È

zen deeman:
\

enge

’
ZA
*
hs es 5
(7
El 0 Ì
vi ' %
Ne 5
Lj
1 „ f
d Kat el Ë
nn, k
PÁ
,
a Á
/ hd b: « \/
/ 5 , '

en A ek

da

VERHANDELINGEN.

vrroroEvEN Door Her
Ls Berk Ure SC H
GENOOTSCHAP
WETENSCHAPPEN
ovg le

Wijs VLISSINGEN.

ie on Oet Pin BRA wed ons «add MD

UITLEGGING

DER

| D. Wvsiterd, fief gezeten op haár Throon,
… Befchoùwt men in MiNERve’s Wapenrùsting 3
Doch , warsch van fabeldicht en valfche Go’on,
Schept ze in cops BoEK haar grootfte zielsverlustinge
Pwee Zuilen, die *t gewelffel van haar Kerk
Aan d'eenen kant bouwkunttig onderfchraagen ,
Vertoonen *t ZEEUWSCH ef vLIssSINGS wapenmerk,
En wiLLEMs beeld, wien *t werk wordt opgedragen,
Doorluchtig, Hoofd, van onze Maatfthappy » Á
Die, fchaon noch in heut zwakke en kirdfthe jaaren ,
Hem d’Eerfteling heur’s arbeids, vlug en bly,
Voor de oogen brengt, met lust om voort te vaaren.
De Tafel met den Woorgrond, ryk bedekt
Met Tekenfùbets väh Kûnst en Wetenfthappen,,
> CER Vergezicht, dat ginder d'aandacht wekt
Ter zyde van Gordyn en T empeltrappen ,
Getuigen, dat de weetzucht , vlyt en lust,
Door de Eer gefpoord, aan Zeelands verfte paalen
In onze Fes: noch niet Zyn uitgebluscht:
Men tracht door zut ’er mede een Prys te haalen.
… Handhaving van den Godsdienst en het Recht,
Geneesbebiilp „ tot Steun van % menschlyk leven,
% Natuurboek, door Gods hand ons voorgelegd ,
% Natuutboek , door zyne Almacht zelf befchreven,
De Meetkunst, in haar takken ruim verfpreidt,
je De Schilderkunst, zoo fix‚in kleur en trekken,
Ka De Puikmuzyk, die hartén opwaarts leidt,
ONCS Haar Zuster , die de dof heid zelf kan wekken ,
“t Vermogen om door ’ helder Spiegelglas
Het Starrenbeir aqn ’t menschlyk oog te Rlemmen, -
Of, door behulp“van' Graadboog en Kompdss
Op verren tocht een dolle zee te vemmen;
Hifforiekunst, die ’t oude in ’t nieuw herfchept,
Die munt en ffeen van vroeger eeuw doet tuigen,
Die honing zelfs uit bittren alzem lept,
En uit vergift weet artzeny te zuigen,
En wat zich meer liet fchetzen op de prints
Zyn beeld{praak van het doel, waar heen wy trachten,
Is * werk gering? wie deugd en wysheid mint,
Heeft eindelyk op zyn arbeid vrucht te wachten.
Dus huwt min in ’t ryk van onzen Waterleeuw
De Scheepvaardy met de oefening der verftanden.
Der braaven gunst zal by den noesten Zeeuw
Den yvergioed noch fterker doen ontbranden.

J.J BRAHE

NNT
AN

_ %t Nat
% Natuur
De M,
De Schi/.
De Pu
Haar Zus
hi Verr
Het Stay
Of, de
Op verre
Hiftors
Die munt

__ VERHANDELING

ZEEUWSCH

GENOOTSCHA

:
Ì

DER: à EN 8
WETENSCHAPPEN

TE

„VLISSINGEN,

ZESDE DEEL

TE MIDDELEURG;
Ev PIETER GILLISSEN;

Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap
der Wetenfchappen , MpcCLxxvIIL.

Plet Genootfchap erkent geene exem-
plaaren voor echt, dan die door eenen

der Secretarisfen a ij ondertee: ij,

kend zyn. Ja us Hem,

HISTORIE —

ZEEUWSCH GENOOTSCHAP
DER WETENSCHAPPEN

ED

VLISSINGEN,

VVV VVYVYVYVYYY

GD Dit zesde deel der Verhande-
ACHE lingen , ’t welke den Neder-
landeren thans aangeboden wordt,
kan hun ten bewyze ftrekken, dat
het Zeeuwsch Genootfchap der
Wetenfchappen , met allen yver,
voortgaa, zyne pogingen aanteleg-
gen ten nutte van het Vaderland,
in de bevorderinge en uitbreidinge
„van allerleie kundigheden. ’Er is
derhalven geentwyfel, of men zal

VI, DEEL. KE ook

[vr]
ook dit boekdeel, met genoegen,
ontfangen; en het bericht, nopens
den toeftand van dit Genootfíchap,
federt de uitgave van het vyfde
deel, doorlezen.
In de algemeene Vergaderinge,

__ welke gehouden is den negenen-

twintigften van hooimaand ’s jaars
MDCCLXXVII, was het niet moge-
lyk, eenig antwoord met den eer-
penning te bekroonen: naardien
niemand eene voldoende verhan-
delinge toegezonden hadt over de
opgegevene vraag ; betreffende
die gedeelten der Nederlandfche
Hiftorie, in ’t byzonder van Zee-
land, welken, tot nu toe, niet
naauwkeurig genoeg behandeld
Zyn, en. waar van eenigen, ten

voorbeelde, in het Programma des

jaars MDCCLXXv opgegeven wa-
ren (*). — De vraag voor het
jaar

(*) Zie de Hiftorie, woor het vyfde deel ge=

“plaatst, bl, XXXIIE, -

{vrij

jaar MDCCLxxvII, reeds te voren
aangekondigd, werdt heden nader
vastgefteld. Zy betreft de oorzaa-
ken der groote fchade, welke de
ingezetenen van Zeeland lyden
door de nadeelige wisfelkoers; de
middelen, om dezelve voorteko-
men , zonder echter deze Provin-
cie aan gevaar van gebrek aan ge-
reede penningen bloot te ftellen;
en de wyze, om de muntfpegien
in *t Nederlandíche Gemeenebest
op een’ eenpaarigen voet van ge:-
halte en waardete brengen. — Het
voorftel, ter beantwoordinge voor
den jaare MDCCLXxIX opgegeven,
raakt de wyze, waar op de armen,
zoo binnen de fteden, als ten plat-
ten lande, inf het Vereenigde Ne-
derland, en byzonderlyk in Zee-
land , konnen onderfteund, en be-
ftendiglyk aan den kost geholpen
worden, tot minder bezwaar voor
de diakonijen en armen-middelen,

* 4 en

[viert
en tot meerder nut voor de armen
zelven en voor de burgerlyke maat-
fchappye, waar van zy leden zyn. —
De Heer Mr. DANIEL RADERMACHER,
Heer wan Nieuwerkerke, Directeur
wan dit Genootfchap, ftelde, in die
algemeene Vergaderinge , eene
vraag voor,’ behelzende een on-
derzoek, welke {chepen, aan de
Nederlandfche Oostindifche Maat-
fchappye behoorende, lang 140,
15o en 155 voeten, zoo met een’
open’ kuil, als met een’ gedekten
kuil, anders geheten driesdekkers,
voor haaren dienst in alle deelen
de bekwaamfte, nuttigste en voor-
deeligfte zyn, zoo voor de vaart
tusfchen Europa en Indiën „ als op
de Indifche zeeën zelve. Die
Heer verzocht, dit voorftel aan
het algemeen te mogen doen, door
middel van ’t Genootfchap ; en dat
hetzelve het ontfangen en beoor:
deelen der antwoorden, daar over
Rih in=

[rx]

inkomende, op zich wilde nemen;
terwyl Hy bereidwillig was, zoo-
danige verhandelinge over dit ftuk,
welke de beste en meest voldoen-
de zou gerekend worden, met
een’ gouden eerpenning, op den
gewoonen ftempel van het Genoot-
fchap geflagen, ten zynen byzon-
deren koste, te beloonen. Een
voorflag , zoo nuttig, en te gelyk
alleredelmoedigst, kon niet, dan
met groot genoegen en algemeene
_goedkeuringe, aangehoord en toe-
geftemd worden. — Doch, om
den fchryveren te toonen, wat zy,
in het beantwoorden der gemelde
vraagen, onder het oog moeten
houden, zyn’er deze en gene be-
palingen bygevoegd, te vinden in
het Programma, in ’t voorgaande
jaar door den druk bekend ge.
maakt, en ’t welke van dezen
volgenden inhoud is: an

wi Het

[x]

et ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER

WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN
zou, in Deszelfs algemeene Vergaderinge ,
gehouden den negenentwiatigften van hooi-
maand ’s jaars MpCCLxxVII, den beloofden
gouden eerpenning gaarne toegewezen heb-
ben aan een volledig antwoord op de voor-
geftelde vraag: Welke gedeelten van de Ne
derlandfche Hiftorie , byzonder van Zeeland ,
zyn tot nu toe niet naauwkeurig genoeg behan-
deld, en uit welke bronnen zouden dezelve in
een beter dicht konnen gefteld worden ter aan=-
wullinge en woltooijinge der Waderlandfthe ge-
Jehiedenisfen 2? Doch het heeft zich hier
toe buiten ftaat bevonden, by gebrek van
zulke antwoorden, die den beloofden prys
waardig konden geoordeeld worden.

Het Genootfchap herhaalt by dezen de
vraag, in ’t Programma van het voorgaande
jaar reeds opgegeven, om beantwoord te
worden voor den eerften van louwmaand des
jaars mpcerxxvrir: Welke zyn de oorzaaken
wan de importante fchade, die de Ingezetenen
dezer Provincie [Zeeland] door de nadeelige
Wisfelcours komen te lyden, en door welke
middelen zouden dezelwe best konnen worden
woorgekomen, zonder deze Provincie aan gee
waar van gebrek aan Contanten bloot te flellen,
maar dezelve in tegendeel in [laat te houden,
om de benoodigde nieuwe fpecien aan te konnen
munten. En wat middel zou er zyn, om de
muntfpecien door de geheele Republyk op eenen
egaalen voet van gehadteen evaluatie te brengen,
met dien ef}ecte , dat op alle de munten by con=
dt die

[xr]

tinuatie zoo gouden als zilveren fpecien tot de
geftatueerde of te flatueeren gehalten en evalua-
tien zouden konnen worden aangemunt 2

De vraag, welke het Genootfíchap beflo=
ten heeft thans optegeven, om dezelve te
beantwoorden voor den eerften van louw-
maand ’s jaars MDCCLXxxIx, is van dezen ins
houd: Hoedanige is de wyze , om de armen,
zoo binnen de fleden als op het platte land van
het Vereenigde Nederland , en in het byzonder
van Zeeland, te onderfteunen en beftendig aan
den kost te helpen, welke voor de Diaconyen en
armen-middelen min bezwaarende, woor de
armen zelven nuttiger, en voor de burgerlyke
Maatfchappy, waar van zy leden zyn, voore
deeliger zy, dan die wyze van bedeelsnge , wel-
ke nu, byna alomme, plaats heeft?

Het Genootfchap verlangt dienvolgens,
dat in de beantwoordinge dezer vraage by-
zonder in het oog gehouden worde, — dat
de optegeven wyze, niet enkel in de be-
fchouwing aannemelyk, maar in de daad,
naar de plaatfelyke gelegenheid der meeste
fteden en dorpen, en naar de gefteldheid
der meeste Diaconyen in het Vereenigde Ne-
derland, en voornaamiyk in Zeeland, uit-
voerlyk zy; — dat, kan het wezen, die
uitvoerlyk zy by Diaconen of armbezorge-
ren zelven; — dat indieú eenige handen-
arbeid of handwerken mogten worden voor=
geflagen , zoodanige boven andere mogen in
overweging gegeven worden, welker berei=
ding eenvouwdig, ligt en weinig kostbaar,
en welker debiet algemeen, en, op de waar-

fchyn-

[xr]

fchynlykfte gronden, zeker is; — dat daar
in ‚en ook in de geheele beantwoording des
noods onderfcheid gemaakt worde, tusfchen
armen van verfchillende kunne en jaaren,
tusfchen fteden van de eerfte, tweede en
derde grootte, tusfchen fteden en het platte
land, tusfchen plaatfen al of niet aan het wa-
ter gelegen, aangezien alle voorflagen niet
altoos in alle plaatfen, en voor alle perfoo-
nen , van even gelyk nut of even uitvoerlyk
konnen zyn.

Het Genoot{chap zal een’ gouden eerpen-
ning, geflagen op deszelfs gewoonen ftem-
pel, ter hand ftellen aan den genen, die ge-
melde vraagen best en op eene voldoende
‘wyze zal beantwoord hebben.

Op het edelmoedig verzoek van den Wel
Edelen Geftrengen Heere Mr. DANIEL RA-
DERMACHER, Meere van Nieuwerkerk , Be-
windhebber der Oost-Indifche Compagnie ter
kamer Zeeland , Directeur van ’t Zeeuwsch
Genootfchap der wetenfchappen, enz., wordt
ook de volgende vraag voorgefteld , om be=
antwoord te worden voor den eerften van
louwmaand des jaars mpcerxxix, onder bee
lofte van een’ gouden eerpenning, ten koste
van welgemelden Heere geflagen op den ge-
woonen tempel van dit Genootfchap, en te
vereeren aan hem, die geoordeeld zal wor-
den ten vollen en best daar aan voldaan te
hebben: Welke fchepen, behoorende aan de
„Nederlandfthe Oost-Indifche Compagnie, van
h4O, I5O en 155 voeten lang, zoo met een open,
of gedekten kuil, anders genaamd drie-dekkers,

hike zyn

Mw men!)

zyn in allen deele de bekwaamfte, nuttigfle en

woordeeligfte voor haar dienst, zoo tusfchan

Europa en India varende, als in de Indifche

zeeën zelve gebruikt wordende?

Er moet op de valgende vraagen byzon-
der geantwoord worden.

1. Welke Schepen tasten het minfte diep by
hun afloopen in het water, die van 15o, of
155 voeten, gefteld dat de laatfte. dezelve
halle blyven behouden als de eerfte, ín
‘wydte , holte, tuigage ?

2. Welke Schepen voldoen best als goede en
gemakkelyk te regeeren fchepen, die ’%
minst afdryven en best oploeven , waar
door het bekwaamst van een lager kan af-
gehouden worden ; om dezelve voor klip-
pen en ftranden te beveiligen ?

3. Welke zyn de bekwaamfte zeefehepen , by
zwaar ftormweder en hoogloopende ftort-
zeeën ? 5

4, Welke zyn de noodzaakelykfte en nuttig-
fte tot.overbrenging van gezonde man-
fchap , en waar mede konnen grooter ge-
tal veiligst naar de bezittingen der Com-

-__pagnie getransporteerd worden? be

5, Welke voldoen best by ondervinding „in

dien een groot getal van zieken zich-aaf
boord bevinden, «en op welke Schepen is
de herftelling fpoediger, ende ziekten
minder doodlyk ; als mede ‚op welke fche-
pen konnen-de zieken best vande gezon-
de manfchap gefepareerd blyven; tot voor-

- ‘koming dat de eene de andere zou konnen

…_ befmerten? > 9 Dio vs

k De

(xrv]

6. De Schepen van 15o en 155 voeten even
eens geftuwd zynde en met dezelfde inla=
ding, hoe veel lasten of ponden gewigts
konnen de laatfte meerder dan de eerfte
bevatten ?

Een yder heeft de vryheid, om die voors
fchreven artikelen noch te vermeerderen naar
goedvinden; maar geene antwoorden zullen
in aanmerking genomen worden , dan die met
proefondervindelyke bewyzen aantoonen
derzelver zekerheid , alzoo de theoretifche of
befpiegelende antwoorden in dezen niet kon-
nen voidoen,

De antwoorden op de voorgeftelde vraa-
gen moeten, niet met de eigen naamen der
fchryveren ‚ maar met eene zinfpreuk getee-
kend, en met een verzegeld briefje „ dezelf-
de zinfpreuk tot opfchrift hebbende, en
waar in de naam en woonplaats van de
fchryveren gemeld ftaan, franco toegezonden
worden „ voor den bepaalden tyd, aan den
Heere JusTus TJEENK „ Secretaris van het
Zeeuwsch Genootfthap der Wetenfchappen te
Wlisfingen. |

De Verhandelingen moeten met eene dui-
delyke hand gefchreven worden, met by-
voeginge van een affchrift of dubbel derzel-
versen opgefteld zyn in de Nederduitfche,
Latyn{íche of-Franfche taal. jab
„Geene antwoorden, die eerst na den be-
paalden tyd komen, zullen tot den prys toe-
gelaten worden. «

Niemand, die den prys behalen zal met

zyn antwoord op de eene of andere AE:

sij za

[xv]

zal vryheid hebben, om zyne bekroonde
verhandeling , geheel of ten deele, afzonder.
Iyk te laten drukken, of by eenig ander

werk uittegeven, ten zy met bewilliginge

van dit Genootfchap.

Elk, die wil, kan naar den prys dingen,
alleen uitgezonderd zulken, die in eenig op-
zicht Leden van dit Genootfchap zyn; die
echter over de opgegevene vraagen konnen
fchryven, en hunne verhandelingen, op de
gezegde wyze, laten toekomen, doch met
deze bepalinge, dat zy achter de zinfpreuk,
zoo wel op de verhandelinge als boven op
het verzegeld briefje, deze woorden zetten :
Lid wan het Zeeuwsch Genootfchap.

Het Genootfchap zal met genoegen ge-
bruik maken van den arbeid der laatften , ten
nutte van het algemeen; en behoudt voor
zich het recht, omde toegezonden antwoor-
den van zulken, die geen Leden zyn, fchoon
zy met den prys niet bekroond worden, ge-
heel of ten deele, te doen drukken, ’t zy
onder de bygevoegde zinfpreuken, of met
meldirige der naamen, inaien de fchryvers
goedvinden zich aan het Genootfchap te
ontdekken, na dat de eerprys aan het meest
voldoende antwoord zal toegewezen zyn.

De dood beroofde het Genoot-
fchap van éénen zyner Beftiederen,
den Heere HERMAN EVERTSEN,
Burgemeester en Raad der ftad

d5 Mid-

[xv 1}]

Middelburg, overleden den elfden
van bloeimaand dezes jaars ; en van
drie Leden, de Heeren KAREL
LINNAEUS, Ridder van de Noord-
fterre, eerften Lyf-Arts des Ko-
nings van Zweden, Hoogleeraar
in de Geneeskunde te Upfal, 7o-
HANNES NETTIS, Med. Doct.,
Oud-Leeraar der Doopsgezinden
te Middelburg ,enJOHANES WIL-
HELMUS PARIS, Predikant der
Nederduitfche Gemeente te Hulst.
Daarentegen heeft het Genoot-
fchap tot Beftierders verkoren en
aangefteld de Heeren JOAN KOEN-
RAAD BRANDT ,’ Koopman te
Amfterdam, Mr. FRANCOIS ADRI
AAN ROSEVELD CATEAU, Pen-
fionaris Honorair, en JAN BAERT,
Med. Doct., Schepen en Raad van
deze Stad; die, met woorden en
daaden , betoond hebben „ dat de-
ze keuze hun aangenaam ware.
De edelmoedigheid van vers
fchei-

[xvriij]

fcheiden Heeren deedt de boek-
verzamelinge, als mede het kabi-
net van oudheden en natuurlyke
zeldfaamheden, op eene aanmer-
kelyke wyze, aangroeien. Zelfs
hebben eenige aanzienlyke Vrou-
wen het eene en andere hier toe by-
gedragen. — De Heeren wan Ha-
ren, Paludanus, W. Schorer, wan
dperen, Kluit, J.B. Sandifort , Ber-
gius, Meufchen ‚ Bondam, FE WZ
de Monchy, Slabber, Nahuys ‚ van
de Spiegel, wan Damme ‚ Muller,
_ Fermin, Krom, van Gesfcher, Fas-
persfen Brasfir, Willermfen, Cur-
tenius , Andriesfen, en Bicker, ver-
meerderden de boekerye, zoo met
andere werken, als met hunne ei-
gene uitgegeven fchriften: waar
by de Heer de Ruewer ook voegde
een Latynsch Handfíchrift, behel.
zende eene vertalinge der Ethica
van Ariftoteles, met gekoleurde
letteren verfierd, en zeer fraai op
VI DEEL. 'pn per:

[xvitrij

pergament gefchreven, in ’t jaar
MIIIXLHI , door Milanus Burrus. —
De verzameling van oude en Ne-
derlandfche penningen vermeerder-
de door de giften der Heeren
W inckelman, Rofeveld Cateau, Gal-
landat, Helleman van Eikelenberg,
en j. Pruist. Onder de genen,
die door laatstgemelden Heere van
Algiers medegebragt, en aan 't Ge-
nootfchap vereerd zyn, munt uit
een zeldfaame zilveren penning:
op wiens voorzyde ftaat REX IVBA,
met zyne beeltenisfe; en op de
_rugzyde het beeld wan Koningin:
ne Kleopatra, met het omfchrift
BACIAL KAEOHATPA. — De gunst
der Heeren Grenter Verwout Not-
ret, wan Cruisfelbergen, en wan
Ldorbas , ftelde het Genootfchap in
’t bezit van veele aanmerkenswaar-
dige oudheden. Laatstgemelde,
weleer in ’s Lands Zeedienst, doch
nu Schepen en Raad te Schoonho-

ven,

(xixj]

ven, bragt in ’t jaar MDCCLXxI me-
de, en gaf ten gefchenke aan ’t
Genootfchap, een fluk geftolde
Lava uit den Vefuvius, zynde
van dezelfde foort, welke te Na-
pels tot bouwftoffe gebruikt wordt;
een aarden kopftuk, en een ge-
deelte eens kapiteels van eene ge-
pleisterde kolom, uit de verzon-
kene, of, liever, overftelpte ftad
Pompeja; twee ftukken vermengd
Sal Ammoniac, Cinnaber nativus
en zwavel, gevonden te Salvater-
ra, waar eene groote vlakte is,
vermoedelyk, van onderen geheel
hol gebrand, zoo dat, wanneer
men ‘er hard met den voet op
ftampt, zich een geluid laat hoo-
ren, even of het donderde, Aan
een’ van de hoeken dezer vlakte
is in een heuvel een gat, waar uit,
van tyd tot tyd, dit mengfel uit-
traant, en zich rondom den mond
van die openinge vastzet; waar

ade: van

[xx]

van ook deze ftukken, noch naauw-
lyks beftold zynde, met een’ dik-
ken handfchoen afgebroken wa-
ren. — Aan den Heere NOIRET is
het Genootfchap eenige komein-
fche oudheden verfchuldigd. Zy
zyn de volgende. Een drenkfchaal,

van eene merkelyke zwaarte, bo-
ven zeer wyd en naar béneden zeer
{mal toeloopende, van. onderen
met een’ voet, die met een kerf
is; de buitenrand, aan ’t boven:
einde, is ook met keepjes, doch
het overige gedeelte glad en effen.
Van welke{oort in onze gewesten.
meer andere gevonden zyn. Men
zie J. Smetit Antquitates pag. 157.
Deze drinkfchaal is gemaakt van
eene foort van witte krytaarde,
welke ftoffe den Komeinen wel be=
kend was. Columella de £. 5 hb.
XII cap. 43 fchryft: Cotumetla, pas
truus meus, ex ea creta, qua flunt
umpiorae, lata aja in modum pa-
Jes

[xxij]

terarum fieri jubebat, Men mas,
met waarfchynlykheid, gisfen, dat
deze vaten, hier te lande, oud-
tyds, gemaakt wierden van die
foort van aarde, by de vroegere
bewoners creta genaamd , waar
mede men gewoon was de landen
te mesten, volgens de uitvindinge
der Britanniers en Galliers, die de-
zelve Marga noemden. Men leze
Plinius Hift. Nat. hb. xvir cap 6,
Varrode R. R‚ hb recap 7. Hier
uit zal men konnen ophelderen de
woorden negotiator cretarius brt
tannicianus, te vinden in eene der
opfíchriften te Domburg, by Smal.
legange Chron. van Zeeland, bl.
87, en Mesfelrus in Append, Prae-
fat ad Gudu Inferiptiones. Verg H.
Cannegieter de Brittenburgo, pag.
I4, 15. — Eene lykbus, van asch-
graaûwe aarde. De meeste urnae,
welke gevonden worden, zyn van
lichter koleur, en hellen meer naar

Aeg den

HEA 0 AK

den rooden kant. Dus waren ook
die, welke Smetius , ten getale van
meer dan dertig , bezat , meest alle
gevonden omtrent Nimwegen en
Xanten, en ten deele gemeld in
zyne Antiguitates pag. 161. Eene,
zeer gelyk aan deze, ook van asch=
graauwe aarde, en niet meer dan
acht oncen waters bevattende,
werdt ontdekt, eenige jaaren ge-
leden, by Bath in Engeland, in
de begraafplaats van Julius Vitalis:
welke afgebeeld en befchreven is
door J Musgrave„ in zyne Anti.
guitates Britanno-Belgicae praecipue
Aomanae, pag. 192. De lykbusfen
waren, veelal, van deze grootte,
en fommige noch veelkleiner; ge-
lyk men zien kan in Comment. ad
veverae Martyris Epithapbium pag.
85. ’T gene te minder vreemd
fchynen zal, wanneer in aantmer-
kinge genomen wordt het onder-
fcheid tusfchen os/uaria en cînera-

ri.

[xxriiij]

ria: in de eerfte bewaarde men de
beenderen; in de andere de asch
der verbrande lyken. Zie Smetit
Antig. pag. 161, 162, Spontus Misc.
Erud. Antig. Sect. IX pag. 290. —
Twee kleine waatjes, het eene van
bruine, het andere van witte aarde,
hoedanige zeer veele in de be:
graafplaatfen der ouden, en elders,
ontdekt zyn geworden. Op eene
groote lykbus, voor eenige jaaren
te Romen opgegraven, vondt men
vierentwintig kleine aarden vaat-
jes, ten deele gefchikt, om zalven
en welriekende oliën in de graven
te brengen en bewaren. Van foort-
gelyke aarden, en ook glazen,
vaatjes, kan men breeder bericht
en afbeeldingen vinden by Smettus
Antig. pag. 116, 117, 1Ór, 164,
C. Middleton Antig. pag. 98, 99.
Te Xanten, Nimwegen, Room:
burg en Rhynsburg by Leiden, op
den zoogenaamden Burg by Zwam-

a mer-

FK et Ul

merdam en Alphen aan den Rhyn,
te Katwyk by het huis te Britten,
_enelders, zyn ook veele dergely-
ke, vooral van graauwe aarde en
klei, ontdekt. Zie Junu Batavia
pag. 116 Jg., Sertwerii Antig. Bat.
pag. 158, 189, Pars Katwykíche
Oudheden, bl. 93, 103. De Heer
VAN CRUISSELBERGEN , aan wien men
deze aanmerkingen verplicht is,
fchonk aan het Genootíchap, by
gelegenheid van zyn bericht, een
Romeinsch potje, van roode Sami-
fche aarde, zeer licht zynde, dik
van buik, met een naauwen hale.
welke foort by kundigen voor fraai
gehouden wordt. Zie Comment.
ad Sewerae Martyris Epitbapbium,
pag. 30, 31, Ór. Dit potje, vol-
„komen en ongefchonden bewaard,
is, met andere oude overblyflelen
der Romeinen, uitgegraven, in ’t
jaar MDCccLm, by Voorburg, op
de plaatfe, welke gemeen je

Ou.

Maeve]

houden wordt voor het Fo
rum Hadriani, of den Burg van
Hadrianus. Niet verre van daar
hadt men, op dien tyd, ook ge-
vonden twee fteenen Romeinfche
lampjes , in eene begraafplaats,
Doch ’t was te laat, om ze door
koop machtig te worden. Smetrus
bezat en befchreef zulke graflamp-
jes, Antig. pag. IOT, 104, 107.
Zy waren van aarde, of koper;
met eene of twee pypen; met of
zonder beeltenisfen, en den naam
des makers. Men kan uitvoerig
bericht over deze lampjes, en ’t
gene daar toe betrekkelyk is, vin-
den by Guthertus de Jure Manium,
Chaufeus in Graewii Thef. Ant. Rom.
tom. XII pag. 955 fgq. , Bartoltus en
Bellortus de weterum fepulchris, tom,
xii Thefaurt Gronoviani, Middleton
Antig. pag. Tor Jg. Eene der graf.
lampjes, naby Nimwegen gevon-
den, en weleer bewaard in’t kabi-
PRG net

[xxvil

net van den gemelden- oudheid-
kundigen Smettus, werdt door ’s
Mans kleinzoon, den Heere Joan
in de Betouw, vereerd aan den Heee
re wan Cruisfelbergen; die het, ne-
vens de medegedeelde ophelderin-
gen, aan ’t Genootíchap ten ge-
fchenke aangeboden heeft. — Het
kabinet van natuurlyke zeldfaam-
heden is, van tyd tot tyd, op
nieuw, verrykt met zeer veele
byzonderheden van verfchillenden
aart, door de Heeren Winckelman,
Kroef, wan Wisvhet, Spierinck,
Kluit, Tjeenk, Boekhout, en meer
anderen. De Heer HorFsTEpE {chonk
eene aanzienlyke verzamelinge van
kapellen en andere infecten, meest
Oostindifche: waar onder eenige,
die ongemeenfraai zyn, zeer zeld-
faam voorkomen, en uitmuntende
bewyzen van Gods veelvuldige
wysheid opleveren. De Heer VAN
HAREN zondt, onlangs, ter be-

{chou-

LEVI]

fchouwinge en bewaringe, een’ ad.
der ; met dit aanmerkelyk bericht:
”In het eenzaamíte gedeelte van
myne plantagie wandelende, zag
ik een’ adder, op ’t pad tegen een
wal liggende. Dit gezicht is hier
niet zeldfaam : want, fchoon Wol-
vega op 53 gr. N. B. is liggende,
heeft de Schepper van ’t Heel-Al
denzelfden adder aldaar geplaatst,
welken men vindt tot Surinamen op
5 gr. Eene asfeveratie, welke ik
doe op de verzekeringe van wy-
len den Heer Profesfor Schwenke
in ’sHage, na zorgvuldig onders
zoek, aan my gegeven. Het on-
derfcheid tusfchen beiden is alleen,
dat de Surinaamfche zyne activi-
teit winter en zomer behoudt, en
dat de onze, geduurende ten min:
ften zeven maanden, onder de aarde
in crevasfen, zoo van lichte turf.
fpecie als holle wortelen van boo-
men, flaapt of onbeweeglyk rust,

en

Exxvirij

en omtrent de maand Juny te voor-
fchyn koomt, om in Oétober we-
der voor ’t oog te verdwynen.
Het getal van de adders, dat al-
hier noch vry groot is, is echter
merkelyk verminderd, ‘federt dat
de flang van de moerasfen van de
Bourtang tot hier toe is ingedron-
gen, en hier zoodanig toegeno-
men, dat men ’er reeds meermaa-
len op de firaat van het dorp Wol-
vega heeft doodgeflagen, en ik
zelf ‘er twee van heb gevonden in
myn huis, den eenen ineen’ gang,
naar myne Bibliotheek leidende,

den anderen in myne Bibliotheek
zelve. En dat deze landftreek hun
gunftig is, blykt door een’ van ze:
ven voeten, met eigen oogen door
my in een mastbosch van myne
plantagie voor vier of vyf jaaren
gezien: niettegenftaande de eerfte
flangen hier voor twaalf of veer-

tien jaaren maar zyn vernomen. De
ad-

[XXIX]

adder is kleiner, en de grootfte,
dien ik ooit heb gezien, was van
de lengte van een’ gemeenen wan-
delftok. Maar zoo weinig gevaar-
lyk de flang is, zoo gevaarlyk is
de beet van den adder; dewyl die
voor de menfchen, zonder fpoedi-
gen byftand, doodelyk is, en fom:
tyds, niettegenftaande de hulpmíd-
delen, onaangenaame overblyffe-
len nalaat. Uit dien hoofde is ’er
weinig genade voor dit dier, van
den mensch, die het aandurft, te
wachten. Fene tweede reden, die
my noch meer bragt om myne plan=
tagie van dit dier te zuiveren, was,
dat ik zag, dat het zeer dik was;
waar door ik meende te gelyk ee-
ne talryke nakomelingfchap te ver-
nielen. Want onze adder is Zvf-
para, en de flang Ovspara. Uit
dien hoofde floeg ik het den kop
aan ftuk, en bragt het te huis, om
nategaan, hoe veele adders ik in

éé.

0 M

in éénen had gedood; maar voor
het openen merkte ik met ver-
wonderinge aan, dat die dikte
tweeledig was, zoo dat de ee-
ne zich van daar de ftaart aan
het lichaam fluit, verhief, waarna
het dier weder dun was, en daar-
_na eene nieuwe dikte vertoonde,
zich uitftrekkende tot omtrent den
nek. De reden daar van open-
baarde zich by het epfnyden van
den buik, wanneer ik vond, dat
de onderfte dikte was veroorzaakt
door een’ ingeflokten veldmuis, en
de bovenfte door eene ingeflokte
goudvink. Ik had den kop wel
wat beter ontzien, hadde ik die
gevondene. byzonderheid konnen
voorzien; maar men kan dit foort
niet altyd aantasten, zoo als men
wil’. — Aanzienlyk en kostbaar
is het gefchenk, door den Heere
J.C. BRANDT toegezonden. Het be-
{taat uit eene verzamelinge van

zul-

[xxxI1]

zulke Dierlyke Steenen, die, zoo
om hunne zeldfaamheid, als waar-
de en nuttigheid, de edelfte in-
gredienten zyn, welke onder de
breede naamlyste der droogberei
dende geneesmiddelen voorkomen.
Die Heer voegde by deze verza.
melinge een uitvoerig bericht,
dienftig tot kennisfe van deze ftee-
nen, vooral zoo veel de natuurly-
ke kenteekenen aangaat: zonder
zich intelaten in de veelvuldige,
en dikwyls al te ingewikkelde,
vertellingen van bygeloovige en
onkundige menfchen. De dierly-
ke fteenen worden tot een’ byzon-
deren rang gebragt, en wel dege-
lyk onderfcheiden van zulken, die
het ryk der delfftoffen voortbrengt.
Schoon verfcheiden dezer fteenen,
fcheikundig befchouwd, in eenig
opzicht veelal met de kalkaartig-
heid der verfteende dieren of hun-
ne deelen overeenkomen; leert

ech-

UE EK TI]

echter de ondervinding, en zelfs
de Scheikunde, dat de Dierlyke
Steenen, die in de lichaamen ‘wór-
den voortgebragt, en onder den
grond, of op eene andere wyze,
geene veranderinge ondergaan heb-
ben, altyd een zeker doordringend
dierlyk zout of iet aromatyks, in
meer of minder graad, bezitten:
in Zoo verre, dat dierlykefteenen,
die zulke fmaak- en reukteekenen
geheel ontberen, met reden ver-
dacht gehouden worden. Behal
ven dit, vindt men in de dierlyke
fteenen, ‘tgeen byna aan alle foor-
ten gemeen is, eene omkorstende
aanzettinge by fyne laagjes om ze-
ker vreemd (Heterogeen) lichaam,
dat zich ín eenig ingewand of ge-
leden der dieren bevindt, of door
ziekte van het gezond dierlyk lic-
haam afgefcheiden is. Waarom
men, in meest alle dergelyke ftee-
nen, eenig gruis, houtje, ftroot-
Je,

FRXXIuij

je, of iet foortgelyks ontdekt; om

welke, in ’t vervolg, dé graveel-
ftoffen uit de pisvaten, of eenig
verhardend chyl uit de vaten, dar-
men, of maag, zich laagswyze vast»
zetten. De dierlyke fteenen, aan
het Genootíchap gezonden, zyn
de volgende. (1) Pedro. del Porco;
wan Mallakka , de eerfte en edelfte
in rang onder deze foort van fteé
nen; die dezen naam draagt, om
dat hy gevonden wordt in het dier,
by de Indiaanen , Spanjaarden en
Portugeezen, geheten een värken
of zwyn, eigenlyk een ftekelzwyn;
fchoon het niets gemeens heeft met
den aart van een zwyn, Het ees
ne dier heeft gekliefde, het ande-
re gevingerde pooten,’ Alleenlyk
heeft de gedaante van de fnuit ée-
nige gelykheid aan die van een
zwyn: even als de egel, daarom
egelzwyn of ftekelzwyn genoemd,
Het dier is by Seba zeer wel bet
WE DERE on __ fChré.

fxxeivj

fchreven; én de fteen näauwkéurig
afgebeeld: zynde deze niet min-
der in deugd, kracht, en fieraad,
dan die, aldaar, voorkomt, en op
hooge waarde gefchat wordt. By
Linnaeus, wordt dit diet genoemd
Hyflrix Brachiura, Hyflrix pedibus
pentadactylis cauda abbreviata; by
de Indiaanen Mastica de Soho: by
de Portugeezen, die 'er veel werks
van maken, wordt de fteen gehe-
ten Pedro de Vasfar, of Piedro del
Puerco; by de Franfchen, Hoog:
duitfchers, en Nederlanders, Pe:
dro del Porco. Dan, dewy! men
ook eene dergelyke foort van fteen
vindt in de maag van zeker dier
op Ceylon, ’t gene, naar men wil,
een eigenlyk zwyn is, wordt die
benaaming twyfelachtig. Hierom
onderfcheidt men die fteenen in
Mallakfche en Ceylonfche. De
oorzaak der groeijinge van dezen
fteen is eene ziekte van het ad

e

[xxx vj]

de fteen zet zich in de galblâas, of
ook, fomtyds, in den lever, poort.
ader, en zelfs in de vaten; het
dier, waar by die fteen huisvest;
kwynt, wordt mager, gebruikt
weinig voedfel, ’t gene dan noch
tot flym verteert. De Indiaanen;
dit wetende, zyn gewoon naauw«
keuriglyk optefpooren, waar zulk
kwynend ftekelzwyn zich onthou-
de; en zy bewaren het, zoo lang
mogelykis, by het leven, om den
aangroei van den fteen; wiens
waârde näar de grootte klimt; te
bevorderen. De fteen ligt, in de
galblaas, in een verdikt gallig flym;,
en wyders in eene zwdrtbruine
korst, welke wel bitter is, doch
zoo doordringend niet, alsde kern
van den fteen zelven, De uitwen:
dige kenmerken neemt men uit de
gedaante, koleur; fmaak, en vet:

EI ir Pt

Exexxvrj

fond, fomtyds een weinig eirònd,
of wat knobbelig. Zelden zyn zy
geheel glad. De koleur is licht
kaftanjebruin , of, zoo men wil,
roodachtig, ‘kaneelverwig, … Som-
tyds- hellen zy eenigzins’ over naar
het donkerbruin; doch dan zyn ze
doorgaans omwonden in hunne bui
tenfte korst: zynde een heel dun
vliesje, dat. met omzichtigheid
moet afgelicht worden; en waar
onder de fteen zich veel gladder en
fchooner ontdekt. Schoon het af-
nemen van dit vlies den teen meer
luisters byzet, is het echter een mise
flag, denzelven daar van te ont
blooten: deels, om dat het een
teeken van echtheid is; deels, om
dat het de wezenlyke vermogens
van den fteen bewaart, en een kun-
dig oog deszelven deugd daar door
erkent. De fmaak evenwel is een
derde vereischte, waar op men
best kan aangaan. Doch ’er is een

kun:

[XXXVII]

kundige en wel onderfcheidende
fmaaknoodig, om het fyne aroma-
tyke in dezen fteen te ontdekken.
Want, dewyl men meer galfteenen
uit andere dieren heeft, die een’
galfmaak afgeven, wordt hier iet
meerder vereischt. Een kenner
dient deze beide en meer foortge-
lyke fmaaken, een en andermaal,
beproefd te hebben, zal hy er bon-
dig over oordeelen. Gelyk het
moeilyk is, over keuze en {maak
een vonnis te vellen, zoo 1s ’t ook
niet gemakkelyk, in dit geval ee-
ne vaste bepalinge te maken, en te
befchryven. ’Er is nochtans iet
byzonders in den fmaak van den
Mallakfchen Pedro del Porco: te
weten, als men ’er met eene zui-
vere en door geen vorige fmaaken
aangedaane tonge aan ftipt, proeft
men een zuiver zacht doordringend
bitter, 't gene in den nafmaak iet,
fchoon zeer gering , muskusachtig ,
f BE 3 on-

[XXXVII]

onder het bitter vermengd, nalaat.
Dus heeft dit bitter zelfs iet liefe-
lyks en aramatyks: daar andere
galfteenen iet-walgelyks hebben.
Wyders, deze fteen is in het aan-
raken meestal vettig. Dit is zyne
deugd, en een waar teeken van
zyne beste krachten. Het gebruik
van dezen fteen is niet minder edel.
De Portugeezen houden hem voor
een tegengift, en de werkinge
daar van als de doorwaasfeminge
bevorderende: ’t gene niet buiten
fchyn is; nademaal de meeste gal-
fteenen zweetbevarderende zyn.
De Europefche Geneesheeren, in
‘t begin dezer eeuwe, en ook ten
tyde ‘van den grooten Boerhave,
hadden ‘er veel mede op, in hee-
te ziekten, en gevaarlyke heete
kaortfen. Men liet den fteen, in
zulke gevallen, in laauw water,
of eenig verfterkend vocht, ge-
Wuarende zekeren tyd, aftrekken,

en

[xXXXxXIX]

en gaf dit den yder te drinken;
dikwerf met goed gevolg. Doch
dit geneesmiddel bleef meest voor
de vermogenden; en de fchaars-
heid van is fteen maakte het ge-
bruik kostbaar. Men liet den fteen
doorluchtig in goud beflaan, en
klonk hem aan een gouden keten-
tje; door middel van dit ketentje
lichtte men den fteen, in het vocht,
eenige reizen op en neder; men
telde de minuten van deze verrich-
_tinge, en daar naar werden een of
wel twee dukaaten betaald. Seba,
die, in zynen tyd, te Amfterdam,
genoegzaam de monopolist dezer
fteenen was, wist 'er zich wel van
te bedienen, en won ‘er grof geld
mede. Profesfor Dekker bezat, lan-
gen tyd, den eenigen in die ftad,
en deedt ’er groote winften mede.
Naderhand werden twee of drie
Apothekers denzelven machtig:
en {edert is de vaste prys der af:

aan 4 trek.

HRLÀ

trekkinge, voor elk minut, op één
dukaat bepaald. Na dien ‘tyd, is
dit geneesmiddel gemeenzaam ge-
noeg voorgefchreven; doch meest
gebruikt in hoogen nood, en als
de menfchen reeds zieltogende wa:
ren. Hierom’ beantwoordde het
bebrtik dikwyls niet aan het oog:-
merk; en fints geraakten deze ftee-
nen wat in ’t vergeetboek. He-
den erkent men, echter ‚ op nieuw,
derzelver waardye ; ; en gebruikt
ge thans, wat vroeger, in geval
van verzwakte werkingen in de
ingewanden, als een onbetwistbaar
uitnemend en wonderbaarlyk ver-
fterkend middel. De Mallakfche
Pedro del Porco is en blyft, daar-
om, kostbaar en in groote achtin-
ge. (2) Pedro def Porco, wan Cey-
lon. Deze fteen, hoezeer hy als
eene tweede foort van de Mallak-
{che Pedro del Porco aangemerkt
worde, verfchilt daar van zoo
A ap fterk,

be EE r-J

fterk, dat zy geen de minfte aver.
eenkomfte met elkanderen hebben,
zy in gedaante, ‘tzy in eigen-
fchappen. De eerfte is vettig; bes
ftaat uit een galachtig doordrin
gend famenftel; en wordt gevormd
in de galblaas van een ftekelvarr
ken. Deze is inwendig van een
hairachtig famenftel; heeft genoeg-
zaam geen Medicinaal gebruik; en
groeit in de maag van een zeker
wild zwyn, of dat dier, ’t welke
men het Ceylonfche boschzwyn
noemt, misfchien eene foort van
Guniclas Ceilonenfis, waar aan ook
de naam van ftekelzwyn kan ge-
geven worden. Deze fteen is
grooter, dikwerf als een kleine
kaatsbal; grysgraauw van koleur;
veelal glad ; beftaande uit eene
harde korst waar van het afge.
ee poeder bitter van fmaak
Wanneer men deze korst door-
bad heeft, ontmoet men eene
PS hai

[xLrIiJ

hairige ftoffe, welke zoo hard is,
dat zy tegen het mes opfpringe.
Dit is ‘er het echte teeken van: en
tevens blykt daar uit, dat dit lic-
haam in de maag gevormd worde;
op dezelfde wyze, als de „Zga-
gropilae in de maagen der herkaau-
wende dieren; doch met dit on-
derfcheid, dat om de Ceylonfche
altyd eene harde fteenachtige korst
zitte, welke om den inwendigen
harden hairbal ligt. (3) de Gems-
bal, of Gemskogel; eene der foor-
ten, waar aan men van ouds den
naam van 4Egagropilae, hairballen,
of koeballen, gaf. Zy worden al-
len gevormd in deeerfte maag der
herkaauwende dieren, omafis, of
wel de netmaag, in wier holle zak-
ken zy gevonden worden. Zy
ontftaan uit het hair, dat de koe-
jen van haar eigen of van de kal-
veren aflekken. Dit afgelekte hair
zet zich in de holligheden der ge-

Hin mel-

[LI]

melde maag, dicht by den krop’
van de tweede maag: waar de
hairftoppels tusfchen de netswyze
vouwen zoodanig vast zitten, dat
zy met de herkaauwinge niet kon-
nen opkomen ;- en vervolgens,
door de wormswyze beweginge,
motus peristalticus, tot ronde ballen
famenpakken. Men vindt ze in on-
ze koejen zeer veel „ doch allen
ruig en hairig. Dan, in de Gems-
kogels is het hair oneindig fyner,
en veel vaster op één. „ De reden
is, om dat de Gemzen merkelyk
fyner hair hebben. Zy zyn ligt-
geelverwig. De grootte is ver-
fchillende ; doch meest als een
kaatsbal. Zy worden gevonden in
de Gemsbokken, Aupicapra Helwe-
tica. Of zy eenig gebruik in de
Geneeskunde hebben, is onbekend.
Men houdtze meestal voor ftukken
van liefhebberye, ter bevorderin:
ge van de natuurkunde. (4) Bezo-

ai

[xLiv]

ar Orientalis, Aapenfleen. De O.
fientaalfche Bezoar is, volgens het
gevoelen der Natuurkundigen,
oorfpronglyk uit een bokje, of
geitje , Bezoar-geitje genoemd.
Dit is in zeker opzicht waar.
Doch het is den Heere Brandt,
op aanhoudend onderzoek, en
by lange ervarenisfe, uit het ge-
tuigenis van veele lieden , die
de Bezoars in de plaats verzame-
len, ook gebleken, dat eenige
foorten van Bezoar-fteenen haaren
oorfprong hebben van zekere {oort
van aapen, in wier gewrichten zy
gevonden worden. De gedaante
van zulk een gewricht, waar aan
of waar tegen de fteen gevormdis,
wordt duidelyk in den fteen ge-
zien. De Bezoars, van aapen af-
komstig, zyn by laagjes omzet; ’t
gene van de aangroeijinge van de
callus verfchilt. Men zou hier, der-
halven, konnen vragen, of deze

| ftee-

U *Lv]

fteenen niet teer uit eenige ette:
ringe, of affcheidinge van het bloed
en de been- of zenuw vochten zich
famenzetten , dan uit eene kalk-
achtige omzettinge: welk laatfte
men altyd als den grondflag van
dergelyke fteenen aanmerkt. Zon-
der dit te willen beflisfen, komt
het zeer waarfchynlyk voor, dat
tot de famenzettinge dezer fteenen
in de Oosterfche landen iet meere
der famenloopt, dan in de gemee:
ne maag- of callus-fteenen in ande-
re plaatfen. Want, zonder dit;
zouden de Bezoarfteenen, zoo uit
de bokjes, als uit de gewrichten
der aapen, niet zulk een’ byzonderen
fmaak , en als’t ware een’ gecoagu-
leerden bloedfmaak,bezitten:welken
men echter in geene Westerfche
Bezoarfteenen, of die van -andere
dieren, befpeurt ; welverftaande in
zulken, die in de maagen of ge:
wrichten, en/niet in de nieren , ge:

von.

Lr wt rij

Vonden worden. Dan; de aapen-
fteenen en bokfteenen komen zoo
na overëén, dat, zoo men geen
acht flaat op de uitwendige ver-
fchillende gedaante van een’ gehee-
len fteen; de brokken en ’t gruis
niet wel te onderfcheiden zyn. E-
venwel, gelykin den gezondenen
fteen blykt, men vindt; dikwyls,
in de aapenfteenen ftukjes van pyp-
jes, hout, ja wel eens van yzer;
t welk men acht te zyn fragmen-
ten van Indiaansch fchietgeweer;
waar mede fommige aapen zyn ge-
kwetst geweest, en om welke
daarna by verzweringe de fteen
gevormd is. Men vindt zelfs ftee-
nen in de harsfenen der aapen,
welken men hoog waardeert. In
die der bokken vindt men even-
wel ook altyd een ftukje hout;
fteen of iet dergelyks: waarom de
fteen flratum fupra flratum allengs
aangezet is, Alle Oostindifche Bes

Zo

(xL vti]

zoarfteerien Zyn meer van waarde,
fiaar mate van hunne grootte en
koleur. Die der aapen zyn; door-
gaans, de kleinfte; doch zy wor.
den niettemin voor de kostbaarfte
gehouden. Zyn zy zeer groot;
men rekent dezelven fchier onbe-
tfaalbaar: om dat men hun, boven
de anderen; een’ hoogeren trap
van kracht toefchryft. Zy vallen
meestal knobbeliger; doch. ook
wel glad en tangwerpig. Hunne
koleur is olyfverwig, naar t groen,
of wel naar loodkoleur hellende.
Zy zyn zeer glad en zacht; in't
aanraken van eene lichte koelheid;
de fmaak is eenigzins prikkelende,
als of men nierenvleesch proeft.
Dit hebben zy met alle Bezoars ge
meen. Oneindig fyn zyn de laag-
jes op malkanderen gevleid, wel.
ke in den opengebroken’ fteen ten
laatften ín ’t midden om eenig
ftrootje of fteentje eindigen. De

aaps

Dele We Lariat Ì

aap, van wien deze fteenen ko-
men , fchoon in zyn’ rang-naam
onbekend, is van diefoort, welke
door de Indiaanen gemeenzaamst
gejaagd en gevangen wordt. (5)
Een Orientaalfche Bezoar, zynde
een kapittelftokje, waar uit, men
de vorming van den,fteen aan een
houten pyltje kan ontdekken. (6)
Een owvaale Orientaalfche, Mallak-
fche, Bezoar , uit den Rheebok. Dit
dier, by de Indiaanen genoemd
Pafan, 1s- de Hertebok, Cerwicas —
pra, door Linnaeus dus befchreven:
Capra cornubus teretibus dimidrato
annulatis contortis ; de Bezoarbok
met ronde hoornen, die ter halve
langte geringd en. bochtig zyn.
Een paar zulke hoernen zondt de
Heer Brandt, te gelyk mert den
fteen. Eenigen willen, dat de huid
van den bok gevlamd zy. Dan
die, welke in de diergaarde ‚van
Zyne « Doorluchtige „Hoogheid,
ä Ne-

[xLixj]

Nederlands Erfftadhouder, gezien
is, hadt geen gemarmerde of tyger:
vlekken; maar was van eene fyne
geele koleur. Dit zelfde zag men
in meer andere. „’Er is echter;
over de geftalte, koleur, en, hoor=
nen van dit dier, noch groot, ver:
fchil onder de „Natuurkundigen;
die veelal hunne befchryvinge, uit
Kempber ontleenen, van wien ook
de Heer Houttuyn dezelve overge:
nomen, en, met eene zeer.kundie

ES en de, waare ee
nen optegeven: om de echte van
de valfche fteenen te konnen, on:
derfcheiden. De echte en beste
Bezoarfteenen, uit gemelden bok
komende, onderfcheidt men door-
gaans, naar hunne uiterlyke ge:
daante, in eyronde, knobbelige;
VI, DEEL, rn en

En langwerpige. Onder de eyron-
de Zyn de grootfte en zwaarste,
tot twee en eene kalve once. Vee.
le evenwel zyn kleiner, als mos-
fen- en duiven- eyers. Naár de
grootte en fynheid onderfcheidt
men ‘de waarde; welke by oncen,
drachmien, en greinen, wofdt uit-
gerekend. De knobbelige” zyn
veel kleiner ; doch worden niëtte-
min voor fyne gehouden. De kost:
baarfte zyn de langwerpige, aan
beide punten rondachtig uitloopen-
de, en bekend onder den naam
van kapittelftokjes. Zy zyn meer
of min van langte; doch zelden
dikker ‘dan eene kleine pink. « De
waardy van ‘deze kapittelftokjes
ontftäat grootelyks uit het beläng ,
dat ’er“de Turken en Perffäanen in
ftellen: zy houden het daar voor,
dat de Bezoarfteen, byzonder de
Orientaalfche, en wel meest die
kapittelftokken , een vermogen
ug | heb-

[ur]

hebben ter afweringe van de pest,
befmettende ziekten, en zelfs ve-
nyn. Hierom vindt men, onder
hen, weinige vermogenden, die ’er
geen bezitten: zy doen die in goud
beflaan , en omzetten met paar-
len , diamanten, en andere edele
gefteenten; en dragenze, alsryke
baggen, aan de tulbanden, of op
de borst. Hoe groot hier de kracht
der fteenen, of van het bygeloof,
Zy ‚, mogen anderen beoordeelen.
Nuttiger is het, de onderfcheiden-
de kenmerken der echte en val-
fche Bezoars nader te melden. Al
le echte hebben, vooreerst, een’
glans, die geene de minfte po-
reusheid aanduidt; zy hellen,
meer of min, naar de olyf of groen
olyf koleur, of ook wel, in fom-
migen, naar een flaauw zacht
bruin zwart; zy zyn vast en famen-
gepakt; zwaarer in de hand, dan
de valfche; wanneer men ze op

RRAUE 2 de

[LL 11]

de tanden tikt, klappen zy,en
geven een’. fteenachtigen indruk,
of weêrbotfinge ‚ terwyt de val.
fche. dof zyn op dezen toets; op
leyen, marmer, of ruw glas, krat-
fen zy, daar de valfche krytftre-
pen nalaten; ook geven de echte
eene groenglanzige ftreep. Dan,
de groote proef is het affchrappen:
want de echte geven zekeren fynen
reuk, en een aschverwig vaal poe-
der; de valfche een kryt- en pyp-
aardachtig. Vooral, in de echte
zyn ‚de laagswyze aanzettingen
zeer kennelyk, vast, en regelma-
tig; doch deze zyn in de. valfche
niet te vinden. Het overige hangt
af van de ondervindinge. De Ìn-
diaanen maken de valfche , zoo
men wil, van geftooten kreeften.
fchaaren en eenige fyne aarde,
met een zeer weinig muskus: men
_ weet die met zeker fyn ftof te po-
en, zoo dat zy Bezoars fchy-
a nen;

(Lrrij]

nen; doch, doorgebroken zynde,
vertoonen zy geene laagjes, en
klappen niet op de tanden. Noch
is 'er eene foort van fteenen, die
men wel eens voor Bezoars. op-
geeft. Althans, de Heer de Bo.
mare ftelt ze hier onder. Doch
verkeerdelyk. De Indiaanen, zegt
hy, maken die van geftooten zee-
kreeftenfchaaren en oesterfchelpen,
die op een’ porphyrfteen fterk ge-
wreven worden, en, met muskus
en gryzen amber vermengd, tot
ballén gevormd, en daarna fyn
vergüúld-worden. *T kan zyn, dat
de:‘Franfchen die als Bezoars ach:
ten;'”-By onze kenners en drogis-
ften’ftaan zy ’er niet voor teboek;
maâäafr zyn wel bekend onder den
naam van (7) Lapis-de Goa, en als
famengeftelde fteenen, die, by.
zonder door de inwoners op Goa,
als kostbaare fteenen verkocht wor-
den. © Voorheen werden zy duur
Î HEE 3 be.

LV]

betaald; doch nu minder hoogge-
fchat, en in de Geneeskunst niet
meer gerekend, ‘dan eenig abfor-
bens met amber- of. muskus ver-
mengd, of, op;zyn best, als ’t puluis
Comutrsfae, waar, van de Bezoar de
grondflag is. Deze fteen is, .der-
halven , door kunst famengefteld;
en heeft niets gemeen met den
Bezoar. (8) Nagemaakte Bezoar
wan Kormandel. „Meerdere natuur-
lyke overeenkomste met de ech-
te Bezoars hebben. zekere valfche
Bezoars, die uit Kormandel komen.
Zy hebben, op het uiterlyke aan-
zien, groote gelykheid aan de echte.
Men moet een welbedreven kenner
zyn, en de praeven naauwkeurig
weten, om het onderfcheid apte-
merken. Want, deze fteenen bezits
ten zulke ongemeen fynelaagjes , als
de-echte Bezaars zelfs; in ’t midden
vindt men ook eenig houtje „-om ’£
welke deze laagjes gezet zyn;,de
ad ets fteen

[ev]

fteen is koel,.en glad in ’t aanra-
ken; groen, olyf van koleur „echter
iet lichter-groen, dan de lichtfte
Bezoars.. Doch, als men ‘er met
een mes iet affchrapt, en dat af-
fchrapfel in ’t vuur werpt, brandt
het, en geeft een aan en harst-
achtigen „waasfem.. Het blykt dan
onbetwistbaar , dat deze fteenen
uit wasch- en harstachtige ftoffen
beftaan : waar, uit -optemaken is,
dat ze door -kunst-van de Indiaa-
nen gemaakt zyn,; of althans zer
ker, dat zy geene echte fteenach-
tige Bezoars zyn, -gelyk die van
Mallakka., Evenwel fchynt. men
iet natuurlyks;in deze foort van
fteenen. te. mogen, ftellen. … Dit
denkbeeld. is,gegrond op het. ver-
moeden, van. Kemper „ die het zeer
gannemelyk ‚acht, dat de Bezoar
gevormd worde uitde harst- en
1ymachtige ftoffen van eenige foort
van kruiden, die, door. het dier
4 gaan ge-

EL vri]

egeten zynde, zich aan de ‘wan:
Gen van de maag vastzetten, en al.
daar, om eenig: ftrootje, wolbol-
letje, of iet dergelyks, vid láagen
aangròeijens ‘Men heeft, federt
eenigen:tyd uit Indien’ tot ons
overgebragt eéné foort van wasch,
mortelwasch genaamd’, van zeker
gras of kruid ‘door ded Indiaanen
Afgeftreken en’ verzameld: "Deze
härstachtige zelfftandigheid. komt
vólmaaktelyk overéén met de ftof- .
fe van dezen Bezoar. Dewyl nu
dit gras of kruid vän de bokken
ef geiten in die landftreek gegeten
wordt ; is het zoo verwerpelyk
niet, ‘te’ ffellen, “daelin de ma:
dezer dieren zóödimig eene’ famen-
voéging éh róndgaande-beweging
van deze wasch: of härstftoffen kan
gefchieden „ 4 gelyk men ‘dié in de
{amenftellinge der gemskogels en
hairballen opgemerkt‘heeft. Dus
gou deze tnnEeMERE Bezoar

wel

Et vrij f
wel niet: eigenlijk een” fteenige Be.
Loar zyn,“ gelyk de Mallakfche;
aar ‘evenwel ook geen nagemaak.
te, integendeel eén nätuurlyke ín
zyne foort.” Is hy “door kunst der
Indiaanen by laagjes bereid, dan
moet men tonduit- erbénine dat
eene meer dan gemeene kunst ‘ver-
@ischt worde, om die fteenen zoò
natuuurlyk natemaken. De Heer
„Brandt wil, echter, dit ftuk tiet
beflisfen.- (9) Drie werfchillende
Westerfche Bezoars. De eigenlyke
Oeeidentaalfche of Westindifche
Bezoar verfchilt merkelijk van den
-Orientaalfchen. “Hy is gemeenlyk
van grootte, als eén duïveney, tot
die varpeen hoenderey; witachtig
‘gryss tuwachtig van korst; de laa.
‘gen zyn grof; en de brokken van
den fteen kalkaartig, zoo daf hy
meestal onder de krytaartige ftee-
nen geteld worde oök:is ha veél
broozer „dan de: Orientaalfche.

| Raa, Niete

Er Vira]

Niettemin worden de. Westindie
fche Bezoars mede in zekere foort
van hertebokken. gevonden, en
zelfs in andere foorten van her.
kaauwende dieren „die tot het ge-
Macht der herten of gazellen be-
hooren. Veelen van deze fteenen
komen tot ons;uit. America en Pe-
au: alwaar men zegt, dat zy uit
hertebokken. met getakte hoornen
gehaald warden. Doch hier van
is-geen genoegzaam befcheid,; *T
Zy;genoeg , te melden, dat zy
echt in hunne foort zyn „ doch
veelzins verfchillende van den Ori-
entaalfchen Bezoar. (10) Een Paar-
den/leen, „die ongemeen fchoon-is.
De Paardenfteenen zyn, onder de
dierlyke fteenen , geen van de
minften ; niet. zeer gemeen, fchoon
het dier -by onsin groot aantal ge-
vonden: wordt; en worden-by- de
Natuurkundigen hooggefchat. In
„de)kabinetten »des Konings. van
454 Frank-

UL IX]

Frankryk , “en der Koninglyke
Maatfchappye te Londen , wor-
den zy als iet zeldfaams en koste
baars bewaard. Deze is geene der
geringften, fchoon die, welke uit
het kabinet van Seba gekomen. is,,
en nu onder de verzamelinge van
den Heere Brandt berust, grooter
is. In den gefchonken fteen ziet
men de natuurlyke uitpuilinge van
deszelven, aanwas aan eenig inge-
wand, of de. blaas. „Men-vindt ze
meestal in de blaas, of in't bek.
ken der nieren: waarom -zy ook
altyd: een? doordriagenden. pis-‚of
nierenfmaak hebben. … Zy zyn4

grooter; zeer kennelyk; worden,
naar ‘t middenpunt loopende, fy-
ner; en dan, alsde Bezoar, van
koleur, , Dit is uitmuntend te zien
« DISH Ia

[Lx]

im den fteen, uit Sehaas kabinet
gekomen. In dezen, die geheel
ongefchonden is, kan men die laa-
gen minder befpeuren,; ten ware'
men hem breken wilde; ’t gene
echter jammer zou zyn, uit hoof:
devan zyne gaafheid. De paar:
den, die zulke fteenen voeden;
kwynen, en hebben groote pynen.
Naar maate die dieren langer ge-
kwynd hebben, of ouder worden,
vallen deze fteenen grooter. Hun
_gebruik'is, zoo men wil, ‘even als
dát vän den Bezoar. Hierom
noemt men'ze ook Paarden- Bezo:
afs. Zy-worden, echter, meer ge:
zocht, om’ te ‘dienen tot kabinet:
ftukken,’ dàn tot een geneeskutis
dig middel; — Heeft “de Heer
Brandt“het Genootfchap aan zich
wérplicht :doör het fchenken vän
deze aántmerkelyke'verzamelinge
wan. diërlyke Ateenen welke: “hi
Belooft, by voorkomende rid
jes, ei À

F'rL'x-a

heid, noch voltalliger te maken;
het zal den Natuuronderzoekeren
niet minder aangenaam zyn, ins
dien hy voortgaat metde ophel:
deringe van zulke of foortgelyke
natuurlyke zeldfaamheden; waar
toe eene veeljaarige ondervinding
hem, boven veele anderen, over-
vloediglyk in ftaar ftelt. — „Schoon
deze berichten, ftrekkende ter op-
helderinge van de gefchonken
oudheden en natuurlyke zeldfaam-
heden, reeds wyd uitgeloopen
zyn; dient echter hier noch eene
korte aanteekening bygevoegd te
worden over ’t gene, voorheen,
in de Hiftorie van ’t Zeeuwsch
Genootífchap , gezegd is over
twee gantsch verfchillende foorten
van fteenen. In het vierde deel,
bl. XXVI, werdt verflag gedaan
nopens zekere fteenen: door voor-
naame geleerden gehouden voor
oude gedenkftukken der Romei-

nen

[Lxir}

nen en: Bâtavieren; doch, naar dé
ze van den Hebre bd Dam.
liever te brengen tot de ge-
Mldedentrse van Suzanna. De
Heer wan de Spiegel zondt, one
langs, noch een’ fteen, in afbeel-
dinge wel verfchillende van dien,
welken de Heeren wan Loon en
Marquis de $: Simon opgeven,
doch die van ééne en dezelfde
bryk is, en mede behoorende tot
de hiftorie van Suzanna. Dit maak-
fel van fteenen werdt gevormd en
gebakken ten tyde van Keizer Ka-
rel den vyfden; en diende, om in
de fchoorfteenen gemetfeld te wor-
den, en tegen dezelven te ftoken:
gelyk wy nu onze haardyzers ge-
bruiken. Ter plaatfe, waar deze
fteen uitgenomen is, zyn noch
verfcheiden van deze foort van bas
reliefs, zeer aartig van teekenin-
ge. — In het vyfde deel, bl. LH,
is gefproken over zekere zooge-
naam-

ULXII1j]

naamde donder- fteenen;, in Fries-
länd en Overysfel te vinden. De
Heer Bofrime, nader onderzoek op
die fteenen doende, bevondt, -dat
zy niet anders zyn, dan verfteen-
de zee- appelen; Echini, verhard

tot keyen, vuurfteenen, en mar:
mers. De vergelyking van deze
fteenen met de’ zee- appelen , af.
gebeeld by Aumphius, Amboinfche
Rariteitkamer plaat 14, en by

Houttuyn, ‚Nat. Hitt. I deel 14 (tak
plaat 114, doet dit duidelyk zien:
Flalma, in zyne aanmerkingen op
’'t gemelde werk van Rumphius ;
II boek over de fteenen, geeft

eene afbeeldinge der zoogenaams
de donderfteenen, plaat 5o fig. 6:

7. 8. 9. to-rr., welke zeer groo-
te overeenkomfte met dezen heb»

ben, en waarfchynlyk van dezelf

de foorte zyn. . Want Halma, die

de aldaar afgeteekende fteenen bet

zat , woonde zelf in ‘Friesland:

Ook

[L:X 1 Vv],

Ook ‘berichtte de Heer ’s Grape:
zande , foortgelyke fteenen mee-
nigmaals aan het ftrand.te Noord:
wyk aan zee te hebben. gevon:
den. — In dit zesde deel komen
eerst. voor twee verhandelingen ;,
over de befmettelyke rotkoortíe
op de. uitgaande O,I.- fchepen,,
gefchreven door de Heeren Zeirac
en lusfem, en bekroond door
het Genootíchap. Het oogmerk,
om deze antwoorden meer. alge-
meen te maken, en-in. handen. der
heelmeesteren op de fchepen te
doen komen, gaf aanleidinge tot
het befluit, om dezelve. ook afzon-
derlyk uittegeven. Genees- Heel.
en Vroedkundigen zullen hier,
behalven. die: ftukken , aantreffen
de verhandelingen en- berichten
der Heeren Bonn, du Pont, Beu-
nie, Greeve en Mirandolle wan
Ghert. Tot de Natuurlyke Hifto-
rie van ons Land behoecrt de ar-

beid

[Lxv]

beid der Heeren Bomme en wan
peren. Gefchiedkundigen konnen
zich verlustigen in ’t lezen der
verhandelingen van de Heeren
wan Haren en ’s Gravezande. De
Astronomifche waarnemingen van
den Heere Smitp, en de Meteo-
rologifche waarnemingen van den
Heere Muller befluiten dit deel: ’t
welke onze Landgenooten, gelyk
wy hopen, met vorige goedkeu-
ring ontfangen, en aanmerken
zullen, als een bewys, dat het
Zeeuwsch Genootíchap voortvare,
zyne aanhoudende pogingen aan-
tewenden ter bereikinge van het
doelwit, ’t gene men zich altyd
voorftelde, en waar over de God
der Wetenfchappen een’ ryken ze-
gen gebiede!

