) dat Heriold, díe 
Bb 2 een 

(x) Ad Ann, 839. 

CY) Cap. 7. 


rdnr 


praeter alia, Ducatus Frifiae , usque Mofam „ Comitatus 
Batavorum „ Comitatus Teftrabenticus CUM DORESTADO; 


quod Annales BERTINIANI referunt ad annum 
DCCEEKKIX. 


Sed et in vita S. Anfcharii, a discipulo €jus et 
faccesfore REMBERTO, confcripta, nonnullâ funt 
loca, quibus Doreftadum memoratur, quae hic fie 
lentio praeterire eo minus oportet,quia pro causfà fua 
ufus est Vir Iluftris. Narrat ille, cap. 7. Heriól- 
dum, qui partem Danorum tenebat, regno fuiste 

ex- 


388 J. DE. RHOER OVER 


een gedeelte van Denemarken inhad; 
uit het ryk gejaagd, by Lodewyk ge- 
komen, en tot het Christengeloof over- 
gegaan zy. … Welken als de Koning tot 
zynent weder wilde terug zenden, op 
dat hy, met ’ Konings macht onder- 
{teund, naar zyn ryk zoude wederkee- 
ren , worden hem mannen toegevoegd, 
die en hem zelfs, en anderen in den 
Godsdienst zouden verfterken, of tot 
denzelven overhaalen, Eindelyk on- 
dernemen zy eenen tocht, komen te 
Keulen, en nemen een fchip aan, wan 
daar , zegt REMBERT , vertrokken zynde, 
door Dor(tad en de nabuurige landen der 
Friefen doortrekkende, zyn zy aande land- 
palen der Deenen gekomen, en om dat de 
Koning Heriold nu en dan in zyn ryk gan 
a 


1, NIA 
rrd 


expulfum; venisfe ad Ludovicum , atque ad religi- 
onem Christianam fuisfe converfum. Quem cum 
rurfum ad fua remittere vellet Rex, ut ejus auxilio 
munitus, regni fui fines repeteret , adduntur illi, 
qui et ipfum, et alios, in religione ifta confirma- 
rent; vel ad eam adigerent. Hi tandem peregrina- 
tionem fuscipiunt, veniunt Coloniam , accipiunt 
navim, ide, dicit REMBERTUS, egresf? , per Dorfta- 
dum , et vicina Frifonum transeuntes , ad confinia perve- 
serunt Danorum , et quia inPerdum in regno fuo Herioldus 

rex 


DORESTADUM DER BAÁTÁVIEREN. 389 


bad kunnen fand houden, heeft de woor- 
noemde Keizer hem een vrydom over de 
Elve gegeven, op dat by zich daar , wan- 
neer ’t de zaak wereischte , konde onthou- 
den. °T zelve zegt GUALDO (z), een 
Corbeier Monnik, alwaar hy, na van 
Keulen gefproken te hebben, dus voort- 
gaat: 
‚, Van hier langs Doreftad, derFriefen naaste 
Jand 
…, Voorbygaande, ank’ren zy de vloot aan ’t 
Deenfche ftrand.” 


zoo moet de zinfnyding op deze plaats 
gefteld worden, anders als by LAMBE- 
cius gefchiedt, Toont dit niet genoeg, dat 
deze reize te land niet gefchied zy, 

b 3 (want 


(Z) Zu vita S. Anfcharii. 


tdi 


rex confifbere non poterat, dedit ei memoratus Augustus. 
ultra Albiam beneficium , ut fi quando ei necesfarium esfet, 
ibi fubfiftere posfet. Idem dicit euALpo , Monachus 
Corbeienfis, in vita Anfcharii, ubi, postquam de. 
Colonia dixerat, ita pergit: 


Hinc per Dorftadum , Frefonym praetereuntes 
Proxima, DANORUM SISTUNT IN LITORE NAVESe 


Sic locus debet interpungi, fecus quam fit apud 
LAMBECIUM, Haeccine fatis indicant, iter hoc oan 
Ue 


390 J. DE RHOER OVER 


(want de fchepen zyn aan’t flrand) tgeen 
echter 4 fd Man wilde, 
die deze plaats van Gualdo hier niet aan- 
haalt, maar elders zich bedient van het 
geen ’er volgt, Derhalven hebben zy, 
volgens zyn Wel Edele, door Fries- 
land, van daar door Dorftadus gereist, 
en zyn zoo in Denemarken gekomen, 
Gy, Lezer! herlees deze plaatfen, en 
gy zult met my eens zyn, dat zy van 
Keulen afgefcheept , door den Rhyn 
naar Doreltadus gevaren, en van daar 
vervolgens, door Friesland, naar de 
grenzen der Deenen voortgetrokken 

Zyn. 
eeen verhaalt naderhand (a) dat 
er 


(a) Cap. 17. 


© rag 


fuisfe terrestre (naves enim fistunt in licore) quod 
tamen volebat V. A., fed qui locum hune Gual= 
donis non attigit, quamvis alio in loco ea quae 
fequuntur apud Monachum Corbeienfem, in ufum 
fuum converterit, Secundum V. A. itaque, per 
Frifiam, inde per Dorftadum iterfecerunt, et fic in 
Daniam venere. Tu, relege loca, et Colonia na= 
vi egresfos , per Rhenum Doreftadum navigasfe, 
atque inde porro per Frifiam , er ad Danorum fines 

ervenisfe mecum opinaberis, ! 
Narrat dein REMBERTUS Cap. 17e fuisfe femnianns 
le 


betraden 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 39E 


er eene ryke vrouw geweest is, die haar 
dochter belastte, dat ze na haar overly- 
den alles aan de armen zoude uitdeelen, 
En, zeide zy, om dat hier minder ars 
men gevonden worden, neemt na Myn 
overlyden, by de eerfte gelegenheid, die 
gy zult hebben, alles verkocht zynde, met 
u, en ga naar Dorfladus, daar zyn zeer, 
veele kerken, priesters en geestelyken; 
daar is eene menigte armen, Na % ver- 
flerven heeft de dochter alles , wat de moes 
der haar bevolenbadde, haastelyk gedaan, 
de reis ondernomen, en is te Dorftadus 
aangekomen enz. Men merkt, dat dit niet 
kwalyk overeenkomt met % geen ik te 
woren over het getal der tempelen ge- 
zegd hebbe, % Ìs toch niet waarfchyn- 
lyk, dat dezelfde fchryver hier met den- 

Bb 4 zelf 


rdt 


divitem, quae filiae praecipiebat, ut,post obitum, 
cuncta in pauperes difpenfaret. Er, dicebat, quod 
hic minus pauperes inveniuntur, post obitum meum, cum 
tibi prima opportunitas ewenerit , wvenditis omnibus — fis= 
me tecum, et vade ad DORSTADUM, ibi funt Ecclefiae 
plurimae , et facerdotes ac clericà , ibì indigentium multitu= 
do. Post excesfum filia, quae mater jusferat , flrenue adim= 
plevit, arreptogue itinere perveniens ad Dorftadum &c. 
Videshaec non male refpondere illis, quae de tem- 
ploram numero fupra disputavi. Probabile autem 
zon est, eumdem {criptorem eodem hic on 

nui=- 


892 L DE RHOER OVER 


zelfden naam , zonder eenige omzichtig- 
heid, eene andere ftad, als te voren, 
bedoeld hadde. Herinner u ook, hoe- 
danig de gefteldheid der Christenen toen 
ter tyd was, en hoe de Deenen in deze 
oorden zich hadden neergezet, en der 
Christenen Godsdienst oefenden. Voor’ 
overige pryzen de priesteren de vrouw ; 
dat zy, zulk eene moeilyke reis onders 
nomen hebbende, de aalmoes naargeko- 
men heeft. ’t Welk allergefchiktst op ons 
Doreftadus kan toegepast worden. 

‘Er is noch een. plaats overig by den- 
zelfden (b). De zaak is deze, Oric, de 
Koning der Deenen, ftond toe, dat in 
Sleswyk een kerk gefticht wierdt, te 
gelyk vryheid gevende, (ik gebruik de 
hi)! f gt CARE 5 AE 

Cb) Cap. or. . î 


VIANDEN (A PAN (DAN DAN (DAN ZAND DN\( 
he ae sd 


nulla cautione addita, aliud fignificare oppidum, 
quam fignificaverat fupra. Recordare etiam, quaê 
Chriftianorum conditio, ea tempeftate, fuerit; 
utque Dani his in oris confederinc, facrisque illis 
ftuduerint. Laudant praeterea feminam facerdotes, 
quod, tanti itineris labore fuscepto , eleermofynam impleve= 
rit, quod noftro cert Doreftado optime aptari po= 
test. 

Reftat locus, apud EUMDEM cap. 21. Res haec 
est. Oricus , Danorum Rex, permittebat, ut in 
plesvieg Bcelefia fabrigaretnr, dara pariter hoestie ; 

utoï 


DORESTADUM DER BATAVIEREN,. 393 


woorden van REMBERT) dat, wie wilde, 
in zyn ryk Christen wierdt. Want daar, 
zoo wordt ’er bygevoegd, waren te va. 
ven veele Christenen, die of te Dorflad, 
of te Hamburg , gedoopt waren. Endaar 
is eene groote vreugde op die plaats ont- 
flaan, zoo dat ook de menfchen van deze 
natie, en de handelaars , zoo vanhier, als 
uit Dorftad, de plaats zelve vry bezoch- 
ten, De Grootachtbaare Man verheft 
zich zeer op deze plaats, oordeelende 
dat het ongefchikt, en ongerymdis, dat 
Hamburg by ons Dorftad gevoegd wordt, 
maar dat dit met zyn Doreftadus, aande 
Elve, zeer wel íchikt. Byaldien zyn 
Wel Edele Geftrenge andere bewyzen 
voor zyn Doreftadus hadde bygebracht, 
zou men moeten onderzoeken, welk 

b 5 van 


brt 


Cutor verbis REMBERTI,) ut quicunque vellet int 
regno fuo fieret Chriftianus. Malti, (fie additur) 
namque ibì antea erant Chriftianì , qui, velin DORESTA- 
DO, vel in HAMMABURG, baptizati fuerant, —= Fac= 
tumque est gaudium magnum in ipfo loco, ita, ut etiam. 
gentis hujus bomines — et negotiatores, tam hinc, quam 
ex DORESTADO wicum ipfum libere expeterent, Multum 
fe eftert hoc loco V, A. ineptum esfe atque abfur- 
dum judicans, Doreftado noftro jungi Hambur- 
gum, id vero fuo Doreftado ad Albim pulcre con- 
venire, Si V, A, alia teftimonia pro Dorellado ne 
k ä on 


304 J. DE RHOER OVER 


wan beïde hier bedoeld wierdt , maar nu 
dit niet gefchied is, ftrookt het hier niet 
te wel, aanftonds om eenige zwarig- 
heid, eene andere ftad te zoeken, Ons 
Doreftadum was by de Deenen te over 
bekend; Oric, of Eric, (ik heb reeds 
te voren gezegd dat die naamen dezelve 
waren) was de broeder van Hariald, of 
Heriold, en die was te voren met zynen 
broeder te Mentz gedoopt, doch was 
weergekeerd tot den afgodsdienst , gelyk 
LAMBECIUS op dezelve plaats aantoont. 
De vorften der Deenen hadden daar ge- 
woond, en zoo vonden de Deenen daar 
landslieden. Die noordelyke gewesten 
waren toen noch zoo niet beftraald 
met het licht der Christenleere , door- 
dien, daarentegen, onze Christengods- 

dienst 


bettndndd 
attulisfet , deliberandum foret , utrum hic fignificare= 
tur, id autem cum non fuerit factum, ob difficul= 
tatem aliquam, urbem alibi ftatim quaerere, non 
oportet. Doreftadum noftrum Danis admodum erat 
notum. Oricus hic, vel Ericus (eadem enim esfe 
haec nomina fupra jam vidimus) frater erat Haraldi, 
feu Herioldi, is, qui antea Moguntiae cum fratre 
fuerat baptizatus , fedad idolorum cultum redierat „ 
ut LAMBECIUS ad illum loeum oftendit. Invenie- 
bant itaque apud nos Dani ill populares fuos. Sep- 
temtrionales illae regiones doctrinae Chriftianae lu- 
ce 


pe 2 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 395 


dienst eene vaste woonplaats voornaa- 
menlyk by de Hamburgers, en-de Do. 
reftaders verkregen hadde: waarom der= 
halven hebben die Sleswykers, voors 
al kooplieden , niet in een van beide ges 
doopt konnen zyn? Kon het zoo niet 
gebeurd zyn, dat ook de Dorftader 
kooplieden die plaats vryelyk bezocht 
hadden? Of waren ook op dien tyd 
zulke kooplieden te Dorftad aan de El 
ve? van waar, bidde ik, is ons dit zes 
ker? 

Een weinig verder (c), wanneer ‘ef 
by de Zweeden geraadpleegd wierdt over 
het toelaten van den Christengods- 
dienst, zegt een zeker oud man, fom« 
tyds namen eenigen uit de onzen, Ee 

or 


(C) Cap. 24. 
Ap 


ce non adeo erant colluftratae , cum contra religio. 
noftra certam fedem apud Hamburgenfes in primis 
et Doreftadienfes fuisfet nacta, quare itaque in al= 
terutra urbe baptizati esfe non poterant Slesvi- 
eenfes, illi negotiatores maxime? Siccine fieri po= 
terat, ut negotiatores etiam Dorftadienfes vicum 
illum libere expeterent? Et an ergo eo etiam tem= 
pore negotiatores illi Dorftadi apud Albimè unde, 
quaefo , id nobis conftat? Haud longe post, ibid. 
cap. 24. Cum apud Sueonas de admittenda religione 
Chriftianadeliberaretur , dicit fenior aliquis rs 
: 8 


396 J. DE RHOER Over 


Porfladus gaande, ziende dat de fehik- 
king van dien Godsdienst bun voordeel 
zoude zyn, denzelven van zelfs aan. Nu 
zyn ’er veele hinderlaagen, en door de 
flroopery der zeeroovers is ons die reis 
zeer moeilyk gemaakt. Geen wy der- 
halven eerst zoo verre heen zorgvuldig 
zochten, waarom nemen wy bet , nu ’t ons 
zoo dicht by gegeven is, niet aan ? GUAL- 
po heeft het gevolgd (d). 


eo, Dit hebben meer uit ons met ’ uitfterfte 
gevaar 

„‚ Vernomen , die reeds lang te Dorftad onge- 
dwongen 

s> De ftryking van de zalf des heil’gen doops 
ontvongen.” 


Komt 
(d) Cap. 59. 
eedt 


do guidam ex nobis DORSTADUM adeuztes, hujus reli= 
gionis norman profuturam fibò fentientes fpontanea voluntate 
fscipiebant. Nunc multae interjacent infidiae, et pirata- 
rum infeftatione periculofum walde nobis iter illud factum 
est. Ouod ergo tam longe pofitum prius follicite quaereba= 
mus „ hic nobis modo oblatum qware non fuscipimus? GU= 
ALDO id tranftulit cap‚ 59. 


Duam rem fupremis expertì faepe periclis , 
Ex nostris quidam DORSTADI fponte lituram 


Chrismatis , et facrumgam percepere lavacrum. j 
Haets 


LIER rd ne EN 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 379 


Komt dit nu meer met dat of ons Do: 
reftadum overeen? Maar ik wenschte; 
dat de beroemde Man ergens bepaald 
had, op welk jaar der 9 eeuw Dorefta- 
dus aan de Elve verwoest zy, want hy 
zegt dat het in die eeuw gefchied is, 
TRAZIGER in zyn Chronyk, wien ik te vo- 
ren (e) aangehaald heb, zegt, dat het 
op dien tyd verwoest zy, toen Ham: 
burg door de Noormannen geplonderd, 
wierdt , en St, Anfcharius ter naauwer- 
nood ontkwam. Doch die ramp van 
Hamburg en de vlucht van St. Anfcha- 
rius worden in de Chronyk wan ALBER- 
TUS, den Stadienfer , tot het jaar 840, 
maar van LAMBECIUs (£) tot het jaar 845. 


ge 


Ce) Hoofd. IL. 
(f) Iz orig. Hamb. p. 5. et in Chronol, 


ot 


Haeccine illi Doreftado , an noftro melius refpon= 
dent? Sed vellem alicubi definivisfer V. A. quo fe= 
culi noni anno Doreftadum ad Albim funditus fue- 
rit excifum, pam intra hoc feculum id accidisfe 
dicit. TRAZIGERUS in Chrox. quod fupra cap. I. eX= 
citavi, everfum dicit ea tempeftate, qua Hambur= 
gum a Normannis diripiebatur et S. Anfcharius 
aegre evadebat. Hamburgi autem illa clades, et 
Anfcharii fuga Chronico ALBERTI STADENSIS illigatur 
anno DCCCXL. Et LAMBECIO in Origin. Hamburg. Pe 
5. et in Chrono], refertur ad annum peeexLv. Ut 

cufs 


308 J. DE RHOER OVER 


gebracht. Wat van beide mien ook kie: 
ze, dit zal’er uit volgen, dat, by aldien 
TRAZIGER de waarheid gezegd hebbe, 
dan ook ’t geen REMBERT (g) van Dore- 
ftadus verhaalt, en de ongelukken, met 
welke wy lezen, en boven gezien heb- 
ben, dat die ftad, na dat jaar, gewor- 
fteld heeft, met geene waarfchynelyk- 
heid konnen thuis hooren , by het Do- 
reftadus van HUYDECOPER. De brief 


wan den beroemden Krumm (wiens con-. 


Jpectus Hift. Crit. Comit. Holl, et Zee- 
landiae my heeft doen watertanden) aan 
den Grootachtbaaren P. H. VAN DE 
WALL (h), komt my, terwyl ik dit 
{chryve, zeer wel ter fnee, Hier wan 

daan 


(8) Cap. 17 
Ch) De zonnullis, quae in nup. edit, Chror, wernac. 
Rhytm, A. S. occurrunt. p. 4I—SL. 


ee eeen 


eunque elegeris , id confequetur, ut, fi vera dixerit 
TRAZIGERUS, eaquac REMBERTUS C. 17. etdeïinceps 
de Doreftado narrat, calamitates etiam, quibus- 
cum post illum annum conflictatum legimus, ut 
fupravidimus, nulla ratione ad Doreftadum HUIDE- 
COPERI posfe pertinere. Commode haec feribens in= 
cido in Epiftolam Clar. kuviT (cujus Confpectus Hift, 
Crit. Comit, Holl, & Zeelandiae mihi admodum falivam 
movet) ad Amplisf. P. #. v. DE WALL, de zonnullis, 
quae in nupera Edit. Chron, vernaculi Rythmici, A, Stoke 
eecurrunt, PD. 51. — Hinc omnis mali labes! hinc 

tam 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 300 


daan is de oorfprong van dit kwaad. Hier 


wan daan zyn zoo veelwuldige papieren en 
Handvesten van Koningen , Graaven, en 
anderen, in het zwart register der onechs 
de en verdichte boeken gebracht. Hier van 
daan is de melding van Doreftadus, Kin- 
bemum, en * eiland Walcheren uit de 
Jchryveren en jaarboeken gebannen en uit 
geworpen, of elders overgebracht. Hier 
wan daan ««. zoo fpreekt hy, waar- 
by ik nu alleen dit eene voeg, dat ik 
veele dingen opmerke, die my doen 
vreezen, dat door zulke eene handelwy- 
ze, meer en meer, de weg tot eene his- 
torifche twyfeling gebaand wordt, en 
die my in geheugen brengen, het geen 
‘er van BAYLE verhaald is, alsof die had 
willen {taande houden, dat het, zige 

Ce 


nt 


tam multiplices varii generis chartae ac diplomata 
Regum, Comitum, aliorumque in atrum iftum in= 
dicem expurgatorium fpuriorum nempe ac fictici- 
orum, conjecta! Hinc ubique fere ex fcriptoribus 
et Annalibus noftris profcripta et ejecta mentio 
DORESTADI; KINHEMII;5 INSULAE WALACHRIAE, 
vel illa loca aliorfum translata. Hinc &c. Sic ijle, 
quibus addo ego, multa me obfervare , quae me- 
tum incutiunt, ne hac ratione ad. Pyrrhonismum 
Hiftoricum via magis magisque fternatur, quaeque 
mihi in memoriam vocant id, quod olim parfum 
. me.= 


goo J. DE RHOER OVER 


bewezen, met de onwraakbaarfte getui- 
genisfen, onwaarheid ware, dat de 
Franfchen in het begin van deze eeuw 
by Hochftet door de bondgenooten ver- 
jaagd, en op de vlucht gedreven zyn, 


we 


memini de P. BAELIO, ac fi probare voluisfet , fals 
fa esfe illa quae publicis teftimoniis firmabantur. 
fub initium hujus feculi, Gallos apud Hochftet- 
tum a Foederatis fulos fuiste ac fugatos, 


III HOOFDDEEL, 
De bewyzen wan den Grootachtbaaren Man 
worden ter toets gebracht. ’Er wordt gezin- 
twist over de Lek, den Rhyn, en den tyd 
wan de verzanding van den Katwyker mond. 
Het bewys van dien Heer uit eenen penning 
wordt , te gelyk met het geen hy uit de reize 
wan Bonifacius ontleend heeft , onderzocht. 


Eris ,eer wy ons Doreftadus verlaten, 
OVvE- 
mert 


GEA PVE REE 
Expenduntur argumenta Wirt Amplisfimi. 
Difputatur de Becca, Rheno, et tempore 
obftructi oftii Catvicenfis. Argumentum Vs 
«1. a numo aliquo petitum examinatur , ut ét 
ällud, quod fumfit ex itinere S. Bonifacii. 


Ante quam Doreftadum nostrum ee 
u= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN: -40F 


overig ; de bewyzen, die dè voortreffe: 
Iyke Man ten zynen voordeele gebruikt 
heeft, te onderzoeken; Drie voornaax 
me zyn ’er; want die, welke hy uit 
REMBERT ontleend heeft, hebben wy, 
reeds te keer gegaan; _ 

Hy legt ’er zich derhalven op toe; 
zyn gevoelen te ftaven met de rivier den 
Rhyn, welks gelegenheid, als mede de 
legging van Doreftadus, hj zegt dat zy 
niet begrepen hebben, die deze {tad 
op het eiland der Batavieren plaatfen, 
Want de Rhyn zou, na dat dearm, die 
Doreftadus befpoelde, verzwakt was, ein- 
delyk by Katwyk geheel door het zand 
verftopt zyn. Doch indien dit, gelyk 
het waarfchynlyk is, langzaamer hand 
gefchied, en die verftopping ten laat{ten 

Ve DEEL Cc in 


Ht 


fuperest, ut expendamus argumenta, quibus pre 
causfà fua ufusest Vir praeclarus. Tria haec funt 
praecipuas illis enim quae ex REMBERTO, movit fu pra 
jam occurrimus. Firmare itaque ftudet fuam opi= 
nionem Rheno flumine, eujus neque conditio= 
nem, neque Doreftadi fitum intellexisfe dicic illos , 
qui in Batavorum infula oppidum hoc locant. Rhe- 
nus. quippe, postquam paullatim ille alveus, qui 
Doreftadum adluebat, extenuatus fuerat, tandem 
apud Catvicum penitus fuit .obftructus. Id vero, 
uti probabile est „ fi fenfirp fuerit factum, atque ad 
e ë exe 


402 J. DE RHOER OVER 


in het jaar 839 voltooid zy , hebben de 
Noormannen den Rhyn niet kunnenop- 
varen. Zoo denkt hy. Het lust ons 
derhalven die rivier een weinig op te 
zeilen, en naar haar einde aftezakken, 
op dat wy dien geftopten mond vinden, 
Laat ik, om niet onbuigzaam te zyn, 
toeftaan, hoewel de zaak, (over welke 
toch het gevoelen van den Grootacht- 
baaren Man my het waarfchynlykfte 
toefchynt) niet buiten tegenfpraak is, 
dat deze arm by TACrrus (a) bedoeld 
wordt, waar hy zegt, dat door het af- 
leiden van die rivier het kleine bedde 
tus{chen het eiland der Batavieren en 
Duitschland de gedaante van vast land 
gemaakt hebbe. Doch waar uit zal be- 
Wee 

(a) Hist. V. 19. 


extremum anno DCCCXxxIx obftructio ista fuerit 
Confummata, utique Normanni post illud tempus 
Rhenum navigiis adscendere non potuerunt. Ita 
ille. Lubet icaque per Rhenum vela paullulum las 
xare , et adexitum ejus descendere , ut claufum iftud 
ostium inveniamus. Largiar, ne fim difficilis, 
(quamvis res controverfia non careat, fed de qua 
V. A. opinio mihi verior etiam videtur), medium 
hunc alveum intelligi in illis TAciTI Hist. V, 19. 
ubi Rhezi, dicit , abacto amne tenuem alveum, infulam 
änter Germanosque, continentium terrarum fpeciems A 

ne 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 408 


wezen worden, dat die mond van defì 
Rhyn in het jaar 839 geheel verftopt zy; 
gelyk het VAN LOON en HUYDECOPER; 
dien dit wel te pas kwam, toefcheen, CLU- 
VER (b) zegt ‚dat het ten uiterften dwaas 
is den tyd te bepalen, nademaal het van 
geen fchryver verhaald wordt. De mees- 
ten denken ; dat het gefchied zy, ten ty- 
de van den grooten vloed en der boom: 
velling, welke onze tydfchriften tot 
het jaar 840 of 860 brengen. Zie hier 
over den Geleerden j. LE FRANCQ VAN 
BERKHEY (C) en JAN VAN LEYDEN (d). 
Doch in het bepalen van ’ jaar verfchil- 
len de boeken; fommigen geven aan 

Cc 2 840, 

(b) De Rhen. Alv. p. 49. 


9) 
(c) Nat. Hist. van Holland 1 bl, 189. 
(d) Chron. Bels. L. I. 30. ! 


ee 


Unde autem probabitur obturatum penitus fuisfe 
Rheni hoc ostium anno DCCCXXxIx? uti vifum 
fuit LONIO, et cujus causfae expediebat hic cum 
LONIO facere „ HUIDECOPERO. CLUVERIUS, de 
Rheni Alv. Pp. 49. ummae dementiae esfe dicit 
tempus istud finire , cum a nullo auctore memore- 
tur. Plerique accidisfe exiftimant tempore magnidi= 
luvii, et ftragis arborum , quae: Chronica noftra:re- 
ferunt ad anpum vel pccexr „ vel DeeeLx: 'Chro- 
nici Belgict verba legas- apud-Erud. BerKneY Hitt. 
Natur. Hol I, p. 189, qüae habet- eciar jo= 
AN, A LEIDIS in Chrn; T, 30% fèd-ubi- aliqui codices 

all 


404 J. DE  RHOER OVER 


840, anderen aan 860 den voorrang: De 
woorden, die JAN VAN LEYDEN gebruikt, 
‘er verfcheen een aanmerkeljk teeken in de 
lucht , flerren enz. worden op dezelf- 
de wyze by HeEDA (e) gelezen. Maar 
die heeft het tot het jaar goo gebracht, 
en voegt ’er voor het overige, aangaan- 
de den verftopten mond des Rhyns, 
niets by. jJuNImus (f) brengt het tot het 
jaar 1170, wanneer BEKA (g) en ande- 
ren verhalen, dat ’er een allerzwaarst 
onweer gewoed, en dat zich de zee tot 
aan de muuren van Utrecht opgezet 
heeft. j. pouzA (h) volgt Junius; van 
| wiens 
(e) p. OI. 
(É) Batav. p. 54Ó 55. 


CE) P. 54. 
Ch) Axnal, /, IV. fp. 167. 


tant 


annum feculi noni quadragefimum, alii fexagefi- 
mum praeferunt. Eadem autem illa verba, quibus 
utitur JOAN. A LEIDIS : figxum memorabile apparuit in coe= 
do, flellae Ec. eodem prorfus modo leguntur apud 
HEDAM p. 7I. Ís vero retulit ad aanum DCCCC  at= 
que de Rheni obftructo ostio nihil prorfus addit. 
JUNIUS Batav. p. 54 et 55. refert ad annum MCLXX; 
quo tempore vehementisfimam faeviisfe tempesta= 
tem et mare ad muros usque urbis Trajectinae ef= 
fluxisfe, narrat BEKA, Pp. 54» aliique. JUNIUM fe- 
quitur jy. DOUZA, Annal. L. IV, p. 167, cujus 
tamen debile hoc atque infirmum puto, quod nd 

le 


SR. 
en 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 405 


wiens ftelling ik nochtans geloove, dat ze 
zwak en onvoldoende zy, als of het niet 
gelooflyk ware, dateen volk, door zoo 
veele oorlogen uitgemergeld , genoeg: 
zaam geld gehad hebbe, om eene door- 
gaande graft te graven, en de allerkost- 
baarfte dyken van de Lek, op zoo groo- 
te onkosten der ingezetenen , te leggen. 
Welk een hard wapen is toch de nood! 
Hoe verfchillend is het aanzien dezer 


euwe van de volgende, en hoe veele 


andere voorbeelden van dit foort! Dat 
zekerlyk lang voor het jaar 1170 de Lek 
by Batavodurum bedykt is, blykt niet 
alleen uit JAN VAN LYDEN’S en HEDA’S gE= 
tuigenisfen ‚ maar ook allerklaarst uiteen 
handvest van FREDERYK, waarin hy be- 
volen heeft, dat die opflopping des Rhyns, 

na wel: 


PS (79 N ZN JAN AN OR 
didi 


dibile non esfe cenfeat, populo, tot bellis fracto , 
fuppetivisfe fumtus , ducendae fosfae perpetuae, e£ 
operofisfimis Leccae aggeribus, tanto provinciali- 
um impendio communiendis, Quam durum enim 
telum necesfitas? quam diverfa feculi istius ratio 
ab infecutis? et quot alia hujus generis exempla? 
Dudum certe ante annum illum MCLXxx, apud Ba- 
tavodurum Leccam aggeribus fuisfe communitum , 
non modo €X JOANNIS A LEIDIS Ct HEDAE testimoniis, 
ted liquidisfimo apparet, e FRIDERICI diplomate quo 
Jusfit, ut maneret obfêructio illa Rheni, quae vulgo drzi- 

X iu 


40ó Je DE ‘RHOER OVER 


welke Dam genoemd wordt, by de flad, 
die Wich hiet, en outtyds gemaakt is om 
dit zoo groot gevaar wan ’t water voor te 
komen, zoude blyven. Zoo fprak die Kei- 
zer reeds in *t jaar 1165, en hy zegt by 
HEDA (i), dat toen reeds die opftopping 


des Rhyns van ouds gemaakt zy. Indien 


men ook nagaat, dat ’er in een oud ge- 
denkfchrift, * welk te Woerden in de 
Lutherfche Kerk een kort Chronyk van 
gedenkwaardige zaken behelsde, gezegd 
wordt, dat de Rhyn noch ín ’ jaar 1050 
by Katwyk in zee gelopen heeft; gelyk 
MATTHAEUS (k)en anderen aangeteekend 
hebben ; en zoo men verder overweegt; 
dat de Keizer FREDERYK, ook in ‘jaar 
1165, bevolen heeft, dat de opfopping 

(i) p. 180. Ee 
(k) De Nob. p. 177. 


bide sd a 


zur Dam, prope villam , quae appellatur Wich, quae ad 
pemovendam tam graver aquarum pernitiem antiquitusfacta 
est, adud HEDAM p. 182. Sic imperator ille anno 
MCLXV, et tum jam Rheni illam obftructionem az- 
tiguitus factam dicic. Si itaque confideres, dicí flu= 
men illud, in veteri quadam tabula, quae Woer= 
dae ‚in templo Lutherano, breve quoddam chroni= 
con exhibebat rerum memorabilium, anno adhuc 
ML, apud Catvicum in mare exiisfe, uti MATTHAE= 
US de Nobil. p. 177, aliique notarunt; fi porro eX- 
pendas, anno etiam MCLXV, Jusfisfe imperatorem 
FRI- 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 4097 


by Stedeke of Swadeburg weggenomen 
zoude worden, en gewild heeft, dat de 
Rhyn, (dien men merkt dat breed ge- 
noeg geweest is, uit de fchade, die hy 
veroorzaakt hadde) gelyk eertyds, af 
zou loopen (want hy liep by Swade- 
burg af, daar niemand aan twyftelt), zoo 
als in een handvest by HEDA gelezen 
wordt (l): befluit men te recht, dat nader- 
hand die mond van den Rhyn eerst ge- 
heel verftopt zy. Het geen verder hier 
uit geftaafd kan worden, om dat de zee 
in het jaar 1170 tot aan de muuren van 
Utrecht ftond; ten minften, indien die 
vloed uit den ocëaan of Rhyn by Kat- 
wyk gekomen zy, het geen de Jaar- 
boeken, volgens BUCHELIUS(m), willen, 

Cc 4 Doch 

(1D) p. 182. 
(im) Ad BEKAM p. 55. 
dd nd 


FRIDERICUM „ ut Zollererur obftructio , apud Stedeke , five 
Swadeburg , ac voluisfe, ut Rhenus, (quem fatis am- 
plum ingentemque fuisfe colligas e damnis, quae. 
excitabat), decurreret, ficut antiquitus folebat, 
(decurrebat autem apud Swadeburg , de quo loco: 
nemo dubitat) ut in diplomate apud HEDAM p. 
182. legitur, post illud demum tempus Rheni hoe 
ostium fuisfe obturatum, meritisfimo concludas. 
Idque ulterius inde firmari posfet , quod mare, anno 
MCLXX, ad Trajectina usque moenia ex'verit, cer= 
te, fi inundatio illa ex Oceano, vel Rheno er 

Aln 


408 J. DE RHOER OVER 


Doch dit veroorzaakt my eene groote 
zwarigheid, om dat dus de opftopping 
des Rhyns zelfs veel later zou moeten 
voorgevallen zyn. Want ’r zyn over- 
blyffelen, uit welke het vast ftaat, dat 
ook in de 13 eeuw begeerd is, dat de 
Rhyn by Swadeburg niet verftopt moch- 
te worden, Zie hier over HEDA (n) en 
MIERIS (o), die denkt, dat de Rhyn 
nooit by Katwyk in zee gelopen hebbe; 
doch tegen wien de Geleerde BERKHEY 
(p) zich uitfteekend verzet, 
__ Indien derhalven de Rhyn zoo laat, 

elyk ik reeds zeide, met eenen vollen 
en noch onder Utrecht geftaan ren 

€; 

(Mn) p. 190, 

(Oo) Befchryv, van Leyden I, 1. 

Cp) Nat. Hist, van Eiplland í, 3. 


pd 


Catvicum fuerit, quod Annales velle Bu HELIUS ad 
BEKAM p. 55. {cribic. Id vero magnam mini hie 
parit difficultatem, quod Rhení illa obftructio fie 
multo adhuc ferius fieri debuerit. Superfant enim 
monumenta, unde conftat, feculo etiam decimo 
tertio, vedtum (uisfe, ne Rhenus apud Suadeburg 
obftrueretur, Vide HEDAM p. 190. Et MIERIS In 
deftript, wrbis Leidae T, LI. e. 1. qui Rhenum 
punguam apud Catvicum in mare fe effudisfe opina= 
tur, fed contra quem egregie disputavit Doctisf. 
BERKHEY in Hift. Natur, Holl. T.I. cap. 3, Si 
itaque tam fera, ati diger inftituebam, Ke 

IUC 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 409 


be, zoo dat hy die rampen heeft kunnen 
veroorzaken , moet het waarlyk vere 
wonderlyk fchynen, dater van die zaak 
tegenwoordig in deze eeuw geene zekere 
_bewyzen zyn, Maar door welken mond 
de Rhyn ook geloopen hebbe, en wan: 
neer hy verftopt moge zyn, hetis my 
genoeg hier voldongen te hebben, dat 
het niet noodig zy dit met HUYDECOPER 
en anderen tot het jaar 839 te brengen. 
Derhalven moet men geen bewys ont- 
leenen uit de zeetochten der Noorman: 
nen door den Rhyn tegen Doreftadum, 
Maar ftel, dat die mond des Rhyns ver- 
zand geweest zy, het zou echter den 
Grootachtbaaren Man nietsbaten. Want 
het is vast genoeg, en van den uitmun- 

j Ce 5 ten- 


dirid 


huc infra Trajectum pleno alveo iverit, fic ut @as 
calamitates efficere potuerit, mirum profecto vide= 
ri debet, rei iftius, hoc jam feculo, certa non dari 
documenta. Sed quocunque etiam oftio Rhenus 
exiverit, quocunque etiam tempore hoc penitus 
Qbturatum fuerit , utique adannum DCCCXXXIX CUM 
HUIDECOPERO, aliisque referre necesfe non est, 
adeoque e navigationibus Normannorum per Rhe-= 
num, argumentum contra Doreftadum Batavorumdu= 
ci nondebet, Sed fac, obftructum fuisfe iftud oftin 
um , nihil etiam hoc proderit viro Amplisfimo. Sa- 
tis enim conftat, atque ab ijlustri Marchione 2 
- pe 


410 Je DE RHOER OVER 


tenden Marquis DE sT, siMON (q) en an- 
deren voldongen, dat de Rhyn niet langs 
dien eenen Katwyker ‚maar ook langs an- 
dere, zoo wel door de natuur, als door 
kunst en met handen gemaakte monden, 
in de zee zich ontlast heeft. Niets belette- 
de derhalven de Noormannen om op eene 

andere plaats den Rhyn optevaren. 
Maar daarenboven zegt de Groot- 
achtbaare Man, dat ‘er te Doreftadus 
penningen geflagen zyn, ten tyde van 
Lodewyk, op welker eene zyde een 
fchip te zien is, en demaam van Dore- 
ftadus gelezen wordt; dat dit derhalven 
een groote koopf{tad geweest zy; gelyk 
oor 


(q) In de Voorreden van zyn uitmuntend werk „ 
Histoire de la Guerre des Bataves > des Romaizs. 


lener 


ST. SIMON, in Praefatione fplendidisfimi operis, cui 
ticnlus Histoire de la Guerre des Bataves et des Romains, 
aliisque commonftratum est‚ Rhennm non per 
unum illud os Catvicenfe, fed aliis quoque capiti= 
bus, tam nacura, quam arte manuque factis, in 
mare effuxisfe. Nihil itaque Normannos inpediit , 

quo minus alto in loco Rhenum ingrederentur. 
At, dicit praeterea V., A., Dorefladi numos esfe 
cufos, tempore Ludovici, in quorum altera par= 
te confpicicur navis et nomen Doreftadi legitur. 
Fuisfe itaque celebre emporium, id quod navi fig= 
mificatur, de Batävorum autem illo op pido nulla ves. 
4 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 41 


door het fchip bedoeld wordt. Maar 
dit kan, naar zyne meening, van die 
ftad der Batavieren, met geen fchyn van 
waarheid voorgewend worden. Het doet 
my leed, dat ik het boek, ’t welk hy 
ten zyne voordeele pryst, niet by de 
hand hebbe. Ik weet wel, wat de 
fchepen op de penningen meestal bes 
teekenen; doch er zyn veele opfchriften 
en wapens, welker reden niet altoos ge« 
noeg ontwikkeld is, Want ’er waren 
dikwerf veele byzondere oorzaken en ge- 
legenheden voor handen, by welke 
zulke penningen geflagen en geftempeld 
wierden; maar ik zie niet, waarom de 
naam van koopflad aan Doreftadus ont 
knibbeld wordt, Wy hebben gezien , dat 
de fchattingen en tollen daar betaald 
zyn; enover deszelfs vermaardheid Hen 

En 


Bas de ee 


ri fpecie hoc obtendi posfe, Doleo librum, quem 
pro causfà fua laudat V A., ad manum non esfe. 
Naves quid in numis fignificent, fcio, fed multa 
funt in iis ymbola et imagines, quarum ratio non 
femper fatis est expedita. Singulares faepe emerge= 
bant causfag atque occafiones, quibus hujusmodi 
humismata cudebantur, fignabanturque., Sed nec 
causfam video, quare titulus emporij Doreftado nose 
tro denegetur. Vidimus tetonia et vectigalia ibt 
Juisfe foluta, deque ejus celebritate fupra prol 

is« 


412 J. DE RHOER OVER 


ben wy boven breed gehandeld. Wes: 
halven ik geene reden vinde , waarom wy 
VAN LOON en anderen niet volgen zou- 
den, die dit van ons Wyk te Duerftede 
verftaan , van welks vermaardheid, daar 
ik te voren van fprak, hoewel ik toen 
verzuimd hebbe dit te melden, ook deze 
penning getuigenis kan dragen. Ik her- 
innere my, by deze gelegenheid, ee- 
nen anderen penning, welke de uitmun- 
tende Man echter niet zal zeggen dat tot 
zyn Dorftad behoore, BUCHELWUS (rt), hoe- 
wel hy , ’t geen ’er door den verdichten 
MARCELLINUS, aangaande de meenigte 
der Tempelen , verhaald wordt, onder de 
waareLuciaanfche gefchiedenisfen plaatst, 
maakt des niet tegenftaande uit eenen 

gou- 
> (E) Ad HEDAM p. 46. 


ttr 


disputavimus, Adeoque causfa non est, quare hic 
LONIUM aliosque non fequsmur, qui de nostro 
Batavoduro explicanr, de cujus celebritate fupra 
fuo loco , ubi hoc monere neglexi, numus hic eti= 
am testari potuisfet. Recordor hac occafione alius 
numi, quem certe ad fuum Doreftadum pertinere, 
non dixerit vir eximius, BUCHELIUSad HEDAM , P. 46e 
guamvis ea, quae de templorum multitudine a Pfeu- 
do= Marcellino narrantur, inter Luciani veras hie 
ftorias referat, alicujus nihilo minus nominis fuisfe 

Ô nos= 


DORESTADUM DER BATÁVIEREN. 4I3 


gouden penning, welks opfchrift is, pur: 
STAT CIV., Op, dat ons Doreftadus toen 
reeds eenigen naam gehad hebbe, scr12 
VERIUS, voegt BUCHELIUS ’er by, heeft 
zoodanigen gezien, daar hy (s) fchryft, 
onder anderen heb ik ook gouden penningen 
gezien, aan den eenen kant ELINUS ten op- 
fchrift voerende ‚ en aan den anderen Do- 
RESTAD , Pet welk TACITUs Batavodurumn 
genoemd beeft, verbeeldende, Doch dit 
zyn niet de woorden van SCRIVERIUS, 
zoo als BUCHELIUs meende, maar van n. 
JUNIUs, uit wiens werk (t) ze overge- 
fchreven zyn. jUNIus verhaalt, dat die 
penningen by Voorburg, een plaats niet 
ver van den Haag, (*t welk veelen vee 

et 


(Ss) Ju Bat, Antiqua, 
Ct) Batav, Hist, cap. 19, 


Grt 


nostrum Doreftadum colligit e numulo aureo, cui 
infcriptum erat, DURSTAT CIV. Addit BUCHELIUS 
talem vidisfe SCRIVERIUM „ Qui in Batavia {ua antiqua 
feribit , izter cetera vidi et aureos numulos, ab adverfa 
parte Elinum loguentes, ab altera Doreftadum, quam ur= 
bem, Batavodurum TACITUS dixit. Verum haec non 
funt sCRIVERII, ut putabat BUCHELIUS „ fed jUNII, € 
cujus Bat. Hiff. c. 18. fuere transfcripta.  Narrat 
JUNIUS numulos illos inventos fuisfe apud Vorbur= 
gum, (vicum illam haud procul Haga Comitis, 

quem) 


{ij 5% DE RHOER Over 


het Forum van Hadriaan, dat in de reïs- 
tafel gemeld wordt, houden) gevonden 
zyn. Daar toch hadt het kasteel van 
Elinus, den Friefchen Vorst, geftaan, 
van % welke de Chronykfchryvers vee- 
le dingen droomen, uit welke verhaa- 
len, hoewel zy alleronzekerst zyn, ien 
nochtans befluiteen mag, dat dit Dore- 
ftadus niet in Duitschland, zoo als wy 
het nu noemen, te vinden zy. | 

Eindelyk ontleent de Grootachtbaare 
Man uit de reize van Bonifacius, den 
Friefchen Apostel, een bewys. 

Hy zegt, dat Bonifacius, toen hy 
eerst uit Engeland vertrok, in ’t jaar 
714 of 715 naar Doreftadus gereisd zy , 
maar dat de fchipper aan een plaats, 
die Zundenwich hiet, gekomen is, dat 

is, 
quem multi habent pro Foro Hadriani, cujus mentio 
in Tabula Itineraria). Ibi quippe fteterat arx Eli- 
ni, Frifioram Principis, quo de multa fabulantur 
chronicorum architecti. Quae ut fint incertisfima, 
id tamen haud abfürde inde colligas , Doreftadum il- 
lam, in Germania, quam nunc vocamus, minime 
esfe quaerendam. 

Derique V, A. ex itinere S. Bonifacii, Frifio= 
rum Apoftoli, ducit argumentum. Hune, dicit, 
cum primum ex Anglia folveret , anno DCCXIV, 
vel fequenti , ad Doreftadum iver direxisfe, nautam 


vero adpulisfe- in-locum „cui nomen Lurdeuwids id 
est 


DORESTADUM DER BATAVIEREN. 415 


is, volgens den Grootachtbaaren Man; 
die ftad, welke wy heden Zunden hie» 
ten 5 dat Bonifacius van daar, te lande 
naar Doreftadus aan de Elve, gereisd is 4 
dat de woorden van OTHLONUS: hy is 
overgegaan naar Dorftad, even als by 
REMBERT, het naaste land der Friefen 
wvoorbygaande, dit beteekenen. 

Doch ik heb hier boven uit GvALDO 
getoond, dat REMBERT met deze woor- 
den een zeereis bedoelt, Maar ik zal 
alle onnoodige ftof tot twisten affnyden; 
want zoo haast ik zal aangetoond heb- 
ben, dat Bonifacius, toen hy eerst uit 
Engeland vertrok, in het Doreftad der 
Batavieren aangekomen, van daar naar 
Utrecht aan den Rhyn, en eindelyk, 
toen hy zag dat hy niets vorderde, aap 

/ el- 


Bt 


est, ut interpretatur V. A. „eam urbem, quam Luze 
den hodie vocamus, unde terrestri itinere Dorefta- 
dum , ad Albim, perrexerit Bonifacius. Id fignifi= 
care verba illa OTHLONI: Tranfiit ad Dorftad, utiapud 
REMBERT UM, viciza Frifonumtranfeuntes, At veroREM= 
BERTUM illis verbis iter maritimum indicare , fupra 
€ GUALDONE docui, Sed omnem amputabo litigandi 
materiam, minus necesfariam, fimul atque enim 
ostendero, Bonifacium, cum primum cx Anglia 
adpelleret, Doreftadum Batavorum, inde Trajec- 
tum ad Rhenum venisfe, et tandem, eum nihil fe 

pro= 


á16 Y DE RHOER OvER 


elders vertrokken zy, fchynt het my 
toe, dat ik, het geen ik moest bewyzen, 
zal voldongen hebben. Want dan wordt 
‘er noch voor Doreftadus aan de Elve, 
noch voor de reize van Bonifacius der- 
waarts, plaats overgelaten, 

Laten wy dan die fchryvers hooren, 
welke het leven van dien Apostel be- 
fchreven hebben, OTHLONUS (u) zegt 
hy is te Lundenwich aangekomen, en niet 
lang daar na overgegaan naar DORSTET; 
en daar eenigen tyd blyvende, heeft hy 
Gode dag en nacht den werfchuldigden lof 
gegeven. Maar doordien, toen ter tyd, 
tusfchen Karel, den roemruchtigen veld- 
heer en vorst der Franken, en Radbod, 
den Koning der Friefen, twist ontftond — 
die het volk aan weerskanten beroerde, en 


het 
(u) Iz wita Bonif, c, 6. 