Vlisfingen den vyftienden van
hooimaand des jaars MDCCLXXVIIL.

JONA WILLEM TE WATER.
Secretaris,

VI DEEL. paoan LXSR

[rx vi]

LYST DER VERHANDELINGEN

( VAN HET ZESDE DEEL,

_ntwoord over de Rotkoorts op de O.
L. Schepen; door fj. VEIKAC, Medi-

cinae Doctor te Rotterdam, - Bl.

Antwoord over dezelfde ftoffe; door z.
HUSSEM, laeelmeester by de Admirali-
teit te Amfterdam, jn _

Verhandeling over de Nationaale of Vader-
landfche Gedichten; door Jonker o. z.
VAN HAREN, Grietman over Stelling-
werf westeinde, Kommisfaris Generaal
van de Zwitzerfche en Grifonfche Trou=
pen ten dienfte dezer Landen. -

Verhandeling over eenige voornaame oor
zaaken van onvruchtbaarheid, in vrou=
wen waargenomen, door A. BONN, Me-
dicmnae Doct. et Profesfor te Amfterdam. =

Verder bericht aangaande verfcheiden Zee-in-
fekten, zo in de wateren van Zeeland,
als aan de ftranden van het eiland Wal
cheren zich bevindende, en waargeno=
men door L. BOMME, Direkteur van de
Kommercie Kompagnie te Middelburg.

De Ween en Naween der barende en kraam=
vrouwen in hunnen aart, oorzaaken en
uitwerkingen befchouwd; door y. Du
PONT „ Medicinae Doctor te Rotterdam, =

Gefchiedkundige Narichten, betreffende de
blanke en zwarte Jooden te Cochim,
op de kust van Malabar ; door A.’SGRA=
VEZANDE, Predikant te Middelburg, =

3

IIï

225.

339.

357

4Q1.

517

Won-

[ILxvtij]

Wonderbaar geval nopens eene fubite gene=
zinge van eene vallende ziekte door
koud water; door j.B. DE BEUNIE, Mer
dicinae Doctor te Antwerpen. -

Waarneming van een zeer aanmerkelyke
fplyting in den Ruggegraat, verzeld
met een groot Waterhoofd ; door G,
GREEVE, Heelmeester te Utrecht, — =

Waarneming van eene nageboorte, welke;
na de verlosfing, afzonderlyk in de
baarmoeder , was achter gebleven ; door
H. MIRANDOLLE VAN GHERT, Medicinae
Doctor te Breda, - - =

Bericht wegens eene Schild-padde, aan de
Kust van Zeeland ; door j. VAN IPEREN ,
Predikant te Batavia. = -

Sterrekundige Waarnemingen, gedaan ter
bepalinge van de breedte en lengte van
Cochin, op de kust van Maiabar ; door
W.SMITH: medegedeeld door A. MOENS,
Raad Extraordinair van Nederlands In=
diën, Gouverneur en Direkteur van
dezelfde Kust, = =

Waarnemingen omtrent de luchtsgefteld-
heid, weder, en wind, te Vlisfingen,
in de jaaren 1771—1773» door A. MUL-
LER, Med, Dot, Schepen en Raad te
Vlisfingen. - __ =

*

5874

6or.

Ó13e

620»

625.

ANT-

„ P _…

ANTWOORDEN

OP DE
Vrai. A Bn
VOOR HET JAAR

MD AEM TKN NV A

OPGEGEVEN:

Welke zyn de duidelyke en onderftheidene ken:
merken van die befmettelyke Rotkoorts (febris
maligna putrida) welke thans zoo algemeen

_befpeurd wordt op de uitgaande Oost-Indifthe
Jthepen dezer Landen ; door welke oorzaaken
wordt deze Koorts woortgebragt , en welke
zyn de middelen, om dezelve te behandelen,
voor te komen , en den voortgang daar van
te fluiten?

Aan welken de gouden en zilveren eerpry-
zen, door het Zeeuwsch Genootfchap der
wetenfchappen , den 3o July 1776, toege-
wezen zijn.

ze

MAA LOEWT A

ED An 9
HAAT TiH ROOY
Ordo ene

HEVIG

are aushedasheo as sAdobiip dh se hl EL
URE) Umako A shylarretad st ent ash
sanenogìs oeswends sAvur Cakiarua nine
Aialer00 sansytie ch go Marrous veanrfied
gskanetie sMsur roo zudnemd nah est,
Midas es tpmriagitoar airood ssh ehsous
vnteisiendsd 9% geslassh sto eothshhoket siers
Ran taps oor wak ese taanol at VOO

- Sat “ 9%

ey netvlies ao nobron sb oss w neÂ
aeb gedoheeasd rioewragk aad anab, nes

ma 4
hd 5}

PN
ke id
ed |
23
Ed
ess
ba
4
gen
LA
‘

ì Peel „ { A
AI s LOUGEAT EE ISW
;

AS nossw

Blad, 3

ANTWOORD

or DE
Mr Re ar A Ge

Welke zyn de duidelyke en onderfcheidene kene
merken van die befmettelyke Rotkoorts ( febris
maligna putrida) welke thans zo algemeen
befpeurd word op de uitgaande Oost Indifche
Jihepen dezer Landen; door welke oorzaaken
word deze Koorts wvoortgebragt, en welke
zyn de middelen, om dezetve te behandelen ,
voor te komen „ enn den voortgang dáar van te

Sluiten 2

| DooOkR
FJ. VEIRAG.

VERDEELING DEZER
VERHANDELING,

OP de uitgaande Oost Indifche fche-

gen dezer Landen heerscht thans,
Vry algemeen, eene Rotkoorts ‚ die zo
ra DEEL A 2 be-

£ sJe'VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

befmettelyk is; dat zy” eens. begonnen
zynde, fchielyk voortgeplant word,
veelen van het velk wegrukt, of ín ee-
nen kwynenden, ftaat van gezondheid
brengt. .

„och deze akte en zederd eeni-
Én jaren, _menigvuldiger op de gemelde

ze wäärgenomen, dan in vroeger

3 Beiden dit zleerd “de ha haben en
onderfteld:de-Vraag ‚-zo-datik het een,
noch het ander,-behoeve. te bewyzen.

Daar nu de, O. 1. Compagnie en haare
belangens zo veel invloed op het gemee-
riebest hebben, “vräagd’ de “menschlie-
vende Zeeuwfche Societeit der Geleer-
den met veel reden,

voor EERST: W elke zyn de duidelyke
en onderfcheidene. kenmérkéh van deze
kwaadaartige befmetselyke Koorts ?

TEN TWEEDEN: Door welke oorzaa-
ken word 2, voortgebragss

TEN DERDEN: Welken zyn de Midde-
len, waar door’ zy’ behandeld —

STEN. VIERDEN: WOON gEROMEN, == … 7
(OTEN VEFDEN in Baaren. de
gefluit-word?. -* ft OND MDD
> alkel À NP <7 PN Naaf

ad

OP DE O. 1, SCHEPEN ” 5

«Naar aanleiding ‘der -Vraage fplitst
zich myn-antwoord in de vyf, even ge-
melde, Afdeelingen, welken ik, om drin-
gende redenen, met de mogelykfte kort-
heid zal behandelen. | U,

De liefde tot myn’s naastens nut, en
de pooging , om de Maatfchappy in haa-
re menschlievende oogmerken,. fchoon
van verre, ‚na te ftreeven ,-zyn-de-dryfs
veeren van myne, mogelyk: te toute;
onderneeming. nt bied

EERSTE HOOFDSTUK,

De duidelyke en onderfcheidene Kenmer:
ken der Ziekte, |

9 zr. In het onderzoek van de Kenmer=
ken dezer ziekte, zal ik niet verder gaan,
dan tot de opgaaf van zodaanigen, die
duidelyk zyn, onder het bereik van den
minstkundigen vallen, (% geen vooral
noodig is ín zaaken , die veeltyds ter be-
handelinge.ftaan van zulken menfchen,
die weinig oordeel, en nog minder ‚ge-
gronde ervaaring, hebben) en in ver-
band befchouwd , deze Koorts van allen.
anderen ziektens onderfcheiden, waar
de} B me

6 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

mede ik denk aan het oogmerk der
Vraage meest te zullen voldoen, Ik zal ,
om hier in te flaagen, Zerst eene korte
en klaare befchryving van de ziekte gee-
ven; waar uit ik, daarna, de bedoelde
kenmerken zal opzamelen,

6 2, Belangende het Zerfle, — De
ziekte begint met eene vermoeidheid
zonder arbeid, lusteloosheid en traag-
heid in de beweging der fpieren en der
geleden. Des Iyders oogen zyn flauw,
het wit derzelven is geelachtig. De
meeste klaagen over eene drukkende pyn
onder het voorhoofds-been , voornaam.
lyk op de oogbollen. De neus is ins
wendig droog, de inademing door de-
zelve min of meer belemmerd, De tong
is eenigzints gezwollen, en met eene
witte fpekachtige korst beflaagen; de
pols iets radder, anders vry natuurlyk:
de huid over het geheel droog en warm;
de pis is onder de ontlasting heet, en,
na dezelve, dik en zwaar, of helder,
rauw en rosachtig: de lyder klaagt over
eene benauwende fpanning des boven«
buiks, en dikwyls over pyn in de ar
nen en beenen. |

Hy blyft in deze gefteldheid, zom-

tyds

OP DE OL SCHEPEN, j

tjds flegts-één of twee dagen, waar na
de-tong drooger word en‘meer gezwol-
len; de adem heeft een onaangenaame-
verhittende reuk: de pols word radder
en kleiner, de hoofdpyn- geweldiger ,
ende lyder, indien hy niet ylhoofdig
is, klaagt over eene hevige benauwd-
heid, en opfpanning van de maag. Hy
heeft geduurige walgingen, die met’ ee--
nie bittere fmaak gepaard gaan , en in de
meeste gevallen, door’ vrugtelooze of
galachtige , met {lym vermengde, bra«
kingen gevolgd worden,

De Koorts, en de daar mede vereei
nigde, zo even opgenoemde toevallen ,
gaan niet altyd in dezelfde hevigheid:
voort: maar de eerfte, kenbaar aan de
kleine en al te radde pols, houd eenige:
uuren met geweld aan, wanneer de
adem en de huid zeer heet , en de laat-
fte tevens zeer droog zyn, geevende
aan de hand van hem, die ze onder-
zoekt, eene ongewoone ftekende hitte,
welke niet geheel ongelyk is aan het ge-
voel van een zeer flauw Zlectricaal vuur,
Daarna verminderen de koorts en de
kevigfte toevallen: de pols is eenigen
tyd gematigder en-natuurlyker, fchoon
altyd radder, dan in den gezonden

| A 4 {taat.

8- Je VEIRAC:OVER DE -ROTKOORTS
\

ftaat, Doch--deze tusfenpoofing duurt;
flegts eenige. vuren, na welken de toe
vallen met-vernieuwde,ktagten. aanval:
len; ‘en den lyder--afmatten, — 7
„Deze toeftand;duurt, twee of drie da=
gen: daarna-word; de. lyder, -ylhoofdig,,
of onaandoenlyk; zonderrbezef van het :
geväar „ waar-inchy verkeerd,-ook zon-:
der, de minfte aandoening. vanhet geen:
buiten hemsis,: De-oogen traanen; de:
Oogleden:,-geopend zynde»: worden zeer -
traag gefloten::shet aangezicht is by
poofen heet en rood, of: bleek, en klam :/
de--adems‚-die » buitengewoon. heet is,
{linkt fterker:dan-te vooren: de bewees:
ging’ van de-borst is moeilyk: de tong
bruin of zwartsen droog :,de pols, zeer,
kleinsen rad, flaat doorgaans. 120, ‚of!
meer, flagen in-elk minuut, „De lyder,
legt: mymerend; «en zagtkens in zich.
zelfs ylend, zonder willekeurige bewes;
ging, in de kooi, De buik word geheel.
opgefpannen.’ By veelen heeft als dan
eene-geelzucht plaats, waar-na-de neus,
niet zelden onverwagt ontfpringt, Ein=
delyk-neemen de kragten- meer; en meer:
af, ’geen altyd met eene vermeerderde;
faelheid, en verminderde-.kragt der pols-
{lagen verzeld-gaat, dak rale
Rad) De

OP DE Oh SCHEPEN, … GU

„De lyder blyft, in den befchreven:
toeftand, tot dat de natuur op den acht-
ften,- tienden, of twaalfden dag, ook
wel eens laater , door menigvuldige ftin-
kende-afgangen,- dikke pis, met een
zwaar bezinkzel, of door fterke zwee-
ting ‚den weg ter geneezinge aanwyst ,
of-tot de lyder onder het geweld. der
ziekte bukt en fterft, vals

Dit is de gewoone loop van de bet.
fmettelyke Rotkoorts, thans zo gemeen
op de-uitgaande O, Il, fchepen dezer.
Landen.

Jk heb van geene byzonderheden ge-
handeld, maar alleen, om birinen het be-
ftek der Vraage te blyven, die toeval-
len befchreeven , welken deze ziekte,
doorgaans verzellen,

__Nu moest ik, om deze befchryving
aan «te dringen, met overtuigende be-
wyzen ftaaven, dat de ziekte, op de
voorgemelde wyze, begint en afloopt.
Doch, dewyl ik de ondervinding der
kundigfte zee Chirurgyns te baat heb--
be, : en onze ziekte met de Land- en
Hospitaal- Rotkoortfen volmaakt over-
eenkoomt, welke laat{ten ten overvloe-
de zyn.befchreeven, zoude ik, met een
/ ú | A 5 uite

IO J- VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

uitgebreider gefchied- verhaal der be-
doelde fcheeps-rotkoorts, een lastig en
overtollig werk verrigten,

$ 3. Ik ga over tot eene, meer opzet-
telyke, verhandeling van die kenteke-
nen dezer ziekte, welken dezelve van an-
deren onderfcheiden ($ 1. n. 2). Zy zyn
de volgende,

1. Hes fchielyk werval van °slyders
kragten, Dit, gevoegd by de nog op
te noemen toevallen, heeft, in dezer
voege, in geen andere ziekte plaats,

2. Een byzonder foort wan Hoofdpyn;,
die: met de ziekte begint, en, ten min«
ften in de kwaadaartigfte Rotkoorts,eeni-
‚ge dagen aanhoud, Deze pyn is meer
drukkend dan hevig, draaglyker wan-
neer de lyder legt, dan wanneer hy
over eind 'is; niet altyd even geweldig ; '
zy vertoond zich, als of zy op den bo-
dem der hersfenpan haaren oorfprong
had, en is niet geheel ongelyk aan die
pyn, welke men in belloote kamers, al-
waar veele menf{chen vergaderd zyn, of
des morgens, na het gebruik van fleg-
ten wyn, dikwyls ondervind,

3. Slaapeloosbeid ‚ en de, met dezelve
gepaard gaande, of daar op ien

ye

OP DE O. L SCHEPEN. IE

ylboofdigheid. Het eerfte ongemak duurt,
zonder het laatfte, dertig of veertig uu-
ren, waar na het laatfte, ’t welk zich
meer vertoond, door eene ftille myme-
ring en geduurig gepraat, dan door on-
ftuimigheid en geweld, begint.

4. De gefleldbeid van het Bloed, Zee
ker is het, dat het bloed, in den eerften
aanvang der ziekte ontlast zynde, veel-
tyds eene blauwe of blauwachtige , naar
het groen hellende, korst hebbe, welke
zomtyds lymig is en taai, terwyl het
onderfte gedeelte van het eilandje niet
fteviger is, dan dunne room. Doch
het is niet minder zeker, en heeft fchier
by allen plaats, die door de Rotkoorts,
welke het onderwerp is van deze ver-
handeling, worden aangetast, dat het
bloed dun is, los aan een hangt, geen
korst op deszelfs oppervlakte heeft, en
koud geworden zynde, naar versch ge«
maakte room, in ftevigheid gelykt.

5. De gefleldheid van de Tong. Elk
weet, dat dit deel, in den ftaat eener
volkomene gezondheid, bleek-rood en
vogtig is, Naar gelang van de verfchil-
lende hoedanigheid des bloeds, is de
kleur en vogtigheid van de tong onder-
fcheiden, Zy is met een geel, bruin,

groen-

12: J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

groenachtig , vioolkleurig , zwart of
purperachtig beflag bezet, naar maate
de gal meer is bedorven, en het bloed
fterker tot rotting neigt. Aon
In onze fcheeps-rotkoorts is de tong ;
in den beginne, met eene witte, min of
meer bruine korst bedekt en droog: zy
word vervolgens bruiner, en eindelyk
zwart, wanneer zy tevens eene trillende
beweging heeft, de lyder dezelve met
moeite uitfteekt en fchynt te vergeeten
om ze terug te haalen, ’ welk een dui-
delyk teken is van ontftelde hersfenen;
beginnende ylhoofdigheid: en_ van ‘de
kwaadaartigheid der ziekte. Zy is dik-
wert, zelf reeds met het begin der ziek-
te, bruin of zwart, en niet lang daar
na geribd, ais de. hals van een gebraa-
de hoen, geheel droog. De lyder mist
het vermogen , om ze verder, dan de tan-
den, buiten: den mond te fteeken, — In
dit geval hebben de vogten een’ grooten
trap van rotting, en deze gefteldheid
der tong is een overtuigend bewys van
de boosaartigheid, en niet zelden van

de doodelykheid, der ziekte, |
6. De gefteldbeid van de Pols. Zy:is
in onze Rotkoorts , even als in alle ande-
re van gelyken aart, rad en klein; ne
| oe-

2-OP- DE 0, L SCHEPEN. ‘13

hoedanigheid der pols, welke veele der
ouden, vooral TRALLIANUS En GALENUS
voor. een gewis teken van bedorven
{toffe in de eerfte wegen hielden, en wel.
ke zy; indien de pis tevens bleek en
rauw , het lichaam droog en heet is, als
een onfeilbaar kenmerk van aanwezig
zynde rotting befchryven. Hier mede
ftemd,- gelyk niemand der geneeskundi=
gen onbekend zyn kan, de tegenwoor-
dige ondervinding volkomen overeen,
7. Eindelyk de natuur der Koorts. Zy
behoort, wel is waar, tot het onafges
broken foort, doch moet eigentlyk, zelf
reeds. met den aanvang der ziekte, tot
die geenen, welke geduurige afloopende
(Continuae remittentes) genoemd wor-
den „ betrokken worden; zo dat, of
fchoon zy geftadig aanhoude, echter
telkens nieuwe verheffingen plaats heb-
ben, welken min of meer geweldig en
menigvuldig zyn,- naar gelang van des
ders kragten en de kwaadaartigheid
ar ziekte, « zak Ke PE { Nt
Dez2tocvallen hebben veel al gelyk-
tydig plaats “in ‘de fcheeps-rotkoorts ,
waar van wy handelen,-en moeten even
daarom, en om dat zy, op deze wyze,
im geen andere ziekte, voorkoomen, als
ie ken-

Ld

14 J- VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

kenmerken van die koorts, worden aans
gemerkt: en voor zo verre die kenmer-
ken zich aan den minstkundigen, zon-
der eenige duisterheid, vertoonen, zyn
zy duidelyk en gemakkelyk te onder-
fcheiden.

Ik beken echter, dat de meeste, zo
niet alle, opgenoemde kentekenen zo
onderfcheidend niet zyn, of men vind.
dezelven in de kwaadaartige befmette-
lyke rotkoorts te Land, Doch ik zal,
daar ’t my toefchynt te behooren, trag-
ten te bewyzen, dat beide deze ziektens
gelykaartig zyn, en door even dezelve
naaste of waare oorzaak voortgebragt
worden: waar uit ik, by voorraad, be-
fluit, dat de onderfcheidende kenmer-
ken van beiden volftrekt eenfoortig
Zyn.

TWEEDE HOOFDSTUK.

De Oorzaaken wan de wermenigvulding
der befmettelyke Rotkoorts op de
uitgaande O. 1. fchepen
dezer Landen,

6 4. Eerik verder ga, zal het rf
) dig

-r5OP DE O.L SCHEPEN z3

dig zyn, om_dit gedeelte der Vraage
tot die bepaalingen te brengen, welke
de, Maatfchappy, myns agtens, ?er mes
de bedoelt, Wy zouden het waare oo
merk van de voorftelling buiten twyftel
verby zien, met dit {tuk in diervoegen
te behandelen, als of men naar de oor-
zaaken der Rotkoortfen op de fchepen
in ’t gemeen, al waare het, dat zy zich
ontdekten, voor dat het {chip onder
zeilis, in deze Vraag onderzogt. Want
als dan zoude ik de oorzaaken moeten
aanwyzen van eene ziekte, die op de
fchepen zeer gemeen is, oorzaaken , die
ten overvloede bekend zyn, en, zedert
eenige jaaren, het onderwerp ‚zyn ge-
weest van veele geneeskundige fchriften.
Immers zyn de afgeleegene en waare
oorzaaken der kwaadaartige fcheeps-rot-
koortfen zo duidelyk betoogd, dat Wy;
met veel reden, wermoeden, dat de
Zeeuwfche Maatfchappy in dit gedeelte
der Vraage iets anders ‘bedoeld hebbe,
dan een opgaaf dier oorzaaken in ’t‚ge-
meen. …

— Overweegen wy daar en boven -dit
tweede Lid der Vraage met eenige op-
lettendheid , dan zien wy, dat het zelve
verkeerd omtrent eene ziekte , Aa
se; thans

“36 Je VEIRAC OVER!DE ROTKÓORTS

#hans gemeener is dán voor dezen” Dit
Onderfteld buiten’ twyffel , dat “er sie

oorzaaken van deze vermenigvulding der
„bedoelde Rotkoortfen zyn, welke “te
Mooren, of niet, of in een’ minderen

trap aanwezig waarèn. — En deze-zyn
het, welke het onderwerp van dit rwée-
de Hoofdfluk uitmaaken.- Uit deze be
paaling volgd, dat ik” alleen met zülke
‘oorzaaken te doen hebbe’; die deze:töf-
koorts op de uitgaande O. 1, fchepen
dezer Landen vermenigvuldigen. => 2's

_=, Dit veronderfteld” zynde , doe: ik: het

tweede gedeelte der voorgefteldeVraa:
ge niet te kort, dat ik het zelve in dezer
voege voorftelle: A ed asin

Welke zyn de Oorzaaken, die"derbel
fmettelyke Rotkoorts; op: de uitvaarendè
Oost Indifthe fchepen dezer” Landen thus
gemeener maaken dan zy te vooren wás?”
‚> Deze ve gegrond opde be:
doeling der Vraages ‘zy vloeid uit ‘de:
zelve ongezogt voort, en was, om alle
pee “te vermyderr2noodzaake-
553 Jem Iv 120 | cshayut

26 5. Dit- gedeelte van-het voorde tot
ARNAS es

OP DE O. L SCHEPEN. 17

deszelfs waare bedoeling gebragt heb-
bende, is de Vraag, waar in wy de ge-
melde oorzaaken moeten zoeken? Is
het in de verandering van levenswyze,
welke het {cheeps volk ondergaat? In
hun voedzel? in den dampkring met de
uitwaasfeming van het {trand befmet? in
de gemoeds-aandoeningen van het volk?
in hun werk? hun tegenwoordig vera
blyf? Maar alle deze omftandigheden
hadden ook te vooren plaats. Zommie
ge zyn van geen belang altoos, of ge«
meen aan al het volk? Ja! indien wy
in een derzelven, of in allen, de oor«
zaaken van de meerderheid der Rot
koorts op de fchepen moesten zoeken,
zou deze Vraag, by de oprichting der
Compagnie met geen minder grond;
dan nu, hebben kunnen worden voors
gefteld, | | je
Neen! ’er moeten, zeide iÌk, tegen-
woordig oorzaaken beftaan, die toen in
% geheel niet, of in een geringen trap,
aanweezig waaren , en die volftaan, om
de befmettelyke-Rotkoorts op de uitvaa-
rende O, 1, fehepen dezer Landen te
vermenigvuldigen. — Welke zyn zy?
k zal myne gedagten zo kort voors
ftellen, en zo voldoende bewyzen, als
FI DEELe B my

18 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

my mogelyk is, — Om hier in te flaá-
gen, merk ik, op het geleiden der on-
dervinding,. vooraf aan:

„te, Dat deze Ziekte zich doorgaans
het eerst «ontdekt onder het volk, %
welk door de Volkhouders aan boord
gebragt is, Dit tuigen de Heelmeesters
en kundigfte Officieren der Oost Indi-
fche fchepen, waar op ik my veilig kan
verlaaten ; behalven dat de waarheid
van deze aanmerking zo alsemeen er-
kend word, dat het niet noodig is, hier
op ftil te ftaan,

2, Schoon het in ’ geheel niet zeld«
zaam is, dat de befmettelyke Rotkoorts
zich, in haarehevigfte woede, niet ont=
dekke, voor dat het fchip in zee is, zal
niemand echter in twyffel trekken of de
eerfte beginzelen derzelve doen zich
reeds , terwyl het fchip op ftroom legt,
te voren. — Ook weten wy zeker, dat
ingevalle de wind, om het {chip in zee
te brengen , langen tyd agterblyft, de
befmetting en alle haare gevolgen zich;
dikwerf , in den hoogften trap vertoonen,
Doch even dit vorderd geen bewys, De
droevige ‘ondervinding {trekke my ten
waarborge, et deal
“48e Vermids een ryp en nauwkeurig

OP DE O, L SCHEPEN. 19

onderzoek , zonder vooroordeel gedaan,
in geene der omftandigheden, waar in
het volk op de uitvaarende fchepen ver-
keerd, tegenwoordig eene zodaanige ver=
andering gewaar word, waar aan de
meerderheid der befinettelyke ziekte op
onwrikbaare gronden Eu mogen wor-
den toegefchreven, dan in het geen tot
de manfchappen der Volkhouders be-
trekking heeft, is ’er veel reden om te
vermoeden, of liever, inden ik myne,
even voorgaande, Eerfte Aanmerking
voor waarachtig houden moge, om vast
te ftellen, dat wy de reden, waarom de
befmettelyke Rotkoorts op de uitvaa-
rendefchepen van ons Vaderland, thans
gemeener is dan te vooren, in de meer=
derheid der manfchappen, die door de
Zielverkoopers aan kt Compagnie be-
zorgt worden, te zoeken hebben. —
Deze aanmerking zal ik opzettelyk moe-
ten betoogen.

4. Het zal genoeg zyn; om dit {tuk
te voldingen, dat ik bewyze,

Vooreerst > dat de Volkhouders tegen-
woordig menigvuldiger zyn dan te voos
ren,

Ten Tweeden: Dat het gemeen, ’
welk door hun toedoen op de fchepen
En B 2 koomt

20: J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

koomt, tot deze ziekte voorgefchikt zy.
‚ Ten Derden: Dat de gelegenheid gee-
vende oorzaaken der Rotkoorts in de:
daad aan de huizen der Volkhouders zo
daanig plaats hebben, dat dezelven , in
Beband. met de voorgefchiktheid van

het volk tot deze ziekte, in ftaat zyn ;

om de naaste oorzaak derzelve, dat is

de ziekte zelve, te kunnen veroorzaaken.:
Ten Vierden: Dit betoogd zynde„

zullen wy naar de oorzaak van de ver-
rnenigvuldiging der bedoelde Rotkoorts

op de fchepen; niet lang behoeven te-

zoeken,

„&
>

dat de Volkhouders menigvuldiger zyn dan
Ze vooren.

By de oprichting der Oost 1. Compag-
nie hadden de Heeren Bewindhebbers;

ter-aanmoediginge van het volk geen an-

dere middelen noodig, dan dehoop van

winst. _ Het gemeen diende der Maat-

fchappye zonder dwang. De Volkhou=

ders waaren byna onbekend, Het aan-

genaam «en: ftreelend vooruitzicht van
een ryke winst , gegrond op het fortuin

van zulken , die met volle beurfen here
…waarts kwamen, was de waare. ot

men Ke le ok el

2:66, Ik gaa nu over om te bewyzen;

OP DE O. I, SCHEPEN ät

dat het toen op de fchepen aan geen.
volk mangelde, In laater tyd, wanner
de gelegenheid om in het Oosten, zo.
‚ gemaklyk, fchatten te verzamelen
fchaarfcher werd, en het gemeene volk
in deze landen grooter gelegenheid had,
„om hun levens-onderhoud te winnen,
werden de fchepen traager en traager
bemand, en de matroofen, die zich an-
ders, ten genoegzaamen getalle, en gree-
tig aanbooden, moesten, of door grooter
hand- of maandgelden, aangemoedigd ,
of ook door andere middelen tot den
dienst als gedwongen worden, Hier toe
moeten voorpaamlyk de Wolkhouders,
of de, door het fcheepsvo!k getytelde,
Zielverkoopers, betrokken worden. Het
zal niet ondienftig zyn, dit foort van
menfchen, met de woorden van HUB-
NER, nader te befchryven, |

” De Zielverkoopers, zegt hy, zyn men-
» fchen by welken het meeste fcheeps-
» volk in Holland zich ophoud. y
» doorwandelen gragten en bruggen,
» en vragen de aankoomende gasten,
» of zy al van een herberg voorzien
» Zyn? Ingeval zy berooide menfchen
„ aantreffen, zyn zy beiden geholpen.
» Zy herbergen nietalleen, allerlei tlegc
| B 3 » volk,

22 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

‚volk, en zulken die hun geld by de
» hoeren en in de kroegen verfpild heb-
ss ben, maar ook zomwylen deugdzaa«
» me jongelingen. _ Men vinder die wel
» 20 dergelyke perfoonen de kost en
» flaapplaats befchikken , hoewel bei«
» den zeer foberlyk.

» Alseen togt ter Zee aanftaande is,
> rusten zy hunne kostgangers armelyk
» genoeg uit. — Want elk ontfangt 2
» blauwe hembden, een hoed, een
» Ppye-rok, 2 paar fchoenen en kousfen,
» Een paar flaapmutzen, 2 camifoolen
en linnen broeken, een hoofdpeuluw
» en paarde deken, 6 fB tabak, een
» vaatje van 4 quart brandewyn, 12
» tabaks pypen, papier en pennen, een
‚> kluwen gaaren, met eenige naalden
» En fchoenmakers elzen, en een Ryx-
» daalder drinkgeld, Dit zamen be-
5) draagd nauwlyks 24 gulden, Boven
» dien nemen zy op ’t O, IL. huis, voor
» ’smans rekening nog een kusfen, en
seen bultzak, om ?er op te flaapen.
»» Hier voor koomt dan een maand fol-
» dy meer in rekening voor den zee-
» vaarenden, waar tegen de Zielver-
» kooper de TFranfportbrief van de
» Compagnie a f 150 Hollands ontfangt,

» HEF

OP DE OO. L SCHEPEN, 23

5 Hier van trekt hy vooreerst zyn kost-
» geld af, voor het overige rust hy den
» matroos uit, zonder dat de arme gast
» iets wegens zyn rekening durft vra-
» gen, maar te vrede moet zyn, met
sz het geen de Zielverkooper gedaan

5 heeft”, |
* Geen hier, in dit uittrekzel, over-
tollig mogt fchynen, zal in't vervolg te
ftaade koomen, Naar gelang de Bewind
hebbers meerder zwaarigheeden ont-
moetten in de werving van het gemeen,
zyn de Volkhouders vermenigvuldigd,
zo dat hun getal in fteden, waar zy
voormaals onbekend of {chaars waaren ,
thans tot 20, 30, of meer is opgeklom-
men. Ja ik fchroom niet te zeggen, dat
Amfterdam alleen mogelyk meer Ziel-
verkoopersen rondfelaars heeft, dan er

hoofden op een O. IL. fchip zyn.
Waarom zoude ik my over deze ftel.
ling verder uitlaaten? niemand toch;
die geen vreemdeling is in ’ geen in on-
ze {teden, tegen het vertrek der ma-
troofen, omgaat, kan onbewust zyr;,
hoe groot de menigte der Volkhouders
Zy; en Zy, die deze zaak van naby
onderzoeken, zullen ras bemerken, dat
het verfchil der matroofen, die thans
B 4 door

94 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

door de Zielverkoopers gewerft wor:
den, in vergelyking van voorige tyden,
zeer groot is. — Hier zou het getuig-
nis van ouden zeevaarenden , en het bee
richt onzer Vaderlandíche Hiftorien,
hadden wy ’t een en ander noodig, zeer
veel afdoen,

Behalven de vermenigvuldiging der
Volkhouders, koomt ook in aanmer-
king, dat elk derzelven, naar gelang
van de toeneemende duurte der levens-
middelen, en het gebrek van zulken
matroofen, die zich uit eige willekeur
aanbieden, zich meer- en meer bevly-
tigd, om zo veel volk te bergen, als
mogelyk is. — Ik ben dpor een nauw-
keurig onderzoek ten volle verzekerd,
dat elk zich in dit gedeelte van zyn be-
lang bvzonder kwyt, en dat de huizen
derzulken, die zich in hun beroep meest
bevlytigen, tegen de monftering met
volk opgepropt zyn,

Dd

6 7. Nu zal ik (naar verdere aanlei-
ding van 9 5. n. 4.)

Eerst: de voorraamfte woorfchikkende
oorzaaken dezer koorts, op. het geleide
der beste en nieuw{te waarneemeren,
en myne eige ervagring nagaan, en toe-

pas-

OP DE- O, L SCHEPEN. 25

pasfen op de lichaams gefteldheid van
de gasten der Volkhouders.

Zen Tweeden: Zal ik de meest vere
mogende aanleiding geevende oorzaaken
der befmettelyke Rotkoorts nafpooren,
en by elk derzelven toonen , dat zy aan
de huizen der Volkhouders waarlyk
plaats hebben.

Ten derden: Zal ik daar uit veilig
mogen befluiten, dat, door de twee
voorgemelden, de waare of naaste oor-
zaak der kwaadaartige befmettelyke Rot-
koorden, onder het bedoelde fcheeps«
volk, word te weeg gebragt; waar uit
van zelfs zal volgen, door welke oor-
zaaken deze ziekte op de uitvaarende O,
L fchepen van ons Vaderland word ver=
menigvuldigd,

6 8, Totde woor fchikkende oorzaaken;
of de zaaden der ziekte (S 7. 7,1.) behoo-
ren: Vooreerst , eene neiging onzer vog-
ten tot verrotting. Deze hebben de ma-
troofen met allen menfchen gemeen,
Ten Tweeden: Eene byzondere lichaams-
gefteldheid , waar door de een boven
den anderen mensch, eene voorgefchikt-
heid heeft tot deze ziekte, — Immers
leerd de ondervinding, by voorbeeld,

B 5 dat

26 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

dat zy, die pas van de vaart koomen;
zekerer en fpoediger, dan versch volk,
door de Rotkoorts aangetast worden. —
Doch juist deze zyn het, die, na dat
zy hun geld, hoe zuur gewonnen, lose
bandig hebben verteerd, zich aan de
Volkhouders verbinden. Ook zyn zy;
die door lange land- of zee- reizen afge-
mat zyn, meer dan anderen, tot deze
ziekte gefchikt. Maar hoe groot is het
getal der geenen, die, om den dood;
anders onvermydelyk , uit gebrek te
ontgaan, zich door middel der Volk-
houders, in dienst der O. 1. Compagnie
begeeven! Voeger by, dat zodaanige
geneesmiddelen, die het bloed verdun-
nen, en de vaten verflappen, gelyk de
bereidingen uit kwik, niet weinig doen
ter vermeerdering van deze voorgefteld-
heid, — Veelen der gemeenfte matroo-
fen brengen zich, door hun onbezon-
nen gedrag en vuile vermaaken, in de
noodzaaklykheid , om deze middelen te
gebruiken, Alle die eindelyk, welker
bloed te dun is, te los aan een hangt,
en welker vaten tevens te flap en traag
zyn, leggen meer dan anderen bloot;
om door deze ziekte aangetast te wor-
den. — Behoef ik wel te bewyzen, dat

| ar-

OP DE O, I, SCHEPEN. 2%

armoede en gebrek deze gefteldheid te
weeg brengen? eene gefteldheid zo ge=
meen onder den hef des volks, dat
door toedoen van de Volkhouders, op
de fchepen koomt.

Ten Derden: Hier toe behooren ook
de uitwerkzels van voorafgaande ziektens.
Eene galkoorts verwandeld veelmaal in
eene kwaadaartige befmettelyke Rot-
koorts. Zy, wier bloed kwaadfappig,
vooral fcheurbuikig ontaart is, zyn
vatbaarer, dan anderen, die gezonde
vogten hebben, voor de befmetting der
Rotkoortfen. Even dit heeft plaats by
hun, wier bloed, door de kwylkuur, in
eenen hoogen graad van ontbinding ge-
bragt is. — Maar deze hoedanigheid
der vogten is zeer gemeen, en voor zo
verre zy door de kwik verdund zyn,
niet zeldzaam onder hen, die by de
Zielverkoopers huisvesten, Voegen wy
by het gezegde, dat zulke Volkhouders,
die hun wisrest best verftaan , veel gree-
tiger zyn, in het aanneemen van zwak-
ke ziekelyke gasten, die niet te gulzig
in dan van frifche, gezonde kaes
rels,

Dit zy genoeg van de lichaams ge-
fteldheid , in zo verre die, den gemee-

nen

08 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

„nen matroos, by de Volkhouders huis«

vestende, eene voorgefteldheid tot de
_befmettelyke Rotkoorts verfchaft ; waar
uit ik veilig befluit, dat zy, meer dan
_andere menfchen , voor deze ziekte bloot
leggen, en, ingevalle zy in de aanlei-
ding geevende oorzaaken verkeeren , dat
als dan (om dat het getal der geenen,
die door de Volkhouders op de O. 1.
fchepen worden gebragt, grooter is,
dan te vooren) noodwendig de befimet-
telyke Rotkoorts op de uitgaande O. L
fchepen dezer landen menigvulder maa-
ken, dan in vroeger tyd,

9 9. De voorfchikkende oorzaaken
aangeltipt hebbende, gaa ik over tot
die fchadelyke vermogens, aan welken
het gemeen by den Volkhouder door-
gaans is bloot gefteld (6 7. n, 2.). Daa
toe breng ik de volgende,
1, Den Dampkring. De Lucht be-
vordert de Rotting uit haaren eigen
aart, doch is daar toe byzonder ge-
fchikt, indien zy warm is. Daar door
immers word des bloeds omloop ver-
fneld, de vaten worden verflapt, en de
neiging der vogten tot bederf word door
% een en ander bevorderd, Hier by
koomt,

OP DE O, 1, SCHEPEN, EI]

koomt, dat de gal in de eerfte wegen;
door de warmte der Lucht, eene meer-
dere overhelling tot verrotting aan-

neemt, —

De Volkhouders-draagen Er al zorg,
om, naamlyk des winters, hunne gas-
ten voor heete vuuren te koesteren, en
eer zy naar ’t warme land gaan, aan de
hitte te doen gewennen. Zelfs is de
lucht der vertrekjes, waar in het volk
zyn verblyf houd, in de overige jaarge-
tyden, warmer, dan de buiten lucht;
De engte dier kamertjes, in welken veele
menfchen befloten zyn, bevorderd niet
weinig. deze nadeelige gefteldheid der
lucht, — Zou dit eene der redenen zyn;
dat de Rotkoortfen op de voorjaarsfche-
pen gemeener zyn, dan op die, welke:
in ’t najaar vertrekken ?

Doch daar en boven: brengen de-vui-
le uitwaasfermingen, welke door. de lucht
der gemelde vertrekjes verfpreid zyn
niet weinig toe: tot derzelver fchadelyk
vermogen. Onze gasten „zyn! meestal,
onrein en morfig ; ’t ontbreekt hen-aan
dat geen, wat'ter- ververfching en ver-
frisfching noodig is, Op de minfte verz.
denking fluit hen de Volkhouder in hun:
_ vertrek, alwaar zy by -aanhoudendheid,

a vere

30 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

verkeeren in eene lucht vol rook en vui-
le dampen, welken door hunne uitwaas-
femingen, en ontlastingen, waar van zy
verplicht zyn, ten minften by. veele
Volkhouders ;, zich in-hun verblyfplaats
te ontdoen, merkelyk vermeerderd wor-
den. Deze, zo nadeelige, dampkring,
waar in zy veeltyds ten getale van 20,
go of meer, verkeeren, zwelgen zy met
hun voedzel door, ademen dezelve in,
en worden dikwerf, reeds voor hun ver-
trek, de fchadelyke uitwerkingen daar
van gewaar.

2. De fpyzen en dranken: Het volk
word gemeenlyk zeer fober en armoe-
dig onderhouden. Elks randfoen is
doorgaans zo veel , als eventjes genoeg
is, om te kunnen beftaan., Het gewoon
voedfel is fpek, dat zeer vet, min of
meer gerookt, en veeltyds bedorven en
garftig is; vleesch van denzelven aart,
{legte, flappe zee- en (lymige rivier-
__visch, aardappelen met vet van fpek,
_gemeen brood met fterke boter en zoort-

gelyke. |
Dat gebrek aan voedfel, dat bedorve
dierlyke fpyzen, in. zwakke ziekeiyke
lichaamen, door het misoruik van warm
water , ook onder dit volk al te gemeen,
deed nog

OP DE O. L SCHEPEN, 3E

nog meer verllapt, aanleiding tot Rot-
koortfen geeven, konde ik meteen reeks
van voorbeelden en getuigen, ware dit
noodig, bewyzen. Doch ik behoeve
myn tyd aan eene zaak, die elk in *
oog loopt, niet te befteeden, Voeg b
het evengemelde, dat het water, wel
dit volk drinkt, vooral in fteden, al-
waar ’t versch water fchaars is, veel
tyds een bedorven, ftinkende eigen-
fchap hebbe, en des te nadeeliger uit
werking doe, naar gelang de fpyzen van
dien aart zyn, dat zy den dorst meer
aanwakkeren.

3, Het belang des Volkhouders vor-
dert, dat hy op zyne gasten nauwkeu
rig acht fla, Veelen worden in eene
vlaag van dronkenfchap of mistroostig-
heid aangehouden, en zouden, na dat
zy hunne verbintenis ryper bedagt heb-
ben, gaarn ontfnappen. De oplettend»
heid van den waard is dan voornaamlyk
ingericht, niet zo zeer om het verbly£
van zyne gasten aangenaam te maaken,
dan wel, om door eene nauwe bewaa
ring alle bedrog voor te koomen. —
Niemand heeft vryheid, om een? voet
buiten de deur te zetten, ten zy men
wel deegelyk overreed zy, dat hy pief

| za

92 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

zal ontvluchten, en dan heeft hy den
Volkhouder of iemand der zynen by
zich. Geen wonder derhalven, dat de
meeste manfchappen , van den tyd hun-
ner aangeevinge tot hun vertrek , op-
gefloten zyn, en, fomtyds maande
lang, in eenen {taat van wolftrekte rust
en vadzigheid verkeeren, — Maar-door
dit gebrek van beweeging word de om-
loop des bloeds vertraagd, de vaste dee-
len worden meer en meer verllapt, de
fpyzen, zo fchadelyk in zich zelven,
worden niet behoorlyk verteerd, de af.
fcheidingen belemmerd, de ftoffen in
de eerfte wegen opgehoopt. — Door
heteen en ander word de onzigtbaare
doorwaasfeming geftremd, en niet wei-
nig aanleiding tot Rotziektens gegee-
ven.

4. Het is in *t gemeen zeker, dat de
Gemoeds-aandoeningen een’ merkelyken
invloed op onze gezondheid hebben, en
dat onder dezelven , droefgeestigheid en
angst de vezelen verzwakken, den om-
loop en affcheiding der vogten vertra-
gen, de werking van de maag en der
darmen verflappen , de uitwaasfeming
verhinderen, en even daar door, als
aandeiding geevende oorzaaken der Rot-

koorts,

OP DE 0, L SCHEPEN, 33

koorts, in aanmerking koomen. Letten
wy nu een oogenblik op de gefteldheid,
van het gemoed der meesten, die door
de Zielverkoopers gewerft worden, —
sEr is, die voormaals in overvloed ge«
leefd en zyne middelen van beftaan roe-
keloos verfpild hebbende, zyn verleden
gedrag met zyne tegenwoordige omftan-
digheid vergelykt; ’er is, die door ar-
moede gedrongen, verplicht was, al
wat hem lief is te verlaaten, en zich
zyne aanftaande gevaaren, angstvallig
voorfteld; ’eriseindelyk , die zich ineene
dronke luim verbond, en zich bedriegt
in de hoop van door zyne nabeftaanden
afgekoft te zullen worden, die alle kans
om te ontfnappen afgefneden vind, en,
daar door, tot berouw koomende, zyne
naakende onheilen vreesachtig over-
weegt. Befchouwen wy. deze van na-
by , dan zullen wy geen oogenblik twyf
felen, of hunne droetgeestigheid is. zo we-
zenlyk, als gegrond. — Of zouden zy,
die voormaals zonder banden in over-
vloed leefden, maar nu als gekerkerd
zyn, zo fchraal onthaald worden, en
in het vooruitgezicht van eene geduuri-
ge gevangenis, levensgevaaren en gebrek,
(men denke hier om ge armhartige uit-

34 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

tusting $ 6 gemeld) verkeeren, blygeestig
zyn? — Zouden anderen, dien de ar-
moede perste, om, fchoon onwillens,
liever de gevaaren der zee, met agter-
Jaating hunner waardte panden te on-
dergaan , dan zich tot bedelen of fteelen
te begeeven, niet droefgeestig zynê —
Zouden zy, die, in een? ftaat van zelfs-
onbewustheid zich aan de Compagnie
verbindende, naderhand gaarn ontílaa-
gen waaren , en den weg, om’er toe te
geraaken, onmogelyk vinden, hunne
dagen niet vol angst en kommer flyten @
… Dit is derede , dat de ruuwe vermaa-
ken, waar van de Volkhouder gebruik
maakt, om de droefheid zyner gasten
te verdryven, daar toe buiten {taat
zyn. — In’t midden hunner gedwonge-
ne vrolykheid en fchynbaare hgthartig-
heid, is de kommer uit hun gelaat te
Jeezen.

Geen wonder derhalven, dat de Rot-
ziekte veel menigvuldiger zy onder
zulk volk, dat tegen genoegen of door
list tot den dienst gedwongen word,
dan onder de oude bevaare matroofen,
of hen, die uit eige verkiezing de zee
‘tot hun Element hebben, en, hoe het
gaa, ramp noch kommer kennen.

5. De

OP DE 0, 1 SCHEPEN. 35

5, De verflapte gefteldheid der Inge-
wanden en de vadzige leefwyze geeven
aanleiding tot eene vertraagde ontlasting
der darmen, door welke zodaanige voed-
fels, die anders weinig nadeel toebren-

en, zeer fchadelyk worden. — Daar,
ND, worden de fpyzen, die uit haaren
eigen aart tot rotting overhellen, te lang
opgehouden, zy gaan over tot bederf
en rotting, en deelen deze hunne!eigen-
fchap aan de gal en vogten mede, Men
herinnere zich, ’t geen ik te vooren ge-
zegd heb van de gefteldheid der Inge-
wanden, van de werkelooze leefwyze
en van de gevolgen der droefgeestigheid
onder de manfchap der Volkhouderen ,
en befchouwe dit in verband met hun
voedfel; en dan zal men terftond. toe-
geeven, dat de ontlasting der darmen
by hen vertraagt en daar door gelegen-
heid tot Rotkoortfen verfchaft word, Ik
verzwyge de wonderlyke gewoonte van
fommige Zielverkoopers, die, uit een
vreemd foort van intrest, hunne gasten
dwingen zich zo weinig mogelyk, van
het geen hunne darmen overlaad, te ont-
doen. |

6, Eene belemmerde doorwaasferning,
en verhinderde ontlasting van bet zweet,

C 2 brengt

36 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

brengt zeer veel toe tot de ziekte, die
het voornaam onderwerp is van myne
verhandeling. Het doorwaasfemings-
vogt is voor al by hen, die in een war-
me dampkring verkeeren, in een’ zeke-
ren trap van rotting. — De ontlasting
van het zelve belemmerd, of geheel gee
ftremd zynde, blyft het onder het bloed
vermengd , deeld zyne nadeelige hoeda-
nigheid aan het zelve mede en’ geeft
daar door gelegenheid tot Rotziektens, —
Dit nadeel zal des te zekerer volgen,
indien de voedfels de, even gemelde,
fchadelyke eigenfchap van dit vogt ver-
meerderen, en allerzekerst, wanneer de
doorwaasfeming eensflaags _geitremd
word, Wanneer wy dit vergelyken by
de gefteldheid der vogten vanhet ges
meen (98), by de verwisfeling van warm-
teen koude, waar aan het riet zelden is
blootgefteld, by deszelfs droefgeestig-
heid, en de ratuur van het voedfel,
maar inzonderheid wanneer wy ‘er by-
voegen, dat zy doorgaans, uit een
warm befloten vertrek, in de open lucht
en de koude winden van het ftrand-koo-
men, dan zeg ik, zyn deze menichen;,
zonder twyffel, in eene voornaame” ge-
_Jegenheid, waar door de penjpiratie ge-
| tiremd,

OP DE O, L SCHEPEN 37

ftremd, en de Rotkoortfen veroorzaakt
worden: en de uitwerking daar van zal
des te gevaarlyker zyn, naar gelang zy
te vooren langer tyd in foortgelyke
dampkring vertoefd hebben, en fchie-
lyker aan de koude worden blootgefteld,

6 ro. Hier uit ($ 4—g) meen ik te
mogen befluiten ,

1. Dat het grootfte gros van de man-
fchappen der Zielverkoopers eene voor-
gefchiktheid tot de Rotkoorts hebben.

2. Dat zy aan de huizen der Volk-
houders, in de voornaamfte en vermo-
gendite gelegenheid geevende oorzaaken
dezer ziekte verkeeren,

6 rr. Nu moest ik (volgens 6 7), uit
deze oorzaaken ($ 10) in verband be-
fchouwd , bewyzen, dat door dezelven
de kwaadaartige befmettelyke, Rot-
koorts, of de waare oorzaak derzelve,
zo als zy tegenwoordig op de uitvaa-
rende O,I, fchepen dezer Landen ge-
meener is, dan voor dezen, ontftaa, —
Doch vermids de Vraag, volgens de na-
dere bepaaling derzelve (S 4), daar op
niet zo zeer het oog fchynt te hebben,
zal ik, nopens dit {tluk, (legts deze drie

C 3 Aan.

83 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

Aanmerkingen maaken. Vooreerst: uit
de befchryving en kenmerken der ziekte
blykt, dat zy met de befmettelyke Rot-
koortfen te land volmaakt overeenkoo-
me, Jen Tweeden: de verwyderde oor-
zaaken dezer ziekte zyn insgelyks even
dezelfde, welke de kundigfte waarnee-
mers als de oorzaaken der befmettelyke
land- en legerkoortfen opgeeven, Hier
uit volgt, Zen Derden: dat de waare
of naaste oorzaak van beiden, dat is,
de eige aart der ziekte even dezelve zy
en beftaa in een rottig bederf der. gal,
gepaard met eene min of meer (naar ge-
lang van de kwaadaartigheid der ziekte)
rottige verdunning des bloeds. Om deze
ftelling aan te dringen, was hier de
plaats, om te bewyzen, — datde kenmer-
ken van onze Rotkoorts geene andere,
dan de even gemelde naaste oorzaak
aanduiden ; — dat de verwyderde oor-
_ zaaken het vermogen hebben, om de-
_ zelve tedoen beftaan ; — dat zulke mid-
delen, die algemeen erkend worden
de rotting te wederftaan , in deze ziekte
voor-, en andere, die de rotting bevor-
deren, nadeelig zyn ; — en eindelyk dat
de ontledingen na den dood dit bederf

aanduiden,
Maar

OP DE O, SCHEPEN. 39

Maar de HUxAMs, de PRINGLES, en
die hun voetfpoor drukken, als pu
HAMEL DE MONCEAU, MONCHY, en an-
deren hebben deze ftukken zo uitvoerig
en bondig beweezen, dat een oplettend
lezer hunne bewyzen gemaklyk op de
gewoone fcheeps-rotkoorts kan toepas-
fen, en ik dezelven overneemende, in
eene onnoodige en verveelende herhaa-
ling van ’ geen middagklaar betoogd
is, vervallen zoude. — Ik beroep my
derhalven, zonder verdere uitweiding ,
op de verhandelingen der opgenoemde
fchryveren, en de kundigheid myner
lezeren.

G ra. Ten flotte van dit Hoofdftuk
moet ik #wee bedenkingen tegen myn ge-
voelen oplosfen.

De Zerfte is, of wy in de.daad alleen
aan het volk der Zielverkoopers moe-
ten toefchryven, dat de kwaadaart:ge
Rotkoorts op de uitvaarende O. 1. fche-
pen gebragt word? —

Ik heb getragt te bewyzen, niet dat
alle befmettende Rotkoortfen op de ge-
melde fchepen, altyd en alleen, door
de matroofen, die van de Volkhouders
koomen, maaken, gehraets maar, in

ver-

49 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

veronderftellinge, dat deze ziekte op de
gemelde fchepen te vooren niet vreemd
was, heb ik, naar aanleiding der Vraa-
ge, willen betoogen, datderede, waar-
om zy nu gemeener is, dan voor de-
zen, eeniglyk daar aan toe te fchryven
Zy, dat tegenwoordig meer volk door
de Zielverkoopers op de O. 1. fchepen
bezorgd word, dan in vroeger tyd, in
verband met de flegtere behandeling,
waar voor dit volk by de Zielverkoo-
pers bloot lest.

De Tweede bedenkinge is deze, — Gee
fteld dat de bygebragte rede van de vere
merigvuldiging der befmettelyke Rot-
koortfen op onze uitgaande O. IL fche-
pen, genoeg gegrond zy, dan zoudede
naaste oorzaak dezer ziekte zich voor-
naamlyk eerst ontwikkelen, wanneer
‘het volk aan boord is, en derzelver tee-
kenen zo lang verholen blyven. — Stryd
dit niet tegen de overtuigende bevin-
ding van den fpoedigen voortgang der
befmettinge, zelf op de fchepen ?

Hier op zy genoeg, mynen lezer te
herinneren , dat de zaaden der Rot-
koorts, door de gelegenheid geevende
oorzaaken opgewekt, dikwyls langen
tyd, voor dat zich de rotting ontdekt,

vers

OP DE O. L SCHEPEN. 4r

werhoolen blyven. — Dit getuigt de
dagelykfche ondervinding, en het ware
gemaklyk, daar van de doorflaandíte be-
wyzen te berde te brengen, — Daar en
boven heeft de voornaamf{te opwekken«
de oorzaak , ik bedoel de geftremde
doorwaasfeming , inzonderheid daneerst
plaats, wanneer het volk aan boord
koomt. — Eindelyk ervaaren zy, die
de Geneeskunde onder % gemeen behan-
delen, zeer dikwyls de beginfels dezer
ziekte onder dit volk, reeds aan de hui-
zen der Zielverkoopers, en het is niet
vreemd , dat zy zich ontdekt weinig dae
gen, na dat het volk aan boord is,

DERDE HOOFDSTUK,
De Middelen om deze ziekte

te behandelen.

6 13. Inde opgaave der Middelen, om
deze befmettelyke Rotkoorts te behan-
delen, zal ik de drie volgende ftukken in
toog houden: Fooreersts dat ik my
niet zo zeer zal ophouden met allen on-

at WR

42 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

derfcheiden Middelen, die in dit geval
in aanmerking koomen, maar flegts met
_ zodaanigen, die in allen gevallen voor-
deelig zyn, en aan het bedoeld einde
beantwoorden kunnen.

Ten Tweeden: Behoeve ik mv niet al
tyd naar der fcheeps voorraad te fchik-
ken; want ik kan in eene ziekte, welke
zich reeds ontdekt, voor dat het fchip
in zee is, volftaan met de aanwyzing
van zulken middelen, die gemaklyk,
zonder groote kosten, te bekooren
Zyn, en des noods kunnen mede ge-
voerd worden.

Ten Derden: Zal ik, in de keuze
derzelven, liever de bevinding van kun-
dige waarneemeren, te land en ter zee,
te baat neemen, dan my met verfchil
lende gevoelens vermoeïen.

GS 14. Het oogmerk van den Heel-
meester, in de behandeling van zynen
lyder, bind zich, zo dra de ziekte zich
ontdekt en in derzelver verderen voort-
gang, aan drie Aanwyzingen, Hy moet

1. De Rotftoffe uit het lichaam dryven;

2. Den woortgang der Rottinge fluiten;
en daarna of onder het gebruik dezer
middelen,

3. Den

OP DE O. L SCHEPEN. 43
3. Den yder verflerken.

6 15. Het Zerfle (6 14 n. 1.) word
volbragt : 1. door Braaking- en 2, door.
afgang verwekkende Middelen,

GS 16. De Natuur zelve wyst ons
den weg, om de eerfte wegen door
Braakmiddelen van de Rotítoffe te zuivee
ren. — Deze zyn in allen beginnende
Rotkoortfen , gevolglyk ook in die,
waar van wy fpreeken, onvermydelyk.
Hoe fpoediger zy te werk gefteld wor-
den, hoe minder de voortgang der rot-
tinge te duchten zy. Zo ras de gering-
fte kenmerken der ziekte aanwezig zyn;
moet de Braaking zonder verzuim be-
vorderd worden.

Aderlatingen koomen in dit geval zo
zelden te ftaade, dat wy ze gemaklyk
kunnen verzwygen. Is de lyder echter
Ct geen op de fchepen niet dikwyls ge-
beurd) bloedryk en de pols op den eer-
ften of tweeden dag voller, als natuur-
lyk, dan kan men vóór de Braaking vei-
lig eenig bloed ontlasten,

Uit de klasfe der Braakmiddelen zyn
de Braakwortel, de Braakwynfteen en
de Zlonig-Azyn van Zoe Ajuin, gi

wel

44 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

welken ter bereiking van het oogmerk
volftaan , fchoon ruime teugen lauw,
zoet, of ziltig water dikwerf de Braaking
genoegzaam bevorderen.