TL EPL 


proficere fentiret, inde discesfisfe, planisfime id quod 
debui, praeftitisfe mihi videor; fic enim nullus 
Doreftado ad Albim locus relinquitur. Audiamus 
itaque illos, qui vitam hujus viri confcripferunt, 
OTHLON. Cap. Ó. Pervenit ad— Lundenwich, ac non 
multo post tranfacto postliminio, transivit ad DORSTET „ 
ibique alignamdiu commoratus „ debitas Deo perfolvit die noe= 
tugue laudes. Sed quoniam per idem tempus hoftilis disfenfio 
exorta inter Carolum Principem, gloriosumque _ducem 
Francorum et Radbodum , Regem Frefonum — populos ex 

atra= 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 415 


bet grootfte gedeelte der kerken van Chriss 
tus ‚ die voorheen in Frieslandonder het ged 
biedder Franken waren ; door de drukkende 
wervolging ‘van Radbod op eene droevige 
wyze den afgodsdienst wederoin wierden 
toegevoegd , wesbalven de man Gods , zulks 


„ke eene groote afkeerigheid van den waas 


ren God merkende, zich uit die deelen, 
derhalven ook uit Doreftadus en de om- 
leggende plaatfen , heeft weggemaakt , en is 
te Trecht, Utrecht, gelyk niemand twyf- 


felt, aangekomen. En daar ook eenige dagen 


toevende, heeft hy Koning Radbod, toen 
by aankwam, gefproken, biddende, dat 
by van zulke eene boosaardigbeid afflaan 
mochte. Hetzelve leest men by WILL 
BALD (v)‚ Hier uit blykt derhalven ten 

P, DEELe Dd | klaar. 


Cv) In vita Bozif, C, II. 


ond 


utraque parte perturbabat; maximaque pars Ecclefiarum 
Chrifli, quae Francorum prius in Frifia fubjectae erant ima 
perio, Radbodi perfècutione incumbente, idolorum culturae 
dugubriter reddebatur , ideogue vir Dei, perfpecta tantae pere 
werfitatis mole, ex illis partibus, (Doreftado ergo et 
eireumjacentibus) discesfit , et pervenit dd Trecht (Tra- 
jeetum, ut nemo dubitat) ibique etiam commoratus ali- 
guantis diebus, advenientem Regent Radbodum allocutus 
est obfecrans, ut a tanta pravitate quiescerèt, Eadem 
legas apud WILLIBALDUM, in Vit. Bozif. c, IL. EX 
his autem manifestum est, Radbodum in eas tum 

pat- 


418. kh’ DE RHOER ÓVER 


klaarften, dat Radbod toer in die ftree- 
ken geheerscht heeft, Ook is dit ze- 
ker, dat de Kerken in Friesland onder 
het gebied der Franken geweest zyn. 
Derhalven heeft Doreftadus tot Fries- 
land- behoord, en wel tot dat gedeelte, 
%*% welk onder het beftier der Franken 
was. Heeft Radbod dan aan de Elve 
geregeerd? of komt dit alleen met ons 
Batavodurum overeen ? Maar zegt de 
Grootachtbaare Man, Bonifacius is, vol- 
gens OTHLONUS, vertrokken van wegen 
den toen ter tyd ontftaanen oorlog tus- 
fchen Karel Martell en Radbod, By 
aldien nu die oorlog by het Bataaffche 
Doreftadus gevoerd zy , zouden de Chris- 
tenen te Utrecht voorzeker ook niet vei- 
lig geweest zyn. Ja maar daarom is ck 

d= 


td 


partes principatum exercuisfe. Manifestum quoque 
hoe, Ececlefias in Frifia Francorum imperio fuisfe 
fubjectas. Ad Frifiam itaque pertinuit Doreftadus, 
et adillam partem quae Francorum fubjecta fucrat 
imperio. Regnavirne ergo Radbodus in illis partí- 
bus, an Batavoduro nostro haec unice coveni= 
unt? Ar, dicit V. A., discesfit Bonifacius ob bel- 
lum, qaod eo tempore natum erat inter Carolum 
Martellum & Radbodum, quod fi apud Batavodu= 
rum ho@ fuerit gestum, utique Trajecti tuti non 
Erant Chriftiani! Immo vero ideo Trajecti ee A 

: um 


DORESTADUM DER BATAVIEREN,. 419 


facius teUtrecht naar Radbod gegaan, om 
dat hy de Christenen aldaar onderdruk- 
te; indien nu dit niet gebeurd ware, was 
hetdan noodig dat die Apostel voor hen 
{prak? Ja maar ‚gaat de Grootachtbaare 
Man voort, toen Bonifacius Doreftadus 
verliet, zegt OTHLONUS, ós hy uit die 
flreeken, dat is, Doreftadus, vertrokken, 
Maar toen hy te Utrecht gekomen was, 
en de nabuurfchap doorwandeld hadde, 
{preekt hy anders, en zegt, die landen 
doorgereist hebbende; zoo dat, by ge- 
volg, de fchryver twee onderfcheidene 
landftreeken bedoelt. Dit is my al te 
fcherpzinnig. Want het wordt in dezer 
voege gelezen, dat men het tegenover- 
geftelde er uit moet opmaken, Hy 
zegt, dat Bonifacius naar Dorftet over- 

d 2 ge- 


A ed 


dum adiit Bonifacius „quod in illis partibus gravem 
fe admodum Christianis praeftaret. Id nifi accidis= 
fet, quid opus, ut proillis deprecaretur Apostolus ? 
At pergit V. A., cum Bonifacius Dorftadum re- 
Jinqueret, teste OTHLONO, ex illis partibus (id est 
Doreftado) discesfit ‚ cum autem Trajectum venisfet, 
et finicima perambulasfet , alio modo loquicur OT BLO- 
NUS», dicitque, peragratis illius terrae partibus , adeo- 
que illis verbis -duas diverfas et fejunctas regiones 
auctorem fignificare |! Haec mihi nimis fant fùubtilia, 
Sic legunturapud OTHLONUM , ut alia omnia inde effi- 

cias. 


420 J. DE RHOER OVER 


gegaan is, doch dat hy die ftreeken ver- 
laten hebbe, en te Trecht gekomen is, 
en daar , zoo wordt ’er bygevoegd , 
eenige dagenblyvende, heeft hy den Koning 
Radbod, by deszelfs aankomst „gefproken, 
werzoekende , dat hy van die boosheid af- 
Jaan zoude, Dan volgt ’er by orHLo- 
NUS, (w) doch naderhand de flreeken van 
dat land doorgereist hebbende... Wat 
maakt gy hier anders uit op, dan dat 
die ftreeken van dat land verftaan moe- 
ten worden, van *t welk hy had ge- 
fproken, Laat ’er ons nu WILLIBALD 
ook mede vergelijken. My is te Dorflad 
dg ‚ en daar eenigen tyd blyvende, 
beeft hy Gode, den Heere, den verfchul- 
digden. lof gegeven, dag en nacht. Van 

daar 

Cw) Cap. 9. in initio, 


entend 


cias. Dicit Bonifacium tranfüsfe Dorfter , discesfis= 
fe ex illis partibus, et pervenisfe ad Trecht „ ibique 
additur, commoratus aliguantis diebus , advenientem Re- 
gem Radbodum allocutus est, obfecrans „ ut a tanta pravi- 
tate quiesceret, Tum fequitur apud OTHLONUM cap. 
7. cujus hoc initium: post haec vero, peragratis illius 
terrae partibus &c. Quid inde colligas, nifi hoc , i/= 
lius terrae, de qua dixerat , partes esfe intelligendas? 
Conferamus jam WILLIBALDUM. Pervenit , inquit, ad 
Dorflad, ibigue aliquamdiu commoratus — inde perve- 
zit ad Trech , ibique Radbodum allocutusest, wt maltis illa= 

„um 


DORESTADUM DER BATAVIEREN, 421 


daar is by te‘Trech aangekomen , en beeft 
Radbod gefproken, om te ondertasten of 
hy, weele deelen dezer. landen bezichtigd 
hebbende, ergens eenige plaats kon vin- 
den, om in bet vervolg te prediken. Ter- 
ftond voegt hy ‘er by, dewyl de God- 
vruchtige man eenigen tyd den onvrucht- 
baaren grond der Friefen bewoond hadde, 
en de zomer en herfst voor een gedeelte 
was voorbygegaan, heeft hy deze landen, 
toen dor en ontbloot van ’s Hemels vrucht- 
baarmakenden daauw , verlaten. Wat 
maakt men wederom hier uit op , behal- 
ven dit, dat Bonifacius, toen hy zag 
dat die tyd voor zyne prediking niet 
was gefchikt , naauwlyks een half jaar 
om zynde, weder naar zyn vaderland 
gekeerd is, na dat hy in ons Dorefta- 
dus, het nabuurig Utrecht, en de om- 


d 3 leg- 


Gn 


rum circumvallatis ac confpectis terrarum partibus, utrum 
fibì in futurum praedicationis uspiam patesceret locus, per= 
quirerer, Addit ftatim, farctus vir, dum flerilem alie 
guamdiu Friförum terram inbabitaret, et aestatis autum= 
nique aliguantulum tempus praeteriret , jam arida caelestis 
rore fecunditatis veliquerat arva, Et quid rurfum inde 
efficias praeter hoc, cum praedicationi fuae haud 
idoneum id tempus esfe videret Bonifacius, vix di- 
midio anno expleto, patriam repetivisfe, in Dn 
{ ro 


Á32 f. DE- RHOER OVER ENZ. 


lëggende plaatfen, dien tyd verfleten 
heeft? VEN A 

Hier by komt noch, dat Gregoor, de 
medehelper en leerling van Bonifacius, 
door zyne leere Utrecht en de beroemde 

laats Dorftäad, met dat gedeelte van 
Biesland: * welk toen het Christendom 
beleedt,; verlicht heeft, gelyk LUDGER 
(x) zegt; ten doorluchtigen vertooge, dat 
„Dorftadus aän Utrecht nabuurig geweest 
is; %t welke ‘hy met dat gedeelte van 
Friesland, ’t geen den Christen Gods- 
dienst toegedaan was, door zyne leere 
verlicht heeft, 


(X) In Vita Greg. c, 10. 


nde 


ftro Doreftado ; Trajecto vicino, et finivimis'locis, 
tempus illud confum(íisfe? 

Ad haec GREGORIUS, Bonifacii adjutor et disci- 
pulus, doeerina fua Trajectum, et vicum famofum 
Dorftad „cum illa irrädiavit parte Frefoniae, quae 
tunc temporis Chriftianitatis nomine cenfebatur, ut 
dicit LUDGERUS in vit. Greg. cap. 10, manifesto ar= 
gumento , Dorftadum Trajecto fuisfe vicinam, 
guam cum illa Frifiae parte , quae facris Chriftianis 
itudebat , doctrina fua illuminavit Gregorius. 


TANTUM, 


Bladz. 423 
EENE: VERBETERING 


VAN HET 


HEE Ver UersG en 


DOOR 
DAVID MEESE, 


Befchryving van de Afbeel- 
dingen op Plaat L. 


N Jertoonende een gedeelte van een al- 

gemeene Hey-machine of deszelfs flel 

ling, met eenige toevoeg fels ter verbete« 
D | 


d 4 ring 


(£) Wanneer deze Verbetering aan ’t Zeeuwsch 
Genootfchap der Wetenfchappen was toegezonden 
„door den Heer Meerse, werdt dezelve gefteld in 
handen van eenige kundige Leden, om hunne aan= 
merkingen daar over op te geven. De Heer DE 
‘FREYTAG hadt de goedheid zyne bedenkingen daar 
op» fchriftelyk , medetedeelen , welke door ‘den 
Heer MEEsE, aan wien zy ter hand gefteid wer- 
den, van geen gering belang gerekend zyn; oor-=, 
zake, dat Hy verzocht zyn ‘werk door den druk 
niet gemeen te maken , voor dat Hy door proef- 
nemingen de nuttigheid en deugdelykheid van Zy= 
ú ' né 


424 D. MEESE VERBETERING 


ring van dezelve trekkende. Alles van 
ter zyden te zien, ge 
bd 


ne uitvindinge nader zou bewezen hebben. Mid- 
lerwyl werdt die kutidige man ons door den dood 
ontrukt, waarom het Zeeuwsch Genootfchap goed= 
vondt, dit ftuk zoo te laten drukken, als het door 
den Schryver eerst is toegezonden, doch met by- 
voeginge der aanmerkingen van den Heer DE FREY= 
TAG „ die hier woordelyk volgen: ” Ingevolge van 
% befluit onlangs genomen, en waar by in myne 
handen gefteld werden de befchryvingen en aftec= 
Keningen tot verbeteringe der algemeene Hey -ma- 
chine, door den Heere Meeze aan ’t Zeeuwsch Ge= 
nootfchap toegezonden , ten einde ik dezelve zou- 
de onderzoeken eh deswegens eenig bericht inle= 
veren , heb ik de,eer., ter voldoeninge aan dat ver- 
zoek, de volgende aanmerkingen aan ’t Genoot- 
fchap aantebieden, 

„Een iegelyk „ wien het gebruik van een Hey=tuig 
bekend is, zal my gaarne toeftaan „ dat deszelfs 
grootfte volmaaktheid in het volgende legt opgeflo- 
ten: als, dat het is- handelbaar en gemakkelyk te 
Yerplaatfen, dat het weinig ontzettinge, en dus 
pok weinig reparatie is onderworpen, en dat met 
weinig volk, in korten tyd, de meeste kracht kan 
Worden geoeffend, 

Ik heb derhalven gedacht in dit onderzoek ten 
principale, de volgende zaken te moeten in het 
oog houden : als 

1. De zamenftellingen dezer Hey-tuigen op zich 
zelfs befchouwd. 

2, De wryvinge van derzelver deelen op hunne 
halzen of tappen; en de kracht tot de vereischte 
beweging benoodigd. 

3. En laatftelyk, den tyd, welke tot hect oeffe= 
nen van eene bepaalde Kracht. op eene paal , zou= 
de moeten worden befteed, Alles mec opzicht es 

ir € 


il 


VAN HET HEY-TUIG. 425 


A, A, eene-der ffanders, waar tus- 
fchen het Meyblok B, bewogen, en de 
kj Dd 5 taal 


en in evenredigheid van de algemeene Hey-tuigen „ 
zoo als noch doorgaans worden gebruikt, en tot 
wier verbeteringe, deze twee ontwerpen waren 
ingericht. 

Ten opzichte van het eerfte, namelyk, der- 
zelver zamenftellinge , zoo ziet men beide deze 
Hey-tuigen op Plaat [ en II afgebeeld, vermeer- 
derd met een quadrant, voorzien van een langen 
hefboom of arm, aan welkers einde de trekreep is 
vastgemaakt , en waar door het quadrant wordt in 
beweginge gebragt, terwyl een ander touw , aan 
het eind van dit cirkelftuk gehegt zynde, den blok 
doet ligten , naar mate dit quadrant door voornoem= 
den hefboom, om zynen yzeren fpil wordt opge- 
trokken. Zoo dat ook:ieder flag of val van den 
blok, dit quadrant om zynen as moet tuimelen, 
even zoo veel als de hoogte des bloks uitmaakt. 

De doorteloopene fpatien , zynde in reden alsde 
afftanden van het fteunpunt of fpil, zoo zal de 
fnelheid van de vellinge van het quadrant zyn, tot 
__de vlugt offnelheid van den hefboom of arm , alsde 
lengte der fpaken of radius van het quadrant, is 
tot den afftand der trekreep, of eind van den arm 
van den fpil, dat is, volgens de: Plaat [ als 7 tot 
r2. Als men nu onder het gebruik van het ge= 
meene Hey-tuig nagaat , hoe veel de blok telkens 
met een middelmatigen arbeid worde geligt, zal 
men bevinden, da: zulks doorgaans op6à7 voeten 
hoogte uitkomt; zoo dat dan, byaldien de blok 
door behulp van dit quadrant gelyke 7 voeren moet 
worden opgeligt, de trekreep of het einde van 
denarmR , r2 voeten zal moeten worden naar be- 
neden gehaald, en ieder val ook zoo veel lengte 
naar boven zal moeren doorloopen. 

Dewyl nu de cyden tot den val der Weba 

es 


En 
K) 


426 D. MEESE VERBETERING 


paal ingeflagen wordt, zynde van boven 
door een dwarsfluk, alsby g. gekoppeld, 
aan 


befteed wordende, zyn in reden als de Quadraat 
wortels der afgeloopene wegen; en genoegzaam 
is aangetoond, dat een lighaam vryêlyk nederval- 
lende, ín ééne feconde doorloopt eene lengte van 
ruim r5rhynlandfche voeten , zoo zal de tyd tot een 
val van 7 voeten zyn #% feconde; in welken tyd 
de arm dan ook de voorgemelde 12 voeten , met ee- 
ne verfnellende beweginge , moet naar boven vlie= 
gen, hebbende als dan (de weerftand der lucht, en 
tegenwigt van den arm en trekreep byzonder ge- 
fteld) op het laatst eene fnelheid om met een een= 
parige beweging, indenzelfden tyd, tweemaal die 
lengte, dat is 24 voeten ofte ruim 35 voeten, in 
eene feconde afteloopen ;het welke wel als een on= 
gemeene vlugt kan worden aangemerkt, en die 
echter „ter{tond.na den valdes bloks, in een oogen- 
blik moet worden geftuit, zal het Quadrant met 
zynen arm niet geheel of ten deele om zynen as 
blyven voorttuimelen, en daar door een geruis 
men tyd tot het herftelien en doorhaalen van de 
trekreep verloren worden. Al het welke ik (on- 
der verbeteringe) denke zeer bezwaarlyk, zoo 
niet onmogelyk te zyn; en dit al mogelyk zyn=- 
de, zoo moet zulks noodwendig eenen verbaasden 
fchok telkens veroorzaken, waar door het Hey- 
geftel, byaldien het zeive niet ongemeen zwaar 
en ftevig is , eene geduurige ontzettinge en repa= 

ratie zal zyn onderworpen. Î 
Men zalmogelyk denken, dat-deze beweginge niet 
zoo fnel zal zyn als hier voren wordt opgegeven, 
mit hoofde van den weerftandvan de lugt „ tegenwigt 
van de trekreep., als andere „beletfels , welke op 
dit quadrant en arm, zullenswerken, hervgene ik 
ook gaarne toeftaa, Doch hetis te gelyk zeker, 
dat, zalde blok, met zyne- volle kracht as 
ens 


be. 


ON VAN HET HEY-TUIG 429 


aan welke ftanders ook het wang fluk U, 
door taaie fpykets is vastgeflagen, en 
p tus- 


lens deze fnelheid diende plaäts' te hebben; of 
wordt dezelve door den weerftand der middelftof 
of andere tegenwerkingen vertraagd, zoo zal de 
blok ook in zynen val worden weerhouden, en 
dus zyne meeste en volle kracht op de paal niet 
konnen oeffenen. 

Voorts behoeve ík my niet verre uit te laten, 
over het gewigt dezes quadrants en arms, en de 
meenigvuldigheid van houten yzer, waar uit deze 
Hey-tuigen zyn famengelteld, waarom dezelve 
ook veel arbeid en tyd tot hunne verplaatfinge zul- 
len vereifchen. 

Betreffende de wryvinge wan derzelver deelen op 
hunne halzen of tappen , en de kracht tot overwin= 
ninge van dien benoodigd; zoo is dezelve minder 
in deze, dan in het algemeene Hey- tuig: want, 
ftellende de rammelfchyf van 2 voet diameter „ 
draaiende op eene fpil van 2 duimen dikte, in 
beide gelyk; dan zalde wryvinge op deze {pil in 
het algemeene Hey-tuig, zyn tot de wryving 
vandien indit verbeterde Hey-tuig, als 7 tot 5 (a), 
zoo dat, den blok bepaalende op 800 ® en het qua- 
drant en arm weegende 300 ® „de krachten tot over= 
winninge dezer wryvingen in het gemeene Heye 
tuig zouden wezen 664 B en in dit verbeterde Hey- 
tuig Plaat I niet meer dan 33 @®. 

Dit voor een oogenblik by zonder gefteld, zoo zou= 
de, in den ftaat van evenwigt, het vermogen in 
het algemeene Hey-tuig, gelyk zyn aan het ge= 
wigt, of de zwaarte des bloks, en in het Hey- 
geftel volgens Plaat , het vermogen, tot het ge= 
wigt als de radius van het quadrant G M tot G oe 

at 


(2) Zie nRLIDOR Archite Hydraul, I partiës Tome T 
Paz Se hk} : : be ; 


428 D, MEESE VERBETERING 


tusfchen dit, en het daar tegen over 
veronderftelde, wordt de fchyf V, om 
een 


dat is als 7 tot 12, of gelyk „2 gedeelte van de 
zwaarte des bloks. Dus zal de kracht of het ver- 
mogen, om den blok te konnen ligten, en de wry- 
vinge te overwinnen, in het algemeene Hey-tuig 
moeten wezen iets meer dan 866% ®@, of 35 Man, 
en in dit verbeterde Hey-tuig omtrent soo ®@ of 20 
Man (4). Het geen een groot verfchil omtrent 
de benoodigde arbeiders uitlevert, en in den eer- 
iten opflag tot merkelyke menagie fchynt te ver- 
itrekken; dic zoude in het Hey-geftel op Plaat IL 
afgebeeld noch grooter worden, tot welkers be- 
weginge niet meer dan rr2 ®@ of omtrent 5 man zou- 
den worden vereischt. 

Doch om hier omtrent wel te oordeelen, zoo zal 
thans ook moeten in aanmerkinge komen de tyd, 
welke tot verrigtinge van zeker werk in beide ge- 
vallen zal moeten worden befteed. Waar toe ik 
eerst zal ftellen eene bepaalde kracht tot het in- 
heyen van een paal benoodigd, en vervolgens ver- 
gelyken de tyden,in welke zulks , zoo met het ge- 
meene als met deze verbeterde Hey-tuigen „ verrigt 
zoude konnen worden. 

Stel daartoe, in beide gevallen, de paalen even 
lang en dik, den grond even vast; den Hey- blok 
even zwaar; ende benoodigde kracht om de paalen 
tot gelyke diepte inteflaan, gelyk aan zes honderd 
flagen alle van 7 voeten val of hoogte: dan zal 
daartoe in het gemeene Hey-tuig de trekreep 
boo maal 7 voet moeten worden naar beneden ge= 
haald, in eenen zekeren tyd met 35 man, terwyl 
20 man aan dit verbeterde Hey-tuig in {taat en 

en 


_ (6) Ieder arbeider volgens BELIDOR, LA HIRE, 
SAUVEUR ez anderen gerekend op 25 B, Zie BELI= 
DOR Archit, Hydraul, I part. Tom, I pag. 44e 


VAN HET HEY-“TUIG, 429 


een yzere fpil bewogen, die mede door 
de fchooren, gelyk ‘er by D, D, een mer 
toon 


len zyn, om in denzelfden tyd den arm des Qua- 
drants gelyke 6oo maal 7 voeten naar beneden te 
trekken; doch wanneer de blok alhier telken reize - 
maar 4 voeten en r duim zal worden geligt; die 
dus, door zynen minderen val, ook naar evenre- 
digheid zoo veel minder kracht op de paal zal oeffe- 
nen, en welke paal dan ook zoo veel meerder flagen 
zal vereifchen om tot de bepaalde diepte te wor- 
den ingedrongen. 

Bepalen wy met DESAGUILLER, BELIDOR, 
en meer andere beroemde fchryvers, dat de Krach- 
ten of het vermogen van vallende lighaamen, op 
het einde van hunnen val, zyn in reden als de 
vierkante wortels van de hoogte van hunnen val, of 
afgeloopen weg , dan zal alhier, de kracht van den 
blok van het gemeene Hev-tuig, zyn tot de kracht 
des bloks van dit verbeterde Hey-tuig, als de 
vierkante wortel van 7 voeten of 48 duimen, is 
tot den vierkanten wortel van 4,4 voet of 49 duimen, 
dat is na genoeg alsgr tot 7o. En dewyl gefteld is, 
dat de paal moet hebben 6oo flagen van 7 voet 
val of gr krachten, zoo zal het getalder flagen van 
435 voet valgelyk zyn aan 6oo gemult. met gr, ge- 
divid. door 7o , komt 780 flagen „ welke met dit ver= 
beterde Hey-tuig zouden moeten worden gedaan , 
waartoe dus omtrent een derde meerder tyd , als met 
het gemeene Hey-tuig befteed zal moeten worden. 

Befchouwende nu verder het Hey- tuig Plaat IL, 
alwaar de lengte van den arm, is gelyk de lengte 
van den radius van het quadrant, zoo volgt dat om 
den blok 7 voet opteligten , deze arm 14 voeten moet 
worden naar beneden gewonden. Het hoofdftuk N 
zynde van 3 voeten diameter, zoo zal deszelfs om= 
trek zyn 94 voet, dus herzelve 1# maal moet rond 
gaan, om de trekreep gemelde 14 voeten opte va 

en. 


439 D. MEESE VERBETERING, 


toond wordt, wederzyds heen gaat en 
rond draait. 
Wy- 


den. De handboomen zynde 6 voet, zullen derzelver 
einden ,eenen omtrek maken van circa 38 voeten „dit 
met de helft vermeerderd, geeft ruim 56 voet of 45 
roeden voorden weg , welke tot ieder val moet wor- 
den befteed. Dus byaldien, volgens het gevoelen 
van den Heer BrLIDoOR, een man in diergelyk 
werk, niet meer dan 6oo roeden in een uur kar 
afleggen, en dat men voor het losfen van den blok 
en rusten der arbeiders, zoo veel tyd als tot het 
ligten noodig heeft, zoo zullen de (lagen , welke 
met deze Hey in een uur gedaan kunnen worden, 
zyn 6oo, gedivideerd door 9, komt circa 67 fla- 
gen: daar integendeel met de ordinaire Hey , Chet 
verplaatfen en andere beletfels, in beide geval- 
Jen uitgezonderd,) met rusten en tusfehenpo-, 
Zen, de bepaalde 6oo flagen in een uur kon- 
nen gegeven worden, Dus 9 maal zoo veel tyd 
met dit Hey-tuig daar toe zoude moeten worden 
befteed. 

Dewyl nu de meerdere of mindere kosten, niet 
alleen voortvloeijen uit het meerder of minder getal 
der arbeiders, welke tot eenig werk worden ge- 
bezigd, maar ook uit den tyd, dien dezelven daar 
aan arbeiden, zoo zal het waare voordeel dan ook 
hier zyn in evenredigheid als het getal der arbei- 
ders, gemultipliceerd met de tyden, die dezelve 
werken: dus in het gemeene Hey-tuig 35 man ge= 
multipliceerd met 1 uur tyd, maakt 35.. In het 
verbeterde Hey-tuig Plaat TI, 20 man, gemultipli- 
ceerd met 15 uur tyd, komt 26% , en in het Hey- 
tuig, volgens Plaat IT, 5 man ,gemukipliceerd met 
g uuren tyd, geeft 45. Zoo dat, byaldien aan ie- 
der man wordt betaald eenftuiver per uur, het in= 
heyen van een paal, met het algemeene Hey-tuig 
zoude kosten 35 ftuivers, met dat volgens Plaat 1. 

26% 


MEK 


VAN HET HEY-TUIG. 43E 


Wyders fluiten deze ftanders, by-de 
algemeene rechte heying, wederzyds met 
| bou- 


26% ftuiver, en met het zamengefteld Hey-tuig , 
volgens Plaat II, 45 ftuivers, 

Dit voordeel zoude plaats hebben, wanneer het 
vermogen altydop zyn voordeeligfte , en met eene 
rechthoekige direétie op den arm konde werken. 
Doch de teekeninge befchouwende , ziet men dat dit 
niet lang kan ftand houden, ten zy de arbeiders zich 
telkens verplaatfen, zooals de Autheur ook opgeeft, 
doch het gene inde pratyk vry moeilyk zoude zyn, 
en zonder het welke, het vermogen telkens moet 
verminderen, na rato de paal dieper wordt inge- 
drongen, en zulks in reden als de finusfen van 
den telkens verminderenden trekhoek , of ais de 
perpendiculairen, uit de fpil op de trekreep val- 
lende. En offchoon ik wel wil toeftaan, dat dir 
door beoeffeninge eenigzins kan worden voorge- 
komen, zoo is het toch ook zeker, dat tot dit 
werk , ordinair het gemeenfte foort van men- 
fchen wordt gebruikt , van welken men weinig op- 
lettendheid en oordeel , zoo omtrent het houden van 
eene voordeelige en rechthoekige direCtie, als het 
behoorlyk is, en teffens niet te veel bot, of fchot 
geven aan de trekreep, kan verwagten. De weer- 
ftand der lucht , welke telkens, wegens de {nelle 
vlugt op dit quadrant en arm moet werken, en 
het tegenwigt der lengte en zwaarte van de trek- 
reep aan het eind van dezen arm hangende, moer, 


:myns bedunkens , de fnelheid van den val des 


Hey-bloks ook veel doen verminderen, vooral in 
het Hey-tuig Plaat IL, alwaar de wryving op het ka- 
trol, waarover de trekreep loopen moet, gelyk 
ook het Hoofdftuk N, veel weerftand in den val 
bieden moet; waarom dan ook de Paal meerder 
flagen zal vereifchen, en dus daar toe ook meer- 
der tyd als volgens voorgaande berekening zal moe- 
ten worden beiteed, Ik 


432 De. MEESE VERBETERING 


bouten en fplitfen in de leggers, gelyk 
C, G, ’er een aanwyst. Voorts zyn de 
uite 


Ik denke daf, uit al het voorgaande te mogen 
befluiten, dat in de beoeffeninge dezer Hey-tui- 
gen, dat groote voordeel niet zal gevonden wor- 
den, en dezelve, uit oorzaak der aangehaalde in= 
convenienten, als de zwaare fchok en flingerin- 
gen des quadrants; bovenzwaarte van hout en 
yzer, waardoor dezelve bezwaarlyk te verplaatfen 
zullen zyn; ongelyke directie van trekkinge , en 
noodige oplettendheid omtrent het vieren van de 
trekreep ; verlies van tyd, als anderzins , van weini= 
gen in gebruik zal worden gebragt. Zynde ook 
verre de meeste hey-werken, van dien aart, dat 
dezelve met allen mogelyken fpoed moeten worden 
afgedaan, zoo dat eenig voordeel in dagloonen , 
tegen het verlies van tyd niet kan opwegen, 

Men is echter fomwylen genoodzaakt, met 
voorbyzien van dit verlies , zich van zwaare Hey= 
blokken te bedienen, welke niet zonder behulp 
van een fpil of kaapftand konnen worden ge- 
ligt. In welk geval ik dan zoude verkiezen het 
Hey-tuig, door den Heer BELIDOR, in zyne 
Architecture Hydrauliqgue opgegeven (a), welk werk- 
tuig omtrent den kaapítand en het draaiend hoofd- 
ftuk, in veele opzichten met dit overeen komt, 
doch waarby een diergelyk quadrant niet wordt 
gevonden, en waarmede ook zoo veel tyd niet 
verloren wordt. 

Wanneer intusfchen het Genootfchap mogte 
goedvinden , deze beide ontwerpen in het licht te 
brengen, zoude mogelyk daar door aan de liefheb- 
beren aanleidinge worden gegeven; om hunne ge= 
dachten op zoo een nuttig onderwerp te vestigen, 

en 


(a) Zie peLiDoR Archit. Hydraul, 2 Part. Tom, I. 
paz. 183. 


VAN HET HEY-TUIG. 433 


uiterfte enden van de fchoren D, D, 
door bouten en fplitfen aan genoemde 
ftanders en leggers vastgemaakt, gelyk 
by r, 2 en 3, Aan deze deelen is we- 
derzyds een fchoor als by E‚ E,‚ en 
flander EF, F, aangetoond is, insgelyks 
door bouten en fplitfen , zoo als by 4, 
5, 6 en 7, vastgefloten ; zynde teder 
fchoor E,‚ E, voor, op deszelfs boveri- 
vlakte, meteen yzeren fluitbeugel, alsby 
4, voorzien; die aan het voorfte end 
door middel van een fcharnier, gelyk 
by bf, geopend en gefloten, en door 
een /chroef als by d, of bout en fplits 
vastgezet wordt, by het in en uithangen 
van het gwadrant ; zynde vervolgens aan 
den vooronderkant van elk fcharnier een 
band vast gefmeed, welke naar beneden 
de fchoren E,‚ E, afloopt, en deszelfs 
voorfte vlakte geheel, en de beide zy- 
den voor een gedeelte omvat, gelyk by 
Cc, €. Deze banden, als mede de fcho- 
ren door E‚ E,‚ en ftanders als by F, 
F, zyn eens voor al met taaije Ípykers 
vastgellagen, 

V. DEEL, Ee Ein- 


men dus, eindelyk, de gewenschte vrugten van 
zoo veele loflyke pogingen tot volmakinge van dit 
werktuig mogen genieten. 


434 D. MEESE VERBETERING 


Eindelyk zyn deze fluitbeugels , zo 
wel in hun onderfte als boveníte deel, 
met een half ronde bogt gefmeedt, welke 
bogten net op elkander pasfen , zo dat ‘er 
‚ zich naar behooren aan beide zyden een 

matig dikke yzeren fpil in bewegen kan, 

dewelke zo ver de as G, lang is, vier- 
kant is gemaakt, en in dier voegen door 
denasheen loopt. In het midden van de- 
zen as zyn de fpaken H‚ I, en K,‚ op 
die wyze, als in een gemeen wagen-wiel 
vast gezet, en ter wederzyden, als om 
den as, met yzeren laaven, gelyk by 8, 
gen Io, aan den as verbonden: ver- 
volgens worden deze drie fpaken, van 
boven door een boog-fluk, als by L,‚, L, 
door pen en gat, of als aan een gemeen 
wagen-rad gebruikelyk is, vereenigd en 
gekoppeld; welk boogftuk zo breed is, 
dat ’er de reep of de kabel M, onder de 
beweging van het blok en quadrant op 
blyft leggen, Wyders zyn de hoeken 
door yzeren winkelbanden zo als by rr, 
12, 13 en 14, verzekerd, waarvan de 
laatfte de fterkfte of ‘zwaarfte, en met 
een rond oog ter wydte van de kabel of 
reeps dikte voorzien is, waar door de 
kabel geftoken, en door een vlakke /plits- 
knoop, by een rechte Heying , of dai en 
eek 


VAN HET HEY-TUIG. 435 


fleek-fpil, by een fchuinfche, bepaald en 
vastgezet wordt; gelyk by N, en r, 
vertoond is, 

Vervolgens is de f/paak O, in en aan 
den as, gelyk de vorige, verbonden, en 
door het fchoorfluk P, aan die met K, 
geteekend, door omvattende lippen, met 
pen en gat vastgemaakt en_gefteund, 
Eindelyk is aan de fpaken I, K‚ O, de 
hefboom Q, Q, door fchroeven of bou- 
ten en fplitfen vast gemaakt. Deze hef- 
boom is enkel, of uit één dus krom ge- 
groeiden {tam of tak van een Zschen, Ki- 
ken, offmalbladigen taaijen 7 penboom ge= 
maakt, wordende van e ‚tot f, gefpouden; 
welke fpouding de wydte bykans hebben 
moet, als de gemelde fpaken dik zyn; 
op dat hy dies te waster, netter en ge- 
makkelyker aan en in het midden of be- 
Joop van het quadrant te brengen zy. 
Aan dezen hefboom worden dus twee of 
wier touwen , gelyk als by S, vastgezet, 
of één, dat van dikker foort is, en op 
de genoegzaame hoogte op het end in 
een Juds eindigt ; waaraan wederom 
zoo veel dunnere vast geknoopt worden, 
als het getal der werk-lieden vereischt , 
om naar behooren het Hey-blok B, te be- 
wegen, gelykerwys thans -by onze ge- 

Ee 2 ‚ WOo- 


436 D. MEESE VERBETERING 


__woone heyinge gebruikelyk is, Letter T, 
wyst een Koppelftuk aan, ’t welk gefchikt 
is, om ter wederzyden de flanders, als 
F, F, aan elkander te (luiten; op dat 
zoch de as daar tusfchen netter en be- 
paalder bewegen kan, 

Noch kan men door eene geringe ver= 
andering. of door eenige byvoeging van 
deelen, met deze Machine de Palen op 
een hoek van ro of meer graden fchuinste 
flaan: namelyk de flander A, A, met 
de daar tegen over veronderftelde, als 
mede de daar aan behoorende dwarfche 
zyd-fchoren, door fcharnier banden naar 
achter beweegbaar te maken; of door 
toevoeging van een loopraam, (zie HOL- 
LANDSCH MAGAZYN ÎÌ deel Bladz.30g Afb. 
4en 8, d,d)’t welk zich maar alleen tus- 


fchen, en aande ftanders A, A, onder 


by 1, door bouten en fplitfen beweegt, 
in form, zo als de flander, +, f‚ en 
waar binnen zich het Hey-blok B, als 
tusfchen die met A, A, gebragt, en 
bewogen wordt ; en om de beweging van 
% zelve te bevorderen en gemakkelyker 
te maken, voegt men wederzyds, in de 
twee buitenfte fleep- of leidlippen, een 
yzeren, of pokbouten-roll , gelyk by + en a. 
Eindelyk voegt men door de 7e 
PHt- 


nnn 


VAN HET HEY-TUIG. 437 


Íplitfen aan dit loopraam wederzyds de 
Jchoren, Mk, MH, en +, +, ter onder- 
fteuning; brengende de fchoren E,‚ E, 
en ftanders F‚ F, achterwaards, gely- 
kerwys by ten t, 4, allen door geftipte 
Jinien aangewezen is, beneffens de Joop. 
kring van de ftanders A, A, en Joop- 
raam +, +}, door g, als die van het 
Quadrant door o, 0, en hefboom door 
P, Pp, mitsgaders de gewoone Jinie van 
beweging, by q, q, welke thans by de 
werking van onze algemeene Hey-tuigen 
gemaakt wordt, | 
Aangaande het onderwerk, vertoont 
h‚de doorfnede van de voor-onderleggers, 
waarin de dwarfche fchoren, en de ftan- 
ders A, A, wederzyds vastgehegt wor- 
den door bouten enfplitfen; #, wyst ins- 
gelyks de middelfle, en k‚de achter fte aan ; 
op welke drie, het gantfche opttaande 
werk, als voren vastgefloten wordt, en 
in dier voegen het geheele Hey-tuig over 
de flelling-planken |, J, welke door leg- 
gers, als mm, m, en fchragen, n‚n, n, 
onderfteund zyn, naar vereisch en om- 
ftandigheid van tyd tot tyd voortge: 
werkt wordt, 
Ten laatften, moet omtrent de flelling- 
leggers , zo als er één met mm, mm, aan- 
Ee3 ge: 


433 D. MEESE VERBETERING 


gewezen is, noch gezegd worden; dat 
veeltyds dat gedeelte van ieder, als by 
X, dus doorfchiet, en op de togen van 
de op de hoogte ingeflagene palen rust; 
zo dat dan de naast aan de palen ver- 
beelde /chragen ’er niet noodig zyn, en 
dat de uitflekende deelen van de weder- 
zydfche leggers C‚, CG, by W , dienen 
voor de ftandplaats van den Hey-baas, 
om, de paal onder het inheyen te be- 
Îtuuren, | 


Befthryving van de Afteekenin- 
__ gen op Plaat Il, 


Aangaande deze, ziet een ieder ge- 
makkelyk, dat zy in veele opzichten o- 
vereenkomen, met die welke op Plaat I, 
vertoond zyn; uitgenomen dat de hef: 
boom Q, Q, der eerfle, iets bochtig en 
krom, en deze, door A, A, aangewe- 
zen, geheel rechten langer is; en dat 
dezelve door de fpaak O, des eerflen, de 
hefboom in deze onderfteund, en als 


bes 


by 


E 
Mi 


VAN HET HEY-TUIG., 439 


by e,‚ en aldaar tot één voet na om 
hoog beide fterk te zamen gevoegd, 
door een omwindfel van gepekt garen,‚en 
daar over heen, door een kous of huis- 
ling uit dik Jeder gemaakt, bekleed; 
welke beneffens de fpaak, en den. hef- 
boom, by d,en e, door breede en hoog 
gekopte klinkfels, die door en door 
gaan, te zamen geklonken zyn; ftrek- 
kende de hoogeen veruitftekende koppen 
der klinkfels, om de afflipping van het 
touw L, voortekomen, dat daar tus- 
fchen ter beweging van den hefboom en 
blok vastgemaakt is. Wyders is op de 
binnen-vlakte van de fpaak H,‚ een ge- 
wigt, dusdanig van Jood gegoten, als 
by f, f, en met twee yzeren banden aan 
dezelve vastgemaakt; welk gewigt de 
zwaarte heeft van den hefboom A, A, 
en van de f/paak K ‚by 5, tot het punte, 
en de gantíche verlengde fpaak O, tot 
bevordering van het evenwigt. Voorts 
is hier boven de voorgaande afbeelding 
gevoegd het wind-as M , met deszelfs be- 
weeglyk hoofdftuk N , waarom het touw 
L, by ieder ophysfing van het Hey-blok 
gewonden, en by het vallen van hetzel- 
ve min of meer wederom afloopt; om 
meer en meer de rechtlynige beweging, 

Ee 4 c- 


449 D. MEESE VERBETERING 


beneffens de (nelbeid derzelve, bovendie 
der eerfle afbeelding, te bevorderen, 
Het wind-as M‚ en hoofdfluk N, be- 
wegen zich om een yzeren fpil, die mid- 
den door dezelve heenloopt, gelyk door 
Ee, €, e, is aangewezen; fteunende on- 
der op den middelften onderlegger, bewe- 
gende zich aldaar in een metaalen Potje, 
het welk net in het midden der tusfchen- 
ruimte, van de beneden leggers, C, C, 
(die hier 4 voeten langer zyn dan die op 
de eerfte plaat vertoond worden) voor 
een gedeelte ingelaten en vastgemaakt 
worden, gelykerwys by hb, en g, gezien 
kan worden: het bovenfte gaat door het 
dwarsbout, dat aan de beide dwarfche 
Jehoren, gelyk Q, Q, ’er een verbeeldt , 
en aan dit boven het eerfte flelfel toege- 
voegd zyn, insgelyks net in het midden 
van den onderfien legger, vastgemaakt 
wordt; gelyk by f. Vorders, worden zo 
wel onder en boven in het wind-as als 
hoofdfluk, kleine yzeren busfen geflagen , 
even als men binnen de asfen der wagen- 
wielen gewoon is, om de afflyting voor- 
tekomen , gelyk by w, afgefchetst is: 
zo men echter de bout of fpile,e,e, in 
zo ver vierkant laat maaken, als het 
wind-as lang is, heeftmen voor den asgee- 
bla ne 


VAN HET HEY-TUIG. 44E 


ne busfen van nooden. Wyders worden 
zo om het wind-as als hoofd/luk y zeren hoe- 
pels geflagen, om het van één berften 
voortekomen ; en ín den as zelven, wier 
bandfpaken vastgezet, zoo als by a, 4, 
C‚d, ter beweging van dezelve. Voorts 
zyn boven aan de eene zyde van het 
wind-as, een duim of daaromtrent van 
elkander , twee yzeren flanders ingefla- 
gen, welke aan de bowenenden met een 
rond oog voorzien zyn, gelyk by #,; 
zynde aldaar aan ieder noch daar en bo- 
ven een platte band k, gefmeedt, welke 
wederzyds om het wind-as vast gefpy- 
kerd is: tusfchen deze ronde oogen 
der ftanders, is de yzeren hefboom P, 
met een fterk klinkfel zodanig vast ge- 
klonken, dat dezelve zich daar tusfchen , 
als door een (charnier, bewegen kan. 
Vervolgens is deze hefboom onder by /, 
vlak rechtlynig uitgewerkt, tegens welke 
vlakte de yzeren veer indrukt , door welke 
drukkende kracht, de hefboom tegen het 
hoofdftuk N, gedrongen wordt. Einde- 
lyk zyn even boven de onderfte hoep van 
het hoofdftuk, 8 vierkante yzeren prop- 
pen in hetzelve geflagen by n, o, p, g, 
r; welke dienen, om by de omdraaijing 
van het wind-as, tegen de eene zyde van 

| Be5 den 


442 D. MEESE VERBETERING 


den yzeren hefboom te drukken ; gelyk by 
n, en daardoor het hoofdftuk N, wast 
te doen ftaan, en met den as omgaan. 
Zodra door deze omdraaijing de loop- 
Iyn L, in zo ver om het hoofdítuk ge- 
wonden is, dat het blok B, tot deszelfs 
volle, of anderzins genoegzaame hoogte 
is opgeheven, wordt de hefboom by 
het handvat S, neergetrokken , waardoor 
het hoofdítuk N, losgelaten, en de wa/ 
van het blok B, bevorderd wordt. Om 
dit echter zoo klaar als mogelyk is te 
doen begrypen, waar veel aan gelegen. 
is, zoo dient, dat op de genoegzaame 
hoogte van het Hey-blok één van de werk- 
lieden past, die als dan, daar van aan 
die den as omdraaijen een teeken geeft, 
welke als dan een moment ftilftaan. 
Voort op het gegeven teeken trekt de- 
zelve by S, den hefboom neer, en het 
blok {chiet naar beneden, welks flag op 
de paal. den draaijer weer gebiedt rond te 
gaan, en den hefboom los te laten. Zie 
hier by het wind-as door den Heer c A- 
MUs uitgevonden, Machines et Anwenti- 
ons approuvées par l' Academie Royale 
des Sciences etc, Tom. Ill, Planche t. 
Aan de achterenden van de dwars 
Jehoren-Q, Q, is een rall, door t ‚ aan- 
gee 


VAN HET HEY-TUIG. 443 


gewezen , door een yzeren {pil aan de- 
zelve vastgemaakt, waarover zich het 
touw of de loop-lyn L, beweegt: vorders 
dienen deze fchoren , om wederzyds 
de ftanders A, A, en F,‚ F, als mede 
de fchoren D, D, merkelyk te fteunen, 

Om nu evenwel de kracht aan dit werk« 
tuig noch te vermeerderen, en teffens tot 
de beweging minder werk-volk noodig te 
hebben, zal men den hefboom werdubbe- 
len en werlengen, en door de onderfte 
fpaak van het quadrant onderfchragen, 
en naar evenredigheid het gewigt f‚ f,‚ ver- 
zwaren: wyders verzorgt men de hef- 
boomen aan hun onder-enden, gelyk 
boven reeds gezegd is, en men laat de 
looplyn « „ over de fchyven of rollen y, 
en z, bewegen ; al het gene door ge- 
flipte linien is afgefchetst , mitsgaders de 
loopkring van ’t Quadrant en hoog/te 
fand des hefbooms. Nochthans zal 
de beweging van de door ftippen aan- 
gewezene hefboomen, zo eenvoudig 
kunnen gemaakt worden, als in het eer« 
fte geval, zo men het hoofdfluk N, in 
plaats van als nu boven , beneden het 
wind-as M,‚ voegt; waaromtrent diege- 
nen weinig zwarigheid zullen vinden ;, 
die met aandacht de werking van het 
ISV hoofd” 


444 D. MEESE VERBETERING 


boofdftuk N , en hefboom hier voren be- 
fchreven, nagaan. 

Ook zoude men, dies vereischst wor- 
dende, met dit Hey-tuig het paalwerk 
fehuins kunnen flaan ,‚ zo men fommige 
deelen min of meer naar de hier boven 
opgegevene wyze verfchikte, 


Uit dit alles ziet men lichtelyk , wat 
deelen van onze gewoone Hey-machine 
hier vertoond zyn, en welke niet; de 
laatfte heb ik onnoodig geacht hier by te 
moeten afteekenen, om datze al te wel 
bekend zyn'; zo is het ook blykbaar, 
welke nieuwe deelen ik ’er by en aange- 
voegd heb ter verbetering. 

De reden waarom, en op welk een 
wyze ik hier toe gekomen ben, zal ik 
noch kort voorftellen ; beneffens het nut 
aartoonen , het welk hier uit voortvloeit, 
De reden, waarom ik getracht heb 
om onze gewoone Hey-tuigen gemakken 
Iker te doen werken, was hoofdzaake- 
Iyk het veelvuldig werk-volk, dat hier toe 
by het algemeene Heyen aan onze zee 
weeringen gebruikten noodig geoordeeld 
wierdt, en derhalven de kosten tot ons 
derhouding derzelve merkelyk vergrootte ; 
ware het mogelyk door dit middel te 

ver 


VAN HET HEY-TUIG. 445 


verminderen, Hier toe verkreeg ik van 
tyd tot tyd meer hoop na het bywoo- 
nen van verfchillende foorten van Hey- 
ingen. 

De wyze nu om dit te doen gelukken, 
was de Hoofdzaak waar voor my in den 
beginne, het flandvastig en algemeen ge- 
bruik onzer gewoone Hey-ftelfels deed be- 
dugt zyn, ‘er in te zullen flagen; nadien 
my en zeer veelen neffens my bekendis;, 
hoe veel moeite ‘er voor eerst aan vast 
Zy, om een oud en alom in gebruik zynde 
werktuig te verbeteren; ten anderen al 
werbeterd zynde , zodanig aannemelyk 
te maken, dat het in gebruik geraakt, 
en derzelver nuttigheid boven dat van 
‚ het oude erkend, en in het algemeen 
aangenomen en omhelsd wordt. 

Ik begreep derhalven duidelyk uit het 
eenvoudig en vry wel te zamengevoeg- 
de oude flelfel, dat ik noch door het vere 
plaatfen of veranderen van deszelfs dee- 
len „ eenige verbetering tot myn oog- 
merk bekomen kon ; weshalven ik 
raadzaamst oordeelde, van zo veel mo- 
gelyk alles in dezelfde oude order en fand 
te laten blyven, en door eenige weinige 
nieuwe toevoeg fels, welke den ouden niet 
te zeer bezwaarden, maar min of meer 

wer. 


446 D. MEESE VERBETERING 


werflerkten:, gevoegelyk aantebrengen 
en vasttefluiten, dezelve vry, gemakke- 
bk, en zonder belemmering te doen 
werken, 

Dit heb ik allereerst door middel van 
een verfchillenden linger beproefd , met 
dezelveop onderfcheidene hoogten , aan 
een as, tusfchen de groote fchoren D, 
D, te plaatfen en te bewegen; aan 
wiens boveneinde de Kabel als by N, 
vastgezet, en aan het onderfte met min 
of meer gewicht bezwaard waren. Doch 
de loopkring of vlugt, welke de flingers 
van ’ meeste vermogen, zo onder als 
boven, vereischten, konde haar, uit 
hoofde van de bepaaldheid der ruimte, 
niet gegeven worden; daar kwam by, 
dat by ieder neerflag van het Hey-blok op 
de paal, aan het onderfte gedeelte van 
den flinger in ’t byzonder zulk een /chok 
veroorzaakt wierdt, dat verfcheidene na 
weinige lagen by den as kwamen te 
breken. 

Dit voorzag ik , dat hoedanig ook de 
flinger hier geplaatst wierdt, deze fchok 
of zrilling niet wel te verminderen, of 
genoegzaam zonder veel. omf{lag weg te 
nemen was, zonder ook een gedeelte 
van de fnelbeid en kracht des Bloks te 

ver- 


VAN HET HEY-TUIG, 447 


verminderen. Derhalven om meer an- 
dere hindernisfen voorbytegaan , zag 
ik hier van af, en onderzocht den hef= 
boom van het eerfle foort. Ten dien ein- 
de plaatfte ik de /choren E‚E, en de 
fchuinfche flanders F ‚FE, wederzyds aan 
de flanders A, A, fchoren D,D, en 
leggers CG, C: hierop ftelde ik het zoo- 
genaamde guadrant, en voegde ’er een 
hefboom aan, gelykerwys op Plaat I. 
aangewezen wordt. Hieraan op voor- 
fchrevene wyze de behoorlyke beweging 
gemaakt zynde, heb ik dezelve in zo 
ver van dienst bevonden, dat’er een der- 
de minder werk-volk tot dezelfde foorten 
van Hey-werk als voren van nooden is, 
_ En om de vermindering der gewoone 
Snelheid van deze, door de meerdere wry- 
wing van den as des guadrants, en ver- 
grootinge der loopkring of vlugt, door de 
lengte van den hefboom , en de werande- 
ring in de rechtlynige beweging veroor- 
zaakt wordende; als mede de wermeer- 
dering derzelve, in het ftelfel op Plaat 
Il afgebeeld, tegen die der oude te ver- 
klaren, zal ik geen konflige uitrekeningen 
gebruiken, fchoon die niet alleen fraai, 
maar zelfs nuttig zyn; doch in andere 
gevallen van meer kunst en vig 
| ei 


448 Ds MEESE VERBETERING 


heid noodzakelyker dan in dit; nas 
dien my de ondervinding veelmalen ge- 
leerd heeft, dat zodra men daar door 
de nuttigbeid, het meerdere gemak en 
woordeel van zekere verbetering, aan een 
eenvoudig en alom bekend werktuig gaat 
betogen, verrede meesten; welke dezel- 
ve moeten maken en gebruiken, ten 
eerften uit hoofde van onkunde of wan- 
begrip jegens de kunst, meteen voor- 
oordeel tegen het geheele ontwerp zyn 
ingenomen ; zo dat het menigwerf niet 
mogelyk is, hoe goed en dienflig ook an- 
derzins zynde, in weerwil van alle po- 
gingen, dezelve werkflellig te maken, 
veelmin in een a/gemeenen fmaak te bren- 
gen, Derhalven zal ik maar alleen zeg- 
gen, dat de bevinding geleerd heeft, dat 
de wryving van geen groot belang is, 
nademaal de kleving of knyping van de 
kabel of reep, tusfchen de groef van on- 
ze algemeene fchyven (in wiens plaats ik 
een enkele roll gebruike, zie onder Plaat 
II, Afb. 2, die tevens het witflippen van 
de kabel uit deszelfs groef geheel weg- 
neemt, by het zeerflaan van het blok) 
by de gewoone beweging des bloks meer- 
der is, dan die dezelve nu heeft door de 
bovengemelde verandering en loopftreek 
van het quadrant, Wat 


VAN HET HEY=-PUIG. 440 


Wat aangaat de zwaarigheden der 
grootere vlugt „en minder rechtlynige bewea 
ging, deze worden vooreerst gedeeltelyk 
weggenomen , wanneer men altyd op de 
flelling blyft trekken, door het avance: 
ren dat van tyd tot tyd van voren naat 
achteren over de ftelling gefchiedt ; en ten 
tweeden, door een weinig meer bot of 
Schot, als naar gewoonte, onder het val. 
len des bloks, aan de trek- of Jooplynen 
te geven, wanneer men niet meer naar achs 
teren voortgaan kan, maar ftand moet 
houden. Zoo dit in acht genomen en 
wel uitgevoerd wordt, daar in de daad 
geen de minfte kunst, maar een weinig 
oeffening toe benoodigd is, zal men be= 
vinden, dat het gantíche verfchil van 
vertragen in ’t algemeen, niet meer be« 
draagt dan één paal op de roede of daar 
omtrent, … f 

Betreffende de vermeer dering der fnel- 
beid en kracht van die Machine, welke 
op Plaat Ilvoorkomt, is zeer licht te bes 
grypen, dat dezelve noch meer van onze 
gewoone verfchilt, dan deze gewoone 
wederom van die, welke op Plaat I af. 
gebeeld is; als kunnende met dit Hey- 
tuig twee (lagen tegen één met het oude 
of alom in gebruik zynde gedaan wor+ 
Ve DEEL, F£ den, 


450 D. MEESE VERBETERING 


den : de Heer cAMus, hier voor gemeld, 
ftelt den tyd der flagen van zyn werk- 
tuig, tot dien van het zelfde werktuig, 
voor dat het van hem verbeterd was, te 
zyn, als 2 tot 1o, al het welke van 
het hoofdfluk N, afhangt, waar „gelyk bo- 
ven gezien ís, ook zeer weinig moeite 
en geen konst toe vereischt wordt. 

Hier uit volgt dan, dat zo ik 12 man- 
nen, gelyk by veele Heyingen, tot de 
beweging des bloks van een onzer alge- 
meene Hey-tuigen noodig is, ik by gelyk- 
foortig oek, met myn eerfle en tweede 
aan 8, en minder genoeg heb ; en zo men 
by zwaarder werk 18 mannen hebben 
moet, ik nu aan 12 overvloedig genoeg 
heb. En zo wanneer ik de hefboomen 
verlenge, gelyk met flippen op Plaat II 
aangeteekend heb, zal ik omtrent het eer- 
fte geval aan 6, en in het tweede met 9, 
genoegzaam voorzien zyn. Edoch een 
zodanig werktuig zal het gevoeglykst ge- 
bruikt worden, tot het al/er zwaar fte Hey- 
werk, nademaal hier door het Hey-blok 
naar vereisch kan verzwaard worden. 

Zonder nu in aanmerking te brengen 
de meerdere kracht, die de werklieden 
nu met minder wersnoeijing, dan by on- 
ze algemeene Heying , oeffenen, zal met 

een 


PN / 
taat 


KE UD El 


Wd 


II AI IT II [ 


TT 
KELE 


Voeten 


IVe, brea. 


Ï 
an 


ar hed 


__ VAN HET HEY-TUIG. 45Î 


een derde minder manfchap, eens 20 veel 
kunnen uitgevoerd worden, 

B, De voetmaat, tot beide mach 
nies benetkele is die, welke onder op 
Plaat I, afgebeeld is, 


Ff 2 ZELD 


| 


Bladz. 452 
Ne oe BE OZ A AME 
WAAR N E MIN G 

| | VAN EENE ee 
ZWANGERE VROUWE, 


BY WELKER VERLOSSINGE DE LYFMOEDER EN 
NAGEBOORTE MET SCHERPE VERSTEENDE 
PUNTEN BEGROEID BEVONDEN WERDEN » 


DOoOkR 
D. H GALLANDAT. 
BORRE 


D% er door het ftollen van fteenma- 
kende ftoffen, zoo wel in de Lyf- 
moeder der Vrouwen, als in de andere 
deelen van het menfchelyk lichaam, 
fteenen worden voortgebracht, is al 
door HIPPOCRATES (a), en naderhand 
door verfcheiden andere kunstbeoeffe- 
naaren waargenomen (b). Voorbeelden 
van 


(a) Libr. 5. de Morb. Vulg. Sect. 7. 
(b) WV, Memoire fur les Concretions Calculeuf?s de la Ma 
trice, par M, LOUIS, dans les Memoires de Ù Academie 


‚Royale de Chirurgie. Tom, % 


_D. H‚, GALLAND, WAARNEM, ENZ, 453 


van verfteende kinderen en van verfteen- 
de lyfmoeders zyn ook niet onbekend À 
maar een voorbeeld van een verfteende 
en bezwangerde lyfmoeder, waarvan de 
verfteening zich tot in de moederkoek. 


uittrekt, mag men te recht onder het 


getal der allerzeldzaamst voorkomende 
gevallen plaatfen. 

De volgende Waarneming zal tot een 

EWys kunnen ftrekken, niet alleen dat 
er in de beoefening der Vroedkunde 
fomtyds gevallen voorkomen, zoo ver- 
re van de dagelykfche ondervindinge af- 
Wykende, dat men dezelve by den eer- 
{ten opflag onmogelyk kan kennen, maar 
ook dater in den Mensch ‚ die kleine 
en door Gops hand zoo wonderbaar ge- 
wrochte weereld, dingen geboren wor- 

en, welke naauwlyks door het men- 
fchelyk vernuft, hoe fchrander ook, te 
begrypen zyn. : 

Den 22. van Hooymaand in het een 
En zeventigfte jaar dezer loopende Eeu- 
we, werde ik geroepen by eene Engel. 
{che Juffrouw, welke, van haar eerfte 

ind zwanger, nu reeds in den arbeid 
was. Deze vrouw, 25 jären oud zyn- 
de, was, volgens haar verhaal, in haare 
Jongheid ziekelyk en ongezond geweest, 

Ff 3 doch 


454 D. H, GALLANDAT WAARNEMING 


doch federt dat zy haare maandelykfche 
zuiveringen gekregen hadt, was zy be- 
ter geworden: het eenigfte ongemak, ’t 
welk zy federt haar trouwen hadt onder- 
gaan, was, dat Zy ten tyde van haare 
maandftonden doorgaans met vry fterke 
kolykpynen gekweld wierdt, welke py- 
nen zich ook geduurende haare zwanger- 
heid van tyd tot tydweder geopenbaard 
hadden , waar tegen zy echter geen Ge- 
neesmiddelen hadt gebruikt, 

Deze vrouwe onderflaande, bevond 
ik dat de arbeid reeds yerre gevorderd, 
en dat het hoofd des kinds recht ter 
verlosfinge gekeerd was. De welgefteld- 
heid van het bekken, de verdapperinge 
der wêen, de opening van den lyfmoe- 
dersmond, het groeijen van ’t water en 
het neerzakken van het kind, deden my 
eene natuurlyke en gemaklyke verlos- 
finge voorfpellen. In de daad, na ver- 
loop van een half uur brak het water, 
of om beter te zeggen, de vliezen. Kort 
na het afloopen van’t water, werden de 
wêen heviger, waardoor het hoofd des 
kinds tot in de holligheid van het hei- 
lig- en ftaartbeen nederzakte; vervol- 
gens werdt het kindshoofd tot buiten de 
vrouwlykheid geperst, waarop sin, 

Pr ì yx 


VAN EENE ZWANGERE VROUWE. 455 


lyk de uitkomst van het lichaam zeer 
gemaklyk volgde. Het was een leven- 
de, voldragene en welgefchapene doch- 
ter, welke ik aan de baker overgaf, na 
alvorens de navelftreng gebonden en af- 
gefneden te hebben, 

Tot dus verre was deze verlosfing 
zeer voorfpoedig geweest, wyl de ar- 
beid niet langer dan drie uuren geduurd 
hadt, en alles zeer natuurlyk was toe- 
gegaan. Maar naauwlyks had ik het kind 
overgegeven, of deze vrouw begon over 
zeer fcherpe en buitengewoone buikpy- 
nen te klagen. Myne hand op den buik 
der lyderesfe gebracht hebbende om den 
toeftand der lyfmoeder te onderzoeken, 
bevond ik, dat dezelve niet meer was 
in den ftaat van werkeloosheid , waarin 
dezelve oogenbliklyk na de verlosfinge 
vervalt, uit hoofde van de groote ruimte, 
welke fchielyk in dezelver holligheid ge- 
maakt wordt, en waar door de nage- 
boorte in die holligheid voor eenige oo- 
genblikken wordt opgehouden ; maar ik 
bevond dat de wanden der lyfmoeder 
reeds tot hun algemeen midden punt ge- 
naderd waren, en de moederkoek van 
alle kanten drukten. Op het gevoel van 
een harde bepaalde verhevenheid, die 
Ff 4 een 


456 D. H. GALLANDAT WAARNEMING 


een eironde gedaante hadt en waarvan 
het voornaamfte gedeelte naar boven 
was gekeerd, twyfelde ik geenzins of de 
lyfmoeder was werkelyk bezig om de 
nageboorte los te maken en uittepers- 
fen ; te meer wyl ’er eene vry fterke 
bloedftorting op volgde , ende Lyderes 
niet ophieldt van over hevige buikpynen 
te klagen. Deze twee laatfte omftandig- 
heden deden my terftond befluiten, om 
oogenbliklyk tot de afhalinge der nage- 
boorte over te gaan, 

Naauwlyks begon ik, op de gewoone 
wyze, en met de vereischte voorzorg, 
aan de navelftreng te drukkenen te trek- 
ken, of de Lyderes begon ysfelyk te 
{chreeuwen en de bloedftorting te ver- 
meerderen: waarop ik toen raadzaam 
vond, met de af halinge van de moeder- 
koek wat te vertoeven; doch de pyn en 
de bloedftorting verminderden niets; te 
vergeefs liet ik de Liyderesfe eenige oo- 
genblikken ftil liggen, zonder iets te 
ondernemen, om te zien, of ik ook de 
uitdryving der nageboorte veilig aan de 
werking der nature zoude hebben mo- 
gen overlaten: de hevige pyn en de fter- 
ke vloeijing vermeerderden dermate, dat 
het vertoeven ten hoogiten gevaarlyk 
zoude geworden zyn. — Ik 


VAN EENE ZWANGERE VROUWE. 457 


Ik nam dierhalven het befluit, om de 
hand in de lyfmoeder te brengen : maar 
naauwlyks was ik met myne vingeren tot 
aan den grond der fehede gevorderd, of 
ik ontdekte, dat ’er een gedeelte van de 
moederkoek reeds in den lyfmoeders- 
mond was gezakten dat het aldaar wierdt 
bekneld, Verder onderzoekende, werde 
ik gewaar , dat het gedeelte der in den lyf- 
moedersmond beknelde moederkoek zeer 
fcherp en niet kwalyk naar een Haayen- 
vel gelykende was. Ik oordeelde, dat de 
hevige pynen en de fterke bloedvloeijing 
door die fcherpe puntjes of uitfteekfels 
veroorzaakt wierden, en ik begreep ,dat 
het ten hoogften noodzaaklyk was de 
nageboorte hoe eer hoe beter aftehalen;, 
om alle verdere toevallen voortekomen, 
Ten dien einde bracht ik myne hand in 
delyfmoeder, ’t geen echter niet zonder 
moeite gefchiedde, zoo uit hoofde van de 
krampachtige famentrekking van den 
lyfmoedersmond, als van de fcherpe 
puntjes, waar mede de moederkoek be- 
zet was. Ik bevond, dat de moeder- 
koek voor het grootíte gedeelte noch 
aan de lyfmoeder vereenigd was, en 
naar mate ik dezelve voorzichtig met 
myne vingers losmaakte, ontdekte ik, 

Ef 5 zoo 


458 D, H. GALLANDAT WAARNEMING 


zoowel aan den kant of in de zelfftan- 
digheid der lyfmoeder, als aan de zyde 
der moederkoek , een groote meenigte 
fcherpe puntjes, die my in deze bewer- 
king zeer hinderlyk waren; ik bracht 
echter dit werk gelukkig ten einde, en 
ik had het genoegen de nageboorte ge- 
noegzaam ongefchonden aftehalen, en 
te zien dat de zwaare pynenen de fterke 

bloedftorting terftond verminderden. 
Na dat moeder en kind behoorlyk 
verzorgd waren , ging ik over tot het be- 
fchouwen van de nageboorte. Aan de 
navelftreng noch aan de vliezen was iet 
byzonders te zien; de moederkoek was 
ook van een gewoone gedaante, groot- 
te en dikte, maar de bolle zyde derzel- 
ve, namelyk de oppervlakte die met de 
lyfmoeder vereenigd was geweest, was 
allerbyzonderst: want in de plaats van 
een ontelbaar getal kleine tepeltjes of ‘lie- 
ver afgebrokene vaatjes, die uit de moe- 
derkoek in de lyfmoeder en uit de lyf- 
moeder in de moederkoek gaan, zag 
men genoegzaam op alle de onderfchei- 
deneftukken of kwabben, eene meenigte 
zeer fcherpe verfteende puntjes, zeer 
wel naar groote zandkorrelen gelykende, 
en die vry diep in de zelfftandigheid van 
e 


VAN EENE ZWANGERE VROUWE, 459 


de moederkoek ingeplant waren, Wan- 
neer ik met den vinger daar over ftreek, 
voelde ik eene fcherpte zeer na overeen- 
komende met die, welke men gevoelt 
wanneer men over de ruige zyde van 
een Haayenvel ftrykt, Eenigen van deze 
fcherpe puntjes uit de zelfftandigheid der 
moederkoek genomen, en van naby be-« 
fchouwd hebbende, zag ik duidelyk ‚dat 
het verfteende lichaamtjes waren ; ech- 
ter fchenen fommigen der kleinften van 
een beenachtige zelftandigheid te zyn. 
Zeer gaarne had ik deze zeldzaame 
moederkoek willen bewaren, doch dit 
heeft, uit hoofde van een oud en inge« 
worteld vooroordeel , niet mogen gefchie- 
den; ter naauwernood heeft men my ver- 
gund dezelve aan eenige lieden van de 
kunst (waar onder de Heer Door Mul- 
ler , Medelid van dit Genootfchap)te mo- 
gen laten zien, eer ze verbrand werdt, 
De Lyderes heeft, na de afhalingeder 
nageboorte, geene byzondere toevallen 
gehad; zy is binnen den gewoonen tyd 
herfteld, is thans noch in ’ leven, en, 
behalven haare gewoone kolykpynen, 
ten tyde haarer maandftonden, ís zy 
zeer gezond, 


BE- 


Bladz. 460 | 
BiBi BR dOr Elek 


vAN EENE 
B ES LORE T E 
DOORZWELGING, 


D 9 oo R 


Pnt Rolin 


EEE EES 


De de belette doorzwelging eene 
aanmerkelyke ziekte is, wier oor- 
vaak na den dood meer dan in het leven 
recht doorgrond wordt, en vermits dik- 
werf door het openen der lyken, de Ge- 
neeskunde geen gering licht wordt by- 
gezet, ware het wenfchelyk, dat de ge- 
legenheid daartoe meer vryftond, en 
het vooroordeel minder in zwang was. 
Met veel moeite heb ik de vryheid ver- 
kregen, om van het volgend geval, 
door de ontleding, eene befchryving te 
kunnen mededeclen; dewelke mogelyk 
niet geheel onnut zal zyn. _D 
en 


Fs T. REITZ OVER EENE ENZ 4Ór 


Den’ 2 Juni 1770. werd ik geroepen 
by L T. oud omtrent 5o. jaren, die 
wegens zyn beroep van jongs af een zit 
tend leven had gehad, Hy verzocht 
myne hulp wegens zyn ongemak, het 
geen hy zeide byzonder hier in te be« 
flaan, dat hy alles veilig kon eten en 
drinken, maar niet by zich houden, ik 
vond hem behalven dit ongemak, waar- 
van de benaming bekend, doch de oor- 
zaak voor het oog verborgen was, bol 
van aanzien en geheel Jeucophlegmatisch. 
Hy was reeds meer dan een jaar ziek ge- 
weest , en had voornamelyk geklaagd 
over buik en colyk pynen, en eene be- 
lemmering in het behouden van zyn 
voedfel ; welk laatste, langzaamerhand, 
nu zoo was toegenomen, dat hy pas 
een vierde deel van de genotene fpys of 
drank behieldt. Door het gebruik van 
openende, uitlozende en teffens verfter« 
kende middelen, werdt hy in weinig 
weken van lichaams-gefteltenisfe gezon- 
der, zoo dat hy uitging en zyne zaken 
konde waarnemen; ook fcheen het on- 
gemak wat verbeterd ; doch dit was zich 
zelve zeer ongelyk; dan was hy twee, 
drie, ja eens zes ‚dagen daar door niet, 
belemmerd; dan verliepen ’er weer EAS 
pe a“ 


462 F.T.REITZ OVER EENE 


dagen en’ meer eer hy weder veilig kon 
eten of drinken; dan eens zakten de vas- 
te fpyzen tot in de maag, zonder weder 
op te wellen, doch al het vocht kwam 
met een menigte flym verzeld, onmid- 
melyk na het gebruik van een mondvol 
of twee weder te rug; dan weer gingen 
de vochten nederwaards, en de vaste 
{pyzen kwamen terug, en wel altyd tot 


zynen dood toe zonder braking of 


hoest, maar alleen by wyze van opwel- 
ling of herkauwing. | 

De lyder begon langzaamerhand meer 
en meer te verzwakken, werdt weder 
waterzuchtig ,‚ en zyne doorzwelging 
werdt zoo moeilyk, dat hy zelfs nauw- 
lyks geneesmiddelen konde gebruiken, 
in wat gedaante dezelve ook wierden 
toegediend, 

Deze byzonderheden kwamen ‘er by: 
byna drie weken voor des lyders dood, 
fcheen het ongemak te verminderen, 
want hy kon by wylen alles wat hy wil- 
de eten en drinken en ook behouden, 
doch na drie of vier uuren, kwam het 
weder onverteerd, en met flym verzeld 
terug, zonder eenige blyk, dat ‘er iets 
van was in de maag gekomen. Ruim 
acht dagen voor zynen dood begon hy 

ZOO 


nne 
ee Üe 
PR 


tn 


ennn 


TIE nagement end 


BELETTE DOORZWELGING, 463 


zoo gemakkelyk alles te genieten, dat 
hy uit fnakking naar voedfel, fom« 
wylen byna twee pinten voedzaam 
vocht, ja ook vaste fpyzen gebruikte, 
zonder dat ‘er iets van te rug kwam; 
doch dit deed my met grond zynen aan- 
ftaanden dood voorfpellen, die den 4, 
November voorviel, 

„Waren myne pogingen van nut ge- 


_ weest, ik zoude gaarne myne behande- 


ling en aangewendde geneesmiddelen , 
benevens myne bedenkingen over het 
geval voor het overlyden, hier ter ne- 
der ftellen , niet beter wetende of ik heb- 
be al wat de kunst vermag, in het werk 
gefteld, doch vruchteloos, dewyl de 
opening van het lyk volkomen aantoont 
dat het geval ongeneeslyk was, 

In het lyk dan, de borst geopend 
hebbende, fcheen alles wel gefteld; al- 
leen de rechter long was wat aange 
groeid, De longen met het hart uitge- 
nomen zynde, was uitwendig aan den 
flokdarm, van de keel tot aan het 
middenrif niets te zien, alleenlyk za- 
gen wy weinige niet ongewone zeer. klei- 
ne verharde zwarte kliertjes; doch ver- 
der tot daar toe de gantfche buis in een 
vry natuurlyken ftaat ({choon ik ver- 

__ wacht 


464 F. T. REITZ OVER EENE ENZ, 


wacht had een zoogenaamde Hernia Oe- 
Jopbagite zullen vinden): in de Pharynx 
was niets aanmerkelyks, en uitwendig 
de Glandulae Thyroidaeae gaaf en ge- 
zond; doch beneden het Diapbragma 
was de Oefopbagus in zyn inhoud veel 
vernaauwd, in zyn omtrek zeer uitge- 
zet, en in zelfftandigheid calleus , de 
maag was zeer klein en als in twee ver- 
deeld, en met het Pancreas geheel fcir- 
rheus; de lever begon ook daar dezelve 
die deelen aanraakte, fcirrheus te wor- 
den: voorts vond ik eene verzameling 
van water tusfchen het Peritonaeum en 
de buikfpieren ; doch de tyd en gelegen- 
heid geene verdere nafpeuring in het lyk 
toelatende, moest ik my hiermede ver- 
genoegen, ook uit het onderzochte ge- 
noegzaam durvende befluiten, dat, gelyk 
het my te voren had toegefchenen , dit 
geval ongeneeslyk was ; offchoon ik 
wel wil bekennen, zodanigen toeftand 
niet voorzien te hebben, dewyl geene 
der gewoone teekenen in het geval tegen- 
woordig waren , die my daar toe zeker- 
heid, veel min eenige aanleiding konden 
geven, hoe zeer ik ook alle my mo- 
gelyke aandacht hebbe aangewend. 

| did 


dhr B Y- 


Blade, 465 
BY DRA GE N 
forT DÈ 
HEILIGE AARDRYKSKUNDE; 
book 
FUSTUS TFEENK: 
Ed 


Ik het tweede deel der verhandelingen ; 

door het Zeeuwsch Genootfchap uit- 
gegeven, begon ik aantewyzen; in wel 
ken verftande het woord Lrets (aarde), 
over de H, Landbefchryving, een licht 
konde verfpreiden. In * tegenwoordi- 
ge, misfchien ook in eenigen der vol. 
gende deelen, zal ik, op den reeds ge. 
legden grondflag , het gebouw hooger 
ophaalen , en voordgaan om het zelve, 
door het ophelderen van noch eenige 
duistere plaatfen, te voltooijen, 

Als ik met nadenken en bedaardheid 
den XLIL Pfalm doorleze » Íchynt het 
mytoe, dat Lrets, het land der Jordaas 
FV. DEEL. Gs ne, 


466 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


ne, in * zevende vers, niet afwyke van 
dien aardrykskundigen zin, welken wy 
daaraan gegeven hebben, maar dat het 
ons befchryve eene drooge en dorstige 
vlakte ‚ waarin de herten (vooral geduu- 
fende de zomerhitte) geen genoegzaam 
gras en water ter verfrisfchinge vonden, 
en te vergeefsch boven de uitgedroogde 
beeken en waterbakken van dorst ftonden 
te fchreeuwen, Eene vlakte, waarin de 
Hermon zich hemelhoog verhief, van 
het lagere gebergte als afgezonderd ftond, 
en over dat ganfche veld het gebied 
voerde. Waarin ook het kleine geberg- 
te, dat onder den Hermon ligt, en zich 
noordoost- en zuidwaards uitftrekt, voor 
een gedeelte die landftreek uitmaakte , 
welke naderhand, onder den naam van 
Trachonitis, in de aardryksbefchryving 
is bekend geworden; en ten allen tyde, 
zoo door haare ruwe, drooge en klip- 
pige grondgefteltenis, als door haare 
ysfelyke holen, waarin een meenigte 
van {truikroovers zich ophielden, is be- 
rucht geweest, Dus was het droevig ge- 
west befchapen , als uit de landbefchry- 
ving aanftonds blyken zal, waarin de 
lieflyke in Ifraëls Pfalhmen, die hoog was 
opgericht, maar om zyne zonden nd 

„€ 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 46 


de getuchtigd te worden, voof eenen 
korten tyd zich als balling heeft moeten 
ophouden. } 

Door dien bulrigen en fcherpen oord, 
als mede door die heete en waterlooze 
vlakte, heeft David, met zyne, hem by- 
geblevene en getrouwe, manfchap, om- 
gezworven, veele gevaaren van roove- 
ren en toofzuchtige volken uitgeftaan , 
zwaaren dorst geleden , en zich veel- 
tyds, ter fchuilinge en opfpooringe van 
water , in de fpelonken der aarde moe- 
ten begeven. In dit fcherp , droog, en 
woest , gewest trof hy , zoo inde dorstige 
herten Als andere fchepfelen , die de 
noodige laavenis ontbeerden, zinnebeel- 
den aan, om daarby te gelyken zyren 
vry grooteren dorst (a) naar God, de 
fontein des levens, en deszelven fchadu- 
wachtige tegenwoofdigheid. te Jerufa- 
lem; waarvan hy door den verwekten 
opítand van zynen listigen en vleijenden 
zoone dbfalom, was verftoken , en nu 
uitgedreven naar de noorder grenzen van 
Kanaan, om tegen listen en lagen zich 

Geg 2 te 


(a) Sitis, pro flagranti defiderio , pasfim apud profa- 
ee bog Vid, J. ALBERTI Ob/, Philol, ad Matth, 


468 JUSTUS TJEENK' OVER DE 


te verbergen, en middelen uit te vinden 
van zich weder op den, hem ontwel- 
digden , troon te zetten. Hoe zeer 
hem ook zyne wapenrusting, door het 
heftig fteken. der zonne, ondraagelyk 
wierde, zynen dorst meer ontvlamde, 
(b) en de vleugels zyner ziele deed nè- 
derhangen, Hoe zeer de zonnepylen, 
„en het {tof eener drooge (c) en ftuiven- 
de aarde zyn lichaam uitdroogden, zy- 
ne vochten opflorpten, en zyne fappen 
in zomerdroogten veranderden, Hoe 
zeer een geftadig omzwerven, door on- 
gemakkelyke en kommerlyke wegen, 
hem vermoeide en aêmechtig maak- 
te; de dorst zyner ziele, de uitgangen 
van zyn harte, de begeerten en verlan- 
gens van den inwendigen menfche trok- 
ken, des niet tegenftaande, vry fterker 
naar God, naar den levenden God, die 
in de flad des grooten Konings zyn vuur 

| en 


__ Cb) Hiffoire de NADER CHAH. par Mr. JONES. Se- 
conde partie.*p. 83. Le Sept du mois Rabiusfani , ces trou- 
‘pes, à qui la Providence fervoient de pilote , pasférent enfin 
cetteriviére dans leurs batteaux ; car la chaleur étoit deve= 
nüë fì accablante qw’à peine ils pouvoient f'aider eùx mê- 
mes; loifeau de leurs ârmes n’avoit plus le pouvoir de vo- 
ler, & leur casques fur leur têtes étoient comme des fournai- 
fes ardentes. | 

(C) WILLERMI, Tyrenfis Archiep., Hift. Lib. VIII, 
c. 7e. 751. Lib. XVII, c. 4. pe QL2. C. 17. Pe Q2Ie 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 469 


en baardflede had; en , tusfchen en boven 
de vlerken der Cherubynen, in een won- 
derwolk en duisternis woonde, Hy bragt 
zich te binnen, hoe Zfraëls Herder zyne 
kudde met zyne wolk hadde befproeid, 
gedrenkt, en by dag overfchaduwd, 
mäar ook daarmede, in den nacht, 


… hadde verlicht en verwarmd, Hoe mee- 


nigwerf God het licht van zyn aange- 
zigt uit die wolk hadde verheven, en 
zyn bondvolk met licht, heil, gezond- 
heid, en levenskracht, daaruit hadde 
aangeblazen, Hoe dikwyls hy zelf aan 
dat veelborstig en zielverheugend aange- 
zigi (d) hadde mogen zuigen, by wien 

Gag 3 ver- 


Cd) PL XLIL 5, STIN: cozf. cl, VENEMA. Het 
moet hem, die in de Oosterfche Dichtkunde on- 
bedreven is, vreemd en onverftaanbaar voorko= 
men, wanneer hy Gods aangezigt weelborftig zict af- 
gefchilderd. Dan zulk eene affchildering is veel 
eigenaartiger , en meerder gelykende, om allerlei 
bljdfchap , genezing, beil, verkwikking, wolle verzadi- 
Sing, en geneugte, CnZ. uittebeelden ; dan de ge= 
drochtelyke vertooning van Diana, welker lichaam, 
om dez groei en de vrugtbaarheid door een beeld zigt- 
Baar te maken, de verbeeldingkracht der Heidenen 
rondom met borsten bezet had. Want de wolken, 
die den regen voordbrengen, onder eene meenigte 
van gelykenisfen, zoo in haare uiterlyke gedaan- 
te, als in haare heilzaame uitwerking, voorge- 
draagen, worden, onder anderen, ook van de 


470 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


verzadiging van vreugde is, en de vrien: 
delyke ftraalen', op hem afgefchoten, in- 
gezogen hadde ‚ waarin het leven van 
zynen geest was: zoo dat hy daaraan 

niet 


Arabieren (#) wel borsten, en het regenwater melk 
geseamd, als die de ganfche aarde, met al wat uit 

aar ontftaan is, door eenen gematigden en goe- 
dertierenen regen als door zoo veele duizenden 
van tepelen zoogen , en door eene onbefchryvelyke 
milddaadigheid onderhouden, en by het leven be- 
waaren. Zy zyn, met alle recht, de borsten van 
Gods (**) of Elobims aangezigt; niet “alleen, omdat 
hy de Vader wan den regen is, die de wolken byéén- 
trekt, en daarover het eenige en volie beftier 
heeft; maar voornaamelyk, omdat die borsten, 
door den glans en de fPraalen van Zyn aangezigt, dat is, 
door de beerlykbeid, en bet vreeslyke en kn licht, 
der donderwolken, fchielyk opzwellen, PL. XVIII. 13. 
Job XXXVII. ns 15. en haaren overvloed, op de 
ver wonderlykfte en verheugendfte wyze , naar be- 
neden uitgieten; het gelaat des aardryks vernieuwen ; 
de treurigheid werdryven; en de dorre, vermagerde, en 
uitgedroogde zielen tot *%*) gewaterde hoven maken; 
Jer. XXXL. 12. 4 Weshalve de wieuwgeboren kin- 
derkens de redelyke en onvervalschte melk van hunne moe- - 
deren niet fferker kunnen begeeren, dan de Oosterlin= 
gen naar den vegen wachten, Zy fperren buunen mond op 
waar den [paden vegen, Job XXIX, 23. 


() A. SCHULTENS Orig. Hebr, Lib. Lc. V. S. XVL p. 63 J. Ge 
GREVI Lec. Hefiod. p. 109. vs. 395. 
__*) Gods naam, Eloah of Elohim, eeft, met betrekking tot de 
donderwolken , een byzonderen vädraks welken wy hier, konde ons 
beftek het gehengen, in % breede zoudén aanwyzen; en daarby , over 
de borsten van Gods aangezigt , Overvloediger fpreeken: waarvan wy 
nu maar Zoo veel, als ter ophelderinge noodig was, hebben aange- 
voerd; en zullen het averige, voor eenen gepasteren tyd „ befpaaren. 

4 on CASAUBONI Animadver, in ATHENEUM, Lib, XLI Cap. vaal. 
2 832, 


B Ed en rn dd dd en 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 47T 


niet konde gedenken, zonder zyne ziel 
over zich uitteftorten, W. 5, en ver- 
langde, uit al zyn kracht, om weder te 
mogen liggen aan die borsten der wers 
troostinge, waarvan hy nu was afgerukt, 
en welker gemis hem onlydelyk was, 
Dat, hoefcherp een zwaerd de lichaame- 
Iyke dorst ook zyn moge, zy nochtans, 
in zyne tegenwoordige afzondering ; 
hem maar flechts eene aanleiding gaf, 
om zyne zielbegeerte naar Gods aan- 
fchyn daardoor te fterker uittedrukken, 
en wel zoo, dat zy niet op eenige ande- 
re wyze konde gelescht worden , dan 
door een ingaan in, of eene werfchyning 
voor, dat aangezigt , by wien de bron des 
levens is, en in wiens licht bet waarachtig 
levenslicht gezien en genooten wordt. 
Dienzelfden uitmuntenden en Godlies 
venden geest had hy ook doen zien in 
zyne vlugt voor Saul, toen hy in de 
woeflyn van Juda was. O God! gy zyt 
myn God, ik zoeke u in den dageraad, 
myn ziel-dorst naar u, myn vleesch vers 
langt naar u: in een land, dor, en mat, 
zonder water, enz, PÍ LXIIL 1. 2. 
Hoewel het niet letterlyk taat uitge- 
drukt, dat David lichaamelyken dorst 
geleden, of zich in land der Jordaane 


Gg 4 vers 


472 _ JUSTUS TJEENK OVER DE 


verftoken hebbe; (dan alles konde in 
den, korten omtrek des Pfalms niet ;be- 
grepen worden) nochtans blykt dit uit 
alle. de omftandigheeden vry duidelyk, 
en het zal hem, die het aardrykskun- 
dige van dezen Pfalm overwogen heeft 
vry aanneemelyk voorkomen, Want, 
vonden de herten , die beter de bronnen 
en beeken weten optefpeuren dan de 
menfchen, geen water; veel meer zal 
dan Zfraëls Koning in verlegenheid ge- 
weest zyn, om deze zoo noodwendige 
verkwikking te erlangen, en daardoor 
zynen dorst, welke een trek naar vocht 
2 koude is (e), te ftillen en te verkoe- 
en, | | | 
Hy konde zich ook niet altyd veilig ne- 
derlaten aan die oorden, waar fonteinen 
of bornputten waren; omdat in heette 
landen daaromtrent ftedenen vlekken enz, 
zynaangelegd, of daarby zich doorgaans 
menfchen en omtrekkende herders op- 
houden, Ook kende hy te wel den aart 
der Oosterlingen , die zeer genegen zyn 
the: de opgaande zon aantebidden, dan 
dat hy zich zonder omzigtigheid aan 
| Ee jen 


Ce) ArisTor, De Anima Lib. IL Cap. III, D Tie 
2 Mal Biu \ersbupia Kaì h gev mea dezë Hui Ered 
! di Brba, Öyes nad bogget OS , 


ze 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. . 473 


hen zoude openbaaren, of veel ftaats 
op hunne vleijende woorden maken, 
Dan zoo zoet zyn zy op geld en ge« 
fchenken , dat zy, in het tegenwoordig 
tydsgewricht , ligtelyk zouden kunnen 
befluiten om den. verftotenen. Koning 
met zyne manfchap, het zy door list, 
het zy door geweld , aan den werkelyken 
troonbezitter overteleveren, om. zich, 
door zulk eene fnoode verradery, b 

den zoon, die zynen vader als vogel- 
vry verklaard had, te veraangenaamen, 
en daarvoor eene groote fomme, ter 
belooninge van hunne trouwloosheid 
(£), te ontvangen, Hierop ziet, zoo ik 
het wel hebbe, de lieflyke in Ifraëls gee 


zangen, in den CXX, Pfalm: O HEER! 


red myne ziel van de valfche lippen: van 
debedrieglyketonge! „. o! weemy, dat ik 
een vreemdeling ben in Mefech: dat ik in 
Kedars tente woone! enz. (8). 

Schoon het niets ter ftaavinge van on- 
ze onderftellinge bybrengt, of David, 
dan wel een ander, voor maker van 
dezen Pf/alm gehouden worde; komt 
het ons echter met veele uitleggeren 

Gg 5 aans 


(É) IT, MACCH. XI. 


| XL 17 ) 
(g) Dit zal ik by gelegenheid, bewyzen, 


474 JUSTUS TJEENK OVER DE 


aanneemelykst voor, dat David, wiens 
levensgefchiedenis zoo veele getuigenis- 
fen van zyne heftige verlangens naar de 
Ark, en het teeken van Gods tegen- 
„woordigheid, uitlevert, dit dichtfluk in 
zyne vlugt voor 4bfalom, in” land der 
„Jordaane, hebbe opgefteld ; een land ‚ten 
meesten deele , gelyk ook een groote 
(h) ftreek van Syriën, geduurende den 
zomer , dor en mat zonder water : hoe- 
wel anderen net het tegendeel ftellen, 
en dit land als wellustig water-en poel- 
ryk befchouwen, het geen wy ook, in 
zoo verre, kunnen aanneemen, als zy 
den regentyd in ’ oog hebben, of by 
de oorfprongen der Jordaane, onder den 
Hermon , daaromftreeks, en by de be- 
roemde kom van Phiala blyven, maar 
niet, zoo zy zich van die rivier , wat 
verre ter noorden , oosten, of zuiden, 
verwyderen. De Gefchiedenis van den 
optogt der Christenen tegen de Saracee- 
nen, of de zoogenaamde kruisvaart, zal 
dit alles buiten bedenking ftellen. Zy 
befchryft (i) Zrachonitis, waaraan zy 

ee- 


(h) Gefta Francorum , & aliorum , Hierofol, p. 22. 
(Ì) WILLERMI , Tyrezfis Archiep., Hift. Hierof. Lib. 
XVI. Qs IO, II. Lib. XXII, €. 20. JACe DE VITRI- 
ACO 


Pena 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 475 


eene vry groote uitgeftrektheid geeft 
alseen heet , fchraal „en fleenachsig, land, 
dat aan water , bronnen, en vlietende bee= 
ken, gebrek had: zoo dat deszelfs bes 
woners, die in ongenaakbaare en fchrike 
kelyke holen zich ophielden, genood« 
zaakt waren door onderaardfche goöten 
het regenwater, dat in den winter viel, 
naar natuurlyke of door konst gemaakte 
waterbakken afteleiden, om daaruit 
zich zelfs en hun vee te drenken, Dat 
de beeken, die in den winter alleen wa« 
ter hadden, des zomers haare ver- 
fehroeide killen vertoonden. Dat de fee 
genbakken of waterbouders, omdat zy 
niet gedekt waren, door het ftof laf en 
walgelyk wierden , door invallende 
fpringhaanen aan het ftinken raakten, 
of door andere gedierten en toevallen; 
zoo zy al niet door de zon werden op-= 
elikt, verderflyk en ondrinkbaar wier- 
en. Een land, waar de krygsknech- 
ten de hitte-en droogte met derzelver 
uitwerking meerder, dan den vyand, te 
vreezen hadden, Door het land der Jor- 
daa. 
kad 


ACO ok Hierof. Lib, 1. c. 47, MAR, SANUTI TORS, 
Secret. Fidel. Cruc, Lib, III. ec. 4. p. 250, COTOVIC 
Heiner. Hierofolymit. & Syriac. p. 362, 363. DIONIS Hifk, 
Ram. Lib. LXXV. c. 2. Pp. 1257 


476 JUSTUS TJEENK OVER DE - 


daane ‚ den Hermon „en het kleine gebergte, 
verftaa ik dan niet al het land , dat zich, 
aan en om de Jordaan, van Hermon tot 
aan de doode zee, uitftrekt, of dat tus- 
fchen dezen berg en den Arnon befloten 
is, Zulk een begrip zoude al te wydluf- 
tig zyn. Maar door het land der fordaa- 
ne bedoel ik alleen den noordoosthoek van 
dfraëls bezitting , het land 1fraëls der 
“Jordaane, Ezech, XLVII. 18 ; dus ge- 
naamd, omdat daarin de Jordaan ont- 
fpringt, en van alle zyden veroorzaakt 
wordt, Een land, beperkt door de 
grenzen van Napbtbali , Damascus , Ha- 
wran, Gilead, en de Galileeuwfche Zee, 
hedendaags voor het grootíte gedeelte (k) 
Wadettein en Scikipf geheeten. Een 
land, dat, over het geheel genomen, in 
zyne oppervlakte niet zeer waterryk 
is „ en dat zyne verborgene afgronden, 
meest door onderaardfche togten en 

angen, aan de Jordaan mededeelt, en 

aar uit het afgryslyk hol van Ape 
7 oët 


Ck) Voyage de Syrie &* du Mont-Liban. par M. DE LA 
ROQUE, Tom. I. p. 185, 186, 247, 266. Aardryks- 
kundige befchryving van A. FR. B@SCHING, 5. D. 1. St. 
bl. 441. ” Het noordlyk deel-des lands op de oost- 
3» zyde van de Jordaan, bevat de landfchappen Be- 
„> dad Scikipf, (dat is „ fleenig en ruw landfthap ‚) voor 
„> dezen Trachonitis, enz.” en bl, zog, ENZ, 


nn 


HEILIGE AARDEYKSKUNDE 37% 


doet te voorfchyn komen. Een land; 
dat, even als het vlakke veld, het welk 
de Jordaan doorfnydt , zeer droog en 
dorstig is; (l) uitgenomen ter plaatfe, 
waar de bronnen ontípringen, en waar 
de rivier haare oevers befproeit, Wan 
dit einde des lands, (niet (m) van het eins 
de der aarde, zoo als het de Engelfche 
Overzetting heeft ; dan zulks is te wyd- 
luftig en onbepaald) maar van het noor- 
der einde des Joodfchen lands, althands 
in het tegenwoordig geval, riep David 
tot zynen God, 

De klemtoon Atnach, die het Zrets; 
of het landfchap der Jordaane, van den 
Hermon affcheidt, leert ons die vlakte, 
in tegenftellinge van dien hemelboogen 
berg ‚ onderfcheidenlyk te betrachten, 
en dezelve te befchouwen als een groo 
weld, (n) waarin de Hermon los en alleen 
ftaande, of wat van het klein gebergte 
afgefcheurd, (dan dit ligt in de woord= 

gron. 


(D) FL. JOSEPHI de B. J. Lib. IV. c. VIII. 9. 2. 

(im) From the end of the earth will [ cry unto thee, 
PL LXI. 2. 

(M) Voyage de Grece, par SPON En WHELER ; tom, 2, 
P. 4O. FL. JOSEPHI Ant, Lib, V. c. III. $. I. SOLINUS 
in Polybiftorg. cap. 27. °° Atlas mons e media arenarum 
»s confurgens vaftitate, &* eductus in viciniam Iugaris citra 
2» culà altra nubila caput condi’ 


478 _ JUSTUS TJEENK OVER DE 


gronding opgefloten), des te hooger eri 
ftaatelyker voorkomt, en in die ruimte 
zyne kruin, met eeuwige {neeuw getul- 
band, veel prachtiger en trotfcher bo- 
ven de Jagere heuvels uitfteekt, dan 
wanneer hy in een fchakel van hooge 
en uitmuntende bergen voorkwam : 
want, het geen Ararat hooger doet 
fchynen dan hy mogelyk is, moet, 
(zegt Tournefort (o),) toegefchreven 
worden aan de groote vlakte , waarin 
‘hy alleen ftaat. 

Naardien geenen der latete reizigers 
den Hermon, noch de vlakte, waarin hy 
ligt, noch de oorfprongen der Jordaane 
van naby hebben onderzocht, en alleen 
op een zekeren afftand ons dien aan- 
gaande hebben onderricht; zullen wy 
tot vroegere fchryvers, om van het 
Frets der Jordaane cenige kundfchap te 
krygen, onze toevlugt moeten nemen. 
Dezen zullen ons leeren, dat wy in het 
land der Jordaane zoo veel bergen niet 
moeten ftelien, als ons op de kaarten 
doorgaans verbeeld worden, en dat ’er 

roote vlakten zyn geweest, die, in 
aare verwyderinge van de Jordaane, 
noord- 


DE] 
Pe, 


(o) Reize naar de Levazt. ade Deel bl, 132, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE,, 470 


noord-en-oostwaards , droog en waterloos 
geweest zyn. 7, SN 
Beiden, Antiochus en Scopas (p) heb- 
ben hunne legerbenden , in de vlaten 
by Paneas en Hermon, in flagorde ge- 
fchaard, en in een hoofdtreffen zich van 
ruiterye en olifanten bediend ; welke 
laatften vooral, gelyk PoLyBIUs en an- 
deren, die over het krygswezen der ou- 
den gefchreven hebben, uit éénen mond 
getuigen, niet anders, dan in vlakke en 
effene velden, tegen den vyand kunnen 
gebruikt worden. WiLLERMUS, Eerst- 
bisfchop van Zyrus, getuigt, dat, (q) 
ten oosten van Paneas, gelegen onder 
den Hermon, een bosch, en ten westen 
vlakke velden, waren. Het bosh ver- 
fchafte den Arabieren en Turcomannen 
eene heerlyke weide, en de ganfche 
ftreek was zoo befchapen , als de heide- 
nen aan Pan, der herderen Godheid, 
toekennen. 
Baal Gad(t), onder aan den berg 
Her. 