De manier op-, de giften tot, welken
deze ontlastmiddelen gegeven worden,
zo wel als de tyd wanneer zy, al of
niet, te pas koomen, zyn door anderen
genoegzaam bepaald, en by herhaaling
opgegecven : ik voeg ‘er daarom , betrek-
kelyk tot myn tegenwoordig onder-
werp, alleen by:

Vooreerst: dat ik in ’t gemeen den
Braakwortel boven den Wynfteen ver-
kieze, doch wanneer ’slyders ingewan-
den natuurlyk zeer flap zyn, en de bo-
ven-buik fterk is gefpannen, zal de Ho-
nig-azyn van Zee Ajuin, by den Braake
wortel gevoegd , ook eenige afgangen te
weeg brengen,

Ten Tweeden: Wanneer nog geene
de geringfte kenmerken van kwaadaar-
tigheid tegenwoordig zyn, en de ziekte
in haar eerfte begin is, zoude ik om de
braaking te bevorderen, of eenvoudig
lauw water of den zee ajuins honig-azyn
verkiezen, Deze middelen ontlasten al-
leen de maag, doen het lichaam weinig
geweld aan, en dryven denadeelige hd

| fe

oP DE 0. L SCHEPEN. js

fe minder benedenwaarts, dán fterke
ontlast-middelen,

Ten Derden: Indien de maag zeer
opgefpannen, de lyder hevig benauwd,
en met het begin der ziekte zeer zwak
is; wanneer tevens de kenmerken der
rottinge zich vertoonen, doet men veis
ligst met den Braakwortel in verdeelde
giften te geeven, zo dat de lyder, by
voorbeeld, in een half quartier uurs,
een halve dragma van deszelfs poeder,
in drie gelyke portiën gedeeld , gebrui-
ke. Deze voorzorg maakt de werking
van dezen wortel minder hevig en ze«
kerer, |

Ten Vierden: Van het vroegtydig;
en, des noods herhaald. gebruik der
Braakmiddelen hangt zo veel af,- dat
het verzuim of uitftel derzelven dikwerf
onherftelbaare nadeelige gevolgen ge-
had hebben. De uitzonderingen op
den algemeenen regel, om terftond zo
dra deze ziekte zich ontdekt, de maag
door Braakmiddelen te zuiveren, zyn,
ten aanzien der matroofen, zo weinig
in getal, dat het onnoodig is, dezelve
aan te roeren. Een kundig Zee Chirur-
gyn in dienst der O, I, Compagnie be-
rigtte my over weinige jaaren, ge hy

Oor

46. Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

door het vroegtydig algemeen gebruik
dezer middelen veelen zyner lyderen
van eene te vreezene kwaadaartige Rot-
koorts bevryd heeft, terwyl een minder
ervaaren Heelmeester op een ander
fchip, die, uit onkunde of grilligheid,
de afgang bevorderende middelen, met
agterlating der evengenoemden , verkoos,
eene aanmerkelyke flagting onder het
gemeen aanrichtte,

GS 17, De bovenfte ingewanden door
de braakingen van de Rotítoffe zo veel
mogelyk gezuiverd zynde, ook niet eer-
der, moet de Heelmeester, na verloop
van eenige uuren, de overgeblevene
ziekte ítoffe door middelen, die den af-
gang bevorderen, uitdryven (6 15. 7. 2).

Doch deze moeten wel fterk genoeg
zyn, om aan het bedoeld oogmerk te
beantwoorden, echter zo fterk niet, dat
zy de krampachtige beweeging der dar-
men, zo gemeen in deze ziekte, bevor-

deren (a).
Zy

(a) De gewoonte van fommigen onkundigen,
die in allen gevallen van fterke Gommen of Hars-
ten, als de Scammonium , Jalappe , Aloë, of foortge-
Iyke enkele of zaamgeftelde Drastica, ter ontlas-

ting

OP DE O. 1, SCHEPEN. 47

Zy moeten tevens het vermogen heb:
ben om de rotting tegen te ftaan,

De Rhabarber met Room van Wyn=
Jfleen of gezuiverde Salpeter: de Senebla=
den met Zumarinde en Manna: deze
zyn de middelen, welke ter volbrengin=
ge van deze aanwyzing volftaan ; ten
minften hebben wy in de meeste geval.
len, om den ftoelgang te bevorderen,
geen anderen noodig,

Ten aanzien derzelven merk ik alleen
aan, dat de Heelmeester, indien zyn
lyder van den beginne der ziekte zeer
zwak is, en de toevallen eene fterke
rotting aanduiden, de middelen die den
afgang bevorderen moet paaren met zo-
daanigen , welken de Ingewanden verfters
ken, de rotting ftuiten en eene zagte
zweeting uitwerken, waar van wy in’
vervolg opzettelyk moeten handelen.

Indien men aan des lyders fmaak niet
te veel is gebonden, zyn de eigentlyk

Ser

ting van de Darmen , gebruik maaken, is verderfe
lyk, en verdient even daarom onze ernftige be-
risping. Ik weet, dat deze onvoorzichtigheid
hevige buikpynen, krampen, ftuipen , zelf eene
doodelyke roolaop, ten gevolge gehad heeft, en
merk dit-aan, om dat deze gewoonte, in weer
wil van %t geen deswegens aangeteekend is, onder
fommigen zeevaarenden nog ftand houd,

48 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

gezegde Purgantia Antiphlogistica, zon-
der den Rhabarber, te verkiezen, om
dat zy eene voordeelige loslyvigheid
maaken. , | |

= 6 18. Na, en, zo veel mogelyk, on-
der het gebruik der ontlast-middelen ,
moet mende, daar zynde , Rotting tegen-
flaan en derzelver gevolgen voorkoo-
men. (6 14. n. 2). ror, |
In den aanvang eener meer goedaar-
tige galkoorts, en fomtyds eener kwaad:=
aartige , anders befmettelyke ; Rot-
koorts, ftrekt de ziekte ftoffe zich dike
werf niet verder uit, dan de maag en
darmen; wanneer wy door eene tydige
ontlasting derzelven, zonder het gebruik
der middelen, die nu in overweeging
koomen, veeltyds den lyder gelukkigen
fpoedig herftellen, Maar de naaste of
wezenilyke oorzaak onzer fcheeps-rot-
koorts befltaat, niet flegts in een rottig
bederf der gal in de maag en darmen,
maar is ook gepaard met eene gelyk-
foortige verdunning des bloeds (6 11. 7,
3), welke de rotting wederftaande en
verbeeterende: middelen, in de behan-
deling derzelve, onontbeerlyk maaken,
… Het zy my gegund, bevoorens ik we
e

OP DE 0. L SCHEPEN 45

de Middelen, die het onderwerp van dit
gedeelte myner Verhandeling uitmaa-
ken, koome, met een woord aan te
merken, dat het getal der geneesmid-
delen, die op den lyst der s4ntifeptica
gefteld worden, byna ontelbaar is. —
Men is, zedert de proeven van den
grooten PRINGLE, in de keuze en in het
getal derzelven tot walgens toe mildaa-
dig geworden,
ebben wy ondertusfchen (de vermoo-=
gens dier Middelen daar gelaaten zynde)
geene billyke rede van verwondering,
wanneer wy in aanmerking neemen , dat,
daar men zich aan den eenen kant be-
vlytigd, om den fcheeps-Apotheek, tot
die Middelen, te bepaalen, en in te
krimpen, welken volftrekt noodzaake
lyk zyn, men zich aan den anderen
kant, dikwerf toegeeft in eene optelling
en aanpryzing van grooter getal, dan
mente vooren had? in eene opftapeling
van zodaanigen , die of allen even vermoo-
gend zyn, of waar van fommige ten on-
regten met anderen gelyk gefteld wor-
den? Loopt men daar door geen ge-
vaar, om den fcheeps Chirurgyn in ver-
warring te brengen ? om hem te verbys-
teren ?
V3 DEEL D Ik _

SO j. VEIRÁC OVER DE ROTKOORTS

‚ Ik ben te wel overreed van het ge:
wiet dezer aanmerkinge, met betrek-
king tot myne Verhandeling, dan, dat
ik in de opgaave der tegenrottige Mid-
delen, der verbeeldinge zoude bot vic-
ren , en ‚door eene onnoodige uitwyding
in dit ftuk, het geduld van den lezer ter-
gen. Men houde dezen uitítap ten goe-
Ce

De Middelen, welken tot het tegen-
woordig oogmerk te ftaade koomen,
worden voornaamlyk tot de volgende
klasfen gebragt; .

Vooreerst: Hier toe behooren zodaa-
nige, welken de overgebleevene rotítof-
fe verdunnen en affpoclen. — Overge-
haald gemeen water, tot eene groote
hoeveelheid, met kleine teugen, lauw
gedronken, in diervoege, dat het but-
ten noodzaakelykheid geene walgingen
en benaauwdheid veroorzaake, is het
voornaamst en eenigst Middel tot dit
foort behoorende, — Doch vermids het
enkel , onvermengd water zelden als
voldoende erkend word, gebruikt men
hetzelve liefst ten voertuig van ande-
ren ; fchoon het in veelen van de, uit
die vereeniging zaamgeftelde, Middelen

Wee

OP DE 0. ù SCHEPEN St

wezentlyk het eenig werkend gerieesmid-
del zy.

Ten Tweeden: Ik breng wyders tot
deze klasfe, zodaanigen die, door hun
zuur, der rottinge eene tegengeftelde
eigenfchap verfchaffen, Hier toe be-
hooren voornaamlyk;

1. Uit bet Plantryk, Alie verfche
zuure groentens, welken, zo lang het
{chip niet in zee is, ’t geen doorgaans
zelden gebeurd, voor dat de ziekte zich
ontdekt, gemaklyk te bekoomen zyn.
By mangel derzelven, bediend men zich ,
met geen minder vrucht, van Tamarinde,
in water gekookt, van Azyn met water
verlengd, en, in allen gevallen, van
Citroen- en Oranje Appelen, Hier toe
behooren ook de Room van W ynfteen,
Wey van gekarnde Melk, zoete Melk
met zuuren gefchift, en dergelyken,

2. Uit het Bergryk. Het Vitriool en
Salpeter zuur, de geest van Zwavel,
vooral de vlugge geest van STAHL, wel-
ken by de affpoelende Middelen, en de
afkookfels der plantaartige zuuren, in
eene geringe hoeveelheid gevoegd wor-
den , om dat zy, tot ruime giften gebe-
zigd, inde weekelyke darmen onzer ly-
deren, pynen, krimpingen, krampen,

12 en

52 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

en eene ontydige rooloop zopden kun:
nen veroorzaaken.

Deze zyn, myns agtens , de Midde-
len, welken inhet weeren van den
voortgang der rottinge de eerfte plaats
beflaan, Want zy verbeeteren en be-
dwingen niet alleen de bedorve ftoffe in
de eerfte wegen, maar zy doen ook het
fcherp pis-zout, *t welk in dit geval te
overvloedig is, en oorzaak van de rotti-
ge verdunning des bloeds, in een fcha-
deloos Ammoniakaal zout verwandelen, —
Zy hegten daaren boven de, te veel
ontwikkelde, uitgezette en in beweeging
gebragte olyagtige, ontbindbaare dee-
len des bloeds, en verminderen deszelfs
al te groote hitte. — In het byzonder ,
heeft de Azyn, door eene zagte gisting
uit de wynen bereid, een aanmerkelyke
uitdryvende eigenfchap, om dat in de-
zelve een zagt en beweeglyk ontbrand-
baar beginfel huisvest, *t welk, zonder
den omloop des bloeds veel te verfnel-
len, eene ligte zweeting verwekt, door
de vereeniging zyner zuurdeelen met
het pis-zout de rotting tegenftaat, en de
bedorven deelen zagtkens door de huid
dryft. Deze eigenfchap is den Azyn
niet zo byzonderlykeigen, of men vind

®«

OP DE O, L SCHEPEN. 53

dezelve min of meer by allen plant-zuu-
ren, en is even zo bekend, als in deze
ziekte voordeelig.

Ten Derden: De Loogzouten, zo
wel de vaste als vlugge, zyn, op het
„gezag van CLAUDER (b), PRINGLE en an-
deren, zeer vermoogend, omde neiging
onzer vogten tot bederf tegen te ftaan,
en de rotting, welke reeds is begonnen,
te fluiten.

Om dit oogmerk te bereiken, in de
befmettelyke Rotkoortfen, worden het
zout en de geest van Hartshoorn boven
alle andere loogzouten aangepreezen. —
Door deze Middelen, word volgens
het gezag der nieuwf{te fchryveren, niet
alleen het bederf geftuit, maar de, vecl-
tyds zwakke en werkelooze , levens-ver-
moogens worden daar door aangewak-
kerd, en de traage omloop des bloeds
bevorderd,

Zy, die de loogzouten ten fterkften
aanpryzen, beroepen zich meestal op
de proeven, welken, ten bewyze hun-

D 3 ner

(b) Deze Schryver gaf, al in de voorgaande
Eeuw, een middel aan de hand, uit Ammonia-
kaal-zout en Potasch beftaande, om dar mete de
lyken te balfemen, en hee vleesch voor bederf te

bewaaren, het welk hy zegt met goed gevolg 1a
’% werk gefteld te zyn.

54 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

ner tegenrottige eigenfchap , buiten het
menschlyk lichaam, zyn in ’t werk ge-
fteld, — Doch anderen begrypen in te-
gendeel, dat, zo lang wy geene meer
overtuigende proefondervindelyke waar
neemingen hebben, welken het vermoo-
gen der loogzouten in de gemelde ziek-
te onwederfprekelyk ftaaven, wy op
geene genoegzaame gronden, dezen bo-
ven de zuuren (618, 7. 2,) mogen verkies
zen. Schoon ik geen oogenblik twyffel
aan de echtheid der Proeven en de ge-
trouwheid der Waarneemeren , ontken
ik echter dat wy, alleen op grond der
eerften, het bederf weerend vermoogen
der loogzouten in onze ziekte kunnen
verdedigen, zo lang wy, uit het geen
buiten ons lichaam gefchied, geen zee
ker en onwankelbaar befluit, tot het
geen in het zelve plaats heeft, kunnen
trekken.

Ik wil geenzints loochenen, dat de
vaste loogzouten, om dat zy het bloed
te veel ontbinden, en deszelfs Ammonias
kaal zout (c) vernietigen , nadeeliger
zyn, dan de vlugge, Doch der laat{ten

se tes

(c) Men kan hier over de proeven van MARKE=

GRAAF en anderen, die de pis fGheikundig odder-
gogt hebben, nallgan,

OP DE O, IL SCHEPEN. 55

tegenrottige kragt, is meer het gevolg
van hunne ontbindende en uitdryvende
eigenfchap in een leevend lichaam, dan
van derzelver, eigentlyk gezegde, tegen-
rottige hoedanigheid, — Hoe het zy,
ik ben ten vollen, op grond eener lang-
duurige en herhaalde bevinding , verze-
kerd, dat, offchoon de zuuren in dit
opzicht, buiten het lichaam fomtyds
voor de loogzouten moeten wyken, zy
echter in hetzelve zekerer en veiliger
werken, En dit is de rede, dat ik in
de behandeling der fcheeps-rotkoortfen ,
ter voldoeninge van de tweede aanwy-
zing, de zuuren boven de loogzouten
verkieze,

_ Om dit gewigtig ftuk niet zonder al-
len bewys neder te leggen, zal ik hee
geen de beroemde Tissor uit de proe-
ven, welken hy met verfchillende zou-
ten op het afgetapte water eener water-
zugtige heeft gedaan, befluit, hoofd.
zaaklyk opgeêven.

Uit dezelven bleek, wel is waar, dat
het gedeelte van dit vogt, by het welk
zuuren gevoegd waaren , fchielyker
{tonk, dan dat, met het welk een loog-
zout was vermengd, — Doch (dus
vraagt onze groote waarneemer aan den

D 4 ver.

56 Je VEIRAG OVER DE ROTKOORTS

vermaarden HALLER) zou men daar uit
moeten befluiten, dat de zuuren en
loogzouten evea vermoogend zyn, om
de rotting in een leevend lichaam te we-
derftaan? Voorzeker niet; want, zegt
hy, beider wyze van werken, in het
menschlyk lichaam, is zeer verfchillen«
de, — ”Die dit wil beproeven, neeme
» (voegt hy ’erby) gelyk ik gedaan heb,
» eene week lang, elken ogtend, eene
s zekere hoeveelheid Room van W yn-
» fteen; op eenen anderen tyd, het
» vaste loogzout van Wynfteen of Alk
»> fems dan zal hy, ’t geen my is ge-
» beurd, ervaaren en onder het gebruik
» van den W'ynfteen geen ongemak ge-
» waar worden, dan den laatften dag,
» eenige oprispingen, welken een ko-
» peragtige nafmaak geeven, Doch
s den derden dag, nä dat ik met het al-
» fem-zout was begonnen, waar van ik
»» flegts één ferupel om de twee uuren
» gebruikte, had ik ftinkende oprispin«
5 gen, myn eetlust verminderde, eene
»» brandende pyn knaagde de Cardia,
» ik had dorst en walging: myne pis
„ werd rood, de kragten verminder.
» den, en den zesden dag van myne
» gevaarlyke proeven afflappende, El.
nas

OP DE O. L SCHEPEN, 57

5 nas ik de, door dezelve veroorzaak-
» te, ongemakken, met zuuren dran-
j.kens

Hier uit blykt, ten zy ik my bedrie-
ge, ten klaarften, dat de loogzouten
onze vogten tot bederf doen overhellen,
en dat even dit bederf van dien aart zy,
dat het door tegengeftelde zuuren word
overwonnen.

Des Heeren Tissors ervaaring ware
gemaklyk met andere gelykfoortige
waarneemingen te bekragtigen, Doch
het gezegde is genoeg, om te befluiten,
dat de loogzouten ten onregte onder
die middelen geteld worden, welken de
rotting in kwaadaartige befmettelyke
ziektens overwinnen en ftuiten. — Zy
kunnen , ten minften myns bedunkens,
in de gewoone gevallen, met de, te
vooren aangeprezen , zuuren in geenen
gelyken rang gefteld worden.

Ten Wierden: Uit de klasfe der Geen:
HNagtige zouten zyn de voornaamfte het
gezuiverde Salpeter, Glaubers wonder-
zout, de ontbindbaare Wynfteen, en
de geest van Minderer

Deze zouten wordenth de Rotkoort-
fen met zeer veel nut gebruikt, om dat

zy de rotting merkelyk tegenftaan. In-
| D 5 dien

58 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

dien wy echter der waarheid hulde
doen, en de ondervinding raadleeven,
moeten wy bekennen, dat ook zy, in
ditopzicht, voor de zuuren moeten wy-
ken. Immers bewyzen de Pringliaan-
Jche proeven dat, zy in eene mindere
hoeveelheid, de rotting bevorderen,
doch in ruimere giften, dezelve kragtig
tegenftaan. Hier by kunnen wy, ’tgeen
de beroemde Hoogleeraar GAUBIUS, uit
zyne waarneemingen met het zee. zout,
beftuit (d), op de overige geenflagtige
zouten toepasfen, wanneer wy waarlyk
overreed worden, dat zy de rotting
voorkoomen en ftuiten, of merkelyk be-
vorderen, naar evenredigheid der meer-
dere of mindere hoeveelheid, waar in
zy gebezigd worden.

Daar en boven ftrekt myne ondervin-
ding ten getuige, dat de hoeveelheid
dezer zouten, zullen zy in de daad de
rotting in onze befmettelyke ziekte ítui-
ten, al te groot zoude moeten zyn, om,
als geneesmiddel, te kunnen worden ge-.
bruikt. — Nooit heb ik, wat men ook
van derzelve ttigheid aanvoere, in
het {tuiten arlie kwaadaartigheid der
ziekte, met de geenflagtige zouten myn

005:

(4) Adv, Varii Argum. Le L, pag. 2Ie

OP DE QI, SCHEPEN. 59

oogmerk zo wel kunnen bereiken, als
met het gebruik der bovengemelde,
of foortgelyke., zuuren,

Ten Vyfden: De tegenrottige Midde-
len, welken onder den naam van Bitte-
ren, bekend ftaan, beantwoorden al-
len, wat derzelver inwendige werking
tegen den voortgang der rotting in onze
koorts betreft, niet evenveel aan het
oogmerk. Sommigen koomen in ’t ge-
heel niet te pas, anderen zyn ongenoeg-
zaam: en de besten derzelven zyn de
Virginifche Slangenwortel, de ‘Tegen-
giftwortel en de Myrrhe, — Indien de
Heelmeester van dezen Middelen is
voorzien, kan hy de overigen, welken
tot dit foort worden betrokken, in de
behandeling tot zynen Rotzieken lyder,
gemaklyk ontbeeren, |

Ten Zesden: Somtyds koomen de
Speceryagtige Geneesmiddelen, in het
{tuiten van het geweld der ziekte ftoffe,
meer dan anderen te ftaade, De wilde
Baldriaan-wortel, de Kamilbloemen, en
de Kamfer zyn als dan voldoende, om
het bedoelde oogmerk te bereiken. |

Ten Zevendens Uit de Zamentpeke
kende zyn de Koortsbast en Aluin in
veelen gevallen onontbeerlyk. 5
| ë3

69 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

_Behalven deze opgenoemde zyn er;
welke niet volftrekt onder den titel van
geneesmiddelen, kunnen worden be-
trokken, doch waar van wy echter ter
behoorlyker plaatfe, melding moeten
maaken.

6 19. Met de bovengenoemden Mid-
delen (6 18) zal de Heelkundige zyne
tweede Aanwyzing, ter behandeling
van veelen lyderen, die anders onder
het geweld der befmettelyke fcheeps-
rotkoortfen zouden bezwyken, met het
vooruitzicht van eenen gelukkigen uit-
flag volbrengen. — Want fchoon fom-
mige, zonder behulp dezer Middelen,
door de ziekte koomen, zyn die echter
meer, dan anderen, aan wederinftorting
onderhevig, of zukkelen, de ganfche
reize door, onder de gevolgen der ziek-
te, terwylzy, die ter gepaster tyd, van
de genoemde geneesmiddelen gebruik
maaken, daar van doorgaans bevryd
blyven. Ik zou myn beftek verre over-
fchreiden , wilde ik de manier om deze
Middelen te gebruiken, en het geen daar
toe verder betrekking heeft „in de Di
zonderheden uitvoerig ontwikkelen,
{chriften, welken dit onderwerp, Rn

Cs

oP DE O, 1 SCHEPEN: óf

betrekking tot de Rotkoortfen in * ge:
meen, behandelen, zyn in elks handen,
en die te byster onkundig is, om het
geen daar in voorkoomt, op de behan-
deling der fcheeps-rotkoortfen toe te pas-
fen, zal waarfchynlyk het opzicht over
den zieken Matroos niet worden toever-
trouwd.

Terwyl de Vraag echter niet alleen , :
de optelling der geneesmiddelen, maar
ook de manier, om de Iyderen met de-
zelven te behandelen, influit, ben ik
deswegens verplicht, de wyze om deze
Middelen te beftuuren, op te geeven,

Daar toe ftrekken de volgende Aan-
merkingen.

Ie In *t gemeen, en in allen gevallen
word vereischt, dat de lyder de Mid-
delen 6 18. 7. 1. en 2,, zo dra de inge-
wanden behaorlyk gezuiverd zyn, ge-
bruike. Den ganfchen dag, zo lang
het grootst geweld der ziekte duurt,
moet de zieke Matroos afkookfels van
de, daar gemelde, zuuren, met een ge-
fchikt zoet aangenaam gemaakt, innee-
men. — Met eene te groote hoeveelheid
zal men in dit opzicht zelden zondigen.

Wanneer kragtiger Middelen, ee

€

A8

| pe
62 j. VEIRAË OVER DE ROTKOORTS

de evengenoemden, tot het ftuiten dèf

tottinge vereischt worden , moet echter
het gebruik der zuuren niet geheel ter
zyden worden gefteld,

2. Hoewel ik de vluïge en zelfs de
vaste loogzouten, als eigentlyke Anti-
Jeptica in de kwaadaartige Rotkoortfen ,
zo lang verdenke, tot ik, door proef-
‘ondervindelyke waarneemingen daar
van beter overreed ben, is het my ech-
ter, wanneer des lyders kragten door
%* geweld der ziekte oogfchynlyk vers
minderden, de pols rad, en reeds in
het begin der ziekte zeer flap, en de na«
tuur volftrekt werkeloos was, dikwerf
gelukt, om de Middelen 6 18 #. 3. met
vrucht te gebruiken, — Schoon ik in
deze gevaarlyke omftandigheid myn
oogmerk met koud zuiver water menig-
maal beter bereikt hebbe, dan met de
meest geprezen loogzouten , heb ik ech=
ter, in andere gevallen, van eenige grei=
nen des vluggen Hartshoorn zouts met
zuiker gewreven, of van deszelfs vlug-
gen geest, onder een weinig wyn ver-
mengd, en van tyd tot tyd den Iyder
ingegeeven, dikwerf verbaazende, fpoe-
dige en voordeelige uitwerkingen onder-
vonden, en het geweld van EEN

en

„OP br OL SCHEPEN — 63
fen gekeerd, die allen aderen Midde:

len wederftonden.

3. Wanneer de pols, met den aan-
vang der ziekte uittermaate flap is, en _
rad, de peezen huppelen, de tong en
handen eene beevende beweeging heb«
ben, koomen de Middelen 618. n. 5 en
6, byzonder de kamilbloemen , de flan-
genwortel en de kamfer te ftaade, Door
dezelven worden de, ftráks te vooren
gemelde, toevallen, die duidelyke tee:
kenen zyn van de kwaadaartigheid der
ziekte, dikwerf merkelyk verzagt. Zy
bez'tten het vermoogen, om de onge-
regelde beweegingen der fpieren te be«
daaren , de levenswerktuigen aan te
wakkeren, en de gevoeligheid van den
lyder te vermeerderen. Afkookfels
van de kamilbloemen, de fyn gewreeve
flangenwortel, met eene ruime hoeveel:
heid kamfer, tot agt of tien greinen
voor elke gift, eens of tweemaal daags,
hebben my, in menigvuldige gevallen,
daar alle andere Middelen vruchteloos
waaren, zo wel voldaan, dat ik tot die
oogmerk van geen anderen gebruik
maake, — Onder het gebruik dezer
Middelen, zullen klyfteeren uit kamil-
en vlierbloemen , met eene ruime aa

veel.

6A J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

veelheid falpeter, dikwyls daags gezet
medewerken.

4. Veeltyds is een hevige benauwd-
heid voor *thart, van eeneheete, droo.
ge huid, verzeld, terwyl de yder niets
uitwaasfemt, In deze omftandigheid
de doorwaasfeming zagtkens bevorde-
rende, zal de Heelmeester veeltydseene
vermindering der benauwdheid by zy-
nen lyder befpeuren. — Roodewyn,
van het beste foort, met koud water,
dikwyls, met kleine teugen, gedron-
ken, of Aluin by een zagt zweetdry-
vend mengfel gevoegd, zyn, om dit
heilzaam gevolg te erlangen, allerbest
gefchikt. — Geneesmiddelen, die het
zweet met meer geweld uitdryven , zyn
verderflyk,

5. In allen gevallen is de Koortsbast ,
ter ftuitinge van de rotting onontbeer-
lyk; ja! dit onvergelykelyk Middel is,
met de vereischte oplettendheid gebruikt
zynde, alleen volftaande, om de kwaad-
aartigheid der ziekte ftoffe zodaanig te
verbeteren, dat de gevolgen der rotting
. voorgekoomen en overwonnen wor-
den, — Om van dit gezegde, ’t geen
op de bevinding fteunt , volkomen over-
reed te worden, ftelle ik de voigende by-

Zzon-

OP DE Ol L SCHEPEN … 65

zonderheden aan de oplettendheid voor
van hen, welken de behandeling der
fcheeps-ziektens is aanbetrouwt.,

4. De Peruaanfche bast moet van het
beste foort zyn. Nimmer zal het on-
zen Geneesmeester berouwen, Zzyne
aandagt te befteeden, om allen bedrog
te ontgaan, Doch de kenmerken, waar
door de egte van de vermengde, defleg-
te van de beste, onderfcheiden word,
zyn by de fchryvers te vinden.

6. Men moet terftond na de vooraf-
gegaane ontlastingen, met dit Middel
beginnen, zonder te letten op- of te
wagten na de vermindering der koorts,
Het vooroordeel * welk tegen de Kina
door veelen eigenwyze en onovertuige-
lyke ftyfhoofden gekoefterd word, in
weerwil van de blykbaare bevinding van
onpartydige Geneeskundigen, is ge-
grond op het beflas en de droogte van
de tong, de drooge hitte der huid, de
afwezigheid eens bezinkfels in de pis,
en van de teekenen der fcheiding. Doch
dezen (ik fpreek uit eige bevinding) de-
zen zyn juist kenmerken van de rotting,
en dringende redenen, om hoe eerder
hoe beter van den koortsbast gebruik
te maaken, — Ten betooge van deze
“Vl, DEEL E aan-

66 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

aanmerking ftrekt de uitwerking van dit
Middel in deze ziekte, — Door hetzel-
ve toch word eene zagte doorwaasfe-
ming, welke in alle Rotkoortfen voor-
deelig is, bevorderd, de fnelheid van
de pols, die in dit geval door het be-
derf der vogten veroorzaakt word, ver-
Minderd, de ylheid tegengegaan, om
dat de oorzaak, waar uit die ontftaat,
door den koortsbast word verbeterd,
en de ademhaling , die door den verfnel-
den omloop des bloeds naar de longen,
den lyder moeilyk valt, word door
denzelven gemakkelyker gemaakt, Met
een woord, allen toevallen, die uit een
rottig bederf onzer vogten te weeg ge-
bragt worden, het zy de koorts te
traag of te fnel zy, worden door het
gepast gebruik van dit Middel, vermin-
derd, bedaard, en overwonnen, om
dat het de aanwezig zynde rotting niet
alleen tegenftaat, maar ook die te vree-
zen is, voorkomt, en daarenboven, zo
wel eene al te hevige en fnelle Circulatie
bedaard, als den te traagen omloop
des bloeds, uit eene vermindering der
levenswerkingen, ter regter tyd aanwak-
kerd, De onwraakbaare getuigenisfen

der kundigfte waarneemeren, zo wel Ee
de

OP DE O; Ù SCHEPEN: 6

de dagelykfche ondervinding, bevestis
gen myn gezegde ten overvloede.

Y. In het gebfuik van {den Peruaans
fchen bast moet tnen niet te karig zyn.
Ruime giften van twee, drie of meer on-
cen, op een afkookfel van 12 of 16 on«
cen, in een étmaal gebruikt, en daag-
lyks herhaald, {tuiten veeltyds eene
rotting, tegen welke geringe giften wei-
nig of niets vermoogen. Men bepaald
de hoeveelheid van de Kina, naar den
trap van de kwaadaartigheid der ziekte
ftoffe, uit derzelver kenmerken te on-
derfcheiden, en naar des lyders krag:
ten, — Ín ’t gemeen Zal men zelden
met eene groote hoeveelheid den lyder
benadeelen, doch eene te geringe quan-
titeit is niet zelden geheel vruchteloos.

d. De Heelmeester moet niet te fchies
lyk het gebruik van dit Middel ftaaken.
De Koortsbast, behoorlyk, dat is, tot
eene ruime hoeveelheid, gebruikt, overe
wind en ftuit voor een gedeelte de rote
ting , door de ftoffe, welke dezelve ver-
oorzaakt, te omwinden, Eene te groo-
te voorzigtigheid daar omtrent zou der-

alven gelegenheid kunnen geeven, dat
een gedeelte dezer ftoffe zich naderhand
ontwikkelde, en den lyder op nieuw

| _E 2 door

68 3. VEIRAC OVER DE ROTKÓORTS

door de ziekte aangetast werd, — Ten
minften moet men, zo lang zich eenige
teekenen van rotting vertonen, met
dit Middel aanhouden,

e, Het afkookfel van den fyn geftoo-
ten. Kcortsbast verdient de voorkeur
boven eenige andere bereiding deszel-
ven. „Daar door word tot het gereed
maaken van het Middel minder tyd
vereischt, en de Heelmeester kan ver-
zekerd zyn, dat het werkzaamst ge-
deelte. van de Kina, niet in het over-
fchot blyve, en, even daarom, kan hy
op de uitwerking derzelve beter {taat
maaken,

€ By den Koortsbast moeten zodaa-
nige Middelen gevoegd worden , die
deszelfs werkvermoogen bevorderen , als
de Tamarinde, Citroenfap, de zoete
Vitriool- en Salpeter- geest of foortgely-

ke, die het bederf tegenftaan ‚en min of «
meer den ftoelgang bevorderen, Want, |

1. onder het gebruik ‚der Kina moet «
de lyder daaglyks open lyf hebben. In- |
dien zy dit op zich zelve, of door by- |

voeging der, zo even aangepreezen,
Middelen niet uitwerkt, paart men den

Koortsbast met Kamilbloemen, Sene- |

bla:

|

|

|

|

OP DE O, b SCHEPEN... 69

bladen, Glaubers, wonderzout, of be-
reid, uit delaatstgenoemden, klisteeren ,
welken om de 4 of 5 uuren ingefpooten
worden. ahem
_ De aanwyzing tot deze ontlasting is
gegrond op de hardlyvigheid, de zwel-
ling van den buik, rommelingen, enz.

_ 6. 20. Onder de Middelen, om de
befmettelyke Rotkoorts op de uitväa-
rende OQ, L fchepen van ons Vaderland,
te behandelen, behoord ook, behalven
de reeds aangepreezen, eene zuivere
koele lucht, — Op dit zo noodzâäkelyk
vereischte, ter geneezing van Rotzie-
ken Matroofen, laat men op de fche-
‚pen veeltyds te weinig acht. Zelfs
word het door veelen , wien het aan oor-
deel of kundigheid mangeld, niet zel-
den ten koste. van “’slyders herftel,
veracht, en in deszelfs plaats eene al«
tyd nadeelige warme dampkring ver:
„koozells …: … |
… Ondertusfchen is niets redelyker, dan
in eene ziekte, waar toe de warme on-
zuivere dampkring ‘zo veel aanleiding
„geeft, eene frisfche en koele lucht te
verzorgen: niets billyker, dan het ge«
leiden der wyze natuur in dit opzicht te
BAC Sohar beeb Aes oct vol:

JO J, VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

volgen, en den verhitten lyder, die
naar de koelte reikhalst, dat geen te
befchikken, wat de woede der ziekte
en hevigheid der. koorts, zo wel als de
kwaadaartigheid der rotting kan bedaa-
ren, — Doch daar toe kan, naar uit-
wyzen van de geduurige ervaaring, de
koelte des Dampkrings, welke den ly-
der omringd, en dien hy inademt, zeer
veel toebrengen. Immers word daar
door het onmaatig zweeten, het welk
in den beginne der ziekte altyd nadee-
lig is, voorgekoomen, of bedaard; de
beweegingen der pols, door de verkoe-
ling des bloeds, en deszelfs daar uit
volgende, verdikking, gematigd; des
Iyders kragten worden onderfteunt; de
ademhaaling verbeeterd; de inwendige _
hitte getemperd, en de rotting geftuit,
Ten dien Einde moet men de Iyders,
zo lang het fchip niet in zee is, op het
{trand in eene, tot hun verblyf gefchik-
te, loots of in een fchuur brengen, of
men doet op het íchip al wat de gele-
genheid van weer, wind en water tac:

laat (ce). 5 ar Hs

Ce) Onlangs verhaalde my een Schipper, dat de
Roikooris, welke een gaed deel van het gemeen
â

OP DE O, L SCHEPEN. vr

_ 6 21. Het derde dat in de behande-
ling van onze fcheeps-rotkoorts te doen
is, beftaat in het herflel van des lyders
Kragten ($ 14 n. 3).

Ík betrek tot deze aanwyzing niet zo
zeer de noodzakelykheid om voor de
kragten van den lyder, in de hevigheid
der ziekte, te zorgen, want dit is onaf-
Ícheidelyk met het ftuiten der rotting
verbonden, zodat, hoe gelukkiger wy
daar in flaagen, hoe minder wy met de
overblyvende zwakheid des lichaams,
in het afgetrokken befchouwd, te. doen
hebben, Maar ik heb voornaamlyk het
oog op de verfterking van den Íyder,
na dat de kwaadaartigheid der ziekte,
voor het grootfte gedeelte, is overwon-
nen.

De Middelen, welke ter behandeling
van den lyder vereischt worden breng
ik tot — 1. den Koortsbast; 2, den
Wyns 3e een koele Dampkring; en ten
„4 tot eene gefchikte Levens-regeling.

Deze Middelen moeten wy zo veel

E 4 meer

had aangetast, en van een zeer befmettelyken aart

was, in haar woede voortging, zo lang de {tille
&. 0, Wind waaide, maar fn geweld en befinette=
‘lykheid verminderde, zo dra een ftyve N. We
wW ind door het {chip blaasde,

7 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

meer in ’t werk ftellen , als de Matroos;
meer dan andere menfchen, in het ge-
vaar van wederinftorting verkeerd.

“9 22, De verflapping der ingewanden

en vaten, het noodzakelyk gevolg der
ziekte, en van de daar tegen aangewen-
de geneesmiddelen, de vrees van, nog
overgebleevene , rotítoffe, en het ge-
vaar van wederinftorting, zyn dringen-
de redenen, om, gelyk reeds is aanges
metkt, met het gebruik van den Koorts-
bast, als een verfterkend middel, aan
te houden. — Doch in het tegenwoor-
dig geval, neemt hy, die het opzicht
over den lyder heeft, de volgende Ae
gelen in acht,

Vooreerst: De hoeveelheid des
Koortsbast, welken de lyder by aan-
boudendheid gebruikt, word by trap-
pen verminderd, zo dat eindelyk een
‘half once daags, ter verfterking van
den verzwakten Matroos volftaat, mids
hy daar mede; tot de volkoomene ge-
neezing toe aanhoude,

Ten Tweeden: Het komt thans min:
der aan op de keuze eener byzondere
bereiding. De poeder op zich zelven,
het afkookfel van de geheele of van de

fyn

OP- DE O. LL SCHEPEN. 73

fyn geftootene, het Extra4 of de 7inc-
tuur der Kina, met brandewyn, of
wyn bereid, zynallen even vermoogend
ter verfterking van den lyder,

6 23. De zieken, die het grootst ges

vaar te boven zyn, hebben meestal ee-
„nen byzonderen trek naar /yn en fler-

ke Dranken,

Betreffende het eerfle ; men geeve hen
daags drie gewoone wynglazen , en klim-
me op tot zes, waar mede men drie of
meer weeken aanhoud, — Daar na
word deze hoeveelheid trapswyze ver-

„minderd en de wyn eindelyk geheel
agter gelaten (£),
De Geestryke Dranken, door veelen
in de Rotkoortfen ter verfterking aange-
prezen, mogen wy den Matroos, voor
al hem, die te vooren er aan gewoon
was, niet onthouden. — Uit dezelve
„verkiezen wy de Brandewyn , Genever,
beste Rum of Arak met water verlengd,
en maatig gedronken, Deze Middelen
zyn byzonder gefchikt om de inftorting,
E 5 de

(f) Dit heeft zyn opzicht op den gemeenen
Man. Die gelegenheid hebben, doen best, om,
Zo lang de reize duurt, daagiyks een goed glas
wyn te drinken.

74 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

de fcheurbuikige kwaadfappigheid, wel-
ken anderzints dikwerf na de geneezing
der ziekte volgen, te voorkoomen.

9 24. Eene koele Lucht werkt kragtig
mede in het verfterken van den zwak-
ken Zeeman. — Om dezelve in te ade-
men, moet hy by alle mogelyke gele-
genheden, aan’t{trand gebragt worden,
Doch het fchip in zee en het weêr gun-
ftig zynde, dikwyls op het dek zitten
of wandelen,

S 25, Zo lang eenige vreeze van rot-
tig bederf overfchiet, en de lyder hiet
reeds merkelyk in kragten is toegenoo-
men, moeten alle dierlyke /pyzen zorg-
vuldig vermyd worden, —Ryst, fcheeps-
brood ‚garst, grutten, havermeel „meel.
bloem in water, of ‘indien ‘er gelegen-
‘heid is , in gekarnde melk gekookt, ver-
fche geftoofde groentens met Citroen-
fap, zyn, in de tegenwoordige omftan-
digheid, de gefchiktíte voedfels, Daar
na, wanneer geene Rotting meer te
duchten is, gaat:men over tot dierlyke
f{pyzen. — Magere vleesch foupen met
groentens en room van Wynfteen,
versch wit vleesch, als het te bekoo-

men

OP DE O. h SCHEPEN. 75

men is, met ingemaâäkte groentens of
fcheepsbrood, in het fap van Aalbesfen
geweekt, köomen byzonder te ftaade,

De keuze dezer {pyzen gefchied naar
gelang der byzondere omftandigheden ;,
zo van het proviand, als van den lyder ,
en met dezelven houd men zo lang
aan, tot hy zyne voorige kragten be-
koomen heeft, en in ftaat is, om 'tnet
de overige gezonde Maats ‘uit den zel-
ven bak te eeten. Den Zieken, op
wiens verfterking het alleen aankomt,
moet men de warme water dranken,
voor zynen gewoonen Drank zorgvuldig
onthouden. Enkel koud water, of dit
met een weinig brandewyn vermengd,
goed belegen bier, garst of haver-water
met wyn, moet zynen daaglykfchen
drank uitmaaken,

De Beweeging is volftrekt noodzake-
lyk, ten minften zeer voordeelig in de
vernieuwing der verlooren kragten. Met
dit oogmerk moet de Matroos, wanneer
de gelegenheid niet ontbreekt, daaglyks
op het ftrand wandelen; of by mangel
daar van, zy het hem vergund, zich
met fpringen en ftoeien te vermaaken,
of de Schipper laat hem het gemaklykst
Ácheeps-werk verrigten, tot dat by in

| ftaat

76 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

ftaat is, om zynen post behoorlyk waar
te neemen. Een te zwaare arbeid zou
den zwakken Zeeman voor altyd kun-
nen krenken,

S 26. Op deze wyze word de
kwaadaartige befmettelyke Rotkoorts,
op de uitvaarende OQ. 1. fchepen dezer
Landen, best behandelt , en met dezel-
ve, hoe eenvoudig zy moge fchynen,
zal men veeltyds, zo fpoedig als geluk-
kig, den lyder herftellen,

Ik beken dat ik dit Hoofdftuk merke-
lyk zoude hebben kunnen uitbreiden,
en dat ik aan den anderen kant veele
zaaken, die men ook elders vind, en
den kundigften myner lezeren bekend
zyn, gemeld heb. — Doch het {trekke
ter myner ontfchuldiging, dat dit ge-
deelte van myn betoog het uitvinden
van nieuwigheden, zo min als de ver-
fchillende gedagten van veelerleie fchry-
„veren ten doel hadde; maar dat ik my
op eene zuivere en. onopgetooide bevin-
ding, en op eene korte, fchoon vol-
doende, behandeling der fcheeps-rots
koorts allerbyzonderst toegelegd heb,

6 27. Ik kan deze Afdeeling gie
| | Huls

ie

OP DE 0, 1, SCHEPEN 7}

fluiten, zonder de opgaaveder byzonde:
re behandeling van zodaanige Toewallen,
waar van ik niets of te weinig heb ge-
zegt, en die echter de oplettendheid
van den zeevaarenden Geneesmeester
verdienen. Deze zyn Hoofdzaaklyk de
navolgende:

Vooreerst de Ylhoofdigheid, Dit toe-
val, * welk, in den beginne der ziekte,
een duidelyk kenmerk is van een druk-
king der hersfenen en verfnelden om-
loop des bloeds naar dezelven, word
allerzekerst geftuit door zodaanige Mid-
… delen, welken den loop des bloeds naar
beneden bepaalen.

Behalven de reeds (6 17.) aangepree-
zen Middelen, ftrekken daar toe het
Zuurdeeg aan de voeten, het wasfchen
der beenen met het afkookfel van Ka-
milbloemen in bier of wyn-azyn, en
fpaanfche vliegen aan de kuiten, welken
ook des noods aan de dyen en de ar-
men worden geplaatst. — Deze laatíte
echter moeten, zo wel om de, te vree-
zene , moeilykheid der pisontlasting, als
om de verheffing der Koorts, welke uit
hunne prikkeling dikwerf ontftaat, en
om de verdunning des bloeds, veeltyds
het gevolg van hun opgeflorpt Vlug:

zout,

78, Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

zout, met omzigtigheid gebeezigd wor:
den. — Om deze fchaadelyke uitwerkin=
gen der fpaanfche vliegen te vermyden
moeten zy met Kamfer worden be-
ftrooit, en liever den vierden of vyfden
dag der ziekte, dan vroeger, worden
aangelegd.

Ten Tweeden: de Rommelingen in
de darmen, door een verylde lucht ver-
oorzaakt, zyn doorgaans de voorboden
van ontydige afgangen en verdienen
daarom des Heelmeesters byzondere
oplettendheid, vooral wanneer zy, te-
sen het gebruik der Middelen die de
rotting wederftaan, voortduuren. Op
grond eener menigvuldige en langduuri-
ge beproeving, prys ik in dit geval den
wilden Baldriaanwortel tot twaalf grei-
nen, bloem van Zinc met een weinig
zuiker, welk poeder de lyder in eens
gebruikt , en indien het toeval niet
wykt, herhaald. Het mislukt zelden,
of de Rommelingen verminderen op
het gebruik van eene gifte.

Wanneer deze buik-rommelingen zeer
geweldig zyn, de lyder weinig yld, en
de benauwdheid niet zeer groot is, kan
men veilig tegen den avond een zagt opé-
aat by het evengemelde poeder voegen.

C

OP DE OL SCHEPEN 50

Doch de lyder zeer hardlyvig, en de
buik opgefpannen zynde , dan verzorgd
men eenige afgangen, door middel van
den Rhabarber, den wilden Baldriaan-
wortel, en een Middenzout, elk tot een
halve dragma, wanneer de buik-romme-
lingen, tevens met de afgangen, door-
gaans verminderen,

Ten Derden: Wanner de Purper
Vlakken, Garst-uitllag, of foortgelyke
kenmerken eener rottige verdunning des
bloeds, zich op de huid vertoonen, ’
welk nochtans onder eene koele behan-
deling zelden gebeurt (g), moet men de
hoeveelheid van den Koorstbast voor al
niet verminderen , en by denzelven eene
genoegzaame hoeveelheid kamilbloe-
men(h) voegen. Wanneer by het door-
zygfel van dit Middel den geest van
Minderer , behoorlyk bereid, vermengd
word „heeft men een allerkragtigst mid-

del s

(g) Een bevaare Zee Chirurgyn fchreef my in ’t
voorleden jaar. ’”Toen de Zieltjes vyt dagen aan
boord waren geweest, ontdekte zich de Rotkoorts,
ik liet myn volk koeltjes leggen , waar door nie-
mand een rottigen uitflag kreeg. — Ik werd ook
ziek, myn opvolger broeide de lyders uit al zyn
magt, maar veelen kreegen daar door een foort
van garst-uitflag , en niet weinige ftierven”’,

(h) Een once of daar omtrent op een kookfel
van 12 oncen.

Bo J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

del, om de oorzaak des gemelden uit-
flags tegen te gaan. Ik heb dikwerf in
dit geval, daar de nood fpoedige, en
tevens de minst kostbaare, hulp ver-
eischte, met koud overgehaald water,
by kleine teugen ingegeeven, dit toeval
geftuit. — Daar deze Middelen onvol-
doende zyn, zullen wy met geen ande-
re, indien myne ondervinding doorgaat,
flaagen. De overige toevallen zyn van
weinig belang, vorderen geene byzon-
dere behandeling, of zyn boven het be-
reik der geneeskunde. — Tot deeze
laatften breng ik byzonder de geduurige
flaauwtens en fterke ftuiptrekkingen,
indien zy te voorfchyn koomen, na dat
de ziekte reeds eenige dagen heeft ge-
duurd, en de rotting niet is vermin-
derd, den hik met wezenloosheid, en
het onwillig openftaan des monds en
andere van gelyken aart, gewisfe voor-
boden van den naderenden dood, —
Onder deze Toevallen behoort ook ee-
ne zekere Spasmodique Contractie van
de Erectores penis, welkeeen volkoomen
PRIAPISMUS tot haar gevolg heeft @,

‚_<i) Dit toeval is niet altyd van een nadeelig ge-
volg. — Ik zag het onder de Sympzomata „ die-eene
gun-

we:
p

OP DE O; L SCHEPEN: . S3P
VIERDE HOOFDSTUK.

De Middelen om deze Ziekte te
| woorkoornen.

6 28. De Kenmerken, de Oorzaa:
ken, en-Wyze van behandeling «der bes
fmettelyke Rotkoorts, op de uitvaarens
de O. 1. fchepen dezer Landen, nu mes
nigvuldiger, dan in vroeger tyd,' te
voorfchyn koomende, betoogd hebbens
de, moet ik, naar leiding der Vraage,
overgaan, om die Middelen aan de hand
te geeven, welken in ftaat zyn, om deze
wernielende Ziekte in zo: verre te weeren,
als zy thans gemeener is, dan voor des
Zen. vk. oan

Eer ik daar toé overgaa, zal het noo:
dig zyn’ geen ik te vooren(G6 4.)-onders
fteld heb , of beweezen , te herinneren,

Vooreerst: De Vraag heeft geenzints
tot haar voornaam doel, de fcheeps-

_rotkoorts in ’t gemeen, zelf die -niety!

welke op de uitgaande O, 1, fchepen van
PI DEEL, dv “ons:
gunftige fcheiding voorafgingen, menigmaal; =="
Maar nooit heb ik een’ Iyder zien herftellen „ by :
Wien deze erectie gelyktydig was, mèt den hik en
Kerlamming van de onderkaaks fpieren,

82 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

ons Vaderland te voorfchyn koomt,
maar eene zodaanige, welke thans me-
nigvuldiger is, dan voor dezen.

Ten Tweeden: De Oorzaaken, in het
tweede Hoofdftuk opzettelyk ontvouwd ,
zyn de waare redenen, waarom deze
ziekte ín vergelyking van vroegere jaa-
ren zich menigvuldiger ontdekt.

Ten Derden: Ik heb beweezen, dat
wy deze redenen alleen moeten zoeken,
by het gemeen der Volkhouderen, en %
geen tot hetzelve betrekking heeft.

„Hier op fteund, dat de Middelen ter
voorkoominge van de meerderheid der
befimettelyke Rotkoorts op onze O. I,
uitvaarende fchepen , in vergelyking van
voorigen tyd, op deze twee WVoorzor-
gen, of liever op een van beiden, moe-
ten uitkoomen,.

…I. De Heeren Bewindhebbers der O.
1 Compagnie moeten de Manfchappen
der Zielverkoopers van de {chepen hou-
den, en dezelven in hunne plaats met
beter en gezonder volk voorzien, of

2, ten aanzien der Volkhouders, en
van het gemeen by hen huisvestende,
moeten zodaanige maatregelen worden

enomen , dat de gelegenheid geevende

Oorzaaken, waar voor, gelyk boven is

hi: AM 86:

OP DE 0, Lt SCHEPEN. 83

| gebleken; het volk thans bloot ftaat;

worden ontgaan, en de natuurlyke ge-
fteldheid des lichaams , zo verre dezelve
voor de evengemelde Oorzaaken vat-
baar is, word verbeterd. —

Met een dezer Middelen zoude men
ten minften uitwerken, dat de befmet-
telyke fcheeps-rotkoorts in ’t vervolg;
op de uitvaarende O. I, fchepen, niet
gemeener zoude zyn, dan voor dezen,

Laat ons ’t een en ander een weinig
nauwkeurig overweegen, en voornaam-
lyk ftaan blyven op die Middelen, wel-
ken minst kostbaar zyn en tevens aan
het oogmerk beantwoorden, |

S 29. Betreffende het Zerfte (S 28. 7;
1.). Wanneer wy de fteeds toeneemen-
de moeilykheid, om de fchepen alleen
met gezond en gefchikt volk te beman-
nen, ín aanmerking neemen; — de

‚Middelen welken de O. 1. Compagnie op

verfchillende tyden en wyzen, om dit”
heilzaam oogmerk te bereiken, vruch=
teloos heeft aangewend, befchouwen;”
en den, daaglyks verminderenden , lust
van ’t gemeen voor de Vaart, daar by

_ voegen; dan ís ’er waarlyk weinig rede,
om op dit, gang voorgeltelde, middel
…%

fterks

an

B4 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

fterk te dringen. « Want alles overwo=

gen zynde, zou toch het aanbod van

grooter hand-, of maandgelden, de
fterkfte dryfveer zyn, om den lust voor

de vaart te doen aanwakkeren, — Maar.

(de mogelykheid van zulk een aanbod,
en. deszelfs beftendigheid , voor een oo-
genblik toegeftaan zynde) zou mendan,
laar door te weeg brengen, dat men-
fchen, die zonder gevaar aan land kun-
nen: beftaan (k) , fchoon het hun anders
aan. geen moed haperde, dit hun be-
ftaan, hunne bloedverwanten , hunne vei-
ligheid zouden verlaaten, om zich aan
de wisfelvalligheden der zee te vertrou-
wen? Neen! dit middel, behalven dat
het,--myns bedunkens, onuitvoerlyk,
en ftrydig is met de tegenwoordige om-
ftandigheid der O. I. Maatfchappye, is
van te weinig kragt en te dikwerf vruch-
teloos. bevonden, dan dat ik my met
de overweeging daar van langer zoude
ophouden.

Om al wat tot dit ftuk behoord, met
een enkel woord af te doen, Ik beken
geene voldoende Middelen te weeten,

k om

de). De gelegenheid daar toe ontbreekt onzes ag=
tens hier te landen zo weinig, als in vroeger tyd.

dd en dd

OP DE Os L SCHEPEN. 85

om de O. I, Compagnie in ftaat te ftel-
len, of den Bewindhebberen den weg te
wyzen, om de uitgaande fchepen, zon-
der behulp der Volkhouderen , of men-
fchen die hunne plaats vervullen , in de
tegenwoordige gefteldheid van zaaken
en omftandigheden , te bemannen,

$ 30. Ik gaa derhalven, zonder ver-
dere uitweiding, over tot eene nadere
ontvouwing van het tweede voorgeftel-
de Middel ter voorkoominge van de mex
nigvuldigheid der bedoelde ziekte (9 28,
1. 2). — en zal dit gedeelte van myn
Beg in diervoegen fchikken, dat
IK;

Eerst het oog zal (laan op het geen
tot de Volkhouders, als zodaanig, de
meeste betrekking heeft,

Ten Tweeden: Zullen wy het volk
by hen huisvestende, en de omftandig-
heden, waar in zy ter voorkoominge

van de ziekte moesten verkeeren, in te«
_ genftelling van het geen tegenwoordig
plaats heeft, in ’t byzonder overwee-
gen. — Alles met betrekking tot ons
onderwerp,

Deze ftukken kan ik des te fpoediger
afdoen, naar maate, uit overweeging

F 3 des

… 86 jJ. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

des tweeden Hoofddeels, by tegenftel-
ling , duidelyker blykt, wat in dit op«
zicht in aanmerking koomt.

‚6 31. Zen aanzien der Volkhouderen;
(S$ 30. n. 1.) zo verre zy invloed heb-
ben op de Oorzaaken van de vermenig-
vuldiging der befmettelyke fcheeps-rot-
koorts, geeve ik de volgende Middelen
in overweeging,
1. Elkeen, die zich met het werven
en aanhouden van Matroofen bemoeid,
moest geheel en al van de Bewindhebbe-
ren der Oosterfche Maatfchappy afhan-
gelyk zyn. — En die Volkhouders
moesten, met uit{luiting van allen ande- _—
ren, in hunnen post worden gehand- _
haaft. Voor al was het noodig, dat
hunne Acte van aanftelling of Anfbructie
hen, onder geftrenge boetens tegen de
Overtreeders, verbond, om hunne gas-
ten behoorlyk, op die manier, waar _

van ik ftraks (6 34.) zal handelen, of _
foorttgelyke wyze, te onthaalen, — 5
Daar.door zou men de Middelen;
Cie, ten aanzien van het volk, de Rot-
koorts kunnen voorkoomen, beter in
“handen hebben, ende, veeltyds barbaars
che, buitenfpoorigheden der Cane
00=

OP DE 0, L SCHEPEN 89

koopers zou men, ten nutte der armen
Zeelieden, kunnen bedwingen.

Ten Tweeden: De Volkhouder moest
genoodzaakt zyn, om in een luchtig,
ruim huis, met een open plaats, te woo-
nen, *t welk hy in kleine, of in den om-
trek van groote fteden , gemakkelyk ten
re pryze, zou kunnen bekoomen.

Ten Derden: de Heeren Bewinds
hebbers konden zich, met bewilliging
van de Regeeringen der Steden, van een
pest- of leeprooshuis, die toch tegen«
woordig, op veele plaatfen, geen nut al
toos hebben, voorzien, of een verval
len Brouwery aankoopen. Deze of
foortgelyke ruime en luchtige gebouwen
konden tot het volgend oogmerk ges
makkelyk worden ingericht.

Ten koste der Compagnie plaatfe men
daar in één of meer Volkhouders;
{chikke de vertrekken ten nutte der Ma-
troofen , en beraame zodaanige maatre-
gelen, welken de Bewindhebbers, in
navolging van andere gelykfoortige
ftichtingen, buiten ons Land, gevoeg-
lykst zouden oordeelen, om het volk
alzo te behandelen , dat de zwakke ver-
fterkt, de zieke geneezen , en alle gele-

EF 4 gens

88 j. VRIRAC OVER DE ROTKOORTS

genheden der befmettelyke Rotkoorts
zorgvuldig vermyd werden.

Ik beken, dat dit voorftel aan veele
tegenwerpingen onderhevig is; echter
zyn mogelyk de gewigtigfte derzelven
van minder belang , dan zy in den eer-
ften opflag fchynen: en het zou weinig
moeite inhebben om, ingevalle de Com-
Pagnie de kosten, welke de Volkhou-
ders aanwenden, geheel voor haare re-
kening nam, en by gevolg zich ook de
voordeelen, die zy erlangen , aanmaatig-
de,-aantetoonen, dat myne bedenking;
hiet alleen „niet onuitvoerlyk is,‚maarook
min kostbaar, dan men zich, by eene
oppervlakkige overweeging der zelve,
voorfteld, — Zou men (om iets te noe-
men) den aangeworven Matroos met het
een of ander werk, ten voordeele van
de Maatíchappy, niet kunnen onledig
houden, en even daar door eene winst
verkrygen, waar van de Volkhouder is
verftooken? Zou men door deze fchik-
king niet in ftaat gefteld zyn, om het
volftrekt onbedreeven volk min of meer
in de Zeevaart-kunde en hunne byzon-
dere posten te onderwyzen? en, daar het
hier voornaamlyk op aankoomt, zou de
uitoeftening van een diergelyk plan, si

alg

OP DE Os lb SCHEPEN. 89

allergefchiktst zyn, om de veelvuldige
_nadeelen, die door de Volkhouders, en
de Manfchappen, door hen aan boord
verzorgd, in de tegenwoordige omftan-
digheden veroorzaakt worden, geheel
uit den weg te ruimen?

Doch dit ontwerp is zekerlyk niet
vry van gewigtige zwaarigheden, waar-
om ik het flegts met zeer ruuwe trekken
heb gefchetst,

Ten Vierden: Onder beding van het

eerst voorgeftelde (n. 1.) , konde men
den Volkhouder jaarlyks een zeker in-
koomst, of, by elke monftering, eene
belooning in geld of fpeceryen geeven,
meer of min, naar geraaden hy grooter
of kleiner getal van Manfchap aanbragt,
naar maate dit volk gezonder en gefchik«
ter, en hetzelve meer over de behande
ling van den Volkhouder voldaan was,
Daar door zou men hen ten minften,
zonder eenigen: dwang, noodzaaken,
om zich op gezond volk toeteleggen,
het zelve wel te bejegenen, en even
daar door der Maatífchappye eenen we-
zentlyken dienst van grooter waardye,
als de gemaakte kosten, te doen,

9 32. Doch, indien ‘er ten aanzien
| F5 der

/

GO Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

der Volkhouderen, geene verandering
altoos kan worden gemaakt, en de
voorgeftelde Middelen des wegens gee:
ne aanmerking verdienen, zullen de
Middelen, die de behandeling van het
volk, aan hunne huizen , kunnen verbee-
teren, (6 30, 7. 2) waar van de uitvoe
ring zo gemakkelyk als onkostbaar is,
het bedoelde oogmerk bereiken.

In de nadere overweeging van dit ge
wigtig gedeelte myner Verhandeling zal
ik behoudens 9 31. 7, 15

1. het oog flaan op de lichaams-ge«
fteldheid van het gemeen, door den
Volkhouder aangehouden.

2. Eene behandeling van dit volk
voorftellen, waar door de gelegenheid
geevende oorzaaken der Rotkoorts kun-
nen ontgaan worden.

3. De manier , hoe men zich ten aan-
zien van hen, die by het aan boord
koomen, min of meer door de ziekte
aangetast zyn, te gedraagen hebbe, op-
geeven. |

6 33. Vooreerst: Vermids de fchade-
lyke vermoogens (6 g.), naar gelang der
woorgefchiktheid van het grootíte gros
der, door den Volkhouder geworven,

ä-

OP DE O, kb SCHEPEN Oor

Matroofen (6 8.) min of meer nadeeliger
werken, moesten zy, door een, daar
toe aangefteld , Geneeskundigen (1), ter-
ftond na hunne verbintenis aan de Com:
Pagnie , nauwkeurig worden onderzogt ,
en dees moest elk, overeenkomftig zyne
lichaams-gefteldheid , behandelen.
Door deze eenvoudige voorzorg kon-
den de zaaden der ziekte worden uitge-
roeid, of de invloed der fchadelyke ver-
moogens op dezelven kragteloozer ge-
maakt, en even daar door, of de be-
doelde Rotkoorts voorgekoomen, of
derzelver kwaadaartigheid en befmette-
lyke aart merkelyk verzagt worden,

GS 34. Ten Tweeden: (GS 31.n. 2). In=
dien de gasten der Volkhouderen, in
ftede van de tegenwoordige behande-
ling, onder het opzicht van den boven-
gemelden Geneeskundigen, op de vol-
gende wyze onthaald wierden, zouden
de gelegenheid geevende oorzaaken on-
zer ziekte niet weinig in getal en kragt
verminderen. — Ik zal deze behande-

ling ,

(1) Indien men de Stads-Doctoren of Chirurgyns
daar toe niet wilde verplichten , konde mea iemand
anders aanftellen,

92 Je VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

ling, om dat zy weinig omflag vorderd ,
flegts met korte woorden hoofdzaaklyk
aanftippen,

1, De Lucht waar in het volk ver-
keerd , moet niet te heet, noch te koud,
zuiver en niet; beflooten zyn, — Om de-
ze rede moeten ‘er zich niet te veel op
dezelfde plaats by elkanderen onthou-
den, — Zy moeten, zo dikwyls de ge«
legenheid toelaat, van fchoon linnen
voorzien en behoorlyk gereinigd wor-

n.