(P) POLYB., Ed. ERNESTI, Tom. III, p. O1. Jeg. éu 
Tütg Emumédorg , cet, 

(q) Hift. Lib, XV. c. 9. Lib. XVIII. c. 11. XXI. 10. 
17. “Sylva que adjacet civitati fimiliter Paneas appella= 
zur”. Coll, JACOBI DE VITRIACO Hift, Hierof. Lib, I, 


Ce 35. ‘, 
(F) VWA, iz Targums explicatar ber Wi EU- 
SEB, 


480 JUSTUS TJEENK OVER DE- 


Hermon, naderhand, zoo ik my niet be 
driege, Paneas en Cefarea Philippi ge- 
heeten, als mede Dan, lagen in eene 
wlakte ‚ Libanons dal genaamd, Jof. XI. 
17: XIL 7; welke vlakte dezelfde is met 
het dal of land van Mitspa, en,‚ voor 
een groot gedeelte, met het land der Jors 
daane; en derhalve, wanneer wy het 
plaatfelyke befchouwen, flechts ver- 
fcheidene naamen, die ons eene groote 
vlakte, in °t hoorden van Kanaän, be- 
fchryven. Naaf den Libanon, die Ka- 
naäün aan het noorden bepaalde, droeg 
zy den naam van Libanons dal; naar de 
Jordaan, die in dat Zrets of vlakkeland. 
ontítond, het land der fordaane ; naar 
den Hermon, die onder meer dan éénen 
naam bekend was, en in deze vlakte bo- 
ven alles uitkeek, Mitspa: want aan 
geenen berg in die ganfche ftreek paste 
de naam van Mitspa beter, dan aan 
den Hermon, die ysfelyke fteilte, aan 
welke josePHus (s) eene onbepaalde 
hoogte geeft, en deswegens in ’t meer- 

vouwd , 
SEB. ‘ev Tû media 18 Audyer La ville de Cefaréé Phi- 


lippe est baftie au pied du Mont Liban dans une plaine 
gres-fertile, dc. Le Pieux Pelerin par le P. B. SURIUS. 
P. 329, 33Ie Oe 4 a: 

(Ss) De B. Ff. Lib. I.c. XXI. S. 3e ‘eva voeuDH pêv 
ms “oegs és “amergou Ubos àvaréiverus 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 4Sr 


vouwd, van den dich ter Zermonim ges 
naamd wordt. Het woord Mitspa (t) 
teekent ons een uitmuntende berg fpits 
af, die zeer verheven boven Mitshar of 
het Kleine Gebergte uitblonk en uitftak 
en die een ruim verfchiet over de daar- 
onder liggende vlakte verfchafte ; vans 
waar men een vry en onbelemmerd ge- 
zigt had over het omliggend land, en, op 
een verren afftand, de aannadeting der 
vyanden konde befpeuren, hùünne gan- 
gen befpieden, en de kans afkyken om 
hen met voordeel aantegrypen. | 
Dat de Hermon eene, by uitftek, 
hooge bergfpits zyn moet, is te befpeu- 
ren uit defneeuw, die zelfs ín het heetfte 
van den zomer op zyne kruin blyft lig- 
gen. STOCHOVE vond, in de maand 
(u) Augustus, den top van Libanon gan- 
fchelyk met {neeuw bedekt, en het ys 
op dien berg zoo fterk, dat hy het niet 
V. DEEL, Hh konde 


(t)\ FL. JOSEPHI Ant. Jud. Lib. VI. c. IL 9. út. Kee 
monlevówevovy Täro ovuaive varà Tuv EGpeluv yhiTluvs 
A. SCHULTENS ix Prov. p‚ 14Ó. iz Job.p. 380. VENES 
MA ad Jer. VI, 17. ” Verbum NOX proprietatem habet ij 
» fuperficie adparente , & zitore fuo oculos advertente 
2» adeoquelproprie est, {plendere, ubyátswv; unde inter 
2, 4lia ad fpeculatorem transfertur , qui e fpecula captats 
2 @* ex alto alicui imminêt. cet‚ 


CQ) Voyage, p. 322, 323. 


482 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


konde breken ; waaruit men (zegt hy) 
van deszelven hoogte kan oordeelen. 
Dan de hoogte der bergen kan verno- 
men worden uit het niet fmelten van de 
fneeuw en het ys in het heetfte jaarge- 
tyde; omdat de fneeuw en het ys op 
alle “plaatfen niet blyven volharden op 
eene evengelyke hoogte, maar op ver- 
fchillende hoogten, naar het onder- 
fcheid der luchtftreeken, Hoe meer 
men van de beide asfen naar den evenaar 
afdaalt, hoe hooger men klimmen moet 
om by de fneeuw te komen; en,‚ hoe 
meerder men zich van den evenaar naar 
de poolen verwydert, hoe eerder en ge- 
makkelyker men by de ongefmoltene 
fheeuw kan geraaken. De hoogte, op 
welke de {neeuw in ’ midden des zo- 
mers niet fmelt, kan, onder alle de ver- 
fcheidene luchtftreeken , worden voorge- 
fteld door een lyn, van de poolen naar 
den evenaar voordgetrokken. Deze lyn 
zal, in ’t midden der wverzengde lucht- 
flreeke, opklimmen tot de hoogte van 
2434 toifes, boven de oppervlakte der 
Zee; by haaren ingang in de gemaa- 
tigde luchtftreeken, zal zy maar 2100 4. 
verheven zyn. In Vrankryk en Chilé 
heeft zy niet meer, dan 5oo of 6oo P 

Cs 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 483 


Jes (wv). In de Alpen zyn, op die hoog- 
te, geheele bergen van ys, {neeuw, en 
ysvelden. Eindelyk zal die lyn , voors 
by de poolkringen, de aarde aanraaken, 
In dit Dal van Libanon, in ’t Land 
van Mitspa of der Fordaane, ryst die 
ongemeene bergfpits; en verheft haar 
praalend, fneeuwryk, en glinfterend;, 
hoofd ; en ftaat (gelyk de beteekenis 
van het woord Hermon medebrengt) in 
die vlakte alleen, van het andere ge- 
bergte afgefcheurd; en wordt, van de 
tegenwoordige Arabieren, Djebel Sheik, 
de Woornaamfte of Uitmuntendfte Berg, 
geheeten, Zulk een ftand maakte ook, 
dat de verkoeling, welke de Mermon . 
door deze heete en brandende vlakte 
verfpreidde , meer doordringend zyn 
moest, dan wanneer hy in den rug van 
een gebergte voorkwam ; omdat de 
koude van (teile alleenftaande berg/pitfen 
vinniger is, dan van plaatfen, die even 
hoog zyn, maar die gevonden worden 
in breede en langzaamer hand opgaande 

bergen. 
De uitmuntende gelegenheid van de- 
zen berg, afgefneden van anderen, en 
Hh 2 daar- 


(v) Hift. Nat, de L’ Air &> de Météores , par Abbé 
RICHARD. Tum, VII, p. 60, 


484 JUSTUS TJEENK OVER DE 


daarom des te trotfcher in een fuim 
veld praalende, moet aan een befchou- 
wer, op fommige tyden van den dag, 
een (w) heerlyke vertooning hebben uit- 
geleverd; en heeft (myns bedunkens) 
uitgewerkt, dat hy tegen den Zubor, 
die omtrent twee of drie fladien, in ’% 
groote veld van Zsdraëlon, op zich zel- 
ven prykt, overgefteld worde, Twee 
bergen, die in elkanderens gezigt lagen 
(%), en zich zoo verbaazend en verruk- 
kend aan het oog van den H. Dichter 
opdeeden, dat hy uitriepe Pf, LX XXIX, 
13. het noorden, en het zuiden, die hebt 
gy gefchapen! Tabor, en Hermon, jui- 
chen in uwen naame! Twee wonder- 
fchoone bergen , die noord- en zuid- 
waards lagen ; en , uit dien hoofde, zeer 
gefchikt, om het noorden en het zuiden, 
dat 

(w) Zoo is het gelegen met de Piek wan Teneriff. 
Wy werden zeer getroffen” (zegt de fchryver 
van de reis rondom de wereld, door den Lieu- 
tenant JAMES COOK, bl. 173.) ” door de vertoo- 
2 Ning, welke zy by den Zonnenöndergang maaktc. 
2, Toen de Zon reeds beneden den horizon was , 
», CH het overige van ket eilând ons vaneen hoog 
2» ZWârt toefcheen, kaatfte de berg de ftraalen van 
> dit licht noch te rugge, fchynende in vlam te 
2, laan, en vertoonende een kleur van vuurs 


„> door de fchilderkufist niet natebootfen”, 
CX) R. POCOCKE, a Defiription of the East, Vol, IL, 


Pe 65. 74 75e 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 485 


dat onmiddelyk voorging , met meer 
nadruks, en in eenen dichterlyken trant, 
uittebrengen: zynde het geen onge- 
woonte by Grieken en Latynen, de win- 
den te benoemen naar de bergen of land- 
flreeken, vanwaar zy komen waaijen. 
ABULFEDA (y) zegt ook, dat de berg af 
Tschalgy , de Sneeuwberg (z), (eene an- 
dere benoeming van den Hermon) van 
het zuiden naar het noorden ftrekt. Hy 
ftelt den zuiderëindpaal dezes bergs in 
de nabuurfchap der {tad Szapbad. Int 
boek, Resm al Ardzi , wordt de aanvang 
van at Zschalgy berekend op de lengte 
van 59. 45, en de breedte 32, Hy 
loopt naar het noorden: en, voorby 
Damaskus gekomen, wordt hy , ten noor- 
den dier {tad , Gjab/ Sanir geheeten; en 
zyne zyde, die over die {tad hangt, 
Kafiun. 

Uit dit onderrecht is te befpeuren, 
(hoewel zyne verdeelingen van den Li- 
banon, en de verfcheidene benaamingen 
aan die gedeelten gegeven, met de ge- 
| Hh 3 tul« 

CY) Tab. Syr. Suppl. p. 163. | 

(Z) Hooge en fleile bergen, Omdat de Sneeuw het 
ganfche jaar door daaröp blyft liggen ,„ worden 
Sneeuwbergen genaamd, HOMER, Il v. 754. É 227. o- 


Ó15. ve 385. Od, r. 389, cCt, STRABONIS Geograpba 
Libe VIII, p. mz. 379. 


486 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


tuigenisfen der ouden bezwaarlyk zyn 
overééntebrengen) dat de naam van 
-Senir niet ten eenemaale verbleektis; en 
teffens, dat die twee uitmuntende hoog- 
ten van het gebergte Hermon ten noor- 
den en zuiden hebben gelegen: het geen 
een licht zal verfpreiden over Hoogl, 
IV. 8, Dat, fchoon Hermon en Senir 
enz. wel eens met elkanderen worden 
verwisfeld, zy echter te gelyk voorko- 
mende , de Hermon , als eene afge- 
fcheurde fteilte van den Libanon, ten 
zuiden, in Libanons Dal wordt aange- 
troffen ; maar dat de Senir, ten noor- 
den, onmiddelyk wordt ingevlochten 
in dien grooten fchakel van hooge bergen, 
die voorby Damaskus naar het noorden 
voordloopt, en die zoo veele uitmunten- 
de kruinen heeft, welken, onderfcheids 
halve, byzondere naamen voeren, als, 
b. v.; de Amana, enz. 

R‚ POCOCKE , te Damaskus zynde, was 
belust het omliggend land te befchou- 
wens. en deed ook, onder anderen, ee- 
rien togt, ten zuiden dier ftad, op den 
weg naar Jerufalem (a). 

Hy betuigt, dat de weg van die {tad 

tot 


Ca) A Deftriptson of the East , Vol, Il, p. 128. 129, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 497 


tot aan de bergen, die ten oosten-der 
Jordaane zyn, altyd door eene vlakse 
gaat. ”Calana”, zegt hy, ” ligt tegen- 


2) 
2 
3) 
3) 
3) 
2 
2) 
2 
22 
2 
23 
2) 
3 


över de Vallei, welke tusfchen twee 
reekfen of richels van heuvelen in ligt, 
die naar het noorden loopen : zynde 
de een Seleiah geheeten, en is het 
dichtst by Damaskus, de andere be- 
gint van Dsjebel Sheik, en wordt al- 
hier Rabufiel genaamd; daar is noch 
een derde, die voorby Baalbeck loopt. 
Wy gingen over een woest oneffen 
land zonder water; en kwamen, bin- 
nen omtrent vierde half uur; aan 
het dorp Betimie, aan de zyde van 
een berg of heuvel , over eene vallei, 
in dewelke een vlietje is vân. denzelf- 
den naam. Hier rusteden wy in ee- 
ne zeer vermaakelyke plaats, onder 
fchaduwryke Walnootboomen ; ik 
zag ‘er eenige ftukken van pylers om- 
trent de Mosque, Wy gingen voord, 
en trokken over het vlietje.Moidebbe- 
rane;, en kwamen, in een half uur, 
te Kepherhoua, . . … De berg tegen 
over deze plaats wordt Dsjebel Sheik 
(de Woornaamfle Berg) geheeten; en 
droeg oudtyds den naam van Panius, 
en Hermon, Het is de hoogfte berg 

Hh 4 „in 


488 _ JUSTUS TJEENK OVER DE 


» in dit land, en is altyd met fneeuw 
» bedekt. De Jordaan ontfpringt aan 
» deszelven voet, zeven of acht uuren 
» van deze plaats; hoewel ik niet geloo- 
» ve, dat het zoo verre was”. Als wy 
„met dat berecht de kaart van dien reizi- 
ger vergelyken, bevinden wy, dat die 
twee reekfen van bergen of heuvelen, 
immers die zich van Hermon uitftrekt, 
meer naar het oosten dan naar het noor- 
den loopen. Dat de vlakten, tegen 
over welken Calana, Betimie, en Ke- 
pherboua, liggen, zich tot aan Paneas 
en de Jordaan uitbreiden; en dat de 
twee kleine vlietjes van Betimie en Moi- 
debherane maar eene geringe en onaan- 
zienlyke lengte hebben, die van het 
zuidwesten naar het noordöosten gaan, 
en zich dan in het zand verliezen. De- 
ze twee gemelde reekfen van heuvelen 
zullen, naar waarfchynlykheid, althands 
die by Dsjebel Sheik haaren aanvang 
neemt, mogen vallen onder den naam 
van Mitshar , het Kleine Gebergte ; wel- 
ke bergen of heuvels, by Dsjebel Sheik 
vergeleken, in ’% {tuk van hoogte, zeer 
afvallemsocon Curso 

Uit dit berecht van den Heere Pococ- 
KE, gaande over de oostgrens van dit 


Land 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 489 


Land der. Jordaane, is optemaken , voor- 
zooverre het geoorloofd is uit een 
{taaltje over de binnendeelen een befluit 
te vormen, dat dit land, vooral in den 

zomer , gebrek aan water gehad hebbe, 
R. POCOCKE (b) werd aan die oorden 
ontwaar , dat het vel van zyne ganfche 
zyde, die naar de zon gekeerd was, af- 
pelde , zonder dat hy daarvan eenig 
verder ongemak kreeg. Dande befcha- 
penheid dier vlakten tusfchen het laagere 
gebergte zal ons nader aanwyzen, dat 
het Land der Jordaane , geduurende den 
zomer, dor en droog moet geweest 
zyn. De velden gaan, van Paneas, naar 
Damaskus, ovwaards; Frachonitis was 
fteenachtig, fcherp, en droog; en de 
hitte in de Valleijen wordt, door de 
wederkaatfing der bergen, lastig en on- 
draagelyk. De Su/tan Saladin (c) liet, in 
beleg van Sjakyf-Arnoun, niet verre 
van Paneas, zyne tent op eenen berg 
{pannen ; om gezonder lucht en meer 
koelte te genieten , en om de fmoorende 
hicte (d) van de laagte te ontwyken, Het 
| | Hh 5 | vers 


(b) A Deftription of-the East, Vol, II, p. 129. 

(C) Iudex Geogr. in Vitam Saladini, 

(d) CLAUDIAN, is Ruf. II, 41, HORAT. Epod, Libe 
Epad, III. 15. | | 


490 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


verblyf der Hivviten, die als de flangen 
in onderäardfche holen en kuilen woon- 
den, wordt, dieswegens, opgegeven 
als onder en op den Hermon, en in den 
Libanon, Jof, XI. 3. Recht. III, 3. Want 
de oppervlakten der bergen zyn koel; de 
fpelonken zyn verkwikkelyk ; en de 
Schaduw eens zwaaren rotsfleens, in een 
dorftig land, dekt tegen het fteken der 
zonne ; Jef, XXXII. 2: 

Mitshar of het Kleine Gebergte is te 
laag, en kan geen fneeuw op zich be- 
waaren, om de beeken en fonteinen in 
de valleijen , geduurende het heete jaar- 
getyde, te voeden en aan den gang te 
houden. Het was een gering, weracht, 
en klein , gebergie , gelyk ons dit uit het 
«woord “ys blykt(e), wiens wortel , éven 


als het Griekfche Ui2ò (£), ons aanduidt 
een klein gebergte, dat kaal, ontbloot , en 
in zyne wvoordbreng felen fchaars , is; hoe- 
danig een klein en kaal gebergte by Cu- 
ma ,in Campanien, (2) gevonden ee 

aar- 


(€) A. SCHULTENS Comment. in Job. p. 218. 

(Í) HESYCHIUS ad bans vocem, HERODOT. Ed, WESS, 
et ib. JAC. GRONOVII Not. ef Obf. p. 67. DIONIS Hift. 
Rom, Lib. XXXVI, 30. LVI,2I. HOMER. Il, IL 57ó. Od, 
Ve 437° 

(E) DIONIS Hif?. Rom. Lib, XLVIII. So. òpeoi ze 
myäe opingoïs nad Wihoîs, mAnv Bezyéuv, mepreihnmaars et. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 49E 


Daaröp ziet. ook de naam van Sion, 
aan dit gebergte gegeven, die, in ’t we= 
zen der zaake, met 9 inftemt;- en aan 
toont, dat deze laage heuvels altezeer 
voor de kracht der zonne waaren bloot- 
gefteld , om eenig aanmerkelyk  ge- 
boomte of groenende plant, in den zo- 
mertyd, te kunnen voordbrengen, De- 
ze brandende en verzengende hitte in 
het Land der Jordaane, en, in een min- 
deren trap, op het Kleine Gebergte, is 
ook optemaken uit de verkoelinge en 
verfrisfchinge, welken dit land , en die laa- 
5 heuvels, uitde ontbondene {neeuw van 

ermons top genieten. Dan een meenig- 
te van fneeuwdeelen worden des daags 
door de zon los en vlugtig gemaakt, 
die des nachts, en in den vroegen mor: 
gen, by wyze van een koelen dauw, 
zigtbaarlyk, (zoo dat’er de Dichter zy- 
ne gelykenis van konde ontleenen ) ne- 
derdaalen op deszelwen baard, op Mits- 
har (h) of Sion, het Kleine Gebergte, tot 


op 


(h) vieHTFooOT , (Chorogr. JOH. praemisfa , p.m. 583.) 
en die hem in dit ftuk volgen , oordeelen , dat Mits- 
bar, bet Kleine Geberste, lag by, en benoemd was 
naar, de kleine Stad Tyoar , werwaards Lot zich be- 
gaf, uit vreeze, dat hem de tyd zoude ontfchie= 
ten, om maar het gebergte te vlugten, „Is dan 

b 2» Niet, 


492 JUSTUS TJEENK OVER DE 


op den zoom wan deszelwen kleederen, 
den voet en wortel van dit gebergte, en 
tot in de dorre en dorftige vlakte van 
Mitspa. Een allergewenschte dauw, 
die, van dit befneeuwd en glanzig hoofd, 
in de heugelykfte uitwerkingen, neder- 
vallende, de brandende valleijen ver- 
koelde, en den aêmechtigen mensch we- 
der deed bekomen en moed fcheppen. 
Zulk eene levenwekkende koelte ver- 
fpreidt de fneeuw van den Libanon wyd 
en zyd over heete en dorftige oorden (i), 
en zyne verrukkende en betooverende 
watervallen gebieden een’ zegen en een le- 
wen, en voeren met zich eene frisch- 
heid, die den reiziger doet vergeten dat 
hy in een heet land is, Konde ’er nu 

in 


o» niet’, vraagt die geleerde fchryver, „, de berg 
2» Mitshar Zoo veel, alsöf ’er ftonde, de berg van 
zo de kleine Stad Mitshar?” Edoeh! byaldien dit 
moeste doorgaan, dan hadde het Kleine Gebergte gC= 
voeglyker den naam van Har Tfoar , Tfoars Gebergte, 
dan Har Mitshar, de Berg Mitshar , of het Kleine Ge- 
berzte, gevoerd. De ftad Tfoar was wel klein , en gerang; 
maar niet hes Gebergte, dat daarby of omtrent lag. 
Ik zie hier niet de minfte reden, om op uiterften 
te loopen, en om Davids vlugt van de zoorder- tot 
de zeidergreuzen uitteftrekken: waartoe , noch de 
omftandigheden , noch de gefchiedenis des op- 
ftands zelve, eenige aanleiding geven. 

(1) SEAW?’S Travels, p. 333. Memoires de Chevalier 
d'Arvieux , Tom. IL, p. 431. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE: 403 


in het Land der Jordaane iets heerlyker 
en begeerlyker, dan de Mermon, (k) we« 
zen? de Hermon, met trotfche cy pres- 
fen (1) begroeid, en met dik opéénge- 
pakte fneeuw overdekt, Een fneeuw, 
die by haare ontlaating het dorftig land 
verkwikt(m); by haare opdamping den 
reuk van Libanon, de fyníte en geest- 
rykfte uitwaasfemingen der bloemen en 
kruiden (n) op de fpeferybergen , de 
geuren van de paradyzen en lusthoven 
der {tad Damaskus in zich opvangt; en, 
als een voertuig, de koude brengt in ee- 
ne vermoeide ziel, en eene hartfterking 
in eenen verflagenen geest. Worden de 
lieflyke geuren des velds het best in den 
morgenftond, als de dauw valt, geroo- 
‚ken; is ’er in * oosten niets verkwikke- 
lyker, dan wat op eene aangenaame 
wyze verkoelt, en eenen lieflyken en 

ee- 


Ck) Histoire de Nader Chah , 2. Partie, p. 238. ‚… Let 
») images prijes dans la nature font un des principaux orne= 
an Mens de la poëfie: on peut fe convaimre de cette vérité 
2» dans les livres facré, où la verdure du Mont Carmel, 
> la hauteur de celui du Liban, les wins d'Engaddi & la 
a> vofde d’ Hermon „ fournisfent les metaphores les plus vives 
22 @ les comparaifons les plus agréables”. 

(1) fesus sIRACH. XXIV. I3. 

(M) PLOTINI Exnead, V. Lib. 1, C. VI. p. 487. E. 

(1) A. HAITSMA, Obf. Mift, ad Poëm. IBN DOs 
REIDI, fp. 30I. 


494 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


eenen hartverblydenden reuk van zich 
geeft: zoo konde de Koning, Dichter 
geen treffender gelykenis gebezigd heb- 
ben, om het keurige en geurige van de 
oprechte broederliefde aantewyzen, dan 
door den Hermon als eenen mensch in- 
tevoeren, van wiens hoofd of kruin de 
opgedampte fneeuw, met de zielverfter- 
kendfte reuken doortrokken ‚als de koste- 
lykfte olij, door de natuur vry beter, 
dan door den kundigften kruidmenger, 
toebereid, nederdaalde op zynen baard, 
het laagere gebergte ,en zoo vervolgends 
in de laagte, eene lieflyke verkwikking 
verfpreidde, en zoo veel geneugte baar- 
de, dat deze berg met Aäron, en zyn 
dauw met de olije, naar des Apothekers 
kunst en bet Goddelyk voorfchrift vervaer- . 
digd, op des Hoogepriesters hoofd uitge- 
gooten, enz, mogte vergeleken worden. 
Het is ook niet vreemd, dat de dichters 
aan uitmuntende bergen alle de leden van 
een mensch toefchryven (o), (fchoon , 
in de tegenwoordige gelykenis, de ei- 

gen- 


(0) LINDENBROGIH Obferv, iz Ammiani Lib, XIV. 
P-9- 39 UL HUMANO CORPORI fwae partes, fic MONTI- 
2» BUS fwa velut membra fhnt: vertex, fupercilia, lare- 
os Ta» fcapulae, pedes’”, cet. POTTERI Commezt, in LYCO= 

PHRO= 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 495 


genäàrtigheid zich paart met de verhe= 
venheid) en het doet my nu denken aan 
den fteilen top en rug van den harden 
Atlas, die den hemel met zyne kruin 
onderftut, door ovipius(p) in zyne 
Gedaanteverwisfelingen voorgefteld, als 
een mensch, die in een berg verkeerd 
was, ATLAS, alfyd met donkere wolken 
behangen, Van welken virGirmus, (q) op 
foortgelyke wyze, zong: Zyn hoofd, 
ruig. van pynbosch begroeid, wordt wan 
Stormen en flagregenen gebeukt: fneeuw 
bedekt zyne fchouders: geheele flroomen 
flortenlangs des ouden Gryzaards kin af, 
en zyn borftelige baard hangt flyf van ys- 
kegelen bevrozen, 

Uit den prachtigen en heilryken ftand 
van den Mermon, deszelven waterval- 
len en fnelloopende kronkelvlietjes, 
welken uit de gefmoltene {neeuw ggn 

e 


PHRONIS CASSANDRAM » p. IIS, z, 37. Ce SILIL IT AL. 
de Bello Punico Sec, Lib. I. 


ss Sidera nubiferum fulcit caput, aethereasque 

2» Erigit aeternum compages ardua cervix: 

2» Canet barba gelu , frontemque immanibus umbris 

» Pinea filva premit , vaftant cava tempora veutis 

2» Nimbosque ruunt fpumantia flumina rictu, 

2» Tum geminae laterum cautes maria alta fatigaut. cet‚ 
(p) Met. Lib. IV, f. XVIII. 656, 

CQ) Aen. Lib. IV. 246, feq. 


496 _ JUSTUS TJEENK OVER DE 


de laagte, met groot gedruisch, affchie- 
ten, en den levengevenden dauw en 
balfemgeuren , welken hy van zyn 
hoofd over de heuvels en barnende da- 
len, naar alle kanten, uitftort, was al 
reeds te verneemen dat het Land der 
Jordaane, waarin hy lag, in de lange 
dagen droog en dorftig moet geweest 
zyn; en dat het derhalve voor David, 
die zoo veel andere gevaaren had te 
vermyden en doorteworftelen, eene 
zwaare bezoeking geweest is, geduuren- 
de de zomermaanden, door dat Land 
omtezwerven. Men leest in ZLIANUs, 
dat een heer , op zynen flaaf vergramd, 
(r) hem dreigde naar den Olympus te 
zenden, en niet naar den mofen: omdat 
het voor eene hardere ftraffe werd gehou- 
den van de zonne geroost te worden, 
dan den molen omtedraaijen. Dus HE- 
RODES ATTICUS aan gansch Griekenland 
eenen grooten dienst deed, wanneer hy 
derwaards, door eehe waterleiding, de 
noodige laavenis aan duizenden van men- 
fchen toebragt, die gekomen waren om 
de fpelen te zien, in een jaargetyde, 
waarin verfcheidenen, door de groòöte 
hit- 
Cr) PHILOSTRATI Vite Sophist. Lib. II. $. Vip. 55Te 
ELIANI Var, Hift. Lib. XIV. C. XVIII, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 49’) 


hitte, omkwamen. Syriën, en de aan- 
grenzende landen, zyn dikwyls, jaaren 
achter malkanderen (s), met eene groote 
droogte, die het ganfche gelaat des 
aardryks in een Zreis of Zand verkeer- 
de, bezocht geworden. De Kruisvaart, 
of de optogt der Christenen tegen de 
ongeloovigen, leert insgelyks, wat al 
rampen de foldaaten, wat onbefchryfly- 
ke ellende de krygslieden, door eene 
fmoorende hitte, in die ftreeken hebben 
moeten uitharden, en hoe veelen van 
hun(t), door een ftinkend en bedorven 
water, dat van den winter en voorjaars- 
regen, in de waterhouderen en killen der 
beeken , noch was overgebleven , en al- 
temets, door een volftrekt gemis van 
bron- of bakwater, of eenige noodige 
laavenis, waren omgekomen. Waarby 
noch, als een overmaat van fmarte, 

V. DEEL, Li moet 


(5) WILLERMI» Zyrenfis Archiep., Lib. XXII. C. Te 
Pe 1017. MAR. SANUTI TORS. Secr, fid. crucis Lib. IL, 
part. IV.C. XXVIII. p. 93. ”Tartari ... 5 in aeftatem 
2» #02 haberent facultatermn aliquam commoraudi, propter 
2» Ênenfism aeftum , qui in illis partibus reperitur, ac prop= 
ao ter defectum pascuorum’”’, cet‚ 

(E) WILLERMI, Tyrenfis Archiep., Hift. Lib. XVI, 
Cap. IX. X. XI. Lib. XXII. C. XX, MAR. SANUTI 
oe Secret. Fidel, Crucis Lib. II, pars, VI, C. XIX, pe 
100, 


{ 


doB JUSTUS TJEENK OVER DE 


moet gevoegd worden, dat hunne vyank 
den, zich bedienende van het voordeel, 
hetwelk een mat en dorftig Land, hun 
aan de hand gaf, deszelís dorre ftrui- 
ken, uitgedroogde gewasfen, en ligt‚vuur- 
vattende doornen, in brand ftaken, en 
met hun voet- en paerdevolk een zwaa- 
ren ftofdamp verhieven, om de Christe- 
nen, door rook en fmook te verftikken, 
door de vlammen te fchroeijen, en door 
het verwekte {tof van hun overig vocht 
te berooven, Hunne ingewanden wa- 
ren aan het zieden, hunne geesten uit- 
gedroogd, en hunne ziel zonk neder en 
werd in hun binnenfle uitgeftort (u). Zy 
wisten zich niet te verbergen voor den 
gloed, en zouden wel in den fchoot 
der aarde gedoken hebben; gelyk zoo 
ovipmus de Godin Aarde vooritelt, toen, 
door PHAËTONs vermetele onbezonnen- 
heid, de wereld in brand vloog, om 

hunne verfchrookte leden aftekoelen. 
De reizigers, die het Oosten bezocht 
hebben, betuigen eenpaarig, dat de 
vlakten, in de lange dagen, veel van de 
nj __zone 


(u) Ps. XLIL 6. wiLLERMI, Tyrenfis Archiep. „ Hift. 
Lib. VIII: C.VIL. p. 752. * Siti & ariditate confiumpta 3 
5» in fe ipfis deficiebant „ tabescentia, & liquefacta interis 
> us moriebantur : cet. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 409 


zonneftraalen hebben te lyden; en ‘dat 
zy dof en onvrugtbaar blyven, zoo zy 
niet door kunst kunnen bewaterd wot- 
den, totdat de regentyd een nieuw ge- 
laat over dät verbrandde aardryk ver- 
fpreidt. De droogte van Cyprus (v) 
wordt het meest befpeurd, geduurende 
de hitte van den zomer; want op dien 
tyd zyn de velden geheel en al ontbloot 
van groente, ja byna gansch verdord 
en verzengd. _ 

Te Smyrna, dat noch eenige graaden 
noordelyker ligt dan Cyprus en het Land 
der Jordaane, is de lente wel (w) onge- 
meen lieflyk „ maar van zeer korten 
duur; de zomer begint al met fterke 
hitte in de maand van April; geduuren- 
de drie of vier maanden, ziet men geene 
wolken aan den hemel, Tegens Juny 
is alle gras al verdord; de bladen bly- 
ven alleen op de boomen, die bewaterd 
worden: gelyk dan ook de hoven en 
ftreeken die befproeijing ontvangen , ‘als 
mede de kruiden en ftruiken op het ge- 
bergte een groen gelaat vertoonen. Hoe 
aangenaam-ook de lente in de maanden 
Ti 2 van 

(V) HEYMANs Reizen, I, D. bl, 205. 


CW) CHR. WILH. LUDEKE, Glauttüurdige ‘Nachrigk= 
ten von dem Turkitchen Reiche , bl, 24. 35. 


5oo JUSTUS TJEENK OVER DE- 


van Maart en April te Aleppo wezen 
moge (x) ; nochtans verliest zy al , voor 
het midden van Mey, haate tooi en 
praal, waarin zy was uitgedoscht., Dan 
begint het aardryk zulk een verbrand 
en zwart gelaat te vertoonen, tot in % 
midden van September ; waaruit een ie- 
gelyk zoude befluiten, dat het onmoge- 
lyk geweest zy, dat het iets hebbe kun- 
nen voordbrengen, dan flechts eenige 
fterke en vaste planten, die der gewel- 
dige hitte tegenftand konden bieden, 
Daar valt in al dien tusfchentyd geen 
verkoelende regenvlaag, en geen wolk 
vertoont zich in de lucht, om eene ver- 
kwikkelyke fchaduw te verleenen. ” De 
» zomer (zegt de evengemelde LUDEKE) 
» begint grootendeels in April met fter- 
„ ke hitte. Omtrent den tyd des Pink- 
» MNlerfeests ziet men alles noch groen, 
> maar plotsling ontftaat ’er een war- 
» me middag-of-zuidenwind, en in 24 
» uuren of, ten hoogften , binnen twee 
» of drie dagen, is alles wit, Daaruit 
» is te verftaan, dat de Dichter, met 
» volle recht, in den CIL, Pfalm ge- 

zegd 


(Xx) The Natural Hiftory of ALEPPO, by ALEXe RUS= 
SEL, M. D., #. 13. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. sor 


» zegd heeft, W 15, 16. De dagen des 
»» menfthen zyn, als bet gras; gelyk een 
»» bloem des velds, alzoo bloeit hy. Als 
» de wind daar overgegaan is, zoo is 
» Zy niet (meer), en haare plaats kent ze 
»» niet meer”(y). Want wy zyn van gis- 
seren, en weten niet; dewyl onze dagen 
op de aarde een fchaduw zyn, Job VIIL 
9. In den morgenftond zyn wy; gelyk het 
gras, dat verandert. In den morgen- 
flond bloeit bet, enwerandert + des avonds 
verwelkt heten verdort. PL, XC, 5.* 6.(z) 

| li 3 ” De 


(yY) C. CORN. TACITI, Dialogus de Oratoribus Gl 5. A 
” Omis illa laus intra unum aut alterum diem „ velut in 
so herbâ vel flore praecepta , ad nullam certam & folidam 
27 pervenit frugem’): cet. TOH. GEORG: GRAEVIL Lect. 
HESIOD. p. 72. vs. 582. Matth, V[, 30. ib. jon. jac. 
WETSTEIN, Voyage Litteraire De La Grece par M GUYS, 
Tom, 1. p. 303. ’’Sur les Contes Grecs ou Paramy- 
s thia. Homme aveugle &» leger, gui crois trouver la 
so Jatisfaction de ton ceur dans ce qui plait à tes Jeux , qui 
»> dans de defir d'un moment place le bonheur de la vie, 
5, homme aveugle , ouwre les zeux de ton ame, & fais un 
2» choix digne de ta raifin, La beaute gui tenchante est 
so la fleur du matin que tu jettes loin de toi le foir  lorsa 
2 qwelle est fanée.  Sors des jardins de Damas: va cherm 
2» cher dans Wheureufe Arabie ces plantes qui en fe fé- 
2» chant répandent une odenr encore plus vive &* plus agrde 
2» Able que l'odeur du matin. Le tems gui dêtruit les 
22 fleurs Ge la beauté, perfeblionne , embellit toujours Ves- 
22 Prit, la fagesfe, & les graces”, 
(Z) A, SCHULTENS , Orig, Hebr, Lib. 1, C. 2. p‚ 204. 
PAd vesperam waw sthyp fe excoquit & valk 
2 Vui 


592 _JUSTUS-TJEENK OVER DE, 


» De hitteder Hondsdagen , ” (zong vir- 
»- GILIUS (a) in zyne Landgedichten)” die 
„de lucht nu ontftak, bried den dor- 
„ ftigen Zndiaan, en de zon, nu ten 
» middenwege aan den hemel, ftak op 
„het hoofd , dat de kruiden verdorden, 
» en kookte met. haare ftraalen de kil 
» der holle vlieten, dat ze tot op het war- 
» me flym toe verzooden ” enz, (b), De 
bronnen houden dan op, of geven veel- 
tyds een ziltig en ongezond. water; het 
gras in de vlakten (c), van eenen heeten 
wind aangeblazen, verwelkt (0) de 

_ {trui- 


2 Vulgo Succiditurs guaff esfet Pyhal a big. Noflrum 
9, excoquitur, excoctum elanguefcit , aptius ad more 
9» talitatem , quae fa fponte femet confumit, fig- 
, zandam’”. Id. in Prov. p. 5og. Vergel, hier mede 
Het Zeeuwsch Genootfchap der Wetenfchappen , enz. ede 
Deel bi. 595. enz. TUSTIN. Lib. Íl, C. 1. ” Zzyptum 
3» vero &* totum orienters tardisfime temperatum; quippe 
3» qui etiam nunc torrenti calore folis exaeftuet”, 

(a) Het IV. Boek, wy. 425. enz. 

(b) COLUMELLAELib. XL. C. IL, 8, De R‚ R. Dis 
ONYSIL HALICARNASS. Arzt. Rom, Lib. IL 1Ó.p. 18. 
STAT, Theb. L. IV, 799. 
g> Protinus Imachios baurit fitus ignea campos, 

2» Diffugere undae: fjuallent fontesque lacuggue ” 

Cc) Hiftoire de NADER CHAH. I. Part, p. 149. 2 
Part. p, II. E reren 
“(d) CLAUDTANI De Rapiu Proferpirae Lib, III, 

” Luror permanat in berbas. 
va Deficiunt rivi, fqualent rubigine prata, 
2 Et uibil affartum vivit. Pallere liguftrd ; 
2 Expirare rofas 3 decrefigre Bfia HA 


HEILIGE. AARDRYKSKUNDE, 503 


ftruiken des velds verdorren; de-bloe- 
men vallen af, en verftuiven; en- het 
aardryk, dat noch onlangs koelte en re- 
gen genooten had, wordt roestverwig. 
De beeken , hoeveel zy in den winter be- 
loofden, toen zy werdonkerd waren van 
het ys; zoodat de fneeuw, zonder te 
fmelten, op de fchotfen bleeve liggen; 
worden in den zomer t#rouwloos, en, 
warm geworden, verdwynen uit haare 
plaatfe, Job VL, 15-17. De waters ver- 
loopen dan uit een meir: en een rivier 
droogt uit, en verdort. Job XIV. 11. 
Ken vuur verteert de weiden der Woefty- 
ne, een vlam fleekt altemets alle boomen 
des velds aan , ook fchreeuwt elk beest des 
velds (e) tot us want de waterfhroomen 
zyn uitgedroogd, en een vuur heeft de 
weiden der woeflyne verteerd, Joel 1, 19. 
20. Het gedierte ftaat dan, in zyne 
verwachting te leur ‘gefteld, op den oe 
wer (É) der uitgedroogde beeken te fte- 
nen, en naar het vlietend water te fnui- 
ven en te fchreeuwen, Zy verliezen al- 

li 4 len 


Ce) Waar het zelfde woord AW, fchreeuwer , voor- 
komt, dat wy P/: XLIL 2, aantreffen. 
(É) P. PAPINIL STATIL Theb. Lib. IV: 
2 deceptum Margine ripae 
„5 Stat peons, atque ANNES guaernit arsmenta natatos’”, 


5o4 JUSTUS TJEENK OVER DE 


len moeden krachten, zwerven magte- 
loos daarhene, en kunnen dan ligte- 
lyk gevangen worden. Zelfs de moe- 
digfte legerbenden raaken, in zulk eene 
blaakende hitte, hunne dapperheid 
kwyt, en bezwyken onder den Heer- 
fcher des daags (g). De vreeslyke uit- 
werking eener groote droogte vinden 
wy, in ’*t woord des HEEREN, dat tot 
„Jeremias gefchied is, (Hoofdft, XIV. 
1-6), levendig wvoorgedraagen; en a 

| AAE za 


(2) Hiffoire De NADER CHAH. Y Parf. p. 168. 169. 
2 Nos troupes eúrent beaucoup à fouffrir pendant tout ce 
a» tems dextrône foif qui les dévoroit , la faifon étant ar- 
2 dente, & les Turcs f'étant emparé du Tigre: la cha- 
„leur f'accrút à un tel point, ainfi que la détresfe de 
so Larmée , que le figne des poisfons fút grillé, &* les yeux 
„> du Tuureau celeste verfdrent des larmes en voiant eat 
as OÙ étoient reduits ces lions du combat”, 


% * Le Soleil altérant ba face de la terre, 
3 Avoit change les eaux en feux erincellans; 
«> Son nom foul brüleroit la langue temeraire 
2 Qui dériroit Vardeur de fes raïons pergans. 


2 Cette ardeur confumoit aile tendre & timide 
„… De loifeau gui de air Vimmenfité tentoit ; 
2 Et pénétrant le cur du roc le plus aride 
2» En un bruiant torrent elle le disfolvoit, 


Oui „ fi dans ce moment la fiere Salamandre, 

2» De gui le fouffle accroit des flâmes la chalear, 

2» Avort jusqu'au ruisfeanx entrepris de descendre, 
‚ Ses feux auroient peri dans leur feu deftruêteur”. 


39 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE,. 505 


zal my, voor tegenwoordig, alleen tot 
het 5’ y bepaalen: omdat daarin de 
Hinden voorkomen, en de nadruk en 
eigenlyke bedoeling dier plaatfe (myns 
erachtens) van de uitleggeren is over 
hethoofd gezien. Want ook de Hinden 
in veld werpen jongen, (zegt de Pros 
feet), en verlaaten (die), om dat’er geen 
jong gras is. De fterkfte klem wordt ge- 
fteld in de liefde, welke de Minden haa- 
ren jongen toedraagen, en welken zy; 
des niettegenftaande, door gebrek van 
noodig voeder gedwongen worden te. 
verlaaten, Dan ik zie wel eerst en voor- 
naamelyk op den arbeid der Hinden, op 
haar moeilyk baaren, en hoe zy zich 
krommende , haare jongen met werfplytin= 
ge woordbrengen, en hbaare fmarten uit- 
werpen. Job XXXIX. 4-6. Deed de flens 
des HEEREN (volgens Davids waarnee- 
ming Pf, XXIX. 9’) de Hinden jongen 
werpen. Was de vrees, door den don- 
derflag in hun verwekt, oorzaak, dat 
Zy, die anders zoo moeilyk baaren, 
hunne fmarten, als woor den tyd, zeer 
Jchielyk uitworpen , en eene fpoedige 
verlosfing kreegen. Eene zelfde vrees; 
fchoon door eene andere oorzaak ont- 
ftaan,: (dan een droog en dorftig, Land 

li 5 aat 


506 _JUSTUS TJEENK OVER Dit 


flaat in menfchen en beesten den moed 
ganfchelyk neder, en verwekt fchrik en 
ontfteltenis), zal dan ook in de Hinden, 
by het baaren, hetzelfde gewrocht, en 
haar eene onverfchilligheid omtrent haas 
te jongen medegedeeld , hebben. Nu,de 
vrees en zwaare ontfteltenis verhaas- 
ten den ‘baarenstyd; als bleek in Elies 
fchoondochter , Pinehas huisvrouwe: 
want, toen zy de tyding hoorde, dat 
Gods Ark genomen, haar fchoonvader 
en haar man geftorven waren, Kromde 
zy zich, en baarde ; want haare weën 
pvervielen haar, 1. Sam, IV. 19.” De 
vrees, ook eene uitwerking van grooten 
dorst en droogte , zal de banden der na- 
tuure in de Minden hebben verbroken, 
dat zy haare jongen fchielyk uitworpen, 
en zich van haare {marten ontdeeden, 
en dat zy haare vrugt „ het zy voldraagen, 
het zy noch niet, aan. den tydftip der 
geboorte gekomen, hebben uitgedree- 
ven, en zich daarover verder niet heb- 
ben bekommerd, als waren zy, door 
den fmachtenden dorst, in wreeden 
veranderd, … Zulk eenen noodlottigen 
invloed heeft eene groote drosgte en 
een darflig land op menfchen en bees- 
ten, Of zy werpen misdragten us of 

er 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE.  $0% 


fterven in het baaren; en dat fomtyds 
ten nadeele , beide van moeder en 
vrugt: of, zoo zy al de moeilykheid 
der verlosfinge te boven komen, wor. 
den nochtans de. jongen gebrekkig en 
onvolkomen ter wereld gebragt; en 
worden , voor het overige, onnuttig, 
De vrugten aan de boomen droogen, 
en vallen voor den tyd af; het koren 
komt niet in zyn rechte jaargetyde ter 
rypheid; het vee heeft geen genoeg- 
zaam voeder; de bronnen zelfs beder- 
ven, en geven flecht water op. Van 
zulk eene fchadelyke uitwerking was ee- 
ne groote droogte onder de Pelasgers 
(h): en de Kruisvaart heeft ons ‚van de 
doodelyke uitwerkinge eener dorftige en 
waterlooze landftreeke, zulk eene aan- 
doenlyk berecht in gefchrifte Inagelaa- 
ten, dat het bloote lezen daarvan noch 
in ons, op zulk (í) eenen afftand van 
tyd en plaatfe, de hairen doe te berge 
Tyzen; en zeer gepast zy, niet alleen 
om Jer. XIV, 1-6,, maar ook om eeni- 

| ge 


Ch) DIONYSII HALICARNASS,. Antig, Rom, Lib. L & 
IÓ. pe 7. 18. IQ. 

(Ì) ALBERTI AQUENSIS Hiffor, Hierofl, Lib. IL. €, 
2. WILLERMI, Tyrenfis Archiep. „Hift. ELib, ILL, GC, XVL 
P 074. 675, 3 


508 "JUSTUS TJEENK OVER DE 


ge woorden en zaken van den XLII, 
Pfalm, optehelderen. 

Veele zwangere vrouwen, met zie- 
dende ingewanden, uitgedroogde ade- 
ren, en ftikkende van dorst, benaauwd- 
heid, en drooge keelen , alle eer en 
fchaamte uitfchuddende, (anders zoo 
eigen aan haare kunne) , baarden op den 
weg , in het aanzien van alle menfchen, 
en verlieten aanftonds de vrugt haars 
buiks. Zy worpen haare kinders, het 
zy levende, het zy dood of halfdood, 
in ’t leger. Anderen, meer menfchelyk , 
„omhelsden haare vrugt; wentelden zich 
op den weg om; vergaten haare natuur- 
lyke zedigheid, om te verbergen, het- 
geen de natuur wil bedekt hebben; en 
waren meer bevreesd voor haar leven, 
dan voor de eerbaarheid van haare 
fexe, Zy baarden niet, om dat haare 
tyd of maanden vervuld waren ; maar, 
omdat zy, door het blaaken der zonne, 
vermoeidheid van den weg, onbefchryf. 
Iyken dorst, en gebrek van water, tot 
een ontydig baaren gedwongen wer- 
den. Welker kinders, zoo dood als 
half levende, op den openbaaren weg 
gevonden werden. De mannen, fter- 
ker dan de Vrouwen, door hitte en 

zweet 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE,. 509 


zweet (k) bezwykende;, ftonden met o- 
enen mond en keel (I) te guiven en te 
ygen, en fchepten den dunnen wind; 

om daardoor, ware het mogelyk , hun- 

nen dorst eenigzins te verminderen, 

Dan veelen van hun kwamen te vallen , 

en lieten hun leven in dat dorftig land, 

Niet flechts, dat verachtelyke lastbees- 

ten in die onbefchryflyke rampen deel- 

den; maar de edelmoedigfte dieren. De 
valk , het vermaak van den adel; de 
fcherpriekende jachthond; en het edel- 
moedig paerd, dat met hoeven en ge- 
bit zyne trotschheid toont, enz, lieten 
hunne wakkerheid en moedvaaren ; en, 
uit benaauwdheid fnuivende en blaazen- 
de, en van een geweldigen dorst bran- 
dende, bliezen hunnen adem uit. 
Wanneer zy eindelyk, na ongeloof- 
lyk te hebben geleden, by eene rivier 
kwamen; (dan voor eenen dorstigen en 
vermoeiden reiziger is, in eene water- 
looze woestyne, niets aangenaamer, dan 
de (m) ontdekking van eene beeke of 
fon- 
(k) Coll. Pf. XLIL 5. fundam fuper me animam 
meam. vs 7. fuper me anima mea demerget fe, 
(ls Pf. XLII. 6. Wo aeltuavit. Sipzificat agitatioe 
rem fui cum fono incondito ac immoderato. cet. 


(m ESCHYLUS, curante J.C. DE PAUWs Zom II. 
P. 816, v, 910, Gen. XXL 19. 


81O JUSTÚS TJEENK OVER DE 


fonteine); ftorven veelen, door een té 
fchielyk en onmaatig drinken, 

Het komt my derhalve zeer aannees 
melyk voor; zoo uit de gelykenisfe van 
het dorstige herte, als uit de grondge- 
fteltenisfe van Zrachonitis in het warme 
weder; dat David, geduutende de hees 
te en drooge zometmaanden , in de wval- 
leijen en zandvlakten van het Land der 
Jordaane enz, hebbe omgezworven ; 
en dat hy daar fneenigmaalen, op den 
kant van uigeledigde beeken, de herten 
zal aangetroffen hebben; die, even als 
hy zelf, met fchreeuwende verlangens , 
naar water en verfrisfching zullen ge- 
fnakt, en, in groote verlegenheid, daar- 
naar zullen gezocht hebben. Ware het 
in den winter geweest ; de koude des 
weders, de overvloedige regen, die bee- 
ken en bronnen aanvult, en doet over- 
vloeijen, zoude hen, in dit ftuk , van 
klaagen en kermen bevfyd hebben. Ook 
drinkt het hert weinig in den winter, 
en noch. minder in ° voorjaar; (n) het 
teeder en vochtig gras (o) is dan genoeg- 

zaam 4 


4 Cn) Hiff. Nat. par M. DE BUFFON , Tom, XI. p. TO4» 
' C 


(o) TER. XIV. 5. NWT COLUMELLAE Lib. X. De 
Culta Hortorum, vs 2824 — EE 
Nui 


HEILIGE AARDRYKSKURDE Stra 


zaatn, om den dorst te lesfchen, Maat 
in den zomer gaat het drinken in rivies 
ren, poelen, en wellen. In den bronss 
tydis het dermaate verhit, dat het overs 
al water zoeke, niet alleen om den brans 
denden dorst te ftillen, maar ook om 
zich te baaden en te verfrisfchen, De groos 
te hitte, (p)en de daardoor verwekte bes 
naauwde ademhaaling , dryven het naar 
hef water. Maar, als het gejaagd 
wordt, zal het, fchoon van een ftroomx 
bezet , (q) langs duizend paden, here 
waards en derwaards, den hoogen oes 
ver ontvlugten, Werpt het zich dan 
altemets in ’t water; het zal zyn, niet 
om te drinken , maar om den honden 
den reuk te benemen. Dit weder= 
fpreekt de meening van zulken, die ges 
fteld hebben, dat David zyne zielvers 
langens, onder het zinnebeeld van eer 
gejaagd herte, hadde voorgedragen, 
Dan in landen, (r) waar het aardryk, 

wee 


2 Nunt ver egelidum, nune est mollisfimus annus , 
25 Dum Phoebus tener, ac tenera decumbere in herb 
2 Suadei , &* arguto fugientes gramine fontes 
23 Nee rigidos potare juvat „ nec fole tepentes.” 
E. {p) ARISTOTELES De Hift, Animal, Lib. VL C# 


id . 


(q) VIRGIL. Zn, XII. 749. feg. 
(L) M. FABe QUINCTIL, Dech, XII. 4e 


512 JUSTUS TJEENK OVER DE 


‘wegens eene brandende hitte, kwynt en 
fterft, en het water van de zonneftraalen 
is opgetrokken, behoeven de herten 
niet gejaagd te worden , om dorst te 
hebben, en in hun eene begeerte naar 
beek of bron te ontfteken: (s) de krach- 
tige werking van de zonne alleen is ge- 
noegzaam, om hen daarnaartoe te 
dryven; ook kunnen zy dan ligter ge- 
vangen worden (t), omdat zy, door 
gebrek van water als uitgedroogd, magt- 
en krachteloos omdoolen, Anderen 
denken , dat David zyn verlangen naar 
God hebbe vergeleken meteen herte, dat 
de jacht was ontkomen, en dat zynen 
brandenden dorst dan eerst gaat blus- 
fchen , wanneer de hittige jaagers en hon- 
den hebben opgehouden van hetzelve 
te vervolgen. Schoon dit de gewoonte 
van de herten is; (u), nochtans fchynt 
het hert Pf, XLIL 2. vermeld, ín een 
zelfde geval niet geweest te zyn: want 
het wordt ons daar befchreven, aan, 

of op den oever van waterbeeken, 
Hadden die beeken , des tyds, water ; 
hoe konde dan het hert, (ten zy men 
et 


‚(S) HOMER. Od, #. vs. 158. feg. 
5 BOCHARTI Op. Tom. IL, p. 880. feg. 
U) HOMER« Jl % Ie fig. EE 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE.. 513 


het in * geval van Zuntalus wil brena 
gen), door een beklaagelyk en fterk ge 
fchreeuw zyn gebrek te kennen geven? 
Gelyk de woudezel niet ruchelt by bet jon- 
ge gras, noch de os loeit by zyn voeder, 
Job VI, 5. zoo geloove ik ook, dat het 
hert niet zal fchreeuwen (v) by het wak 
ter. Ook blykt het (myns bedunkens) 
onwêderfpreekelyk uit Davids gemoeds- 
geftalte, geestelyk gemis , dorst naar 
God, en zyne gewezene hofftad Jerufa 
lem, enz, door het dorftig hert hier afs 
gebeeld, dat het hert, indedaad, var 
drinkbaar water verftooken-zy geweest. 
Want, het geen in de overdragt waar 
is, moet ook waar zyn inhet zinne« 
beeld, van het welke de overdragt onts 
leend was, | 1810 sjen 
Dat David toen ter tyd van Gods bly: 
7. DEEL. Kkv oo de 


(v) Hierin worde ik ten fterkften bevestigd 
door Joel 1, 20,; eene duidelyke opheldering van 
Pf. XLIL 2. ; waar het gefchreeuw van de beesten 
des velds, omdat de waterffróomen waren witgedroogd, 
en een vuur de weiden der woeftyne verteerd had, 
door hetzelfde woord 1p wordt uitgedrukt: ten 
blyke, dat hun gefshreeuw, niet uit een bezit en 
overvloed, maar uit een gemis en gebrek , voord= 
kwam; en dat ’er, inde killen der beeken, en 
bedden,der rivieren, in de laagte, geen eecbaar 
gras, noch genoegzaam drinkbaar water meer voor 
handen was. 


514 JUSTUS:TJEENK OVER DE: 


de inwooninge té. Jerufalem was. afge. 
fcheiden „eneen fterk verlangen ‘had 
omwederintegaan , en ‘aldaar voor Gods 
aangezigt ‘te Derfchynen, zal-niemand in 
twyffel trekken. Dat hy zyn verlangen 
heeft geleeken by een hert, fchreeuwende 
naar de waterflroomen,.blykt uit zyne 
éigenie: woorden. Ontbeerde nu David, 
inzynen geestelyken dorst, de geestes 
lyke waters; »dan moetook: het hert, 
doordien-1ettér> en -geestin. * punt van 
vergelykinge ten:vollen moeten overëën- 
komen; an dichaamelyk water gebrek 
hebben: geleeden.- Welk: gebrek zy dan 
ook/beiden:opsde hartelykfte, fterkftes, 
en: nadrukkelykfte „wyze hebben te ken- 
nem gegeven; Wanneer de-herten het 
meest van dorst gekweld werden , von- 
den zy int diand der Fordaane het-miün- 
Île water en verkoelend voeder. De 
vlieten waren meest verdweenen, de fon- 
teinen opgedroogd, en het gras in hooi 
veranderd, Zy zwerfden om die trouw. 
looze beeken en uitgedroogde water- 
{troomen, waarin zy, niet lang gelee- 
den, noch een overvloed van water ge- 
zien hadden, Hunne trek naar water 
werd hand over hand grooter ; en zy, 
gaven hunnen onlydelyken dorst, Oe 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 515 


bang en aêmechtig gefnuif, door een 
fleepend en fchor ged, te kennen Ok 
2 q= 


(Cw) Het geluid der Herten is geweldiger, meer- 
der ryzende, en uitgehaald, dan dat der Hizden, (*) 
en, uit dien hoofde, natuurlyker gefchike, om 
het gebral en flerk geroep van den Dichter uittebeel- 
den. Wordt. dat geluid door een werkwoord 
CGWN) in ’t vrouwelyke geflächt , uitgedrukt ;’ het 
Zal geen bewys zyn, dat door big eEn ;Hinde be= 
doeld worde: doordien de Hebreeuwen een. ander 
woord hadden, om daardoor het wrouwelyke geflacht 
dier beesten te befchryven. Maar het zal-eérdet be- 
gunftigen de gisfing van hun „:die meenen, dat in 
de gryze aloudbeid. der Hebreeuwfche taale „de -per= 
foonen der werkwoorden gemeenflachtig geweest, zyn; 
en, dat het onderfcheid der geflachten ‚ eeùmaal‘in- 
gevoerd f altemers verzuimd geworden zy > van welk 
verzuim zy eenige voorbeelden, wier getal wy 
noch zouden kunnen vermeerderen, ter behoor= 
lyke plaatfe bygebragt hebben. (**#) 

Het heeft wyders zynen nadruk, dat Ly met 
het gefchreeuw der herten verdénigd wordt: ‘omdat 
in dit Lidwoordeken een zwelling „tyzing „ en verbeven= 
heid, ligt opgeflooten; hoedanig int geluid der her= 
ten, volgens TACITUS, wiens woorden onmidde- 
lyk ftaan te volgen, befpeurd wordt. Weshalve 
Zy ‚ die aan de lidwoordekens ty en Ly -welken 
hier beiden voorkomen, eene zelfde beteekenis ge- 
ven, of ten minften willen dat zy door elkanderen 
mogen gebruikt worden, niet flechts de wwoordgron= 
“ding omverre werpen ; maar ook de gepastheid„ klem , 
“en byzondere welvoegendbeid „dier lidwoorden, in opzigt 
“tot David en'het hert, uit het oog verliezen; W aar- 
over wy ons breeder zouden-“kunnen=uitlaaten, 
ARDA MG AAN e © LA } bied % N a  , à en 
® LC) BOCHART. Cap XVII. de Cervis el eorunm Natura, p. 881. 

C°) NICOL, GUIL, SCHROEDERI Reg. LPT, Syntavegs Hebr, > 


* 


316 _ JUSTUS*TJEENK OVER DE: 


David die daor dat dorstig land om: 
toog „ had veelvuldige gelegenheid „ die 
dorftige herten by die verwoestte beeken 
te zien, en hun gefchreeuw en gebaar te 
hooren. Hy zelf bevond zich in ’t ge- 
val dier vorsten, die als de herten zyn, 
(die) geen weide winden, zy gaan krachte- 
loos hene, woor het aangezigt des wver- 
volgers; Klaagl. 1. 6. Hy was in een on- 
gemeen dorstig land, als. eenigzins, uit 
de beteekenisfe van 0 'par , (x) fchynt 
voordtevloeijen ; alwaar de dorstige her- 
ten aan alles gebrekleeden , en geen ver- 
frisfchend water, aantroffen. Want; 
wordt dit woord. wel gebezigd. voor ind 

ee ie- 


en dat ouderfcheid in verfcheidene betrekkingen aan- 
WyZEn. C. CORN. TACITI, de fitw , moribus „ et popu= 
Bis, Germaniae Libellus , C+ IH. „, Suzt illis haec quogue 
35 Carmina” quorum relatu, quem barditum vocant, 
„ actendunt animos, futuraegue pagnae fortunam ipfo cantus 
zp’ auguräntur: terrent enim trepidantve. prout fonuit 
oz actes. Nec tam voces illae „ guam wirtutis concentus, 
> Videntur: adfectatur praecipuè afperitas foni, et frac= 
5» tum-murmur , objectis ad ós fcutis, quo plenior et 
2» gravior vox repercusfi intumefcat’’, Ib. G. BRO= 
TIER 35 Sunt. qui barritum mallent:. at, barrire elen 
“3 Phantorum est, quos ne noverant quidem Germani, Bar= 
5»: dire werò cervorumest , quos faepisfime audiebant con= 
55’ Ziuogue; venabantur tum Germani tum Galli, apud quos 
a) celeberrimus fuit barditus. Inde vates, qui hoc modulo 
„> utebantur „ dicti funt bardi”’, 
Ge) vid. Ci vanzMA ad Pr XVIIL 16, ef auctos 
res, ibi banda, De TJD NN 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 517 


diepe en watervolle afgrondsvalleijen , 
die altyd van water volöp hebben; zoo 
wordt het menigwerf genomen voor de 
laage, diepe „en holle , dellingen tusfchen 
de bergen, of in de vlakke aarde, door 
welken zich het regenwater en de af- 
gronden, die in en tusfchen de bergen 
liggen, ontlasten en naar de zee voord= 
ftroomen. 
___Jn zulke valleijen, die voor het fon- 
tein- en regenwater , geduurende de 
koude tot bedden verftrekken , wordt 
noch lang gras en water gevonden , 
wanneer in de oppervlakte der aarde 
door de zon het groen reeds verflon- 
den was. De Arabiers weeten zich van 
die gelegenheden te bedienen; en kun- 
nen, in die gewezene beeken, fomtyds, 
door een weinig te graaven, een tame- 
lyk goed water vinden. Dan het is na- 
tuurlyk te begrypen, dat, hoe meer de 
hitte toeneeme, hoe dieper het water in 
de aarde moete zakken ; en dat, uit 
dien hoofde, in de diepfte plaatfen de 
meeste vochtigheid moete gevonden 
worden. Weshalve ik Zud, de Dieu, 
en 7 D. Michaëlis, niet kan toeftem- 
men, die 15}, met behulp van het £thi- 
opisch en nl door een opfteigeren 


k 3 | of 


518 JUSTUS TJEENK OVER DE 


of opklimmen vertaalen : doordien de 
herten ; om in die /aagten te komen, 
hiet moesten klimmen, maar daalen, en 
zich van eenen ‘hoogeren grond naar 
Eenen laageren begeven. Mogelyk heb- 
ben zy ook, in die dorre, fcherpe, en 
dorftige oorden, als het water in de 
oppervlakte ophield, diepten aangetrof- 
fen, die wel water hadden , maar tot 
welken zy niet konden genaaken, en 
over welken zy, met uitgeftrekte en 
overgebogene begeerten, zich te vergeefs 
zullen gekromd, en door een jammer- 
geluid om water gefchreeuwd hebben. 
Dan dit fchynt door de beteekenis (y) 
van het woord, wanneer het Arabisch 
wordt ingeroepen , en door het plaat- 
felyke van Zrachonitis, daar veele put- 
ten, onderaardfche gangen, waterbak- 
ken, en ongemeene fteile diepten zyn, 
begunstigd te worden, 

_ De reizigers, die dat dorstig en droog 
land in den zomer doortrokken hebben, 
ondervonden te meermaalen, vooral in 
tyden van oorlog, dat zy, die ter dorst- 
lesfchinge het water uit die putten en ho- 
len, door middel van een emmer, aan 
een lang touw vastgemaakt, zochten op- 

SN te- 
(7) Cl, VENEMA ad PC XLIL, 2, p. 16, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. “519 


tetrekken; (z) in hunne verwachtinge 
werden te leurgefteld ; omdat-de Struik- 
roovers , of Arabiers, die. zich in de 
kuilen en gaten ophielden, het water- 
vat , met een groot gedeelte van ‘het 
touw, hadden afgefneeden, David had 
niet alleen tegen hitte en-dorst te kam- 
pen, maar moest ook geduurig tegen 
de befpringingen van rooveren en plun- 
deraaren op zyne hoede zyn. Het was 
voor hem een zwaar onheil ;- niet alleen, 
dat hy uit Jerufalem , dien Just der gan- 
Sche aarde , verjaagd , en van Gods 
troostryk en volzalig aanfchyn , voor 
eenen tyd, verwyderd; maar vooral; 
dat hy, naar een land uitgedreeven was, 
waar hy ondervond het tegengeftelde 
van al het heugelyke en geneugelyke; dat 
hy binnen Jerufalemn in eenevolle maate 
genooten had, (a) Hy was in een land, 
k 4 dat 

(Z) WILLERMI & Tyrenfis Archiep. , Hijt. Lib. XVI 10. 
(a) Hoe bang het voor oviprus vallen mogte, 
het onfterflyk Romer, die Koningin vande volken der 
aarde, met al haar vermaak en goede fier, te ver= 
daaten: werd nochtans zyne ballingfchap daardoor 
verzwaard, en woor hem des te ondraagelyker, 
dat het ongenoegen van Aucusrus hem gedreeven 
had naar een land, waar hy het tegengeftelde van hitte 
en droogte ondervond; en, dat hy te Tomes, in ’ 
Zure Noorden, in eene geftadige vreeze van Scythen 


En Sarmaten, zynen lecftyd mtoeft doorbreneen, 
Vergel, Pf, CXX, Se Ö ai 


520 JUSTUS TJEENK OVER DE 


dat niet flechts het lichaam witdroogde ; 
maten moede maakte, maar ook dat den. 
snoed en de dapperheid verzwakte, Dan 
zodanig is de uitwerking van een heet en 
bar land, dat het de natuurlyke voch- 
ten opflorpe, de ingewanden doe zie- 
den, en den-moed noch eerder dan het 
lichaam bezwyken (b). 
… Weshalve Davideenen waarén helden- 
moed liet doorftraalen , wanneer hy, te 
midden dier zomerdroogten, zyne tegen- 
woordigheid van geest behield: en, on- 
der eene uitflorting wan zyne ziel over 
zich. hene, als eenen magtigen vloed 
van benaauwde en angstvallige gedach- 
ten, hy echter, onder allen dien last van 
zwaarmoedige en knaagende zorgen, 
wel zonk, maar niet te gronde ging, noch 
zyn vertrouwen op den God zyns heils 
liet vaaren ; maar dat hy veel eerder 
zich zelven, als eenen onvertfaagden en 
onbezweekenen krygsman , verwakker- 
; ‘ : de, 
(b) Q. currim Lib. VIL. C. V. 5, Jpfe “cum expedito 
2» Ggmine loca deferta Sogdianorum iztrat, zocturno 
„> Hinere exercitum ducens. Aquarums ut ante dictum 
ao est, penuria, prius defpergtione quam defiderio 
2 bibendi fitim accendit..., caeterum, cum ipfa duce 
« 38ltus oritur: omnemque naturalem abforbet hu- 
2 morein ficcitas;.ora, vifceraque penitus urun= 


za EUT, Jtague primum animi, dejnde GOrpora defigere 
p toeperunt”, | 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 52r 


de, en zynen geest, die al begon te 
ondervinden den moedbenemenden ine 
vloed van een heet en waterloos land, dus 
bemoedigde : Wat buigt gy u neder, O 
anyne Ziel! en zyt onrustig in my? hoop 
op God; want ik zal hem noch loven, 
woor de werlosfingen zyns aangezigts. O 
myn God! myne Ziel buigt zich neder in 
my: daarom gedenk ik aan u, uit het 
Land der Jordaane, en Hermonim , uit 
het Kleine Gebergte, enz. Pf, XLIL 6, 
7. 12, XLIL. 5. | 
Nu zie ik te gemoete, daar wy het 
Land der Jordaane, enz. als droog en 
dorstig, befchreven hebben, dat ’er, uit 
vs. 8, dezes Pfalms, zwaarigheden te- 
gen onze ftelling zullen gemaakt worden. 
Is het Land der Jordaane, de Her- 
mons, en Mitshar, des zomers , over 
het geheel genomen , zoo heet en water« 
loos, en moet het tafereel dezes dicht- 
ftuks zich zelven gelyk zyn; -hoe komt 
het dan, zal de vraag wezen, dat de 
Dichter in dat zelfde land gewaage van 
afgronden, watergooten, baaren? / 
… Ik wil gaerne bekennen , en het is nas 
tuurlyk te denken , dat de gelykenisfen, 
waarvan Zich de maaker bediend heeft, 
allen van het Land der Jordaane ont 
WV. out. wee oak 5 leend 


522 JUSTUS TJEENK OVER DE 


leend zyn; en kan ook niet toelaaten 
eenigeaanfpeelingenop ftrydige, en zich. 
zelfs wederfpreekende, voorwerpen. 
Daarom kan ik my niet voegen by de 
uitleggers, die hier denken aan de af- 
gronden of golven der Midadellandfche 
Zee, welken immers nooit over Davids 
hoofd gegaan zyn ; noch aan waterhoo- 
zen of wolkbreuken, (c) die niet in het 
Land der Jordaane, maar op de kusten 
van Syriën, vry gemeen zyn; noch aan 
de golven en baaren van’t meir Cinnereth, 
ofder Doode Zee, die beiden niet lagen 
in ’t Land der Jordaane , noch beand- 
woorden kunnen ,met de beweeging van 
haar water, aan die verhevene uitdruk 
king, alle uwe baaren en golven. Het 
meir Cinnereth kan fomtyds wel zeer on- 
ftuimig zyn; maar het heeft zyne golven 
niet uitgeworpen over David, die zich 


pe 


(ce) De Engelfche Overzetting heeft WATER-SPOUTS, 
Hoozen, Dr. sraw {chryft, (Travels, pe. 333.) dat de 
Hoozen by een betrokken lucht, als de winden ge- 
weldig zyn, en in alle richtingen waaijen, meer 
gemeen zyn by de Kaapen , Latikea, Greego,en Car- 
mel, dan in eenig ander deel van de Middellandfche 
Zee. Edoch! hy fchynt den wintertyd in ’t oog te 

ebben; alzoo het daar ter plaatfe des zomers 
meest helder weêr is. De Hoozen zyn op het land, 
omdat “de berger in den weg liggen, zeldzaam, 
en zoo gemeen niet als op de zee, LUCRET. Lib. Vla 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 523 


op het Zand bevond. De Doode Zee 
(naar TACITUS aanteekening (d)) wordt 
door den wind niet voordgedreeven, jus4 
TINUS befchryft haare waters, als onbes 
weegelyk (e). Dit is zeker „dat zy log en 
traag is (f); en dat zy, wegens de gerin= 
ge beweeging van haare zwaare en foos 
denlymachtige wateren, en van haare on= 
gefchiktheid om visfchen in % leven te 
houden, de Doode Zee genaamd wordt, 
Kan het geruisch der zee, die tegen 
den voet eener rotfe aanflaat, niet ver- 
der (volgens HOMERUS (g)) gehoord wor 
den, dan de ftem van een mensch die 
hard roept; zoo was het onmoogelyk;, 
dat David, in’t midden tusfchen de twee 
opgenoemde zeën geplaatst, gelyk 
nochtans fommigen willen, haare woe- 
de, op eenen afftand van 12 uuren ; 
zoude hebben kunnen vernemen. Als 
zy daarmede noch verenigen eenen ge- 
weldigen plasregen, die, met een groot 
gedruisch, in zoo veele golwen en baa- 
ren , over Davids hoofd zoude heenge- 
| gaan 
(d) Hift. Lib, V. 6. 
“_(e) Leb. XXXVL C. IE, 
(Í) SENECAE, Epift. LXVII. …, Hoe loco mihì Demen 
a> Zrius nofter occurrit , qui vitam fecuram , et fine ullis 


zo fortunae incurfionibus ‚ mare mortuum vocat °”’. 
_ (@) OD. €, 400, £. 294. , 


524 JUSTUS TJEENK OVER DE 


gaan zyn; dan wordt de zaak daardoor 
noch te ongelooflyker. Want het vrecs- 
Iyk geklater van zulk eene ftortvlaage 
zoude het rumoer der zeën meer ver- 
dooven, en ongehoorbaar maken (h); 
en de genen van het dorftige herte 
zoude dan niet te pasfe komen, noch ten 
zinnebeelde voor den Koninglyken Dich» 
ter dienen, om daardoor zynen heftigen 
en brandenden dorst te beteekenen. Om 
dan geen meer onbeftaanbaarheden te 
vermelden , noch meer ftrydende ge- 
voelens over deezen text optehaalen ; 
zal ik, om dit onderzoek ten einde te 
brengen, en om alle zwaarigheden weg- 
tenemen, in °t Land der Jordaane enz. 
plaatfen aanwyzen, waar de dichter in 
eenen letterlyken zin zeggen konde: De 
afgrond roept tot den afgrond, by het ge- 
druisch uwer watergooten: alle uwe baa- 
ren, en golven, zyn over my bene ge 
aan. 

Ik befchouwe David, met zyne man- 
fchap, in de holen en fpelonken : welken 
in den Zibanon en in Zrachonitis zoo 
meenigvuldig zyn, dat de fchryvers En 

| e 


Ch) Q. currir Lib. VIII C. XIII $. 23. ARRIA= 
NUS „. V, 333. “Tôwe re €£ obgavä, cet, VIRGIL. Georg. 
IV. 364. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 525 


de Kruisvaart , niet wetende de beteeke: 
nis van het woord Zrachonitis, en in 
dat dorre Land, geduurende den zomer, 
geen beeken noch bronnen aantreffende, 
maar wel een meenigte van watergooten 
en buizen, door welken het water naar 
(1) regenbakken of waterhbouders , zoo 

door 


(1) De Tangues of Waterhouders, Zoo gemeen in. 
dit gewest, als waren zy , met uitfluitinge van 
beeken en bronnen , de eenigfte waterplaatfen , wor= 
den in heete en drooge landen, waar het des zo= 
mers niet regent, voornaamelyk aangetroffen ; om „ 
door- middel van het winterwater, het welke in 
die bakken was verzameld en bewaard, de hoven 
en akkers maatiglyk te befproeijen , en de men= 
fchenen het vee in hunnen dorst te drenken. Deze 
Tunques Zyn, Zoo door de natuur, als door den ar- 
beid ende kunst , vervaerdigd, De natuurlyken zyn 
de diepten en dalen , welken tusfchen het ge- 
‘bergte liggen, en de valleijen, door welken het 
water in den regentyd, als door zyne kil of bed, 
naar de zee voordftroomt, of zich in de meiren 
en het zand verliest. In die valleijen en diepten 
verblyft het water noch een poos; en het wordt 
daarin, ten einde het niet ganfchelyk vervliete, 
door dammen met de minfte kosten tegengehou- 
den en opgeflooten. De nood dryft en dwingt den 
loomen en vadzigen Oosterling, wil hy door den 
dorst niet omkomen , om ook , aan den wortel of 
voet der bergen, zich bakken uittehouwen, en 
op allerhande wyze het water der bergen en heu- 
velen , in den regentyd, derwaards afteleiden. Het 
weinige water, dat noch in die laagten en bak= 
ken, geduurende de verflindende zomerhitte, in 
‘Trachonitis gevonden wordt, is zeer fpaarzaam „en 
- van 


en 


526 JUSTUS TJEENK OVER DE 


door de nâtuur als kunst vervaerdigd, 
in den regentyd wordt afgeleid, van 
oor 


van eene. zeer flechte- en ongezonde hoêdanig- 
heid, Hetftinkt en kookt op zyn flyk ; wordt ver= 
modderd. door den voet van menfchen en dieren, EZECH, 
XXXIL, 2. XXXIV. 18. ; door het invliegende fyne 
en ziltige ftof laf en walgelyk; en (tot eene over-= 
maat van kwaad) het grimmelt en leeft van wor= 
men. Een water, eerder gefchikt, om den dorst 
te tergen, dan om denzelven te ftillen, En wordt, 
daarenboven, den drinkeren zeer gevaarlyk : aan= 
gezien zy, door deszelfs gebruik, zich krankhee 
den op den hals haalen, en wormen in hunne 
beenen krygen, welken daaruit met groote om= 
zichtigheid , door hen allengskens rondom iets op= 
terollen, moeten getrokken worden. Dan , door 
een fchiclyke of onvoorzichtige uithaaling, bre- 
ken zy inftukken;-en verwekken , door de gedeel- 
ten, welken in ’t vleesch en vel waren blyven zit- 
ten, eene pynelyke verzweering. Ook gebeurt 
het dikwyls, dat die bakken, door den alvernielen- 
den tyd, en de brandende en verteerende zonne- 
ftraalen , fcheuren; en zy worden, in den oorlog, 
om den vyand afbreuk te doen, verwoest en ver- 
dorven. 

Daar nude reizigers, geduurende den zomer, in 
Trachonêtis geen vlietende beeken noch fpringbron- 
nen hebben gezien, en-eenpariglyk getuigen, dat 
de in-en-opgezetenen met hun vee hunnen dorst 
in de waterhouderen of regenbakken blusfchens heeft 
de Koninglyke Dichter het woord B PAN: wafer- 
frroomen, of het water, dat in de wallegen en killen, 
als mede in’ andere wirgehoolde plaatfèn j bewaard 
werd, niet onverfchillig , of zonder toeleg; ge- 
bruikt : maar denkelyk heeft hy het hert ‘bóven 
die bakken, en niet aan fonteinen of beeken: gelyk 
anders van de ‘dichteren gefchiedt , hv 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 52% 


oordeel waren, dat de gooten of waters 
leidingen, waarin ook de inwooners met 
hun vee zich ophielden, aan dat Land 
den naam van Zrachonitis gegeven had- 
den. Dan de woordgronding ziet ei- 
genlyk op eene hobbelachtige , ruuwe , 
Jcherpe, en klipachtige , grondgefteltenis, 
hoedanig dit land van alle de reizigers 
wordt befchreeven, en daarenboven be- 
rucht door zyne ysfelyke holen en diep- 
ten, die, naauw van ingang, naar bene- 
den zich zeer verwyderden, en altemets 
van zulk eene grootte waren,dat zy 4000 
menfchen konden omvangen, Ongemee- 
nefterke bergvestingen en burgen van toe- 
verlaat, waarin ‚van oude tyden af „de be- 
wooners dier dorre flreeke, als in koele 
en welverzekerde plaatfen ; hun leven 
onder hun vee doorbragten, en uit de 
afgronden gedrenkt werden. Afgronden 
en diepten, van de natuure zelve toege- 
fteld ,‚ en fommigen door-?s menfchen 

kracht 


ingevoerd; om door die waterbakken, die aän 
Trachonits als eigen waren, deszelfs waterloozen 
toeftand te befchryven , en dat droog en fcherp land, 
door de waterhouders, als ken-en-merkteekens, te 
byzonderen; en daardoor tevens de redenen van 
zynen lichaamelyken dorst, en vanhet gefchreeuw 
der herten bover die bakken , waarmede hy zyne 
geestelyke verlangens naar God wilde vergeleken 
hebben , duidelyk optegeven, dis 


528 JUSTUS TJEENK OVER DE 


kracht en geduld tot woonplaatfen uits 
gehold; en zoo zonderling ingericht, 
dat zy veel geruchts in de gefchiedenis- 
fen hebben gemaakt, en een gansch le- 
ger werk hadde, om een handvol ftryd- 
baare mannen daaruit te vernestelen, 
David, en zyne manfchap, door den 
dorst gedwongen, zullen meenigwerf ge- 
noodzaakt zyn geweest, om zich in de 
holen, ongeacht de roof-en moordzuch- 
tige menfchen, welken zich daarin ver- 
fchoolen , met veele moeite en gevaaren 
nedertelaaten: en zullen, omlaag, in de 
diepten gekomen, al wierden zy vande 
Troglodijten of Holbewooneren niet be- 
fprongen, of vervaerd gemaakt, noch- 
tans door de buizen en watergooten, de 
groeven en fcheuren der bergen, door 
welken de ontbondene fneeuw zich in 
de afgronden ontlast als door zoo veele 
pypen van een natuurlyk waterörgel , 
de vreemdfte en fchrikbaarendfte flem- 
men en geluiden hebben vernomen, en 
de naarfte treur- en jammerliederen hoo- 
ren fpeelen (k), die mogelyk door de 

kunst 


Ck) Relation du Voyage de Perfê et des Indes „du Sr. 
TH. HERBERT , p. 206. 207. ») Ux vieux poëre emporté 
zp Par une fureur poëtique, fis et chanta des vers à dd 

ggn. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, _ 52ò 


kunst zoo vervaarend en fchrikkelyk niet 
zouden kunnen naargebootst worden. 
Want de afgronden riepen tot de afgronk 
den, en maakten eenen zang en tegen- 
zang , met zulk een ysfelyk geluid, dat 
de Concerten van fommige Oosterlingen ; 
wier geraas de ooren der Zuropeaanen 
opfcheurt; daarby niet eens zouden ge= 
hoord zyn geworden, Daar zyn geen 
pypen, die zoofterkfpreeken , hoch zulk 
eene droevige en naargeeftige overeen= 
flemming maken, als de wlingerbeekjes 
en verborgene buizen of watergooten , door 
welken zich de gefmoltene fneeuw van 
de hooge bergen naar de afgronden, die 
daarönder liggen, ontlast. Vreeslyke 

V. DEEL. Ll en 
„> lowange , ausquels répondoit un bruit enragé de leurs tim= 
„> bales ef d'autres inffruments barbares, de’ fonnettes, 
2» tambours, cimbales de cuivre , flüteset autres, qui fai- 
2» foient un tintamarre, qui nous etourdisfoit en forte que 
»» Hous meusfions pu ouir le tonnerre..… Fene fray s’ils 
22 croyoient nous faire plaifir, mais ge puis dire avec veri- 
2» ZE, que Juand nous ferions fortis de Vantre des Ciclopes, 
sn Hous n'aurions pas efte plus fatiguez ny plus etourdis que 
2» Hous eftions , et pour moy en particulier je fus ravy de me 
2» trouver dans mon logis où je me couchay fi etourdy, que 
2» de zrois jours je ne recouvray oute,” Et p. 219, ” Les 
2» Perfes muren le feu a leur artillerie, et nous donnerent 
2s deur mufigte compofëe de hautbois, de timbales, et 
2 d'autres inf?rumens , que l'on ne connoit point en Euro- 
2» Pe, et qui fasfoient une harmonie fr enrazée, quelle res= 
22 Jembloit aux orgies de Bacchus, plútost quw’à un comeré 
5» de mufigue”, 


—_ 


530 JUSTUS TJEENK OVER DE 


en fchrikbaarende ftemmen, die van 
fommige grotten en fpelonken het gedier- 
te en het gevogelte, ja! ook den mensch , 
verwyderen, en hun den moed en lust 
benemen om die verfchrikkelyke diep- 
ten te bezoeken. Door die enge door- 
togten, en geflotene of overdekte gooten, 
(1) valt het water, als in ongeftuime en 
gebrokene baaren (m); raast en fchuimt 
tegen , en over, de kantige rotfen; 
fcheurt de klippen; en fleept, nu (n) 

It en 

CI) Iz LYCOPHRONIS CASSANDRAM JOH. POTTER 

Comment, p. 1IQ. Gp. 144. in fin. 

(MM) AMMIANI MARCELLINI Lib. XVII. C. 7, p. 
168. ” Accidunt autem, ut opiniones exiftimant, inter 
25 (4$ ARISTOTELES aeffuat & laborat , aut in cavernis 
2» Winutis terrarum, quas graece Syringas appellamus, 
os irpulfin crebriore aquis undabundis: cet?” SENECAE 
Nat, Ovaeft. Lib. V. C. XIV. *” Flumina ällic fcias licet, 
»> Aoftris paria, fublabi: alia leviter ducta, alia in con- 
»5 fragofis locis praecipitando fonantia. Duid ergo? non il- 
ao 4d aeque dabis , esfe aliquos & fb terra lacus , & quas= 
2» dam aquas fine exitu flagnare”? ? C. 15. ” lilo descendere 
a> anfi fint , ubi movam rerum pofitionem terrarumgue pen= 
2) dentium habitus , ventosqueper caecum inane experirentur , 
25 C’ aguarum in illis fluentium borridos fontes ‚ & altam per= 
a> Petwamguenoctem”, Lib. VL. C.7. Illicgnogue aliae vafto 
55 curfudeferuntur , dr in praeceps volutae cadunt : aliae lan 
2» Zuidiores ìn vadis refunduntur , &leniter ac quiete fluunt”, 

(n) SENECAE Nat. Quaeft. Lib, VL. C. 22. Tune 
5 Jaxa vafti ponderis decidunt , tunc illa praecipitata rupes, 
25 quidguid ab imo repercusfit „ non pasfura confiftere , fuccu= 
Ey 


ut ait VIRGIs 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 531 


en dan, fteenen en ftukken van rotfen met 
zich, die met een vervaarlyk geplompin 
de afgronden nederftorten , en die duistere 
en wyde holen, met heefche en fchorre 
emmen, doen huilen enloeijen. Alle oo- 
genblikken vallen ‘er (op de bergen van 
Ararat) {rukken van de rotfen in de af= 
gronden,die een afgryslyk geplomp en ge- 
klater maaken. Deafgrond van den berg 
vertoont de grootheid des HEEREN. Men 
yst en fiddert, als men ’er inziet; en 
het hoofd begint te drauaijen „ als men op 
deszelven atgryslyke (o) fteilten wil ftaa- 
ren. Steilten, die loodrecht zyn, en 
met puntige zwartachtige rotfen ge- 
boord, enz. Het hol van Corycius (p), 
in Cilicien, was van de natuure zoo inge- 

richt, dat het fcheene de eerwaerdige . 
wooning der Goden te wezen, Een 
Goddelyk geluid van Cymbaalen; een 
fchroomelyk geraas van beekjes , die van 
alle zyden daarin ftortten, Een groòte 
vloed, die uit eene groote bronne zich 
voor een kort eind wegs ophief, maar 
daarop zich weder verbergde ; een dik- 
ke duisternis, en een zwaare lommer 
| Ll 2 van 


(o) TOURNEFORTS Reize naar de Levant, 2. De 
bl. 132. enz, 2 
(PJ: POMPONII MELE Lib, 1, C XIII. 20. &e. 


532: JUSTUS TJEENK OVER DE 


van „bosfchen en ftruiken, die den in- 
gang. zoomden; deeden den ftoutften 
fchroomen en beven. Zoo was ook het 
hol Zypbon, daarby gelegen; zoo was 
ook Atlas (q),; en andere hooge bergen 
en fteenklippen; waar het zonderling 
geluid van fluiten, trommelen, en cym- 
baalen, die holen en fpelonken, in de 
meeninge van een onwetend en bygeloo- 
vig volk, maakte tot een dertel verblyf 
van Pan (r),de Haunen ‚en Satyrs. Vrees- 
lyke oorden ; die des daags een woeste 
en wilde eenzaamheid vertoonden (Ss), 
en des nachts, in hunne afgronden, naa- 
re galmen en klaagtoonen deeden hoo- 
ren; die, door de kanten (t) en eins 

en 


(q) PLIN. Nat. Hit. Lib, V. TI. HOFFMAN Lex 
Uziv. in. vocibus Aulocrene, Marfyas, cet. 

(r) HOMERI Hm. iz Pana. C‚ VALERII FLACCII Argo= 
zaut, Lib, III. Par nemoram belliguepotens;quem lucis ab boris 

„ Aztra tenent”, 

Of Gad, te Baäl Gad en op den Libanon geëerd, 
en Jef: LXV, rr. vermeld, niet Pas geweest ZY » 
zal misfchien een onderwerp van onze overweginge 
kunnen worden, 

(S) POMPONII MELE Lib, III. C. IX. 85. /2q. 

(tE) SENECE Nat. Quaeft. Lib, VL. C. 19. ” Quomo- 
25 do iz dolio cantantis VOX , per totum cum quadam dis= 
2> cusfione percurrit ac velonat , &» tam Jeviter mota, tam 
za men circuit , non fine tactu ejus tumultugue , quo inclufa 
2 est: fic fpeluncarum fub terra pendentium er 

2 tE 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 533 


den der onderaardfche holen, en door 
de wederkaatfing der bergen, verinee- 
nigvuldigd werden, Stemmen, natuur- 
Jyker wyze gefchikt , om een gemoed, 
van den Geest der wysheid, des raads , der 
flerkte, kennisfe, en vreeze.des HEEREN, 
ontbloot , te verbaazen en te ontroeren; 
maar echter niet in ftaat, om het hart 
van dien heldhaftigen Koning ganfche- 
lyk te verbreken: als die, onder. alle 
die jammer-- en treurgeluiden, in de 
groot{te afzonderinge en verlaatenheid, 
nochtans der heilrotfe, met een geloo- 
vig en fterk vertrouwen, aankleefde, 
wanneer hy zeide: De HEER zal des 
daags zyne goedertierenheid gebieden, en 
des. nachts zal zyn lìed by my zyn; het ge- 
bed tot den God myns levens ; PL XLI. 9. 
‚Onder den Hermon is eene afgrysly- 
„ke kloof en metelooze diepte, waaruit 
de fordaan te voorfchyn komt: en van 
zyne befneeuwde kruin ftorten naar die 
diepte verfcheidene vlietjes; en de ont- 
dooide {neeuw fy pelt en glydt, door de 
fcheuren en recten van dien berg, met 
een geruisch, naar dien grondeloozen kolf. 
HAR Elng Het 


25 TAS habet atra fuum; quem fimul alius fuperne incidens 
so Percasfit , agitat non alier, quam illa „de quibus paullo 
‚…… ante retulì , inania indito. Clamore.tonueruut”, 


534 JUSTUS: TJEENK OVER DE 


Het afftroomend water breekt op rots 
en klippen; en tuimelt over malkande- 
ren, als. zoo veele geweldige en zich zelfs 
vernielende zeebaaren, Daar zyn bee- 
ken, die van den Libanon op de rotfen 
fpatten; en met een geluid, als van ee- 
nen (u) florm en donder (v), naar den 
afgrond nederftorten, — 

De groote meenigte van fneeuwwater , 
dat, door verborgene pypen en water- 
gangen, naar de diepten in het gebergte 
afrolde, tegen de kanten der klippen 
brak en raasde, en in gebrokene baaren 
en verwoede golwen over David hene- 
viel; de afgronden by haaren val op- 
wekte, en luid deed tieren en roepen; en 
cie holen en fpelonken, niet van aange- 
naamheid- verftoken, tot ysfelyke fchoon- 
heden maakte; (dat ik (w) met den Rid- 
der D'ARVIEUX Ípreeke) ; mogt vryelyk, 
wegens het fchroomelyk en vervaarend 


Se 


(u) Memoires du Chevalier D'ARVIEUX, Tom. % Pe 
418. Excerpt. Geogr. ex IBN OL WARDIs P. 174» 

(v> Voyage du Sr. DE STOCHOVE. p. 322. ° Uy court 
a ua vuisfeau lequel comme il est enfermé dans ces monta- 
22 87053 Ó* qu'il tombe par plufieurs precipices fail autant 
29 de bruict que le tonnerre”, 

) Tom. 9. p. 418. Á Le voyage de Syrie & du 
Mont-Liban „ par M‚. DE LA ROQUE, Tom. I. p. de 
29 @ la zuit on est pemetré6, pour ainf? dire, d'une doute 
zo terrear par le brwit de ves eaux qui we tarisfent jamais”, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE,. 535 


geluid van dat fneeuwwater door die 
gooien en fcheuren, Gods baaren en gol- 
ven genaamd worden; als die, in haare 
omftuimigheid en woede, voor de holle 
en dolle gowen van eene beroerde en 
verbolgene zee niet behoefden te zwich- 
ten, 

Moet de taal en ftyl der dichteren, 
naar het voorfchrift van ARISTOTELES 
(x), van den gewoonen weg afgaan , en 
niet voordloopen in woorden, waarvan 
men zich in de dagelykfche praat en ver- 
keer met menfchen bedient, maar in 
oneigenlyke uitdrukkingen, die de voor- 
werpen omkleeden en in eene bevallige 
tooi aan het oog vertoonen; dan moet 
de dichtítyl des te fraaijer worden, wan- 
neer dat ongewoone, en van het betre- 
den pad afwykende, meerder in de 
zaake, dan in de bewoordinge, van het 
dichtftuk gevonden wordt: omdat de 
zaak de leiter, even als het lichaam de 
fchaduw, in waarde, kracht, en fchoon- 
heid, oneindig te boven! gaat. Mogen 
de wonderen, en alle zulke gebeurtenis- 
fen, welken het menschdom bykans on- 
moogelyk rekent, met alle recht tot 

l 4 het 


(x) Lib, De Pott, Cap. XXII. 