2, Dedierlyke, gezoute of gerookte
Spyzen, die onverteerbaar zyn, voor
zwakke, en veeltyds vitgehongerde maa-
gen, kunnen niet anders dan fchadelyk
zyn. — Zy moeten hun derhalven
zorgvuldig onthouden , en al wat garftig
is, of bedorven, geweerd worden. Zo
lang de ingewanden niet behooriyk ver-
fterkt zyn, zyn de meel-fpyzen, goed,
zuiver. wit vleesch, groentens, ooft en
foortgelyke, de gefchiktfte voedfels; of
men gewenne den Zeeman aan de ge«
woone fcheeps-kost,

Het volk moet, in ’t gemeen, niet te
fchraal gevoed worden, echter moet de
Zielverkooper, aan den anderen kant,
zorgen, dat het zich, in het onmaatig 8
ge:

EN

OP DE Os k SCHEPEN. 93

gebruik der dierlyke fpyzen, zelf van
de besten, niet te buiten gaa,

De Drank moet beftaan in goed bee
legen bier, of in brandewyn, met wat
ter, koud gebruikt.

3. Zy moeten, daaglyks, in de open
lucht eene maatige beweeging hebben.

Indien de Heeren Bewindhebbers, op
de eene of andere wyze, de Matroofen,
die niet by de Volkhouders thuis zyn,
verpligteden, om op hunne makkers
het oog te houden, zouden zy veilig
buiten de deur kunnen worden ver-
trouwd, Daar door, en door de, te
heijn gemelde, behandeling, zou van
zelf, |
4. de zo nadeelige gemoedsgefteldbheid,
van (ommige onzer gasten „ verdwynen.
Ongevoelig zouden zy zich, in * gezel.
fchap hunner maats, aan de vrolykheid
der Matroofen gewennen, en alle zorg,
kommerlyk nadenken , en angstbaarend
vooruitzicht zouden verftuiven. — Het
een en ander zou ten gevolge hebben,

5. dat de Spys-verteering geregeld
voortgaan , en de ontlastingen niet zou-
den geftremd worden, en Zindelyk of
ven
6, Dat de gelegenheden, waar pt

e

REEL

94 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

de ongevoelige doorwaasfening belem-=
merd word, merkelyk zouden vermin-
deren, of geheel afweezig zyn.

Door deze voorzorgen konden de aan-
leiding geevende oorzaaken der Rot-
koorts, welken thans ongetwyffeld aan
de huizen der Volkhouderen gemeen
zyn, niet weinig in getal en kragt ver-
minderd worden.

6. 35. Ten Derden: (6 32. n. 3.) Men
moet niemand aan boord neemen, wel-
ke, zelf de geringfte, beginfelen dezer
ziekte onder de leden heeft,

Om hier omtrent zeker te zyn, kon-
de de Geneeskundige (9 33) het volk,
voor deszelfs vertrek, behoorlyk on-
derzoeken; zulken, die een fcheurbui-
kige kwaadfappigheid en verdunning
der vogten hebben , maar voor al hen,
by welken de kenmerken van eene gal-
koorts zich vertoonen, moest hy , over-
eenkomftig hunne omftandigheden, be-
handelen, en des noods, liever tot eene
volgende montering bewaaren , dan dat
Zy, ten koste hunner, en der overigen

Zeelieden, gezondheid, op het {chip

koomen. |
Men (laat, mag ik dit vrymoedig aans
| mer;

|

OP DE O, IL SCHEPEN … 95

merken? op deze noodzaakelyke voor:
zorg in ons Vaderland te weinig acht. —
Wantik ben verzekerd, dat elk, diede
geringe beginfelen, waar uiteene, de
verderflyk{te, Rotkoorts dikwerf haaren
oorfprong trekt, overweegt, en,‚ op
grond van de getrouwfte berichten, in
aanmerking neemt, dat zy dikwerf door
een eenig man op ’t fchip word gebragt
en voortgeplant, my gaarn zal toeftem-
men, dat men nooit te nauwkeurig zyn
kan in te beletten, dat iemand, die
reeds min of meer is befinet , aan boord
koome,

Voornaamlyk moet men hier zyne
oplettendheid verdubbelen, wanneer de
befmettelyke Rotkoorts in of omftreeks
het huis van den Volkhouder heerscht;

Doch deze voorzorg geeft gelegens
heid aan eene billyke Vraag, naar een
gefchikt verblyf voor den lyder buiten
het huis van den Volkhouder, en zon=

der nadeel van den laatften 2

Indien het tweede lid van GS 31. ter
uitvoer gebragt wierd, was de plaats;
om den ziekelyken Matroos te bergen;
ras gevonden, wanneer men den afges
keurden Zeeman in het huis van den.

_Volkhouder, tot zyne volkoomene ge-

zond

96 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

heid, konde laten verblyven, Doch ins
dien het, aldaar voorgeftelde , onuit-
voerlyk is, zou men een of meer ka-
mers in de Gasthuizen tot.dat oogmerk
kunnen fchikken. Deze Godshuizen zyn
toch haare oprichting aan den mensch-
lievenden inborst van veelen onzer ryke
Vaderlanderen verfchuldigd,. Nooit be-
doelden de ftichters dier gebouwen, dat
men de deuren derzelven- voor zo veele
arme zieken, als nu gefchied, zoude
fluiten, en de meeste vertrekken voor
pronkkamers houden, Niets is gemak-
kelyker, dan met behulp der goede Re-
geering onzer fteden, die aan dit nuttig
oogmerk gaarn de hand zoude leenen;
de, nu ledige, kamers, ten gebruike
van den zieken Matroos, af te zonde-

… TEN

De Wet der natuur, het belang van
de O. 1. Comgagnie, de tegenwoordige
fchaarsheid van ’t gemeen op de fche-
pen, het nadeel, het welk door een ee-
nig ziek man dikwerf op onze uitgaan-
de O. 1. Vaarders, te weeg gebragt
word, het waare oogmerk. der Gasthui-
zen: Dit, en het geen. daar toe betrek-
king heeft, zyn fterke drangredenen,
om het hart onzer menschlievende Over:

| ____heid,

OP DE O. L SCHEPEN: 97

heid, tot bewilliging van dit voorftel,
overtehaalen. |

De, daar toe geftelde, Geneeskundi-
ge, of gewoone Geneesheer van het
Gasthuis , zou als dan den lyder het
noodige kunnen verzorgen, en de geene
die herfteld waren, konden, ten voor-
deele van den Zielverkooper, met een
volgend {chip vertrekken,

$ 36. Deze Middelen, waar van de
voornaamfte en noodzakelykfte zich,
myns agtens, door hunne gemakkelyk-
heid en onkostbaarheid aanpryzen,
zouden ten minften uitwerken, dat de
befmettelyke Rotkoorts , in ’t vervolg,
op de Uitvaarende O. I. Schepen de-
zer Landen, niet gemeener zoude zyn,
dan voor dezen,

VYEFDE HOOFDSTUK.

De Middelen om den voortgang
dezer Ziekte te fluiten,

VI, DEEL, ken,

9 37. De vee dk de Oorzaa-

1

98 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

ken, de Geneeswyze en de manier ter
Voorkooming van die befmettelyke Rot-
koorts, welke thans zo gemeen is op de
Uitvaarende O. 1. Schepen dezer Lan-
den, opgegeeven hebbende, moet ik ein-
delyk, dj myne gemaakte verdee-
ling , de Middelen voordraagen, door
welken deze Ziekte, zo dra zy zich ver-
toont, in haaren woortgang , onder de
ie Manfchappen, kan worden ge-
uit.

Doch deze Rotkoorts is, gelyk ik te
vooren (S 11. N. 3.) herinnerd heb, en
% geen onnoodig is met nadere bewy-
zen te bekragtigen, in haare waare Oor-
zaak of Natuur gelykaartig met de be-
fmettelyke Rotkoorts in % gemeen, —
Waar uit van zelf volgt, dat de manier ,
om deze Ziekte in haaren voortgang te
ftuiten, alleen in de wyze, om dezelve
op den ftaat, waarin de Matroofen op
de Schepen zich bevinden , toetepas-
fen, verfchilt. — Terwyl de Voorbe-
hoeding van de befmettelykheid der
Rotkoortfen in *t gemeen door in- en
uitlandfche Schryveren, zo bondig en
breedvoerig is behandeld , dat ik meen
te kunnen volftaan, met flegts die hulp-
middelen, welken de meeste en mn

pl

ee

OP DE O. L SCHEPEN. kele)

betrekking op myn tegenwoordig onder:

_ werp hebben, aantewyzen.

Ik zal ze in eenige Regels hoofdzaak-
yk opgeeven, en derzelver noodzaak-
lykheid , daar het my noodig voorkoomt ,
aandringen.

Vooreerst: Wanneer de Ziekte zich
ontdekt, terwyl het Schip noch: op
ftroom ligt, moet het Volk, met de-
zelve befmet, terftond aan de wal ge-
bragt worden.

Ik zeg terftond , Want men moet
hier in zonder draalen te werk gaan,
om dat in het vertoeven, fchoon flegts
een enkel man ziek ware „ veeltyds
groot gevaar fteekt, — Hoe dikwerf
was dit verzuim oorzaak van de kwaad-
aartigfte befmetting? hoe vaak kostte
dit het leven van veelen, die men, doof
de befmetting te verwyderen , had kun-
nen behouden? —

Met deze voorzorg in acht te nee:
men , zal de Ziekte, op eene gemakke-
lyke en veilige wyze, fpoedig worden
geftuit. |

Het ontbreekt immers aan de wal
nooit aan genoegzaame gelegenheid, om
eenige Zieke Matroofen te bergen en

voor eenige dagen te huisvesten,
Me G

2 In .

100 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

In een boeren- fchuur, loots of woo-

ning kunnen gemakkelyk, met behulp
‚van den Scheeps- timmerman, eenige
vertrekjes afgefchut, en tot een be-
„kwaam verblyf voor de lyders afgezon-
derd worden.

Ook zou het, zo lang het Schip niet
onder zeil ging, aan geene behoorlyke
oppasfing behoeven te ontbreeken, _-

En waarom , ingevalle de gunstige
wind opftak , en het Schip vertrok ,
voor dat onze lyders herfteld waren,
zouden zy in ’tvervolg na hunne genee-
zing, zich niet wederom by den Volk-
houder, of ergens elders, daar de Com-

pagnie gevoeglykst oordeelde, tot het -

vertrek van het eerst volgend Schip ,
kunnen en mogen ophouden. — Het

nadeel, dat daar door aan de Maat-

fchappy word toegebragt, zou door des

lyders herftel, en de voorkooming van …
de befmetting onder de gezonde man-

fchap, dubbel vergoed worden.

Dit is het voornaamfte en kragtigfte
middel ter voorbehoeding van de be-
Ímetting der kwaadaartige Rotkoorts,
die het onderwerp is van myn Vertoog.
Doch, —

Jen tweeden: Wanneer de Ziekte
| ve zich

OP DE O. Le SCHEPEN, IOï

zich eerst ontdekt, na dat het Schip on-
der zeil is, moeten de volgende Reége-
4e nauwkeurig in acht genoomen wor«
en. |

1. de Vertrekken of de verblyfplaäts
der Zieken, moeten telkens van de be-
Îmette lucht gezuiverd, en van verfche
en zuivere lucht voorzien worden.
_… Tot dat einde moet de lyder dikwyls
gereinigd , zyne ontlastingen fpoedig
buiten boord geworpen, en de luiken
van het ruim en boven- dek, by elke
gunstige gelegenheid, open gezet wore

en.

Ook is in dit geval zeer dienstig, om;
in naaärvolging der Zweeden, de lucht
in het ruim, door behulp van blaasbal-
gen, in beweeging te brengen. Of men
kan zich van de genoeg bekende, en
reeds op veelen Schepen in gebruik zn-
de, Ventilators met voordeel bedienen.
‚ Eindelyk is de Heelmeester ver-
plicht, om door den damp van ftoo-
mende Azyn, of foortgelyke tegenrot-
tige middelen, de traage lucht ‘te
verdeelen, te zuiveren, en voor een on-

___befmette dampkring plaats te maaken,

Indien de Schepen op die wyze ge-
bouwd zyn, dat volgens Suttons voor-
zn MEL ftel,

;EO2 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

ftel ‚buizen uit het ruim in de kombuis
kunnnen gelcid worden, zou de nadee-
dige lucht door den togt des vuurs ge-
zuiverd en uit het ruim gedreeven kun-
nen worden,

… Ik laat de keuze dezer Middelen aan
het oordeel van den Heelmeester , en
dring alleen daar op aan , dat Hy zulk
Een verkieze, door het welk de befmet-
te dampkring, met de meeste fpoed uit
het Schip gedreeven, en het ruim met
nieuwe lucht voorzien kan worden.
026 De Gezonden moeten van de Zie-
ken manfchappen, zo vlytig doenlyk
is verwyderd worden. — Voor al
moet men zorgen, om zulken, die de
minfte vatbaarheid voor befmetting
fchynen te bebben, tot Ziekevaârs aan-
teftellen, De gewoonte, om den iy-
der-door Matroofen, die pas van eene
Rotkoorts of‘andere Ziekte. herfteld
Zyn, te laaten oppasfen, moet voor al-
tyd verbannen worden.

3, De gezonde Matroofen „ byzonder-
lyk zy, die het meest in, of het naast
by de befmetting verkeeren, moeten
van die middelen gebruik maaken, wels
ke de ondervinding heeft geleerd, het
grootst vermoogen te bezitten „ om de
eladt ‘ | {met-

fmetftoffe op de lichaamen van onbefmet:
ten kragteloos te maaken,

Behalven eene gefchikte levens- rege.
ling met vermyding van allen gerookte
of gezoute dierlyke voedfels, behooren
hier toe de volgende voorbehoedende
middelen, Ai Af
__&. Zulken, die de ingewanden ont-
lasten, Eene zagte braaking of buik-
zuivering is zeer gefchikt , om den
voortgang der befmetting , inzonderheid
by hen, die reeds min of meer door
dezelve- aangetast zyn, fpoedig te ftui-
ten. ok ah cat
_ B. Middelen die de doorwaasfeming
zagtkens bevorderen: Wyn, geestryké
Dranken met Water verlengd, zyn
daar toe, in dit geval, de veiligfte en
allergefchiktfte, | staf

Y. De Zuuren : wit het Plantryk, Azyn
met Wateren Zuiker „ Limoenfap met
haver- en-‚garst- water ; Room van
Wynfteen-en foortgelyke, |

Uitbet Bergryk, als de zoete Salpe-
ter-en Vitriool- geesten, by de zo even
genoemden, tot eene geringe hoeveel-
heid vermengd. TND pil

ò, De, eigenlyk gezegde, rotting te=
RE G 4 gen-

S 1

104 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

genftaande Middelen, — Onder deze
noem ik alleen den koortsbast en de ka-
milbloemen.

_ Overtuigende Waarneemingen heb
ben geleerd, dat zy, die midden in de
boosaartigfte befimettelyke Ziektens
verkeerden, en van de bereidingen der
kina gebruik maakten, daar door van
_de gevolgen der befmetting bevryd blee-
ven, terwyl andere, die deze voorzorg
niet aanwendden, door de Ziekte aange
tast werden.

Tot gemak des Heelmeesters, en om
de minste kosten, kon hy , indien de
menigte der lyderen, en bygevolg het
getal der geenen, die de Voorbehoeding
noodig zouden hebben, dit vereischte,
eéne groote hoeveelheid {plinters van
de kina in brandewyn aftrekken, en het
Volk daar van eenige rantfoenen daags
geeven.

De voorraad van den bast fchaars, of
niet toereikend, zynde, kan hy, byna
met evenveel vrucht, een afkookfel van
kamilbloemen , of van den bast van
willige boomen, tot groote giften
daags, door de manfchap , die de voor:
behoeding noodig heeft, laaten gebruis

ken, |
rg 9 37

Eet EEEN

OP DE O, L SCHEPEN. 105

6 38. Deze Middelen , hoe eenvou-
dig, zyn voldoende, om den voortgang

__der befmettelyke Rotkoorts, op de Uit-

vaarende O. 1, Schepen dezer Landen
thans gemeener dan voor dezen, te ftui
ten.

Hier mede denk ik aan het oogmerk
der vraage te hebben voldaan. Ten
minften heb ik getragt te zorgen, dat,
indien ik anders het waare wit niet
mogt treffen, myne Verhandeling door
derzelver langwyligheid niet zoude vers
veelen,

(onder de Zinípreuk)
PRINCIPIIS OBSTA. -

kk Ok

%06 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS
N ABE RI GT,

Ik let was niet vóór de Maand September
des verleeden jaars, wanneer ik aan de voor-
gaânde Verhandeling, met ernst, de handen
floeg. Zo dat de kortheid des tyds, welke ter
beantwoordinge van deze gewigtige vraage
everfchoot, gevoegd by myne verdere bezighe-
den, vóldoende redenen waren ; om al, wat niet
Iynregt ter zaake diende, afteknippen „ het be=
doelde der Maatfchappye, zo.nauw my doen-
Iyk was, te bepaalen, en met de mogelykfte
kortheid te bewerken. arhdd,

Ìk wil gaarn toegeeven, dat eene, dus korte,
behandeling dezer uitvoerige vraage Jígtelyk
eenige duisterheid had kunnen veroorzaaken, of
dat ik zeer gemaklyk zodaanige zaaken had kun=
nen onderftellen„ welke een, uitgewikkelder be-
toog verdienden. Het is my, onder de nadere
overweeging. van het geen nopens dit onder-
werp kan gezegd worden ,*-vergeleeken met
het geen ik ’er van gezegd heb, in de daad
voorgekoomen , dat ik verpligt ben, rede te
geeven, waarom ik van fommigen dingen zeer
weinig of bynä.niets ter baan gebragt heb. Ik
zal met dit oogmerk myne geheele Verhande-
ling nog eens doorlbopen „én zulken, die het
Jangdraadige voor het zaakelyke verkiezen, trag-
ten te vreden te ftellen;-

Ik had, vóór het Eerfle Hoofdftuk, de meer-
derheid der Rotkoortfen op de uitvaarende O.
EL. Schepen , zonder zeer verre van de vraag te
wyken , met proefondervindelyke bewyzen kun-
msn, faaven: maar hadik dan geen billyk ver-
zkh Vd & moe

OP DE O, L SCHEPEN. 107

moeden gegeeven, dat de uitgeevers dezer vraa-
ge eene zaak als waarheid aangenoomen had-
den, welke niet genoeg bewezen was. Neen!
dat zulk een betoog niet gevorderd wierd, toond
de vraag zelve.

In het Onderzoek der Kenmerken van deze
Ziekte, zoude ik, zonder aanftoot, eenige by-
zondere befchryvingen derzelve, gelyk zy zich
op die Scheepen vertoond, hebben kunnen aan-
voeren. By gebrek van eige bevinding, heb ik
my bevlytigd , om van zulken zeevaarenden,
die ik ’er best toe in ftaat kende, te vernee-
men „ of, en waarin deze ziekte, in derzelver
loop, van de land= en hospitaal- rotkoortfen on-
derfcheiden is? Doch, indien ik op myne in-
genoomen berigten eenigen ftaat kan maaken,
“geen ik meen gerust te moogen doen, dan
heeft hierin geen verfchil plaats, en die beïde
ziektens koomen met elkanderen volmaakt overs
‚ &en. Wilde ik dan geen nutteloos werk doen,
of ’t geen duizendmaal bondig behandeld is „ her-
haalen , konde ik, in de beantwoording van het
eerste Lid der vraage, met de hiftoriefche be=
fchryving van den gewoonen loop dezer koorts,
„en de, daaruit opgefämelde duidelyke en onder-
fcheide kenmerken derzelve, volftaan.

Wyders had ik, in de opgaave der oorzaa-
ken van de vermenigvuldiging dezer ziekte, het
foort van meníchen, welken door middel der
volkhouders, aan boord koomen, nader kunnen
bepaalen. … Het had niet ver van het oogmerk
afgedwaald geweest, indien ik vermeld had,
dat meerendeels arme, uitgehongerde, ziekely-
ke vreemdelingen, Duitfchers , Paltzers, en
„Deferteurs, (een volk, *t welk zo ongefchikt is
| vogr

I08 J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS

voor den dienst, als onbeftand tegen de onge=
makken der zee!) door teedoen der Volkhou-
ders op de Schepen gebragt worden. Maar ook
dit zal onncod g voorkoomen, zo dra men toe-
geeft, dat ik de voorgefchiktheid van het ge-
meen aldus hebbe befchreeven, gelyk zy by al
het Volk der Zielverkoopers, zonder uitfluiting
der evengemelden Duitfchers , plaats heeft.
Waarom dan zou ik dit ftuk meer gebyzonderd
hebben ?

Ik had, ter gevoeglyker plaatfe, de menig-
vuldige bedriegeryen, en onmenfchelyke behan-
delingen, welke de Volkhouders, in de aannee-
ming, bewaaring, enz. van hunne gasten, in ’
werk ftellen, onbewimpeld kunnen opgeeven ,
en van ‘teen en ander etlyke ftaalen , tgeen niet
moeilyk zyn zoude, voor toog der waereld ten
toon ftellen. Doch ik denk, hieromtrent voor
menfchen , die nict volftrekt onkundig zyn, ge=
noeg sezegd te hebben. Is ’er daarenboven
wel zo veel rede, als men voorgeeft, om de te-
genwoordige Zielverkoopers hier mede zo veel
meer te belasten, dan hunne voorgangers, dat
men daarin de meerderheid der Scheeps-rotkoort-

)

fen zou moeten zoeken? Ik begreep wyders,

dat de Kunstgreepen in de werving, hoe vuil
Zy zyn, niet volftrekt tot mynen taak behoor=
den. — Indien de Maatfchappy gevraagd hadde
naar de rede der Scheeps=rotkoorts in ’t gemeen,
en dus, cok in ’tgemeen, naar de middelen ter
voorkoominge , dan had ik my over deze dingen
breeder verklaard: maar nu zy flechts de vermee
nigvuldiging derzelve, en de middelen, om die
vermenigvuldiging te voorkoomen, wil hebben
wangetoond, konde ik met eene algemeene bon
€ me e

OP DE O. 1 SCHEPEN. 109

ding dezer bedriegereyen, en den aanwas der
Volkhouders, volftaan.

Met debehandeling der, zo genoemde, baa-
ren op de fchepen had ik insgelyks weinig of
niets te doen. Ik heb, ter woorkoominge van
de ziekte , aangeraaden, om den, nieuwlings
aan boord gekoomen ‚ matroos , op eene vriende-
Iyke wyze te behandelen, en daar mede, fchoon
ingewikkeld, genoeg te kennen gegeeven, dat
de tegenwoordige bejegening die verbetering
noodig heeft. Ik heb ook beweezen, dat al,
wat tot het beftaan der waare oorzaak, of lie=
ver van de ziekte zelve, vereischt word, reeds
vóór de komst des volks op het fchip, aanwee-
zig is, en gevolglyk de behandeling in geen
aanmerking koomt. Dus was ’er geen rede, om
daar van, voor zo verre de meerderheid der
ziekte ’er uit ontftaan zoude, in eene beknopte
beantwoording dezer vraage, veel te zeggen,
niet tegenftaande ik van oordeel ben, dat de
Heeren Bewindhebberen het gedrag der Scheeps-
onderofficieren met derzelver Znf?ructiën verge-
Iykende, nu en dan rede zullen vinden voor
eene ernstige berisping.

Onder de Middelen, ter woorkoominge vam
den voortgang dezer ziekte, behoort het natuur-
lyk versch-, of overgehaald zee- water. Zo
dra de Koorts zich op het Schip vertoond , moet
het volk ryklyk ’er van gebruik maaken. Doch
ook hier van moest ik zwygen, ten zy ik in
den lezer eene onkunde onderftelde van een be-
hoedmiddel, ’ geen den minften zeeman bekend
is , en door de natuur zelve aangeweezen word.
Om deze rede heb ik niets ’er van gezegd, zo
min als van de, algemeen toegeftemde, nood-

hd
-

IIO J. VEIRAC OVER DE ROTKOORTS,

zaaklykheid, om, zo veel mogelyk, uittezien
naar middelen, om der Compagnië kundiger
Scheeps- artfen te verzorgen, en dezen in ftaat
te ftellen , om de Scheeps voorraad van Genees-
middelen meer te fchikken naar den aart der,
meest gewoone, ziektens.

Dit Naberigt wil ik niet hebben aangemerkt
als eene loffpraak van myne verhandeling, maar
eeniglyk als een nader bewys, waarom ik de
opgemelde zaaken niet breeder uitgewerkt heb,
en als een middel, om die bedenkingen afte-
fnyden , welke eene oppervlakkige overweeging „
of gunstige beoordeeling myner Verhandeling,
ligtelyk zou kunnen te weeg brengen.

Ik heb niets ’'er by te voegen, dan dat ik
wensch „ dat myn arbeid eenig nut zal uitwer-
ken voor den ongelukkigen Zeeman.

Rotterdam den 8 October 1776. (*)

(*) Dit Nabericht werdt aan het Zeeuwsch Ge-
nootfchap ‘der Wetenfchappen toegezonden, na
dat de gouden eerpenning reeds aan het hier voor-
gaande Antwoord toegewezen was. Men heeft,
derhalven , geene zwarigheid gemaakt , om dit
Nabericht, op verzoek van den Heere Veirac ,
hier te plaatfen,

ANT-«

| EA E Bladz. zrii
„ANTWOORD

VER AAG

Welke zyn de duidelyke en onderfcheidene ken-
merken van die befmettelyke Rotkoorts (Febris
Maligna putrida) welke thans zo algemeen
befpeurd word op de uitgaande Oost Indifche
Scheepen dezer Landen; door welke Oorzaken
word deze Koorts voortgebragt, en welke
zyn de Middelen , om dezelve te behandelen,
voor te komen, en den voortgang daar van te
Stuiten ?

DOOR

B. HUS SE M.

EDI EEA RAE

WP esleoe verfcheiden Jaaren heeft men
ondervonden, de groote Sterftens, on-
der het Scheeps Volk op de uitgaande
Nederlandfche Scheepen der Oost-In-
difche Maatíchappye : en, hoe zeer
men ook getracht heeft, de Oorzaken
daar van na te fpooren, Ja, was het

oog:

12 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

mooglyk, Paalen te ftellen aan dezelve;
zo heeft men egter gezien, dat deeze
Slagtinge is blyven aanhouden, waar
door de gemelde Maatfchappye , zig
telkens heeft berooft gezien van een
zeer groot aantal veeler hunner nuttig-
fte Scheepelingen.

Het is om deeze reden, dat het

Zeeuwsch Genootíchap der Weeten-
fchappen te Vlisfingen, aangefpoord;,
zo wel door Menfchenliefde, als door
zugt tot den algemeenen Welvaart on-
zer Nederlanden, en van de Geoctro-
jeerde Oost-Indifche Maatfchappye, in
het byzonder; het pryswaardig befluit
genoomen heeft, een Vraagftuk voor te
{tellen , hier toe betrekkelyk, en ge-
laatst aan het hoofd van deeze Ver-
andeling.

De Vraag, door de Maatíchappye
opgegeeven, befchouw ik voornaam-
lyk, Drieleedig te zyn. Ik zal egter;,
om myne gedachten in ’t beantwoorden
van dezelve, klaarder te konnen Voor-
ftellen, haar in Vier Afdeelingen be-
handelen.

Eerst zal ik {preeken over de duidee
Jyke en onderfcheidene kenmerken van de
befmettelyke Rotkoorss (Febris Maligna

pu-

‚OP DE O,L SCHEPEN. « 113

Putrida) Welke thans zo algemeen be-
Jpeurd wordt op de Uitgaande Oostindi-
Jche Scheepen deezer Landen.
Ten tweeden, zal ik handelen over
de Oorzaken, waar door deeze Koorts
wordt. Voortgebragt.
Ten derden, zal ik opgeeven, die
Middelen, welken dienttig zyn, in der-
zelver Behandeling, en teffens aanwy-
zen, die Zaaken, welken men in agt
moet neemen, on den Voortgang daar
van te Stuiten, |

Ten vierden, en eindelyk, zal ik
zoodanige Behoedmiddelen voorftellen,
waardoor men deeze Ziektens kan
Woorkoomen,

EERSTE AFDEELING,

… Betreffende het eerfte Lid der Vraag ;
namelyk, de Duidelyke en Onderfcheis
‚ dene Kenmerken van de Zebris maligna
Putrida, zo algemeen op de Uitgaande
Oostindifche Scheepen deezer Landen;
daar van zyn de Kenmerken verfchillene
de, en hangen af, van den Trap-der
__Kwaadaartigheid van de Ziekte zelfs,
‚of van het Tydperk der Ziekte: der-

“FI DEEL, EE hals

TI4 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

halve zal ik -deeze Febris maligna pu-
$rida, in drie Tydperken verdeelen: Als
ten eerften; in den beginne, of aanval
van de Ziekte, waar in de Lyders nog
op de been, dog ziekelyk zyn.

‘Ten tweeden; in dat Tydperk, waar
inde Ziekte meer gevordert is, en de
Zieke liggen moet.

Enten derden ,in dat Tydperk ,waar-
in de Ziekte kwaadaartig, en tot den
hoogften trap geklommen is,

Dan, eer ik tot deeze nadere ver«
klaaring treede, moet ik in ’t voorby-
gaan aanmerken, dat ik de Febris ma-
ligna putrida, aan Boord der Uitgaande
Oostindifche Scheepen deezer Landen,
in Teekenen, en Kwaadaartigheid, ge-
lyk ftelle, met die Zebris maligna pu
srida, welke men fomtyds, zo wel op
de Oorlog Scheepen deezer Landen,
als op die der Engelfche, en in de Lee-
gers heeft waargenoomen. Hierom zal
ik my ook dikmaalen op ondervindin-
gen, zo van my Zelf, als van Ande-
ren, op Oorlogfcheepen, en in de Lee-
gers, tot ftaaving van myne gezegdens
beroepen. „30
… Ik zal my niet uitlaaten, over de ver-
$chillende benaamingen „ welken de

RE Schry-

OP DE O,L SCHEPEN. zij

Schryvers aan deeze Rotkoorts gegees
ven hebben: als, Bebris biliofa putrida,
Febris ardens putrida , en dergelyke
meer; dewyl de Vraag, door de Maat-
fchappye opgegeeven, zig alleen be-
paald, tot die Ziekte, welke men by
uitftek Zebris maligna putrida noemt.
Deeze Rotkoorts, wordt ook wel eens
den naam van Jail Fever, Hospitaal , of
Gevangenhuiskoorts gegeeven (a), om
dat men dezelve veeltyds in de Hospi-
taalen, en Gevangenhuizen heeft waar-
genoomen.

_ Wanneer deeze Ziekte, in den be:
ginne, dat is in het eerfte T'ydperk, en
ineenen geringen Trap zy, wordt de-
zelve dikwerf zeer moeijelyk gekend (b);
want, men neemt dan fomtyds waar,
dat zy zig als een Febris Catarrhalis, of
Febris Rheumatica vertoond , en ‚naa dat
de Lyders hier aan, eenige dagen ge-
zukkeld hebben, ontdekt men eerst de
regte Kenmerken deezer Ziekten, _

H 2 SIG»

(a) VAN, ZWIETEN Geneeswys der Ziektens in
de Heirleegers, vertaald door j. VAN DER HAAR,
we APE, on PRINGLE Ziektens der Heirs
Jeegers. Nederduitfche vertaal; pag. 327 en 32
_b) Ibid; pag. 330, 3 BRR 300

1IÓ B. HUSSEM OVER" DE’ ROTKOOËTS

SIGNA DIAGNOSTICA,

_ In dit eerfte Tydperk, zyn de Klag:
ten van veele ‚over Hoofdpyn , benaauws
de Ademhaling, ‘een gevoel ‘van koude
Grillingen (Horripilationes), waar op
een hitte volgt, die tusfchen beiden wees
der van koude Rillingen verzeld wordt,
zonder dat ’er eene tusfenpoozing plaats
heeft, Anderen gevoelen eene ligte
Huivering, en daadelyk daarop, eene
aanhoudende Hitte, die echter by eeni-
ge, om den anderen, of tweeden dag,
tusfchenpoofende fchynt te zyn (c). By
fommigen ‘heb ik waargenoomen, dat
de verheffinge van Hitte, het meest by
Napt ware. | En
De Tong is by veelen, in dit-eerfte
Tydperk der Ziekte, natuurlyk, en
zonder beflag, echter veeltyds drooger
dan gewoonlyk, |
De Eetlust, is by allen verlooren, en
de meeste klagen, over eenen leelyken
en bitteren fmaak in den Mond, en,
(om my met hunne eigene woorden uit
te drukken) over een band voor het
Hart, verzeld van Conatus Womendi;,
Ens

(C) A. DE HAAN Rat. Med, part. I. pag. 2e & 3
HIPPOGRATES Aphor, 53. Sect. IV.

„OPDE O, L SCHEPEN. 119

en, zo deeze tot Braaking koomen, het
zv van zelfs, of door een gegeeven
Braakmiddel, ziet men dikwerf, dat de-
zelve, ronde, lange Wormen overgee-
ven, het geen ik veeltyds heb waarge-
BAOMEN en |
De Pols, is in dit Tydperk, by eeni-
ge, op fommige tyden, byna natuur-
lyk (d), waardoor ik, toen ik nog gee-
ne groote ondervinding van deeze Ziek-
tens had, ben bedroogen geworden:
en, fchoon zy , overeen groot verval van
Kragten klaagden, echter hun gebood
aan’t Werk te gaan, alzo ik my ver-
beelde, dat hunne klagten ongegrond
„waren , en alleen gefchieden „om bevryd
van Scheeps Werk te zyn. By anderen
weeder vond ik de Pols rasfer dan na-
tuurlyk, fomtyds met verheffing, en
dan weeder met vermindering ; by eeni-
ge vol, en opgezet; maar by de mees-
ten als ingetrokken, en kleen,
„ Schoon nu deeze teekenen van de
Ziekte, in deezen eerften Trap, dik-
werf zeer verfchillende, en ligt fchy-
nen, zo is echter de klagte, over het
verval van kragten, zeer algemeen; en
| he H 3 hier

de (d) v. SWIETEN Ziektens der Heirleeg. pag. 85.

118 B. HUSSEM ÓVER DE ROTKOORTS

hierdoor alleen, zal men , fchoon in
den beginne der Ziekte, dezelve niet
zelden van alle andere Ziektens konnen
onderfcheiden,

Men dient hier in oog te houden;
dat ik tot hiertoe heb opgegeeven, die
‘Teekenen, welken plaats hebben, als
de Ziekte in een zeer geringe Trap, en
in den eerften aanval zig bevind: want
fomtyds, wanneer dezelve kwaadaartig
is, valdze de Lyders aan, met veel
zwaarder toevallen; waar van ik nader
fpreeken zal.

„Wanneer de Ziekte in eenen meer
gevorderden ftaat, en volgens myne
verdeeling, in den tweeden Trap zig
bevind, zo, dat de Lyder liggen
moet, vind men, dat veele na voor-
gaande klagten van Hoofdpyn „ begin-
nen te delireeren: by fommigen heb ik
dit op den vierden, of vyfden dag ge-
zien, en by anderen eerst, na den veer.
tienden dag der Ziekte. Deeze Ylhoof-
digheid is den meesten tyd , van zooda-
nigeenen aart, dat de Lyders als bin-
nens monds, en ftil by zig zelfs praa-
ten. Zy liggen, geduureide hunne
Ziekte, beftendig op den Rug, en als
zy iets zullen aantasten, gefchied die
hed met

OP DE 0, L SCHEPEN, 119

met beevende Handen, Wanneer men
hun verzoekt de Tong uit te fteeken,
doenze dit meede met eene beevende be-
weeging, brengende dezelve zelden ver«
der, dan even over de Lippen, buiten
den Mond: Welke twee laatfte byzon-
derheeden, ik nimmer in eenige andere
Ziekten zo heb gezien. De Tong
wordt dan, met eene geele, of zwart-
agtige korst bedekt, en de Mond en
Keel, met een zeer taaije (lym bezet.
_ Veelen hebben een drooge Huid, ge.
duurige Koorts, een kleene en rasfe
Pols, met-eene uitwendige hitte; welke
hitte zig zeer duidelyk deed bemerken;
wanneer ik met myne Hand, de hun-
ne, ter plaatíe daar men de Pols voelt,
omvatte, Het zelfde hebben de Hee-
Ten DE MAN, €en PRINGLE, ook waar-
genoomen (e).

Omtrent de Pis in deeze Ziektens;,

heb ik niets aan te merken; doordien

ik die met PRINGLE(É), en DE MAN(g),

zeer verfchillende gevonden heb: dan

H 4 eens

Ce) M. J. DE MAN; Verhandeling over de Kwaad-
aartige Rotkoorts, pag. 13. PRINGLE „&iektens der

“Heirleegers, pag. 334.

(f) Ibid. pag. 333.
(6) MJ. DE MAN Pag. 42

T20 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

eens namelyk, was dezelve van een
bleeke, dan eens van eene hoog geele
Kouleur: fomtyds met een weinig zet:
fel,-en dan eens weeder met een dry»
vende wolk, ; gee
HUXHAM (h), en anderen, hebben
fomtyds , wanneer de Ziekte in eenen
zeer hoogen trap van kwaadaartigheid
was „een zwart zetzel in de Pis gevon-
den: maar dit. heb ik nimmer waarge-
noomen. 5 toenaths
… Omtrent den Afgang, heb ik meede
niets byzondefs aan te merken, alzo die
ook in deeze Ziektens , zeer verfchillen-
de zyn; alleenlyk heb ik fomtyds waar-
genoomen, dat fommige, op. de dagen
van Crifis, een Diarrhoea , verzeld van
een yfelykenftank, kreegen, waardoor
hunne Ziekte verminderde.(i): dog by
anderen heb ik gezien, dat op de Diar«
xhoea de Dood volgde. -
„Over het-Bloed by de Aderlaatingen;
zal ik my, als zeer zelden-in deeze
Ziekte te pas koomende, higuinaaen 3

Ch) Over de Koortfen. Nederduitfche vertaal:
pPag- IIS. pr
(i) De Heer DE HAAN heeft dit ook ondervon-
den. zie L.C, part, 1. pag. 20, En HUXHAM Over
de Koortfen, Dae ne Bet VAN aat aj

”

“OP DE O.L SCHEPEN. — rar

alleenlyk merk ik hier by aan, dat men
het afgelaaten Bloed, in het eerfte, en
tweede Tydperk van de Ziekte, fom-
tyds natuurlyk, en fomtyds met een
ligte, zo genaamde Crusta 1nflamma-
toria, bedekt gevonden heeft: maar in
het derde Tydperk, wanneer die in
een hoogen trap van kwaadaartigheid
was, heeft men waargenoomen, dat het
zelve geheel ontbonden waar.

In het derde Tydperk der Ziekte ,-
verflimmeren alle de voorige toevallen,
het verval van kragten wordt dan nog
grooter, zoodanig , dat de Lyders geen
het minfte vermoogen hebben , om zig
in de Kooy te konnen oprigten: de
Oogen zyn by veelen ontftooken, en de
oogleeden als half geflooten. Het be-
flag op de Tong neemt dan toe, en
wordt zo zwart als Inkt, De Tan-

PE EKE]

122 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

naauwde Ademhaling , die dikwerf met
een gorgelend geluid gepaart is.

… De Polsis zeer kleen en ras, en veeltyds
neemt men dan die zo genaamde Pees-
huppelingen (Subfultus Tendinum) waat.
Zy liggen allen beftendig op den Rug,
veeltyds met opgetrokken Kniën, laa-
tende dikmaalen, den Afgang, en het
Water , ongevoelig loopen. By de
meesten wordt de Ylhoofdigheid fter-
ker, dog fommige liggen als Slaapen-
de; andere pluizen geduurig aan hun-
ne Dekens, en veeltyds vindt men, dat
zulke Lyders Gangrena en Sphacelus
krygen, ter plaatfe van ’ Os Sacrum,
en de Lenden, Ik heb er verfcheiden
gezien, die Gangrena aan de Hielen,
en Elleboogen kreegen, ja zelfs op alle
plaatfen , die maar de geringfte druk-
king, onderhevig waren. Op het Com-
pagnies Schip de Vrouwe Cornelia Hil-
degonda „ waren ’er verfcheiden , die
Gangrena aan de Neus, en de Lippen
‘kreegen. By anderen vindt men eene
geweldige opfpanning van den Buik,
‘byna gelyk aan een Tympanites het geen
meede doór’ veele Schryvers is waarge-
noomen , en van fommigen, A4eteoris-
of dà: mus

OP DE 0, L SCHEPEN. 123

mus wordt geheeten (k). By eenige
neemt men Petechiae waar, een uitflag,
taamlyk gelyk aan WVlaó beeten, en
deeze Petechiae vertoonen zig voornaam-
lyk op de Borst. Ik ben op Scheepen
geweest, alwaar deeze Ziektens gras-
feerende, men my tot raadpleeging ver-
zogt, en ‚doordien men verzuimt hadt,
de Borst van de Lyders te ontblooten ,
men niet eens ontdekt hadt, dat de
zulken , onder andere teekenen hunner
Ziekten, ook Petechiae hadden. Deeze
Vlekjes vertoonen zig niet altoos op
den zelfden tyd: by fommigen heb ike
ze in den beginne, en by anderen
weeder, eerst na den veertienden dag
van de Ziekte waargenoomen (1). Op
een Schip waarop ik diende, nam ikze
reegelmaatig den vierden of vyfden Dag
waar; te reekenen na den aanval van
de Ziekte, By anderen heb ik gezien,
eene Uitflag, als of het witte gierstpuis-
jes waren,

De

(k) M. Je BE MAN pag. 24. S. DE MONCHY prys
verhandeling, in de Hollanafche Maatfchappye der
Weetenfchappen te Haarlem 6de deel zíte ftuk,
Pag. ISL
4 (Ù G. B. VAN SWIETEN Ziektens der Heirleegers in
de Nota door j. v, p, HAAR 4de Druk pag. 86,

124 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

De Dagen van Scheiding der Ziekte,
heb ik nimmer gereegeld konnen Waar-
neemen: fomtyds heb ik gezien , dat de
Lyders na den veertienden Dag lang-
zaam beterden. Op andere tyden heb
ìk de vermindering der. Ziekte, by den
eenen vroeger, by den anderen laater,
Waargenoomen. Eens heb ik de Ze-
bris maligna putrida onder het Scheeps
… volk gehadt, waarvan de meesten,
eerst na vyf weeken, en fommigen, nog
laater van hunne Ziektens bevryd wier-
den. En, hoe oplettend ik ook, om-
trent de Crifis in deeze Ziekte geweest
ben, heb ik echter nimmer, eene vol-
koomene Scheiding daarvan, nog door
de een, nog door de andere ontlasting,
konnen nafpooren: maar, den meesten
tyd heb ik gezien, dat dezelve vermin-
derde, zonder dat ik de wyze hoe, kore
de bemerken. Evenwel moet ik.zeg-
gen, dat ik by fommigen, op den Elf-
den, Veertienden, of laater Dag, een
Zweet over het geheele Lighaam heb
Waargenoomen ; waarna de Ziekte
wel verminderde, dog niet zo, dat men
zeggen konde, dat ‘er eene volkoome-
ne Scheiding was geweest, By ande-
ren heb ik gezien, datze, op gemd
| &

“OP DE O, IL SCHEPEN. 125

Dagen , eenige fterke Afgangen kree-
gen, waarna de Ziekte verminderde ;
en eenige Dagen daarna, een fterke
Uitwaafeming hadden, waardoor dezel-
ve by hun, nog meer verminderde, met
eene merkelyke verbetering, waarop
verder een Zetzel in de Pis kwam, met
een geheele vermindering der Ziek
te,
By fommigen heb ik met LIND (m),
en anderen , waargenoomen, dat zy
Tumores in de Glandula Parotis kree-
gen, die tot Verzweering overgingen ;
en ik moet hier by aanmerken, dat
van alle die geene welken in dit geval
kwamen, geen één aan de Ziekte ge-
{torven is: zo, dat ik hierin, op de on-
dervinding fteunende, wanneer zy der-
gelyke verzweeringen kreegen , eene
volkoomene herftelling konde beloo-
ven (n). rf
‘Dus kan ik in waarheid zeggen, dat
in die ZFebris maligna putrida, welke
ik op de Scheepen behandeld heb, hoe
verfchillende die Ziektens ook in Trap-
on gardes pen

(m> Middel ter Gezondheid op ’s Konings
Scheepen , pag. 178. Zie ook M. J. DE MAN.

(n) Dit ftemt overeen met de ondervinding van
den beroemden PRINGLE Le C. T.2 P. 66,

126 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

pen geweest zyn, ik nimmer eene ges
reegelde Scheiding heb Waargenoo-
men: maar altoos gezien, dat die Schei-
ding, als byna onmerkbaar was, of door
verfchillende wegen , en op verfcheiden
tyden gefchiede.

„By fommigen heb ik ondervonden ,
dat als zy van hunne Ziekte begonden
te beteren, zy dan een Doofheid in ’t
Gehoor kreegen, ’t geen altoos een goed
teeken was,

Wanneer nu de Rotkoorts in deezen
Derden Trapis, vindt men niet zelden,
dat dezelve allerkwaadaartigst, ten ui
terfte Befmettelyk , en byna van een
Pestagtigen aart wordt. Sommigen
krygen dan Singultus, de Pols zinkt
weg, Eenige Braaken een zwarte ftof,
die,ook van hun, door den Afgang
wordt ontlast: en, in deezen ítaat der
Ziekte, werdt dezelve by fommige
Schryvers;, den naam van Morbus Ni-
ger gegeeven (o): zynde alsdan niet
zelden voltrekt Doodelyk.

Op het uitgaande Nederlandsch Com-
pagnie Schip de Vrouwe Cornelia ge

g=

(o) A. TITSINGH geneeskonst der Heelmeesters
Vee. in t Relaas van den Heelmeester SCHLAPPERI=
ZIUS pag. 3769 5.

OP DE O. IL SCHEPEN, 127

legonda, was deeze Ziekte zoo kwaad:
aartig, en fchielyk toeneemende , dat
de Lyders meestal, of den vierden, of
den vyfden Dag, Overleeden. Veele
derzelver bloeden uit de Neus, en
kreegen Gangraena aan alle de deelen
van ’t Lighaam. By anderen kwamen
Zwarte, Paarfche, of donker Bruyne
Vlekken, over het geheele Lighaam met
ftreepen, Wibices.

In het Jaar 1773 grasfeerde de Ae.
bris maligna putrida op ’s Lands Schip
van Oorloge Dieren; zynde die Ziekte
daar ook zeer kwaadaartig ; en hadt zulk
eenen fpoedigen voortgang, dat veelen
daarvan, reeds op den vyfden of zes-
den Dag, Geftorven zyn. In de laatst
gepasfeerde Jaaren, is op verfcheiden
Uitgaande Oostindifche Nederlandfche
Scheepen gebleeken , hoe kwaadaartig
die Ziektens daar zyn geweest.

Ik moet hier tusfchen beiden aanmer-
ken, dat, wanneer de Mebris maligna
putrida, binnen Boord der Scheepen
Grasfeerende is, dezelve veeltyds -in
den Trap van kwaadaartigheid, zeer
verfchillende zal zyn, en dat, de door
my opgegeeven drie Tydperken van dee-
ze Ziekte, alleenlyk plaats hebben, en

Waar.

128 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

Waargenoomen worden, wanneer -die
Ziekte niet in den hoogften Graad van
kwaadaartigheid heerscht; want anders
is de Ziekte zo fpoedig toeneemende,
dat zy, of die twee eerfte T'ydper-
ken zo fchielyk doorloopt; dat de-
zelve byna niet merkbaar zyn; of ook
wel eens, zig aanftonds met zeer kwaa-
de toevallen vertoond: en dit laatste zal
men voornamelyk zien, op een Schip,
alwaar reets deeze kwaadaartige Rot-
koorts in eenen hoogen Trap Gras-
feerende is, en in de Verblyfplaats der
Manfchappen, reets een zeer befmet-
telyke Lucht tegenwoordig zy. Hier-
door zal het ook zyn, dat men niet al-
toos dezelve Teekenen vinden zal ; maar
dan eens zal zig die Ziekte met ver-
fcheiden van de door my opgegeeven
Teekenen, en dan eens met fommigen
van deezen vertoonen: al het welk zal
afhangen van den meer of minder Trap
van kwaadaartigheid der Ziekte, en
van de meer of minder gefchiktheid
der Lighaamen zoo wel alsvan de groo-
ter of geringe Befmetting in de Ver-
blyfplaats,: waar deeze Zieken zig bea
vinden (p). Met

“_(p) Men zie ook omtrent het verfchil der Trap=
pen

OP DE O, Ih SCHEPEN, …— 129

__Met myne ondervinding, omtrent de
Kenteekenen van deeze Kebris maligna

Putrida, koomen overeen, de getuige-
__nisfen der Heeren VAN SWIETEN (q)
PRINGLE (r) HUXHAM (S) MONCHY (t)
DE MAN (u) TISSOT (Vv) ROUPPE (w) en
meer anderen ; als meede dat geene, ’t
welk de Heer scHrApPrisius daarvan,
in zyn Relaas, gehouden op ’ Schip
Brederode, opgeeft ; en waarvan ik hier
ni, woordelyk uittrekzel zal mededee:
en.

» De Phaenomena des eerften Dag ,
» waren de volgende: Horror, Capi-
» tis et Lumborum dolor, Anxietas
VI, DEEL. I Jul

pen en Teekenen van deeze Rotkoorts het nut=
tig Werkje van den Heer 1. Rroures over de
Ziektens der Scheepvaarende.

(q) Geneeswys der Zieken in de Heirleegers
p. 85 tot 88.

(r) Obfervations fur les Maladies des Armeées
dans les Camp, & dans les Garnifons &c. Tom.2
Pe 52-67.

(s) Proeve over de Koortfen pag. 12.

(t) In de Geleerde Prys Verhandeling , te vinden
in ’ zesde Deel, eerfte Stuk, van de Hollandfche
Maatfchappye te Haarlem.

(u) Verhandeling over de Rotkoorts p. 8,

(v) Raadgeeving voor de Gezondheid voor den
gemeenen Man p. 180.

(w) Over de Ziektens der Scheepvaarende Pag.
230236. ;

130 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

5 Jub Diaphragmate, Naufea , Conatus
5 vomendi, Alvus adftricta, Cutis ari=
5» da, Sudor nullus, Virium debilitas,
» Pulfus durus € frequens, Urina paus
$, ca, het Bloed na de Laating bleef in
s Superficie ligt rood, in zyn midden
» en onderdeel Zwart, en in * geheel
» zonder Water. |

»„ Den tweeden Dag, klaagden zy ;,
5 over Halitus foetidi oris, Amaritudo ,
» Sitis intenfa, Womitus ZErugirnofus
» Pine Levamine, Anxietas fuimma , Jn-
» quietudo, Vertigo, leterus, Lîrgua
» erat flava, Pulfus fanus, Urina pau-
»» ca biliofa , en veele hadden een Jfa-
» teria nigra glutinofa circa Dentes,

» Den derden Dag kwam Singultus,
5 Womitus Niger en dergelyke Sedes,
» den zelven, of vierden Dag, volgde
» Sudor frigidus, Frigus extremarum ,
> Hemorrhbagia narium , Sputus niger,
> Manuum tremor , Deliria et Convulfio-
» nes, waar meede zy Stierven (x).

__ Ik zal hier nog byvoegen een woor-
delyk Extract, uit het Dagregister
van den Ervarenen Heelmeesters Pour

AN.

_(x) A. TrrsiNgH Geneeskonst der Heelmeesters
&c. pag, 375.

OP DE O. L SCHEPEN. … 13%

ANTON PASSINI, gehouden op een Uit-.
gaand Nederlansch Oostindisch Com-
pagnies Schip , in den Jaare 1771.

» Sommigen (zegt die Heelmeester)
„ van onze Zieken, klaagden over eene
„ koude grilling, waarop een branden
„ de hitte volgde, verzeld van zwaare
> Hoofdpyn; by eenige geleek die Zieke
te in ’t eerste begin, na een Aebris
„ Cartarrhalis ;meest alle klaagden over
» een groot verval van Krachten, vere
s looren eetlust, bittere fmaak in den
> Mond, Anxietas praecordiorum, Nau-
» Jea, ende Tong werdt met een geele
„ korst bedekt. |

„ De Pols was zeer verfchillende: by
de meesten was zy ras een kleen; by
» anderen rasen vol. By eenige waren
„ de Handen in het aanvoelen vogtig
„en klam; by anderen daarenteegen
„ was de Huid heet en droog. By eeni-
» ge was de Koorts Remitteerende, dog
»„ in ’t algemeen Continueel, en duurde
» tot de elfde, veertiende, of twintigfte
„ Dag, |

„ Anderen, by wien de Ziekte
„ kwaadaartiger, of in een meer gevor-
„derden Trap was, Delireerden, lig
»» gende als Ne Monds te praaten;
2 en

132 B. -HUSSEM- OVER DE ROTKOORTS

» en hadden daar by, Refpiratio diffici
» lis, en Subfultus tendinum, Eenige
» van deezen, kreegen Petechiae , Haes
> morrhagia Narium, Zwarte Vlekken
„en Streepen over het geheele Lig-
„‚ haam , Gangraenaen Sphacelusop den -
Rug, aan de Neus, Handen en Voe-
„> ten , zonder voorafgaande Pynen,
„» Eenige daar van, kreegen Liarrhoea,
» verzeld van. een allerafgryfelykite
» flank, en van deeze Stierven zeer
» Veelen, reets op den vierden of vyf-
»„ den Dag.

Van foortgelyke Extracten uit Jour-
nalen, aan Boord van Scheepen gehou-
den; alwaar de Mebris maligna putrida
grasfeerde, zoude ik nog verfcheiden
konnen opgeeven. Uit een Dagregister
gehouden op het Hollands Oorlog Schip
de HAARLEMMERHOUT, dat in de West-
Indien was , en waar op deeze gemelde
Ziekte heerschte, blykt meede derzelver
Kwaadaartigheid, zynde insgelyks van
de bovengemelde Teekenen verzeld,
en zoo Kwaadaartig, dat de meesten,
reets op den vyfden of zesden dag ,
daaraan Stierven : en men nam daar
waar, dat veelen dier geene , welken
aan deeze Ziekte lagen, Daags 8 |

uns |

OP DE O, L SCHEPEN. « 133

hunnen Dood, zeer fterk van de Vlie-
gen geplaagt werden ; zoodanig, dat
men die Infecten niet van hunne Lig-
haamen houden konde; daar anderen,
naast deeze liggende, en in het uiterlyk
aanzien, in Teekenen en Gevaar, het
zelfde zynde , daar geen hinder van
hadden: Delaatften ftonden de Ziek-
te door; en de eerften Stierven ‘kort
‘daarna, Sommige van deeze Liyders,
werden door de Mieren, met zulk eene
Woede aangetast, dat dit Gedierte
hun de Oogleeden rontom de Orbita;
en de Teenen, geheel aan ftukken
Bezeten, niettegen{taande men ’er Op-
pasfers by plaatfte, om dit te belet-
ten ; daar anderen van die Lyders, {choon
naast deeze liggende, en in gevaar
zelfde fcheenen, geheel hiervan be=
wryd bleeven: ’t gevolg daarvan was,
dat de eer{ten alle Stierven , en de laats-
ten, van de Ziekte Herftelden. … Dit
ging, op de ondervinding zoo zeeker
door, dat, wanneer de Vliegen en Mie-
ren een van deeze Zieken met dusdanig
eene Woede aan vielen, men met zee-
kerheid voorzeggen konde, dat zy kor-
ten tyd daarna , aan de Ziekte Sterven

zouden,
„ I 3 Dus

134 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

… Dus heb ik dan aangetoond, de dui-
delyke en onderfcheidene kenmerken, van
die befmettelyke. Rotkoorts (Febris malig-
na putrida) welke thans zo algemeen zee-
dert eenige Jaaren befpeurt is op de Uit-
gaande Gostindifche Scheepen deezer Lan-
den. En, fchoon die Ziekte, zo als
gebieeken is, op alle Scheepen niet
even kwaadaartig , of in teekenen en
toevallenaltoos gelyk, en het zelve zy,
zo zal men-echter , naar myne gedach-
ten, die Ziekte, door de hier boven
opgegeevene. Teekenen, zeer gemak-
kelyk van-alle andere Ziektens konnen
onderfcheiden.

„>…lWanneer dan deeze Rotkoorts, tot
den. Uitersten trap van Kwaadaartig-
heid, aan-Boord der Uitgaande Neder-
landfche Oostindifche Scheepen gekoo-
men is, kan men dezelve na genoeg, als
een: Scheepspest aanmerken ; en het
zal nader blyken, wat Slagtinge deeze
Ziekte op ‘de gemelde Compagnies
Scheepen ‚ nu in de laatst voorgaande
Jaaren, onder dat Scheepsvolk te we:
ge gebragt heeft.

Volgens een Lyst, my opgegeeven,
zyn in ’t Jaar 1772, op Veertig van de
Nederlandfche Uitgaande Ocstagnen

CCC.

OP DE OL SCHEPEN. 135

Scheepen, 2898 Man Overleeden; die
genoegzaam alle aan de Zebris maligna
putrida geftorven zyn. -

Inst"tsfaar. 1771, vertrok het Com:
pagnies Schip de Prouwe Cornelia Hille-
gonda, na Zee, met 5o. Zieken; waar
onder deeze Rotkoorts grasfeerde;
en nam zo fterk toe, zoo wel in Kwaad-
aartigheid , als in % Getal der Zie-
ken ‚dat gemelde Schip, te SCHEER:
Nes in Engeland moest binnen loopen,
alwaar ‘er 13o aan deeze Ziekte. Stier-
VeR.ie +
In dat zelfde Jaar, grasfeerde meede
op een Oostindisch Compagnies Schip,
gevoerd ‘door Capitein KLINKEWAAL;
de Pebris maligna putrida zo fterk, dat,
eer dit Schip aan de Kaap de Goede
Hoop kwam, reets over de 200 Man
aan dezelve Geftorven ‘waren,

En, volgens een -kleen Uittrekzel
der Sterflysten, van de gemelde Uit-
gaande Compagnies Scheepen, is te
zien, wat groote Sterftens die Ziek-
h - onder dat ee ien pen
‚nee ke

Ri In

136 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

In’ Jaar 1770 had’t Schip de Pallas op de Uitreis na de Caap 142Dooden

Velzen mmm maan

IT omm

__—

% Huis de B) Wig mm 109

mm Ouderkerk emme Óf
aenema %# Huis Om mm Ii
mn 1771 De Tempel a 109
mmm Vredenlust —_—— ___—— MO
eed _— mmm SCHAAL omm Ia
EST. 1772 emmen Zitidbevcland o— mmm OI mmm

nn Renswoude mn mmm IÓ
ne Ogmerkerk mn me 190
IG mn Erp a 150
mmige ET Ennens) Oostkapel mn me TO

Blyswyk mn nn

mn 177 mmm Willem de Vyfde

Venn mn nennen) … [oben omne TÓ mmm

ne mn Veldhoen maman

En, het is zeer wel bekend, hoe
Kwaadaartig deeze Koortfen in den
Jaare 1772 op gemelde Scheepen ge-
weest zyn, toen-dezelven nog in Te-
xel lagen; zo dat men de Zieken uit
die Scheepen, in de Schans op Texel
brengen moest, en welke Sterfte de ge-
melde Ziekte-toen onder dat Scheeps-
volk te wege gebracht heeft,

… Wanneer dan deeze Rotkoorts, op
‚de Scheepen in een zeer hoogen Graad
van Kwaadaartigheid heerscht, is die
Ziekte, niet alleen voor de aan Boord
Zynde, maar ook voor die genen welke
met zoodanige Scheepen Gemeenfchap

heb;

OP DE 0, L SCHEPEN. 139

hebben, ten uitterfte Befmettelyk, Hiers
om verboden ook de Engelfche, alle
gemeenfchap met het gemelde Compag-
nies Schip de Vrouwe Cornelia Hillegon-
da, toen het te Scheernes lag, -

Men heeft ook fomtyds gezien, dat
deeze Ziekte „op andere Scheepen, mee-
de zeer Befmettelyk is geweest, en zeer
groote Sterfte onder het Scheeps Volk
heeft veroorzaakt (y). |

Op ’s Lands Schip de Batavier namee,
lyk, alwaar over de 2co Man aan dee-
ze Ziekte geftorven zyn, wasze zo Be.
fmettelyk, dat’er van de Lootfen, en
Kaagfchippers, die toen dat Schip nog
in Texellag, aan Boord geweest zyn,
eenige dezelfde Ziekte gekreegen heb-
ben, waar aan ’er fommige Overleeden
zyn. En, ik zoude hier omtrent nog
verfcheiden gevallen konnen opgeeven.”

De Teekenen van Pest, door de

Cy) In de Befchryvinge van ’tLeeven van den
„Admiraal de Ruiter zo wel, als in- de Reize van
„ANZON, EN SCHOUTE, vindt-menmeede, hoe Be=
fmettelyk, en Kwaadaartig deeze Rotkoortfen op
hunne Vlooten geweest zyn, en wat groote Sterf=
tens die veroorzaakt hebben; zoodanig, dat de
Heelmeesters op die Scheepen, oordeelden dat de
ziektens van een Pestagtigen aart, en byna za
befimertelyk als de Pest waren,

188 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

Schryvers opgegeeven, koomen ook
zeer na met die van de Pebris maligna

eid ‚ wanneer die aan Boord der

Uitgaande Oostindifche Scheepen, zo-
wel als op andere plaatfen Grasfeeren,
en in de Uiterfte trap van Kwaadaartig-
heid zyn, overeen; Men zie hier over
Ae DE HAAN (Z), PRINGLE (4), LIEU-
TAUD (b), en meer anderen,

Schoon nu, uit eenige opgegeeven
gevallen, blykt, dat deeze Kwaadaar-
tige Rotkoorts;-ook-op andere, dan
de Uitgaande Nederlandfche Oostindie
Ache Scheepen waargenoomen zy; 20
ds het echter een onbetwistbaare waar-
heid, datze nimmer, zo algemeen op
de, Scheepen gevonden is, als in de
Aaâtst voorgaande Jaaren, op die, wel-

ken van hier naar de Oostindien gefte-

vend zyn. …
2 Omtrent het onderzoek der Lighaa-

„men, van hun, welken aan de Hebris

>

maligna puirida geftorven zyn, zal ik
niet fpreeken ; dewyl dit naar myne
‚gedachten, tot de opgegeevene Vraag
der Maatfchappye, niet fchynd Ar

00

Cz) L. C. part. XIV. Cap. IX,
(a) L. C. tom. 2, pag. 105.
(b) L. C, p. 32.

nn

OP DE O. L SCHEPEN. 139

hooren. Men kan daar over nazien,
de Prysverhandeling van den geleer-
den Heer s. DE MONCHY (C), PRINGLE
(d), TITSING (€), ROUPPE (f)), en meer
anderen.

Dus het Eerfte Lid der Vraag beant-
woord hebbende, zo ga ik over, tot
het Tweede Lid derzelve ; namelyks
door‘ welke Oorzaken deeze Koorts
wordt Voortgebragt. 7

TWEEDE AFDEELING.

De oorzaken, waardoor deeze
Koorts op de Uitgaande Nederlandfíche
Oostindifche Scheepen wordt voortge-
bracht, diend men voornamelyk te
zoeken , in den Staat van het Volk
zelfs, waarmeede deeze Scheepen be-
mand. worden, en in een onmiddelyk
meedegedeelde befmetting, in de Ver-
bly£

fc) In ’t zesde Deel, eerfte Stuk, van de Maat-
fchappye der Weetenfchappen te Haarlem, pag.

>je
__(d) PrINGLE L. C. part, III. ch. 7. p. 308314.
of tom. II. p. 71—79.

(e) Geneeskonst der Heelmeesters pag. 376.
" (f) Ziektens der Scheepvaarende p. 236, M. Je
DE MAN pag. 157.

140 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

blyfplaats, gefchikt voor de Manfchap-
pen op die Scheepen, |
…_ Omtrent de Oorzaken van de Zebris
maligna pPutrida, in de- Lighaamen
zelfs; hier omtrent zal ik niet breed-
voerig zyn: te meer, dewyl dit reeds
door de Heeren PRINGLE, HUXHAM, DE
MAN, en Anderen, naauwkeurig be-
fehreeven is, Men vindt ook ín de ge-
feerde prysverhandeling van den Hee-
TE Ss, DE MONCHY de naaste of waare
Oorzaak dezer Ziekten, zeer duidelyk
opgegeeven. |

In de eerfte plaats, komt dan hier in
aanmerking , de Voorbefchikkende
Oorzaken. Hier onder brenge ik, die
natuurlyke neiging, of gefchiktheid tot
Verrotting in onze Vogten, welke de-
zelve met alle dierlyke fappen- gemeen
hebben ; en vooral, zullen de vogten
hier toe eche gefteldheid verkrygen;,
door eene ongereegelde Leevenswys.
Die natuurlyke neiging van onze Vog-
ten tot Verrotting , zal ook verfchillen ,
na de byzondere Lighaams Gefteldhee-

den, Dus zullen die Lighaamen, in

welken dun Bloed , met een zeekeren
trap van (lapheid in de vaste deelen
plaats heeft , meerder geneigdheid en

ot:

OP DE O, L SCHEPEN, 14Ï

Rotziektens hebben, dan anderen, by
wien deeze afwyking van den ftaat der
Gezondheid, niet tegenwoordig zy.
De ondervinding heeft ook geleerd, dat
dezulken, welken Schorbuticg zyn, of
die geenen wier Bloed, door ’t veel ge-
bruik van Kwikmiddelen ontbonden
is, of Lighaamen, die door voorafgaan-
de Ziektens verzwakt zyn, eerder vat-
baar voor kwaadaartige Rotziektens
zullen weezen, dan anderen die gezond
en fterk zyn. De Heeren s. DE MONCHY
(8), Me 1. DE MAN (h), en PRINGLE (1),
hebben dit ook waargenoomen : en HUX-
HAM merkt nog aan, dat die geenen die
Vet van Lighaam zyn, het eerst door

Rotkoortfen aangetast worden (k).
Alhetgeen ook, dat daar en booven
in de Leevenswys afwykt van ’t behoor-
lyk gebruik der niet Natuurlyke zaa-
ken, kan eene gefteldheid, of Voorbe-
fchikkende Oorzaak , tot kwaadaartige
Rotkoortfen. geeven, |
Omtrent de Oorzaken , waar dar
CEr

(g) Prys-Verhandeling in de Hollandf. Maat,
der Weetenfch. te Haarlem óde deel 1fte ftuk p. 67.
Ch) Verhandeling over de Rotkoorts p. 85-86.
(1) L.C. p. 55—71. en Nederd: Vertal: p. 342,
CK) HUXHAM Le Cp. 13—17.

143 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

deeze Koorts, aan Boord van de Uit-
gaande Nederlandfche Oostindifche
biet ach wordt voortgebracht; heb ik
gezegt, dat men in de eerfte plaats, die
Corzaken zoeken moest, in den ftaat
van het Volk zelfs, waarmeede deeze
Scheepen worden Bemand.

__De ondervinding leerd , dat het flegfte
gedeelte van die Manfchappen, de Sol-
daaten namelyk, en onbevaare Matroo=
fen, doorgaans den eerften aanval ge=
voelen van die kwaadaartige Rotkoorts,
en onder deezen, maakt die Ziekte ge-
meenlyk de grootfte verwoesting. Dit
blykt eenpaarig uit de dagregisters
der Heelmeesters gehouden op deeze
Scheepen.

De Soldaaten, die op de Uitgaande
Oostindifche Scheepen dienen, zyn
meest Vreemdelingen, verzwakt door
armoede, geleedene ongemakken in voo-
rige Krygsdienften, of anderzints, en
op de Reize naar Holland; zulke Men-
fchen dan, worden in de Huizen der
zoogenaamde Volkhouders, tot bevol-
king van deeze gemelde Oostindifche
Scheepen, bewaard , en opgeflooten,
alwaar zy niet zelden, tot het uiterfte
worden gebracht, en een Cau/a praedis-

pa

OP DE O, L SCHEPEN. 143

ponens, tot de Febris maligna putrida
krygen.

Ik zal niet breedvoerig zyn, om-
trent de gefchiktheid van die Huizen
der Volkhouders , tot ‘verblyf van zo
veele Menfchen, als men dikwerf daar
in vind ; maar alleenlyk aanmerken,
dat ’er veelen van die Huizen geweest
Zyn, waar in, op de Zolders, of in on-
deraardfche Kelders, dikwerf een zeer
groot aantal Menfchen , gefchikt tot
Bevolking van gemelde Scheepen, ee-
nigen tyd, ja Maanden agter een, zyn
opgeflooten geweest, Ik weet van zeer
naby, dat ‘er onder anderen, in één
van deeze Huizen, op een Zolder, zeer
laag van verdieping zynde, by de. zoo
van deeze Menfchen waren ‘opgefloo-
ten; die alhier Nagt en Dag moesten
huishouden, hunne natuurlyke ontlastin=
gen verrigten, geene plaats om te flaa-

en hadden, maar op, en onder mal-

anderen moesten liggen, en waar on:
der veelen waren, die tegen hunnen
wil, alhier opgehouden wierden,

By anderen heb ik gezien, dat in
Kelders van zoodanige Huizen, meede
een zeer groot getal van deeze Men-
Íchen waren opgeflooten , ar sen
k om.

144 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS,

fommigen, reeds by de vyf Maanden
hadden geweest, en geduurende dien
__ tyd, aldaar een zeer Befmettelyke, en
kwaade Lucht hadden moeten inade-
men.

De Voedzels welken die Menfchen in
deeze Huizen gegeeven worden; zyn
doorgaans zoodanig, dat zy in die Lig-
haamen, meede niet weinig toebrengen,
om eene gefteltheid tot Rotziektens te
veroorzaaken. Voeg hier by, dat’er
in de laatst voorgaande Jaaren, en in«
zonderheid in 1771 en 1772, in fom-
mige van deeze Huizen, de Zebris pu-
srida onder de aldaar zynde Manfchap-=
pen heerschten; zo dat ik weet , dat ’er
in één Huis, op één tyd, in de zo van
deeze Menfchen, aan die Koorts laa-
gen; en in eenige van deeze Huizen, is
de Sterfte onder dit Volk, zeer groot
geweest ; zoodanig dat men het getal der
dooden niet durvende opgeeven;,
fomtyds twee Eyken in één Kist begraa-
ven liet,

Om dit myn gezegde nader te beves-
tigen, zal ik hier een woordelyk ZEx-
sract uit één der Journalen, op een
Nederlandsch Uitgaand Oostindisch
Schip gehouden, inden Jaare 1771, op-

geeven, ”Ons

OP DE O, L SCHEPEN. — 145

» Ons flegt Scheepsvolk was voor-

» namelyk de oorzaak, van de op on-

» zen Bodem uitgebroeide kwaadaarti
» ge Ziektens; want, een groot ge-

deelte van onze Soldaaten, waaron-
der zig de Ziektens het eerst vertoons
den, waren, voor dat zy aan Boord
kwamen, verfcheiden Maanden age
tereen , by Volkhouders opgeflooten
geweest, Sommige daarvan, kwa-
men uit dusdanig een Huis, alwaar
op dien tyd, meer dan tweehonderd
Menfchen by elkanderen waren opge-
flooten; en waaronder, toen reeds,
een hefmettelyke Ziekte heerschte,
Eenige van deezen hadden zelfs daar
ter plaatfe die Ziekte reeds doorge:
ftaan: anderen, nog niet volkoomen
herfteld, waren zo Zwak, dat zy naauw-

» lyks de Valreep konden overkoomen 5
» die ook aanftonds in de Kooy raak-

2
2)

8

ten, Door deezen werdt de Ziekte

aan Boord gebracht, en het gezonde

deel der Manfchap aangefteeken.

Ís het nu te begrypen, dat Menfchen,
efchikt, of bewaard tot den Zeedienst

op gemelde Oostindifche Scheepen,

Vv

oor hun vertrek na Boord, in deeze

Huizen opgellooten, en vooral, als

PI. DEES, K daar

246 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

daar reeds kwaadaartige Koortfen heer-
fchen, gezond aan Boord van die Schece
pen kunnen koomen? Zyn deeze Men-
fchen bekwaam tot dien dienst; en kon-
nen zy de ongemakken wederftaan, daar-
aan verknogt? moeten dezulken niet mc
eene gefteltheid in hunne Lighaamen
tot Rotkoortfen aan Boord koomen; en
de overige gezonden befme:ten ?

Het blykt derhalven uit dit alles, dat
de {taat des Volks zelfs, miet welke
onze Uitgaande Oostindifche Scheepen
bemand worden, dikwerf een voorna-
me Oorzaak is van de kwaadaaruge
Ziektens op die Scheepen, en van de
groote Sterftens, welke hiervan % ge-
volg zyn.

Het Volk dan, op deeze Oostindifche
Scheepen aan Boord koomende, en uit
de een of ander der opgenoemde Or-
zaken, de Caufa praedisponens tot de
Febris maligna putrida in hunne Lighaa-
men hebbende, ondergaat aldaar ae
Caufae occafionales.

Wy hebben aangemerkt, dat de
Oorzaak van de Febris maligna puirida,
Oo onze Uitgaande Oostindifche Schze=
pen, in de eerfte plaats te zoeken was,
ain den Staat van ’t Volk zelfs; en in ce

twee-

OP DE O, Lb SCHEPEN. 147

tweede, in de Verblyfplaats voor die
Manfchappen, op deeze Scheepen.

De Verblyfplaats voor deeze Man:
fchappen, de Soldaaten, en Matroo-
zen, namelyk; is, in dat gedeelte van
het Schip, ’t geen men het Zus/chendeks
noemt. Hfd

Ik zal my niet breedvoerig uitlaaten
in de befchryving van dit Zusfchendeks,
dewyl dit genoegzaam bekend zy: ale
leenlyk zal ik aanmerken, dat deeze
Verblyfplaats voor *t Volk op de Nee

__derlandfche Oostindifche Scheepen;

niet hoog van verdieping is; dat de Ge«
fchutpoorten, die alhier zyn, toeges
breeuwt worden; dat het bovendek van
dit Zusfchendeks, niet, als op de Oor-
logfcheepen, van Roosterwerk voore
zien, maar een doorgaand digt Dek is5
dat de Patrys-poortjes, die Zusfchendeks
zyn, ook veeltyds digt gemaakt wor-
den; en dat de eenige toegang van Lucht
derhalven, in ’t Zusfchendeks op deeze
Scheepen, is, het Groot Luik; de Koks
Luikjes; en het Agter Luik; waarvan
de laate nog onder het Haifdek zyn,
Het Woorluik namelyk, bepaald zig al
leen tot het Kabeigat, en wordt door
een houten elo dit Aapttendals

2 al=

148 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

afgefcheiden. De Konftapels Kamer
“wordt meede’door een houten Schot daar-
van afgefchooten: al hetgeen de ruim-
te in’ Zusfchendeks op deeze Scheepen
merkelyk bekort; en te meer, als men
dan nog, zo als op fommige van deeze
Scheepen gevorderd wordt, de Kombuis
Zusfchendeks plaats. Eindelyk, neemt
het groot getal van Kisten en Kooijen
van het Volk, het overige gedeelte der
ruimte alhier meerendeels in, zoodanig,
dat fomtyds die Kisten, tot aan het
Bovendek toe, op elkanderen geftaapeld
ftaan, |
“In dit Zusfchendeks, dat zo bekrom-
penis, en zo weinig afwisfeling van fris-
fche Lucht toelaat, worden egter, op
die Scheepen, meer of min dan dric-
honderd Menfchen geplaatst. De uit-
waasfemingen van zo veele Lighaamen,
van de Spyzen, de Rook van de Kam-
buizen, als die in dit Zusfchendeks zyn,
de uitwaasfemingen van de natte Klee-
deren van ’t Volk by reegenagtig wee-
„der, de Damp der Lampjes of Smeer-
bakjes met Kaabelgaarens des avonds,
en de flank der uitwerpfelen van fom-
migen, te Lui ofte Ziek, om naar het
Galjoen te gaan: dit alles, zegge ik,

; É _mouct

ns ee en,

OP DE O.L SCHEPEN... 149

moet hier een Lucht verfpreiden, ten.
uiterfte nadeelig voor de Gezondheid,

De vogtige en befimette Lucht in dee-
ze Verblyfplaats, vergroot nog merke-
lyk, door het aanweezen van Zieken,
en vooral , als die Ziektens van een be-
Ímettelyken aart zyn. Als dan hier by
komt, Keegen of Stormagtig weeder;,
dat men niet zelden in Texel waar-
neemt, of by het uitloopen in de Noord:
zee ontmoet, en de Luiken alsdan moe-
ten digt gelegd en met Prefenningen
overdekt worden ; zo kan ’er geene
verfche Lucht Zusfchendeks koomen, en
wat anders kan hiervan ’t gevolg zyn,
dan eene geheele bederving van de hier
aanweezende Lucht (1).

Om te bewyzen van wat aart, en bes _
fmettelykheid, de Lucht in het Zus-
Jchendeks zyn kan , wanneer deeze
„Scheepen by hun uitloopen, in de
Noordzee Stormagtig weeder ontmoe.
ten; zo zal ik hier weeder een woorde-
yk Zxsract, uit één der Dagregisters ,

| K,3 door

(DD Op wat wyze de Lucht op *t Bloed werkt ,
hier over kan men nazien; het zeer nutcig Werk-
Je van DJ HAMEL DU MONCEAU, Baak der gezond=

heid voor de Scheepvaarende, uit het franchs ver«

„faald door j. LULOFS, p. 23.

150 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

door den Heelmeester pAssINt gehoud
den, op een Uitgaand Oostindisch
Compagniesfchip, mededeelen.

” Weinige dagen (zegt hy) na dat zig
» de kwaadaartige Ziektens, onder on=
» ze Soldaaäten vertoond hadden, ftaa-
ken wy in Zee; en werden terftond
j zoodanig overvallen van Storm en
» Keegen, dat alle de Roosters van de
» Luiken met Prefenningen moesten
» worden digt gelegt. De kwaade
» Lucht, hier door Zurfchendeks opge-
» tiooten, werd van tyd tot tyd befmet-
» telyker. Het Zeewater, door den
» Storm Zwifchendeks gekoomen, ver-
5 meerderde de vogtigheid van die Lucht
» nog merkelyk, gelyk ook deszelfs
» rottige hoedanigheid toenam, door
» de Morsfigheid van’t Volk; door den
» ftank der uitwerpfelen van fommi-
» gen, te Bevreesd, of te Lui, om naar
» t Galjoen te gaan; en door het uit-
» waasfemen der natte Kleederen van
» zulke, welke door Armoede of ont-
» Vreemding verfteeken waren van de
»» noodige Verfchooning, en dus de nat-
» te Kleedefen aan hunne Lighaamen
9» moesten laaten droogen, Dit alles,
w gevoegt by de Hitte en Benaauwt-
heid,

OP DE O, 1, SCHEPEN. 15T

5 heid, die’er Zusfchendeks plaats had ;
» verfchaften my in den tyd van zeeven
» dagen, over de vyftig Zieken, waar=
onder zig myn Tweede en Derde
5 Heelmeester bevonden, beneffens ee-
» nige Oppasfers der Zieken.” |
Men ziet dan hier uit; dat de Ver-
blyfplaats voor het Volk, op deeze
Scheepen, als daarin eene, zeer kwaa-
de en befmettelyke Lucht tegenwoordig
is, een voorname aanleiding geevende
Oorzaak zal zyn, tot de gemelde kwaade
aartige Rotkoorts (*).
K 4 Verder

(*) Men werpe my niet teegen, dat deeze op=
gegeeven Oorzaken, als de flegte ftaat van het
Volk, zowel, als hunne Verblyfplaats , nagenoeg
altoos dezelfde geweest zyn ais thans; want, het
is zeer zeeker, dat de Huizen van de Volkhou-
ders, te vooren nimmer met zo veele Manfchap=
pen opgepropt zyn geweest als nu in de laatst
gepasfeerde Jaaren; veele van deeze Huizen, die
te vooren doorgaans van 40 tot 80 Man inhiel-
den, heeft men in de nu laatst voorgaande Jaaren
met 300 Menfchen vervuld gevonden; En, ik heb
aangetoond, wat voor kwaadaartige en befimettely=
ke Ziektens ’er in die laatfte Jaaren, in gemelde
Huizen gegrasfeerd hebben; al hetwelk in de voo-
rige Jaaren zoodanig geen plaats gehad heeft,

Schoon nu de Verblyfplaats voor het Volk , op dee=
ze Scheepen, nagenoeg altoos dezelfde is geweest
„als thans, zal het echter zeeker zyn , dat naar even-
reedigheid van de Infecteerende Lucht, en Befmet-

tine

152 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

„Verder zal tot deeze aanleiding gees
vende Oorzaken behooren ; de ongereer
gelde Liehaams beweeging. (m), die
vooral plaatsheeft, wanneer de Uitgaan

“ de Oostindifche- Scheepen hunne Laar
ding in Texel, of onder de Vieter ins
neemende,. het Volk fomtyds „byna

Nagt en Dag moet werken, en, wans
neer «het hierdoor. afgemat is „niet zel.
den. maar weinige uuren. op de Kisten
kanliogen. doordien veeltyds.de Kooijen

hen ontvreemd zyn. … -

_ Ik hebaltoos, opdieScheepen,; waare
opik gediend heb, aan den Commandee-
renden Officieren gezegt, dat zy het Volk
konden laaten Werken zo fterk als zy
goedvonden, maar tevens verzogt, dat
*% Volk op hunne gezette tyden mogt
Keten en Slaapen, dewyl my de onder-
vinding dikwerf heeft doen zien, dat
men door dit verzuim, onder het
| Scheeps

EE

tingen, welke in deeze Verblyfplaats wordt gen
bragr,-deeze Verblyvfplaats ook des te nadeeliger
„zowel, voor de aldaar zynde Gezonden, als ook
voor de Zieken zyn zal.

(m) De zeer geleerde Heer s. DE MONCHYs
sheeft in zyn Prys-Verhandeling, te vinden in de
Maasfchappye te Haarlem, Óde deel 1, ftuk , p. 90,
dit meede als een aanleiding geevende Oorzaak
tot de gemelde Ziekten opgegeeven,

OPDE O, L SCHEPEN, 153

Scheeps Volk, Zieken gekreegen heeft,

De opgeftopte Afgang , zal meede als
een aanleiding geevende Oorzaak, in
deezen moeten worden aangemerkt:
want, zo ‘er reeds in de eerfte wegen
(primae viae) een rottige (toffe hangt, en
de natuurlyke ontlasting verhinderd
wordt, zo zal dit meede, eene gelegen-
heid. geevende Oorzaak tot gemelde
Ziektens konnen geeven (n).

‘Veelen vande Manfchappen, koomen
opsdeeze Scheepen als uitgehongerd
aam Boord „en aldaar, de ruimte van
Spys-vindehde;-overlaaden zy hunne
Maagen; waaruit, indien ’er reeds eene
flegten gefteltheid in de : eerfte wegen
‚plaats tieeft, „een kwaade verteering,
eneen verder «bederf. in primis wijs
wordt te weeg gebracht.

De belette ongevoelige Uitwaasfe-
ming, (Zranspiratio infenfibilis) komt
in-deezen meede in aanmerking (o):
‚Want, zo ?er reeds eene gefteltheid in
de Lighaamen, tot de Zebris maligna
Purida ìs; en daarby de Uitwaasfeming
crap Abee, Ke fchie-

(n) PRINGLE tom.II.*pag. or. Ss, DE MoNcEYP
PE, O4 |

(0) S. DE MONCHY pag. 96. PRINGLE Ziektens
der Heirleegers, Nederd; druk, pag. 103.

154 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

fchielyk over het geheele Lighaam op-
geftopt wordt, zo zal die rottige {toffe ,
welke anders hier door van tyd tot tyd
uitwaasfemt, belet; en oorzaak tot de
kwaadaartige Rotkoorts konnen geeven,
De Soldaaten op deeze gemelde Oost-
indifche Scheepen, zyn hiervoor het
meeste blootgefteld ; doordien deeze
Menfchen, doorgaans van de Volkhou-
ders zeer flegt in Plunjes worden uitge-
rust, en het niet zelden gebeurd, dat „
als zy met die zeer geringe en {legte
Plunjes, aan Boord koomen, dit weinie
ge hun al door de bevaaren knaapen ont-
vreemt wordt, zodra zy voet aan
Boord zetten; waaruit volgt, dat zy
niet anders overhouden, als dat geen,
% welk zy aan hunne Lighaamen heb-
ben. Wanneer zy dan, in den Reegen
op ’t Dek moeten werken, worden hun-
ne Kleederen doorhat, en geen drooge
hebbende om aantetrekken, zelfs veel-
tyds geen Kooy om in te Slaapen,
moeten die ongelukkige, met hunne
natte Kleederen op de Kisten liggen ;

waardoor de Zranspiratio infenfibilis ten _

eenemaal belet wordt,
Behalven deeze opgegeeven Oorza-
ken, komt hier ook in aanmerking ad

y:

en en |

Ene

OP DE O0, L SCHEPEN, 155

byzondere gefteltheid van de uitwendie

__ge Lucht; maar, deeze, heeft het Volk

van de Oostindifche Scheepen gemeen,
met de U tgaande Nederlandfche Oor-
log, en andere Scheepen; egter is %
zeeker, dat, als deeze uitwendige
Lucht van eene nadeelige hoedanigheid
is; ze ook naar evenredigheid fchaade-
Iyker weezen zal voor zulke Lighaa-
men, die reeds eene gefchiktheid tot
Rotziektens hebben; of, zo ’er reeds
foortgelyke Ziektens heerfchen, zal
zoodanig eene Lucht dezelve aanmerkes
yk vermeerderen,

Ik heb, in myne Reizen, wanneer ‘er
kwaade Koortfen grasfeerden, altoos
waargenoomen; dat, by aanhoudende
Zuide Winden, verzeld van een Vogtie
‚ge en Warme Lucht, ik Dagelyks, vyf,
zes, of meerder Man kreeg, die door

_Koortfen van een kwaaden aart aange.

tast waren. En, dat, 20 haast de
Wind naar het Oosten of Noorden liep,
en myne Vogtmeeter een drooge Lucht
aanwees, ook aanftonds het bykoomen
van Zieken verminderde ; zo, dat ’er dan
Dagen verliepen, zonder dat zig een
eenige Zieke aangaf; en, zo haast de
Wind weeder Zuidelyk, verzeld van

een

156 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

een Warme en Vogtige Lucht, was;
vermeerderde weeder het getal der Zie-
ken. De Ervarene Heer sSCHLAPPRISI-
us, heeft dit op zyne Reize meede
waargenoomen (p).

Men heeft verfcheidemaalen gezien,
dat, wanneer de Oostindifche Uitgaan-
de Scheepen, langen tyd, in ’% Voor-
jaar in Texel moesten liggen, om op
een Oosten Wind te wagten, en dus,
door Zuidelyke Winden, (die een vog-
tige Lucht aanbrengen) opgehouden
zyn; die Scheepen veele Zieken gekree-
gen hebben. Zou dit ook de reden
konnen zyn, dat men fomtyds gezien
heeft, dat, wanneer op de Oostindifche
Scheepen by hun lang verblyf in Texel,

onder het Scheeps Volk zig kwaadaarti= -

ge Koortfen vertoonden; die Scheepen;,
met een Oosten Wind na Zee zyn ge-
zeild, en dat die Ziektens toen geen
verdere voortgang hebben gehad?

Tot eene andere aanleiding geevende
Oorzaak van de Rotkoorts, behoord ook
de Droefgeestigheid (q) van ’ Se

olk,

(p) TirsiNGH Geneeskonst &c. pag. 381. $ 18
en 20.
(q) S. DE MONCHx Prys-Verhandeling pag. 93e

|

OP DE O. L SCHEPEN. 157

Volk, Sommige van deeze Manfchap-
pen, niet gewoon aan de Zee, en het

Scheeps Leeven, en daarenbooven, tegen
hunnen wil, fomtyds aan Boord gekoo-
men; dat veelal onder de Soldaaten
plaats heeft; konnen in eene Droefgees-
tigheid vervallen, ten uiterfte nadeelig
voor hunne gezondheid. rinp heeft
aangemerkt, dat zulke Manfchappen,
die met geweld op de Scheepen geprest

waren, eerder door Ziektens aangetast

werden, dan anderen (r).

Omtrent de Scheeps Spys zal ik niet
fpreeken: dewyl de Vraag, door de
Maatfchappye opgegeeven, voorname-
lyk fchynd te bedoelen, die Oorzaken
der Rotkoortfen, welke men op de
Oostindifche Scheepen vind, wanneer
dezelve op hunne Uitreizen zyn, of nog
in Texel liggen; in welke tyden, zig
ook de meeste Ziektens onder dit
Scheeps Volk vertoonen ; en, dewyl men
vertrouwen moet, dat de Oostindifche
Maatfchappye de WVictualie op deeze
Scheepen aan Boord zend, zo Versch
en Goed, als die by mooglykheid te
bekoomen is, zo kan ik nu over derzel-

Om.

ver Bederf niet {preeken,

KO) L. C, part, II, ch. Te Pp. 118,

158 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

Omtrent het Water, dat het Volk
tot gewoone Drank gebruikt, zal ik my-
ne gedagten opgeeven, als ik over de
Behoedmiddelen fpreeken zal,

Ik heb dan getracht, de Oorzaken
van de groote Sterftens onder het Volk
op meergemelde Oostindifche Scheepen
aantetoonen, en voornamelyk die Oor-
zaken beweezen, te zyn, of in de Lig:
haamen zelve van veele der Manfchap»
pen op dieScheepen; of, in hunne Vers
blyfplaats aldaar; of, in beiden te gelyk.

Dus na de aanleiding geevende Oor-
zaken meede opgegeeven te hebben,
zo moet ik nu nog, volgens myn ge-
maakte Plan, nader bewyzen, hoe de
kwaadaartige Rotkoortfen, op de Oost-
indifche Scheepen, zo wel, als op an-
dere plaatfen, konnen voortgebracht
worden , door een onmiddelyk meede-
gedeelde Befmetting, |

Men brenge zig hier by te binnen, al
dat geene, *t welk ik te vooren van den
{taat des Volks, dat uit de Huizen der
Volkhouders op deeze Scheepen komt,
gezegt hebbe, als meede * geen ik heb
opgegeeven, omtrent de heerfchende
kwaadaartige Koortfen in die Huizen
der Volkhouders, zo als men a af

ei

ee ee

OP DE O, L SCHEPEN, 159

heid dit in de laatstvoorgaande Jaaren
ondervonden heeft.

Is het nu te verwonderen, als Man-
fchappen uit zulke Huizen, alwaar reeds
kwaadaartige Koortfen grasfeeren, met
hunne Plunjes aan Boord van deeze
Scheepen koomen , dat zy de befmetting,
het zy in hun Zelven, of door hunne
Plunjes, aan Boord brengen; en de al-
daar gezonde Manfchappen aanfteeken ?

PRINGLE zegt; een Ziek perfoon van
de Straat opgenoomen, of Kleederen;,
uit een Gevangenhuis meedegebracht ,
hebben dikmaals Befmettingen van
kwaadaartige Koortfen , aan Boord der
Scheepen veroorzaakt, die men niet,
dan na veel moeiten, heeft konnen over-
winnen. j

LIND verhaald, dat een Man, die in
het Hospitaal was Ziek geweest, dog
nu gebeterd, aan Boord van ’t Schip de
Kennington kwam ; en aldaar de kwaad-
aartige Ziekte bracht, die zes Maanden
lang bleef duuren (s).

PRINGLE geeft ten opzigte der befmet:
tinge van de Gevangenhuiskoorts, het
volgende geval op. In % Jaar 1750

wer-

_ (Ss) Linp Middelen ter Gezondheid &c. vertaald
door De winp p. 56,

160 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

werden in de Gerechtszaal te Old Baily
eenige Perzoonen uit de Gevangenis ge=
bracht, om aidaar verhoord te worden.
Deeze brachten in die Zaal de Befmet-
ting, zo dat hierdoor, vier van de
Rechters, drie Raaden, en een der ‘On-
derfchouten, van de kwaadaartige. Rot-
koorts werden aangetast, beneftens ver-
fcheide van die geenen, welken ‘er tee-
genwoordig waren. Zo dat’er behalven
van die geene, van wien men niet gehoord
had, over de veertig Menfchen door
deeze Befmetting geftorven zyn (t).

En diezelfde Schryver verhaald

nog, dateen Misdadiger, ROELAND JEN-
KINGS geheeten, te Oxfort, uit de Gee
vangenis in de Gerechtszaal gebracht
werd, alwaar zig terftond zulk een
ftinkende Damp verfpreidde , dat de
Menfchen , daar teegenwoordig , met
Verftikking gedreigt wierden, Van dee-
ze, ontkwamen maar zeer weinige de
Befmetting. In Oxton {tierven er 3oo
door. Meer dan zoo hierdoor Ziek ge-
worden , ftierven op andere plaatfen (u).
Manfchappen derhalven, uit Huizen
waaï=

(t) Privcre Ziektens der Heirleegers, Nederd:

Vert: pag. 385. Ì
(u) PRINGLE Ziektens der Heirk: pag. 385.

ed

AN TT

; OC ÓÌ DE Os KO SCHEPEN 16î

waarin Befmettelyke Ziektens heerfchen ;
aangenoomen, en pas van hunne Ziek-
tens herfteld, of de Zaaden derzelver
by zig hebbende, moeten noodwendig;
alsze aan Boord koomen, weder Inftor<
ten, in de Ziekte zelve vervallen „ of dé
Befmetting van zoodanige kwaadaartige
Ziektens aan Boord brengen, en-aan.de
Gezonde meededeelen, Wanneer dan
de Febris maligna putrida, aan Boord
van de Scheepen op dusdanig eene wy-
ze gebragt is, zal deeze Ziekte, zeer
ligt, van den een tot den anderen konnen
overgaan: het zy dat de Befmetting
door de Neus en Mond word. ingea-
demt, of ook wel, door Spys en Drank
op zulke befmette plaatfen gebruikt,
met het Speekfel vermengt en ingeflokt;
of dat de Befmetting door Zxhalatie in
de Lighaamen zelve indringt.

% Dus getoond hebbende, door welké

Oorzaken de befmettelyke Rotkoorts
op de Uitgaande Nederlandfche Oostin-
difche Scheepen kan worden gebracht,
en aan de gezonde meedegedeeld,„ zo
ga ik over tot myne

VI, DEEL, L DER:

162 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS
„DERDE AFDEELING,

„In dewelke ik zal trachten optegee:
ven; zoodanige middelen, als dienftig
zyn, om de Hebris maligna putrida op
de gemelde Scheepen, te behandelen ; en
om zulke Zaaken aantewyzen, die men
in agt moet neemen, om den Voort-
gang daarvan te ftuiten,

Ter Genezing deezer Ziektens, zul-
len: myne Aanwyzingen de volgende
ZV

bain eerften; om de beleedigende
Rottige ftoffe te Ontlasten, en Uitte-
dryven,

Ten tweeden; door gepaste Midde:
len, die Beleedigende ftoffe Teegente-
gaan, en te Verbeeteren,

Ten derden; de Lighaams krachten
te Onderfteunen, en de Leevensvermoo-
gens optewekken.

L. Tot de eerfte Aanduiding, name-
1yk, om de beleedigende Rottige ftoffe
te ontlasten, en uittedryven, koomen
voornamelyk te pas, de Braak, en
Buikopenende Middelen.

_ Van de eerfte heb ik altoos, wanneer
de gemelde Ziekte in * begin was, zeef
veel dienst gehad; en vooral „ ef

G

OP DE Os; L SCHEPEN. 163

de Natuur, door de Walging zelve
aanwees, dat ’er in de eerfte wegen een
Rottige ftoffe huisveste, Maar, deeze
Braakmiddelen dienen gegeeven te wor-
den in den eerften Trap, namelyk in ’
begin der Ziekte ; want, zodra de
Ziekte in eenen gevorderden ftaat, en
met kwaadaartige teekenen verzeld is,
dan koomenze niet te pas, zynde dan
dikmaals nadeelig (v).
„Toen ikop de Scheepen, de Febris
maligna putrida behandelde, gaf ik in %
begin van deeze Ziektens, het Pulv, rada
Hypocacuan: van 1 fcrup,. tot : drachm,;
zonder immer de Zartarus Emeticus voor-
tefchryven , dewyl my de Hypoecacuana al-
leen, zeer wel voldeed, Dit Braakmiddel
oaf ik met een kleene hoeveelheid koud.
Water, en liet vervolgens daarop niets
gebruiken , tot zo lange dat de Liyders
begosten overtegeeven, wanneer ik hun,
van tyd tot tyd, een groote hoeveel-
heid laauw Water daarop drinken liet,
Ik befchryf de manier op welke dit
Braakmiddel moet genoomen worden
naauwkeurig, om dat my de ondervin-
1/13 ding

(v) Tissor evenwel zegt-in deeze Ziektens op

den twintigtten dag met veel vrugt een Braakmid=

del gegeeven te hebben L.C. p. 191,

hs

IÓÁ B. HUSSEM OVER-DE ROTKOORTS

ding geleerd heeft, dät, als men: dit nief
in agt neemt, en aanftonds op ’t gegec-
ven Medicament laat Drinken, ‘hetzel-
ve dan dikmaals niet aan het oogmerk
voldeed , de Rottige ftoffe in de eerfte
wegen niet genoegzaam los maakte , en
als een Purgans werkte.

-. Ik heb verfcheiden maalen gezien, dat
de Engelfche Heelmeesters, op hunne
Scheepen, aan een Zieken, drie Dagen
agter een, dit Braakmiddel lieten gee-
ven; en ik heb waargenoomen, dat
fommige, aan wien ik de Gift van dee-
zen Wortel, meede drie Dagen agter
een had laaten herhaalen, de Ziekte
veel geringer kreegen dan anderen, en
naderhand, van Inftortingen bevryd
bleeven,

De voortreffelyke dienst der Braak-
middelen in deeze Rotziektens, hebben
veele voornaame Mannen, met my on-
dervonden (w).

Ik moet hier by aanmerken, dat dit
Middel niet kan gegeeven worden aan
zulke , die aan Bloedfpuwingen onder-
worpen zyn: Én, by die geene, welke

Breu-

Cw) TH. GLAS Comment: de Febribus Lond: 1742.

Pp. 59% 125. PRINGLE L.C. part. III. D. 235. M.
J-. DE MAN Pp. II4, S, DE MONCHY ps Ille

OP DE O. IL SCHEPEN. — 165

Breuken hebben, diend: men vooraf wel
toetezien, dat de Breukband eene be-
koorlyke drukking ter plaatfe van de
Breuk maakt.

De Buikopenende Middelen, zyn
meede in deezen van een zeer grooten
dienst (x): en vooral dezulke, welke
zaet werken, het bederf in de eerfte
wegen teegengaan, en de beweeging in
’*x Bloed niet aanzetten,

De Senebladen, de Room van Wyn-
fteen, maar bovenal de Tamarinde,
zullen in deeze van veel dienst zyn. Men
kan ook in den beginne van de Ziekte,
met vrugt gebruik maaken van Klyftee-
ren, famengefteld uit een afkookfel van
Senebladen en Tamarinde, waardoor
de fchadelyke ftoffe in de dikke Darmen

„word weggefpoeld.

De Zweetmiddelen , als de Geest. van |

„Mindererus, en foortgelyke, zyn ook
door eenige Schryvers als zeer nuttig
in deeze Ziektensopgegeeven; maar, ik
kan niet zeggen, dat ik in myne behan-
deling, int algemeen genoomen, daar

veel voordeel van gezien heb.
De Aderlating, die meede van fom-
| Lund Mie

B (x) Ibid. p. 114. M. Je. DE MAN P. 117, «ct 05

166 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

mige onder de Ontlastende zaaken ge-
teld word, is in ’t algemeen in deeze
Ziektens ten uiterfte nadeelig (y): en
vooral, als die zeer ruim gedaan wordt,

De Pols zinkt als dan weg, en de
Ziekte wordt veeltyds Doodelyk, Al-
leenlyk konnen ’er enkele gevallen’ zyn,
daar dezelve te pas kan koomen, en
deeze zyn, wanneer de Ziekte in ’t be-
gin is, en de Lyders volbloedig, en
fterk zyn, en zwaare Hoofdpyn heb-
ben: dog, dan zal evenwel de Aderla-
ting niet zeer groot gefchieden moogen,
En fchoon fommige het afgelatene Bloed
in den beginne der Ziekte met een zo-
genaamde Crufta Inflammatoria gevon-
den hebben; en deeze korst voor een
teeken van ontfteeking hielden , beflui-
tende daaruit, dat de Ziekte eene twee«
de Aderlating vereischte, zo heeft ech«
ter de uitkomst geleerd, dat zy zig hier-
in bedroogen hebben,
_ Wat eigentlyk die ontfteekingskorst
op het afgelaate Bloed zy, me 5

‘ 7 / an

(y) s. De MOoNCHY Prys-Verhandel: p. 107. Me
T- DE MAN Pp. 128. VAN SWIETEN Ziektens der
Heirl: vierde druk p. 88, PRINGLE Nederd: Vert:
Pp. 332. HUXHAM over de Koortfen Nederd; Vert;
Pe 13E * Veld » BAR tr or Krin de ie er shad / At es ot

OP DE O, L SCHEPEN, 167

kan men nazien het werkje van den
Heer M. J. DE MAN (z), Ik moet hier
by aanmerken, dat men nimmer, bui-

‘ten andere omftandigheeden van de

Ziekte, meede in aanmerking te nee-
men, op die Crufta Inflammatoria ftaat
maaken moet, dewyl my de ondervin-
ding dikwerf heeft geleerd, dat Men-
fchen die in allen deelen Gezond wa-
ren, en zig enkel uit gewoonte, in %
Voorjaar deden Aderlaten, een zeer
dikke ontfteekingskorst op hun afgela-
ten Bloed kreegen: Dit zelve heb ik by
gezonde zwangere Vrouwen, of zulke
die Kwikmiddelen gebruikt hadden,
veeltyds waargenoomen: zo dat dit tee-
ken alleen, zonder andere omftandig-
heeden meede in aanmerking te nee-
men, zeer bedrieglyk is,

II. Tot de Tweede Aanwyzing, zul-
len behooren, de gepaste Middelen om
de beleedigende ftoffe tegentegaan, en
te verbeeteren,

Offchoon nu deeze Middelen zeer
veele zyn ; zo zal ik echter mar van

| L 4 wei-

{z) Verhandeling over de Rotkoorts pag. 132,
en vervolgens. Zie ook hier over in de Maat-
fchappye der Wetenfchappen te Haarlem XI dec!
Pas. 397 ok

168 B. HUS3EM OVER DE ROTKOORTS

weinige fpreeken: te meer, om dat ik
in *t oog dien te houden , de behande-
ling van die Ziektens op de Scheepen;
en derhalven geene Middelen of zaaken
kan opgeeven, welke men aan Boord van
de Uitgaande Oostindifche Scheepen
deezer Landen niet zoude konnen be-
koomen; dus zal ik zulke Middelen aan
de-hand geeven, welke my de beproef-
de ondervinding geleerd heeft, binnen
Scheepsboord Nuttig, en de Beste te
epi er

In de eerfte plaats, zal de Koortsbast
(Cortex peruwianus) den voorrang vere
dienen (a). Op verfcheide Scheepen,
alwaar de Febris maligna putrida gras-
feerde, heb ik een wonderbaare uitwete=
king van dit middel gezien.

Ik gaf hetzelve, of in een zeer fterk
afkookfel, of in Subflantie, houdende
het laatíte voor *t beste, om dat ik ge-
loof dat de Maag, en de daarby koo-
mende vogten uit deeze Bast iets hag-
len, “geen wy ‘er door Kooking niet
uit krygen konnen. Sk BED
WT) | Dik,

(a) s. DE MONCHY p. 127. PRINGLE L.C. TE. 24
Ps 183. 186. 168. J. VAN DER HAAR in de Note
ophet Werkje van den Baron VAN SWIETEN P. 69:
ML, J. DE MAN P. 54! ET MANNE 2

ze

„Koortsbast de on tegengaat (Cc).
5 |

OP DE OQ. 1, SCHEPEN. 169

_ Dikmaals, heb ik de gemelde Koorst:
bast tot een half once, in Poeder, da-

gelyks laaten gebruiken; en fomwylen

nog in grooter hoeveelheid, met een
zeer goeden uitflag. Met het gebruik van
dit Middel, moet men aanhouden; en,
fchoon de Ziekte al voor een groot ge-
deelte fchynd geweeken te zyn, moet

„men echter niet te vroeg daarmeede op-

houden; of de Lyders loopen gevaar
om weder inteftorten. |

Indien de Zieken zig in omftandig-
heeden bevonden, die hun verhinderden,
dit Middel door den Mond inteneemen,
zo zoude men hetzelve, by wyze van
een Afkookfel, door Klyfteeren naar
binnen konnen brengen; en,‚ wanneer
zoodanig een Klyfteer kan binnen ge-
houden worden, zal het zeer wel kon-
nen opgenoomen, en onder het Bloed
worden gebracht (b). Ik heb dikmaals

„foortgelyke Klyfteeren laaten infpuiten,

waarvan niets terug kwam, en al het

ingefpooten vogt geabforbeerd wierd,
Volgensde proeve, door PRINGLE ge:

daan, is gebleeken hoe fterk deeze

e

(b) M. J. DE MAN pag. 148.
‚…_{e) Append. paper &‚ C; IL, Exp, XIII, p. 280,

170 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

De ondervinding heeft ook geleerd,
dat de Virginifche flangen Wortel, (ra-
dix Serpentaria Virginiana) meede een
voortreffelyk Middel tegen de beder-
ving (d) ; en dikwerf van een zeer heil-
zaame uitwerking in deeze Koortfen is
geweest. Ook verhaalen PRINGLE ,{ en
LIND, dat zy de Radix Contrajerva
meede in deeze van een zeer goeden
dienst gevonden hebben,

De Zlixir Vitrioli, en Sp. Sulph. per
Campanam, zyn meede in deeze Ziek-
tens van een uitfteekenden dienst; en, ik
kan zeggen, dat ik van deeze Bergzuu-
ren, gemengt met een fterk afkookfel
van de Koorstbast, dikwerf een zeer
groote uitwerking ondervonden heb.

Het Salpeter (Nitrum) wordt ook ge-
foemd in deeze Ziekte, Ik heb veel-
tyds dit aan myne Zieken laaten gee-
ven, maar nimmer daarvan die uitwer-
«king gezien, welke ik van de Koortsbast
waarnam, -

Van eenige, wordt ook de Campher, |

met W ynazyn , als een Specificum in deee
ze Ziektens opgegeeven, ETMULLER ver-
haald

(d) Painorz In C, T. e.p. 171, On Esper vijs

‚OP DE O. L SCHEPEN. 1î

haald (e) dat HEinmus, ter zyner ge.
dagtenis, een Standbeeld- opgerecht
wierd, voor den dienst, welke hy in %
geneezen van de Pest te Werona gedaan
had: en dat de voornaamfte bafis van
Zyn geneesmiddel, de Campher ware
geweest. Dan, dewyl ik nimmer in dee-
ze Koortfen van dit Middel gebruik heb
gemaakt, zo kan ik by eige ondervin-
ding hier niet van fpreeken (f).

_ ‘Toen ik in Zralien was, heb ik ge-
zien, dat een zeeker Geneesheer aldaar,
PIZZORNI geheeten, die veel door Tur-
kyen gereist, en zeer veele kwaadaarti-
ge Koortfen behandeld had, aan de
zulke welke aan Rotkoortfen laagen,
een Haustus voorfchreef, beftaande uit
Acetwin Vini, Theriaca en Crocus, van
welk Medicament hy my verzeekerde,
( in

(e) Tract. de Peste tom. L p. 263. Francfortfche

uitgaaf in fol. 1688,

…(f) De Franfche Geneesheeren hebben in de
laatfte Pest te Marfeille, een groot gebruik ge=
maakt, van Azyn en Campher, met een zeer
golderbatkiag 11 viert

__De Heer y. vrirac heeft in een foort van grass
feerende kwaadaartige Koorts, gebruik gemaakt
van de Campher, met byvoeging van Salpeter., Zie
Bataafsch Genootfchap te Rotterdam 1fte deel p. 450. Men
“ie ook over het gebruik van de Campher in Rot=
koortfen de Verhandeling van de Heer p, LxSoNse

172 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

in kwaadaartige Koortfen een voortref=
felyke uitwerking gezien te. hebben:
maar, alzo de bafis van de Zberiaca
het Opium is, zo zoude ik dit middel in
deeze Ziektens niet verkiezen.

De Kerften Chirurgyn je. VLIETE-
NER, nu onlangs t’huis gekoomen, op
wiens Schip de Febris maligna. putrida
Epidemisch was geweest, heeft my ver-
haald, een uitfteekenden dienst onder:
vonden te hebben van dat Medicament,
hetgeen HUXHAM in zyn Werkje over
de Koortfen. opgeeft; beftaande uit de
Cortex peruv: „ Flaved: Aurant: bispan:
„Rad. Serpent: Virg: ,Croc: Anglic:, Cocci-
nell: Sp. Vini Gallie: , en Elix. Viriol, (2).

De Middelen welke genoomen wor-
den uit de Plantgewasfen, zyn in dee-
ze Ziektens van een voortreffelyken
dienst; als verfche Oranje Appelen, Ci-
troenen, Limoenen, Zuuring, Sapvan
Aalbefiën en dergelyken: maar, ik heb
reeds te vooren aangemerkt, dat ik m
bepaalen moest aan zoodanige Midde-
len, welken aan Boord van de Uitgaan-
de Oostindifche Scheepen te bekoomen
waren, Echter zoude men deeze

Schee-

(8) Tie suxmAM Proeve over de Koorten, Nee
derd: Vertal: pag. 146147. )

‘OP DE O, L SCHEPEN, _ 173

Scheepen van een genoegzaamen voor-
raad van Sap, of Gely van Aalbefiën;
en Citroen-, of Limoenfap, konnen
voorzien,

Omtrent de Leevensregel in deeze
Ziektens, zal het best zyn, dat men de
Lyders geen Soepen van Vleesch toe-
bereid, laat geeven; dewyl deeze het
bederf in de eerfte wegen nog vermeer-
deren (h); maar, m@n kan hun dunne,
en ligt verteerende Voedfels toedienen,
bereid uit Havergort, of Ryst, met
Corenten of Rozynen, waarby men,
na de omftandigheeden der Ziekten,
een weinig Rynfche Wyn kan doen.
Brood, met fap van Aalbefiën toebe-
reid, zal meede zeer goed zyn; en, in-
dien ik my niet al weder in deezen be-
paalen moest, zo zoude ik voedfels uit
gekarndemelk , Boomfruiten, en verfche
Groentens, zeer aanpryzen. Evenwel
zoude, zo lang de Scheepen in Texel
lagen, en dezelve te bekoomen waren,
hiervan gebruik konnen worden ge-
maakt,

De

(h) LIND zegt: de Engelfche Geneesheeren ftaan
in kwaadaartige Koortfen, geenzints het gebruik
van Soepen toe, zo als de Franfche en Spaantche
Geneesheeren doen,

TJA B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

De Drank, die in deeze Ziektens, in
eene. groote hoeveelheid moet gebruikt
worden, en een voornaame zaak tot
doorfpoeling in de vogten is, diend te
beftaan uit gekookt, of dun garste wa-
ter, met een genoegzaame hoeveelheid
Citroen- of Limoenfap en Suiker, tot
een aangenaame fmaak klaar gemaakt,
Water, met Sap, of Gely van Aalbe:
fiën, of met Tamarinde gemengt, en
foortgelyke, Indien het te bekoomen
was, zoude een Drank van Water, met
Zuuring gekookt, meede zeer dienstig
zyn. Van deeze Dranken, konnen de
Lyders niet te veel drinken; en, alzo
zy den meesten tyd geen bezef hebben
om drinken te eisfchen, zo heb ik al-
toos een der zogenaamde Zieke-Vaders
gefteld, die geduurig van de eene
Kooy tot de andere gong, en de
Zieken ongevraagt, van tyd tot tyd,
van deeze opgenoemde Dranken zoveel
liet drinken als zy konden: Want, de
ondervinding leerde my, dat als zy niet
in eene groote hoeveelheid dronken, de
Lighaamen als uitdroogden, en de
Ziektens kwaadaartiger wierden. Ook
ondervond ik, dat het gebruik van dee-
ze dranken, in eene groote hoeveel-

heid

4
.

‚_ OP DE O, L SCHEPEN 175

heid, eene zagte uitwaasfeming te wege
bracht,

Omtrent de verfchillende gevoelens in
het aanleggen van Veficatoria , in deeze
Ziektens, zal ik nu niet {preeken, maar
alleen zeggen, dat ik dezelve in myn
Practyk (hoe zeer voornaame Mannen
in deeze Ziektens daarvan verhaalen
grooten dienst gehad te hebben) van ge-
ringen dienst gevonden heb; hetzy, dat
ik die in den Nek, of aan de Kuiten liet
aanleggen, Ook ben ik thans van ge-
voelen, datde Veficatoria, in deeze Ziek-
tens, veeltyds nadeelig zullen zyn, Al-
leenlyk kan ik ’er van zeggen, dat ik
enkele reizen, wanneer de Lyders de
Ziekte in den hoogften Trap hadden,
in een geduurige Slaap, en als Sterven-
de lagen, gezien heb, dat dezulke,
wanneer de Veficatorien aan de Kuiten
zeer fterk, en met herhaaling wierden
aangelegt, zy door de geweldige pynen,
als herkwamen, en door de Ziekte ge-
koomen zyn. Dan, dewyl het Genoot-
fchap onder, de Zinfpreuk Servandis
Civibus, dit als een Vraag om te beant-
woorden heeft opgegeeven, vertrouw
ik, dat wy binnen kort, door genoeg-
Zaame proeven, omtrent het voor-, of

na-

176 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

fiadeel, van het gebruik der Spaanfche
vliegen in Rotkoortfen, nader zullen
Onderricht worden.

Aangaande de Zumores, en daarop
volgende Abscesfen, in de Glandulae pa-
rotides, of op andere plaatfen van ’
Lighaam, zal ik alieenlyk aanmerken;
dat men nimmer trachten moet om de-
zelve te refolveeren , dewyl de ondervin=
ding leerd, dat dit altoos gunftige poo-
gingen van de Natuur zyn; om de Zie-
ke ftof alhier te plaatfen: maar in tee-
gendeel moet men, door verzagtende
Pappen, en Pleisters, deeze goede Poo-
ging van de Natuur, zoeken te hulp te
koomen: en; zodra die Zumores teeke-
nen van een daarin beflooten Etter heb-
ben, moet men dezelve openen.

De behandeling der byzondere toe-
vallen in deeze Ziekte , als de Geel-
zugt, Stuiptrekking, Ongevoeligheid,
den Hoest, den Hik, de Opblaazingen
in den Buik, als anderzints, ga ik, als
alleenlyk over de geneezing in ’% alge-
meen fpreekende, voorby; te meer,
om dat ik die toevallen, voornamelyk
befchouw ; als gevolgen van de Ziekte ;
en,‚ zo men, -door myne opgegeevene
Middelen, de zieke ítof uitwerpt en

vere

ÒP DE OL SCHEPEN 17)

verbeterd, zo zullen als dan ook deeze
toevallen verminderen, of weggenoo-
__men worden: echter konnen ‘er omftan«
digheeden in voorkoomen ; die eene by=
zondere behandeling vereisfchen. Ook
merk ik aän , dat de Diarrhoea in dee«
ze Ziekte, zeer zelden byzondere Ge-
neesmiddelen vordert: Want, zo de«
zelve van eenen Scheidenden aart zy,
moetze nimmer geftuit worden: en is
dezelve Toevallig, dan; is zy in deeze
__Ziektens veeltyds een teeken , van eene
__naby zynde Dood, |

De Geneezing , omtrent hèt doorleg-
en op de plaatfen van het Os Sacrum ,
Heupen, als anderfints, en de daarop
volgende Gangraena, betreft de Heel-
konst, en de behândeling in deezen,
vereischt niets byzonders, …Alleenlyk
moet ìk hierby zeggèn, dat ik fomtyds
met de uitterfte verwondering gezien
heb, dat Lyders, welke deeze Febris
maligna putrida in den hoogften Trap
hadden, Gangraena en Sphacelus kree.
gen, trekkende zig uit van de Schou.
ders af, tot aan den Anus toe, hetgeen
met geheele ftukken fepareerde; en
niettegenftaande dezulke geen Bedde-
goed of Verfchooning hadden, en dus
“PL DEE, M, | on

3

578 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

op een weinig Scheepswerk in de Kooy
leggen moesten, dezelve hiervan echter
volkoomen geneezen zyn.

III, Tot de derde aanwyzing, bes
‘hoord, dat men de Lighaamskrachten
zoeke te onderfteunen, en de Leevens-
vermoogens opwekke, :

Wanneer deeze gemelde Rotkoorts,
in den tweeden, en vooral, tot in den
derden Trap geklommen is, de krach-
ten van den Lyder ten eenemaal ver-
vallen zyn, en de Ylhoofdigheid of an-
dere omftandigheeden het niet verbie-
den, zal, om aan deeze aanwyzing te
voldoen, het gebruik van Wyn, als
een. voortreffelyk Middel moeten aange-
merkt worden.

_Men geeft dan aan zulke Lyders, van
tyd tot tyd, een. weinig van deezen
Drank: en dan zal boven allen, de
Rhynfche Wyn van een uitfteekenden
dienst zyn. Alle. Schryvers, die de
Bebris maligna putrida behandeld heb=
ben, roemen derzelver nuttigheid, en
pryzen het gebruik van den Wyn in
deeze Ziektens ten hoogften aan (i). ha

| an

OP DE O: L SCHEPEN. 199

kan zeggen, dat my de ondervinding
_ heeft doen zien, den uitfteekenden dienst

van het gebruik van Weyn in deeze
Ziektens; en dat ik die natuurlyke trek,
welke deeze Zieken tot geestryke dran-
ken hebben (die ook van veele fchryvers
is waargenoomen) dikwerf in hun heb
ondervonden. Veeltyds heb ik gezien;
dat zulke, die gezond zynde, nimmer
of zeer zelden geestryke dranken ge-
bruikten, in deeze Ziektens, als zy
deeze dranken bekoomen konden, met.
zeer veel fmaak dronken. Meer dan
eens heb ik waargenoomen, dat Zy;
die aan deeze Ziekte lagen, wanneer
zy nog eenig bezef en vermoogen had:
den, hunne Maats om Wyn, Brände:
wyn, of Genever verzogten. À
De Heeren s. DE MONCHY (k) én M. j.
DE MAN (Ì) betuigen, dat, toen zy aan
deeze Koorts lagen, zy dien natuurly=
ken trek tot geestryken dranken in hut
zelven ondervonden hebben. Het mad:
tig gebruik van Wyn, zal dan van véél
dienst in deeze Ziekteris konnen wee-
M 3 ZEN,

(k) Prys-Verhandeling in de Maatfchappye te
Haarlem, óde deels zfte tuk p. 140. ad

D Verh '
SA erhandeling over de Rockoarts p,‚ 17%

180, B, HUSSEM. OVER DE ROTKOORTS

zen; en vooral zal het gebruik daarvan,
ook te pas koomen, als de Zieken reeds
aan de beterhand zyn.

‚„Dus-de Middelen ter Geneezing-heb-
bende-opgegeeven, ga ik over, om te
{preeken van die Zaaken, welke men in
agt neemen moet, om den Voortgang
van deeze gemelde Ziekten te fluiten.
…_In dereerfte. plaats zal * dan van de
uiterfte aangeleegenheid zyn, dat, wan-
neer deeze gemelde Oostindifche Schec-
pen nog in Texel liggen, en ’er onder
het Volk van deeze Ziektens koomen,
die Zieken, aanftonds uit de Scheepen,
op het.Hospitaal Schip worden overge-
bracht (+). Hierdoor zal men de
Lucht, in het Zusfchendeks Zuiver hou-
den, en-de overige gezonde Manfchap-
pen voor Befmetting. bevryden, Ver-
volgens moet men alles aanwenden, om
de Lucht Zusfchendeks, dagelyks te ver:
frisfchen, en te zuiveren, Dit zal dan,
zo lang deeze Scheepen in Texel lig-
gen, konnen gefchieden, door het Han-

DE | gen

(5) De Oostindifche Maatfchappye heeft in %
voorleeden Jaar, het pryswaardig befluit genoo=
men, om een hunner Scheepen tot een Hospitaal

Schip te doen gereedmaken, en dat Schip in Texel
fe plaacfen, »

gen of Opheifen van zogenaamde Koel,
Wind, of Lucht Zeilen; maar by Ree-
genagtig Weer, of als de Scheepen na
Zee gaan, en Storm ontmoeten, zal
men van deeze Koel, Wind, of Lucht
Zeilen, geen gebruik konnen maken.
In dit geval is het dan, dat de zoge-
naamde Windmouw te pas komt, waar-
door. men altoos frisfche Lucht 7Zus-
Jehendeks brengen kan, Hier over zal
ik nader fpreeken , onder myne Vierde

_ Afdeeling, en de groote nuttigheid

daarvan aantoonen.

Zo lang de Scheepen in Texel lig-
gen, dienen alle morgen (by goed wee-
der) de Kooijen van het Volk naar bo-
ven te worden gebracht; en op de Sten-
gen geplaatst; even gelyk altoos op de
Oorlogfcheepen in gebruik is. Dit geeft
„niet alleen een meerdere ruimte Zus-
Jfchendeks, en frisfcher Lucht, maar
ook kan dan de Wind beter door de
Kooijen, die op de Stengen liggen heen
waaijen.

Van het openen der gefchut Poorten,
kan ik niet fpreeken, om dat die op
deeze Scheepen worden Zvegebreeuwt.
De edes echter, kan men, zo
lang de Scheepen in Texelliggen , open

dr biotorMAg ut DP Zet-

182 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

ten, om hierdoor verfche Lucht in het
Tusfchendeks intelaaten.

_ Dagelyks moet men, in ’t Zwsfchen-
deks, met Azyn fprengen. Dit verbeen
terd niet alleen de befmettelyke Lucht,
maar geeft daarenboven, een aangenaa-
me frisfche Reuk, Op fommige Schee-
pen, heeft men de gewoonte, om de
Azyn in een holle Bak te doen, en
daarin een gloeijende Kanon Kogel te
werpen; maar deeze Reuk is niet zo
aangenaam en verfrisfchende, als de
eenvoudige fprenging met Azyn; der-
halven heb ik my altoos van het laatfte
bediend.

De befmettelyke Lucht in het Zus-
Jebendeks, kan ook gedeeltelyk verbee-
terd worden, door het Rooken met
Geneverbesfen , of door het aanfteeken
van daartoe gemaakte klompjes Bus- _
kruit; maar, zo men van de Rooking
met Buskruit gebruik maakt, moet dit |
gefchieden, op gelyke wyze als de
Heer LinD dit opgeeft (m).

De Zindelykheid, moet in dit Zus-
Jchendeks, zeer in agt genoomen wor-

den, Dagelyks diend het Dek alhier
ge:

| (mm) LiNp Middel, ter.gezondheid 8e. p. 53e

OP DE O. %, SCHEPEN, 183

veegt en gefchraapt te worden; en nim-
mer of zeer zelden moet men alhier nat-
te Swabbers gebruiken, De Kisten die-
nen alle weeken eens, (Ik fpreek nog
als die Scheepen in Texel liggen) of
meermaalen , verplaatst te worden, en
alles agter dezelve fchoon gemaakt, De
veelheid van die Kisten , moet men
verminderen, door, even als op de
Oorlogfcheepen in gebruik is, de goex
deren van vier, of meerder Man, in ee-
ne Kist te plaatfen.

Tot meerder ruimte in dit Zwsfchen«
deks , geef ik in bedenking, of menniet,
gelyk op alle de Oorlogfcheepen in ge-
bruik is, de Anker Touwen in het
Ruim zoude konnen laaten vaaren; die
nu op de Oostindifche Scheepen in de
Boeg, of het zogenaamde Kabelgat wor-
den gelegt, In de laatfte Zroebles te
Ceilon, voeren de Anker Touwen op
de Oostindifche Nederlandíche Schee-
pen, derwaards heen gerigt, door het
groot Luik tot in het Ruim, waardoor
men meerder ruimte Zusfchendeks hadt.

Aan de gezonde Manfchap, zoude
men dagelyks eene zeekere hoeveelheid
van fterken drank, het zy eenvoudig,
of met Kina getrokken, konnen uitdee--

M 4 lens

u
8

134 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

len, Dan, hierover zal ik nader ípree?
ken onder myne vierde Afdeeling,

Dit derhalven, zyn naar n:yne ges
dachten, die Zaaken, waardoor men,
als de Oostindifche Scheepen nog in
‘Texel liggen, den voortgang van kwaad
aartige Ziektens daarop kan Stuiten.
Jk ga nu over, tot het vierde Lid der
Vraag; namelyk de aanwyzing, der
Beboedmiddelen, waardoor men, is het
niet geheel, ten minften voor een groot
gedeelte, de kwaadaartige Ziektens op
gemelde Scheepen, kan Woorkoomen,

VIERDE AFDEELING.