536 JUSTUS TJEENK OVER DE 


het ongewoone gebragt worden; dan 
moeten in een dichtftuk (myns oordeels) 
die wonderen en zeldzaamheden niet 
in buitengewoone en oneigenlyke woorden 
opgezongen, maar in eigenlyken en let- 
terlyken opgegeven, worden. Zulke ge- 
beurtenisfen ftaan als met een raadfel 
gelyk : en; zal een raadfel in ons ver- 
wondering, aandacht, en naarvorfching, 
verwekken; zoo moet deszelfs ftyl en 
bewoording gemakkelyk , eigenlyk, en ligt 
te verflaan, zyn; en dezelfs verborgen- 
heid en geheim niet in de woorden, 
maar in de zaak zelve, ingewikkeld 
wezen. Het moest aan allen, die noch 
de fchriften noch de kracht van God weten, 
onaannemelyk, jal ten eenemaale onge- 
loofiyk voorkomen, het geen de Profeet 
Jonas, Hoofdít, II. 3. enz. van zich zel- 
ven getuigt: Alle uwe baaren, en uwe 
golven, gingen over my hene. De zaak, 
nochtans, had zich zoo toegedraagen ; 
en de-woorden, door welken die zon- 
derlinge gebeurtenis van hem wordt be- 
fchreeven, moesten eigenlyk, en niet 
Leenfpreukig , doch naar de #etter, ver- 
{taan worden, «Want hy-had, in den 
grooten visch, de paden der zee doorwan- 
geld} het wier was aan zyn hoofd gebon- 

| den; 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE: 537 


den; en de grendels der aarde gingen om 
hem hene, David konde op eene zelf- 
de wyze, en zoo als wy daarvan reeds 
de genoegzaame redenen gegeeven heb- 
ben, uit de holen van Hermon en Mits- 
har , vitroepen: Alleuwebaaren, enuwe 
golven , zyn over my henegegaan: de af- 
grond roept tot den afgrond, by het.ge- 
druis uwer watergooten! Van zulke dich- 
terlyke fchoonheden, die ongewoone 
en zeldzaame gebeurtenisfen „welken 
aan het vleefchelyk oog als onmogelyk 
toefcheenen , in een?ftyl en bewoordinge 
voordraagt, die van allen duidelyk en 
naar de letter wordt begreepen en opge- 
vat, hebben de ongewydden geene voor- 
beelden, dan alleen de zulken, welken 
Zy, by wyze van verzieringe, en door 
eene fabelzuchtige verbeelding, hebben 
in ’tlicht gebragt. Die geestige byzon- 
derheden worden alleen aangetroffen in 
de fchriften van die menfchen, waarin 
God, die alleen wonderen doet, wonder- 
yk geweest is, en welken hy #0: wonde- 
ren en wonderteekens gefteld had, Maar 
ik worde gewaar, dat ik, die my by 
de Aardrykskunde fteeds had opgehouden, 
in devoorgaande bladzyde, ongemerkt, 
der Dichtkunde genaderd ben, Dan die uit 

Bait Ll 5 fap 


538 JUSTUS TJEENK OVER DE 


ftap is niet groot; en zal zelfs dienen, 
om my, door noch ééne aanmerking 
Van ARISTOTELES en anderen , over de 
Dichtkunde , medetedeelen, als door ee- 
nen kleinen omweg, tot het einde. my- 
ner aanmerkingen, over het Zrets der 
Jordaane, enz. te brengen. Diefcherp- 
zinnige Wysgeer, en allen, die over 
dat onderwerp gefchreeven hebben, mer- 
ken aan, dat de mensch, van natuure, 
ter naarvolginge geneegenis; en dat hy, 
om naartevolgen, en in zich zelven uit- 
tedrukken, het geen hy in de voorwer- 
pen ziet, en het geen hem zelven leven- 
dig had geroerd en fterk getroffen, het 
allerbest flaagt, wanneer tusíchen hem, 
en de dingen welken hy zoekt uitte- 
drukken, eene natuurlyke overëenftem- 
ming plaats heeft. Dat is: die tot de 
Zang- en Dichtkunst geboren is, wordt 
het gemakkelykst en van zelf, als het 
ware, door de gelykenisfen, die met 
zyne geestneiginge {trooken, en door de 
toonen, die met zynen toeftand inftem- 


men, geroerd en aangedaan (y). De 
voord- 


(y) ELIANI Var. Hift. Lib. XII, C. XXXVII. 
grevÒBvreg Dè of Dduur, eis lag Tivàg ÜrdvTe8s Hui Ka- 
maculgs dmongunlovrui- Conf, PLUTARCHUS, qwì Syris, 
Lydis, & Agyptiis, hauc lugendi rationem magis con= 
“_wenientem „ etiam tribuit , Lib, de Confol, ad Apollin, Se 


HEILIGE. AARDRYKSKUNDE, 539 


voordbrengfels van zyn vernuft ontvan- 
gen hunne byzondere waerde van dien 
trap der overëenftemminge; zy zyn het 
allerkostelykst; wanneer die onderlinge 
overëenkomst, om zoo te fpreeken, alle 
perken overfchrydt, en de dichter uit 
zynen ftand gerukt en buiten zich zel. 
ven gevoerd wordt, De toepasfing van 
dat alles laat zich op David, dien veld- 
vlugtigen Koning, in zynen, bykans 
wanhopigen, toeftand ,gemakkelyk maaä- 
ken. Hy werd door een zee van ellende 
gefold, gefchokt, en geflingerd; en, 
door eene meenigte van wederwaerdig- 
heden ‚heen en wedergedreeven (z). Gol- 
ven, en baaren, (a) van allerlei rampen 
en tegenfpoeden gingen over zyn hoofd; 
en, uit den overvloed, op een verrader- 
lyke wyze, tot de uiterfte behoeftig. 
heid 

(Z) T- ALBERTI Obf. Philol. in N. T. p. 370. 
(a) Biblioth. Brem, Nov. Cl. VI. fafc. 3. pag. 108. 
Vid, quogue HELIODOR. AEthiopic. Lib. IV, p. 235, 


Köga (Onotv) êml Kuma meooépurkev Ö Zuiuuv 
ASCHYL. Supplic, 


Ba. Kaì mohann ye Suordhuuora medyward. 
3 Kauöiv ÒE zAjbos, morauds do, èréggerur 
Arys 'aguooov mékuyos ob war Eömogov 
To®' éepéBune, w° oOdeod Muijv vandv. 
Coll, JOH, POTTERI iz LYCOPHRONIS CASSANDRAM 


Comment. p. 137. ad vs, 228, À* Vitae TIMURI Cap, 
LXX, Tom, 2.p. 655. i 


540 JUSTUS TJEENK OVER DE. 


heid gebragt, moest hy, doof angst 
en vrees naargezet, in een dor en dorftig 
land omzwerven: een land, uit eigen 
aart, zeer gefchikt, om zyne natuur- 
lyke heldhaftigheid te verbreken; om 
zyn leed en droefheid, door deszelfs ver- 
brandde, ruuwe, klipachtige , en fcher- 
pe grondgefteltenis, te vermeerderen; 
en om dien geborenen en van Gods 
Geest geheiligden Dichter, door alle 
zyne rampen en wederwaerdigheden, 
voor alles, wat fchrik konde verwek- 
ken „ overgevoelig gemaakt, nu ten ee- 
nemaale , door een meenigte van afzig- 
telyke diepten, en een fchroomelyk ge- 
luid van watervallen en afgrondsflem- 
men, zoo te beroeren, te ontftellen, 
en te vervaaren, dat hy moeste uitroe- 
pen: O myn God! myne ziel buigt zich 
neder in my; daarom gedenke ik aan u, 
uit het Land der Jordaane en Hermo- 
nim, uit het Kleine Gebergte! enz. Daar- 
om wordt myn geest overflelpt in my, myn 
hart is verbaasd în het midden van my! 
dk breide myne handen uit tot us myne 
ziel is voor u, als een dorftig land, Sela! 
enz. Pf, CXLIIL 4, 5. (b), Nochtans, 

in 


(b) Vergcl. Pf. LXXXVIIL Klaag/. III 52, - 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 54Ï 


in die duistere en treurnisvolle afgron- 
den , fchuilde hy by zynen God, en floot 
zyne fmeekingen met dit toeverzigt op 
dien Almagtigen Uithelper: (c) Wat 
buigt gy u neder, o myne ziel! en wat 
zyt gy onrustig in my? hoop op God; 
want ik zal hem noch looven; hy is de 
meenigvuldige werlosfing myns aangezigis, 
en myn God: Pf, XLII. 12. XLIII, 5. 


Nadat ik het Aardrykskundige van de: 
zen Pfalm, het welk tot eene bondige 
kennis daarvan den vasten grond legt, 
meestendeels hadde afgewerkt; beving 
my de lust, om myne gedachten, al 
reeds in onrym medegedeeld, zoo niet 
allen, ten minften haare voornaamfte 
bedoeling, in Dichtmaat overtegieten, 
Dan, in hoe verre my dit gelukt zy, 
zal een taal-en dichtkundig lezer, aan 
wiens oordeel ik my, met befcheiden« 
heid, onderwerpe, uit de hier volgen= 
de nieuwe beryminge het best kunnen 
opmaaken. 


A 


Al 


nar 


€ 


(C) HOMER. Od, é. 464. fog. 


842 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


1. 
_Als een hert, in dorre ftreeken, 
Wen de zomer heeft gelikt 
Waterhouders, gras, en beeken 
Schreeuwt ; zoo fchreeuwt myn ziel, en ftikt 
Schier van dorst, naar U , de bron, 
Levensgod! myn wolk en zon! 
« Wanneer zal ik God genaaken ? 
In zyns aanfchyns vreugde blaaken ? 
2. 
Myne fípys zyn bange traanen ; 
Traanen vlieten, nacht en dag; 
__ Als zy my geduurig maanen, 
” Waar blyft God, in uw geklag? 
’k Stort myn ziel, en worde droog, 
Ais ik denk, hoe ’k voormaals zoog 
Uwe borften, met de kooren 
„ Naar uw huis my doende hooren. 
3. 
Hoe ! myn ziel! zoo neêrgezonken ; 
Zoo verlegen, zoo bedeesd ? 
„Wacht op Hem, die u befchonken 
Had met eenen vasten geest! 
Kreun u aan geen bitfen fpot, 
Beid geduldig uwen God; 
Zyn gezigt zal my verryzen, 
_%k Zal noch eens zyn heillicht pryzen. 
4. Ziel 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 543 


4. 
Ziel en moed my thands verlaaten 
Myn God! daarom denk ik aan 
_U, uit Hermons, Mitshars gaten 
En uit t Landfchap der Jordaan. 
’k Kerm, waar ’t water my verbaast „ 
Als het door uw gooten raast, 
Over my uw baaren breken, 
Afgronds ftemmen my verbleeken. 
5. 
In den dag, zal God beftellen 
Zyne goedertierenheid : 
In den nacht, zal myn hart wellen 
Een gezang, dat my opleidt, 
Een gebed tot mynen God, 
Met berusting in myn lot. 
’k Zal den God myns levens zingen. 
Die zal dit voor my voldingen. 
ó. 
’k Zal tot mynen Rotsfteen zeggen : 
” Waarom wilt gy my „ gebukt 
» En vergeten , nederleggen 
„> In den rouw, en zwaar gedrukt 
s Van myn hooners, die my ’ meest 
» Hiermeê breken been , ja! geest? 
39 Waar is thands uw vast vertrouwen; 
2 Waartoe blyft gy op God bouwen 2” 
| -7. Wat 


544 JUSTUS TJEENK OVER DE 
ä. 
Wat! myn ziel! zoo neêrgeflaaget ; 
Zoo bekommerd, zoo beroerd ? 
Op! God- heeft ín u behaagen ; 
Uw God, die uit diepten voert. 
Smaad grootmoedig hunnen fpot! 
Hoop geloovig op dien God! 
’k Zal toch mynen God noch roemen, 
Hem myn Wezensleven noemen. 


Onze aanteekeningen, op het Zand 
der PFordaane, dienden noch vermeer- 
derd te worden met eenige aanmerkin- 
gen, over het laatfte gedeelte van Jofs 
XIX. 34. alwaar gezegd wordt, dat de 
flam wan Napbtali tegen het Oosten fliet 
aan Juda aan de Jordaan, Hoe is dit 
mogelyk? daar Juda, ten aanzien van 
Napbtali, niet in ’t Oosten maar in % 
Zuiden, ook niet aan de Jordaan maar 
aan de Doode Zee, gelegen; en door 
verfcheidene tusfcheninfchietende (fam- 
men, van Napbtali afgefcheiden; was. 
Heeft de Landftreek over de Jordaan, 
oudtyds, Judea over de Jordaan gehee- 
ten, gelyk de Heer RELAND meent; en 
denkt, dat dit uit Joskpmus(a), die van 

sen 


hann. mnd e) 


(@) Aut, Fad. Lib. XIL 4. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, ‘545 


een Fuda over de Jordaan gewaagt, v 
rdt blyke, De Heer BACHIENE, fi 
die dit gevoelen van dezen geleerden 
Landbefchryver, en van meer anderen, 
over deze moeilyke plaats, heeft ter 
toetfe gebragt, laat voorafgaan, dat de 
zaak terftond zoude gevonden zyn, als 
mien maar, zoo als RELAND het hebben 
wil, op de plaats uit JosepHus geruste- 
lyk konde aangaan. 

De Joodfche Gefchicht{chryver „wiens 
woorden ik, in ’t oorfprongelyke ‚naauw- 
keurig onderzocht hebbe , komt my 
voor , geheel iets anders te leeren, Hy 
onderrecht ons, hoe (c) Hyrcanus, in 
zyne wederkomste uit £Zgypten naar Je- 
rufalem, van zynen Vader en Broederen 
belaagd, wel hunnen verderflyken aanflag 
ontweeken hebbe, maar dat hem nie- 
mand in „Jerufalem wilde opnemen en 
huisvesten ; het geen hem niet weinig 
deed vreezen, en het befluit nemen om 
over de Jordaan te trekken, en de Bar- 
baaren te dwingen om hem fchatting te 
betaalen. Dat, na den dood zyns Va- 
ders, het volk in twee hoopen verdeeld 
IV. DEEL, Mm. zyns 


Cb) H. Geogr. LL D. bl. 575, 
XC) Aat, Jud, Lib. XII. 4. 


546 JUSTUS TJEENK OVER DE 


zynde „ de grootfte zich voor zyne oud- 
fte Broederen verklaard hadde, Weshal- 
‚ve hy niet konde befluiten, naar Jeru- 
Jalem wedertekeeren: maar liever ver 
koos, zyn verblyf in *t Overjordaanfche 
of Perea te nemen; alwaar hy geduuri- 
ge oorlogen met de Mrabieren voerde, 
en van hun veelen doodde en gevangen 
kreeg. Dat hy, aldaar, niet verre van 
Heschbon, een fraai en fterk flot, uit wit 
marmer , liete ftichten, aan het welke hy 
den naam van Zyrus gaf: zynde de 
plaats, waaröp dit flot gevestigd was , 
gelegen tusfchen drabien en tusfchen 
„Judea, over de Jordaan, of in ’t Over- 
gordaanfche; want, mieuv To Tooddys, 
is eene bekende fpreekwyze , zoo by 
josePHus, als by de fchryvers van het 
Nieuw Verbond, om het Overfjordaan- 
fche, vooräl Perea, aantewyzen. Het 
zoude ook ftryden tegen den aart eener 
landbefchryvinge, de waare ligging van 
een plek gronds, ftad, of landíchap, 
aantewyzen , door dezelven, als een 
midden, tusfchen twee grenspaalen inte- 
fluiten; wanneer dat midden zelf tot één 
dier twee uiterfle grenzen behoorde, en 
daarvan niet onderfcheiden was. Zoo 
lag, by denzelfden fchryver, Sang 

5e 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. -547 


tusfchen Judea en Galilea; Paneas ‚ tot 
Gaulonitis gerekend , tusfchen Galilea 
en Zrachonitis. En het zoude wanheb- 
belyk geweest zyn, byäldien het flot 
Tyrus tot Arabiën of Judea behoorde, 
het te befchryven, als gelegen zusfchen 
die twee landen, 

Schoon nu, ten tyde van Jofua, al- 
leen de Doode Zee de ftam van Juda 
ten oosten toefloot; by eene verdeeling 
echter, die in de dagen van JOSEPHUS 
{tand greep, ging de oostelyke grens dier 
{tamme hooger op langs den oever der 
Jordaane, en reikte noordwaards totop 
de hoogte van Anuatb (d). Perea was 
begreepen tusfchen Macherus, Pella, 
Philadelphia, en de Jordaan; en werd, 
ten oosten, door drabiën, enz, beperkt. 
(e) Gevolgelyk , moest dit flot Zyrus, 
dat in Perea of de Overjordaanfche 
Landftreeke naby Heschbon gebouwd 
was, tusfchen Judea en Arabiën inliggen. 

De woorden van Joskpnus, waar het 
eigenlyk op aankomt, luiden dus: Deze 
plaats (waaröp het flot ftond) is tusfchen 
„Arabiën en Judea, over de Jordaan , 

8 Mm 2 niet 


À (d) De Bello Jud, Lib. III, 3. $. 5. | 
ne (€) Ib, $. 3e 


548 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


niet. verre van Heschbons &rog ö Tdroz 
or) meralù rjg Te: AloaBiag val Tije Tov- 
das , meoav ToÙ Toodtys , & moptw Tijs Eo- 
gskuwTidos, Achter Judea, moet de zin- 
Jhyding gefteld worden, Want JosePuus 
zelf fcheidt Fudea, door de- Jordaan, 
van Peraea of het Overjordaanfche,. En 
„dit fluk gronds, als het bedoelde midden, 
lag tusfchen „Arabiën en Judea; en be- 
hoorde dus tot géén van die beide Land- 
chappen, maar maakte een klein gedeelte 
van bet Overjordaanfche uit. 


» Het fchynt my toe, (vervolstde Heer 

5» BACHIENE,) dat deze zwarigbeid niet 
5» wel anders gebeel kan weggenomen wor- 
» den; of men moet het daarvoor houden, 
» dat een flad , genaamd Juda of Fehu- 
» da, ergens aan de Jordaan, ten oosten 
» van Nephtali gelegen hebbe, offchoon 
voor of na niet meer gemeld;aan welke 
» deze flam dus reikte tegen den opgang 
» der zonne, ’Er was een flad Febuda of 
» Jebud, in bet erfdeel van Dan, Zie Fof. 
5 LX, 45. Veel ligt voegt Fofua der- 
 halven by. deze flad , de omfchryving 
» van Jebuda aan de Jordaan, om ze 
» van de andere flad Jehuda te onder- 
>> Scheiden. Doch wy geven dit niet ver- 
Ee: 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 549 


der op, dan als ene loutere gìsfing”. 
Deze nieuwe gisfing, hoe fchrander 
ook uitgedacht om den knoop te ont- 
binden, kan, uitkrachte der beteekenis- 
fe en des gebruiks van ‘het woord (£) 
DA, (ergens tegen aanftooten, bonzen, aan- 
vallen, op aanloopen, enz.) geen fteek 
houden ; als het welk een onmiddelyk 
aanraaken, gemoeten , of het flooten , van 
twee landen tegen elkanderen, te ken- 
nen geeft ; en niet kan gezegd worden 
van Landfchappen, die door eene rivter 
of zee van elkanderen gefcheiden worden. 
Het geen dan ook de reden is, waarom 
dit woord nooit gebezigd wordt van de 
ftammen, die tegen elkanderen overlagen, 
en door de Jordaan waren afgefcheiden, 
Immers! zoo als Naphrali tegen Zebu- 
lon in + Zuiden, en tegen Afer in 1 Wes- 
ten, fliet; op dezelfde wyze moet ook 
die floot tegen het Oosten begrepen wor- 
den. Napbtali nu zat wast, en raakte on- 
middelyk,aan Afer en Zebulon, Gevol- 
gelyk, dan „moet dezelfde ftam in *t Oos- 
ten ook wverëenigd geweest zyn met, en 
geftooten hebben tegen , Juda der Fordaa- 
ne, Als wy nu van eenige plaatfen in 
Mm 3 die 


(É) A. SCHULTENS ,Comment. in Job. p. 211, VE- 
NEMA » Comment ad Jer. p. 211. 420. 


550 JUSTUS TJEENK OVER DE 


die ftamme gefchreeven vinden, Yo. 
XIX. 33., dat haareuitgangen waren aan 
de Jordaan ; zoo is daaruit optemaaken, 
dat, niet de ganfche tam, maar een ge- 
deelte daarvan, tegen Juda der Fordaa- 
ne hebbe kunnen ftooten. En dat ge- 
deelte, door het welke die floot verricht 
wierde, zal ons teffens aanwyzen, waar 
wy dit Juda der Fordaane te zoeken 
hebben. De Naphralijten (vermeldt ons 
JOSEPHUS (g)) waren bezitters van alles, 
wat naar het Oosten zag, en tegen Da- 
maskus gekeerd was. Zy hadden het 
Oppergalilea,tot aan den Libanon; en de 
bronnen der Fordaane, die uit den berg 
voordfpringen, tot aan de grenzen der 
ftad Arce, tegens het Noorden. De gan- 
Sche flreek, derhalve, van Baül Gad tot 
den ingang van Hamatb, van den Voorli- 
banon, tot waar de Jordaan zigtbaarlyk 
begon te vloeijen, moest de eigenlyke oord 
wezen, die vast zat, en fliet ‚aan de groo- 
te vlakte, waarin de Hermon lag, en die 
naar Hamatb en Damaskus opliep. Het 
Land van Mitspa, en het Dal van Liba- 
non, de oude woonplaats der Hivviten, en 
de Noordöostergrens van Kanaän, ee 
e 


(2) Ant. Jud. Lib. V. 1. $. 22, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 55 


De Heer j. D, MICHAELIS , (h) in zyne 
Aanmerkingen over Deut, XXXIIL. 23. 
geeft dezen korten uitleg: “Het Zuiden 
»„ is hier niet een iegelyk Zuidelyk 
» Land, noch minder het Zuidelyke 
» Deel van Palestina; maar de naam van 
» eene zekere Landftreeke aan de Jor- 
» daan op de Zuidzyde van de Zee 
» Genegzareih, die, Fos. XI. 2. , iets 
» duidelyker het Zuiden wan Geneza- 
» reth heet, en aan het zoo genaamde 
» Zuiden van Juda ftiet. Het Zuiden 
‚s van Genezareth lag ten Westen der 
» Jordaane; het Zuiden van Fuda ftreke 
» te zich tamelyk wyd uit tegens het 
» Oosten, en ging ook Noordwaards tot 
» in de nabyheid van de Zee Geneza- 
» retb, Beide de Landen, die den naam 
» van het Zuiden draagen, worden 
» flechts door de PFordaan vanéén ge- 
> fcheiden”. 

Ik zal, in * vervolg der Bydragen , 
myne gedachten over deze plaats mede- 
deelen. Alleenlyk kan ik, by voorraad, 
ter wederlegginge van dit gevoelen ,„ dit 
weinige opgeven. Dat, in die korte 

Mm 4 uit. 


Ch) Deutfthe Ueberfetzung des Alten Testaments mit 
Anmerkungen fur ungelebrte, des 4. th. Zwerte Halfte, 
bl. 97. Aum, Z. f. B, Mos. C. XXXIIL 23. 


552 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


uitbreidinge, het Zuiden (BN) met het 
Vlakke Veld (V3W) verward wordt. 2, 
Napbtalies erflot heeft zich nooit bene- 
den ‚of ten Zuiden van, de Zee Geneza- 
ret, uitgeftrekt. 3. Het Vlakke Veld, 
dat de Jordaan doorfnydt, wordt ner- 
gens, noch aan de Oost- noch Westzyde, 
het Zuiden van Juda of Naphtali gehee- 
ten. 4. Landen, door de Jordaan vane 
Eengefcheiden, komen nergens voor te- 
gen elkanderen te flooten. 

Dat de ganfche ftreek, van Hamaths 
ingang af, en noch al hooger op, den 
naam van Juda der Jordaane gedraagen 
hebbe , komt my zeer waarfchynlyk 
voor uit 2, Kon, XIV. 28. alwaar van 
Jerobeam {laat aangeteekend, dat hy 
Damaskus en Hamath, tot Juda (behboo- 
rende), aan lsraël beeft wedergebragt. De 
gewoone uitleg, over die woorden „is te 
vinden by onze geëerde Kantteekenaars. 
Welke redelyker zal voorkomen , en 
meer voldoenings geven ; dan de mee- 
ping van den Heere HARENBERG, in 
zyne Inleidinge voor zyne, onlangs uit- 
gekomene, Verklaaring over Amos ( 

ie, 


.} 

L Ci) TwtroduCf. in Amofum, fe TO. fog: peor AN Ir 
ONIN HAD DAT AN) Reftirutionem promovit Da- 
masci ac Chamath Jehudae cum Israêle, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 553 


die, in dezer voege, de woorden over: 
zet: Jerobeam beeft de herftelling van 
Damaskus en Hamath aan Fuda met Is 
raël uitgewerkt, of te wege gebragt: zoo 
veel daarmede willende aanduiden, dat, 
uit hoofde van een verbond, tusfchen 
de Koningen van Fuda en Zsraël gefloo- 
ten, de veröverde landen, welken Zy 
hunnen nabuuren afhandig maakten, 
door hen beiden gemeenfchappelyk zou- 
den bezeten worden. Dat Jerobeam, 
derhalve, volgends het gemaakte verdrag, 
het Molle Syriën en Damaskus ingekree- 
gen hebbende, het zelve, zoo wel tot 
Juda, als Israël, hadde doen wederkee. 
ren; om beiden daaruit een gelyk genot 
te trekken, 

Ïk wenschte wel, die onderftelling, 
uit de Ryksrollen van Juda en Israël, 
beweezen te zien, Wat voordeels kon 
er voor Juda in fteken, deelgenoot te 
Wezen van een land, zoo verre van hun 
verwyderd ; maar zoo gelegen voor Zs- 
vaël, en als eene geöpende deure om in 
Syriën te dringen? Moest zulk een deel. 
genoot{chap niet veel eerder een twist- 
äppel worden, en aanleiding geven om 
het oorlogsvuur tusfchen die beide Ry- 
ken aantefteken 2 En, ware het dan niet 

Mm 5 be: 


554 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


beter geweest, byäldien ooit zulk een 
verdrag heeft plaats gehad, dat de over- 
wonnene landen aan dat Ryk te beur- 
te vielen, aan het welke zy het naaste 
belendden ; dan , dat zy in gemeenfchap 
van twee Koningen bezeten wierden, 
tusfchen welken doorgaands bittere Vy- 
andfchap heerschte, en die zich zelden 
verftonden? Wie heeft ooit gezien, dat 
twee honden, in vrede en vriendfchap, 
één been klooven? Dan ik wil my hier- 
mede, als meer tot de Gefchicht- dan 
Aardrykskunde behoorende , niet verder 
ophouden. 

De rechte vertaaling der woorden, 
welke ik op het oog hebbe, zoude deze 
wezen: Hoe hy Damaskus en Hamatb(k) 
zot Juda in Israël wedergebragt hebbe. 
De Koningen van Syriën, die Hamath, 
na Salomons dood, van Fuda der PFor- 
daane hadden afgefcheurd, kwamen nu 
dit overheerschte deel weder aan Jero- 
beam te verliezen, die, door zyne 
krygsmagt, Damaskus en Hamath tot 
Juda in Israël deed wederkeeren, Niet 
tot de Stam of het Ryksgebied van Juda, 
maar tot Zsraël, Niet tot dat Land Er 

: is 


Ck) BAZIA. A. 13. 28. nad óra 'erborpede rijv Âz- 
geusuôv vat Tuv Aimàb ra Toúda év Tsead 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 555 


Jsraël, in dien ruimen zin, zoo als het 
wel eens genomen wordt voor dat land, 
dat de HEER voor de XII flammen had 
uitgefpeurd; of dat ganfche land, waar 
Jakobs nakomelingen, zoo ten oosten 
als ten westen der Jordaane, bezitters 
van geweest zyn. Ook niet dat ganfche 
Land van Israël, wier Koningen, na de 
ongelukkige fcheuring onder Rehabe- 
am, ten Noorden van Fuda en over de 
Jordaan het gebied voerden; maar, 
bepaaldelyk, het Zfraël der Jordaane, 
Ezech, XLVII. 18. dat met Juda der 
JFordaane den Noordöosthoek van Ka- 
naün uitmaakte, die tusfchen Naphtali, 
den Woorlibanon, de Galileeuwfche Zee , 
de Jordaan, en de Oostergrens van Ka. 
naäün, begrepen was: (l) als welke tus- 
Jchen Havran en Damaskus, en tusfchen 
Gilead, (niet het ganfche Gilead, zoo 
als men wil, maar het halve Gilead waar 
Manasfe woonde), en tusfchen het Land 
wan Israël aan de Jordaan, moest ge- 
meten worden; en welke van Hazar- 
Enan, naar Sepbam, Ribla, tegens het 

Oos- 


(D) De Noord-, Oost- , en- Zuidergrensfcheiding 
van het eigenlyke Kanaän zal ons, te zyner tyd, 
bezighouden; als mede de ligplaats van Hamatb; 
waarvan inde H. Landbefchryvinge , veel af hangt. 


556 _ JUSTUS TJEENK OVER DE 


Oosten wan Ain, afgaat, en raakt aan; 
of flrykt langs, het Oosten der Zee Cin- 
nereth , Num. XXXIV. ro-r2, Deze 
Noordöostelyke hoek alleen, binnen deze 
opgegevene grenzen vervangen, was het 
Jsraël, waarin dit Juda lag; of waarvan 
de landftreek Juda der PFordaane, tot 
het welke Hamath was wedergebragt, en 
waaröver Jerobeam den fchepter zwaai- 
de, een gedeelte uitmaakte. Juda der 
Jordaane lag Noordelyker, dan Zsraë/ 
der Jordaane, als het welke Zuidwaards 
langs die rivier, tot aan de Galileeuwfche 
Zee, voordliep; hoewel die naam, in 
den aangehaalden text, zoo ruim voor- 
komt, dat hy Juda der PFordaane in 
zich befluite, En, naar het my toe- 
fchynt , heeft de A. Landbefchryver , 
fieraads halve, zynen ftyl bekort; daar 
het wanluidend zoude geweest zyn, in- 
dien hy volüit gefchreeven hadde, dat 
Hamath was wedergekeerd tot Juda der 
gedaan „ in Jsraël der Jordaane, De 
erhaaling van het woord PFordaane 
moest, zoo kort na elkanderen, on- 
aangenaam aan het gehoor voorkomen. 
Daar Juda in Israël, des tyds, en nu 
noch, genoeg was, om de reeds ver- 
meldde Landftreek aantewyzen; ne ze; 
| oor 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 557 


door de byvoeging van het woord Zsrg- 
ël, duidelyk en klaarlyk te onderfcheis 
den van Judaas Ryk en Stamme, van 
welken, noch even te voren vs. 22, , 
was ter neder gefteld, dat Azaria Zlath 
tot Juda had wedergebragt. Waar Juda, 
zonder byvoeginge van eenig ander 
woord , alleen ftaat; en daardoor dui- 
delyk genoeg van Zsraëls Stamme en 
Ryksgebied onderfcheiden wordt. Kan 
de afleiding van de eigen naamen der 
plaatfen altemets helpen, om de gele- 
genheid, den aart, en de befchapen- 
heid, eens lands beter te leeren kennen; 
fchoon een Landbefchryver niet gehou- 
den is om reden te geven, waarom een 
land dus en niet anders benoemd zy: 
zoo zal het plaatfelyke van Juda der Jore 
daane in alles beandwoorden aan den 
wortel. nv ‚waarvan het afftamt ; en die 
zoo veel zegt, als uitfleken, uitfpannen, 
in lange uitfpreiden en uitrekken; en, 
Leenfpreukig, Joven, pryzen,. Waar- 
van ook >, een hand, wordt afgeleid, 
dat altemets een lange uitgeftrekte zyde 
en ffreek lands aanduidt. Het Land, der- 
halve, wan Juda der Fordaane, dat uit 
het Noordöosten naar beneden, in een 
wyde uitgefirektheid, als een uitgeftooke= 

KR | ne 


558 JUSTUS TJEENK OVER DE 


ne of uitgefpannene hand, afloopt, tegen 
Naphtali aanftoot, en zich uitftrekt naar 
de bronnen en rivier der Jordaane, mag 
dan dezen naam wel draagen: als zyn- 
de ook , aan en in de nabyheid der 
md en overal waar het geen ge- 
rek aan water heeft, een aangenaam en 
wellustig Land, dat van den reiziger, en 
van alle aanfchouweren , diende gepree- 

zen, en verheven, te woreen, 
_Mogelyk zal iemand, die zich herin- 
nert, wat aangaande den kleinzoon van 
Hetsron geboekt zy, in zyne afkomste 
van Vaders zyde, en zyne heldhaftige 
verrichtingen, meenen gevonden te heb- 
ben de reden der naamgevinge van Juda 
der Jordaane, Hetsron, uit de (lamme 
Juda, was ingegaan tot de dochter van 
Machtr,den vader van Gilead, 1 Chron, 
IL. 21. 22. 23. Deze Machir was de 
eerstgeborene van Manasfe; en, omdat 
by een krygsman was, had hy Gilead en 
Bafan; Jos. XVIL 1. Zyne dochter, aan 
Hetsron gebuuwd, baarde Segub; en Se- 
gub gewon Jair: en hy had 23 fleden, in 
’* land van Gilead, En hy nam Gefur, 
en Aram, met de vlekken Faïrs, van de- 
zelven met Kenath en haare onderhoorige 
plaatfen, 6o fleden: deze allen zyn -zoo- 
nen 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE: 559 


nen van Machir, den vader van Gilead, 
en Deut. III. 14, Jair, de Zoon van 
Manasfe, kreeg de ganfche landftreek van 
Argob, tot aan den landpaal der Gefùurij. 
ten en Maächatijten: en by noemde ze, 
naar zynen naam, Bafan- Havvoth- Jair, 
tot op dezen dag, Hiertegen {trydt niet 
Num. XXXVL dat de ervenis van eene 
erfdochter niet tot eene andere flamn mog- 
te overgebragt worden. Want die wet 
was toen noch niet gemaakt, toen Hets- 
ron met Machirs dochter trouwde; ook 
was het geen erfdochter, waaräan Hets- 
ron huuwde. Niet Hetsron; maar Jair 
voornaamelyk was het, die den dappe- 
ren Machir zeer geholpen had tot de 
verövering vân Gilead en Bafan; en 
die, als een vrugt zyner dapperheid, en 
ter belooninge van zynen heldenmoed, 
de ganfche landftreek van Argob had in- 
gekreegen, 

Tegen deze gedachten oppert zich 
deze zwaarigheid: dat Jaïr de ingeno- 
mene dorpen wel naar zynen naam , 
maar niet naar dien van zyne flamme, 
heeft laaten benoemen; en, fchoon zy- 
ne vaderlyke herkomst vorderde , (m) dat 


hy 


(Mm) TJ. D. MICHAELIS Mofzifches recht, Zweiter 
Theil, $. 78. 


560 JUSTUS TJEENK OVER DE 


hy tot Juda, en niet naar zyne moeders 
zyde , tot Manasfe gerekend- wierde, 
echter fchynt hy veel meer tot Manasfes 
flam te zyn overgegaan; als die Num, 
XXXIL 41. onder den naam van Jair, 
den zoon van Manasfe‚ voorkomt. Het 
erfdeel der halve lamme van Manasfe, 
waarin Mavvoth Jaïr of Bafan- Hav- 
woth- Jaïr gelegen was, wordt in Gile- 
ad en Bafan, over de SFordaan, ge- 
fteld; en, gevolgelyk „door dien Stroom 
van Napbtali afgezonderd; „Num. 
XXXIL. 39-41. Deut. IL. 13. 14. Fofs 
XIII. 29-32. XVII 5. Recht. X, 4 1 
Kon. IV. 13. Zy namen in getale, na 
zich in ’t Overjordaanfche gevestigd te 
hebben, fterk toe; en wêrden vermee- 
nigvuldigd , van Bafan, tot aan Baüb 
Hermon , en Senir, en den berg Her- 
mon; t Chron, V. 23. Dan! deze uit- 
breiding had, toen Mofes hun die erve- 
nis gaf, en Jofua de grenzen tusfchen 
de flammen afperkte, niet aanftonds 
plaats; maar gefchiedde by voordgang , 
wanneer de Manasfijten den „Amorijt 
allengskens verdreeven en te onder- 

bragten. 
De ganfche Landftreek van Argob, 
waar het hier meest op aankomt, en die 
als 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 56f 


als een gordel of gekronkelde kant van 
Bafan was, en langs dat Koningryk tot 
aan de landpaalen der Gefurijten en 
Maäüchatijten voordliep , Deut, IIL 13. 14. 
was, naar alle waarfchynlykheid, de 
Zuidelykfle Zoom van Bafan, of het 
Land der Rephaïm, die te Astarothkar- 
naïm en te Zdreï hunnen voornaamen 
zetel hadden, Gen, XIV. 5. 7of. XIL 
4 XIII, r2, en, uit dien hoofde, te ver- 
re van het Noorden verwyderd, om een 
deel van het Juda der Fordaane te kun- 
nen uitmaaken, tegen het welke Naph- 
talies bezitting in °% Oosten konde aan-_ 
Slooten, Ragoba, op de bergen der Ge- 
rafeenen gelegen , waarin noch een over- 
blyffel van den ouden naam Argod is be- 
houden gebleeven, en waarvan LIGHT- 
FOOT,RELAND,EN EUSEBIUS, op het woord 
Argob, eenig gewag hebben gemaakt , 
was 15 mylen Westwaards van Gerafa, 
in de nabyheid der Galileeuwfche Zee; 
en dus te verre naar het Zuiden, om tot 
het Juda der Jordaane gerekend te kun- 
nen worden. Zdreï, een beruchte ves- 
ting der Reuzen of Rephaijten, wordt 
wel gevoegd by Salcha, Deut. III. zo,: 
eene ftad, beflaagen van de Gadijten, 
die niet ten Noorden , maar ten Zuiden, 
V. DEEL Nn van 


562 JUSTUS TJEENK OVER DE 


van de Manasfijten gewoond hebben; en 
door hunne ligging ons onderrechten, 
dat Argob, of het Reuzenland, niet het 
Noorden, maar het Zuiden , van Ogs 
Koningryke hebbe uitgemaakt. 

Of nu die van Argob, met hun, die 
van PTOLEMAEUS Zgubeners genaamd, 
en van hem in % Woest Arabiën by het 
Gelukkige Arabiën, geplaatst worden „één 
zelfde volk geweest zy ; (n) verdient een 
nader onderzoek. Want; fchoon Og 
de laatfte van de Reuzen overgeblcee 
ven was ; nochtans vloeide daaruit niet 
voord, dat alle de ingezeienen van Ar- 
go Reuzen geweest zyn. En; hoewel 
het Gelukkige Arabiën van Argob ruime- 
lyk afftond; konde het evenwel ligtelyk 
gebeurd zyn, dat de overgebleevenen der 
oude ingezetenen, of weelen van hun, 
door den oorlog daarhene verdreeven ; 
of door andere voorvallen derwaards 
geraakt, waren, Doch! uit het eene en 
andere, is, met eene genoegzaame ze- 
kerheid, optemaaken, dat Argob niet 
tot het Noorden van Bafan, en, ge- 
volgelyk, niet tot het Juda der fordaa- 
ne, behoord hebbe, Het gene, PK 

er- 


(n) AsSEMANI Biblioth. Orient. Tom. IIL, Part. IIs 
ê DLVI, DLIX, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 563 


derlyk, in het tegenwoordige geval, moest 
betoogd worden. 
Het is, dunkt my, niet zonder na: 
druk, dat in Pf, XLIL 7. de aantoo- 
nende letter He, die doorgaands, of 
dikwyls, voor de naamen van plaatfen 
en vloeden (o) gevonden wordt, niet 
{taat voor het woord Jordaan; maar dat 
zy in Jof. XIX. 34. is gehecht voor 
dat woord, ín die fpreekwyze, Juda 
der Fordaane, In ’teerfte geval, moest 
zulks niet gefchieden : omdat door 
Erets Jardeen, het Land der Jordaane, 
de ganfche vlakte, waarin Hermon en 
het Kleine Gebergte lag, en die zich 
wyd en zyd uitftrekte, wordt te ver- 
ftaan gegeeven., Een groot veld, waar- 
in de Jordaan, van alle kanten, door 
bronnen en onderaardfche togten, ver- 
oorzaakt werd ; en die eene groote 
uitgeftrektheid had; en mede gerekend 
werd tot het Zsraël der Jordaane: door 
het welke ook David in zyne vlugt voor 
Abfalom heeft omgetrokken, en in de 
valleijen, achter de bergen, en in de 
meenigvuldige holen der fteenklippen , 
“fchuilplaats heeft gevonden; gelyk Hufai 
Nn 2 ook, 
CO) N.G. SCHROEDER Iuffitut, al Fund, Ling. Hebr. 
$. CLVIL 


564 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


ook, die Achitopbelsraad vernietigd heeft, 
deszelven wederfpannigen zoone voor- 
fpelde, 2 Sam. XVII. g. 1o. (pj. Maar 
in Jof. XIX, 34. mogt van een land, 
zoo onbepaald, en met zulk een ruim- 
te, niet gefproken worden: als waar het 
op aankwam, om eene flam, door haa- 
re juiste grenzen, afteperken; en ftipte- 
lyk aantewyzen, waar de grenspaalen 
moesten gezet worden; waar twee lan- 
den tegen elkanderen zouden (looten; en 
dat de plaats, waar die floot zoude ge- 
Jchieden, het eigenlyke perk was , waar- 
door twee landen haare afdeeling of grens- 
Scheiding zouden ontvangen, Derhalve 
toont, in dit laatfte geval, de He, voor 
de Jordaan, onderfcheidenlyk aan , dat 
Juda der Jordaane tegen de flam Naph- 
tali zoude flooten, of daar, als het wa- 
‚re, tegen aanloopen , omtrent de Jor- 
daan, en Panion; ter plaatfe, waar de 
verfcheidene bronnen en fpringen dien 
vloed uitmaaken, 

Dat het Land der Jordaane de {tam 
van Napbtali niet eerder konde aanraa- 
ken, dan juist ter hoogte van Paneas , 
waar de Jordaan uit een onmetelyk hol 
te voorfchyn kwam, en den naam pe 

or. 


(p) JosErHI Ant. Jud, Lib, VIL 9. $. 6. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 565 


Jordaane aannam; en, dat van dit Pa- 
neas, naderhand Cefarea Philippi, of 
van den berg Hermon totdat men komt 
te Lamath, het onderlinge flooten en raa= 
ken van die twee Landen moeste be- 
greepen worden. 

De kracht van het woord Zrets, in 
den zin van eene drooge, flervende, en 
niets voordbrengende, aarde, wordt het 
meest in het Oosten ontdekt: waar de 
Zon dagelyks een? vuur ffroom afgiet; en 
alle de oorden, die, noch van den he- 
mel, noch van de rivieren, of des men- 
fchen voet, kunnen bewaterd worden, 
Deut. XL ro., ontkleedt , ganfchelyk 
uitfchudt, en zoo naakt vertoont, als 
de aarde was, by haare eerfte affchei- 
ding van de groote wateren. Zgipten- 
land heeft dit byzonder, dat het een 
vweeërlei gelaat vertoone; en niet al- 
leen met de aarde, in haare eerfle af- 
zonderinge van de wateren , maar ook 
met haaren nederigflen en _geringften 
Jlaat, onder den grooten afgrond, gelyk- 
vormigheid hebbe, 

Door het niet waarnemen van deze 
overéenkomfte, en gelykvormigheid, is 
het gebeurd, dat de klem en nadruk, die 
uit het rape hadde behooren aan- 


n 3 ge- 


566 JUSTUS TJEENK OVER DE 


gewezen te worden, by het verklaaren 
van verfcheidene Schriftplaatfen, die van 
dit Land gewaagen, zy achtergebleeven: 
en, dat eene, te ruime, onbeftemmen- 
de, en zenuwlooze, uitlegging inge- 
kroopen zy , die nooit eene heerfchende 
woldoening zal kunnen geven; omdat zy 
mist in die zaake, waaröp het voornaa- 
melyk aankwam, in eene grondige ken- 
nisfe van de befchapenheid dezes Lands, 
zonder welke nochtans een meenigte 
van texten, die van Egipten gewaagen, 
niet naar hunnen eisch kunnen behan- 
deld worden; blykends Pf, CV. 30. 
met welks Aardrykskundigen uitleg wy 
deze onze Bydragen, voor dit Deel, zul- 
len befluiten. 

De Kenners van gebondene redenen 
vinden in dien text eene dichterlyke vry- 
heid, welke in den eerften opflag onna- 
tuurlyk fchynt, en uit dien hoofde in 
geenen ongewydden, noch minder in 
eenen gewydden en van Gods Geest ge- 
dreevenen menfche te dulden: als wan- 
neer de maaker vandezen-Pfalm aan Zet 
Land van Egipten toeëigent, dat het 
worfchen heeft woordgebragt ; daar Mofes 
Exod, VIIL 3. dit niet aan het Land, 
maar aan de ffroomen , rivieren, en ee 

en 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 567 


len, de eigenlyke (q) woon- en ge- 
boorteplaatfen der vorfchen , toefchryft. 
Waarom wederfpreekt de Dichter de 
eenpaarige getuigenisfen der Natuurön- 
derzoekeren, die de voordkomst der 
kikvorfchen , fchoon halfflachtige die- 
ren, echter niet ftellen uit de aarde, 
maar uit het flyk en den modder; even 
als hen Mofes uit den Ny/, die de corig: 
fle rivier (rt) van Egiptenis, welke alle 

n 4 de 


(Q) J. ALBERTI Periculo Critico , pag. 75. in fin. BO= 
CHART Opp. Tom, Il. p. Ósi. feqg. et Tom. 1. p. 68, 
PHILONIS JUDAEL Lib. Il, de Vita Mofis, pag. Ó18. &* 
P. !4I. HORAPOLLIN. Hierogl. Lib. 1, Cap. 26. H' rë 
Baredyg yéveoig én rúG 78 morumB YAúog dmoreheirar 
HERODOT. Lib. IV. 132. FL. AVIANI, Fab, ed, H. 
CANNEGIETER. Fab, VI. p‚ 49. 

(T) M. MANILIT Lib. IV. 726, 

Fam proprio tellus gaudens LEzyptia Nilo, cet. 

_ LUCRET, Lib, VI, HEYMANS Reizen 2. D. bl, 57. 
2, Voor het overige moet ik niet vergeten, dat wy 
s) in deze rivier nergens onderwegens eenige be- 
», ken of kleine riviertjes, uit het land komende, 
», Zagen invloeijen, gelyk wel in andere landen 
») gefchiedt, De reden is buiten twyffel, dat dit 
2» ganfche land alomme, gelyk reeds gezegd heb; 
2 Vlak, effen, en zonder de minfte bergen, is”, 
Weshalve noocvrLieT (in Abraham den Aartsvader, 
L Boek bl. 5,) mis heeft, als hy van Abraham, zich 
n Gozen legerende , dus opzingt: 

„> Hy flaat de tent op „ by een frisfche watervliet , 

„, Die van een heuvel in de lage dalen fchiet, 

Vergel. R. POCOCKE, a Diftription of the East, Vol. IL, 


P. 198, 199, 


568 JUSTUS TJEENK OVER DE 


de grachten, meiren, poelen, en meenig- 
wuldige doorfnydingen, aanvult, die, ten 

nutte van den landbouw en andere ge- 

rijflykheden, in dit wonderlyke Land 

gegraven zyn, deed opkomen? 

ezeggen , met den Heere (Ss) D. MILL, 

in naarvolgìinge van BOCHART (t), dat de 

zwaarigheid vervalle , wanneer men aan- 
merkt, dat de Dichter iets verhaalde 
dat in Egipten gebeurd is, waartoe ook 
de Nyl en de andere waters behoorden ; 
en dat een land , in ’ gemeen genomen, 
ook de waters behelze ; is niet vol- 
doende: en zoo algemeen, dat het op 
alle landen, waar vorfchen zyn, zoude 
kunnen overgebragt worden : daar, 
(myns erachtens), de uitdrukking alleen 
eene Aardrykskundige eigenfchap van 
Egipten aanwyst, die op geen ander 
land kan toegepast worden, dan het 
welke in de Landbefchryvinge eenen 
zelfden toereikenden grond mogte toe- 
laaten , en , voor een groot gedeelte, 
zoo gefteld zyn, als het Land der Zgipte- 
naaren, van het welke in ’t byzonder 
konde gezegd worden, dat het worfchen 
woordbragt, De 


pj € Ontledende Verklaring van den CV. Pfalm , 
‚ Ó26. 
CE) BOCHARTI Opp. Tum, IL p‚ 668, 669, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 569 


De Egiptenaars (zegt HERODOTUS)(u) 
zyn aantemerken, als het tegendeel van 
andere volken, zoo in hun Zand en 
luchtfbreeke, als in hunne zeden. Hy 
trekt, te dien einde, verfcheidene din- 
gen aan, en brengtze in vergelyking , 
om die tegenftrydigheid duidelyk en 
tastbaar te maaken. 

Laaten wy, die hier veele voorbeelden 
zouden kunnen aanvoeren, ons alleen 
vergenoegen met een bewys uit Jefe 
XXII 3. te nemen, Wordt het ko- 
ren in andere gewesten uit de aarde, 
die algemeene moeder, in de fchuuren 
overgebragt ; in Zgipten daarentegen 
hadt gy het zaad (v) uit den Sichor, en 
den oogst van den dorschwloer des ‚Nys. 
Want deze rivier, voor welke de Zur- 
ken eene byzonder groote eerbied heb- 
ben, en dezelve byna nooit anders (w) 

Nn 5 noe- 

(u) Li. IL. 35. 

(CV) C. PEINIL SECUNDI Pasegyr. C. XXX, ZEayptus 
alendis, augendisque feminibus ita gloriata est, ut nibil 
âmbribus coelogue deberet: fiquidem proprio femper amne 
perfufa , nec alio genere aquarum folita pingueftere, quam 
quas ipfe devexerat , tantis fegetibus induebatur, ut cum 
feracisfimis terris, quaf? nunquam cesfara, certaret. P. 
PAPINII STATII Silvarum Lib, III. .. aeffiferi quid=\ 
quid terit area Nil, M. VAL, MARTIALIS Epigr. 
Lib. VI. Ep. 80.ad Caef. Mitte twas mesfes; accipe, 
Nile , rofas. Lib, XII, Epigr. 9. 

(CW) HEYMANS Reizen, bl, 57. 


570 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


noemen dan Nili Mubarek, dat is, den 
gezegenden Nyl, overzwemt met zyne 
zoete en alvoedende wateren dit laage 
en vlakke Land, maakt het vrugtbaar 
door een zwart zinkfel of vet flyk, °t 
welke deze rivier uit het aarderyk Z- 
hiopiën medefleept; zoo dat de over- 
ftrooming van den Ny, (x) die regen van 
beneden, als Philo zich uitdrukt, het 
dorftige en zandige Zgipten in taat ftel- 
le, en om zyne eigene ingezetenen, en 
om de nabuurvolken , overvloediglyk te 
kunnen fpyzigen. Behalve, dat ook 
deze troebele en zwarte waters een mee- 
nigte van gewasfen uit zich zelven voord- 
brengen, die voor menfchen en beesten 
zeer dienftig zyn, en eenen milden oogst 
uitleveren, (y) waarmede de inwooner, 
als hebbende daaromtrent weinig (z) 
moeite gedaan, nochtanseenen voordee- 
ligen handel met andere gewesten kon- 
de dryven „ Jef. XIX 6. enz. Dan het 
is eene zekere en bekende waarheid, 
dat de Ny/, de eenige oorzaak van Z- 


giptens vruchtbaarheid en oven. 
a 


(Xx) Lib. V. de Vita Mofis , p. 634. E 

(y) DIODOR. SICUL. Ed, WEss, Lib. IL. IO. HERO= 
DOT..Ed, wess. Lib. IL. 92. 

(Z, COLUMELLA de R.R. Lib, IL. 2. 25. HERO= 
DOT, Lib, II, 14» DIODOR, SICUL, Lib. 1, 36. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE,. 57E 


al vroeg met Goddelyke eere verëerd 
iss (a) en, als de man des Lands, de 
wader der vruchtbaarheid (b) en des ge- 
zaaiden , en het vertrouwen der. Egipte- 
naaren ‚is aangemerkt ; en gehouden voor 
het beginfel van alles, de (c) oorzaake 
des levens in de Goden, menfchen, 
dieren, en planten. Want; toen de 
Egiptenaars zagen, dat uit den modder 
en het flyk, welken de Ny/ na zyne o- 
verftrooming had achtergelaaten, eene 
meenigte van Kikvorfchen, Visfchen, en 
andere Schepfelen, die gewoon zyn (d) 
hun zaad in de wateren, en gronden der 
rivieren en poelen „enz. uittefchieten, zeer 
fchielyk , op eenen verkwikkelyken zon- 

ne- 


(a) D. MILLII, Disf. de Nilo et Euphrate ‚p. 190. fg. 
PHILONIS JUDAEI Lib. III, de Vita Mofis , p. 692, 

(b) THEMISTIUS , Orat. XXIV. Hortatoria ad Phi- 
lofopbiam. 

(C) PHILONIS JUDAEI de Vita Mofis, p. 617. PLATO , iz 
ultimo Legum, hominem Aegyptium wvocat beujuu Neira: 

(d) DIODOR. SICUL. Lib. L c. Q. IO. PLVTARCH. 
Tom, IL. p. 637. HERODOT, Lib. II, 93. STRABONIS 
Geogr. Lib. XV. p. 6os. Defcription de Egypte , com 
pofée fur les memoires de M. DE MAILLET » Tum. I. p. 62. 
De oppervlakte van het Eiland Bombay is, in de 
maand van Junij, met eene tallooze meenigte van 
kleine vorfchen bedekt; ook worden daar Vor- 
fchen van eene ongemeene grootte gevonden. De 
Reize van ED. IVES, naar Indiën en Perfién, 1fte B. 
_ 3de Hoofdft, 


572 JUSTUS TJEENK OVER DE 


nefchyn, te voorfchyn kwamen, en dat 
de kluiten huns Lands als met levende 
beesten bezield fcheenen (e); verbeeld- 
den zy zich „ dat hun land de Moeder- 
aarde van Goden, menfchen, dieren , en 
gewasfen , ware; en lieten zich op deze 
vrugtbaarheid hunner riviere ongemeen 
veel voorftaan, en {telden het leerftuk 
der, uit zichzelve woorekomende, wvoord- 
teelinge (£) 

Is nu Egipten zoo verfchillende van 
andere landen , dat een fchilder tegen 
de regels der kunste (g) niet zondigen 
zoude, met, in dat zonderlinge Land, 
de visfchen in de bosfchen te verbeel- 
den; aangezien zy daarin, by des Ny/s 
overftrooming, kunnen gevangen wor- 
den: dan heeft men daarby optemer- 
ken, dat die zelfde jaarlykfche en gere- 
gelde overftrooming ook een nieuw E- 


gip- 


(Ee) POMP. MELAE Lib, I, IX. 35. feq... Glebis 
etiam infundat animas , ex ipfaque humo vitalia 
effingat. Hoc eo manifestum est, quod, ubi fedavit di= 
luvia, ac fe fibi reddidit, per bumentes campos quaedam 
nondum perfecta animalia, fed tum primum accipientia 
fpiritum, et ex parte jam formata, ex parte adhuc 
terrena, vifuztur, 

(f) ovip. Metam, Lib. 1. Fab. X. XL. virG. G. IL 
340. fé4. 

(EZ) HORAT. de Art. Poet. vs. 30. OVID. Met, Lib, Ia 
206... hic fumma piscem deprendit in ulmo. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 573 


giptenland telkens aanvoere, ik meene, 
eene nieuwe oppervlakte van flib en 
flym over dit Land verfpreide, als eenen 
vetten grond, waarin het graan en de 
moeskruiden enz, (h) alleen willen tie- 
ren en vrolyk opwasfen: zoo dat dan die 
beroerde en modderige rivier, als zy 
boven hare oevers klimt, en het Land 
van Mitsraim met een nieuw bed of laage 
verhoogt, zoo wel aarde, voor als voor 
land, moge gehouden worden naar, 
demaal zy den ingezetenen die beide 
dienften bewyst. Altans:ACHILLES TA- 
TUS fpreekt ‘er in dier voege van: (i) 
» Zy wordt bevaaren, gedronken, be- 
» ploegd. Want de Ny/ is den Zgip- 
» tenaren alles, te weten, eene rivier, 
» aarde, zee, poel: en het is aller ver- 
» wondering waerdig ‚op dezelfde plaats 
» let fchip en de {pade, den riem en 
» den ploeg, den disfelboom, en een 
» zegeteeken, fchippers en boerenhut- 
» ten, het verblyf der visfchen en os- 
» fenftallen, te befchouwen : want, waar 


» 8Y 
(h) PLin. Nat, Hift. Lib. XVIII. 18. OQuippe Sabulum 


„ _fubest , granumque limo tantum continetar, 
(Ì) Lib. IV. p. 247. et P. PAPINII STATII Silv. Lib, 
III... ze Praefide nofcat 
Unde paludofi foecunda licentia Nils. 
HERODOT, Lib, IL, 4. 5. STRABONIS Geogr, ib, XV.p. 697. 


574 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


» gy met het fchip gevaaren hebt, za« 
» melt gy den oogst in ; en‚ waar gy 
„ hebt geöogst, vaart gy met een fchip. 
Hy is de oorzaak van den landbouw, 
en zeevaart (k). Hy is zelfs de Land- 
man, en de Zaaijer (1). Hy voert eene 
vette en wel bereidde aarde met zich, 
en overfchaduwt zich zelven met zyne 
eigene voordbrengfelen (m). Hy ont- 
vangt gewilliglyk het zaad, dat de ak- 
kerman met weinig moeite en kosten in 
zyne flibbe werpt, en verandert zich 
daardoor, uit een woesten bafjert of 
mengelklomp van flyk en modder, by de 
FENICIERS de hoofdfboffe wan alles, wat 
leven ontvangen heeft , in een groen en 
vrugtdraagend veld, 

De Zgiptenaars hielden de drooge en 
natte zelfftandigheid, door wier verée- 
niging en famenmenging de menfchen 
en beesten ontítaan, en in wier koppe- 

y1: ; lin- 

CK) PHILOSTRATI Iconwm. Lb. I. p. 760. 

(1) PLIN. Nat. Hift. Lib. XXI. 15. XVIII. 18. Nilus 
ibi coloni wice fungens, cet. HELIODORI Aethiopic, Lib. II. 
Pp. IO7. IIO, HOFMANNI Lex, Uziv, iz voce Aegyptus 
Nilus, cet. Athenaei Deiprofopb. Lib. V. p. 203. 

(m) Ut guogue , Nili fliemina a VIRG. Aen, VIIL, 713. 
Zatebrofa fuisfevocata , probabile mibì videtur. Conf. imprimis 
STRABONIS Geogr. Lib. XVII. p. mz. 799. 800. wubi agit 


de Fabetis , Nilum obumbrantibus , cet. OVID. Trist. Lib, 
Uk ELX. 27. Metam, Lib. XV. 753. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 575 


linge en aanëenbindinge ook de andere 
hoofdftoffen tegenwoordig zyn, en zich 
laaten vinden, voor de eerfte beginfelen 
van alle geboorte en voordkomfte: en 
bewezen daarom aan den Ny/ of Ofiris, 
en hun land, welken zy Jfis heetten , 
Goddelyke eer ; omdat die vloed zich over 
die drooge aarde geregeld uitgoot, haar 
bezwangerde , en tot eene vrugtbaare 
moeder telde (n), Dan de groote Nyl 
fleept eene meenigte van ftroomen , en 
het flyk van Zthiopiën, met zich (o): 
en ftortte zyne volheid over Zgipten uit, 
met zulk eenen overvloed van tydelyke 
zegeningen, dat het ligtvaerdige (p) en 
bygeloovige volk , die, den waaren oor- 
fÍprong van deze wonderlyke riviere en 
al het gefchapene niet kennende, haar 
aanmerkten als de moeder aller leven- 
den 
(D) PHILOSTRATI de Vita Apollonii Tyanenfis Lib, 
V.C. 26. p. 209. ib, C. 6. p. 235. Seeumtugor òf Neînov 
äNore, Tòv ya IIOTAMON z8rov úyëvra: [HN 42) 
TAOP:. SENECAE Nat. Quaest. Lib. IV. C. IL. B. Izitio 
diducitur , deinde continuatis aquis in faciem latìi ac turbidì 
maris flagnat. NONN. Dionyf. Lib. IL. vs. TOO. geĳua- 
mi mihwevrs véuv meeifbdhheTui eihuv: et ap. WOLF Azerd, 
Graec, Tom, TIL p. 2ó1. ap. Atbenag. no, 18. 
{O) HELIODORI Aethopic. Lib. IX. p. 423. 424. 445. 
Deftription de Egypte par M. DE MAILLET Zum, IL, p. 
87. etc. 


Cp) Nilus, cet. altor levium populorum, PACATUS Lati= 
nus Pp. 106, 107. 


576 _ JUSTUS TJEENK OVER DE 


den (q), hun vertrouwen op haar telden, 
en niet opzagen naar boven; maar hun- 
ne aandacht vestigden-op hunnen eeni- 
gen ftroom, dien voordbrenger van al- 
les, ook van vorfchen eener ongemeene 
grootte (r) en van andere fchepfelen , 
die zich uit het flyk, als het water naar 
zyn winterbed was wedergekeerd, /chie- 
yk verhieven; en die deze rivier alleen 
vreesden en eerbiedigden, als den eeni- 
gen (s) beker, waaraan zy allen ge- 
meenfchap hadden, waaruit zy allen 
dronken, en waardoor zy onderling ver- 
Ëenigd en tot één volk gemaakt werden. 
(t) Het eerfte werk van hun, die oud- 
tyds naar Zgipten trokken, was, om 
zich naauwkeurig aangaande den Ny/ te 
laaten onderrichten: omdat, zoo zy de- 
ze rivier kenden, zy dan ook teffens 
den toeftand en de befchapenheid van het 
ganfche land wisten, Veelen van hun 
zagen Egipten (u) aan voor een werk 
van 


CQ) HELIODORI Aethiopic, Lib.IX.p.423. 424. 425 
PLIN,. Nat. Hift. Lib. IX. C. 51. 

(r) STRABONIS Geogr. Lib. XV. pag. Ó95. 

(S) PHILOSTRAT. de vita Apolionii Tyan. Lib. V. C. 26, 
R. POCOCKE, & Description of the East, Vol, 1. pag. 24. 

(t) STRABONIS Geogr. Lib.. I. pag. 36. 
(u) ARISTOT. Meteor. Lib!il. pag. 771. 773. SENE- 
CAE Nat, Quaest. Lib, VL. C, 26, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 597” 


van die Zwarte en troebele riviere £ Am 
mers hielden zy het Beneden Egipten, 
met (Vv) HERODOTUS, ‘voor eene gifte en. 
gefchenk van den Ny/ Schoon zy hier= 
inte verre gingen (w): is het echter eene 
aangenomene , en door de ondervin- 
ding geftaafde, waarheid, dat Zgipten, 
van tyd tot tyd, door de flib des Ny/s 
aanflykt, en hooger wordt, _ Dat de op- 
pervlakte dezes lands, (x) de onmidde- 
lyke geeffter van allerleie gewasfen „ eene 
jaarlykfche gift van den; Nyl is, Want 
de Ny/ is niet, gelyk de Zupbrates of 
Tigris, die alleen water aanvoeren (y);- 
noch , _gelyk andere magtige … rivies 
ren, die de welige akkers affpoelen, wer- 
zanden, en hunne korenäarde wegvaagen 
(z). Wordt door den Profeet, jes, XV HIL, 

V. DEEL: Oor ° ‘A 


(v): HERODOT. ZLib. II, 5. STRABONIS Geogr, Lib, 
XV. paz. Oor. 

CW.) BOCHARTI Opp, Tom, IL, p. 260. feq. 

(Xx) Defecriptian de Egypte; etc. par M. DE MAILLET 
Tom. L. p. Ó2, feg. 

(CY) PLEN. Nate Hift. Lib. XVIIL C, 17, 

(CZ) SENEC: Nat. Quaeft. Lib. IV.C. 2, Is arenofò et 
fitienti folo et aquam inducit er terram. Nam cum turbu-= 
lentus fluat, omnem in ficcis atque biantibus locis-faecem 
relinguit +, et guidquid pingiúd Jecum-tulit  arentibus-locis al- 
limt: juwvatgue agros auabus ex causfis, et quod inundat, 
ekquod oblimat. ita, quidguid wonvaarit, flerile ac fquali- 
dum zacet, Si crewit fuper debitum , nocuit, Mira aeque 

De AKI na= 


578- JUSTÚS TJEENK OVER DE 


2, (a), als, eene‘aardrykskundige eigen. 
Jchap van Egipten opgegeven, dat des- 
zelfs rivieren zich .baldaadig en” ver- 
metel gedraagen, dit Land weg fleepen, 
en door haare trotfche (b) en opgebla- 
zene golven wegwentelen; die hoon noch- 
tans zal niet ter werlaaginge, maar veel 
eerder ter werhóoginge, van dit Land ge- 
dyen; en die roof-zelf zal rykelyk weder 
vergoed „en mèt overwinfte te rugge 
gegeven worden. Want; als de Ny/, in 
zyne jdarlykfche verheffinge, boven zyne 
oevers zwelt, en door zyne armen van 
overflroominge DAN. XI. 22, zich naar 
alle kanten uitgiet; {tort hy eerst ín 
verfcheidene ffroomen, als in zoo veele 
legerbenden ‚ zich over het drooge en dors- 
tige veld uit, waagt deszelfs oppervlak- 
te weg en gaat met de ligte Zanden, 
ftryken (c), ser. XLVL, 8, maar die af- 
| zon- 
natura fluminis , quod cum ceterì amnes abluant. terras et 
evifcerent „ Nilus tanto ceteris magor , adeo nihil exedit, 
rec abradit, ut contra adjiciat wires , minimurmque in eo 
fit quod folum. temperet. 1llato enim limo, arenas faturat 


ac jungit. Debetgue illi ZEgyptus non tantum fertilitatem 
terrarum, fed ipfas , cet. DIONYSIIj Orbis Defcript. vs. 
227. 99. lia pe 

(A) WIN ON INN WN , Wiens land de rivieren 
berooven. 

(b) AESCHYLI Fragment. Ed, J.C, DE PAUW , Tong. 
2. Pp. Ó49. 

(C) SENECAE Epist, CXV. Aegyptiae arenae 


HELLIGE AARDRYKSKUNDE: 5% 


zonderlyke, en, in verfcheidene richtins 
gen, voordhollende @roomen, door een 
magtig opperwater’ wyders verfterkt 
geworden , verëenigen zich te famen, 
bedekken met eene dikke en beroerde 
Jlykzee het ganfche Zgipten (d); ver- 
plaatfen fomtyds, door hunne kracht 
en vaart (€), kleine eilandjes in de riviere, 
verwarren de (É)Janderyfcheidingen, maa- 
ken van het Land een? mengelklomp, en 
fleepen een ziltig flyk en vetten modder 5 
welken de rivieren van Cusch in het laa- 
ge Egipten hadden afgeftort, over de 
akkers, en verhoogen (g) en verlengen, 
door die aangevoerde ftoffen (h), dit 
wonderlyk en zonderling Rivierland. 
Van die eigenfchap des ‚Nyls, zoo om zyn 
Land te berooven (i), als om dien roof 

Oo 2 en 


(d) HERODOTT Lib. II. C. O2. 07. DIODOR, SICULs 
Bibh, Hiff. Lib, 1, Cs to. ibi P. wss. ad mot. 7 
re C+ NIEBUHR's Reizen naar Arabië, I. Deel 
)l. 59. 

(É) C. VETRIENGA Comment. in Jef. Cap. XVIII, 9. 

8) SENECAE Naf. Ouaest. Db. VI C. 2Ó. AEs 
SCHYL. Prom, Vinc, W. 8$1. ARISTOPI, Thesmoph, 
Y. 862, feg. PLIN. Nat, Hiff. Lib,V, C, 9. Et Avis 
ENUS . 334. (29. he. 

Ch) Ex hoc adventitio limo Aeiyptug dicitur opéerog à 
EYCOPHRONE aÖberui yep Örò rij #aracveopivns TÄ 
Nets. TZETZ, ad Lycopbr, guem vid. p. m. 16. 

(1) De LandbefWoryvers, die hunne deren al- 

een 


580 _JUSTUS TJEENK OVER DE 


en aangebragte. fchade met winte 
te vergoeden ‚worden wy door het 
grondwoord Nt onderrecht,. Want 
NID MID, 1, NI, #19, die by de Arabiërs 
van eene gemeenfchappelyke afkomfte 
en beteekenisfe zyn, zeggen eigenlyk, in 
hunnen wortel (k); trekken, wanëentrek- 
ken, fleepen, fleuren, over den grond 
haalen ; met, geweld weg fleepen, rukken, 
rooven, en plonderen,. By Overdragt; 
met eene-walge, afkeer , trots, opgebla- 
genheid, en verontwaerdinge ; met eene 
wooruitftekende borst, en ingebogen rug- 
ge (Ds- iemand, of iets, fmaadelyk en 
Jedamperlyk handelen, en bejegenen: en 
dat niet in % gebeim, of ter fluik, maar 

o pen- 


leen vestigden op het flyk ’t welke de Ny/ by zy- 
ne overvloeijing aanvoert, Zonder achtteflaan op 
zyne roofzucht en plondering , hebben over de 
jaarlykfche verhooging van Egiptenland zoo verkeerde- 
lyk geredeneerd en ongegronde voorzeggingen ge- 
maakt, dat, naar hunne berekening , dit Land van 
overlang al waterloos en onvrugtbaar hadde moeten 
wezen; daar nochtans de uitkomst leert, dat de 
toeftand van dat Land (eenige veranderingen uitge 
zonderd) niet veel afgeweken zy van zyne oude 
befchapenheid. Vergelyk hiermede L’Académie des 
Iuftriptions et Belles Lettres, Tom. 24. p.46Q. et 471. Óvc. 

(k) A. SCHULTENS, ad Prov. XV. 20. Iuftitut. ad 
Fund, Ling. Hebr, p. 49I. VENEMA, ad Mal, I, Ó, 
ad Pf; LXXII, 20, JER. XXII. 28, XXX. 17. 

(DD A. SCHULTENS, Hamas, p. 423. 576. fèg. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 58r 


openlyk, en in °t aanzien van de wereld; 
zoo dat het voorwerp der openbaare be- 
Jpottinge met voeten worde getrapt en ge- 
streden, en met de affchuwelykfte dingen 
worde verguisd en overladen. Dus leeft 
de magtige Ny/ met zyn bedde, vooräl 
met het Neder- Egipten, het welke hy, 
in zynen hoogmoed en trotschheid, dat 
is, by zyne overflrooming, met zyne be- 
flykte voeten treedt, en vertrapt: en 
het welke hy, beneden (m) Memphis 
meerder ruimte bekomen hebbende, 
door verfcheiden rivieren vanëenfcheurt, 
en dermaate wanëentrekt , dat hy, door 
die fcheuren en wantenrytingen , noch 
door de verfcheidene grafien, griften, 
en afleidingen, daarin door Alleenheer- 
Íchers gemaakt, iets van zynetrotschheid 
kome afteleggen ; maar veel eer ftoute- 
lyk voordgaa het ganfche Land te hoo- 
nen, te bezwadderen, en te beflyken, en 
met den drek, vuiligheid, en tank der 
krengen, van dieren, welken door het 
inftorten der ftroomen te fchielyk waren 
beloopen, als mede met verrotte plan- 
ten engewasfen, te verontreinigen, en 

(MAC de 


(m) ACcHiLLis TATit Lib, IW: P- 183. 185. 247. 
HERODOTI Lab, II, 17. feg. 


582 JUSTUS TJEENK OVER DE 


de lucht daardoor met pestige uitwaas- 
femingen te befmetten: zoo dat het 
aangezigt of het gelaat des Lands, na 
de overftrooming, ’er zoo walgelyk en 
afzigtig uitzie, als een weracht perfoon, 
die, zich den haat der gemeente waer- 
dig gemaakt hebbende, in eenen oploop 
des volks met allen drek en vuiligheid 
overladen wordt. Want dit v/akke en 
achterûverliggende Land (n), zoo ligt 
als flof en asch, fleekt zyne borst vooruit 
met eenen hollen rugge; als de dyken en 
dammen, die den ANy/ buiten de lande- 
ryen hielden , op eenen gezetten tyd 
worden doorgeftoken, om daardoor 
het ganfche Land onderwater te zetten , 
en ter voordbrenginge van alles be- 
kwaam te maaken, Dan vliegt het op, 
by het inlaaten (o) van dien hoogge- 
zwoliensn ftroom; het wordt geheel en 
al beroerd; bes ryst geheel op, als eene 
rivier; het ftuift door die heftige en 

{nel 


(n) HERODOT, Lib. IL, 7. EvbeÜrey év ueò wêger 
‘Hhuezóhog és muv weodyumuv, Ecri cùgtu Alyunros, éeüoa 
mära Òrrigre wal àvudpog, Had ilÚg" AMMIANI MARCEL= 
LINL Lib. XXII.C, XV. p. 334. Per fupina camporum, cet, 

(Oo) Hiftoire de NADER CILAH , Seconde Partie, p. 139. 
Les ruïsfeaux, quì couloient des montagnes, rappelloient 
aux fpoctateurs le fouwenir de la vote lactée , cò la face de 
ga terre enfiee par les eaux allait voucher les étoiles. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE,; 583 


fnelloopende ftroomen naar boven; (p) 
hei wordt bene en weder gedreeven, en 
verdronken: door de Rivieren wan Egip- 

Oo 4 ten; 


(P) ACHILLis TATII-Lib. III. p. 255. cakévere, 
cet, Worden de meenigte, de beweeging , het ru- 
moer, en de gewelddaadige verrichtingen , van een 
magrig Krygsheir wel vergeleeken met de Zee, 
en andere groote en fterke wateren; zoo werden 
niet onäartig de talryke legerbenden der Egiptezaa= 
zen, en hunne fchrikkelyke optogt, by hunne rivier 
geleeken; wanneer zy met haare beroerde en be- 
roerende volheid het Land overdekt, doet Opry= 
zen, (jen wankelen , ver. XLVL. 7-9. De voord= 
gang van het voetvolk , in eene groote vlakte 5 
vertoont zich, alsde golven, die elkanderen voord- 
ftooten (tf. Het opfpringen, het raazen der yze- 
ren wagenen , en het dol geren der ruiterye, gelyken 
naar de golven van den Ny/, die Egipten hene en wc- 
der dryven; en naar verbolgene Zeebaaren, die de 
gronden der aarde doen daveren en fchudden HD. 
Wordt de Ny/ van PurLo dez Jood cen regen van beneden 
genaamd; als die Egiptez, hct welke van boven gee- 
ne befproeijing ontvangt, alleen drenkt en bewa- 
tert. Was Karzan niet „ als Egipten ; maar eex Land 
van bergen en dalen, dat het water by den regen des be= 
mels drinkt, Deut, XL 1o. 11. Zoo wordt ook wel 
aan een ysfelyk onweder van donder » blikfem, en 
geweldige regenftraaken , dezelfde gitwerking toe- 
gekend, die anders aan des Nys overftrooming 
wordt toegefchreeven, PC. XVIII 8. enz. Amos 

VII 


CD) virom. Georg. Li. III 08. 

Atque bic undantem bello, magnumgae fluentem 

Nilum , cet. A. SCHULTENS in Prov. P. 506. 

CT) @ curTIr Lib. IW C. XII 20. Lib. PV. C. PII. 8. 

(HPI) Hifboire de NADER CHAH., Seconde Partie, p. aso, [Mor Cour- 
fier foula aux pieds Pennemi avec la furie d'un &léphant; et la terre fut 
agitée comme les vagues du Nil. Conf. 1. Panegyricus CJ. MAMERTINE 

Senioris Maximiano Herculeo dictus »P. 10, 13. 


kf 


584 JUSTUS TJEENK OVER DE 


ten, (q) Amos. VIIL 8. IX. 5. Dan 
deze openlyke verguizing en werfmaading, 
of deze overftrooming, van zwarte, be- 
roerde, enflykerige wateren , trekte eer- 
der ter vermeerderinge , dan ter verminde: 
ringe,van dit Gewest, Zyne oppervlak- 
te mogte, by den eerften aanval, ginds 
en berwaards getrokken, geroofd, en weg- 
gevoerd, worden ; de flykwoerende Nyl 
bragt, des niet tegenftaande , meerdere 
{toffen aan, dan die weggefleept waren, 
Want hy plondert Ethiopiën, en voert 
een? ryken buit af naar de lange en recht- 
ftrekkende vallei; maakt uit het aange- 

voer- 


Vil. 8. IX. 5. enz. (fftf) Want; in een over- 
loop van weder, waaneer de hemel fcheurt en ne- 
derdaalt, en de zeebaaren zich hemelhoog verhef= 
fen, de blikfems de wereld vertichten, de donder 
de bergen te morsfel flaat, eene dik opêengepakte 
duisternis zich over alles verfpreidt , ganfche (tort- 
beeken van boven nederploffen, en de bulderende 
‘winden alles dreigen ondereën te warren; dan is 
het, of bemel en aarde zullen ontbonden en wederge- 
bragt worden tot dienafzigtelyken (taat van woest- 
en ledigheid , toen de duisternis op den afgrond 
nederlag, of toen de waters van den zondvloed 
de aarde hadden losgemaakt en bedolven. Gtttt) 

(q) N.G, SCHROEDERI » Oh/. Sel. ad Orig. Hebr. p. 95, 


CHI Vergelyk daarmede , tgene wy in onze aanteckeningen uit de 
Gefchiedenisfe van NADER CHAH;* op (o) en (#tt) hier hadden byge+ 
bragt; en wyders e‚ scHeipir Disfèrt. ad Cant, Hiskiae, p. 164. fegg. 

GHD seNscar Quacst. Nat. Li JP, C Ie Il, TE, BURNET 
Felluris Theor, Sacr. pe AHF eZ, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 585 


voerde flyk een Zgipten, of voert een 
Egipten met zich; (r) en legt eenen 
nieuwen grond van wetten modder, om 
daarin het koren en andere zaaden, met 
hope en uitzigt van eenen allergezegend- 
ften oogst, te werpen. 

Hielden de Gymnofophisten den flyk- 
woerenden Ny voor aarde en water 
(s); is Egipten aan hem alles verfchul- 
digd; en ftrekt zich deszelfs vrugt- 
baarbeid ook niet verder, dan de Nyl- 
ftroom uit: zoo is het eene onwraak: 
baare proef, dat dit Land niet anders 
is, dan de bodem of bedding zyner Rivien 
re; waarom dan ook het Land en de 
Rivier, zoo by de Hebreeuwen (t) als 
Grieken enz., denzelfden naam dragen, 
Want Zgipten, vooräl het bovengedeel- 
te, is een br: (wallei) (u): en zyne Rivier 
voert denzelfden naam, die, vol zynde, 


Oo P) zy 


(F) PHILOSTRATI, de Vita Apollouii Tyanenfis, Lib, 
J. C. I. p. 228. Lib, VI. C. 23. p. 265. 

(S) PHILOSTRAT[, de Vita Apollonii Tyanenfis, Eib. 
Vi. C. 6. p.'235. 

(€) STRABONIS Geogr. Lib. F. p. 35. fog. SIMSONII 
Chron. Cath. p. 151. feg. OPPIAN. de Venat. Lib. I. W, 
373. HOMER. Od. y- 300, &. W. 258. DIODOR. SICUL, 
Lib. Ip. 23. ed. WESS. 

(u) Over dezen naam zullen wy, by de aanwy- 
zing van de Zuider Grenzen des H, Lands, wat brees 
der wezen, ' 


Ie 


586 JUSTUS TJEENK OVER DE 
' \ 


zyne ganfche wallei vervult, en naar be- 
neden over het vlakke en liggende Zgip- 
den zynen naam, zoo verre als zyne 
waters, uitftrekt; gelyk ook fommi- 
ge volken den naam van ZEgipten niet 
verder wilden uitgebreid hebben, dan 
deszelfs dikke en zwarte waters (v). (w) 
Immers! de Hebreeuwen onderfcheiden 
de woestyn van Egipten, het bergachtig, 
woest, en dor gedeelte, dat ten oosten 
des Ny/s ligt, en nooit onderloopt, en 
dat by de ongewydde en laatere reisbe- 
fchryvers „Arabiën of het Zgiptensch 4- 
rabiën genoemd wordt , wel degelyk van 
het bewoonde en bezaaide Egipten, O- 
ver alle de plaatfen, die van de vette 
(x) Nyfwateren konnen ondergezet wor- 
den , iseen leven en vrolykheid verfpreid : 
de velden fteken zich in een verrukkend 
groen, en de akkers worden overdekt 
met eenen ryken oogst; de boomen kry- 
gen bladen en vrugten, de planten (y) 
groei- 
Cv) HERODOT. Lib. 11, 18, STRABONIS Geogr. Lib. 
XVII. p. 700. feg. 786. 
CW) EZECH. XX, 10. 36. I SAM. IV. 8. cet. coll, HE- 


RODOT. Lib. Il. 77. DI. SHAW'S Travels, p. 392. cet. 
Deftription de "Egypte, par M. DE MAILLET Tom. Ile 


Pag. 89. 
(XZ). AESCHYL. Suppl. W. 1O3I. fg. 
(y) Defsription de Egypte, pêr Me DE MAILLET, 
' Tom, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 587 


groeijen zienderöoge; zelfs de menfchen 
en beesten worden daardoor beter ge 
voed, en vrugtbaarer, en fterker. In 
tegendeel, de oorden, die te hoog voor 
de overftroominge liggen , zyn dorre 
en heete zanden, affchuwelyk van gelaat 
en opzigt; de levende fchepfels, die 
zich daar noch ophouden, gelyken 
fchimmen en fchaduwen te wezen, over 
wien zich de natuur, als een onredely- 
ke en harde fliefmoeder, gedraagt. Men 
zoude gaerne zeggen , (vervolgt de Fran- 
Jche Conful), dat het vetteen nitreufe Ny/- 
Jlyk, in dit werelddeel, het algemeene Zaad 
Zy, waaräan alles zyne geboorte ver- 
fchuldigd is; en, door zulks te zeggen, 
zoude men van de waarheid niet afwy- 
ken, 

Is nu de Ny/, gelyk wy zoo even geler 
zen hebben, water en aarde; is Kgip- 
ten, voor een groot gedeelte, zyn werk; 
heeft hy ten minften zyn recht en eigen- 
dom aan het (lib, waarmede hy jaarlyks 
het Land overtrekt, en in ftaat {telt om 
alles voordtebrengen; is dat (lyk het al- 
gemeene Zaad en Levensbeginfel van 
alles ; draagt het Land en de Stroom, je 

€ 


Tom, F. p, 62. Tom, II. p. gr. Hiftoire Naturelle de ! Air 
et des Meteores , par M. Abbé RICHARD , Tom II, pe 4Q0. 


588 JUSTUS TJEENK OVER DE 


dat zy in zekere opzigten , éénzelfdig 
zyn, den zelfden naam: dan is het in 
den Pfalmist geen te verre gaande 
dichterlyke vryheid, wanneer hy uit het 
Land van Egipten, dat flyk en bezinkfel 
van den Ny/, de worfchen doet opkomen, 
welken de Goddelyke Gefchichtfchryver uit 
de riwiere deed werryzen, die voor dat 
Land de oorzaak van alle vocht, poe- 
_ Ten, moerasfen, en modder , enz. was; 
maar zyne uitdrukking moet eerder ge- 
houden worden voor eene aartige, en 
met de natuure van dat Land overëenko- 
mende vindinge, dan voor de uitwerkinge 
wan een buitenfpoorige verbeeldingkracht, 
Daarenboven, byaldien zich dit won- 
der zoo hebbe toegedragen, als het 
door JosePHus is opgegeven (z;, dan zou- 
de zelfs een Mistoriefchryver des tyds 
hebben mogen fchryven: Hun land 
bragt vorfchen voord in overvloed, tot in 
de binnenfle kameren hunner Koningen, 
Het ganfche Land werd door eene tal- 
looze meenigte van die poelbewooneren 
verwoest; de rivier grimmelde, en leefde, 
van die fchepfelen ; geen teug waters 
konde gefchept worden, of-het was ie | 
JEL 


(z) Ant. Fud, Lib. II. C. 14. 9.2. úre XOPA ab- 
zäy mest Kung Hv LATOE yevopdvav Te Kui drobvyonddluv. 


HEILJGE AARDRYKSKUNDE. 589 


het vuile flym en fchot dezer dieren ver 
vuld. Zy reezen, als een Zee, boven: 
hunne oevers; namen het ganfche Land 
in; overtoogen het zelve met hunne 
zelfftandigheid, en zaad, Zy ftorven. 
in aantal: anderen daarentegen werden 
geboren uit het flym en zwadder, met 
welken zy bet ganfche land bedekt had- 
den. Zoo dat de vorfchen uit dat flym;, 
waarmede ZEgipten begeurd was, even 
als uit het jaarlyksche flyk het welke de 
Nyl achterlaat, te voorfchyn kwamen 
(a); die, door eenen walgelyken ftank, 
den neus der Zgiptenaaren verveelden: 
door hun gerikkik (b), en ouden deun , 
hun oor opfcheurden: en,‚ door hunne 
afgryslyke meenigte, welke de fivier en 
het land opborrelden, over in {taat waren. 
om Laraö en zyn (c) volk uit het land 
te verjaagen; ware deze plaag door geen 
andere fchielyk vervangen, en het land 
of de rivier niet weder in hunnen voor- 

gaanden toeftand herfteld geworden, 
Maar , na dit alles, zal een opmer- 
kend: 


(a) PLIN. Nat. Hiff. Lib. IX. C. 51. 58. _ Ì 

(b) ArisTOPH. Razae, W. 211. feg. 228. feq. VIRG. 
G. Lib. 1, 378. HORAT. Sat. Lib. I. Sat, V. 14: ES. 
COLUMELLAE Lib, X. de Cultu Hortorum yr. 12. 

(C) DIODOR. SICUL. Tom. II. p. 419. zot. Ó5. Ed, 
wess. Het Boek der Wysheid, Hoofd, XIX, ro. 


so JUSTUS TJEENK OVER DE 


kend lezer, “die wel onthouden heeft, 
wat wy, in den aanvang dezer verhan- 
delinge, over het woord Erets hebben 
voorgefteld, ons met veele nieuwsgie- 
righeid afvraagen: hoe wy in ’t vrugt- 
baare Zgipten, dien hof des HEEREN, 
Gen. XIII. 1o. een Land, van honig en 
melk vloeijende, Num. XVI. 13. eenige 
overdenkomst kunnen aantoonen, die 
aan de gegevene beteekenis van het 
woord Zrets voldoe; en zoo aanwyzen 
eene duidelyke overëenflemming van dit 
gezegende land, het zy met die aarde, 
welke, wan de wateren des afgronds ge- 
fcheiden, eene woeste, ziltige, en afzigie- 
Lyke, gedaante bloot leide, of met die aar- 
de, welke, in den beginne der fcheppin- 
ge, onder de zee, en algemeene verzame- 
ling der wateren, verholen was. Dan 
deze overëenkomst kunnen wy, zonder 
dat de overdragt verkeerd gemaakt, of 
de gelykenis te verre uitgerekt worde, 
als met den vinger aanwyzen. 

Want het Land der Kgiptenaaren is, 
volgens de eensluidende berichten der 
Landbefchryveren, buiten des Ny/s o- 
verftrooming „ eene diepe, laage, en 
woeste, Zandvlakte, die, tusfchen twee 
reijen van bergen beflooten, zich noord- 

en 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 5ot 


en zuidwaards uitftrekt; ondraagelyk. 
heet, en droog, is; en die noch (d) gras. 
noch loover zoude kunnen dragen, zoo. 
niet de voedende en vruchtbaarmaaken-. 
de Ny/ ten gezetten tyde dit dorflig land 
doordronken maakte, Zyne uiterlyke. 
gedaante is een Jigte en vliegende (e). 
asch; een fluivend en los zand, dat daar. 
de wanden der huizen, door kisten en kas. 
Jen, als de wind daarächter zit, met ge- 
mak bene dringt, en de binnenfte flaap- 
verrekken met flof vervult. Een Zand, 
dat, met (£) Salpeterdeelen rykelyk ver- 
zadigd, zao fyn is, dat bet (om met de 
Oosterlingen te fpreken, die altyd be- 
minnen de zaaken by wergrooting voor- 
tedragen) door de eijerfchaalen hene 
ftuive. c. NieBUHR (g) heeft daarvan in 
dezer voege gefchreeven: “Het ftof; 
»-welk door den heeten wind Charmfin 
» de lucht te Kúbira vervult, is zoo 
5 zn dat het niet alleen meenigvuldig 
» door de wel met tras verzorgde ven- 
» Îters 


(d) Deftription de Egypte, par M AILLET „*Tom, IT. 
P. 70. 4Ó, cet. DELLA VALLE’ Reizen, bl. 1o2. 
(€) R. POCOCKE, a Defcription of the East, Vol. L. 


Pp. IOS. 
(É) A Defcription of the East, by R. POCOCKE , Val. 
1. p. 24. 197. LE 
(g) Reize naar Arabiën, IT. Deel bl, 477. 


592 _ JUSTUS- TJEENK OVER DE- 


5 fters in de vertrekken der Zuropeërs 
dringt, maar, gelyk men: beweeren 
» wil, ook door toegebondene blaazen, 
» en toegekurkte vlesfchen. Dit fyn 
> zandftof is waarfchynlyk de voor- 
 naamfte oorzaak, waarom men zoo 

» veel blinden in Zgipten zict, gelyk de 
_» kwaade dampen uit het kanaal, welk 


y-door Kúhira loopt, veroorzaakt, dat. 


„veele kinders in deze {treek zoo 
s vroegtydig fterven, of zeer met on- 
» gemakken aan de oogen gekweld zyn”. 
De aarde of modder, die in den Ny/ blyft 
hangen, en door denzelven wordt aan- 
gevoerd, is van eenen onbegrypelyk ligten 
aart; en komt aan het gevoel zoo fyn 
voor, als de (h) poeder, welken wy ge- 


woonlyk ontastbaar of ongevoelbaar noe- 


men: want het is het flof van eene () 


zwarte gebrokene aarde, het grondfop der 


riviere, en dus een broeder. wan het flyk 


(k), welk om die reden zich gemakkelyk. 
laat ploegen (1); als zynde een losfe en 


nat- 


Ch) pr. SHAW’s- Travels; p. 370. 
(1) HERODOT. - Lib. II. 12.” DIODOR, SICUL. Bibl, 


Hift. Lib. 1. 7. vid, JT. CORN. DE PAUW Not, iz AE= 


SCHYL. Supplic. p. IO64. W. 4 
Ck) AESCHYL, Agamemn, jr. 503. 


€) COLUMELLAE de R, R. Lib, Il, 2, —_Afgueejus= 


moe 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, ‘593 


natte asch, die, met eene behoorlyke 
_ vochtigheid doortrokken, alles ‚wat 
„daarin geworpen wordt „welig doet op- 
wasfen, Vooräl heeft Zgipten, dat in 
den winter van alles overvloeit, en een 
aardsch Paradys is, in den zomer een, 
leelyk en zwart verbrand aanfchyn. Na 
» den oogst”, zegt een (m) kruidken- 
nend Zweed, *met het begin van de 
» maand Mey, begint in Egipten het 
» zonderlykfte jaargetyde der wereld: 
» men krygt dan namelyk een zomer, 
» Zoo brandend en verfchrikkelyk heet, 
» dat deze juist hetzelfde uitwerkfel op 
„het land doet, als de winter by ons, 
» in January en February-in de Noor- 
» derlanden. W ant dan is het land ver- 
» dord, woest, en gefcheurd, op gely- 
» ke wyze, als de ftrenge koude by ons 
» te wege brengt; doch ’er-heeft dit on- 
» derfcheid by plaats, dat-onzen bevro. 
» Ten aardbodem ftraks hare elende on- 
» der eene nuttige en niet geheel onaan- 
» genaame fneeuw verbergt „ terwyl 
» daarentegen de Zgiptifche gefchroeide 
“Vi. DEEL. PPo sssien 


modì terram , pinguibus arenis butrem  welutì crnerem fam 
#iam , quamvis ievisfimo dente môveri, fatis ests Ark 
SM) HASSELQUIT’s Reize, IL, Deel bl, 310. 


9 
2 
2 
"9 
EJ 
2) 
9 
2 
EJ) 
2 
2 
2) 
Db) 
DD) 
2 
2 
9 


Na 


2. 


3) 
3 


Ĳ 


: 
ED) 


594 JUSTUS TJEENK OVER DE 


» en verbrande gtond geen dekkleed al. 


toos heeft, om ?er zyn gebrek en 
vreeslyk uitzicht onder te verbergen, 
Alles, wat leeft, ontzet zich dan o- 
ver Zgipten, welks gelaat nochtans, 
twee maanden te voren , wel eene rei« 
ze van den Zuid- en Noord: pool ver- 
diende, dewyl ’er naar ’*t getuigenis 
van fommige reizigers, met welken 
ik gefproken hebbe, na dat zy een 
groot deel van dfie en alles wat van 
Africa toeganglyk was , bereisd en 
opgemerkt hadden, geen land onder 
de zonne een fraaijer verfchiet van 
heerlyke landsdouwen leveren kan, 
dan dit gewest, vooral, als men het, 
gelyk my gebeurde , in lest van 
wintermaand, van de ípitfe der hoog- 
fte Pyramide ,‚ kan befchouwen ; en 
zoo als het toen ook gezien werd van 
verfcheiden Zngelfchen, waarvan ee- 
nigen Oost- anderen Westindien, Bar- 
barye en Europa doorreisd hadden. 
» Maar dit Zgipte, zoo bekoorlyk in 
onzen wintertyd, is ten uiterften af- 
fchuwelyk in onzen zomer, Want 
als dan verlaten de vogelen dit land , 
en gaan naar noorderlyker landítre- 
ken; terwyl het ryk der gewasfen in 
Een 


belan peptiden sen athenetendin Cesme 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 505 


» een verdorden en ftervenden toeftand. 
» is, enz” 

Het is een geestige inval van den Abt 
WINCKELMAN (n), als hy zegt, dat de 
gefchiedenis van de kunffen en weten- 
Jchappen der Egiptenaren, even als hun 
land, befchapen is, over het welke, als 
zynde eene groote en woeste vlakte, 
men van twee of drie hooge torenen kan 
henezien. Gelyk hy dan ook, op ee- 
nen zelfden voet, de kunften der Grie- 
ken en Hetruriërs met den toeftand van 
hun land vergelykt, het welke, vol bergen 
zynde, niet, als de vlakte van Agipten, 
konde overzien worden. (o) Kondet 
gy LEgipten den Ny/ afnemen, of het 
water uit de rivier doen vergaan, JES. 
XIX, 5. enz. gy zoudt daardoor Zgip- 
ten van alle zyne heerlykheid en begeer- 
lykheid berooven, en het woester ma- 
ken, dan de woeste landen, in wier mid- 
den het gelegen is; woester, dan het 

PP 2 wilk 


a Gefchichte der kunst des Alterthums, I, Th. 
. 8. ï 

(o) Deftriptionde PEzypte par M. DE MAILLET , Tom. 
F. p. 46, Ozez le Nil al Egypte, vous lui Ôterez en même 
tems tous ces avantages,. Sans lui, cette région fl peuplée 
feroit plus déferte „ comme vous pouvez le-comprendre par 
ce que je vous aì déja infinué , que les plaines fabloneufts de 
la Libye. etc. 


596 JUSTUS TJEENK OVER DE 


wilde Arabiën, verbrandde Zthiopiën of 
het zandige Libyèn, Een land , waar 
mienfchenen beesten zouden verfmach- 
ten ‚en waar de vinnige zonneflraalenals 
le de-boomen en gewasfen zouden ver- 
flinden. «Hoe zeer (p) de ligtzinnige Z- 
giptenaar zich verhoovaerdigde over de 
flroomen ‚ welken op-den bekwaamften 
tyd zich over zyne dorstige aarde uitgoo- 
ten’, en met {lym en niter (q) zynen 
droogen grond bevrugtten , en anderen, 
op wien het maar regende, deswegens 
gering fchattede: de HEER, die den 
hoovaerdigen -wederftaat, wist ook al- 
leen de trotscheid en opgeblazenheid des 
volks en. der riviere te vernederen, 
EZECH. XXIX, 1-12. en deze wallei te 
fiellen tot woeste wilde eenzaambeden , on- 
bewoond en onbezocht , eene verwoes- 
ving in’ midden der verwoestte-landen; » 
_Ís nu Zgipten, uit-hoofde zyner lig: 
ginge tusfchen twee bergen tegens het 
zuiden, en der nabuurfchap van zandi- 
ge en verfchrookte landen, enz. geduu- 
rende den zomer, zoo vreeslyk (r) heet , 
dat 

(p) HERODOT. Lib. II. 13. feg. SENECAE Nat, 


Ouaest, Lib. IV.C. 2. 
(q) A Defiription of the East, by k. POCOCKE ; Vol, Ie 


P. 197. 
Ct) DU MONTS Reize, 2 Deel bl, ar, 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE. 597 


dat een mensch moeite hebbe om adem 
te fcheppen: dan moet de goede en wy: 
ze Voorzienigheid (s) worden aangebe: 
den, dat dezelve, in de heetfíte maan- 
den , over ftof en asch eene zee van 
wellusten uitgiet, het dorre Land met 
het zoetfte en aangenaamfte water ter 
verzaadinge drenkt, hetzelve daardoor 
werkoëlt, en tot eene korenfchuur der 
aarde ftelt. 

Is nu Zgipten, geduurende dat de 
Nyl in zyne winterkille. blyft, eene 
drooge en zoute zandvlakte; het bed, 
en, voor een groot gedeelte (t), eene 


P 3 gift, 


(S) HERODOT. Lib. II, 19. M. MINUCHI FELICIS Oc- 
tavius, p. 43. Aegypti ficcitatem temperat Nilus, SENE- 
CAE Lib. IV. C. 5. de Bengf. p. 310. Ex quibus quedam 
flatis diebus mirabile incrementum trabunt, ut anbela et 
ferventi fubjecta coelo loca fubita wis aestiv: torrentis irri- 
get. Id. Epist. C,1V.Sive „vut Nilus, aestivo incremento tu- 
met; cet, Nat. Ouaest. Lib. VI.C. 7. PLIN. Nat. Hist. 
Lib. V.g. Hiftorre Naturelle de V’Air et des Meteores „ par 
MM. PAbbé RICHARD , Tom, II. p. 398. Le tervoirest, 
fi léger , que le feul interwalle, qui est entre les deux inon= 
dations „ fuffit pour le desfëcher; qu'on juge de là de ce qu’il 
Jeroit f'il étoit frappé des rayons du foleil dans les mois les 
plus chauds de année, lorsque cet astre est au tropique. 
SENECAE Nat, Quaest, Lib. IV, C. 2. COLUMELLAE 
de R.R. Lib. III.C, 12, LUCRET. Lib. VI, LYCOPHRON. 
Alexand, yr. 847. 

(t) PLIN. Nat, Hist. Lib, XIII. II. HERODOT. 
Lib, II, 6, feq, 1O. feg. STRABONIS Geogr. Lib, XII. f. 