Wy hebben de Oorzaken , waar:
door de Kebris maligna putrida op de
Uitgaande Oostindifche Scheepen dees
zer Landen wordt voortgebracht, voor-
namelyk befchouwdte beftaan, in den
flegten (laat van het grooifte gedeelte der
Manfchappen waarmeede deeze Scheepen
worden bevolkt , En in de Verblyfplaats,
gefchikt voor die Maníchappen op dee:

« ze Scheepen, ue

De voornaame Beboedmiddelen. der=
halven, om deeze Ziektens voortekoos

blie: ve men,

„OP DE O, L SCHEPEN, 185

men, zullen dan zoodanige zyn, wel-
ken, zo veel moogelyk is, die Oorza-
ken konnen wegneemen, of immers zo

zeer verminderen , datze niet meer zul-

ke fchadelyke uitwerkfelen konnen
voortbrengen.

Als het eerfte Behoedmiddel dan, zal
hier in aanmerking koomen, de aan-
neeming van gezonde Manfchap, en de
bezorging van die Gezonde, op de
Scheepen.

Ten deezen opzigte zoude het goed
zyn, vooral met betrekking tot de Sol-
daaten, dat men dezelfde Voorzorgen
in agt nam, welke in gebruik zyn by
de Westindifche Compagnie ter Kamer
Amfterdam. Een bekwaam Genees-
heer namelyk, of Heelmeester, moest
die Manfchappen Hoofd voor Hoofd
naauwkeurig onderzoeken; en in dat
onderzoek, wel oplettend agt geeven,
op de Bedriegeryen, welken dikwerf in
derzelver voorkoomen gebruikt worden;
op dat hy geen met Carmyn gefchiiderd
Aangezigt, voor een gezond ichynende,
en dus een vermomde Zieke , voor een
waarlyk gezonde befchouwde, Onge-

Jooftyk inderdaad is het, welke Kon-

flenaryen ten deezen opzigte, by het
M 5 on:

186 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

onderzoek der Manfchappen voor de
Westindifche Compagnie gebleeken
zyn, door de oplettendheid van dien
Heelmeester, aan wien deeze zaak is
toevertrouwt,

Maar, dewyl het niet voldoet, dat
gezond Volk wordt aangenoomen , wan-
neer in deszelfs plaats Zieken naar Boord
gezonden worden, zo moest die aange-
noomen gezonde Manfchap, terftond
in Kaagen worden ingefcheept, en na,
Boord vertrekken,

Hierdoor zoude men voorkoomen,
dat dit aangenoomen gezond Volk, niet
weder aan Befmettingen van kwaade
Ziektens wierd blootgefteld , vooral,
als in die Huizen, waaruit zy koomen,
reeds zulke Ziektens heerfchen,

De PJunjes, en verdere Noodwendig-
heeden, dienende tot uitrustingen van
deeze Manfchappen, zoude de Volk«-
houder in voorraad gereed konnen heb=
ben; die dan aanftonds op ’t Oostin-
disch Huis, of in de Kaagen bezorgt
wierden, Of, hetgeen nog beter zyn
zoude, dat de Compagnie zelf, de be-
zorging van die Uitrustingen aan zig
behield ; door lemand, daartoe aante-
ftellen, welke de bezorging van die Uit-

Tus-

OP DE O, L SCHEPEN, 187

rustingen op zig had. De kosten, hier-
toe, zouden, op de een of andere wys,
zeer wel gevonden konnen worden,

Hierdoor zouden deeze Soldaaten,
meerder , en beeter Plunjes konnen
hebben, als hun nu wordt meedcge-
geeven, die den meesten tyd zeer ílegt,
en niet in ftaat zyn om zelfs een gerin-
ge Reegenbui afrekeeren.

Indien men oordeelde, dat het niet
wel doenelyk was (lk fpreek hier van
de Soldaaten en Maníchappen die uit
de Huizen van Volkhouders koomen)
om dezelve zo aanftonds by de aannee-
ming naar Boord te konnen zenden,
dan konde men zig meede van die
Voorzorg, welke de gemelde Westin»
difche Compagnie genoomen heeft, bee
dienen; namelyk, om door den Pros
voost, Man voor Man, hunne lengte te
laaten meeten, en op te Schryven; als=
meede, daarbytezetten, het Poftuur
en Uitzigt. Wanneer dan die Man-
chappen, op de Kaagen Gemontterd
worden, moet die Monftering naauwkeu«
rig volgens. de genoome Lyst gefchie-
den; om dus te zien, of *er ook eenige
verwisfeling in de Manfchap plaats heeft,
en een Ziekelyk perfoon, voor een aan-

ge-

188 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

genoomene gezonde in de plaats gefteld.
is. Echter komt men hier meede niet
voor, dat de reeds aangenoomene ge-
zonde Manfchap, na hunne aannee-
ming, in gemelde Huizen, als daar een
befmette Lucht is, of kwaadaartige
Ziektens heerfchen, befmettingen be-
koomen ; en dus de Ziekte, in zig zelf,
of met hunne PJunjes aan Boord kon-

nen brengen (*). — an
ans

(*) By de aanneeming der Manfchappen voor
onze Uitgaande Oostindifche Scheepen, moest
men altoos zoodanige uitkiezen , welke in allen
deelen Gezond , en indien zulks teevens mooglyk
was, alle Inboorlingen waren. Misfchien zou het
laatfte eenigermaate begnnftigt Konnen worden,
door het verhoogen der Maandgelden. Vreemdelin=
gen, door armoede verzwakt, Zieken, zy die
door een lang verblyf in de Huizen der Volkhou-
ders, op eenigerlei wyze befimettelyke Ziektens
bekoomen hadden, behoorden nimmer te worden
aangenoomen,.

Of, men moest, ter Verhoeding der befmettely-
ke Ziektens in de gemelde Huizen, de Volkhou=
ders Geregtelyk verpligten , zoodanige Huizen tot
hunne Wooningen te verkiezen, welker ruimte
evenreedig was, aan het getal der Menfchen wel-
ke daarin Huisvesten.

De Steedehouder daarenbooven, konde door
een weeklyks onderzoek , zorge draagen „ dat die
Huizen behoorlyk van frisfche Lucht voorzien,
en, zo veel mooglyk, Zindelyk gehouden wier=
den; gelyk ook, dat de Manfchap aldaar, van het
noodige voorzien ‘wierd; dat ’er geene tegen hur=

nen

re neren Se en

“OP DE O,L SCHEPEN. 189

„Thans heeft men by de Kamer te
Amfterdam in gebruik, om het Volk,
op gemelde Oostindifche Scheepen , in
Texel te Vifiteeren ; en die geenen, wel-
ke men van een kwaade gefteltheid„ of
door verouderde ongemakken aangetast
vind, weeder optezenden. Dit is zeker
lyk een pryfelyke Voorzorg, en Be«
hoedmiddel ,‚ maar dan diend de eer-
ften Heelmeester in tyds aan Boord te

Zyn,

nen wil werden opgehouden; en dat, als ’er be-
fmettelyke Ziektens in begonden plaats te grypen,
de Zieken overgebracht wierden naar een daartoe
bekwaam Hospitaal.

Een nog beeter middel, om zig van gezond Volk:
te verzeekeren, zoude zyn, dat de Oostindifche
Maatfchappye in elke Stad hunner Refidentie, een
openbaar Gebouw ftichte , waarin Ieder die lust
had tot den Oostindifchen Zeedienst, en Gezond
was, ingenoomen, en zo lange gehuisvest wierd,
tot hy aan Boord ging. De Kostgelden en Uit=
rustingen , zouden naderhand konnen worden in-=
getrokken van de Maandgelden en Tranfporten,

„Kan dit niet ter uitvoer gebracht worden : zo
zoude de Compagnie, voor hunne Scheepswer-
ven, één, of meerder Scheepen ten Anker kon=
nen doen liggen, en elk aangenoomen Man, aan-
ftonds daarop overbrengen; die aldaar zo lange
hun Verblyf hadden, tot dat dezelve op één der
Uitgaande Scheepen konden worden overgebracht.

Dus zoude dit Volk, in den tusfchentyd van
hun Verblyf op die Scheepen, tot dien tyd toe
dat zy op één der Uitgaande Scheepen overge-

bracht wierden, aan het Scheepsleeven gewennen,
in den Scheepsdienst geoeffend konnen worden,

dq E Oad en

490 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

Zyn, om deeze Vifitatie met alle naauw:
keurigheid te doen, en wel zo dra de
Manfchap aan Boord komt; want, zo
men daarmeede wagt, tot dat ’er eene
algemeene Vifitatie in Texel gefchied,
dan kan reeds, door dit Volk, de Be-
fmetting in het Schip gebracht zyn.
„Het zoude ook eene zeer nuttige
Voorzorg zyn, wanneer men ten tyde
der aanneeminge van Volk, naauwkeu-
rige kennis nam, of ’er ook in de Hui-
zen der Volkhouders, kwaadaartige
Ziektens heerschten,

In-

en dus bekwaam gemaakt tot den Oostindifchen
Zeedienst. De Kosten, hiertoe noodig, zouden
op de bovengemelde wyze konnen vergoed worden ;
alles op eeven dezelfde wyze „ alsde Engelfchen ge=
woon zyn in de Havens van Portsmouth , Plymouth,
en andere, by het Presfen van Scheepsvolk , wan=
neer zy die Maníchappen op ecn Schip, hetwelk
by hun het Wagtfchip geheeten wordt; overbren=

en; alwaar dezelve dan dagelyks in den Zeedienst
geoeffend worden, tot. zo lange, dat deeze op één
der na Zee gaande Scheepen worden overgebracht,

Ik beken, dat alle deeze voorftellen zwaarig=
heeden in zig bevatten, welke in eene Republicq
gelyk de onze, inderdaad zeer groot zyn. Ik heb
om deeze reden dezelve by wyze van eene Noot
hierby gevoegt „en ’er in de Text zelfs geen ge-
bruik van willen maken, om dat ik oordeelde dat
deeze niets bevatten moest, dan zulke Zaakens
die in allen opzigten Gemakkelyk , Uitvoerbaar en
Voldoende, of geheel, of ten deele, Proefondere
vindelyk waren,

‚ OP DE O, . SCHEPEN. 19E

Indien, nietteegenftaande deeze Voor-
zorgen, echter befmette Manfchap aan
Boord van gemelde Oostindifche Schee-
pen kwam, of dat de kwaadaartige
Koorts zig onder het Volk, wanneer
deeze Scheepen nog in Texel lagen,
vertoonde ; dan moeten (zo als ik
te vooren onder myne derde Afdeeling
reeds heb opgegeeven) zulke Zieken,
aanftonds op het Hospitaal Schip wor-=
den overgebracht, om dus de Scheepen
van Befmettingen te bevryden, en de
kwaadaartige Koortfen onder het Volk
voortekoomen.

De Herftelde Manfchappen, moet
men niet op de Scheepen weeder innee-
men, voor en aleer hunne krachten vols
koomen herfteld zyn, en Zy zig onts
daan hebben van alle hunne, op *t Hos.
pitaal Schip gebruikte Kleederen, die
Zy, ftaande hunne Ziektenaldaar, heb«
„ben aangehad, A00 a
_ Ten dien einde was het noodig, dat
door de Oostindifche Maatfchappyes,
hiertoe, eene meerdere voorraad van
Kleederen en Kooygoed wierd meedege:
geevern, omin dit geval, aan de behoef:
tigen uittedeelen, De kosten hiertoe;
zouden niet opteweegen zyn; Pen

et

192 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

het groot nadeel, hetwelk door dit ver=
zuim kan worden te wege gebracht.

Indien echter dit Voorftel eenige
zwaarigheeden mogt influiten, zo zoude
men gebruik konnen maaken, van eene
vooraf gedaane naauwkeurige Was-
fching dier Kleederen, de blootftelling
deezer aan de Lucht, en het Berooken
met Swavel:, De gewoone behandeling
derzelver, ten tyden van befmettelyke
Ziektens. MS,

Men kan naauwlyks gelooven, van
hoeveel belang dergelyke Voorzorgen
zyn, en hoe nadeelig het tegendeel is,
zonder de ondervinding te raadpleegen.

LIND zegt hier omtrent ” dat Klee-
deren uit befmette plaatfen koo-
» mende, en aan Boord gebragt, dik=
„ maals Befmettingen hebben verwekt,
„ die men naderhand, niet dan met veel
» moeiten heeft konnen uitroeijen; de-
„ wyl de bedorven Lucht, in een Schip
„ vol Menfchen, de verfpreiding daar-
» van grootelyks begunftigt, — De
„ Voorzorg, om de Kleederen der gee- -
» nen, welken uit befmette plaatfen,
» of uit Newgaate koomen, te Vernie-
„len , behoord niet verwaarloost te
„» worden, == Wolle Kleederen oe

î k €

NSS

OP DÉ O, í, SCHEPEN 193

5 bekwaam om de Befmetting langen
» tyd te behouden: en ‘er is geene an-
» dere zeekerheid tegen deeze zaaden
» van Befmetting in de Kleederen zit-
» tende, dan dezelve te Vernielen.

PRINGLE heeft aangemerkt, dat eeni-
ge Tenten, van Flechenheim, alwaar
een kwaadaartige Koorts geheerscht
had, ter Scheep naar Gend gevoerd,
om aldaar herfteld te worden; driën-
twintig Werklieden befmettede, waar-
van ‘er zeventien geftorven zyn.

Meer dergelyke Befmettingen, door
Kleederen uit befmette plaatfen koo-
mende, alleen te wege gebracht; zoude
ik konnen opgeeven.

Men diend dan hierin alle mogelyke
voorzorg te gebruiken; zo wel omtrent
de Kleederen, als omtrent de Man-
fchappen.

LIND verhaald, dat, ftaande den laats

_ften Oorlog, een Hollandsch Oorlog«

fchip, uit de Westindiën koomende, te
Spithead binnen liep. Aan Boord van dit
Schip, waren twee Engelfche Matroo-
fen, welken op hun verzoek, uit den

_ Hollandfchen dienst ontflaagen, in die

Pi

He PI, DEEL

der Britfche Kroon overgongen. Dee-
zen, op het Engelsch Oorlogíchip ge-
RE koos

194 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

koomen, waren fchynbaar gezond, en
hadden geen teeken van Ziekten. Ech-
ter vond men één derzelver, den vol-
genden morgen Dood in de Kooy liggen ,
terwyl de andere van een kwaadaartige
Ziekte werd aangetast, die wel haast,
Zig door de geheele Engelfche Vloot,
aldaar liggende, verfpreidde (n).

De Capitein FREDERIK TISSER, kwam
in den Jaare 1765 ‚ met het Nederlandsch
Compagnie Schip de Drie Papegaaijen,
aan de Caap de goede Hoop, met ge-
zond Volk, Elf van deeze Manfchap
egter, door kwaade gefteldheid in hun«
ne Lighaamen, en om andere ongemak:
ken , werden naar het Hospitaal gezon-
den. Hy moest derhalven, even zo
veele Manfchappen uit dit Hospitaal ;
van voorgaande Ziektens aldaar gebe-
terd , weder in de plaats neemen.
Schoon nu gemelde Capitein, door er-
vaarenheid wist, hoe gevaarlyk het was,
om-Volk uit befmette plaatfen aan
Boord te neemen, moest hy echter
daarin gehoorzaamen; maar het gevolg
daarvan was, dat een groot gedeelte
der Maníchap op dit Schip, van de

kwaads

CP) LIND Middel, ter Gezondheid &e, pe 55e

OP DE O. L SCHEPEN 105

kwaadaaftigëe Koorts werd aangeftee:
ken; en zeer veele, waaronder de eers
fte Heelmeester was, aan deeze Ziek«
ten geftorven zyn. _ Ù

Zodra één der Uitgaande Oostindiá
fche Scheepen gereed is om Zee te kon:
nen kiezen, behoord hetzelve nimmer
naar zyne Zieken te wagten , tmaat
diend, met den eerften goeden W ind uit-
tezeilen. Het is beter met een kleender
getal van Manfchap uittezeilen, en zy-
ne Zieken op het Hospitaal Schip ag«
ter te laaten , als dat men die aan Boord
neemt, en deeze de gezonde befmetten.

Het zoude naar myne gedagten, mee-
de als een Behoedmiddel dienen tot
Voorkooming van Zieken, wanneer het
getal der Manfchap op gemelde Oostins
difche Scheepen Verkleind wierd.

Indien het beftaanbaat was met de
belangens van de Oostindifche Maât-
fchappye; zoude het zeer goed zyn,
dat ’er Jaarlyks meerder Scheepen, en
minder Volk daarop, naar de Indiën
gezonden wierden; uit hoofde der orië-
venreedigheid die *er is, tusfchen’ het
gewoone getal van dit Volk, en de Ruim-
te in de Plaats, waarin zy op deeze
Scheepen moeten huisvesten.

N 2 LIND

196 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

LIND zegt, Scheepen met veele Man:
fchappen, moeten altoos de meeste Zie-
ken hebben, . Toevallen buiten gefteld
(vervolgt hy) zal ’er, als ’er eene door-
gaande Ziekte op de Vloot heerscht ;
en een Schip van twintig Stukken, den
tienden Man Ziek heeft, een van vyf-
tig, den vyfden; van festig den vierden;
en van feeventig of tagtig, den derden,
Ziek hebben: gelyk ik veel maalen heb
ondervonden (o).

Men kan evenwel niet ontkennen, dat
Oorlogfcheepen, van verfcheide Natien,
fomwylen met 3oo, en zelfs met 880
Koppen, Maanden agtereen, in dienst
zyn geweest, zonder Zieken te hebben,
In den laatften Oorlog, tusfchen de
Engelfchen en de Franfchen, kwam ik te
Gibralter, aan Boord van het Engelsch
Oorlogfchip de Aamelis, voerende go
ftukken Canon, en 830 Koppen, gee
commandeerd door den Admiraal Joan
BING; en vond dat Scheeps volk alle ge-
zond, hebbende in zes maanden tyd,
twee Zieken, en geen éénen Dooden ge-
had. Maar, het is zeer zeeker, dat
deeze Scheepen , meestal bevaaren

Volk,

__(o) zinp Middel, ter Gezondheid &c. p. 6.

OP DE O, L SCHEPEN 197

Volk, en in * geheel geene befimette
Manfchap aan Boord gekreegen hebben,
Ook is de Huishouding op de Oorlog-
fcheepen, geheel anders ingerigt, als op
onze Oostindifche Scheepen: en men
heeft in de Verblyfplaats voor ’t Volk
op de Oorlogfcheepen, eene meerdere
afwisfeling van frisfche Lucht, zoo,
door het Roosterwerk in Bovendek van
deeze Scheepen, als door het dagelyks
openen der Gefchutpoorten: omftandig-
heeden waarlyk, die de zaak merkelyk
veranderen (*%).

Getoond hebbende, hoe noodig het
ZY, dat men lette op de Gezondheid
der Manfchap in de Aanneeming ; en
de wyze, op welke zy aan Boord van
de Scheepen gezonden konnen worden 5

3 Zo

(*). De Oorlogfcheepen , hebben, behalven het
Roosterwerk, dat op de Luiken leet, nog een Rooster=
werk in hun Bovendek, dat van de Combyis af, tot
aan de Groote Mast toe loopt. Op wat wyze, zo
wel omtrent dit Roosterwerk in het Bovendek van de
Oostindifche Scheepen, (dat nu een Vast, en
Digt Dek is) als omtrent de Gefzhutpoorten op dee=
ze Scheepen, en meer andere zaaken ‚ veele Vere
beeteringen zouden konnen worden gemaakt :
hierover kan men nazien, het voorftel van den
Heer Commandeur RoseBoom; dat meede te vin-
den is, in het werkje van LiND, in de aanmerkine

gen van den Hecr pE WIND op pag. 87.

598 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

zo moet ik nu opgeeven dat geene, °
welk men in agt neemen moet, om in
hunne Verblyfplaats op de Scheepen,
de Lucht zuiver, en van Befmettinge
bevryd te houden,

Men brenge zig hierby te binnen, al
dat geene, % welk ik onder myne twee-
de Afdeeling, omtrent deeze WVerblyf=
plaats gezegt hebbe. Ik heb toen zeer
klaar aangetoond, welke eene kwaade,
en befmettelyke Lucht, in dit Zusfchen-
deks veeltyds tegenwoordig was; en de
ongunstige gefteldheid deezer Ruimte
op de Oostindifche Scheepen, aldaar
befchreeven,
_ Het is bekend, wat de Oostindifche
Maatfchappy, federd eenige Jaaren al
heeft aangewend, om de Lucht in dit
Tusfchendeks , beftendig te verwisfelen :
en misfchien iser nog niets beter hier-
toe uitgedagt, dan de VENTILATORS
van den Heer van swYNDRECHT te Rot-
terdam, die men thans genoegzaam op
alle deeze Oostindifche Scheepen meede
voerd, Het fchynd my echter toe, dat
ingevalle van zeer legt weeder, wan-
neer de Luiken moeten digt gelegt, en
met Prefenningen overdekt worden; die
Werktuigen, hoe nuttig ook ander

> 5 EE

Ë
|
Ë
|
|
|
|

OP DE O. L SCHEPEN. 799

alleen, niet genoegzaam zyn, om te
voldoen aan het voornaame oogmerk:
dewyl zy in dit geval, het geheele 7us-
fehendeks niets van de kwaade Lucht
konnen zuiveren , en weeder van frisíche
„Lucht voorzien.

Men zal derhalven tot andere Midde:
len meede den toevlugt moeten neemen:
en zie hier, hoedanig dezelve zyn kon-
nen.

Onder myne derde Afdeeling heb ik
gezegt, dat, zo lang als deeze gemel«
de Oostindifche Scheepen in Texel la
gen, en het Weeder goed was, men
door het Hangen, of Opheizen van zo-
genaamde Koel, Wind, of Luchtzeilen;,
in dit Zwsfchendeks , eene voldoende
hoeveelheid van Lucht brengen konde:
en hierdoor de bedorven Lucht, welke
in deeze Plaats aanweezig was, door
de openingen der Zuiken uitdryven,
Maar by flegt Weeder, of als de Schee-
pen in Zee koomen, en Regenagtig
Weeder, of Storm ontmoeten, konnen
deeze Zeilen niet gemaklyk, en veel-
tyds onmooglyk gebruikt worden: in

lit geval is het dan, dat de zogenaam:
de Windmouw te pas komt,

Diet Werktuig, dat in gebruik is op

ii N 4 de

200 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

de Franfche Scheepen; en zo men zegt;
_door de DEENEN uitgedagt; is bereids
door DU HAMEL DU MONCEAU en DE
‘WIND befchreeven : maar, ik maak de-
zelve op eene andere wyze; zo als men
zien kan, uit de hier neevenftaande Af
beelding, en de daarby gevoegde Ver-
klaaring (*), als men deeze vergelykt,

met

@) VERKLAARINGE

DER NEVENSTAANDE

AF BEELDIJNG

A. C, Iseen zogenaamde Windmouw, gemaakt
van Zeildoek.

A, Het bovenfte einde deszelve, voorzien
met een Touwen Ring, om daaraan te
konnen opgehangen worden.

B, Een Langwerpige opening , ter inlaatinge
van de buiten Lucht.
C, Het onderfte einde van deeze Kooker,

door welke de ingelaaten Lucht eenen
uitgang vind,
D. D, D, D, D, Toonen aan, zo veele houten Hoe=
pels, gehegt aan de binnenfte
oppervlakte van dit Werktuig,
om hetzelve altoos uitgefpannen
te houden,

Vl Deel, El. 200,

KANN

votsctap.

ecumsat Ger.

ten

OP DE O. kl SCHEPEN. got
_ smet die Afbeelding, welke DU HAMEL
DU MONCEAU daarvan geeft (p).
___Het Voorluik, en het Grootluik, zyn
de openingen, door welken dit Werk-
tuig, met zyn onderfte einde inhet Zus-
fchendeks word ingelaaten. Als zulks
gefchied door het Woorluik, dat ik ge«
zegt heb op deeze Scheepen in het Áaa-
belgat te zyn, ’*t welk door een Houten
Schot, van ’ Zusfchendeks wordt afge-
fcheiden , moeten ’er in dit Schot, twee
Luiken gemaakt worden, aan ieder zy-
de één; even als zulks gefchied is, op
het Schip ’T HUIS TE BYWEG, In fom-
mige van deeze Oostindifche Scheepen
egter, daar dit Schot uit Latwerk bes
ftaat, kan men deeze Luiken ontbeeren,
Men kan door dit Woorluik, en Groot-
luik, of door beiden, één of twee dee-
zer Windmouwen inlaaten: In beide ge-
vallen moeten dezelve tot op het Bene:
dendek, van het Zwsfchendeks, neder-
hangen. In fterke Reegenbuijen, en
Stormagtig. Weeder , moeten deeze
Luiken met Prefenningen worden over-
dekt, waarin een opening zyn moet,
daar de //'indmouw doorgaat, en deeze
N 5 Pre.

_ (p) Baak der Gezondheid voor Zeevaarenden,
p. 188 eerfte Plaat,

202 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

Prefenning, zoodanig aan den Wind-
mouw vastgehegt, dat ’er geen Water,
hierdoor, Zusfchendeks koomen kan.

Men zoude dit ook konnen maken
op gelyke wyze, zo als de Schildpad op
het Halfdek voorzien is, daar de Stuur-
reep door vaart,

Op de Scheepen waarop ik gediend
hebbe, en deeze Windmouwen op myn
verzoek, dus gemaakt zyn; heb ik al
toos zo veel dienst daarvan gehad, dat
ikze niet genoeg kan aanpryzen,

Maar, als by Storm, of Regenagtig
Weer, alle de Luiken moeten Digt ge-
legt, en met Prefenningen overdekt
worden, zullen de Windmouwen wel
frisfche Lucht. Zwsfchendeks brengen,

maar ’er-zal alsdan geen Uitgang zyn,

voor de aanweezende kwaade Lucht.
Om dit te verhelpen, maakte men,
ten mynen verzoeke, op die Scheepen
waarop ik gediend heb, twee Houten
Rookers, die als Schoorfteenen van Fi-
guur waren, in het Bovendek van het
Tusfchendeks, hun begin hadden, en op
de Bak eindigden,
_e-Maar, .dewyl op onze Oostindifche
Scheepen, de Boeg tot het Kaabelgat
gebruikt wordt; zo kan dit hier geen
} plaats

OP DE Os L SCHEPEN, 203

plaats grypen. Ik wilde derhalven, dat

erop de gemelde Oostindifche Schee:

pen, in hun midden, tusfchen het Kaa-
belgat en Conflapelskamer, vier, of zes
zulke Kookers, gemaakt wierden; dat
is, twee, of drie aan Stuurboord, en
even zo veel aan Bakboord; op gelyke
wyze als de Kookers zyn tot de Ventila-
tor van den Heer SWYNDRECHT, die in
het Bovendek van het Zusfchendeks be-
ginnen, en op zyde van het Boord ein=
digen. De openingen van deeze Koo:
kers, moesten dan meede, gelyk die nu
tot gemelde Ventilator gemaakt zyn,
daar dezelve op zyde van het Boord uit-
koomen, met een Schuif voorzien wee-
zen; op dat by Storm Weeder, aan de
Loefzyde, hierin geen Zee Water zou-
de konnen koomen, Deeze Kookers
konnen nog in het een, nog in ’t ander,
eenige hinder of belemmering te wege
brengen, |

Op deeze wyze waarlyk, zal ‘er ale
toos, en in alle gevallen, door de Wind-
mouwen verfche Lucht in het Tus/chens
deks konnen worden gebracht; en ter
vens de befmette Lucht eenen behoor-
lyken Uitgang bezorgt worden: de
Lucht in deeze Werblyfplaats, zal Zui-
Nn, ver,

204 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

ver, en Fris blyven; en inzonderheid
zal dit waar zyn, als men ’er de Venti-
lator van den Heer swyNprecHT by-
voegt, die naar myne gedagten, dewyl
dit Werktuig aan het agterfte gedeelte
van het Zusfchendeks geplaatst is, alleen
niet vermoogend zy, om het Voortte
gedeelte van deeze Werblyfplaats eene
afwisfeling van Lucht te konnen bezor-
gen.

Ik zal niet fpreeken over de Fornui-
zen en Buizen van SUTTON, nog van
de Ventilators van HALEs, meede tot
Zuivering der Lucht op de Scheepen
aangepreezen: om dat de eerfte , op on-
ze Oostindifche Scheepen geen plaats
konnen grypen; en ééne enkele 'ind-
mouw, my altoos meerder frisfche Lucht
Tusfchendeks bezorgt heeft, dan vier
deezer Ventilators,

Vervolgens zal, tot Zuiverheid van
de Lucht, in dit Zwsfchendeks, al dat
geene meede te pas koomen, hetwelk
ik onder myne derde Afdeeling, onder
die Zaaken, welke dienen konden om
den Voortgang van de kwaadaartige
Ziektens te fluiten, heb opgegeeven;
hetgeen ik verzoeke dat de Leezer zig
by deezen, gelieve te erinneren, Als,
gi om:

OP DE O. LL SCHEPEN. 205

Omtrent het bovenbrengen der Kooyen ;
__ en die op de Srengen te plaatfen; het
Sprengen met Azyn, Rookinge met
Kruit of Geneeverbesfen, de zindelyk-
heid in dit Zwsfchendeks, de verminde.
ring van de hoeveelheid van Kisten voor
het Volk , alsmeede, die bedenking,
welke ik toen omtrent de Verplaatfing
van de Ankertouwen heb opgegeeven.
De Combuizen, daar ik te vooren
meede over gefprooken heb; en waar-
van ik het groot Nadeel, dat dezelve
op de Scheepen, wanneer die in het
Tusfchendeks zyn, te wege brengen, heb -
aangetoond: hier omtrent moet ik aan
merken: dat nu federt eenige Jaaren,
_op de Oostindifche Scheepen, de Com«
_ buizen, van het Zusfchendeks, onder de
Bak geplaatst zyn : echter zyn ’er eeni-
ge Scheepen, waarop de Combuizen nog
Tusfchendeks zyn. Het groot nadeel,
dat door die Combuizen, in dit Zusfchen-
deks ten opzigte van de Gezondheid der
Manfchappen, zo wel, als omtrent de
Ruimte in deeze Verblyfplaats, wordt
te weeg gebragt, heeft de Heer peu
WIND , in zyne aanmerkingen op ’%
‘Werkje van LIND, onweederfpreekelyk
_ beweezen, |
ë Wan:

BOÓ B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

Wanneer de Uitgaande Oostindifche
Scheepen, het Kanaal gepasfeerd, en
ter alsdan, onder de Marfchappen Zie-
ken koomen, moeten die uit het Zus=
fchendeks verplaatst, en onder het Zalf=
dek gebracht worden; zo als ook veel-
tyds de gewoonte op deeze Scheepen
is, In dit geval diend dan deeze plaats
van vooren met Zeildoek behangen te
worden, om de Zieken voor Togt te
bevryden; En hierby moet ik aänmer-
ken alseen zaak van groot belang, dat
men nimmer het Kooygoed van die gee-
nen, welken aan kwaadaartige Ziektens
Geftorven zyn, moet binnen Boord hou-
den, en door de andere laaten gebrui-
ken, maar hetzelve aanftonds in Zee
werpen.

Onder de Behoedmiddelen, zal dan
ook behooren , het Straffen van de Die-
very; en, fchoon dit {tuk reeds door
andere Schryvers behandeld is, moet
ik echter zeggen, dat de Dievery op
deeze Oostindifche Scheepen, namelyk
omtrent de Ontvreemding van de Kooy-
en en Kleederen der Soldaaten, en on-
bevaare Matroofen, zeer fterk gepleegt

wordt,

{q) LIND Middel, ter Gezondheid &c, p. 84.

9

OP DE O, kb SCHEPEN. 207

wordt, en even , als op de Oorlogfchee-
pen , ftrengelyk behoorde geftraft te
worden, Het nadeel inderdaad, dat
hierdoor, aan de gezondheid der be-
roofden wordt toegebracht, ís zo groot ,
dat het al de oplettendheid van de Bes

_ velhebberen verdiend,

» Het is bekend (zegt de Heer pe
» WIND) hoe gering de Uitrusting zy
» van een Soldaat op een Uitgaand
» Oostindisch Schip. Mogten zy ech-
» ter dat geringe maar behouden, het
» zoude nog iets zyn; maar, dewyl
» fommige met leedige Kisten aan
» Boord koomende, hun werk maaken
» van de Soldaaten te Befteelen, ge«
» beurd het dikwils, dat een Soldaat
» reeds alles kwyt is, eer hy nog in
» Zee komt. Het gaat zo ver, dat niet
» alleende Mutzen, Koufen , en Schoe-
» nen geftoolen worden; maar zelfs de
»» Hangmat, terwyl zy ’er in Slaapen,
» wordt hun fomtyds onder het Lyf los
gefneeden; daar de Matroofen dan
» Scheeps Broeken van maaken, Ik
» heb Boddeliers gefprooken, die zulks
» niet konnende dulden, het geftoolen
35 goed, datze in ’ Matroofen kwartier
» vonden, opzaamelden, en in de Bod:

» des

\v

\s

\v

208 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

» delary borgen, waarvan zy dani we:
» derom aan de Soldaaten uitdeeling
» deeden. Alle Diefftal moet dan zon-
„ der oogluiking ten ftrengften Geftraft
» worden” Men kan verder de groote
nadeelen, welke uit deeze Dievery ont-
{taan, en door den Heer DE WIND op-
gegeeven worden , nazien , in het zeer
nuttig Werkje van LIND (r).

Zo lang de Oostindifche Scheepen in
… Texel liggen, is de gewoonte, om de
Gort, die het Volk fmorgens Schaft,
met Bier te roeren, dat Koes, Koes,
geheeten wordt: het zoude naar myne
gedagten, beter zyn, en hun als een
Behoedmiddel verftrekken , wanneer de
Gort, met Water en Azyn geroerd
wierd, hetgeen men Beweratie noemt,
en gebruikt.wordt, als ’er geen Bier
meer is,

De uitdeeling van Tamarinde, die
men ’s Maandelyks op deeze Scheepen,
aan het Volk doet, zoude alle Weeken
konnen gefchieden: het gebruik hiervan,
zal hun als een Laxans , en Preferwatief
tegen bedorven ftoffen, in de eerfte
Wegen verftrekken,

Een

(tr) Linp Midd, ter Gezondh. in de aanmerkin=
gen van den Heer DE WIND p. 95.

OP DE O, L SCHEPEN, 209

Een zeer voornaam Behoedmiddel,
om de kwaadaartige Ziektens op de
Scheepen voortekoomen, zal zyn, het
dagelyks uitdeelen van Sterke Drank.

Ik heb reeds, in myne derde Afdee-
ling, daar van gewag gemaakt ; en toen
gezegd, dat ik in myne Vierde Afdee-
ling daar nader over fpreeken zoude.

Men heeft zeedert eenige Jaaren, op
de Hollandfche Oorlogfcheepen, die
naar de Westindien geweest zyn, met
een zeer goeden uit{lag hier van gebruik
gemaakt: en daar aan is voor een groot
gedeelte toetefchryven , dat de Man-
fchappen op die Scheepen, van kwaad-
aartige Ziektens, en daar uit volgende
groote Sterftens zyn bevryd gebleeven.
Is ‘er derhalven iets Noodzaakelyker,
iets Billyker, dan dit gebruik natevol-
gen ?

OR tiert het MIHEL van welk mei
zig op die Scheepen bediend heeft,

71. DEEL ©, B

210 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

8 Rad: Gentian: (B ij
\__ Contrajerv: 3 viij
Cort: Peruvian: f@ Xij
Aurant: (Rj
Herb: Ruthae
Abfinib: â 5x
Flor: Rofar: rubr: Bi
Gum: Myrrb: Zix. 9

Dit alles klein Gefneeden en Ge:
kneust, doet men in een zuiver Vat, en
giet daarop, vier Ankers Madera I yn,
of Genever, Zodra deeze Medicamen-
ten genoeg zyn uitgetrokken, word één
Anker van dit Aftrekzel afgetapt, en
vermengt met twee Ankers van dezelf-
de foort van Drank als waar in de
gemelde zaaken getrokken zyn. Met
de zes Glazen in de Dagwagt (Hs
en met even zo veel in de Voormid=
dagwagt, wierd aan ieder Man een
klein bierglaasje vol hier van gegeeven

in

(G*) Dit Vinum Medicatum ìs allereerst, door den
zeer kundigen en ervaren Heer w. MAY „ op dee=
ze Westindifche Reizen in gebruik gebragt.

CT) Glazen, beteekend hier, halve vuren, dus

is, zes Glazen in de Dagwagt, zeeven. uuren: en
ZES Glazen in de Voormiddagwagt ‚ is elf uuren,

OP DE O. h SCHEPEN: Sif

In plaats van dit Middel, dat inder:
daad zeer goed is, en door de onder:
Vinding bekragtigt van een zeer goeden
dienst op die Scheepen geweest te zyn,
kan men zig bedienen van de Kina al
leen op Brandewyn, of Genever ge-
trokken, en in de hoeveelheid van een
Roemer vol, twee of meermaalen daags,
als een Behoedmiddel aan de Gezonde
gegeeven, Ik zelve heb dit altoos ges
bruikt, als ’er op de Scheepen, waarop
ik diende, kwaadaartige ziektens heersch-
ten, en ik kan zeggen, dat ik nimmer,
fehoon dagelyksaan de Befmettinge daar
van bloot gefteld, van de kwaadaartige
Koorts ben aangefteeken.

Het is bekend, dat de Graaf BONES
VAL toen hy met zyn talryk gevolg voor
BELGRADO was, twee, en driemaalen
daags, een weinig Brandewyn, waar in
Kina was afgetrokken, gebruikte; en
het zelfde aan zyne Bedienden gaf; wel-
ke alle, zo wel als hy Zelv gezond blee-
ven, niettegenftaande naauwlyks één
Keizerlyk Officier, veel min hunne Be-
dienden, van de kwaadaartige Koort-
zen bevryd bleeven. Men kan hier
over nazien, het Werkje van LIND, al.
waar men nog uit Doctor KRAMER vind

O2 aan

212 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

aangeteekend, dat een gantsch Regie
ment, in Maliën zynde, door het ge-
bruik der Kina zig behoed heeft voor
kwaadaartige Koortfen, terwyl het ove-
rige van het Oostenrykfche Leger, dit
Middel niet gebruikende, grootelyks van
dezelve werd aangetast (S).

„Het zoude meede van een zeer groo-
ten dienst zyn, en insgelyks als een
voornaam Behoedmiddel verftrekken te-
gen kwaadaartige Ziektens, wanneer
het Water, dat de Gezonde drinken,
bedeeld wierd met eene zekere hoeveel-
heid Citroen, of Limoenfap; ten wel-
ken einde, daar van eenige Leggers
konden mede gegeven worden. Men
zoude ook, in plaats; van deeze, zig
van goede wyn-Àzyn konnen bedienen ;
gelyk gefchied is op fommige van die
Oorlogfcheepen, welken in de laatst 'ge-
pasfcerde Jaaren, naar de Westindiën
geweest zyn. De Laatfte drank im-
mers, is de Posca der Romeinen, zo
zeer in gebruik geweest by de Soldaa-
ten dier Natie, en welke zy zo uitmun-
tend. gezond bevonden (t). ee

Cs) LiND Middel, ter Gezondheid, pag. 30.
(t) UxHAM Vertoog over de Koortfen , Nederde
Vertal. pag. 206.

OP DE O, IL, SCHEPEN, 213

De Wynfleen Room, door rIND
aangepreezen, kan ook met veel nut
met dit Water vermengt worden. DU.
HAMEL DU MONCEAU zest’er van, dat
dit Zout, weinig zyns gelyken heeft in
kragten, om de rottige opzwellingen in
de eer{te wegen uitteroeijen (u).

De vermenging van het Water tot
gewoone Drank dienende, met den
Geest van Koperrood, van Zwawvel, en
van de Salpeter, bevryd ‘hetzelve niet
alleen voor bederving, maar geeft ook
daar aan, eene hoedanigheid, welke
zeer tegen de Verrotting overftaat, Men
kan derhalven van deeze middelen ook
gebruik maaken, De beroemde PRIN-
GLE ten minften, beveeld dit zoort van
Drank zeer, aan de Soldaaten (v).

É DESLANDES- verhaald , dat men de
Watervaten op eenige Franfche Schee-
pen, eerst met heet Water heeft omge-
fpoeld , vervolgens daar in een ftuk
Zwavel (Lucht) gebrand, en, na dat
dit verrigt was, hadt men die Vaten
met Water gevuld, waar onder een
kleene hoeveelheid Geest-van Vitriool
e O 3 ges

(u) Baak der Gezondheid pag. 158,

=(v) Ziektens-der Heirlegers, Nederd. druk pag;

206 =207«

214 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

gemengt wierd: en hy zegt, dat hy
zelve dit Water, zes Maanden lang,
zonder eenig bederf gehouden heeft (w),

HUXHAM pryst ons aan, om in het
Water, als hetzelve reeds tinkende is,
de Llixer Vitrioli te mengen.

Ik hebbe eenige reizen de proef ge-
noomen van het bederf weerend ver-
moogen van den Geest van Koperrood,en
van Salpeter (Sp: nitri fort:) met Wa-
ter vermengt; en heb altoos gevonden,
dat Water, waarin ik dit niet gemengt
had, na eenigen tyd geftaan te hebben,
ftinkende werd; terwyl het vermengde
Water , onveranderd het zelve, en
goed bleef,

Het Water, op deeze wys vermengt;
zoude dan alleenlyk dienen tot de ge-
woone Drank, en niet tot Kooking van
de Spyzen.

By de Kamer te Amfterdam, heeft
men in gebruik, om in ieder Legger,
of Varken Water, dat op de Reis word
meede gegeeven, eene zeekere hoeveel»
heid Kwikzilwer te doen, Ik ben echter
overtuigd, dat dit Kwikzilwér nimmer
in

Cw) Hiltoire de l’Academie des Sciences de
PAnn. 1722, Pag. 12.

OP DE Ol L SCHEPEN. 215

in Water word opgelost, en dus ook
niet voor een bederf weerend middel
in deezen, zal konnen verftrekken,
Op onze Uitgaande Oostindifche
Scheepen, heeft men de gewoonte, als
dezelve in Zee zyn, om tot gewoone
Drank, aan ieder Man, nietmeer, dan
acht of tien _Musfies Water, daags , uit-
tedeelen. Hier uit volgt, dat de mees:
ten Dorst moeten lyden,
_ Op Westindifche Reizen (alwaar dee.
ze gewoonte op fommige OGorlogfchee-
pen mede plaats heeft) heb ik gezien,
dat het Volk, van de Plat/ooden der
Kanonnen, ftukken fneden,; en dezelve
kaauwden, om hier door meerder {peek-
zel in den Mond te krygen, en, was
het mooglyk, hunnen Dorst te lesfchett.
Men begryptligtelyk, dat zulk eenege-
woonte, eene voornaame: gelegentheid
eevende oorzaak zyn moet tot veele
ate en vooral , wanneer in de
Lighaamen zelve, reeds een Voorbe-
fchikkende oorzaak huisvest,
… Men diend derhalven, de Manfchap=
peh niet zo haauw tebepaalen in de hoe-
veelheid van hunnen gewoonen Drank,
maar het Watervat voor hun opente-
laaten, Het is genoeg, als men daar van
O4 ge de

916 B. HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

de nutteloofe verfpilling belet, door by
gemelde Watervat een Schildwagt te
plaatfen. Misfchien zal men my tegen-
werpen, dat ’er op deeze Oostindifche
Reizen, dan wel haast gebrek aan Zoet
Water zouden zyn, Maar, dit gebrek
kan verhoed worden, door het innee-
men van Water te St, Jago. Het be-
hoorde naar myne gedasgten , een uitdruke
kelyke Order van de Compagnie te zyn,
dat naamlyk, de Uitgaande Oostindie
fche Scheepen, dit Ziland altoos moese
ten aandoen, en alhier Water innee-
men. Schoon nu het Water op dit
Liland, niet van het beste zy, kan het
echter tot kooking van de Spys gebruikt
worden, waar door het Vaderlandfche
‘Water des te langer {trekken zal,

\ Ik weet zeer wel, dat ‘er Capiteinen
zyn, die willen, dat ze te St, jag met
gezond volk gekoomen, van daar met
Zieken vertrokken zyn; en dat zy dit
aan het Water aldaar „ hebben toege-
fchreeven, Dan, dit bewyst nog niets
ten nadeele van dit Water, en kan ge«
makkelyk verklaard worden door ander
re omftandigheeden, als ook door de
manier, om het Water van den Walte
haalen, {taande de groote Hitte van gi |

a

OP DE 0. 1 SCHEPEN. 21}

De Capitein Fisser, deed altoos op
zyne uitreizen dit Ziland aan, en heeft
nimmer hier door Zieken gekreegen,
Maar, die ervaaren Zeeman, liet het
Water alhier haalen met Zonnen op-

ang, en gaf uitdrukkelyk Bevel aan het
Volk om voor tien uuren des voormid-
dags weder aan Boord te zyn, Hy oaf
tevens aan de Manfchappen tot dit Wa-
ter haalen uitgezonden, eene goede hoe-
veelheid Genever mede, en verbood
ftrengelyk het overvloedig gebruik van
Vrugten, |

In de meergemelde geleerde, en uit-
muntende prys Verhandeling van den

Heer s. DE MONCHY , vind men verfchei-

den zaaken, zo wel tot verbetering van
het flegte Water, als over de mooge-
lykheid om op een Schip, uit Zee Wa-
ter, Zoet, en drinkbaar Water te ma-
ken, opgegeeven (x). ef |

__Ook kan men, omtrent de manier;
om uit Zee Water, Zoet Water te
maaken, nazien, de Verhandeling van
den Heer isen (y).

5 De

_(x) In de Hollandfche Mastfchappye der Wee-
tenichappen te Haarlem, (esde deel, eertte ftux,
pag. 169.

(y) The gend, Mag. for July 1759, pag. zie &%

3 313

218 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

De Commandeur vAN WOENZEL daar
en boven, heeft in het gepasfeerde Jaar ,
eene Memorie aan zyne DOORLUCHTIGE
HOOGHEID aangebooden, betreffende de
manier hiertoe Cene.

Op eene der Hollandfche Oorlog:
fcheepen, word daar van thans de proef
genoomen ; en de tyd zal leeren met
welk eenen uitflag. Volgens het voor-
ftel van gemelden Heer VAN WOENZEL),
kan het Zee Water, zonder byvoeging
van iets, door enkele Overhaaling, tot
Zoet Water gemaakt worden; en wel
telkens zo veel , dat ’er voor elken Dag,
voor al het Scheeps Volk genoeg is,

Over de Scheeps Spys, zal ik niet
Ípreeken; eensdeels, om dat deeze ten
allen tyden nagenoeg dezelve Zoort is
geweest, en anderendeels, om dat ik
de oorzaak van de kwaadaartige Rot-
koorts op deeze Scheepen, geenzints
daar door {tel te ontftaan: te meer, om
dat men Ziet, dat deeze kwaadaartige
Ziektens; op die gemelde Uitgaande

” Oost

313. als ook in de Philofoph, Tranfact, vol. L, part.
rr. for 1758. pag. 635. fl

Zie ook in de uitgezogte Verhandelingen van de
Societeiten der Weetenfchappen vierde deel pag.
633.

OP DE O, L SCHEPEN, 219

Oostindifche Scheepen, zig gemeenlyk
vertoonen, wanneer die Scheepen nog in
Texel liggen, of in t begin van hunne
Reizen zyn. Ik wil wel toeftaan, dat,
wanneer die Scheepen in een zeer heet
Climaat koomen, en de Spys eenige
bederving ondergaat; dat als dan, die
bedorven Voedzels zekerlyk niet weinig
zullen toebrengen tot de Oorzaken van
gemelde Ziektens: en dit zal plaats heb-
ben op de Scheepen van alle Natiën;
maar ik zie geen moogelykheid, om de
Scheeps fpyze, op wat wyze men die
ook inrigt, in heete gewesten geheel
buiten bederf te konnen houden. Zo
men echter omtrent deeze Spys eenige
verandering begeerde, kan daar over
nagezien worden, de meergemelde Prys
verhandeling van den Heer s. DE MON-
CHY; als mede de Werkjes van LND,
met de aanmerkingen door DE WIND;
DU HAMEL DU MONCEAU ; ROUPPE ; En
meer andere.

Schoon nu, Sommige van deeze op-
gegeevene Behoedmiddelen, onder de
reeds bekende behooren, zo heb ik
evenwel van dezelve moeten fpreeken;,
om dat zezeer Nuttig, erì derhalven by

my=

220 B, HUSSEM OVER DE ROTKOORTS

myne Nieuwe opgegeevene Behoedmid-
delen, teffens dienen in het werk gefteld
te worden.

BE S- L,Uonlade

Ik heb dan aangetoond, wat de Dui-
delyke , en Onderfcheidene Ken-
merken van die befmettelyke Rot-
koorts zyn, welke thans zo algemeen
befpeurd word op de Uitgaande Neder-
landfche Oostindifche Scheepen; als
mede, door wat Oorzaken deeze Koorts
word voortgebragt. Vervolgens heb ik
opgegeeven, de middelen tot derzelver
Behandeling ; en zulke Zaaken, die die-
nen konden, om den Voortgang daar
van te fluiten. Eindelyk, heb ik op-
gegeeven, zoodanige Behoedmiddelen,
waar door men deeze Ziektens, op die
Scheepen, is het niet geheel, ten min-
{ten voor een groot gedeelte, zal. kon-
nen Voorkoomen, Dit is ten minften
zeeker, en myn gezegde rust op de be-
proefde ondervinding, dat als: men van
de door my opgegeevene Behoedmidde-
Jen, een behoorlyk gebruik maakt,

men

OP DE 0. L SCHEPEN, Zoi

men nimmer op deeze Uitgaande Oost:
indifche Scheepen, zo veele, en zulke
kwaadaartige Ziektens zal vinden, als
men nu zeedert eenige Jaaren daarop ge=
vonden heeft,

In ufum publicum Batavorum.

VER;

me 6 e= N “ wr
dad SIG : d ne AO

MOENS DEAD Ned ijke NEST:

t ed \ 8, je
ati} sy 4 4 was « «SHB
zunne dT Ket rN es er BART ss

‘ « es :
brt on Arslan N 1D:
BET on Î Li 4 | Î Poet je % „FN |
en Cee ü 8 BEN etri
vers
Ja Ger FUT
hd
ij
ZM
- _ En
2)
Karmm, 1e ‘ a de E hk
‘
\
: x
hl .
‘
Le 8
en -
h 6
de
dy
Ï en
“ .

VERHANDELINGEN
BERICHTEN;

TOEGEZONDEN AAN HET

. ZEEUWSCH

GENOOTSCHAP
WETENSCHAPPEN

VLISSINGEN,

em!
ie
vand
«
See!
Le
en!

‘ hd ie
Dn wel .
eaf 8
’
+
e :
re dk 1:
4
‚
\
ed
DS : Ì
bg .
° 4 ke
et
t Ô N
Es ps
bl *
zä
ereAy

Blade. 495
VERHANDELING
enen
NATIONAALE

O F

VADERLANDSCHE GEDICHTEN.

DooR

Jonker OQ. Z. VAN HAREN.
SO OM OM

peen een Nationaal of Vaderlandsch
| Gedicht, verfta ik, een werk van
eenige uitgeftrektheid, in het welke de

ichter een voornaam tydítip van de
Gefchiedenisfen zyn’s Vaderlands voor
grond van zyn Gedicht neemende pe
by deeze geleegenheid zo veele ande-
re voortreffelyke daaden van zyne land-
genooten in ’t algemeen, of van elk
hunner in ’t byzender, bybrengt , als
_de uittrek van zynen geest , of de moo-

PL DEELe 1 ge:

526 57 VAN HAREN OVER De

_gelykheid wan het beloop der tyden;
welke hy verhandelt, aan hem toe-
laaten.

Na deeze definitie zal ik nagaan;
woor eerst, wier Vaderlandfche Gedich-
ten aan de Nakoomelingfchap zyn
overgebleeven ; ten tweeden, waarom in
zeekere Eeuwen een meerder getal
groote Geesten is verfcheenen, als in
andere tyden ; ten derden, welke de
oorzaak is, dat het getal van die gee-
nen, die goedgekeurde Nationaale Ge
dichten hebben opgefteld, zo gering is,

' EERSTE ONDERZOEK.
Wie Nationaale of Vaderlandfche Ges
dichten hebben gefchreeven?

| | HOMERUS
_ Homerus is de eerfte van die abend |
van welken Nationaale Gedichten aan |

ons zyn gekoomen: en, hoewel de |
eerfte, heeft hy zyn Vaderland, met |

twee zoodanige Werken, verrykt: zyn wl

verheeven geest en fchilderende Inbeel- |
ding

VADERLANDSCHE GEÏICHTEN; 2ò5

ding fchynen hem fpeelende opgegees
ven te hebben, het geen by alle zyne
Volgeren de vrucht van langduurigen
arbeid is geweest. De gemeene gis ing
omtrend zyn leeftyd , is * begin van
de derde eeuw na *t verwoesten van
Troojen: en het is die oorlog, welke
de hoofdítoffe is van de Ilias, en met
het einde van dien oorlog neemt de
Odysfea. haar begin. Het fucces van
deeze twee Werken is van’ begin af
onbefchryvelyk geweest, en tegelyk ale
ler-natuurlykst. |

De Grieken door den roof van klein
Afien verrykt en machtig geworden ,
begonden in dien tyd verfcheidene ge.
civilifeerde ftaaten op te rigten : van
welke (ommige, meer door eenen voor«
namen Ingezeeten als Koning (in den
zin, dien men nu aan deezen naam
geeft), andere Republyks-gewys, door
een veelvuldig getal heerfchers wierden
_beftierd, Niets vleide meer alle die Groor
ten, als de daaden van hunne bekens
de voorouders te hooren zingen, en
niets konde van meerder nut zyn aan
alle die ryzende ftaaten in * algemeen,
_ ‚als de aanwyzing van de onheilen door
__ de tweedracht veroorzaakt, en van de
ig P 2 ge:

428 O.Z, VAN HÁREN OVER DE

gelukkige gevolgen der Eendracht, zo
gepreezen in de Ilias.

“Aan die Eendracht waren de Grie-
ken verfchuldigd het neemen van Troo-
jensen dus die rykdommen, waar van
de Gfóöte huîzen nog de aangenaame
gevolgen ondervónden : die onderlinge
eendracht der Grieken was noodig en
was genoegzaam, om alle vreemd ge-
weld af te keeren, en konde, zo die
onderhouden “wierde, en alle Grieken
t'eeniger tyd weder-onder een Hoofd
verzaamelden, op nieuws de fchatten
van Afien in Griekenland overbrengen.
Deeze hoop en deeze begeerte zweefde
in’hart van de Grieken, zegt ISOCRA-
TES (a), zedert Homerus : en deeze
wenfch is-eindelyk vervuld onder Alex-
ander, wiens agting voor dien Dichter ,
dus minder te verwonderen ís ;hy moet
van’tbegin van zyne onderneeming te-
gen de Perfen dagelyks ondervonden
hebben, hoe ‘gunítig Homerus de har-
‘ten der Grieken tot deezen togt hadde
bereid. Maar:het voordeel van de lee-
zing deezer twee Werken fpreidde zig
niet alleen over ’t Gemeen : ieder Huis-
„Vader vond in de zelve , een onder-
“(a) ISOC, Pazeg,

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 229

wys voor zig, en eene onbegrypelyke
hulp voor. de opvoeding zyner- kinde-
ren, De vreeze van de Godheid over-
al aanbevolen; de herbergzaamheid, in
die ruwe tyden zo noodzakelyk „ aan-
gepreezen ; de lust tot reizen aanges
moedigd, als het befte middel om door
vergelyking van de zeeden en wetten
van andere volkeren, de wysheid in%
geliefde Vaderland te rug te brengen ;
en die wysheid gepaard met lydzaam-
heid, aangetoond als eindelyk alle on-
gevallen te boven koomende ! En kon
‘er boven dien, in een tyd dat ’er byna
geene boeken waren, iets van meerder
nut zyn, als de Hiftorie en Geographie
(die de gronden van de ftaatkunde zyn}
door middel van de zagte Dichtkunde
in’t geheugen van jonge lieden te bren-
gen : dit was toen en zal ten allen ty-
den het gemakkelykfte middel daar toe
Zyn :en zo die Hiftorien gedeeltelyk
‚fabuleus waren, de Grieken hadden er
geen andere ;en de Geographifche be:
fchryvingen, wel verre van fabuleufe
uitvindingen te zyn, waren zo exact,
dat Lady WORTHLEY-MOUNTAGU, die ín
_ deeze eeuw, met Homerus in handen, de
__omliggende heren vlakten en ftroomen
ld | | van

930 O, Ze. VAN HAREN OVER DE

van Troojen heeft bezigtigd , getuigt (b),
dat alles aldaar door de befchryving van
Homerus nog kenbaar is; het geen aan
de Grieken de allerfterkfte en waarfchy-
nende vooroordeelen ten opzigte van de
verhaalde Gebeurtenisfen moest geeven.

Het is dan niet te verwonderen, dat
de Grieken als dronken waren (gelyk
RACINE (c) zegt) met hunnen Homerus.
Ook wierd niemand onder hen, voor
wel opgevoed aangezien, die geene
grondige kennis zoude gehad hebben
van zyne beide Gedichten, en daar
van de aanmerkelykfte plaatfen uit het
geheugen wist te pas te brengen. En
die zelve fmaak en gewoonte ging na
Romen over, met de kennis en lief-
hebberye der Griekfche letterkunde ,
zo als blykt uit de versfen van de Ilias ,
welke het brandende Carthago aan den
tweeden Africaan ontrukte,

VIRGILIUS

_ Maar de admiratie van de Romeinen
_ wendde zig fpoedig na hun eigen Natio-

naal
Cb) Lett. 44.

(Cc) Et fitot que la Grece vre de fon Homere, Poeme |
eneen E

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 231

naal of Vaderlandfch Gedicht, zo ras
Zy ’er een hadden, Ennius fchynt reeds
gevoeld te hebben, van wat nut de
Dichtkunft aan de Historie konde zyn:
en hoewel Ovidius hem noemt arte
carens, moeten ’er egter onder zyne
versfen eenige geweelt zyn, waar van

‚de zin en uitdrukking cierlyk genoeg

was, en zo, dat het bezwaarlyk viel
beeter te zeggen, Want dit koomt
voor de waarfchynlyke reeden, waarom.
Virgilius een geheel vers van Ennius,
in de: Pneis heeft geplaatst, wanneer
hy fpreekt van Fabius Maximus,
Niets is ligter te begrypen als de
gunftige ontmoeting, welke de Aneis
moeste vinden, Romen, na tachtig jaa=
ren in twist, oorlog, en burgerlyke
moorden verkeerd te hebben, genoot
rust, rykdom, en overvloed, onder
Auguftus; die onder den naam van de
Republyk te herftellen, en de vryheid
te maatigen, inderdaad alle Vryheid
wegnam. Maar fchoon de Romeinen
reeds domiti waren, zy waren nog niet
parati fervire; en eene vonk konde we-
der vlam veroorzaken, Ook is byna
ongelooflyk, door hoe veel attentien
van alle {oort , Augustus elke inbreuk
P 4 op

232 OZ, VAN HAREN OVER DE

op de rechten van de Vryheid wist te
doen voorkoomen als nutte zaaken ,
die onder de {pecieufte voorwendfelen,
en met de zagtfte woorden, wierden
voorgedragen , en ingefteld,

De Vorst zelve, wel opgevoed zynde,
en een man van oordeel en kunde, had
ook zoodanige lieden onder zyne Ho-
velingen: dus was?’er voor een jongman
van zo veel geest als Virgilius befcher-
ming ten Hove te verwagten, of ten
minften te hoopen: en die, door zyne
eerfte versfen, by Pollio, by Gallus en
byMecenasverkreegen hebbende, wierd
hy by Augustus bekend, en was fchran-
der genoeg om fpoedig het nieuwe Plan
van Regeering te bemerken, en hier
op bouwde hy den grond van zyn Ge-
dicht. Om over alle anderen alleen te
heerfchen, diende Augustus van beter
Huize te zyn; dit was hy buiten twyf
fel, want hy ftamde af direct van Ve-
nus, en de andere Romeinen wel van
voorname lieden, maar niet van Go-
den; hy moest noodlottig tot Romen_
regeeren, want de Godípraaken had-
den het reeds lang-geleeden, voorzegd,
Jam nunc et Caspia Regna , refponfis
borrent Divum; hy zoude Italien geluk-

kig

WVADERLANDSCHE GEDICHTEN. 233
kig en vooral vreedig maaken, #um pos
fitis misescent faecula bellis; hy eerde
fpeciaal de Italiaanfche Goden, en ver-
rykte en vercierde Romen en hare
‘Tempels met giften aan hem gegeeven,
dona cognoscit Populorum aptatque fu-
perbis Porticibus;, een ieder moest zig
aan hem en zyn Huis onderwerpen en
geen vermaak neemen in de goedkeu-
ring van ’t gemeen, of taat maaken op
de gunst van ’t Volk: dit was reeds ee«
nige honderd jaaren te vooren een faut
geweest in Ancus Martius, unc quo-
gue jam nimium gaudens popularibus au-
ris: gevolgelyk ook in Pompejus, ’t geen.
ieder begreep, zonder dat Pompejus
behoefde genoemd te worden (d): en al
%* geen Augustus reeds gedaan had, was
niets by vergelyking van ’t geen hy nog
zoude doen, aurea condet faecula qui La-
tios welke werking hem des te gemak-
kelyker zoude zyn, om dat de twee
grootfte der Godheeden, guin et aspera
Juno, en Jupiter, te famen zouden ar-
beiden voor de Romeinen onder zyne
5 Ie-

(d) Dat men ten minften in die tyden dagt,
dat dit Pompejus raakte, fchynt LUCANUS te ken-
nen te geeven, tofss popularibus auris Iwpelli, zegt
hy ook vän hem fpreekende, Phars, I,

234 OZ: VAN HAREN OVER DE

regeering, mits dat die Heeren van de
Wereld bleeven gentem togatam, dat is
in de rust. Een werkop deeze grond-
beginfelen geftigt moest zekerlyk aan
Augustus behagen, en dat het deeze
uitwerking op hem deede, blykt, wyl
hy ’er fomtyds lesfen uit aanhaalde, ge-
lyk onder anderen toen hy aan ’t Volk
toeriep dit zelve, Romanos rerum domi-
nos gentemque togatam , wanneer hy
zag, dat het gemeen in onderkleeren
en overrokken begon te loopen, het
geen in vreede-tyden geen mode was.
De Staatkunde van den Vorst, gevolgd
door de toeftemmingen van de Hove-
lingen, dat is van de voornaamfte Lie-
den van Staat, moest natuurlyk de
goedkeuring van t gemeen na zig flee-
pen, en de eer{te oorzaak van % fucces
van de Aneis zyn.

Dog fchoon niet waarfchynlyk is, dat
Augustus in de eerfte helft van zyn leef=
tyd eenige andere oogmerken in zyne
gedachten, of beweegredenen in zyne
daaden heeft gehad als enkel ftaatkun-
dig belang: de laatíte helft toont egter
dat hy, midden in ’t nutte dat hy ver-
rigtte, ook wel mogt zien dat dit nutte
gepreezen wierde, in één woord dat hy

HR ecn

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 235

een mensch was, en dat de lof, wan-
neer die verftandig en gepast was, en
uit den grond van ‘t hart kwam, of
fcheen te komen, aan hem niet onaan-
genaam was. Dit toonde zig zoo dui-
delyk in * vermaak dat hy genoot, en
billyk mogt genieten, wanneer in zy-
nen hoogen ouderdom, in een tyd dat
hy voor niemand meer behoefde te
veinzen, de Alexandrynfche Koopvaar-
dye-Vloot, by Pouzzol, onder ’t uit-
fteeken van Vlaggen en Wimpels hem
die woorden toeriep , welke ieder Hoofd
van een Staat in zyn hart diende gegra-
veerd te hebben, (e) dat zy door hem
leefden! door hem eene vrye fcheepvaart
hadden! en door hem, bhaare vrybeid en
welvaard genooten!

Zo hy dan waarfchynlyk den fpot
heeft gedreeven met de onzinnige loftui-
tingen in de Georgica ten zynen opzig-
te verfpild, toen hy nog niets prys-
waardigs had bedreeven, kan hy ernítig
behagen gefchept hebben in den lof,
welken de ZEneis aan waare en heilzame
daaden geeft: en dat nog versfen fn

| t

(€) Per illum fe vivere! per illum wavigare! Liberta-
Ze atque fortunis per illam frum\ SUETONIUS in Aug. ca

4

236 O,Z. VAN HAREN OVER DE

dat gedicht tot in zyne laatfte oogen:
blikken in zyn geheugen fpeelden, mag
men gisfen uit zyne allerlaatfte woorden
aan Livia(f), vergeleeken met die welke
Créufa aan Aneas zegt.

Maar de Nakomelingfchap der Ro-
meinen, die niet altyd de gevolgen van
deeze regeering met zo veel vreugde

1

aanfchouwde als de Alexandryníche
Koopvaardye-Vloot, zou ras vergeeten
hebben een opftel, dat niets zoude bee
vat hebben als den lof van een onder-
drukker, dat Cato (2) van Utica maar
in ’ voorbygaan hadde durven noe-
men, dat niet alleen den naam van Cie
cero niet hadde durven melden, maar
nog aan de gedachtenis van dien groo-
ten Man hadde geinfulteerd (h): indien
niet in alle tyden, ieder Romein, be-
halven dat, de Zneis hadde moogen

en

(É) Livia noftri conjugii memor wive et vale, Ibrd. 99.
Famque vale et nati ferva communis amorem. En. l, 2.

(2) Secretosque pios, bis dantem regna Catonem, Dee=
ze lof is fraay , maar dewyl die zig bevind in een
van de boeken (8) door den Autheur by zyn dood
onvolmaakt gelaaten, is ’t onzeker of Augustus
die by ’ leven van Virgilius ooit gezien heeft.

(hb) Orabunt causfas melius , fchaamt hy zig niet van
ândere volkeren te zeggen, en hy fpreckt aan
Romeinen, die Cicero hadden gehoord pleitende,

Pro lege Mauiha, voor M. Marcellus , voor Ligari-
us, ENZ,

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 237

En moeten aanzien alseen eeuwig-durend
gedenkteeken opgerigt ter eere van zyn
Vaderland; zo door het pragtig fchouw-
toneel van de Goden voor en tegen de
ftichters van die Werelds hoofdftad ar-
beidende, als door de wyze en oordeel-
kundige ordonnantie van dit fabuleufe,
zonder verwarring ondermengd met
Romens nieuwe, en oude waare, of ten
ninften waar geloofde, groote gebeur-
tenisfen: en dit alles vercierd door een
natuur-fchilderende Inbeelding, die nooit
verdwaalt, en een vloeijende Dicht-
kunst van taal, welke geene der Room-
fche Dichteren ooit heeft kunnen eeve-
naaren , veel min overtreffen,

Hier door bleef na den dood van Aus:
gustus, niet alleen de admiratie van de
„Romeinen voor de ZEneis, maar die
vermeerderde zelvs door den tyd zooda-
nig, dat de versfen níet meer bepaald
tot geheugen en Bibliotheken, zelvs als
Orakels wierden aangezien, en daar toe
gebruikt, gelyk men by sPARTIANUS (i)
in * leeven van Adrianus en by LAM-
PRIDIUS in ’ leeven van Alexander Seve-
k “rus(k), ziet;

LU-

Ne 5

_ (á\ Virglianas Sortes.
CK) Iz Templo Praerestino.

2338 O.Z VAN HAREN OVER DE
LUCANUS,

Ongeveer tachtig jaaren na den dood
van Virgilius ftierf Lucanus: hy is de
tweede geweest, die aan de Romeinen
een Vaderlandsch gedicht heeft willen
geeven, Zyne hoofdftoffe is de Burger-
lyke oorlog, welke na de allerbloedig-
fte twisten, met Romens flavernye was
geëindigd: de veldflag by Pharfalien
was de luidruftigfte van de gebeurtenis-
fen van dien kryg geweest, en van die
plaats heeft de Autheur den naam voor
zyn gedicht ontleend.

Verfcheidene oordeelen zyn ‘er over
dit werk: het heeft zekerlyk roem be-
haald, wanneer het in ’t licht begon te
koomen, dewyl Nero, wel haast ny-
dig geworden van alfoorts verdienften,
aan Lucanus deede verbieden de Dicht-

kunde te oeffenen , en hem kort daarna |

dwong zigte dooden. Quinctilianus vyf- |
entwintig jaaren na dien dood, zegt dat |
Lucanus eerder onder de Oratooren, als |
onder de Dichters moet: gefteld wor= |
den: maar Quinctilianus fchreef onder |
de regeering van Domitiaan, onder |

wien het niet veilig was anders te den- (

ken als Nero gedagt hadde; voornaa- fj
ment- ||

dan d

mentlyk voor hem die Leermeester was
van Neeven van Keizer Domitiaans
Martialis in den zelven tyd omtrend,
geeft te kennen, dat fchoon. ‘er waren
die Lucanus voor geenen Dichter aan-
zagen, het grootíte getal leezers, en
hy zelve, van andere meening waren.
Zedert heeft een groot getal koude
Commentators, die brandende werken.
met ys-kille loode Pasfers meeten, van
Servius af (l) tot aan onze tyden, uitge-
fproken dat de Gefchiedenis niet bes
hoort tot de Dichtkunde, en dat Lu-
canus geen Dichter is, Het eerfte van
die twee vonnisfen kan ik niet tegen-
fpreken, om dat ik niet (m) als te wel
begryp, wat zin die woorden hebben,
maar noopens het tweede verfchil ik ee«
nigzins van gevoelen,

Horatius zegt te regte, Omne fuper
wacuum pleno de pectore manat; maar
nogtans is het dat /wpervacuum, dat

overs

(1) Ad Zn. lr. v, 386.

(m) Wil het zeggen, dat de gefchiedenis geen
ftof tot de Dichtkunde Kan of moet geeven, dan

is't een abfurditeit die door alle Epifche Gedichten
word tegengefprooken: en wil men ’er meede

__aantoonen, dat een gefchiedenis en een gedicht

Bn
ER

%
$

b/

k

pict in den zelveg ftyl maeten worden gefchrec=

ven, dan is ’teen triviaale waarheid, aan fchool-

Jongens bekend,

240 -O. Z, VAN HAREN OVER DE

overtollige , het geen ‘de eerfte weezend-
Iykheid ís van een Episch Dichter:
niet die overtollige kunst, met welke
iemand op twintig verfcheidene wyzen
eene zaak, door een meenigte van woor-
den, weet uit te drukken; maar dic
overtolligheid van geest, die door een
gelukkig geheugen bygeftaan, op een
verheeven onderwerp, twintig verfcheis
dene, en alle eedele , denkbeelden, aan-
brengt, welke de borst van den Dich«
ter niet alleen vervullen, maar overtftel-
pen, zo dat dikwyls de Inbeelding zel-
ve, veel min de Pen, die niet kan vol-
gen: en die in zulken gloed uitgeboe-
zemd, noodwendig altyd in wanorder
moeten voorkomen aan ’t oog van koe-
le zienders: voornaamentlyk wanneer het
pinceel van een ryke Inbeelding ter zel-
ver tyd door gelyk vuur gedreeven
wordende, Geest, Geheugen , en In-
beelding zig famen mengen. Dit is dat
ángenium , die,

mens divintor atque os
Magna fonaturum (n), }

waar aan dezelve Horatius wil dat men
een

a

(n) Sat. Jr. 4.

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 24j

een Dichter zal erkennen. En’ is het
voorbrengfel van dat vuur van-geest,
dat vervolgens, door bedaard oordeel
en door raad van wyze vrienden, in ór-
der moet worden gebragt, en door tyd
en geduurigen arbeid gepolyst ; fchoon
’er nogtans in die uitterlyke verwarring
zelve fomtyds fraayheeden kunnen blin-
ken, die ° gemeen’ der Leezerszelden
gewaar word ; die de grootfte Meesters
admireeren ; en: welke:veen verheevern
Geest, diezig boven wetten voelt „durft
laten blyven, op’t voorbeeld vant geen
POPE aanmerkt van Homerus dies
zegt ‘hy, | 21 beper: AA TRR

‚bere andihere disclos’dabrave nezlêct (o). .
Die nu -in’t-eerfte opftel-van Lucanus
dat» plenum pedus -niet-vind, is. myn?’
bedunkens meer te beklagen als te! beny-
den. ::ik zeg in’ eerflezopftel ‚ wantihet
is zigtbaar dat wy niets anders var: hemm
hebben , als-een. projéft-van- gen’ -dé-
dicht, in hêt-welke:hy niet-van vóornee-
men „was om. den Bürgerlyken:-oorlag
alleen » Hiftorie-wysv te- befchryver,
maar, datvoor’tstnenfchelyk. Geflächit
van meerder belang “was; om de: reede-
PI: DEEL, Gl nen

(o) Teugp. of Fame,

242 O. Ze VAN)HAREN OVER DE

nen te onderzoeken, welke oorzaak tot
die groote gebeurteniflen hadden-gegee-
Vemtoo. oissbad oai aud
grt Causfàs tantarum expromere rerum;
Immenfumgue apêrituropus, quid in ârma furentem
Impulerit Populum , quid pacem excusferit Orbi (p).

…Hier:toe-was, nodig de Hiftorie zelve
eerft-svoor zig te leggen ‚en die. ver-
volgens Dichtkundig „en zo veel -doen-
lyk; te-vercieren, in? oog houdende het
waare, of. waar geloofde : en. het is
waarfchynlyk dat de Zneis op die. zel-
ve wys begonnen is, — KIO
Maar Virgilius heeft elf jaaren tyd
_ gehad om zyn eerfte opftel in behoorly-
ke order te brengen, ten minften met
betrekking tot zyn eerfte zes boeken :
hy heeft geleegendheid gehad, om over
de zelve in te neemen de gedagten: van
lieden van rang, van verdienften, en
van de allerkeurigfte {maak :-en Keizer,
Hof, Stad, en Ryk, moedigde hem aan
en hielp hem : waar tegen Lucanus dit
alles ongunftig of in’ geheel niet vond;
dus ús niet te verwonderen, dat, be-
halven de twee eerfte boeken, die: men
klaar ziet dat meer ‘bearbeid zyn als de
| Aa Test,

(p) Phars L. 1. wv. 67.

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 243

test, niet teegenftaande het verbod van
Nero, of die (misfchien) voor dat ver-
bod reeds meer gepolyst waren, al het
pulchrè magnaque fubiti ingenii felicita
1e, zo als BARTHIUS zegt (q), was uit
geworpen, |

PETRONIUS,

Het derde Vaderlandsch Gedicht van
de Romeinen, en_ het welke ook niet
geëindigd is, vind men in het Satyri-
con van Petronius, Dit geeft zig op,
als zullende de zelve ftoffe verhandelen
als Lucanus, te weten den burgerlyken.
Oorlog. |

By gebrek van te onderfcheiden loopt
men gevaar zig een verkeerd denkbeeld
te maaken van’ hof van Nero : het is
zeeker dat in de laatíte jaaren van zyne
Regeering, die Vorst en alles wat hem
omringde, ín de vuilfte misdaaden gedom-
peld was , en dat uitgezonderd deflimmig-

eeden die tot gruwelykheeden en aller-
laagfte vleyerye nodig waren, alle ande-
re kenniflen, weetenfchappen, of gaven
van def geest, moesten verdwynen, of

zig verbergen, zo ras de doodftraf ge-

2. reed
1 Ad Theb, 5, 89.

244 “O. Z. VAN HAREN OVER DE

reed was voor ieder, die maar vedagt
wierde gehouden, in eenig fooft van
kundigheid , fets meer te weeten als de
Keizer. Maar het begin van die regee-
ring vertoont een geheel ander fchouw-
toneel, Agrippina, de moeder van Nero „
bezat, by een brandende heerschzugt,
zeer veel verftand , én begreep'ligt , dat
de werkzaame-geest „die al vroeg in haar
zoon wierde, befpeurd, voedfel moefte_
hebben ; en wel uitgezogte meefters
hadden in de grondbeginfelen van meest
alle vrye kunften, hunne moeite by hem
niet. verlooren (r). Dog met zorg had-
de zy hem van de Wysbegeerte afge-
houden (s) op hoop van altyd te heer-
fchen. op den naam van een Vorst, die
wysheid veragtende, niets als voor een
Keizer onnutte, of minst pasfende ken-
nisfen zoude weeten., En van de kun-
de om in’t openbaar te fpreéken, wel-
ke. gaaf tot. hem toe aan ’t ‘huis der
Cefars fchynt eigen geweest te zyn,
hadde hem Seneca een afkeer gegee-
ven : want deeze de opzigter. van de
jeugd van Nero geweest zynde, Bel
he ale,

(r) Läkerales disciplinas omnes fere , puer attigit, SUET,
ss Ner.
(Ss) A Philoföphia eum avertit Mater, Id, ib.

VADERLANDSCHE sGEDICHTEN. 245

alles voor hem op, wat-de Keizer in
den Senaat, of elders, in ’t openbaar
moest zeggen, en vreesde onnut te wor-
den, zo ras de jonge Vorst dit zelve
konde doen (t). …

De leevendige geest van Nero, hier
door van’t ernftige afgehouden, was
gevallen op het vervroolykende (u); op
mufycq, graveeren, fchilderen, hard-
draaven, en versfen maaken, en in dit
laatíte (daar hy’t minfte kwalyk in ge-
lukte) geleerdheid te toonen : en niets
was natuurlyker als dat de Roomfíche
jeugd, die den jongen Keizer omring-
de, na gunst zogt, ieder door zodanige
gaaven, waar in hy de meefte bekwaam-
heid had, of dagt te hebben. Zo dat
met diergelyke Hovelingen, van welken,
gelyk van den Vorst, de ondeugden
van *t hart nog geheim, en de blinken-
de hoedanigheeden van den geest, open-
baar waren, dit Hof cen allerbekoorlyk=

® 3 fte

(Ct) Quo diutius in adrmzirattone fuì detineret. TAC,
Aun, 13.

Cu) Vividem animum in alia detorfit: caelare ‚-pingere,
cantus aut veginmen eqvorum exercere ; et. aliguando carsmint-
bus parnzendis inesfe fibi elementa aatrigae oftendebat , 1d,
SUETCN:Us no@mt zelfs een gedicht van Nero,
tegen Clodius Pollio gemaake , en TACITUS fpreckr
van een ander tegen Quinctianug,

246 ÓÒ. Z, VAN HAREN OVER DE

fte uitterlyke fchyn, van kennis, fmaak
en weetenfchap moeste vertoonen, ge-
duurende de vyf eerfte jaaren van Ne-
ro’ regeering, in welke het nog geen
misdaad was onderling, ja met hem
gd ‚ van bekwaamheid te {tryden,
n ook was men, ingevolge van dien,
tot Romen in de verwagting dat nu de
hoop van Fortuin voor de verdienften

Open was (v).
_ Onder die jonge lieden blonken
Voornaamentlyk uit ín gaaven van ver-
{tand en Dichtkunde, Lucanus en Pe-
tronius ; de eerfte een Spanjaard van
geboorte, maar zeer jong na Romen
Overgebragt, was door zyn Oom Sene-
ca aan’ Hof voorgedragen, de twee-
de was een Italiaan of van Masfilien ;
beide na gunst ftreevende, konde Petro-
nius niet beeter zyn hof maaken, wan-
neer hy gewaar wierd, dat Nero nydig
was van den roem dien de Pharfalia be-
gon te verkrygen, als door dien roem
te verduifteren, en ten dien einde
moêst niets van meer effet zyn, als
„door een foortgelyk werk aantetoonen
dat men iets beeter over die ftoffe Ke
€

€ Videbatyrgae locus wirtutibus patefactus, TAC ib,

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 247

de maâken , mits dat men volgens de me-
thode en {maak van den Keizer arbeide ;
die dan nog maar alleen in ftaat zoude
Zyn zulk eene zwaare ftof na behooren
aftemaaken : want: zonder die omzigti-
ge vleyerye, wierd die Proeve zelve
misfchien ook gevaarlyk.

Zrce (zegt hy) belli ciwilis ingens
opus (want men ziet ‘er nog geen einde
van ) guisquis (van ons alle) wttigerit;
nifs plenus litteris (gelyk de Vorst) /ub
onere labetur. (dus was ’t voor Lucanus
eigen best, dat hem was verbooden met
het werk voort te gaan) Non enim res
geflae verfibus comprebendendae funt „quod
donge melius Hiftorici faciunt (deeze wier-
den niet benyd, want die tyden toon-
den ’er geene) fed per ambages, Deo-
sumgque minifleria (op. de manier van
den Keizer) es fabulofum. fententiarum
tormentum (die fraaye fpreuken veinst
met arbeid voorttebrengen) praecipitan-
dusest liber fpiritus (want een groote geest
als dezyne mag alle foorts vryheeden
neemen) ut potius furentis anitmi vatici-
natio adpareat, quam religiofae orationis
Jub teflibus fides : (en dat de versfen van
Nero zodanig waren, wyzen aan PER-
SIUS fat, 1. en DIO L. Ór. ) tamguam fi

Q4 pla:

248 -O.Z. VAN HAREN OVER DE,

placethic impetus (deeze geringe Proeve
welkers goedkeuring van ’t oordeel van
den Keizer afhangt) etiamfî nondum re-
éepit (alzo weinig als de Pharfalia) u/ti-
mat manume Want wie zal een dier-
gelyk Gedicht vervolgen. zonder toe:

En hier meede begint hy en fchynt
de Pharfalia te willen navolgen: maar
hy heef deeze onderneeming voorzig:
tiglyk by een begin gelaaten, Want
zo “beide Gedichten, in den zin, en
volgens de manier in welke zy begon-
nen zyn, waren ten einde gebracht, is
het onafhankelyk van verfcheidene ree-
denen te denken dat de Romeinen, en
ook alle andere Volkeren met meer ver-
maak zouden hebben geleezen, en nog
leezen, een Historisch verhaalin versfen
van’ geen waarfchynlyk door Brutus;
Cato, Cefar, en Pompejus is gezegd,
en van’t geen Cefar en Pompejus in
waarheid hebben verrigt, als de fabu-
leufe voorzeggingen van Pluto, de For-
tuin en de ‘T'weedragt van ’t geen inge«
volge de burgerlyke oorlogen {tond te
gebeuren. Ik weet dat andere meenen,
dat de Petronius, Autheur van het Sa-
tyricon; niet -is geweest die--Hoveling

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 249

van Nero, van welken ‘Tacitus de fin-
guliere dood verhaalt: maar elk heeft
zyn gevoelen in oude en duistere zaa-
ken, en myn voorneemenis niet een

Jang onderzoek te doen over een naanr,

die in geene ernftige redeneering ooit te
pas moet gebracht worden, als wanneer
(gelyk hier) de ftoffe, welke men
verhandelt, noodwendig daar toe ver-
plicht (w).

| Q5 CA-

Cw) Eene tegenwerping nogtans is ’er op dit
gevoelen , welke ik niet fchroom te beantwoore
den, te meer om dat de oplosfing van de zelve,
wel verre is van eenige de minfte hinder aan goe=
de zeeden te brengen. Men kan my vragen, hoe
een foort van voorreeden, welke ik ftel tot lof
van Nero gemaakt te zyn geweest, ooit in een
fchimpfchrift teegen hem heeft kunnen dienen? Ik
antwoorde, dat, voor eerst, in ’t algemeen alle

Lof die de juiste paalen te boven gaat, voorna-
“mentlyk wanneer die door de eigenliefde van hem

die men ’er mede vleyt , werd geloofd, reeds zeer
naby een fchimpfchrift koomt: ten tweeden, dat
Vorften te pryzen over hoedanigheeden welke ie-

der (behalven zy) weet dat ay niet bezitten, een

daadelyk befpottend fchimpfchrift is: en eindelyk 4

dat de waare Natuur van de Satyra, van het
fchimpfchrift, is, dat fpot ’er zo na by lof is, dat
het verftandig oog alleen die weet te onderfchei-

den. Dusdanig is zy admirabel gedefinieerd door
de verftandigtte Vrouw (misfchien) van onze

Eeuw,

Sa-

250 O.Z. VAN HAREN OVER DE
CAMOENS,

Na deeze twee, en een ongelukkige
pooging van Silius Italicus (x), omtrend

of

4

Satire fchould, like a polish’ d razor keen
„Wound witha touch, that ’s Scarc’ly felc
__ or feen. \5
Thine (voegt zy ’er by aan Pope) is an oyfter=
knive that hacks and:hews,
The rage „ not the talent , of abufe ,
And isin Hate, what Love is in the stews,

Ieder weet van buiten het vers dat aan Pope dee
zen zendbrief op ’ lyf had gehaald,

P—xed by her love, or libell’ d by her hate, *

‚De practycq egter van haar grondregel vind men
ongelukkiglyk by geene van beiden: maar zy heeft
tot haar voordeel van te kunnen zeggen dat Zy

„aangetast was, Ë

… (@) Schoon Silius Italicus geen goedgekeurden
naam, onder de foort van Dichters van welke
deeze verhandeling fpreekt, heeft kunnen ver
krygen , geeft nogtans ADDISON hem een getui=
genis, welke by fchryvers van Epifche werken in
%, algemeen, en by die van Vaderlandfche in ’
byzonder, verdient aangemerkt te worden: Silius
Italicus, who has taken more Pains on the Geo=
graphy of Italy than any other of the Latin Poets „
has given a Catalogue of most of the Rivers that
faw in Umbria, or in the Borders of it. He has
avoided a Fault (if it be really fuch) that Macrobi-
us has objected to Virgil, of pasfing from one
Place to another, without regarding their regular
afd natural fituation, in which Homer’s Catalo-
gues are obferv’d to be much more methodical and
exact than Virgil’s, Rem, on Italy p. 113.

VADERLÄNDSCHE GEDICHTEN. 25r

of eeven na hun tyd, is er geen Vader-
landsch Gedicht meer van de Romei-
nen, ten minften geen zodanig, als waar
van ik de definitie heb gegeeven, en dat
de goedkeuring van tydgenooten en na-
komelingfchap heeft gevonden en be-
waard : het geen de eenigfte foort is
welke deeze verhandeling raakt.

Men moet dan om een Vaderlandsch.
en zuiver Nationaal Gedicht te vinden,
overfpringen tot in de zestiende Eeuw,
wanneer de Lufiada van Camoëns in
Portugal verfcheen. Louis Camoëns,
van Adelyken Huize, wierd gebooren tot
Lisbon int jaar 1517: nog in kindsheid
verloor hy zynen Vader, die Scheeps
Captein zynde, op de kusten van Goa
met fchip en goederen, verging. Des-
zelvs weduwe Anna van Macedo, hoe-
wel niet ryk, droeg nogtans zorg, dat
Louis wel opgevoed en onderweezen
wierd ; en hy volbragt met den geluk-
kigften: uitflag alle zyne ftudien op de
hooge fchool van Coïmbra, Dus ten
Hove voorgedraagen en’er met veel ver-
ftand verfchynende was hy’er eerst zeer
aangenaam : maar geen oordeel genoeg
bezittende om dat verftand wel te beftie-
ren, en van de gaave der Dichtkunde

een

252, Oe Ze VAN HAREN OVER DE

een onbezennen gebruik gemaakt heb-
bende, wierd hy fpoedig gebannen, en
vertrok na het Portugeefche leeger op de
kusten van Africa, daar hy ten kosten
van een zyner oogen eenigen roem van
dapperheid won,

In Portugal te rug gekoomen vertrok
hy van Lisbon na de Oost-Indien , al-
waar gelukkig aangekomen zynde en
verfcheidene oorlogen, waar onder een
in de Roode zee, bygewoond hebben-
de, hadde hy tot Goa gegronde hoop
tot fortuin, wanneer hy andermaal zyn
verftand onvoorzigtig misbruikende,
door den Onderkoning Baretto, van
daar na Macao, op de uiteinden van
China in ballingfchap wierde gezonden:
Hier in armoede, verre van zyn Vader-
land, en zonder veel hoop van het
ooit wederte zien, hadhy moedsgenoeg
om te arbeiden, tot het in order bren-
gen, en’ voltrekken van een Gedicht
ter eere en roem van zyn Vaderland
opgefteld, onder den naam van Lufia-
da ; een naam nagevolgd gelyk men
ziet van Lufus, en Lufitanien : van
welk werk hy van tyd tot tyd verfchei-
dene ftukken hadëe in gereedheid ge-
DRAGE 151

Ees

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 353

Een gering ampt alhier verkreegen,
had hem egter eenig goed bezorgd,
wanneer hy verlof kreeg om weder na
Goa te mogen keeren, ten tyde van
het Onderkoningfchap van Conftantyn
van Braganza, by wien hy bekend was:
maar op die terug reis verloor hy ín de
baay van Camboya door een zwaaren
ftorm; met het fchip daar hy in was, al

__wathy bezat, behalven zynleeven , en zyn

Gedicht, welke beide hy zwemmende
behield, Op deeze barbaare ftranden
door de Inwoonders herbergzaamlyk
ontvangen zynde, verliep egter intus-
fchen de tyd van de regeering van Bras
ganza, en Camoëns kwam eerst tot
Goa, wanneer deeze vertrok, en den
Grave van Redondo tot opvolger na-
liet ; onder welken Camoëns befchul-
digd van malverfatien in zyn ampt tot
Macao te hebben gepleegd, voor alle
gunft ontving om uit de gevangenis,
waar in hy gezet was, den Captein
Pieter Baretto te mogen vergezelfchap-
pen na een klein Gouvernement in ’ton-
gezonde Ryk van Sofala op de Oost-
kust van Africa. Die Landftreek,
fchoon overvloeyende in goud, verveel-
de hem ras ; maar om ont{lag od

ry-

254 ©. Z, VAN HAREN- OVER DE

krygen.en weder na Portugal te mogen
keeren, moest hy alles wat hy weder
opgefpaard hadde voor af aan Baretto,
afftaan. |
Dus naakend, en berooyd van goe?
deren, in’t jaar 1569 tot Lisbon weder
gekoomen ‚vond hy den jongen Sebasti-
aan op den T'hroon, die, in zyn jeugd,
een Prins van groote hoop fcheen. De
Lufiada aan dien Vorst aangebooden,
hebbende ontving hy tot beloning een
penfioen. van vier duizend Reaalen:
toen vereerd met de gunst van den Ko-
ning, en de toejuiching gevolgelyk van,
de Hovelingen, wierde de Lufiada in
Portugal geadmireerd, en was door ge-
heel Europa beroemd. Eindelyk fcheen
dan Camoéns gelukkig; maar Sebastiaan,
onvoorzigtig na Africa vertrokken, bleef
‘er gelyk bekend is met zyn geheel lee-
ger: zyn Oom Don Hendrik, Cardi-
naal en in kindsheid, wierd zyn Op-
volger, alles in Portugal raakte in ver-
warring, de penfioenen wierden niet
meer betaald; Camoëns was nu oud en
arm, wierd ziek en veragt, zogt en
vond plaats in een Gafthuis, en ftierf
‘er in honger en elende, 3
Het geen de kenners van Bouwkunst
in

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 255

in-vermaarde-Paleizen nagaan, is eers
flelyk de voorgeevel, ten. tweeden de
algemeene ordonnantie en. byzondere
verdeelinge der vertrekken, en ten der-
den de ameublementen. Zoo *t geoor-
loofd-is de Lufiada aan dien regel te on-
derwerpen, kan. men, zeggen dat de,
Voorgevel, dat is de T'ytel en ftof, die
verhandeld. zal worden; allercierlykst
en„groot is, dewyl de lof van ’t vaders
land gepaard met een der voornaamfte
ontdekkingen die ooit door menfchen is
gedaan, onder de pragtigfte voorwer-
pen is welke men voor de oogen kan
brengen : hier en tegen fchynen de ver-
trekken zo in ’t algemeen als in *t by-
zonder met-weinig order aan een gelast
en-zonder fmaak verdeeld te zyn: maar
iedere befchryving op zig zelve is een,
meùbel, van een elegante „ aanminnely=
ke en verrukkende foort, Ook heeft
nimmer;eenig Dichter meer hulp voor
een blinkende inbeelding kunnen hebben
als Camoëns, dewyl ‚meenigvuldige
reizen het getal onzer denkbeelden moe«
ten, vergrooten, en kunnen vercieren;
nuis hy’ waarfchynlyk, van alle Dichte-
ren de geene die % verst gereisd, en de
meeste gevaaren heeft ondergaan. En
‚b wan-

256 _0.'Zi VAN HÄREN OVER-DE-

wannéer één werk zig zodaanig vers
toont aan die-geenen die de taal: van
den -Autheur: maar maatig verftaan , ven:
zêlvs in overzêtting éen” menigte beval
ligheeden behoud, kan: men-ligt begry-
pen hoe veele het “in torfpronkelyke!
moet inhouden: ook mag men-met-ree-
den denken, dát zo-iemand dé plaatfen
in Indien Bezogt, door ‘“Camoëns bes
fchreeven',“met'de Lufiada by: zig, wy
van hem de:zelve getuigenis zouden ho-
ref als Lady Worth-ly” nb dence var
Homerus geeft

YorTAIRE, ae

Na de Lufiada zyn ‘er’ ‘wederom bree
Biter verloopen, eér Europa eenivan-
der al-om goedgekeurd Vaderlandsch
Gedicht heëft-gezien , wanneer’ de Hen:
riade vanden Heer Voltaire à isverfchees
hen, hoewel eerst onder den “naam vari
Poëme- delá Ligue. Dit werkihet welk
alle fraaïkeeden van de vooren genoem:
de bezit, heeft daar by tiog twee zaa:
ken die of beide, of’ eene van beider
aan de voorige genoemde” Óntbreeken;
te weeten de methode of juiste order, ren
het geheel afgemaakje. ‘Maar: ook zn

2

VADERLÁNDSCHE GEDICHTEN. 2577

de Autheur een geluk gehad dat nie-
mand van zyne voorgangeren heeft mo-
gen gebeuren. Want in den ouderdom
van twintig jaaren dit werk begonnen
hebbende heeft het Noodlot hem tot
nu toe reeds meer dan zestig jaaren ge-
gund om het geftadig te kunnen nazien,
vermeerdeeren , befchaaven en verbee-
teren; waar door het tot die volmaakt-
heid is gebragt in welke wy het zien. Ik
heb nogtans hooren critiqueeren dealte
zigtbaare imitatie van de drie eerfte
zangen, na de drie eerfte Boeken van
de fneis: dog deeze critique is my al-
tyd ongegrond voorgekoomen, want
het is niet de navolging van de metho-
de en fchikking van anderen die den
prys van een werk vermindert, maar
de flaafagtige navolging, of de Letterly-
ke overzetting van gedachten van de
geenen die voor ons gefchreeven heb-
ben ; en die faut heeft de Henriade ge-
wisfelyk niet.

F1 DEEL. RN TWEE:

258 O.Z, VAN HAREN OVER DE
TWEEDE ONDERZOEK.

Waarom in zeekere tyden, een meerder
geial groote Geesten is ver fchee-

nen als in andere?

Deeze vraag is meermalen onderzogt,
en door Lieden van meerder kennis als
ik, en zo ’er onder hen eene eenpaarige
uitfpraak hier over was, zoude ik my
aan hun oordeel onderwerpen : dog dit
niet zynde, zy *t my geoorlooft myne
gedachten daar omtrend ook te wagen.
Zou’tniet kunnen weezen , dat, gelyk ’er
waarfchynlykop Aarde genoegzaam al-
tyd het zelve getal menfchen is, dus
ook het getal van fchrandere menfchen,
en de maat van fchranderheid in’ alge-
meen genomen, dezelve is, en blyft?
zo dan wyze wetten en inftellingen, in
eene beknopte plaats tusfchen wallen
beflooten, twee of driemaal honderd
duizend menfchen kunnen verzamelen;
zo één man ‘erin ’ veld honderd dui-
zend zamen weet te brengen om voor
hem te vegten, mits hy hun foldye en
plundering bezorge, en de íchim van
roem voorhoude; waarom zouden dan

| \ wy-

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 259

wyze inftellingen, waarom zoude een
Tyk en magtig man door gelukkige om-
flandigheeden geholpen, niet een groo-
ter aantal van fchrandere menfchen by
malkander kunnen vergaaderen in eene
plaats, als die plaats anderzints natuur-
lyk zoude moeten bevatten 2

En de voorbeelden zullen misfchien
ten mynen voordeele zyn. Themisto-
cles had aan de Athenienfers geraaden
een Vloot te bereiden tegen de komst
van Xerxes: een raad waarfchynlyk ge.
grond op de gewoonte van die tyden,
van een ander Vaderland te zoeken als
men uit het zyne was verjaagd, Dog
wathier van zy, de Perfen geflagen en
te rug gedreeven zynde, bleef die vloot
over, was gereed en wierd gebruikt tot
Koopvaardye. De Athenienfers dus
de eerfte Kooplieden in Griekenland,
en teffens de voornaamfte geworden,
wierden ook de eerfte ryk: by dit wa-
ten Zy verftandig en leevendig, en hier
door hoovaardig, begonden zy de ove.
rige Grieken weinig, en zig zelven veel,
te agten. In dit tydftip kwam Pericles
aan de regeering, en had geen moeite
om te befpeuren, dat om dit volk te re-
geeren, hy *t-nog opgeblaazener moest
| RK 2 maa-

260 O. Ze. VAN HAREN OVER DE

maaken alshet was, Hy fprak dan nooit
als van de hooge agting waar in Athee-
nen was by alle andere Volkeren , en
hoe gemakkelyk en noodig het was om
die verwondering en eerbied nog te ver-
meerderen door pragtige Theaters en
fchouwfpeelen, marmere tempels, ver-
cierd met alles wat de Rykdom van de
Republyk toeliet in bouwkunst, Beeld-
houwerye en fchilderwerk. En dit aan
% volk hebbende doen fmaaken , wierd
hy natuurlyk de Commisfaris Ordonna-
teur van die werken, waar aan ieder,
die kostwinning noodig had, en dus
half Atheenen, arbeidde, en daar door
van Pericles afhing. Maar die zelve
reeden verzaamelde ook tot Atheenen
alles wat van de zuidpunt van de Pelo-
ponnefus tot aan Byzantium, van Cor-
cyra tot aan lönien, eenige kundigheid
bezat in Bouwkunde, in Dichtkunde,
zo voor de lofzangen als fchouwfpee-
len, in Beeldhouwerye en Schilderkunst.
En dat getal konde zeer groot zyn in
een volk, dat lang voor Pericles, Ho-
merus en Hefiodus las ; dat Tempels
had, en allerfchoonste beelden bezat,
dewyl Xerxes de Tempels deede ver-
branden, en de ftandbeelden van Har-
InO=

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 2Ór

modius en Aristogiton tot verciering
van zyn Paleis in Afien liet overbren-
gen; dat dagelyks tot Atheenen in ’
Pecyle eene ganfche verzaameling van
kunstige fchilderyen zag; dat den Lof
der Goden hoorde zingen in plegtige
omgangen; voor het welke de geheu-
genis van de verftorvene in openbaare
reedenvoeringen wierd gepreezen ; en de
glory-ryke daaden in pragtige fchouwto-
neelen vertoond, En alle de Eerften in
hunne kunften, door Pericles tegen elkan-
deren overgezet, wel, en altyd prompt,
betaald, en daar by overlaaden met lof
voor dien geenen die een ander over-
trof; voelden noodwendig een zemulatie
welke deeze weetenfchappen tot het
hoogfte toppunt konde brengen. Voeg
hier nu by, dat de gaave van ’ woord
wel te voeren fomtyds een gemeen bur-
ger tot Vloot- of Leeger-Voogd bevor-
derde ; dat geen land overvloeyender was
in marmer als Griekenland, nog eenig
volk begeeriger na beelden als de Grie-
ken ; en dan ziet men dat de Welfpree.
kendheid, de Bouwkunde, en de Beeld
houwerye, in deeze Eeuw meest moes-
ten uitmunten,

Komen in haar begin een roofnest

3 zyn-

262 O. Z, VAN HAREN OVER DE

zynde, beftond de weetenfchap in *
vegten, en de kunst om zig, en aan
arme meedeburgers, roof te befchik-
ken, Veel te {preeken was ’er van geen
nut, en by gevolg van geen gebruik:
want ieder die. bewind van zaaken
heeft bygewoond lagcht met alle beftu-
deerde harangues welke de Senators
en de Confuls, in de onverwagtfte zaa-
ken en voorvallen, by de Hiftoriefchry-
vers altyd gereed hebben. De twee-
de noodzaakelyke kunsttot Romen was
de Landbouw , die de vrouwen en kin-
deren moest voeden, terwyl de mans
vogten; en nog’tvegten nog ’t ploegen
moedigt aan tot elegante reedenvoerin-
gen, die nogtans, het eerfte dienstmid=
del zyn om weetenfchappen overtebren-
gen en te verfpreiden. De fpraakkunst
begon dan maar tot Romen geoeffend
te worden, wanneer het wel fpreeken
tot fortuin konde dienen: hier toe wa-
ren twee byzondere geleegenheeden,
die de jonge Adel fpoedig waarnam:
de eerfle was de geringe burgers, in
kleine onderlinge difpuuten, tot weder-
zyds genoegen, te vereenigen; en na
de inftelling van de Praetura, eene van
de twistende partyen voor den Prator

te

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 263

te verzellen en aldaar voor zyn Client
te Ípreeken: in beide die gevallen konde
men weder {taat maaken by’ vergeeven
van Ampten op de {tem van die men
hadde geholpen of bygeftaan. Maar de
tweede was van meer gewicht, en kon-
de het geheele Volk in eens winnen ; en
met welke veragting de Patricii fomtyds
het gemeen behandelden, zonder’ volk
konde niemand tot eerampten komen.
Wanneer dan een jongman van:geboor-
te, reeds zeeker, door zyn eigen Fa-
milie, van den byftand van een gedeel.
te van den Adel, de gunst van’ volk
noodig haden zogt, was ‘er geen geree«

der middel voor handen, als iemand an«

ders uit de Grooten voor % volk te be-
{chuldigen van malverfatie, en daar van
Delateur te worden, Die befchuldiging
in ’ openbaar moetende gefchieden,
moesten by gevolg de poinéten in zee-
ker order gefchikt worden, en dus hier
door een foort van welfpreekendheid
gebooren worden: want of de zaak
waar of onwaar mogt zyn’, daar ’t voor-
namenlyk op aankwam was, om’
Roomfche Volk te overtuigen van den
eerbied van den jongen Heer voor de
Majestas Populi Romani, en zynen iever

| R voor

264 O. Z, VAN HAREN OVER DE

voor “wetten, eer en deugd; en zulke

lieden moest men in Ampten brengen,
Maar die gevallen gebeurden niet alle
dag, en de jonge Romeinen hier door
Generaals en Gouverneurs geworden,
befchuldigden niet meer in anderen, het
geen de meeste hunner nu zelve in ’t
werk ftelden: dus was de voortgang
van de welfpreekendheid langzaam , en
Zy nog ruw, wanneer Carneades tot
Romen kwam, daar, na ’t onderbren-
van Griekenland en klein Afien, de
Griekfche taal reeds bekend was, en
daar de jeugd reeds begon te zien door
t voorbeeld van de Familie der Scipio’s,
hoe veel nut in een opvoeding ftak door
Weetenfchappen vercierd, De Athe-
nienfers hadden over een ftadsbelang
een proces tot Romen: om hunne
zaak te bepleiten zonden zy na Romen
drie van hunne ípreekers, en men be-
grypt dat de flegtíte hier toe niet waren
uitgekooren. Carneades (y), de wel-
fpreekendfte man van zyn tyd, was
aan

(Cy) Carzeadis wis incredibilis dicendi: qui nullam un=
quam in disputationibus rem defendit quam non probauit,
zullamm oppugnavit quam non everterit. CIC. de Or. Á 2,
Men heeft hee zelvde van den Raadpenfionaris de
Wit gezegd.

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 265

aan’t hoofd,en dus het woord voeren-
de in den Senaat, deed hy aldaar voor
de eerfte maal hooren die methodyque
redeneerkunde, die, aan wetten gebon-
den, door die banden zelve, een nieu-
we fterkte verkrygt, en volgens welke
hy den top van de kunst bereikt, die de
kunst weette verbergen, De lesfen wel-
ke deeze drie Grieken vervolgens tot
Romen in’t openbaar gaven, en die ge-
heel Romen ging aanhooren , vervulden
na hun vertrek de {tad met fcholen van
welfpreekendheid, die de veranderende
omftandigheden van de Republyk wel
haast nog vry voordeeliger maakten
als die ooit te voren was geweest. De
Roomfche Republyk had na den dood
van Mithridates nimmer eenig Vyand
meer van gewicht, en de moorden van
Marius en Sylla, hadden zo veel ongee
rust Burgerlyk bloed vergooten, dat de
vrye regeering geduurende eenigen tyd
weder fcheen vastgefteld en de rust ver=
zeekerd. De roem van wapenen hield
op, of ten minsten konde, nu de Pro-
vintien ondergebragt en {til waren, wei-
nig meer dienen. De gaave van wel te
{preeken was dan de eenigfte, die tot
Ampten, tot aanzien en tot rykdom

R 5 bragt.

266 O. Ze. VAN HAREN OVER DE

bragt. Die deed zig gelden in den Se-
naat, daar Koningen en Landen dage-
lyks hunne onderlinge verfchillen ter
uufpraak moesten brengen; die neigde
het volk na dien geenen van de Sollici-
tanten met welken men in vriendfchap,
of door dat belang, dat na vriendíchap
gelykt, was verbonden; eindelyk die
gaf fchatten aan die geene, die by dee-
ze gaave moeds genoeg hadden om de
mishandelde Provintien byteftaan in
haare klagten. Niets fchynt ongeloof-
lyker, en niets is egter meer beweezen
in de gefchiedenis , als de onbegrypely-
ke ombefchaamdheid en het openbaar
geweld, waar meede de Roomíche Be-
velhebberen Tempels, Altaaren , Stee:
den en Particulieren beroofden; maar
de fchandelyke lyst van die depredatien
toont te gelyk aan, hoe veele rykdom-
men die Landen bezaten. Wanneer dan
degeplunderden,na’t vertrek van de Gou-
verneurs, Gedeputeerden na Romen
zonden „niet om juftitie en reftitutie te er-
langen , (dit wist men was onmoogelyk)
maar om ten minften aan den Opvol-
ger te doen zien dat men lyst hield. van
zyn gedrag ,en langs dien weg , misíchien,
het overige te. behouden; dan was’

geen

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 267

geen kleine zwarigheid, om Romeinen
te vinden die andere Romeinen, nu met
rykdommen overlaaden, voor ’ Volk,
of voor genoemde, en meesttyds reeds
te vooren omgekogte, regters, durfden
aantasten: en hoe de betaalingen van
die pleydooijen onmeetbaar hebben moe
ten zyn, blykt uit een aanmerkelyk en
onwederfpreekbaar voorbeeld,

Cicero, die de allergrootfte dienften
aan zyn Vaderland had gedaan, en die
ingevolge van ’t loon aan zulke dienften
gehecht , door % fchuim van Romen is
belasterd, door FaCtieufenis gebannen,
en door de militaire onderdrukkers van
de vryheid is vermoord ; Cicero is nooit
van malverfatie of concusfie bezwalkt ;
nog in zyn kort Gouvernement van
Cilicien, nog in de groote Ampten van
zyn ftad (z); en egter vind men dat hy
negentien pragtige Villa’s bezat, niet
Landgoederen van opbreng, maar bui-
tenplaatfen van weelde, Hy die zelve
met de uiterfte zeedigheid opgeeft, dat
zyn Gftootvader een boeren oon

ad;

(Z) Actus nobilisfime Confulatus: integerrime Provintia
adminiftrata: repudratus wiginti=viratus : et ciwilibus bel=
lis, neque fpe neque metu declinatus animus,. QUINCT,
Tuff, Or. 12. & Ia ,

268 OZ. VAN HAREN OVER DE

had, daar de vader van Cicero wat had-
de aangebouwd en hy gebooren (a) was.
Dit alles was met pleiten gewonnen, en
Cicero was de eenigíte niet in dit geval:
dezelve of diergelyke voorbeelden van
gewonnéne fchatten toonden de fprekers
Hortenfius, Antonius, Crafsus, en an-
deren: maar Cicero had meer gedaan;
om de jeugd gemakkelyker tot de Wel-
fpreekendheid aantemoedigen en te lei-
en, had hy de lesfen by t voorbeeld
gevoegd, en die lesfen, in een vloeyen-
den en verrukkenden ftyl allerklaarst
voorgehouden, waren in handen van ie-
der een, Romen was dan vervuld door
een Jeugd, dietot verwonderens toe, de
gronden kende van de Mythologie, de
Logica, Philofophie, Geographie, en
Hiftorie; en die niet anders wagtte als
maar geleegenheeden om op die kennis-
fen, welfpreekendheid en fortuin te
bouwen, wanneer de Republyks regee-
ring verdween, en in de eenhoofdige
militaire regeering veranderde, Deeze
re-

(a) Hane wides willam, wt nunc quidem est, lautius
aedificatam patris noftri fluaio: qui cum esfet infina vale-
tudine bic fere aetatem egit in htteris: fed hoc ipfo in loco
cum avus viveret, et antiquo more parva esfet villa ut il-
la Curiana in Sabinis , me fijto esfe natum, De Leg. |, 2,

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 269

revolutie {tikte voor een geruimen tyd
alle welfpreekendheid: het Confulaat en
’t oppergebied van Leegers en Provintien
wierden niet meer door ’t volk, maar
door ’t Hof vergeeven, dus waren die
reedenvoeringen onnut: ook was ’t niet
meer in den Senaat daar men voor’
welweezen van’t Gemeen, of onder dat
voorwendfel, ín lange en beftudeerde
gefprekken Vreede of Oorlog voorfloeg ;
al wat iemand voor s’lands nut aan Ce-
far had voortedragen, konde in een
Audientie van drie minuten afgehan-
deld worden. Van pleiten wasnog min-
der questie: zeedert het eerfte Confu-
laat van Otavianus wierden alle ver-
fchillen door ’t geweld afgedaan : en dit
bleef duuren tot dat, lang na den dood
vanden Triumvir Antonius „Cefar Oa-
vianus zig eindelyk volkomen meester
ziende, voor zyn eigen belang goedvond
aan de wetten weder eenige macht te
geeven, waar door dat gedeelte van de
kunst van fpreeken, dat by de Burger-
lyke rechten noodig was, weder herrees,
en een kostwinning wierd: maar de
groote welfpreekendheid verdween tot
Romen voor altoos; en de naam van
Orator veranderde in dien van Caus/i-

dis

270 O. Ze VAN HAREN OVER DE

dicus of Advocatus (b). De wel onder-
weezen geest egter kan zelden leedig
zyn, en wat nu gedaan met alles wat
ieder wel opgevoed Romein in zyn
jeugd had geleerd ? dit leide natuurlyk
tot oeffening van de weetenfchappen,
tot welke dezelve kennisfen benoodigd
zyn als tot de welfpreekendheid, en dit
bragt eenigen, als Livius en Sallustius,
aan’t fchryven der Roomfíche Gefchie-
denisfen, maar’t grootfte gedeelte der
geesten wendde zig na de Dichtkunde.
Niet dat Romen tot dien tyd toe zon-
der Dichters was geweest: dog geen
hunner fchynt de Dichtkunde anders
als met een oogmerk van onderwys be-
handeld te hebben: Ennius voor de
Hifterie: Lucretius voor de Natuurkun-
de: Lucilius om de bedorvene zeeden
te berispen: Accius en Pacuvius om les-
fen aan Vorften te geeven; en Teren-
tius aan de burgerlyke zamenleeving ten
die werken of ten minften fommige van
de zelve moeten niet veel bekend ge-
weest zyn, want anders moet men nog
meer verwonderd zyn over de ftout-
heid, met welke Virgilius in zyne Geor-
gie

(b) De caufs corr. Elog. in princ,

WADERLANDSCHE GEDICHTEN. 271

gica, voor zyne eigene gedachten op-
geeft het geen hy in Lucretius (c) vond.
De eerfte die aan de Dichtkunde een an-
deren weg deed inslaan, was Catullus :
zyne Gedichten, verfcheiden in ftoffen,
{chynen de vrugt van tydkorting, en
meer voor aangenaamheid als tot leering:
gefchikt, Dit voorbeeld wierd nu,
door de noodzaakelykheid van IE

eid,

(c) Dit legt uit het geen verhaald word, dat
ten tyde van Vespafiaan, een Vorst van een bee
kend oordeel , men liever Lucretius las, als Virgi=
lius, waarfchynlyk betrekkelyk tot de Georgica:
want zo ’t mogelyk is te oordeelen van fmaak in
tyden zo verre van de onze, fchynt het geoor-
loofd , het,

Avia Pieridum peragro loca „ nullius ante

Trita folo : juwat intezros accedere fontes

Atque baurire , juvatque novos decerpere flores
Tufignemque meo capitì petere inde coronam

Uxde prius nulli welarunt tempora Mufae,

Primum quod magnis doceode rebus, etc, LUCR./, 4e

niet min goed te vinden, als het,
Sed me Parnasf? deferta per ardua dulcis
Raptat amor; juvat ire jugis qua nulla prioram
Castaliam mollì divertitur orbita clivo,
Nune veneranda Pales , magno nunc ore fonandum
Incipiens , etc. GEORG. Á. 3.

*T geen een allerzichtbaarfte navolging is, en zo
zyn ’er tien voor een,

272 O. Ze, VAN HAREN OVER DE

heid by fommigen, door armoede by
anderen, gevolgd: dus viel elk op die
foort welke zyn geest, zyne omftan-
digheeden , zyn hoop van uittemunten,
of zyn huislyk (d) oogmerk meedebragt.
‘Fibullus, Valgius en Propertius, jonge
Officieren, en in Vreede’s tyd dagelyks
met Vrouwen omgaande, verkooren de
Elegia: de twee eerfte zonder den min-
ften lof van Cefar, de derde met maati-
gen lof, en zo als aan een man van
fatfoen paste(e). Horatius, die volgens

zyn

(d) Hic mibi refponfum primus dedit ille petenti.

Paftite ut ante boves puerì fubmittite tauros,

Zegt vIRGILIUS Ecl. I.: En HORATIUS, Paupertas
impulit audax , ut. verfus facerem, Epist.l, 2.

(e> Tibullus en Valgius waren beide vrienden
van Mesfala, en die Generaal, een van de braaf{te
mannen van zyn tyd, was geen Vleijer. Men
weet het vermaarde antwoord dat hy ’sanderen-
daags na de bataille van Actium gaf aan O@tavianus
Caefar, die hem bedankte dat hy met zo veel dap-
perheid voor zyne belangen had gevogten, na dat
hy Brutus en Casfius zo getrouw by Philippi had ge-
holpen , daar van is de reeden, zeide Mesfâla , om dat
ik altyd aan de vechtwvaardigfte zyde geweest ben. Pro=
pertius die door Mecenas wierd befchermd, pryst
zo als Mecenas prees, die de beste Hoveling
maar ook de getrouwfte Vriend van den Keizer
‘was, Ovidius is de eenigfte geweest, die met lof
en vleijen niets gewonnen heeft: maar zo zyne
ftraf zeeker is, over de misdaad word nog gedis-
puteerd, Gallus in ’t geen wy nog hebben van

' ie

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 273

zyn eigene bekentenisfe een legt militair
was geweest, verhandelde ernítiger ftof-
fen, en door den naam van Cefar, al
tyd wel ter fnee, met lof in zeedekunde
en gewyde zangen te plaatfen, gunst ten

ove gewonnen hebbende, gaf hy onge-
ftraft de vuilfte fchimpfchriften tegen an-
ceren uit, Terentius Varro fchynt op het
Epifche gevallen te zyn, *t zy zyn ge-
dicht de Argo origineel van hem is ge-
weest of overgezet van het Griekfch
van Callimachus:en Virgilius na in zy-
ne eerfte gedichten de fchaamteloosheid
in lof uitgeput te hebben, ‘gaf gepaster
lof in een Weaaalansach Gedicht. Zy,
die Cefar in versfen niet preezen, on-
geftraft blyvende, en die preezen, be-
fchermd, begunftigd en rykelyk beloond
wordende door een milden Vorst en kun-
dige Ministers, moest die eemulatie,
welke de Bouwkunde en Beeldhouwerye
tot Atheenen zo ongemeen hadde ver-
heeven, dit zelve uitwerkfel tot Romen
doen op de Dichtkunde, en dit is ook
inderdaad gebeurd,

Fl, DEEL, S En

zyne BElegiae is geen Vleijer, mear in ’t request
aan Augustus vind zig een lof, die zo onzinnig
als die is, egter door Boileau voor Lodewyk den
XIV gebruikt word.

274 0.2. VAN HAREN OVER DE

En zo wy het Westen voor een
oogenblik daar laatende ons oog (laan
op het Oosten, zullen wy aldaar een
foortgelyke verzaameling vinden. De
Heerfchappye der Opvolgeren van Ma-
homet was in korten tyd (£), zo uitge-
ftrekt , machtig en ryk geworden, on-
der Caliphen die. beide geeftelyke en
Burgerlyke Wetgeevers waren, en de
Milftaire uitvoerende kracht in handen
hadden, dat de lof van Vorsten, van
welker onbepaalde willekeur de rykste
belooningen, en de zwaarfte ftraffen af.
hingen, heel ras het: voorwerp. moefte
zyn van fchrandere flaaven , en fchoon
het fchryven in: profa, by hen, nog
maar in eerfte beginfelen was, niets-was

at ME

(f) Zo ooit iemand heeft mogen overtuigd zyn van
de waarheid van de zending van. Malioimet, was
% Aras. zeen van Malek, gefiorven het gufte jaar
vande Wesira in den ouderdom van 103} jasrem,
Fa buisdienst van den, Propheet geweest zynde
hadde hy-hem meermalen hoorem zeggen en‚voor-
zeggen „dat zvne Godsdienst over de gant{che‚aar=
de zoude heerfchen „ cn 75 jaaren. na den doed-van
Mishome:, zag hy dien Godsdienst: gebiedyn
van ’” Pireneesch gebergte in ’t westen, langs de
Straat van Gibraltar, door Africa tot aan Arabien ,
en van dèar weder na ’tooSten: tot aan de. Ludusz
en ia ’tnoorden, vanBoekharien em de Cuspifche
zee „tot aan de Golf van: Ormus , cn’ binnenfte
van Arabien, ten zuiden,

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 298

gemeenef, en aangenaamef in Aräbiens
als de Dichtkunde, beide tot lof em
fchimp, dog alles ex tempore en op de
wyze van de heedendaagfíche Italiaan-
fche Improvifatori (g). Dit middel was
ook reeds tegen en voor den Propheet in:
*t werk gefteld: want Abdo’llah bert
Klatal van hem afgevallen zynde door-=
reisde het land met twee ‘Toneelfpeel-
fters, die liederen tot fchimp van Ma-
homet (h) zongen. En hy zelve (dient
de Grieken befchryven als onweetende)
ftond niet alleen het leeven toe, aan
den ter dood veroordeelden Dichter
Ca’ab ben Zohair, voor een gedicht
dat hy uitfprak by de belydenis van de
Ilam ; maar hy fchonk hem boven dien;
den mantel, dien na den dood van Ca’ab,
de Caliph Mo’avia van de erfgenaamen
_kogt voor twintig duizend drachmen vols

S 2 gens

(8). Die foort wait korte Gedichten is överges
gaan in de ernftige Arabifche Hiftorien , alwaarze
door de Autheuren werden iúgebracht, als de
Oratien in Livius. Niet dus als ’t geen gezegd is;
maar als ’t geene de Autheur meent dat hadde
kunnen gezegd worden,

(h) Gjannabi,

276 O. 2, VAN HAREN OVER DE

gens eenigen (1), of veertig duizend vol-
gens anderen (k). |
Het geen waarfchynlyk de eerfte gele-
genheid heeft gegeeven aan de Grieken
om de Arabiers als onweetende aan te
zien, was een ípreekwys, welke Maho-
met, en na hem nog lang de grootfte en
wyste Arabiers, geftaadig herhaalden
en welke de Grieken letterlyk uitlei-
den, Zn de syden der onweetendheid, dagt
of deed ik, ’t geen egter by hen niets
anders beduidde, als woor de tyden my-
ner bekeering. De Apostel Paulus was
zelve te geleerd om de Athenienfers
aantezien voor onweetende, en te oor-
deelkundig om het hun te verwyten:
dus wanneer hy zegt, Gad dan de tyden
der onweetendheid overgezien hebbende,
is’tklaar dat hy meent, de onweetend-
heid van u lieden van ’t geen ik nu ga
verkondigen. En moogelyk heeft Ma-
homet hier zyne fpreekwyze gevonden,
Het tweede was’t verbranden van de Bi-

bliotheek , die Amru ebn’olAas,doorlast |

van den tweeden Caliph Omar al Chettab |
sn |

dq) Ahmed Ben jophs
(k) Abi ’ifeda,

|
|

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 297

in de bad{tooven van Alexandrie door de
vlammen deed verteeren. Maar wie
ziet niet dat een Volk, verftandig, lee»
vendig, en in de hitte van de Geest-
dryverye, noodwendig door vooroor-
deelen moest worden geregeerd: dit
was moogelyk, zo lang de Coran het
eenigfte boek onder hen bekend bleef ;

maar wat was niet te fchroomen gee

weest voor de Arabifche Natie, zo ge-
ring in getal by vergelyking van de
volkryke Landen die zy overftroomde,
ingevalle te gelyk alle kennisfen der
Wereld in deeze Bibliotheek verza-
meld, die Natie eensklaps hadden ver-
licht? waarfchynlyk het zelve dat aan
de Tartaaren in China is gebeurd: de
overwinnaars zouden in de overwonne-
ne Volkeren ingelyfd, en verdweenen
zyn. Het geen dan voor de Weeten-
fchappen een ongeluk wierd, was voor
Omar een noodzaakelyke ftaatkunde.
Dog de Coran de eenigfte bellisfende
wet in Geestelyke en Wereldiyke zaa-
ken geworden ‚ moest daarom niet min-
der Godgeleerden, en Rechtsgeleer-
den geeven, en opfcherpen , na maate de

‘daagelyks voortgaande overwinningende

tydelyke bezittingen van grooter waar-
9 3 de

278 ©. 2. VAN HAREN OVER DE

de maakten, en dat door de allezins
vermeerdering van rykdom, de bedie-
ningen van Mosqueen en Rechtbanken
lucratiever wierden, En die averwin-
ningen zelve waren met blinkende daa-
den verzeld, die aan de Nakoomeling-
fchap verhaald, tot aanmoediging voor
het toekoomende konden dienen. De
geheele natie was dan door de natuur,
de opvoeding en daadelyke omftandig-
heeden, tot weetenfchappên gereed,
zo haast een algemeene vreede, rust aan
% hof, en de verkiezing van een Hoofds
ítad , de bekwaame geleegenheid van by-
genkooming, aan Geest en kunde zou-
den vertoonen.

In dien ftaat waaren de zaaken, wan
neer het huis der Ommiaden door dat der
Abasfieden na bloedige oorloogen, van
het Caliphaat wierd beroofd ; en zodas
nig uitgeroeyd dat van de Ommiaden
maar één Vorstoverbleef, die in Spanjen
wierd ontvangen en aldaar bleet heer-
{chen, maar het geheele verdere gebied
ging over aan de Abasfieden , die ver-
volgens het zeldfaam fchouwtoneel aan
de aarde vertoonden van een reeks , el-
kander op den Throon opvolgende,
saannen van verdienften, Van welken,

Aben:

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 279

Abou- Giafar al- Manzor, de tweede
Caliph van deeze Dynastie, in % jaar
145 van de Hegira, Bagdad bouwde,
en aldaar den zeetel van zyne wyduitge-
ftrekte heerfchappye plaatste. Mahadi
Zyn zoon en Opvolger vergrootte en
vercierde die {tad nog meer : zo dat
Bagdad veertig jaaren na haare {tichting
reeds.de grootfte, rykfte, en prachtig-
fte hoofdftad vant Oosten was , wanneer
Haroun al- Refchid de vyfde en ver-
maardíte der Abasfieden het Caliphaat
bekleedde; *t geen zyn oudíte broeder
Hadi maar vyftien maanden had bezees
ten, na welken korten tyd een {chiely-
ke ziekte hem wegrukte.