: ie 


598 JUSTUS TJEENK OVER DE 


gift van zyne riviere: zoo heeft hetzelve, 
blykends het gene hier van ons bygebragt 
is, alle die eigen/chappen, die wy aan 
de beteekenis van het woord Zrets ge- 
hecht hebben ; en zyne overëenkomst 
met de aarde , toen zy de eerfte maal 
td isin boven de waters uitftak , 
wordt volkomen, by zyne opryzing uit 
den Ny/, als deze ig Kes derd 
zee aan het bedaaren raakt, en weder- 
keert tot den ftaat van eene riviere, Dit 
zelfde toont ons ook te gelyk de over- 
Ëenflemming van dit wonderlyke land met 
de aarde, die Gen. 1, 1-10. onder de 
groote verzameling der wateren verborgen 
lag. Want niet flechts worden de oe- 
vers van den Ny/ (u) ffranden, en zyne 
(v) monden zeën, geheeten : maar hy 
draagt, by uitftek, dien naam by de 
Oosterlingen, (w) Grieken en Romeinen, 
wanneer hy overvloeit, aan het vn 

, Zy = 


mi. 536 D.Lib. XV.p.Ógt. B. Lib. I. p. 30. Deférip- 
tion de Egypte, par M. DE MAILLET 9 Tom. 1, p. 128. 
etc. A Defcription of the East, by R. PQCOCKE ; Vol. L. 
ag. 19. j 
id lu re Nat. Hist. Lib. XXXVII, C. 8. M. M4= 
NILI Lib. IV. 50. 

(V) SENECAE Nat. Quaest, Lib. IV. C. 2. p. 748. 

Cw) BOCHARTI Opp. Tom. Il. p. 797.L 35. feq- ALB. 
SCHULTENS, Commeut, in Job. P. 353. PLIN, Nate 
Hift. Lib, V. C. 9. 


HEILIGE AARDRYKSKUNDE, 599 


zydfche gebergte raakt, en over het 
vlakke Zgipten, als een magtige en ge- 
weldige zee, bruischt; die van de Zgip- 
tenaaren, als hebbende hierin al vroeg 
hunne kunde in den akkerbouw laten 
zien (x), wyd en zyd ten meesten voor- 
deele geleid werd , om daarmede, zoo 
lang zulks gefchieden konde, hunne 
dorstige aarde te drenken, en ter voord- 
brenginge van alles bekwaam te maken. 
Zoo verbaazend is de Ny/, dat MANr- 
LIUS (y) zich deswegens die vryheid aan- 
maatige , dat hy ’teiland Cyprus, ter zyde 
van Zgipten, en, op eenen grooten af- 
ftand , noordwaards in de Middelland: 
Jche Zee gelegen, echter aan het geklots 
dezer rivierzee durve blootftellen. Ee- 
ne uitdrukking, die, fchoon {tout en 
ongemeen , nochtans (myns oordeels) 
door verfcheidene lezingen, welken der- 
zelver kracht zouden ontzenuwen, niet 
behoorde veröntrust te worden. Want 
STRABO (z) erkent zelf, dat de zuidelyke 
P 4 dee- 


(Xx) PHILONIS JUDAEI Lib. TI. de Vita Mofis, p. 620. 
HELIODORI Aethiopic, Lib. II. p. 110. A Deféription of 
the East, by R‚ POCOCKE, Vol. II.p. 199. 

(y) Lib. IV. 636. Aegypti Cypros pulfatur fluctibus 
amnis. 

(Z) Geogr. Lib, XIV. p. Ó8I, RELANDI Pal, Ill. p. 

235 


boo JUSTUS TJEENK OVER DE 


deelen van Cyprus door de Egiptenfche 
Zee Ten Is is jd 
en oudfte naam vanden Ny/ Oceaan enz. 
geweest (a), en werd hy daarvoor van 
de Zgiptenaaren gehouden: zoo moet 
een dichter, als hy de Zgyptus, of de 
rivier van Egipien, in haare overftroo- 
minge befchouwt, zyneader voelen zwel- 
len, en haar de plaats van de Middel 
landfche Zee doen vervangen, om met 
haare golven en baaren het Cyprus te 
geesfelen. Want dan ftoot zy, met ee- 
ne onbeerypelyke volheid van flyk en 
modder, de (b) Middellandfche Zee te 
rugge; verlengt haar bed; en dreigt, al- 
les met eenen zondvloed te overftroo- 

men, jer. XLVL. 8. 
Wy hebben dan , zoo wy vermoe- 
den, 


235. HERODOTI Lib. II. ed. WESS. $. 154. mof. 7O. AMMI- 
ANI MARCELLINI Lió. XXII.C. XV.p. 333. C.XV.p. 342 
(a) PLIN. Nar. Hiff. Lib. V. C,9Q. DIODOR. SICUL. 
Bill. Hit. Lib.I. 12. 19. III. 3. HERODOT. Lib. IE. 
92. HELIODORI Astbiopic. Lib, II. p. TIO. STRAEONIS 
Geozr. Lib. 1. p. SO, PELLOSTRATUS , de Vita APOLLONIT 
TYANENSIS, Lib. IH. C. 18. LYCOPEHRONIS Alex. Y. 
119. 576. 
(Db) PRISCIAN. Perieg. 
Septenogue ferit Pelleum zurzite Pontum. 
et AVIENUS, Defir. Ortis, W. 348. Nilus freta maxima 
gellit. Verba, paullo praecedentia , ita fortasfe legenda fant: 
Scisfusque vagis arfractibus aeguor 
Proterit „, et Pozzo “Eptemferus explicas ora, 


“HEILIGE” AARDRYKSKUNDE. … 6of 


den; toereikelyk beweezen , dat het 
woord Aarde, in Ps. CV. 30,, denzelfden 
Aardrykskundigen zin heeft, welken wy 
in het woord Zrets ontdekt hebben, 
Waarom wy over die plaats niets meer- 
der zullen bybrengen; dan blootelyk 
een ftuk, door j. v. VONDEL berymd, 
uit het X. en XI. Verdichtfel van Pp. o= 
VIDIUS NAZOOs Herfcheppinge, in het L 
Boek: waar de Dichter de. verryzenis 
der Aarde uit DEUKALIONs vloed, en de 
bevolking dier aarde, vergelykt met het 
Landvan Egipten, dat uitde Nylwateren 
weder bovenkomt , en uit een nieuw 
flib alle levende fchepfels voordteelt, 


Toen brogt het aartryk uit zich zelf verfcheiden flag 
Van dieren door den ftraal der zonne voor den dag, 
Als d’oude vochtigheid verhit wierdt en ontfteeken. 
Het vochtige moerasch en flym in alle ftreeken 

Begonte zwellen, en het vrugtbre en weelig zaet 
In d'aerde {moeders fchoot , gevoet, geftooft beftaat 
Te groeïen „ en allengs een’ zekren vorm te winnen, 


De zon verhardt zoo flym, wanneer de Nylftroom s 
binnnen (c) 


PP 5 Zy- 


CC) Hiftoire Naturelle de [Air ét des Meteores, be en 


Óo2 JUSTUS TJEENK OVER DE ENZ, 


Zyne oevers daelende , ’t verdronken land verliet. 
De landman , ploegende den nieuwen akker, ziet 
Dan in ’t geploegde land verfcheiden flag van dieren, 
De zommigen, die, eerst beginnende te tieren, 
En noch in ’t groeien, onvolmaakt zyn aangeteelt 
Verminkt,en onvolwrocht,dat zelf het lyf verfcheelt, 
In teen en ’t ander lit , en leefde als klay het baerde: 
Het ander deel is ruw , en vormeloos, en aerde: 
Want wanneer hitte en vocht zich mengen by geval, 
Ontfangen ze, en uit dit vermengen fpruit het al, 


Dewyl het vier en vocht doorgaens in ftryd krak- 
keelen , 


Is deze tweedracht uit den aard bekwaam tot teelen. 


PALLERICHARD , Tom. II. p. 392. Le Nil, qui couvre 
toute l’ Egypte depuis environ le milieu du mois de Tuin jusqu'au 
comnencement d’Octobre àune hauteur très-confiderable , nous 
vetrace l'idée de ces temps reculés pendant lesquels la terre 
éoit cache fous les eaux. Il resfemble à une vaste mer 
qui a un courant Gabli et vient fe zetter dans une mer encore 
2lus grande. 


AAN- 


Bladz. 603 
AANHANGSEL 


TOT DE EERSTE AFDEELINGE VAN ’T BE“ 
RICHT DER TALRYKE VERZAME- 
LINGE VAN OUDE PEN= 


NINGEN. 


DO het Oa DR 


P. VAN DAMME 


ECA GRE dd 


dl Bot voldoeninge aan ’t verzoek van 
eenige kundige liefhebberen der ou- 

€ penningen, vond ik my aangezet, 
om eene korte nalezinge te doen op my- 
ne eerfle afdeelinge, behelzende de pen- 
ningen der Koningen, en te vinden in 
%* vierde deel der Verhandelingen van ’t 
Zeeuwsch Genootfchap bladz. 419 en 


volgg, 
Koningen van Macedonien (bl. 428) 


De zwaarfte gouden PeggRetonid) 
die 


604 P. VAN DAMME OVER 


die van de Griekfche Vorften overge- 
bleven en bekend is, werdt in de aan- 
getogen plaats toegekend aan Zyfima- 
ehus, Koning van Macedonien. ‘Na het 
fchryven der eerfte afdeelinge is * my 
gelukt, noch een’ anderen gouden pronk- 
penning van Lyfimachus, van dezelfde 
zwaarte, te ontdekken en bekomen, 
Nademaal hy , tot nu toe, by alle 
fchryvers en in alle muntkasfen , zoo 
veel my bewust is, onbekend is, en 
daarenboven eene uitmuntende fchoon- 
heid bezit, heb ik denzelven, gelyk ook 
alle de volgende , door den kundigen 
wan der Schley, op °*t naauwkeurigst la- 
ten afteekenen, en in plaat brengen, op 
de nevensgaande penningtafel No. L 
Aan de eene zyde vindt men * hoofd 
van Lyfimachus, omtrent op dezelfde 
wyze afgebeeld als op andere pennin- 
gen van dien;Koning (a). Op de rugzy- 
de vertoont zich Pallas Nun@egos , met 
het opfchrift BAZIAEQYS ATSIMAXOT 
wan Koning Lyfimachus. E 
ie 


(a) By BEGERUS Thes. Brandenb, Tom, I, pag. 2445 
LIEBE Gotha Numaria, paz. 6, 7. Doch de pennin- 
gen, door hen opgegeven, verfchillen van dezen 
in de teekeninge der rugzyde, eh die by BEGERUS 
‘Zyn zilveren. 


EENIGE OUDE PENNINGEN, 6o$ 


Koningen van Numidie (bl, 436) 


_ De penningen van den jongen ‘Juba; 
Koning van Numidie, zyn te zeldfaam, 
uit hoofde der weinige uitgegevene, om 
_dezelven onbekend te doen blyven.  Be- 
halven den onuitgegevenen , door my 
aangehaald, heb ik nu noch een? ande- 
ren bekomen, door wylen den Heere 
Vice-Admiraal Roemer Vlacq op eene 
van zyne zeetochten medegebragt. Zy 
zyn beiden van zilver, zoo als alle-de 
penningen van dezen Vorst, en op de 
penningtafel geplaatst -No. II en IH, 
Op beiden leest men, naast ’s Konings 
hoofd, Rex ivBA; en op de tegenzyde 
van den eenen ftaat een olifant, en van 
den anderen de hoorn des overvloeds: 
Niets is gemeener, op de oude pennin- 
gen, dan de hoorn des overvloeds: 
Zeer veelen zyn ook verfierd met oli- 
fanten, waar over de groote cUPERUS 
opzettelyk gefchreven heeft (b), wiens 
geleerde verhandeling , na de ontdek- 
kinge van zoo veele penningen, merke- 
lyk zou konnen idee, 7 
ae de ks 


terp 
El 


(B) Comm, de elephantis in nwumis obwijs, Tom. HEI, 
Thefauri novi Antiq, Roman, 


606 _P. VAN DAMME OVER 
Koningen van Syrien (bl. 437) 


„Onder de talryke verzamelinge der 
gedenkítukken van Syrien , in myne 
muntkasfe bewaard wordende, is ’er, 
behalven veele onuitgegevene zilveren 
pronkpenningen , een van Koning 4n- 
tiochus, den derden van dien naam, en 
bygenaamd den Grooten. De ongemeen- 
heid van de keerzyde, en om teffens de 
vitmuntende fchoonheid der teekeninge 
van de Grieken aantetoonen, heeft my 
aanleidinge gegeven, om denzelven uit- 
tegeven, en hier te plaatfen op de pen- 
ningtafel No, IV, Op de tegenzyde 
vertoont zich Apollo verfchillende in ge- 
daante en die fieraaden, welke, anders, 
op verfcheiden penningen der Syrifche 
Koningen, gevonden worden. Hier 
leest men BASIAEQES ANTIOXOT des 
Konings Antiochus. 


Koningen van Bithynie (bl, 445) 


— Men heeft, myns wetens, tot heden 
in eenige penningkabinetten, of by de 
fchryvers, geene gouden ftukken der 
Koningen van Bithynie, die den naam 
van Nicomedes gevoerd hebben, (raast 

we 


EENÍGE OUDE PENNINGEN.) boj 


wel van hun, die den naam (c) van Pruz 
fias droegen), gevonden. Echter is ’er 
my een van dat foort, federt het uitge- 
ven der eerfte afdeelinge van myn Bes 
richt, ter hand gekomen, die, wegens 
zyne zeldfaamheid en uiterfte {choon- 
heid, waardig is onder ‘toog der lief- 
hebberen gebragt te worden, Hy is 
naar ’t oorfpronglyke naauwkeurig af- 
geteekend , en op de penningtafel ge- 
plaatst No. V. Op de rugzyde leest 
men BAZIAE2E NIKOMHAOT EIIID A= 


NOTS wan den Koning Nicomedes Epi- 

phanes. 
Van Prufias, den eerften en tweeden 
van dien naam (b), zyn eieneiden 
zeld- 


(ec) Een gouden gedenkpenning van Prufias den 
eerften berust mede onder myne verzamelinge; 
dan geen voornemen hebbende, om voorbedachte= 
lyk iet te laten afteekenen of uitgeven, ’t gene 
door anderen reeds verricht is, wyze ik den lezer 
naar BEGERUS Thes. Brandenburg. Tom. I, paz. 267, 268. 

(d) Ik kan niet voorbygaan , den Nederland- 
fchen lezer ter deze gelegenheid te onderrichten , 
dat de penningen van Prafias , den eerften en tweeden 
van dien naam, voorheen bezwaarlyk te onder- 
fcheiden zyn geweest. Doch de ondervinding der 
Geleerden van dezen tyd, die zoo veele duister= 
heden opgehelderd hebben, heeft geleerd en in ’t 
zekere bewezen, dat alle de penningen van Prufis 
as den eerffen de eenigen zyn van alle Koningen vand 
Bühynie Gie gebaard zyn. 


608 P. VAN DAMME = OUDE PENNINGEN, 


zeldfaame zilveren -pronkpenningen tot 
myne” verzamelinge “gekomen. Twee 
ftuks van Prufias den I, voorheen aldus 
niet uitgegeven, zal'ik, tot befluit van 
deze korte nalezinge ,: uitgeven op'de 
penningtafel No, Vlen Vil, welke.de 
aandacht der penningkundigen- over- 
waardig zyn. 2 


EVENEENS 
A 


TE or eet 
Dee s3 zee 
SE Si kn 


Sr 


DD ade 


bee nt nae a ad a nd md en nd a nn 


nn 


dr a 5 


V Deel, 4. 608. 


BAZIAENÈN, 
\ NIKOMHAoY! 


 EMIPANIYE 


Ni 


nn 


mah anneed - ener ' 


V Deel, bl. 608 
A GMAAER 
Ov 


Cb ADS S E 
Aarzim axor 


9, Ei 
o, PE 
ee 
ee 


et ee 2776. 


“22500! 


lihley, del 
C/ 


EA 


EEP 


ooo, 
Ee 


Verkhand, vant Seunsols Genootschap. 


„Bladz. Gog 
VERHANDELING. 
« à OVER EEN’ PENNING VAN 
PTOLEMAEUS, 
ZOON VAN 
MEN NAE U S, 
EETRÄRCHA VAN CHALCIDENE. 


DooOR 


_SONA WILLEM TE WATER. 


AIN 4 Se 3, a IE 


ID voortreffelyke nuttigheid. der ous 

de Penningen , ter ophelderinge 
vande gefchiedenisfen, oudheden, ge- 
PV DEEL Qa woor 


$ro 1. W. TE WATER OVER EEN 


woonten; tydrekeningé én aardryksbe- 
fchryvinge van verfcheiden volke, is 
voorlang onwraakbaar’ bewezen, Het 
werk van.den uitmuntenden 4gechzel 
zina heeft veel afgedaan, en zal 
altyd zyne achtinge behouden. In deze 
eeuw hebbende groot{te mannen onge- 
looflyk veel toegebragt, om dit nut der 
oude Penningen met aanmerkelyke voor- 
beelden nader:te {taven, De pogingen 
van Maverkamp , Wesfeling, Burman, 
Pellerin, Liebe, Froelich, Wife, bek 
ley, Barthelemy „ en veele anderen, zyn 
aan elk bekend, Men ontdekt, van tyd 
tot tyd, een groot aantal van pennin- 
gen, die niet alleen ’t nieuwsgierig oog 
vergenoegen, maar ook nut:ig zyn tot 
ophelderinge der gefchiedenisfen van 
veele landen , volken en fteden. Tot 
dic foort behooren ook de penningen 
van Ptolemaeus , Tetrarcha van Chalctde- 
ne, van wien, tot nu toe, niet meer 
dan twee penningen onder de Geleerden 
bekend zyn. Den eerfien zyn wy ver- 
fchuldigd aan den geleerden Abt 1m 
BLOND, die denzelven , weinige jaaren 
geleden, ‘uitgaf volgens eene afteekes 
ninge,. te Venetie gemaakt, «en aan 
den penningkundigen Peherin toege 


PENNING VAN PTOLEMAEUS, Órt 


zonden. Op de achterzyde van dien 
penning, berustende in *t kabinet van 
Savorgnan , leest men IITOAOMH 
TETPAP :, en het jaartal LA (a) 
De tweede penning van Ptolemaeus, 
Tetrarcha van Chalcidene , is onlangs, 
uit het kabinet van den Groot - Her- 
tog van Toskaanen, uitgegeven door 
JOSEPHUS ECKHEL (b), die ‘er by- 
voegt, niet te weten, dat ‘er ooit, be« 
halven deze twee, een andere penning 
van dezen Ptolemaeus in % licht gegeven 
Zy. Op de voorzyde van dien penning 
ftaat het gelaurierde hoofd van Jupiter, 
en op de rugzyde een vliegende arend, 
die een kroon in zyn’ bek houdt. Hier 
onder leest men IITOAEMAIOS. ..….. 


APXH. Het is genoegzaam zeker, dat 

het laatfte woord dus moet worden aan- 

gevuld, TETPAPXHE. By deze twee 
Penningen van Ptolemaeus, die beiden 

Qq z ge- 


(a) Obfervations fiur quelques Médailles du Cabinet de M, 
Pellerin, par M, AbbÉ LE BLOND, pag. 59 & 65. (à 
la Haye 1771). 

Cb) Numi weteres Anecdoti ex Mufeis Caefareo Vindobo- 
zenfi , Florentino— , Pars I complectens númos in Europae 
urbibus fignatos, Tab, XV. n. 8 » PAB. 279 (Viennae As- 
ffriae 1775). 


612 J.W. TE WATER OVER EEN 


gefchonden zyn, voege ik een’ derden; 
die; volkomen bewaard is-gebleven, en 
nu berust in de aanzienlyke muntkas{e 
van den Heere van Damme, die de 
goedheid. gehad heeft, my eene naauw- 
keurige afteekeninge van dien penning 
toetezenden, welke aan ’ hoofd van de- 
ze verhandelinge geplaatst is, Op de 
voorzyde ziet men het hoofd van een 
ouden en zwaar gebaarden man: de te- 
genzyde vertoont twee mannen, in 
krygsgewaad gekleed , en eene fpies in de 
linkerhand houdende; met het onder- 
íchrift ITOAEMA TETPAPX , en de 
jaartellinge LB. | 


Het is twyfelachtig, of het hoofd 
van Ptolemaeus, dan wel van Jupiter, 
op de voorzyde des pennings afgebeeld 
zy. Op de penningen van Ptolemaeus 
by LE BLOND en ECKHEL is genoegzaam 
dezelfde afbeelding , over de verklaringe 
van welke die penningkundigen ver- 
fchillen. De laatfte denkt op Jupiter ; 
doch de Abt {preekt in ’t gemeen van 
het hoofd van een ouden man. Ik zie 
geen reden, waarom men niet op Pto- 
lemaeus zelven zou mogen denken, De 
vergelyking van foortgelyke penningen, 

om: 


PENNING VAN PTOLEMAEUS, . 613 


omtrent dezen zelfden tyd, fchynt: dit 
begrip te begunftigen, EN 
Wat hier van. zy, ’t zal by niemand 
tegenfpraak lyden , dat deze. penning 
behoore tot Ptolemaeus -(C), \den. zoon 
wan Mennaeus , van wien FL. JOSEPHUS 
herhaalde reizen meldinge maakt „ge- 
lyk naderhand blyken zal, | 
De geleerde Kardinaal -Noris (d): was 
van oordeel, dat ’er twee Koningen van 
Chalcis geweest zyn, wier eerfte ge- 
naamd was Mennaeus of ‘Ptolemaeus 
Mennaeus , ‘de andere - Ptolemaeus zoon 
van Mennaeus. De Abt Beriev (ce) 
volgde den Kardinaal op- dat fpoor; 
zonder echter eenig bewys voor dit ge- 
voelen te berde te brengen, T rouwens, 
niemand der oude fchryveren -zet eenig … 
gewicht by aan de meeninge van dien ge- 
leerden man. Wy lezen, wel is waar; 


Qas hy 


(ec) Te recht-wordt-de naam „hier „ opgegeven, 
THITOAEMAIOE, gelyk mede ín den penning by 
ECEHEL. Op dien van LE BLOND ftaat verkeerde- 
Iyk , HTOAOM- Men fchryve derhalven , op ’% 
gezag der penningen , Ptolemaeus; fchoon in eenige 
oude opfchriften , en fommige affchriften van 
Griekfche en Romeinfche fchryveren „ Ptolomaeus 
gevonden wordt. Zie Lettres de M, CUPER } pag. 395« 

(d) De Epochis Syro— Maced. pag. 271. 

(e@) Mémoires de l Acad, Royale des Inftriptious et bellese 
lettres , Tom, XXVIII, pag. 552. el. 


614 Je W. TE WATER OVER EEN 


by FL, JOSEPHUS (£) TIroAspauov Tou Mev- 
valou Asyovmsvou ; doch * is onbeftaan- 
baar, wanneer men deze woorden ver- 
talen wil: Ptolemaeus, gezegd Mennae- 
us: en daar uit befluiten, dat deze on- 
derfcheiden zy van Ptolemaeus , den 
zoon van Mennaeus, Indien JosEPHUS 
dit hadt willen te kennen geven, zou hy 
gefchreven hebben, Ilroeuauov Tou Aé= 
yyoumsvou Mewaiov, of IIr. Asy. Mewar. 
Dusfpreken doorgaansdeGrieken,en ook 
josePHus. Elk, die iet van ’t Grieksch 
weet, zal dit toeftemmen., Het woord 
Aeyselar duide, hier, alleen aan, dat 
van dezen Ptolemaeus kort te voren ge- 
fproken was. (g). Daarenboven, dat 
men Ilrodspaiou Tov Mewar, in deze 
plaats en elders (gg), moete overzetten, 
wan Ptolemaeus, zoon van Mennaeus, en 
eenzins van Ptolemaeus Mennaeus, 
Blykt ontegenzeggelyk uit zulke plaat- 
fen van JOSEPHUS, daar hy genoemd 
wordt 


CE) Ant. Tud. Lib. XIII. cap. 1ó $ 3. 

(2) At, ud, Lib. XIII cap. 15 $ 2. 

(gg) Ant. Iud. Lib, XIV. cap. 3 $2, fchoon Ha= 
VERKAMP IIrohegeiov Tou Mevverov wil vertaald hebe 
ben, Polemgei gui Mennaeus dicebatur. 


PENNING VAN PTOLEMAEUS. ÓIS 


wordt (h) IroAspaiog é Mewatov , datis; 
Ptotemaeus zoon van Mennaeus, gelyk 
eerstbeginnenden weten. Men zal zich, 
met reden, mogen verwonderen, dàt 
de Hoogleeraar HAVERKAMP, Op de on 
gegronde onderftellinge, dat Ptolemae- 
us Mennaeus en Ptolemaeus zoon van 
M ennaeus wel te onderfcheiden zyn, in 
de meeste plaatfen van FL. JOSEPHUS ee- 
ne veranderinge in den Griekfchen text 
wil gemaakt hebben (i), tegen het ge- 
zag van alle de hanafchriften, Dit voore 
beeld ftrekt mede tot een bewys, hoe 
veel eenmaal opgevatte vooroordeelen , 
zelfs by de geleerdfte mannen, vermogen. 
Het gevoelen van. NORIS, HAVER- 
KAMP en BELLEY behaagt my te minder, 
om dat ’er geene noodzaaklykheid is, 
om hier twee Ptolemaeusfen te verzinnen; 
want alles, wat van Ptolemaeus, gebie- 
Qa 4 der 


(h)\ Ant, ud. XIV. 7. 4, XIV. ra. 1. Bell tud, IL, 
4.8, 19.2, Lì 13. IT. STRABO Lib. XVI, pag. 753 
II roAeuem Te Meuvurou- 

«i) Voor IIrcAeuurtos ò Mevvasov zou „ naar Zyne 
gedachten, moeten gelezen worden IIr- é Mevvauos, 
of Mrvvetos, gelyk die naam in fommige MSS. ook 
wel geïchreven wordt. 'T fchynt echter, dat de 
Heer HAVERKAMP, in Zyne- Algemene Hiftorie IJE 
„deel, bl. 152, van gevoelen veranderd zy, belan- 

gende de twee Chalcideenfche Prolemaeusíen: gee 
tyk de Hoogleeraar sAxE my bericht, en 


616 J.W. TE: WATER OVER EEN 


der van Chalcis, verhaald wordt, kan 
zeer „gevoeglyk op een’. en denzelven 
perfoon toegepast worden, Dit zal dui- 
delyk blyken „ wanneer wy de bedry- 
ven van onzen, Ptolemaeus in nadere o- 
verweginge nemen ,‚ en de gefchiedenis- 
fen, kartelyk (k), wat;hooger ophalen. 
In de vroegite tyden, was Syrie onder 
verfcheiden koningen verdeeld, die voor 
hunne hof- ‘en hoofdfteden hielden Da- 
mascus „T'zoba,. Hamath, Maächa en 
Rechob;; ‘van: wier koningen de H. 
Schrift ons verlag doet (l). Naderhand 
geraakte geheel Syrie onder de regerin- 
ge van éénen-koning , die zyn hof te 
Damascus hieldt (m). Dit duurde, tot 
dat de Asfyrifche- koning Tiglath- Pile- 
zer de hoofdítad Damascus innam, en 2 
gantíche ryk van Syrie aan zyn gebied 
onderwierp,„terwyl.Rezin, de koning 
der Syriers, het leven te gelyk met het 
ryksbeftier verloor (n), Syrie kwam 
EE erge Wy= 


“…Ck) Dien ’tlust, kan hier over breeder lezen by 
USSERIUS, FOY-VAILLANT, PRIDEAUX, en anderen. 
ol r Sam. XIV. 47, ‘2 Sam, VIJL. 310, X% 6 
19;-I Kon. XI 23—25; 1 Chron, XVIIL 5—rr. 

_…(m) Jef. VIL 8, over welke plaats vITRINGA be= 
hoórt gelezen tesworden, — __… 
„…(n) Vergelyk Jef, XVII 13; Jerem. XLIX, 23— 
27, 2 Kon, XVL5-—9; Amos Le 3—5. à a: 


Ee 


PENNING VAN PTOLEMAEUS. 617 


wyders, ten grooten deele , onder °t ge« 
bied van Pharao Necho, koning van 
Egypte (o) ; doch Nebucadnezar deedt 
dit land, weinige jaaren daarna, onder 
de Asfyrifche of Babylonifche heer- 
fchappye wederkeeren (p), waar onder 
Syrie bleef tot den tyd toe, dat Cyrus 
zich meester maakte van ’ geheel Baby- 
lorisch gebied, en dus ook van Syrie, 
%* welk der Perfifche regeringe onder- 
worpen bleef , tor dat Alexander de 
Groote die alleenheerfchinge een einde 
deedt nemen, en Darius Codomannus, 
den laatíten der Perfifche koningen, o- 
verwon, Toen werdt Syrie gebragt on- 
der de Griekfche alleer:heerfchinge. Na 
den dood van Alexander kwam Syrie, 
eindelyk, aan Seleucus Nikator, een? 
van deszelfs. voornaamfte veldheeren ; 
naar wien de volgende koningen van 
Syrie den gemeenen naam van Seleuci- 
den gevoerd hebben. Ten tyde der laast- 
fte Seleuciden geraakte het machtig Sy- 
risch ryk in deerlyk verval, en werdt van 
— één gefchenrd door inwendigen twist, en 
binnenlandfche beroerten, By. deze gele- 
genheid maakten fommigen zich mees- 
rj dj ah AE ern 


’ Co)-> Kon, XXII 29--34, 2 Chron, XXX, 14. 
“_(p) 2 Kon, XXIV. 7. 


618 J. W. TE WATER OVER EEN 


ters van deze en gene byzondere gedeel. 
ten van Syrie, vormden een foort van 
vorftendommen, weiken zy beheersch- 
ten onder den tytel van koning, vier- 
vorst, overften, of eenigen anderen eer- 
naam, En onder dezen was geen van 
de minfte Prolemaeus zoon van Mennaee 
us, van wiens lotgevallen ík nu nader 
verflag zal doen, Na dat hy zich hadt 
opgeworpen tot vorst of koning van 
Chalcis, viel hy zeer lastig aan die van 
Damascus (q), by welken hy zicht zoo 
gehaat en gevreesd maakte, dat zy den 
Arabifchen koning Aretas tot hunne 
hulve inriepen, en zich aan zyne heer- 
$chappye onderwierpen (r). Doch Bte, 

Ce 


> (Q) J. ECKHEL, Nwmi vet, anecdoti, P.T. pag. 279 3 
fehr ft: Damasci item atiquamdiu fuisfe tyrannum ex Fl 
Fofepho colligo. Of hy, met deze woorden, % zelfs 
de te verftaan geve, ’t gene door my gemeld iss 
dan wel, dat Ptolemaeus binnen, Damascus zich de 
regeringe aangematigd hebbe, is onzeker. 

_(r) JosePHUS Ant. Iud. XIIL 15. 2, de Bello Iud. L 
4 8.— Dit gebeurde omtrent 85 jaaren voor Chrise 
tus geboorte, De tydrekening duldt, derhalven, 
niet, dat wy ook op dezen Aretas zouden denken 
g Korinth. XL. 32, daar Paulus fpreekt van den Stad= 
houder des Konings Aretas te Damascus. Hadden 
fommigen, hier, geraadpleegd met de Chronologie 
één der oogen van de Hiftorie, zy zouden twee 
menfchen , zoo veel in leeftyd verfchillende , Djek 

me 


PENNING VAN PTOLEMAEUS, 619 


lemaeus liet zich hier door niet bedwin= 
gen en in teugel houden. _ Weshalven 
Alexandra, koningin der Jooden, Ariftoa 
bulus haaren zoon, met een leger, naar 
Damascus zondt, om die ftad tegen het 
geweld en de knevelaryen van Ptolemae« 
us te beveiligen. Ariftobulus, echter, 
keerde, {poedig, van daar te rug, zon- 
der iet van belang te hebben uitgevoerd 
(s).. Zwaarer onheil trof Ptolemaeus, 
toen Pompeius , bevelhebber der Ro- 
meinen , in Syrie kwam, en ook dit 
landfchap tot een Romeinsch wingewest 
maakte (t). Want Pompeius begaf 
zich , met een vry talryk leger naar % 
gebied van Ptolemaeus, wien, zonder 
twyfel , % zelfde lot zou getroffen hebe 
ben, als Dionyfius van Tripolis, die 
onthalsd werdt; zoo hy die ftraffe niet 
hadt konnen afkoopen voor duizend ta- 
lenten, waar mede Pompeius zich liet 


ges 


met elkanderen verward hebben. Men vergelyke;, 
behalven anderen, G, JAMESON, Spicil. antiquitatum 
Aegypti cap. VIL $ 7, 8, wiens aanmerkingen over 
Aretas, door den Apostel gemeld, nadere overwee 
ginge waardig zyn. 
(S) fOSEPHUS Ant, Iud, XIII. 16. 3, 

_(t) APPIANUS iz Syr. pag. II , ef in Mithridat, pag. 
404s JUSTINUS Lib. XL, cap. 2 


62a J. W. TE WATER OVER EEN 


genoegen , en zyn leger betaalde (u). 

venwel kon Ptolemaeus niet befluiten, 
om in de belangen der Romeinen , en in 
de maatregelen van Pompeius, te tre- 
den. Want, toen deze aan Scipio be- 
vel gezonden hadt, om Alexander, den 
zoon van Ariftobulus, te Antiochie van 
kant te helpen, trok Prolemaeus zich 
deszelven broeders aan, en zondt zynen 
zoon Philippion naar Ascalon , met 
verzoek of bevel aan de vrouw van Ari- 
ftobulus, dat zy haaren zoon Antigo- 
nus; en haare dochters, aan hem zou 
zenden. Philippion wordt op eene ders 
zelver verliefd, en trouwt met Alexan- 
andra, Doch zyn vader Ptolemaeus 
_nam dit zeer kwalyk , bragt hem ter 
dood, en ging zelf een huwelyk aan-met 
Alexandra; uit hoofde. van welke ver- 
bintenisfe hy te meer zorge droeg voor 
haâáre broeders (v), gelyk hy, wat la- 
ter, Antigonus ook te rug naar Judaea 
liet keeren (w). Ptolemaeus volhardde 
in haat tegen * Roomfche gebied; zondt 
onderftand aan Caecilius Basfus, wan- 
neer 


(u) josePnus Ant. Iud. Lib, XIV ce. 3 $ 2. 

Cv) Joskrnus Ant, ud. Lib, XIV c. 7 94, de B. J. 
Lib.Ic.9S 2. due 

Cw) josEPHUS dat. Ind. Lib, XIV c. 12 ST. 


PENNING VAN PTOLEMAEUS, 62 


neer deze Syrie poogde te bemachtigen 
(x); en verfchanste zich in de ftad Apaâ= 
mea, welke hy zoo dapper verdedigde 
tegen % beleg der Romeinen, dat zy ge 
noodzaakt waren het verdrag, ‘t welk 
hy voorfloeg, aan hem toeteftaan (y% 
Kort daarna, omtrent den jaare-714 
der bouwinge van Rome (z), ftierf Pto« 
lemaeus, zoon van Mennaeus, in goes 
den ouderdom, gelyk uit het geheel bes 
loop van zyne gefchiedenisfen blyken 
kan. Want van dien tyd, dat de Da« 
masceners den koning Aretas tegen Pro- 
lemaeus inriepen, tot op zyn’ dood toe, 
verliepen omtrent 45 jaaren, dat is, van 
% jaar 669 tot 714 V. G;, of van ’t der- 
de jaar der 173 Olympiade tot het vyf- 
de jaar van de 184 Olympiade; zoo dat 
Ptolemaeus dood inviel in ’t 4o jaar voor 
de geboorte van den Heiland, 

Uit dit gefchiedverhaal kan men, 
myns oordeels, veilig opmaken , dat- 
‘er niet de minfte noodzaak zy, om, 

met 


(@) pro cassrus Lib. XLVII $ 26, 27, pag. 508 4 
509 C. zot, FABRICII. 

(y) STRABO Lib. XVI. pag. 752, 753. 

(z) Dit blykt uit josePHUs Ant. lud. Lib, XIV ca 
13 $ 3. In ’% gefchryf van j. ECKHEL l.c. pag. 270. 
V Anno V.C. 718, tangquam cum Parthis collufisfet ( Ptole= 
maeus) caefùs esb a M, Anponio” is meer dan één misflag. 


622 Te W. TE WATER OVER EEN 


met NORIS , HAVERKAMP En BELLEY , 
anders een roemwaardigst drietal van 
geleerden, van dezen eenen Ptolemae- 
us twee onderfcheiden menfchen te ma- 
ken, zonder daar toe eenigen grond te 
hebben uit oude fchryveren , opfchrif. 
ten of penningen. 

Ptolemaeus draagt , op dezen pen- 
ning, gelyk op de beide andere, door 
LE BLOND €En ECKHEL uitgegeven, den 
eernaam van TETPAPXHE, die, niet 
kwalyk , door een Wiervorst vertaald 
wordt (a), indien wy op den oorfprong 
van dit woord acht nemen, Het is, 
vermoedelyk , afkomstig van de Gala- 
ters, die uit drie volken beftonden, en 
als drie gewesten befloegen, die elk in 
vier deelen verdeeld waren. Elk gedeel- 
te kreeg den naam van Tetrarchia. ’Er 
waren dus in ‘*t geheel twaalf Tetrar- 
chien, en even zoo veele Tetrarchen (b). 
“T fchynt echter , dat elk volk noch 
eenen Overften hadde, aan wien de vier 
Tetrarchen gehoorzaamheid verfchul- 
digd waren, Hierom kon Livius (c) van 

drie 

(a) In de Nederlandfche Overzettinge van % N. 
T. Matth, XIV. r, Luk. ILL. 1, Hand, XIIL, z, 


(b) STRABO Lib. XII, pag. 567. 
Cc) Lib, XXXVIIL c, 19. ‚ 


PENNING VAN PTOLEMAEUS 623 


koningen, dat is Tetrarchen, der Gala: 
teren meldinge maken, van welken Or. 
tiagon een’ toeleg hadt, om alle de Ga-« 
laters aan zich te onderwerpen, naar de 
getuigenis van POLYBIUS (d) en sUIDAS 
(e). Met welken uitflag , is onzeker, 
Pompeius, na dat hy Mithridates over= 
wonnen en op de vlucht gedreven hadt, - 
ftelde in Galatie, op nieuw, Tetrarchen 
aan (f), zynde de vorigen, op eene 
trouwlooze wyze, door Mithridates ver« 
moord (g). Onder de nieuw aangeftel- 
den was ook Deiotarus, die, ten laatften, 
alleen over Galatie regeerde (h), behou 
dende evenwel den tytel van Tetrarcha 
(i). Van daar, of, gelyk anderen wil- 
len, van Thesfalie, is die naam over- 
gegaan tot Lycaonie en Syrie, om in % 
gemeen een koning, vorst, overften en 
bevelhebber uittedrukken, Veele voor- 
naame mannen hebben den eernaam 
Teroapyns door een groot aantal van ge. 
leer- 


(d) Is excerptis vALESII pag. I1Se 

(e V. ’Oprsayuv. 

(f) APPLANUS in Mitbridaticis pag, 415. 

(E) APPIANUS /, c. pag. 352. 

(h°: sTRABO lib. XII. pag. SÓ7. 

(Ì) Ik erkenne, met dankbaarheid, dat ik deze 
aanmerkingen ontleend heb uit een’ ongedrukten 
brief van den beroemden WESSELING, onder my 
berustende. 


624 J.W: TE WATER OVER EEN 


leerde aanmerkingen opgehelderd, wel- 
ke ik onnoodig achre hierna te fchry< 
ven, Men leze NOLDIUS (k), HOTTINS 
GERUS (l), SARRAVIUS (Mm) ; RELAND (n), 
DEYLINGIUS (O0), BELLEY (Pp). ALBERTI 
(q), en: de aanteekeningen van WET- 
STEIN en andere geleerden op de plaat- 
fen van ’t N. T., boven aangehaald. 
„Het gebied van Ptolemaeus ftrekte 
zich uit over ’t land van Chalcidene, ge- 
lyk mede over Heliopolis en de Ituree- 
fche gebergten, volgens STRABO (r), die 
er noch byvoegt de vruchtbaare valeye 
van Marfyas. De hoofdítad van. zyn 
gebied was Chaicis, by den berg Liba- 
non gelegen, naar de omfchryvinge van 
FL, JOSEPHUS (s), en welke nu bekend 
is onder den naam van Kalkos (t). Wil 
iemand meer weten van deze {tad Chal- 
cis, haar verfchil van eene andere ftad, 
wel« 

- (Kk) Hiftor. dum. pag. 368, 369, ed. Haverkamp, 

(1). Disfert. Bibl, Chronol. pag. 182. f4q. 

(m) Epistol. pag. 72, 77 edit. Burm, 

(n) Palaest. Ill. pag. 173 fqq- 


(o) Obferv. facr. part. IL obf. 26. 

Cp) Mémoires de V’ Acad. des Infcriptions Tom, XXVIII, 
Pag. 549. 

q) Ad nesYCHIUM V. Terpapger ò: Baarheis- 

(r) Lib. XVI. pag. 753, 755- $ 

IS Ant, Iud, Lib. XIV. c. 7 S 4 de B. Iud, Lib, Le 
«9S$2. 
(t) BELLEYX Á, & pag. 552 


PENNING, VAN PTOLRMABUS. 625 


we Ike dien,‚zelfden naam, voerde „Ende 
beharteid der landftreek Chalci le, 
ne, hy  raadplege „CELLARIUS (u) en 
RELAND (v), met welken laatíften moet 
vergeleken worden; %t gene de beroem- 
de WESSELING (w) heeft aangeteekend 
by het reisboek van Antoninus, 

Was het gebied van Ptolemaeus zoo 
aanzienlyk en uitgebreid, dan is %* won- 
der, dat'try,:op zyne penningen, den 
naam van Koning niet voerde, zoo wel 
als Dionyfius, die koning van Tripolis 
genoemd wordt, Dit is te meer wonder, 
naardien niet alleen de vorften van Chal- 
eidene, it lâtere tyden, zelfs op pennin- 
gen, koningen genoemd worden, maar ook - 
Zyn zoon en-opvolger Lyfanias (x) onder 
den tytel van Koning, door Marcus An- 
tonius, in dit gebied bevestigd is gewor- 
Pe. DEEL. ti SGR . den; 


(u) Geogr. Antig. Tom. IÌ. pags 263, 
Cv) Palaest, Ill. pag. 315 57 31Ós- y) 
CW) Vetera Romanorum Itineraria pag. 194) 195: … 1 
(X, Onachtzaamheid op. de-tydrekeninge deedt 
fommigen, ook, hier, mistasteng-en dezen Lyni- 
as verwarren met,een’ anderen -van. dien naam, 
door Lukas gemeld Kap. IL. 1. Beter zou men 
met Lukas vergelyken, ’t-gene josePnus fchryft 
Ant. Tud, Lib, XIXe. 5 $ 1 en Lib, XXca7 SI, 
in welke laatfte plaats ik , voor Avogvia, liever Zou= 
de lezen Aveuuog. — ók 


le! 


- JWA TEOWATER’ OVEREEN 


Ar rorms 


dbs b ag 


Hewdy 18 Ri 5 ver dae pen- 


ning. SEGUINUS ‚(b),j- E. ,SPANHEIM (€), 
NOLDIUS d£ £n anderen, naauwkeurig 
onderzoek geddan.hebben. …… „ere 
“T kon zyns-gelyk. Le, BLOND (e) 
gist, dat Ptolemaeus: zich, van den ko: 
ninglyken naam, onthieldt,,om zich den 
haat der Romeinen, niet meer op. den 
hals te halen, ‚by welken, de-naam van 
koning, hiet zeer geliefd was. Dit sten 
deele waar, . doch „moet echter met ee- 

nige bepalinge opgevat worden.(f). 
‚Wy vinden op dezen penning-de jaar 
tel. 


(yv) Ant. Iud., Lik xv. Ce ke: 55 gd je B. Tad. Ei 

I a 139 E. 7 * 
2) Lib. XEIX 5 zz) pat. does, on gg SE 
(at JosePrOs amb Lib XXe. 'S 97 be. e CAN pa 
did ) Select: nimismlYäntij.” pas. Jo ST. edit. 1684: 
TC) De V. et- B. N. “disfert V. Pab: 4435, er. 
(dd) Hifl. Idum. pag. 374. 
(€) Obferv. fur 'guelques Médailles’ pag. ner 
"(É) CELEARIUS" mm app. ad Fofepbum Pom; IL el 

329. U. SEGAAR obf, in Lucam pag. 'E3IG => 


ÄER 


PENNING, VAN. PTOLEMAEUS, 627 


tellinge.LB, dat is, het tweede jaar (9). 
Op een? anderen penning van Ptolemaeus 
leest men LA, het welkchet wierde jaar 
aanduidt, en *t gene LE!BLOND (h) ver- 
klaart van % vierde jaar der regerirge 
van Ptolemaeus, te rekenen vandien 
tyd, toen Pompeius voor de tweede 
maal in. Syrie gekomen en met Ptole- 
maeus in eenige onderhandelinge getre- 
den was. Of deze gisfing gegrond zy, 
durve ik niet beflisfen, te minder, om 
dat ik geene betere , in haare plaatfe, 
weet te geven. Indien de beeldtenis, 
op de voorzyde der penningen , tot Pto- 
lemaeus behoort, zou de gisfing van LE 

Rr 2 BLOND 


(g) Het is overvloedig bekend, dat de letter L 
op de Griekfche penningen beteckene een gaar , als 
zynde de eerfte letter van’t woord AvxuBus , in 
dien-zin gebezigd door Homerus en anderen, Zie 
STEPHANUS Thes. Läug. Gr. inV., en HESYCHIUS V, 
„AvvuBus, met de aanteekeningen van den geleerden 
ALBERTI— Wyders blykt het van elders, dat de 
Griekfche letter A oudtyds gefchreven wierde L, 
zoo op de penningen, by GOLTZIUS en E‚ SPAN= 
‘HEIM de V. et P. N.pag. 56, 77; als in de opfchrif= 

„ten, by: sPoNius Miscell. erud. Antig. pag. 315—317 5 
en: E. CORSINUS Not. Grecorum pag. 41. Men zie noch 
G. L. CASTELLUS Prolegom. ad Sicilie et ol jacentium infula= 
Pum veter um 1nfcriptionumi novar collectronem ( Panormi 1769) 

„pag. XLIII; Noris de epochis Syro- Mac. disf. IV. page 
306, 308, 468; GORIUS drfefa dell” Alfabero degli anti= 
chi Toscanì pag. 113 IL» 

(h) L. c. pag. Ó4. 


628 j. Ws TE WATER OVER ÉEN 


BLOND daar door eenigzins bevestigd 
worden, 

„sEimdelyk valt onze aandacht op die 
twee gewapende mannen, op de rugzy- 
de van den penning te vinden, Het is 
gemakkelyker te gisfen, dan te bepalen, 
wie door dezelven bedoeld worden.  In- 
dien de gemaakte aanmerkinge over de 
jaarrekeninge vast ging, kon men, mis- 
fchien, denken op Pompeius en Ptole- 
maeus, Het blykt anders uit JosEPHUS ({), 
dât Ptolemaeus vermaagfchapt was, en 
eene groote gemeenzaamheid hadt met 
Dionyfius van Tripolis, aan wien hy in 
aart;,-zeden, belangen, bedryven en 
oogmerken vry sgelyk was, Hierom 
vermoedde LE BLOND (k), dat Ptole- 
maeus en Dionyfius hier by elkanderen 
ftaan, Doch dit komt my naauwlyks 
aannemelyk voor, vooral wanneer wy 
voor waarheid houden, * gene de Abt, 
aangaande de bedoelde jaartellinge, te 
voren gezegd hadt, Want ‘t is niet 
wel te vermoeden, dat Ptolemaeus, op 
zyne penningen. de beeldtenis van Di- 
onyfius zal hebben doen plaatfen, die, 
eenigen tyd vroeger, op last van Pom- 


pe: 


(i> Ant. Tud, Lib, XIV c,°3 $ 2, 
(k) Pag. 66. 


PENNING VAN PTOLEMAEUSs, 629 


peius onthoofd was, Zoo’er noch meer 
penningen van dezen Ptolemaeus ont. 
dekt wierden, zou men, mogelyk, hier 
omtrent en over de jaartellinge iet op 
beter’ grond konnen vastítellen, 


Rij Arrr pa 


ok 


ad 


Koh off 
AORC 
Tia 


Ni ranse) ke 
BOE CN 


Zhan, rh, É 


WENN 


ie 


En 
en 


5) 


ss 


el | 
Hein” 
4 AAM 
herre Ô 


en 
kmi 


Û ) 
wr te ie 
alken el 
fi 4 


EU SI EREAIN 
| Ijs 
15e 
Mij 


yi) 


le,