De Caliph Mahadi Vader van Ha.
roun, hadde de opvoeding van zyne
twee Zoonen toevertrouwd aan Tahia
al-Barmecki, zynen Vifir, en reeds den
tweeden Vifir uit het geflacht der Bar-
meckieden zo bekend in Oosten door
hunne geleerdheid, rykdom en edelmoc-
digheid: en Tahia had by die geleegen.
heid vier zyner zoonen, met en by die
jonge vorsten doen opvoeden. ‘Een
van die zoonen was Giafar, die zeeven-
tien jaaren de eerfte Minister en Guns:
teling van den Caliph Haroun is ge-

S 4 Weest,

280 ©. Z. VAN HAREN OVER DE

weest, en teffenseen van de allerbemin-
nelykfte ftervelingen , zo de Nationaate
lof iets bewyst; want een Arabier kan,
zelvs heeden , geene zyner Befchermers
meerder pryzen in welgemaaktheid, be-
fchaafdheid, en grootmoedigheid, als

met hem te vergelyken by Giafar.
Onder de Heerfchappye van Haroun ,
die, met de uiterfte aandacht en
het gelukkigfte fucces, opgevoed, voor
grondregel hield, dat de weetenfchappen
van weinig nut aan de Grooten zyn, zo
deeze geen zorg dragen, dat die aan hun-
ne onderdaanen worden meedegedeeld ; die
in Giafar, in zyne broeders, in’ ge«
beel geflacht der Barmeckieden, de hulp
en byftand vonde, welke de Prinfen in
Ministers van nooden hebben voor de
aanmoediging der kuníten en weeten-
fchappen, bloeiden die ook zodanig tot
Bagdad (k), dat de regeering van me
: de

__(k) Vooral de Sterrekunde : want de Chaldaï-
fche velden een zuivere lucht , en, meest altyd,
heldere nachten genietende , zyn reeds van ouds
de gunftigite plaatfen voor ’t waarneemen der fter-
ren geweest. Deeze weetenfchap. wierd voornaa=
mentlyk bemind en befchermd, door den Caliph
al- Mamaum die zelvs, met zwaare kosten, uit
andere taalen in de Arabilche had doen overzetten

al

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 28

Caliphen Haroun al- Refchid, en van
zyn zoon al-Mamoum, den zelven roem
in de Oosterfche Gefchiedenis wegdraagt,
als de Eeuw van Augustus in’t westen :
niet teegenftaande zells dat de ongeluk-

kige familie der Barmeckieden aan de
Geleerden ontviel,

Want dit huis na geduurende meer
55 dax

al wat tot haare kunde betrekkelyk te vinden
was; ’tgeen gevoegd by de eigene, zo oude als
nieuwe, obfervatien van die Landttreck, de As=
tronomie op de oevers van de Tiger vry verre had
gebragt, wanneer de Tartaar Holagou, in ?% jaar
van de Hegira Ó5ó6 (van onze tydreekening
1258) Bagdad met geweld nam en plunderde, en
den 37ften en laatiten der Abasfieden , Moftanfer
Billah deed ombrengen: waar door het Caliphaat
een einde nam,

Veele van de Geleerden aan deeze verwoesting
ontkoomen, vlugtten na Spanjen, en bragten ’er
met zig fchoolen van Sterrekunde , zo wel by de
Christenen, als Mahometanen, tusfchen welke die
Ryken toen waren verdeeld. Hier door hadde de
Infant van Portugal Don Henry, van Viféo, kune
nen verkrygen die groote kennisfen ân Asctrono=
mie, by ’t gemeen als boven natuurlyk geroemd,
welke de navigatien, door hem beftierd, van de
Taag in den Oceaan begonnen uittebreiden; die
in % jaar 1412 op zyne kosten Madeira deeden
vinden; in ’tjaar 1433 op de zelve wys, door
Gilles Anez, den toenmaals zo vreefelyken Caap
Bojador deeden omzeilen; en dus oorfprong en
begin hebben gegeeven aan alle daarna gevolgde

Kili ontdekkingen der Castiliaanen en Portugees
len,

282 ©. Z. VAN HAREN OVER DE

dan honderd jaaren gebloeid te hebben
in de gunst van de Caliphen, zo wel
Ommiaden als Abasfieden, was zoda-
nig vermeerderd, in een land daar de
polygamie plaats heeft, dat het getal
der hoofden uit zeeventien duizend be-
ftond, Een geringe tak van dat ge-
lacht wierd alleen befpaard, alle dean-
dere wierden te gelyk omgebragt op last
van Haroun, na zo veel jaaren gunst,
hunnen uitroeier, De Arabifche Ro-
manfchryvers geeven een ruim veld
aan hunne inbeelding over die ver-
Íchrikkelyke flagting die met Giafar
begon : maar de ern(tige Hiftoriefchry-
vers zwygen over de reeden van deeze ge-
beurtenisfe : Abilfeda in zyne Jaarboes
ken geeft drie verfcheidene gisfingen;,
en fchoon hy geen uitfpraak doet,
fchynt hy egter te gelooven , deeze een-
voudige reeden, dat de Caliph dit het
gemakkelykfte middel vond, om onte
daan te zyn van lieden aan welken hy al
te veel verpligting had, en die, daar
by, hem te machtig fcheenen: in wek
ke gevallen, zegt hy, dit de gewoone
manier der Prinfen is (1), Maar inn

e

61) Abi ’Ifeda Heg. 189. Hy voegt ’er Red
de

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 283

de Fortuin dat huis heeft verlaaten, de
weetenfchappen hebben het ftandvastig
aangekleefd, en aan de nagedachtenis
der Barmeckieden met woeker voldaan,
het geen de Fortuin aan hun hadde ge-
weigerd: want zy hebben meer gedich-
ten tot hunne eer, en meer Gefchiede-
nisfchryveren van hun huis, roem, en
daaden, als de grootfte Vorst in% Oos-
ten ooit heeft gehad. Zonder dat Ha-
roun of zyne opvolgeren dit hebben
kunnen beletten. at hebt gy al goed
gedaan aan de aarde, ó zoonen van Bar-
meekz (zingt een van die Dichteren)
hoe veel goed zoud gy nog aan haar ge-
daan hebben! De Aarde was uwe Ges
maalin! zy is thans uwe Weduw ! en

men

dat alle hunne ggederen wierden geconfisqueerd
zonder de fomme optegeven, of hoe veel men
die fchatte. Maar welke rykdommen men aan die
Hoven konde vergaaderen, ziet men by Khordee
mir in zyn algemeene hiltorie, alwaar hy in ’
leeven van Haroun Alrefchid zegt dat in de Rec=
kenkamer der Caliphen bleek dat de gefchenken
door deezen vorst, in een jaar aan art gun(te=
ling Giafar gegeeven, bedroegen de waarde van
dertig millioenen zilvere drachmen. En de Nighie
ariftan van Ahmed ben Mohammed fpreekende
van de Cadi Abou Jofeph, verhaalt hoe deeze
Rechtsgeleerde, voor advys-geld, in eene zaak,
van dat zelve Hof ontving vyftig duizend gouden
Dinars, dat is Ducaaten, A

284 O. 2. VAN HAREN OVER DE

men leest niet zonder aandoening in de
verfchrikkelyke Catastrophe van dat Ge-
flacht,dat een vanjde zoonen van lahia, een
oogenblik voor dat zy ter dood ftonden
geleid te worden, aan zynen ouden Va-
der (want die beleefde deezen ramp)
vroeg, ó Vader waarom is’t mogelyk, dat
wy, God en’ land altyd wel gediend hêb-
bende, ons in deezen flaat kunnen bevin-
den ? De flemme, antwoordde de Gry-
faard, wan d'eene of d'andere bittere bee
droefde , door ons verongelykt, heeft zig ,
mnifchien, woor den Throon van God doen
hooren , wanneer wy, invoorfpoed, ver-

zuimden hem fchielyk recht te doen (m)!
Maar weeder na Europa keerende
vind men, in de vyftiende Eeuw , tot Flo-
rence byna % zelve dat wy in Atheenen
gezien hebben. Na dat het Westerfche
Ryk, niet meer in weezen, Italien had
overgelaten ten prooy aan de devasta-
tien van al-foorts Barbaaren, was dat
{choone land, door onderlinge oorloo-
gen van die woeste natien, geduurende
zeven honderd jaaren, verzeld met
meenigvuldige hongersnood en _ pest,
zodanig ontvolkt, dat het geheele plat-
te

(im) Musladimi Savadi, in Gulist,

VADERLÁNDSCHE GEDICHTEN, 293

te land, niet meer onder de ploeg, ers
aan de Natuur overgegeeven, in wilde
Bosfchen was veranderd ; tusfehen wel-
ke zig hier en daar vertoonde een ftad,
dat is een verzaameling binnen wallen of
muuren, van houte of leeme hutten,
met ftroo gedekt, en vastgemaakt te-
gen, of op, de puinhoopen van vorige
pragtige Paleifen, of cierlyke Gedenk-
teekenen, En in die Vesten voerden
het gebied, hier een Noordsch, daar
een Longobardisch, gins een Frankisch
of Tudeske, Bevelhebber, met een be-
zetting zaamgefteld door ’t uitvaagfel
van alle Volkeren. Weten Order wa-
ren onbekend, en’ ftaal fprak alles uit.
Die geene van de weinige nog over=
gebleevene ongelukkige Inboorlingen,
die mishandeling en flaverny zogten te
ontwyken, hadden dan geene andere
plaatfen van toevlugt als in die byna on-.
toegankelyke Bosfchen; in welke boven
dien, de vloeden en ftroomen, voor-
heen met zorg en kosten ten nutte ge-
leid, en nu buiten hunne bedden in%
wild zyperende, moerasfen en doolhoo-
ven vertoonden, welke de gezogte zee-
kerheid verfchaften. De vryheid die
eik hunner aldaar hadde doen vergaade-
ren

286 O.L. VAN HAREN OVER Di

ren , tnoest de egaliteit onder de Inge:
zeetenen, en deeze de zagtheid ín bes
heering, tot gevolg hebben. Dit baar-
de toeloop en vermeerdering van Volk,
wel haast door de eetens-lust en nood
verplicht tot bebouwing van de landen
rondfom hunne fchuilplaats ; de vrugte
baarheid der gronden gaf denovervioed ,
en de overvloed fchiep de verruiling
van waaren met zyne Buuren, dat is
den koophandel.

Verfcheidene fteeden volgden het
voorbeeld van deeze beginnende Repu-
Blyken, terwyl anderen door de groote
hoedanigheeden van hunne Opper-Ge:
bieders aangedaan, vrywillig of door
Derzelwer ondeugden gedwongen, on«
der de Regeering van die Hoofden,
zig erflyk begaaven, of met geweld
wierden gehouden. Ïtalien dus in eene
mneenigte kleine ftaaten verdeeld zynde,
van welke ieder de nyverheid in Land:
bouw, en de uitgeftrektheid in koop=
handel, als den grond zyner krachten
zogt te koesteren en te vermeenigvuldi-
gen, moesten ’er de naamen van Gren-
zen, Verbonden, Vreede en Oorlog,
ras weder op nieuws bekend zyn ; en
hy, die in deeze zaaken, door geest E

ryke

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 28%

rykdom, zyn Vaderland: best konde.
dienen, het grootfte deel in’t gezag van
% Gemeenebest hebben. De kunften
om de Vryheid aan zyn vaderland te.
doen verliezen, of die te bewaaren; de
middelen om door koophandel zig zel.
ven, en zyne Geboorte- plaats, ten kos-
ten van anderen te verryken; en de
fchranderheid om wel ter pas Vreede
of oorlog te hebben; waren dan reeds
noodzaakelyke vereischten in opvoeding,
die door de dagelykfche faamenleeving
hoe langer hoe meer moesten befchaafd.
worden. Dat meer is, de kunsten van
aangenaamheid, die zelden of nooit de
noodzaakelyke kunften voorgaan, maar
gemeenlyk altyd volgen, hadden ook
reeds begonnen zig te openbaaren. Dan-
te en Petrarcha, vermaard door Dicht-
kunde, wierden van buiten geleerd :
Cimabuê had in-de dertiende Eeuw de
Schilderkunst, met hulp van Griekfche
Schilders, tot Florence doen herry-
zen , en de Giotto, zyn leerling hadde,
in de veertiende eeuw, reeds zynen
meefter overtroffen : wanneer het Huis
van Medicis zig in de Florentynfche
Republyk begon te verheffen. Cosmus
van Medicis, door een uitgeltrekter
koop-

288 O.2Z, VAN HAREN OVER DE

kóophandel als, mifchien, ooit eenig
particulier heeft gevoerd, had onmeet-
baare rykdommen vergaderd, en half
Florence tot Geasfocieerden of Fac-
toors, Hier door had hy tot Florence
dat zelve gezag verkreegen, als Pericles
tot Atheenen ; met dit onderfcheid,
dat deeze laatfte nooit hadde gedacht om
eenig gebied verder als voor zyn leef-
tyd, en dat Cosmus ondernam dit Op-
pergezag voor zig ‚en erflyk voor zyn
akoomelingfchap, te _verkrygen, en
daar toe die noodige gronden begon te
leggen, op welke zyn Huis zeedert dit
Gebouw van Souvereiniteit heeft vol-
voerd: maar een diergelyk voorneemen
ineen Vry land gaat zelden zonder ge-
weldige fchuddingen, en vier generatien
gingen ’er door in geftadige lotgevallen
van dat Huis, t geen zig, dan in de
gevaarlykfte, dan in de uitmuntendfte
omftandigheden bevond. Die teegen-
…_ftribbelingen, gevaaren, en ongelukken,
egter, leerden aan die Vorsten , den prys
en waardye van kundige, geleerde , en |
bekwaame meníchen aan hunne zyde, |
en zuiken voor en by zig, te hebben: |
en fchoon Ítalien’er reeds veele had , |
dit getal vermeerderde in dien tyd Je |
oor |

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 289

dooreen meenigte Grieken, voor de
waapenen der OQttomannen _gewees
ken , ex wel byzonderlyk na’ neemen;
van * Conftantinopelen, ‘een woon en,
kostwinning in Italien zoekende, Dees
ze brachten: met zig alle -weetenfchap=;
pen nog in ’t Oost overgebleevefij,-‘welà
ke, „door hunne lefen:-meedegedeeld,
en , „door: de ‘kortêlings uitgevondene
Drukkerye , verfpreidege nog. met een
nieuwen ‘luister vercierden een Land: ale
reeds’ door: -weetenfchappen blinkendex
en allete zamen; door’ Cosmus milde
lyk ontvangen, door-zyhen klein-zoom
Laurens rykelyk betaald, en door #y«
nenvagtereklein-zoon Leo: den. Tienden:
in eere gehouden „-hebben-zy die Prins
fen, en den naam van Medicis, vereeus
wigd,: PRN) MG Mes L_ ONa GINT
„Dog met hoe veel genoegen mefi-zig
in zulk een ryke {tof zoude kunnemop=
houden; ik „voel. dat dit“Genoet{íchap
van my niet verwacht de onnutte hers
haaling van ’% geen „ omtrend; deeze
eeuw , der teegenwoordigen drift omin
lealten te-reizen, alles vaantemerken, en
zyne-vaanmerkingen: te doen drukken;
door -befchaafder. pennen als-de..my+
ne, in handen vanelk is, ‚ Ik verge:
‘Fl. DEEL. noeg

* 4

200 O0. 2, VAN HAREN OVER DE;

noeg my dan dit alleen. aantemerken ;
dat de Schilderkunst,;tot verciering of
ten mintten opfchik van Kerken, door
gen opulente Geeftelykheid in % alge«
meen op het allerkostbaartte- beloond,
ook: den-voornaamften roem, in -dit:tyd-
fli ïheeft behdalde 765 20073 10 Bar

« Daardeeze eeuw det Weetenfchappen
Eindigt, doet men’ beginnen die, welke
men vereerd: met den. naam van Lode:
wyk den XIV**,-fchoon-die inderdaad
nidaf-eene continuatie> is, van de beuw
der Medicis, Want het was onder de
Tegeering van Franfois den eerften,„ dat
de-Franíche’ Natie de kunsten enswee:
tenfchappen begon te … kennen;;waar
door: de’ opvoedingen. met zorg bevly-
tid aan Frankrykin de zestiendeiecuw ;
ruim. zo veele, zo niet meer, groote
Geeften, vertoondenals vinde: zeven-
tiende: Maar de: geduurige ‘twisten: in
{taat lèno Godsdienst) wendden alles na
dt: Oöriog, vof ‘ha: vde, Controverfes
Egter vinkdamenode Gefchriften: vandien
6&d7;0 Hbeweb gemeenlyk-alle-van ‘eene
&ndragelpke-lengte mer en: daar ‚door:
zöaydlfet byzondere plaacfen;swaar in
detidperzâd vanrde goeder fmaak reeds
begiat doortefichijnen:;y ende vier ver*
hed, kj 3aiû den

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, SOf

fen door de Godvruchtige Jeanne dAL
bret, moeder van Hendrik den IV“*,
by ’tbezien van de drukkerye van Ro-
bert Estienne, op ftaanden voet ge-
maakt, zullen de admiratie van alle eet
wen wegdraagen (n). d

Dog nadat Hendrik de IV“ zyn Ryk
hadde bevreedigd, en dat rust en overs
vloed herfcheenen, vertoonde fpoedig
de gefchiedenis van Thuanus, dat men
Livius konde navolgen, zo niet eevena-
ren, Regnier fchreef fchimpfchriften;,
die zeedert hem door Boileau alleen
verbeeterd zyn, en Malherbe blonk uit
in de verheevene Dichtkunde, Maar
de Koning vermoord, en ’Ryk in
nieuwe onlusten vervallen‘ zynde, von
den de weetenfchappen weinig gunst, ons
der ’t minifterie van Richelieu, die gee=
ne werken wilde geacht hebben , als
zyn eigene , en van Mazarin die een
vreemdeling zynde, en maar alleen op-
lettend om Minifter te blyven en geld
| TER T''2 voor

EK (n) Art fingulier, d'icy aux derniers ans,

Reprefentez aux enfansde ma Race,

Due jay fuivy de craignans Dieu la trace,

Afin qu’ils foient les mesmes pas fuivans!
‚Le Lab, add, a Cast, 4. I.

292 _O, Z VAN HAREN OVER DE

voor zig optchoopen, den Nationalen
roem der Franfchen onder zyne zorgen
niet vond, Dus is ’er maar één-naam
geduurende die vyftig jaaren, die met
Juifter: verfcheenen was, te weeten die
van Corneille; wanneer ter geleegen-
heid van * Huwelyk van Lodewyk den
XIVeer na den’ vreede der Pyrenten,
Racine nog jong, een. Lierzang opge-
dteld hebbende; een gift:ontving van
honderd ‚pifteolen;- welke hem: tot de
Dichtkunde aanmoedigende, zeedert zo
veele. Meesterftukken aan ’tHranfche
Fonneel heeft-gegeeven, ys 10»
„dit nogtans: begunftigde maar alleen
de Dichtkunde ; wanneer «een man ;,
zelve ongeleerd, geheel Europa in be-
weeging bracht, en alle groote „geesten
tot zyn byzonder oogmerk deed: die:
rien. ers df é 50 p alt,
„De Cardinaal, Mazarin hadde: Lode:
wyk den XLVS*, in kindsheid- niet al
leen, maar zelfs-nog nazyn-huwelyk;,
geregeerd met eensgezag, waar van
weinig voorbeelden zyn. Hier niet
meede te vreeden fchynt-hy. hem, na
zyn dood nog te hebben willen beheer-
fchen :.ten dien einde had.;hy-hem tot
zynen opvolger in ’ Minifterie „aange-
he … … PrEE-

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 203

preezen, Colbert; die lang de huislyke
zaaken van een Ítaliaanfchen HEertten
Minifter waargenoomen hebbende , de
kennis van der menfchen inborst gron-
dig bezat, en dus geen moeite had om
fpoedig te ontdekken da: het zwak van
zyn jongen Meester was /a Gloire, dât
is roem, met allen moogelyken uitwen-
digen glans verzeld, Om vleijers aan
zyn Koning te doen hebben was ligt:
want twintig millioenen menfchen wa-
ren daar toe in Frankryk gereed : maar
lof van onderdaanen heeft elk Monarch,
als hy ’t begeert: de gerafineerde Ho-
veling bedacht dan om zynen Vorst
eensklaps door de geheele gecivilifeerde
wereld te gelyk te doen pryzen. Ten
dien einde zaayde hy penfioenen uit
naam van zyn meester niet alleen onder
inboorlingen van Frankryk, maar door
geheel Europa, van ’tZuiden tot in %
„Noorden , onder alle Profesfooren en
fchoolmeesters waar van de naamen
maar eenigzins bekend waren : hier
door rees een wolk van loftuiting, van
Upfal tot aan Boulogne , met eenige
zeedigheid ester van den kant der gee-
ne welke Penfioenen ontvingen, om dat
de goede gedachten, die elk hunner
| eh van

204 O. Z, VAN HAREN OVER DE

van zig zelven had, hem ligtelyk be-
duidden dat hy inderdaad wel wat ver-
diende; maar met de aller-onmaatigfte
uitbarfting van alle , welke langs dien
weg ook penfioenen hoopten te verkry-
gen. En de Eigenliefde weergalmde
in alle Hooge en laage Schoolen, wide-
tur locus wirtutibus patefactus! De Lat
tynífche Oratien, in meenigte uitge-
Íprooken , ter eere van een Koning
dien men niet kende, wierden met zorg
overgezonden aan Lodewyk den XIV“
en zyn Minifter Colbert, die geen van
beiden het Latyn verftonden.

Dog wanneer naderhand de penfioe-
nen buiten ’s lands flegt betaald wierden
of geheel onbetaald bleeven , en voor al
na dat Willem de Derde, Prins van
Oranje, meerder invloed op de Noord«
{che volkeren verkreeg als Lodewyk,
toen minderde. de buitenlandfche lof
van deezen laatften , maar de binnen-
landfche duurde _ volkoomen veertig
jaaren : want tot aan de bataille van
Hochftet zagen de Franfchen hunnen
Koning aan, niet alleen als nooit over-
wonnen, maar als onoverwinnelyk:

waar van het eeven onnut als ondoen- |

lyk zoude zyn de meenigvuldige bewy-
/ zen

|

Ì
ij

|

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 205

zen aantehaalen (o). Wanneer men
hier nu byvoegt, welke diftinctien nog
T 4 boo-

(o Twee zyn ’er egter welke door hunne fin-
gulariteit , het eene van onzinnigheid en het ane
dere door verandering van omftandigheeden by den
fpreeker , aanmerkenswaardig zyn; het eerfte is
van Boileau, ter geleegenheid van den overtocht
van den Rhyn in ’tjaar 1672,

De tant de coups affreux la tempête orageufe
Tient ua temps far les eaux la fortune doureuf?,
Meis Louis d'un regard fait bien-tot la fixer,
Le Deftin a fes yeux w'oferoit balancer.

Op de twee eerfte versfen zou men oordeelen,
dat de autheur fpreekt van een van die zee-flagen
tusfchen de Engelfchen en Hollanders , welke drie
“daagen met eene onbegrypelyke woede en hard-
nekkigheid duurden, en ondertusfehen hy verhaalt
hoe ecn leeger van veertig duizend Franfchen by
mooy en ftil weêr cen waadhaarc rivier, zonder
beletzel, overgetrokken, drie honderd man Hol-
landfche Cavallerie in goede order voor hun zaagen
wyken ,en vervolgens cen enkel bataillon [nfantcrie ,
dat zig niet retireeren konde nog mogte, ver=
moorden. Uit het derde vers leert men dat Lode-
wyk de XIV door een verrekyker fpeculcerende
wat ’er gebeurde aan de overzyde van de rivier
daar hy niet was en hadde kunnen zyn, de for=
tuin na die verrekyker luisterde, Her vierde vers
is maar een overzeting van de reeds voorheen gee
melde vlcijende impicteit van Cornelius Gallus, *

Plus fatis valent Cetfäris ora Dei. « ’

De tweede lof is van laateren tyd en emoe.
SCI

296 OZ. VAN HAREN OVER DE’

booven de penfioenen de Franfche in-
boorlingen genooten ten Hove, -z0-zy
zig door werken van Geest of uitmun-
tendheid in Weetenfchappen van cie-
raad of nut wisten. aangenaam te maa-
ken, en de gunften die langs dien weg
voor. hunne perfoonen en Familien te
verkrygen waren , «zal men niet ver-
wonderd zyn dat alle opvoedingen ge-
duurende veertig jaaren op de gronden

van

ken twaalf dagen voor de bataille van Hochftcet,
door den Abt Polignac by zyn receptie in de Frane
fche Academie; Louis voit former lorage et n'en est
point emu, la pasfd fa vie à disfiper aes fortes de tem
pêtes, il fauva bien encore. disfiper cellecy. MU laisfe a fes
envieux toutes les injustices à faire, la Dieu de fon cosa
Zes il ne le perdra pas de vene, c'est la fa raifon d'Estat,
Vous voulez donc la guerre Peuples infenfez? eh bien vous
Paurez cette guerre que vous avez tant defirè: mais vous
ze la ferez pas ou vous penfieze Dans le Coeur de vos Es-
Zats, dans le fond de vos Provinces fera la defolation et le
carnage. Nos eznemis fentent ces veritéz mais ss n'en voy=
ent. pas comme nous le principe, Cette haute intelligence
qui prevoit tout gui remedie a tout fans embarras fans in=
guietude, Cette egalité dame fuferieure au evenemens qui
foutienaroit avec conftance les adverfitez les plus accablan-
zes fi Dieu n’avoir refolu qu'il fut heureux. Diroit on a
woir la ferenité de ce front augufte, que "Univers est con=
juré contre lui? on ne connoit qu'il fait la guerre que par
de bruit ae fes wictoimes , etc. Her zoude de pyne
weerd zyn te wecten hoe dikwyls die Abt Polig-
nac wel om die reedenvoering heeft gedagt, wan=
neer hy zes jaaren daarna tot Geercruiderberg den

„wreede zo needrig kwam vraagen aan die Peuples
Infen/ez.

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 297

van-weetenfchap wierden gelegd, of ten
minften betracht. En van den invloed ,
dien de tegenwoordige opvoeding heeft
op een naast volgenden tyd „ heb ik
reeds te veel gezegd om er iets van te
herhaalen.

Ik ga dan over tot het befluit dat ik
meen uit deeze voorbeelden te mogen
trekken, te weeten, dat het nooit aan
groote Geesten op Aarde ontbreekt, en
dat die ook ten allen tyden kunnen ver-
zaameld worden, en Keuwen van Wee-
tenfchappen zullen geeven, zo dikwyls
drie gelukkige tydgewrichten zig zullen
volgen. Vooreerst, dat eene voorgaan-
de omftandigheid de geesten door op-
voeding bereide; ten tweeden, dat een
kundig Vorst of Minifter, die, uit
{maak of belang, rykelyk aanmoedige ;
en ten derden , dat na dien Vorst
of Minifter, dezelve manier van den-
ken nog eenigen tyd in die Natie ver-
blyve. En hier mede geloof ik met een
te beantwoorden de vraag, waarom de
‘Tyden van Theodoryk, van Carel den
Grooten, van Alfred en Saladyn, ons
deeze of foortgelyke Eeuwen niet op-
geeven? dewyl het klaar is, dat toen
de tweede van die omftandigheeden al-

bi leen

298 OZ. VAN HAREN OVER DE

leen in weezen is geweest, Want voor
hun tyd was niets gezaayd, waar van
zy de vruchten zouden hebben kunnen
genieten : en al wat door Theodoryk
en Casfiodorus , door Carel en Egin-
hard, door Alfred en Jan Scot, door
Saladyn en O’mad-al- Kateb, gelukkig
was begonnen, is onder woeste en on-
weetende opvolgers, fchielyk, weder
verftikt en verdweenen,

DERDE ONDERZOEK,

Welke de oorzaak is dat bet getal van
die geene die goedgekeurde Nationale |
of Vaderlandfche Gedichten heb-
ben opgefleld zo gering is?

De Heer Voltaire in een klein trac-
taatje du Poëme Epique, het geen men
gewoonlyk agter de Henriade gedrukt
vind, heeft de vereischten tot een dier-

| | se:

|

|
|

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 209

gelyk gedicht zeer net befchreeven: en
de goedkeuring van geheel Europa
heeft aan die befchryving kragt gegee-
ven van Wet. Maar een Episch Ge-
dicht is niet altyd een Vaderlandsch
Gedicht: waar en tegen dit laatfte altyd.
een Episch Gedicht is, De zwaarig-
heeden dan voor bekend houdende,
met welke de Autheur van het Epifche,
in ’talgemeen, te worftelen heeft, is dit
onderzoek maar gefchikt om na te gaan
welke meerdere hinderpaalen zig by de
onderneeming en uitvoering van het
Nationale, in byzonder, vinden.

Het is onbetwistbaar dat om een werk
van die natuur opteftellen , eerst en
vooral noodig is, dat men gebooren zy
ineen Vaderland , daar een of meer ge-
beurtenisfen zyn voorgevallen, die een
hoofdftoffe voor een diergelyk gedicht
kunnen uitleeveren ; en die Vaderlan-
den zyn in een veel kleiner getal als ui-
terlyk fchynt. Want die hoofdítoffe
moet zyn 1, een buitengewoon geval,
2, het geen als een voornaam tydftip
van dat Land bekend ftaat, 3. door.
mengd met byzondere gevallen die de
aandagt leevendig houden. 4. een aan-
genaam herdenken nalaatende, dus 5.

8e:

a

goo OZ. VAN HAREN OVER DE

gelukkig eindigende, Die de moeite
wil neemen om de Gefchiedenisfen van
de Ryken en Staaten van Europa aan
deeze reegelen te toetzen „ zal ’er wei-
nig diergelyke hoofdftoffen ontmoeten;
of gelukkiger zyn als ik, |
Maar zo aleen groote Geest kundi-
ger als zyne tydgenooten eene dierge-
lyke bekwame ftof ontdekt, en te gelyk
daar by de noodige hoedanigheeden tot
de uitvoering bezit, dan doet zig geen
minder zwaarigheid op; te weeten of
het tydftip in welk hy leeft toelaat om
zulke ftof te verhandelen , of uittegee-
ven.
_ In een Vaderlandsch Gedicht moet
men den Nationaalen leezer brengen in
tydftippen en gebeurtenisfen waar van
de grond als waar bekend is niet alleen,
maar in welke hy ook ‘geene fabuleufe
Helden voor zynen Godsdienst of Vry-
heid, rust of voorfpoed, ziet {tryden.
In teegendeel het moeten zyn mannen,
wier geflachten, of by uitfterving de
beelden of fchilderyen, ten minften de
bekende nagedagtenis, voor zyne oo-
gen zyn. Men moet hem voorhouden,
daaden tot welker uitvoering „onder het
geleide van die Helden, zyn’ eigene
Voor:

VADERLANDSCHE GEDICHTEN, 30%

Voorouders, fchoon minder in de Ge:
fchiedenis bekend, of hebben kunnen hels
pen of inderdaad iet toegebragt hebben,
Men moet durven in die mannen, zon=
der onderfcheid, «de deugden pryzen,
daar men die vind, en de fauten ombe-=
fchroomd laaken, zo men die zonder
de waarheid te kort te doen, niet kan
voorbygaan,” In het eerfte mag alles
overvloedig (mits waar) zyn: in het
tweede: moet de grootfte fpaarzaamheid
plaats “hebben. In beiden moet alles
zyn zonder aanzien van perfoonen, zone
der haat en zonder vleijerij (p).

Dog waar vind men de landen , daar
dit alles „ ten. allen tyde, vry en zonder
fchroomr heeft moogen gefchieden 2
Hier op de gefteldheeden van alle Vol:
keren doorteloopen, en die tot bewys
aantebrengen, zoude ongepast zyn, in
een Vergaderinge aan-welke de Gefchie:
denisfen beeter als aan my bekend zyn,
Het zy egter geoorloofd, niet voor U
lieden, Myn Heeren, maar voor die
geene, die minder onderweezen, Uwe
verhandelingen leezen , een enkel
voorbeeld bytebrengen, en daar toe te

kies

CP) Sine ird ef fiudio, TAC, Ann, 1,

302 Os, Ze VAN HAREN OVER DE

kiezen, het Volk, waar van de Gebeurte.
nisfen het best bewaarheid. aan onszyn ge-
komen, Dit zyn de Romeinen: by welke in
vyfentwintig Keuwen maar twee tydítip-
pen te vinden zyn, in welke die vryheid
van zodanige werken uittegeeven mooge.
lyk of geoorloofd was, De eerfte is dic
van de Beheerfching van Augustus: niet
om dat men te Romen vry was, maar om
dat de Staatkunde van Augustus wilde
dat men gelooven zoude dat de Vryheid
nog in weezen was. Gy zyt nog jong(q),
fchryft hy aan Tiberius, die om de
vrye taal der Romeinen verftoord was;
laatze wat praaten, % is genoeg woor Óns
dat de zaaken in dien flaat zyn dat zy ons
een kwaad kunnen doen. — En-de ver«
{cheidene manier van denken van die
twee Vorften had ook verfchillende uit-
werkingen: want zo het onder Augus-
tus nog geoorloofd was aan een jong of!
ficier zynen leevenden Generaal boven
het geheele keizerlyk huis te {tellen (r),
kp ten
(q) Atati tue, mi Tiberi, noli in hac. re indulgere,
Satis est enim fi ho: babemus ne guis nobis male facere pos=
fit. SUET. in Aug. 6. 5I
„(r) Ergo ubi per claros ierint tua fata triumpoos
Solus utrogue idem diceris magnus in orbe.
TIBULL, /, 4e"Pan. Mesfs

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 303

ten: tyde van Tiberius wierd. het een
Inisdaad, de doode voorftanders van
de Vryheid gepreezen te hebben, ge-
lyk Cremutius Cordus (s) tot zyn onges
luk ondervond, En daar dit-in de Hie
ftorie, waar van de ftrengfte waarheid
de grond is, niet meer vry ftond, hoe
veel te minder in een Gedicht waar by
defictie, of ten miníten, het flilzwygend
overllaan, werd. toegelaaten.?. dus was
het eene noodzaakelyke voorzigtigheid
geweest aan Cornelius Severus , buiten
twyfiel een ‘uitmuntend’ Dichter, wyl
hem Seneca, (ep:!79.). in één adem met
Virgilius en-Ovidius noemt „ van zyn
Bellum Siculum,, waarfchynlyk een Va-
derlandsch. gedicht onder Tiberius of
Caligula, „by het eerfte boek-te hebben
gelaâaten (t)s 1570 > gf B
zoNa diergelyke voorbeelden-mag men
dan-billyk den fpot; dryven,met den
Vlerjer van „Tiberius, die” verleegen
fchynt om te vinden waar alle-die grog-
te Geesten; onder de Romeinen na den
ds 2ed j DE IBEN ol ) dood
12L ie AG ) zE
„2(s) Cremutius Cordus poftulatur novo ac ‘tunc prüma
audito crimine, quod editis annalibus, laudetogue M, Bru=

zo, C. Casfium Romanorum wltiuns dizisf®, TAC, Ann. de
(Et) QUINCT. duff. Or. L, IO, … EL

304 O, 2. VAN HAREN OVER DE

dood van Augustus gebleeven waren (ú):
want Tacitus, die geenen Dwingeland-
behoefde te’ vleijen, geeft ‘er fchielyk
de reeden van: Postquam, zest hy,
omnem poteflatem ad unum conferri pa-
cis interfuit , magna illa ingenia cesfere,
Simul. weritas pluribits-modis infractd,
primum infcitia Reipublice ut aliena + mox
libidine asfentandi: aut rurfus odio ade
werfus dominantes: ita neutris cura pos-
geritatis, inter infenfos wel obnoxios (We
Het tweede tydftip van vryheid in
uitgeeven van Werken-is dit zelve, in’
* welk Facitus dit durfde fchryven,
en welk hy noemt, rara temporum fe-
licitas, ubì fentire qüe velis, que fentias
dicere liceat, en zo ‘er ooit. tot Romen
een tyd geweest is gunftig om «een Vas
derlandsch Gedicht opteftelien,; fchynt
het deeze geweest te zyn. Die ftadt
genoot toen. de vrugt van de zorgen
van Agrippina voor de opvoeding van
Nero, en vande vyf eertite jaaren van
zyne regeering ;- van dattydperk ;-wans
neer het voorbeeld van het wel ftudee-
ren van den jongen Keizer aan ieder
jongeling ter aanmoediging wierde voor-
En à tk, VERIOI «Tain s ge=
«& (U) VELLEJES PAT«-I, os
WER BAC Hist, Lus

*

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 365

gehouden: en van ’t getal dier jongelin:
gen die overgebleeven waren en aan ons
zyn bekend, waren thans mannen; Ju-
venalis, Martialis, Plinius, Täcitus;
Quinctilianus, Florus, Statius, en Co-
drus, Deeze geesten hadden gezwee-
gen, en waren voor ’t grootfte deel ge-
weeken (cesfére) geduurende de laatíte
jaaren van Nero, en in de tyden van
de drie fchimmen van Keizers na hem;
zo wel als in de regeeringen van Vespa-
fiaan, te kort om wel bekend te zyn;
van Titus, die niet lang genoeg; en
van Domitiâan, die alte lang; voor ’
menfchelyk geflacht den Throon der
Ceefars hadden bezeeten ; maar kwamen
nu weeder voor den dag, na dat Ner-
va door het Adopteeren van Trajanus;
die Eeuw hadde begonnen die buiten
twyfel de gelukkigfte van * Roomsch
Ryk is geweest. EIC, |

Dog zy die geduurende dien tyd
“heerschten waren niet begeerig na lof,
alle militaire en burgerlyke deugden be-
‘Zittende, was hunne zorg om de volke-
ren gelukkig te maaken, veel eer als ’€
Hof door geest-werken blinkende té
doen fchynen; daarenboven was dit
pryzen zo onzinnig geworden; dat heë

PI DEELs V nies

306 0. Ze VAN HÁREN:OVER: DÉ

niet te verwonderen is dat Philofoplieri
van diergelyken lof in versfen of profa
walgden , wel verre van dien taantemoedt:
gen. Want wat was?er te zeggen na het
Teque fibi generum Thetis. ernat omnibus
undis, van Virgilius (w) aän- Augustus;
na de laagheid met welke Paterculus zy-
ne gefchiedenis eindigt „ na het belagche-
lyke (ernftig voorgebracht) /epe facias!
van Vitellius(x)aan Claudius die Eeuw-
fpellen ftond te vieren, na de amplifica-
tie van Lucanus aan Nero, jurisque tui
Natura relinquet, Quis Deus esfe (y)ve-
lis, na de impieteit van Martialis, die
de Zanggodinnen Domitiaan doet be-
danken, dat zulk een groote God als
hy, hare requesten en die: van °t Volk
wel wil aanneemen (z); en eindelyk na
de Panegyricus van Trajanus, in zyn
byzyn, door Plinius, door een Room-
fchen Conful, in den Senaat, uitges
fprooken, en die alleen genoegzaam
moeste zyn, om deugdzame en verftan-
dige Keizers te beweegen tot het. doen
ophouden van dusdanige verneederin-

gen

Cw) Georg. I.

(Xx) SUET. ig Vit.

(y) Phar. r.

(2) MART, Ep. 8, 22.

|

|
|

VADERLANDSCHE GEDICHTEN 3öj

gen van ’tmenfchelyk verftänd :. eri evén:
wel den Keizer niet te pryzen was ook
voor een Autheur niet te wagen, want
de Profesfor van welfpreekendheid, ir
deeze tyden in de mode, Quinctilianus;
de moderator fummus juventae Roma-
nae (a), leerde opentlyk dat om wel
verheeven, en met toejuiching te fpree=
ken, men vooral niet moet vergeeten.
den lof van den regeerenden Vorst;
Laudandum, zegt hy , quod Pietas Prin-
cipis noftri, prefentium quoque temporum
decus fecit (b), en hy fchryft onder een

wangedrocht; _ mie
Ook was de mildheid van * Hof voot
de Dichters Zeer gering. Juvenalis
hoopt (c) wel op Trajaan voor de wee:
tenfchappen; maat al hoopende ver:
V 2 … hraalt

(a) MART. Epigr. 11. 90,
CB) Lof: Or, 3-7.
(€) Sat. 7. Et fpes et io fludiorum in Cefare tans
tum, ENZ.
En verder, Curritur âd voce jucundam, et carmed
amica
Thebaïdos , lietam cum fecit Statins arbem d
Promifitgue diem, tanta dulcedine captós *
Afficit ille animos, tântaque libidine wulgi
Auditur: fed’ cum fregit. fúbfellia vantu
Efurits intastamn Pari nf véndat Azater;

308 O.Z VAN HAREN OVER DE

haalt hy , dat Statius; als die door ’t
openbaar voorleezen van zyne Thebais
geheel Romen ‘had vervroolykt, des
avonds niet te eeten had, zonder de
toevlucht van een nieuw Tonneelftukje
te verkoopen aan den Directeur van de
Roomfíche troep Comedianten, En de
arme Codrus fchynt inderdaad van hon-
ger geftorven te zyn. Onder Adriaan
die met alles den fpot dreef, en nooit
ergens op hegte, had de ernftige (d)
Dichtkunde niet veel meer gunst als by
Trajaan, byna altyd in oorlogen: en
onder Antoninus en Marcus Aurelius
was het Enchiridion van Epictetus,
voor de eerftemaal „ en ook voor ce
laatftemaal , de leezing van de Hovelin-
gen, j
En van alle die geesten waren Stati-
us

Cd) Idem feverus , laetus: comis; gravis: lascivuscunc-
tator : tenax liberalis: fimulator faevus, clemens, et fem=
per in omnibus Variùs. — Et quanqwam esfet oratione et
werfs promptisfimus „et in omnibus artibus peritisfimus ‚ tamen
Profesfores omnium}artium femper ut _doctior rifit , contem=
pfit obtrivit. SPART, in Adr. Dit hof moest dan
beftaan in Hofnarren en Geleerden die fomtyds
meede voor hofnarten fpeelden gelyk Favorinus:
en by een diergelyken Vorst en dusdanige hove=
lingen moest een ernftig en gevolgd Gedicht, dat
men niet belacchelyk zoude hebben kunnen maas |
ken, eerder verveelen, als aangemoedigd worden,

hd

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 309

us en Codrus, de eenigfte welker fmaak
op de Epos was gevallen: maar beiden
haddenze buitenlandíche onderwerpen
verkooren, waar van de Reeden niet
duister voorkoomt in Romeinen, de-
wyl men moeite heeft om in de Room-
fche gefchiedenis meer als drie hoofd-
ftoffen voor een Vaderlandsch Gedicht
te ontdekken; de ftichting van Romen ,
de inftelling der vryheid door Brutus
en % verlies van de vryheid door Ce-
far. Van die voorwerpen was % eerfte
door Virgilius uitgevoerd op een ma-
nier, welke ieder met reeden wanhoop-
te te eevenaren: hetlaatfte was gedeel-
telyk ondernoomen door Lucanus, die
hadde reeds gezongen, tuumgue nomen,
libertas et inanem profeguar umbram(e) ;
maar ook hadde elk Romein dagelyks
voor oogen het Marmer, het welke, na
dat Nero den Autheur van de Pharfalia
had gedwongen zig te dooden, aan den
Tyran voor een weldaad aanreekende,
dat hy wel had willen toeftaan dat de
infamie van de fententie was afgenoo-
men (f), Dus bleef Brutus en % ver-
| V 3 dry-
Le) Phar. 1.

CE) 44, Annao,* Lwcano, Cordubenfi, Pottae, tAA

319: Os ZeVAN HAREN OVER DE

dryven der Koningen , alleen nog over :
een ftof die gepast hadde kunnen zyn
voor de tyden van Marius en Sulla,
toen Romen nog geene Dichters had:
dog was het zonder gevaar deeze daad,
onder de beste der Vorsten:zelve te zin-
gen? dit is onzeeker, Maar het is bui-
ten twyfel, dat de Keizers, die ik ge-
noemd heb , en die in deeze ongelukkis
ge eeuw , dat is tot aan Commodus toe,
geregeerd hebben, geene van allen, de
vryheid aan Romen heeft weedergegee-
ven: en dat na Commodus het Ryk,
trapsgewys, met geheel Europa vere
viel, in dien ftaat, dien Tacitus reeds
onder Trajanus, had voorzien, Nam

Pulfis (quod Di probibeant) zegt hy @

ficio. Neronis. Fama. Servata. Men heeft veel ge»
disferteerd over de oorzaak van die walgelyke eq
verfchrikkelyke laagheid der Roomfche Grooten
onder de Keizers: de reeden koomt my ‘voor’ zeer
eenvoudig geweest te zyn. ‘ten tyde dat Romen
vry was, bragt elke Romein met zig in de Provin=
tien die zelve korte taal en groottche manieren;
die zyn vader en hy in huis gebruikten tegen huns
ne flaaven. Toen Romen onder een heer was,
bragt ieder Romein mer: zig ten Hove dezelve
vleijende ‘taal’ en kruipende manieren,’ die zyn

huis-flaaven in ’t werk ftelden, ‘om zig aan hun=

nen Heer behaaglyk te maaken, en flaagen voortes
Komen. d d E klier ocre hed ARE Kn BIES ol Sii5

(8) FAG. Hil. 4

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 311

Romanis „ guid aliud-- quam bella omni-
win inter fe gentium eariflent? Wat Na-
tionale of Vaderlandfche Gedichten wa-
ren:te verwagten onder de verhuizingen,
van ‚genoegzaam alle Noordfche en
Westerfche volkeren , wanneer” nie-
mand byna-een vast Vaderland had, en
dat ’er geduurende veele-Eeuwen geene
andere omftandigheeden-zig in Europa
vertoonden, als die booze tyden, in wels
ke, zegt de Propheet Amos, de verftan:
dige zal zwygen (hb).

Een enkel oogenblik egter fcheen
de aloude ‘Vryheid der Romeinen te
herleeven, wanneer de nieuw verkoore-
ne Tribunus Plebis, Rienzi, een van
de fingulierftesmenfchen, misfchien, die
ooit-geleefd-hebben, het vuur van Cií-
cero’s welfpreekendheid: op het Capi
tool weder deede blinken: maar die flik-
kering was.‘kort. De Adel van die
woeste tyden was onweetende, en
wreed: de Geestelykheid gierig en _ny«
dig: en °t Volk onftandvastig en. zwak,
De ongelukkige Rienzi in % jaar. 1347.
verheeven,. wierd dan reeds in % jaar
1354. vermoord: en ‘honderdenvyftig

d_: Voi jaas

…{h) AMos. c, 5. W13.

313 ©. Z VAN HAREN OVER DE’

jaaren na hem herrees wel Julius de
tweede , met hulp van Bramanté. en
Raphael, de beginfelen van de kunsten
en weetenfchappen tot Romen brengen-
de, dog niemand bragt ‘er de vryheid
weeder. | TO akten
‚Maar deeze algemeene zwaarighee-
den zyn niet de eenigfte: boven en be-
halven die kan men ’er nog andere vin-
den in den Godsdienst, in de Zeeden,
in de Smaak, in de Zaal, en in den
Staat der kerinisfen, van zyn:Vaderland.
Eer ik nogtans die nagaa, is noodig
vooraf het woord Vaderland nader te
bepaalen, tot de Bebeerfching onder een
en het zelve gebied, wan een of verfchei-
dene, zaamgevoegde volkeren, door ee-
nen Godsdienst , genoegzaam de zelve
zeeden, en met gering onderfcheid van
taal , verbonden, Want anderzins
zoude men ?kalia liberata da°Gotbi, van
Frisfino, en Ja Gierufalemme Liberas
ta, van Tasfo, onder de nationaale
Gedichten ook kunnen ftellen: mits in
* eerfte geval geheel Italien, in wetten
en Vorsten za verfcheiden, en in het
tweede geval, West en Oost, voor een
vaderland reekenende: het geen te ver
goude gaan, Korter en nutter voor

Ee Fediret-See
Ne

ene fn, gan be

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 313

ons zal het weezen dat wy, die Neder-
landers zyn, deeze byzondere zwaarig-
heeden, ook niet by vreemde volke-
ren, maar in ons eigen vaderland, on-
derzoeken ; in die onderneeming vooral
niet uit het oog verliezende het voor-
naamfte wit van de Inftelling van dit
Genootfchap, te weeten de betrachting
tot onderwys van onze Landgenooten,
en terwyl wy hun aan den eenen kant
opgeeven , wat hen van een Vader-
landsch Gedicht opteftellen, zoude kon
nen affchrikken , ook aan den ande-
ren kant, tothunne aanmoediging, daar
by voegen, wat de minfte van de pen«
nen van dit Genootfchap , by wege
van verligting of uitdewegruiming van
die zwaarigheeden, tot hulp of raad,
kan bybrengen, A OU

De Godsdienst.

‚Be Ouden hadden ten opzicht van
den Godsdienst een groot voordeel bor
ven ons: zo ras een Held verleegen
was, wat hy moest doen; of wanneer
de Dichter, door zyn inbeelding ver-
voerd, zig zelven in verwarring vreesde
te brengen of reeds had gebragt; was

> VM ais

314 O. Ze VAN HAREN OVER DE

Iris aanftonds gereed om Held en Dich-
ter te redden, door middel van een
boodfchap uit naam van een of ander
God of eh verzeld met een elegan-
te befchryving van de Reegenboog. Die
van den Roomfchen Godsdienst heb-
ben hier toe hunne Heiligen: en met
welke. voorzichtige maatigheid de Heer
Voltaire van dit middel gebruik maakt,
St. Louis isin alle gevaaren van Hen-
drik den IV®" by de hand, Het is hier
geen tyd. om natefpeuren of deeze
hulpmiddelen rykdom, in de Inbeels
ding van eenmAÂutheur, of armoede,
aantoonen ;, want beide die vercierfelen
zyn in Proteftantfche landen, en dus by
ons, in alle ernftige gedichten te ver-
myden; de ‚werkingen van de,eerfte
zouden abfurd zyn, en de tweede niet
geloofd worden,

De Godsdienst is iets in zig zelven,
zo eerbiedenswaardig dat het niet ten
eenemaal zonder reeden is dat Boileau
zegt,

De la Foi d'un Chretien les mifteres terribles
D'ornemens'egaiës ne font point fuscepribles ().
Hy vergist zig egter , en Racine in
| zyn
(1) Art, Poër. Chant, 3.

_ VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 315

zyn onftervelyk Poëme de la Religinn,
heeft het teegendeel beweezen. De
Godheid kan dan ook by ons in een
vaderlandsch gedicht worden byge-
bracht: niet als de byzondere befcherm-
fter van een cf ander betwist leerítuk ,
maar als de algemeene weldoeniter van
*& menfchelyk geflacht; als regeerende
alle volkeren en die volgens reegels van
eene oneindige wysheid, met een wenk
verheffende of verneederende, Dog in
dit kan geen eerbied te diep, geene om-
zigtigheid te groot zyn: en hetis hier
voor al dat te pas koomt het zeggen
van Horatius (k), |

Nec Deus interfit, nifì dignus vindice
nodus
Jnciderit ;

En de les van Sallustius , facta dictis ex-
| equanda (1),

De Zeeden,

Het tweede dat bezwaarlyk kan wee:
zen om wel uittefchilderen zyn de zee-
Nt j den

(k) De Arte Poet, v, I9ï.

316 O,Z, VAN HAREN OVER DE

den van de tyden welke men verhandelt; _
en hier in moet men navolgen ’t geen
de fchilders trachten te doen in portrait-
ten. Een vaderlandsch gedicht is voor
een natie, ’t geen een Portrait is voor
een familie , en de eerfte verdienste van
een Portrait is gelykende te zyn. Maar
een kundig fchilder, zo hy difforme of
belagchelyke trekken in ’t weezen vind,
zoekt, zo veel doenlyk, onder ’t be-
waaren van de gelykenis, de difformi-
teit te verbloemen, en ’t aanftootelyke
of wegteneemen, of onder kunst te
bedekken: maar dit is voor den Dich-
ter niet altyd moogelyk, om dat nie-
mand kan weeten wat toekoomende eeu-
wen belagchelyk in zeeden, of niet be-
lagchelyk zullen vinden. Dog ’t geen
in deezen nooit zal bedriegen, is, in
een gedicht niet te brengen iets dat in
zeeden nooit by eenig Volk goedge:
keurd kan worden, gelyk by voorbeeld
de vuile Harpijen boven een eetensta-
fel(m), of het Si quis mihi parvulus au-
la luderet Eneas (n).. En in zulke
gelyk in alle Byverhaalen is niets voor-
zig-

(m) Zz 3. 6
(A) Zn. 4,

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 417

zigtiger als den regel optevolgen, que
desperas tractata nitescere posfe relin-
que(o). _

Want dewyl de Hoofdftoffe van een
Vaderlandsch gedicht nog onzeedelyk,
nog belagchelyk, kan of mag weezen,
als in een van die twee gevallen niet
verkiesbaar zynde, raakt dit artykel
iets waar van de Autheur meester is de
foort te neemen of te laaten: te weeten
de Byverhaalen, welke de meesters van
de kunst hebben gevonnisd een gedeelte
te zyn van een Episch Gedicht of werk;
en wel zo, dat die moeten zyn noodzaa-
kelyk uit het Gedicht wloeijende, Zo
men egter door dit woord noodzaakelyk ,
verftaat een Byverhaal van dien aart;
dat ingevalle de Autheur het in zyn
werk niet hadde ingevoegd, dat werk,
daar door, of geheel onvolmaakt zoude
geweest zyn, of iets onvoldoende in
den geest van den leezer zoude hebben
gelaaten; koomt my voor dat deeze les
weinig werd nagekoomen, ten minften
ik heb maar drie voorbeelden kunnen
vinden die ftiptelyk aan dat noodzaake:
Jyke voldoen. | |

| Het

(o) HOR, de Art, Poët, 150,

B18 0.4. VAN HÄREN OVER DE

„Het eerfte is dat van ’t vyfde boek
van de Zneis: waar in de Dichter,
door zynen held fpeelen doet vieren ter
eere van zyn vader Anchifes, De heer:
fchende hoedanigheid van MEneas is
Pius; en de Piëteit raakt niet alleen de
Goden, maar ook de Ouders: de fpee-
len waren een gedeelte van de eerbewy-
zingen welke men aan de overleedene
fchuldig was, wanneer de rykdom dit
toeliet. Elk Romein hadde dan aan
Virgilius een gegrond verwyt van ons
volmaaktheid van zyn werk kunnen
doen, indien Mneas deeze daad van
Piëteit hadde vergeeten:

__ Het tweede vind men in *t 18% boek
van Telemachus: Minerva zelve leidde
dien Vorftelyken jongeling om zynen
vader overal te zoeken: zy brengt hem
door woeste, wellustige, en wyze Lan-
den; de Godsdienst dier tyden geloof:
de moogelyk te zyn, en liet toe, om
de donkere Ryken van Pluto te door:
zoeken, Was ‘er iets dat een jonge
Held, dus onderweezen , en befchermd ;
mogte onbeproefd laaten om WUlysfes te
vinden?

_ Het derde is in Henriade’s Zevenden
Zang. Hendrik de IV%* moest den eed

chen

VADERLANDSCHE GEDICHTEN: 319

fchen Godsdienst aanneemen om vree-
dig meester van zyn ryk te worden; en
de verandering van Godsdienst van
Vorften draagt altyd met zig de gegron=
de fchyn van eene ftaatkundige lafhar-
tigheid: dog alles verandert in deezen
van gedaante, zo ras de heilige Stam-
vader der Bourbons in den heemel zel.
ve, aan Hendrik zyne verandering van
Geloof voorzegt en beveelt. En gelyk
niets eedelder is in inbeelding , was ook
hiets noodzaakelyker, om dit gedicht
de goedkeuring van alle volkeren en als
le eeuwen te doen hebben. Dus is ’
misfchien beter de ftrengheid van de
wet deezer noodzaakelykheid eenigzins te
verzagten, en van de fchryvers van vas
derlandfehe gedichten voor het toekoo-
mende maar alleen te vergen, van gees
ne byverhaalen in ’t werk te {tellen
vreemd aan % onderwerp.

De Smaak,

De fmaak van ieder reedelyk mensch
is om liefst te leezen het geen hy best
verftaat: en in een land daar ’t aan ie=
der geoorloofd is den Godsdienst te on-
derzoeken, in een Republyk daar men

van

320 Os Z, VAN HAREN OVER DE

van Staatszaaken in fchuiten en wagens
zyne gedachten gewoon is te zeggen,
moet de grootíte aftrek van zodanige
boeken zyn, die van Theologifche of
Staatkundige verfchillen handelen; die
elk verftaat, of meent teverftaan, Maar
in een Episch gedicht, in ’t welke de
Autheur het Privilegie heeft van de ge-
heele Natuur onder contributie te ftel-
len , moeten, noodwendig, een mee-
nigte zaaken voorkoomen; welke, zo
hy vanzyn recht heeft gebruik gemaakt,
voor de meeste leezers in ’t begin, niet
al te vefftaanbaar zyn. En zo dan een
Natie geen Koning heeft oppervlakkig
ten minften onderweezen, nog een Mi-
nister, die voor hem, of met hem, de
toon aan de natie kan of wil geeven, is
‘er voor den Autheur, hoe goed zyn
werk mag zyn, niets anders over als
aftewagten, tot dat de tyd zyn Gedicht
doet kennen en achten, het geen in al-
le verheevene, mits wel bewerkte , ftuk-
ken, onfeilbaar is. Aan Tasfo is by
Zyn leeven gezegd dat hy geen Dichs
ter wäs; aan Voltaire, ue les Frangoit
mavoient pas Voreille Epigue; en de
Gierufalemmie liberatà, en de Henriade
verrukken thans Italien, Vrankryk; in

us

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 32t

Europa. Milton heeft by zyn leeven
byna geen drukker kunnen vinden, en
de Engelfchen zien het Paradife lost
teegenwoordig aan, als den roem van
hunne Natie. vs

De Taal,

Sur tout qwen vos Ecrits la langue reveréé
Dans wos plus grands exces Wòus foit toti-
jours facrée (p)e

zegt Boileau, en deles is wys: maar die
“heeft by ons eene zwaarigheid, Wat 4s
zuivere taal? ze nn
Om hier van te oordeelen möet een
taal wetten hebben, en om dié te heb-
ben moet de welfpreekendheid vooráf
gegaan zyn: want het zyn geene wet-
ten die welfpreekende maaken, maar uit
de welfpreekendheid worden de taal-
wetten getrokken, om de zeer eënvoù-
dige reeden, dat in alle werkingen van
de ziel, de Geest voorgaat, en *t Oor-
deel volgt. Ken Volk dat uit arme en
‘kleine beginfelen voortkomt, moet na-
tuurlykerwyze een arme taal hebben,
welke taal ryker werd na maate van de
VI. DEEL. X vers

(p) Art, Pott. Cr.

322 0 Ze VAN HAREN OVER DE

vergrooting van dat Volk, het zy door
overwinningen, het zy door koophan-
del, Romen had lang geene andere
taal als die, van foldaaten en boeren, en
de Cenfor Cato vond die fpraak van ro-
vers en flaaven zo fraay , dat hy zig de
moeite had gegeeven, om de oorfpron-
gen van die woorden optezoeken, en
‘er een geheel boek van opteftellen, dat
in zyne onweetende tyden voor zeer ge-
leerd wierd aangezien, Maar wanneer
de overwonnene Grieken de kunsten en
weetenfchappen tot Romen brachten,
vond men ras dat de Latynfíche taal
voor dit alles geene naamen had: nog-
tans was de eerbied voor de auctoriteit
van Cato zo groot, dat men, hoewel
verleegen om zig uit te drukken, geene
Griekfíche woorden onder ’t Latyn
durfde mengen zonder. verfchooning ,
vooraf, te vraagen, gelyk men ziet by
Lucretius (q). En hoewel Cicero, en
de andere groote Oratooren, feedert al-
le uitdrukkingen, die zy noodig had-
den,
(q) Nee me anim? fallit, Grajorum obftura reperta
Difficile illuftrare Latinis verfibus esfe :
Multa novis verbis prefertim cum fit agendum ,
Propter egeftatem lingua „ et rerum novitatem ;
Sed tua me wvirtus tamen, etc, LUC. lib. I.

VADERLANDSCHR GEDICHTEN. 323

den, vry hadden gebruikt, haddenze
egter nog alle fcrupel in deezen niet
weggenoomen; want Horatius fchynt
nog! eenigen tyd in twyffel of men zig
van nieuwe woorden mogt bedienen,
fchoon hy in de affirmative befluit (t);
en Afinius Pollio verweet in een werk,
met opzet daar toe gefchreeven, aan
Sallustius , die affectatie van oude woor-
den te gebruiken (s); beide te goede
Hovelingen om van een ander gevoelen
te zyn als Augustus; die niet alleen
„openbaar de gek ftak met de woorden
en Origines van Cato (t), maar zelfs
Spaanfche woorden in zyn moedertaal
mengde, En uit dit alles, en ’ geen
‘er de volgende Keizers hebben gelieven
bytevoegen, is gef{prooten het geen
wy noemen zuiver Latyn,

De Nederlanders hebben door mid-
del van den koophandel hunne taal uit
gebreid, verder als de Romeinen hunne
overwinnende leegers: deeze waren’ die
overwinningen gedeeltelyk fchuldig aan
de wyze oplettendheid van al-foorts wa-

Xa pe-

Cr) De Arte Poër, — werborwm vetus interit @tas,
Et jwvenum ritu florent modo nata vigentque,

(s) De ill. Gr, u. 1O.
(1) SUET. in Aug. C, 86.

324 -O. Ze VAN HAREN OVER DE

penen, welke zy by vreemde Volkeren
zagen, in hunne eigene leegers overte-
brengen; en aanteneemen, zo ras zy
de. nutheid dier wapenen befpeurden.
Dus maakten zy ras gebruik van Galii-
fche:zaabels, Numidifche en Batav:fche.
ligte-Cavallerie, Creta’s Boogfchutters,
Slingerwerpers-van de Balearifche eilan-
den, en Oorlogfcheepen van Rhodus-
maakfel: wat belet ons dit voorbeeld,
met betrekking tot onze taal , nate-
volgen? De handel en fcheepvaart fee-
dert het jaar 1576 tot het jaar 1776 on-
begrypelyk aangegroeid, hebben reeds
zonder ontciering. met de uitbreiding
van denkbeelden, een meenigte van
noodzaakelyke vreemde woorden mêede
gebracht: de Staatkunde, by ons, heeft
haare uitdrukkingen, de Reechts-Ges
leerdheid haare fpreekwyzen, en de
Kryg geduurige nieuwe uitvindingen,
die nieuwe woorden moeten baaren. En
dië vermeenigvuldiging moet dagelyks
toeneemen, nu de kunsten van ameni-
teit zig beginnen te toonen in een land
dat reeds in kennis van diepe Weeten-
fchappen geheel Europa heeft geëeve-
naard of overtroffen: dat Huygens ver-
toont in Aftronomie, ’s Kin a
ise

\
VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 325

Wiskunde, Boerhave in Geneezing, en
Albinus in Ontleeding van menfchely-
ke lichaamen. Wy zyn dan nog maar
eerst op den weg om uit dit alles een
welfpreekende, en by ieder Lid van
onze zaamenleevinge , verftaanbaare taal, -
te formeeren, en wanneer die met ge-
noegzaam getal en klaarheid vervuld zal
weezen, dan, en eerder niet, zal het
tyd kunnen zyn, om die taal aan naau-
we wetten te binden. Dog zo lang wy
niemand hebben, om in welfpreekende
heid naast Cicero, in zachtvloeijende
dichtkunde by Virgilius, in verheeven
Lierzang nevens Horatius, in gefchie«
denis-befchryving tegen over Tacitus,
te kunnen zetten, fchynt het my een
envoorzigtigheid toe van aan een taal,
die fpoedig overvlaediger kan en moet
worden, te gebieden, om in de gren-
zen van haare armoede te verblyven,
in plaats van zig, met nutte, en by ’%
recht der Volkeren niet verboodene,
roof van andere Natien te verryken,
Alreede kan men van onze Landgenoo-

ten roemen het geen ‘Horatius (u) van
X

3 de

(u) Grajis ingenium Grajis dedit ore rotundo
Miufa loqui,
De Art, Poët. 324.

326 O.Z. VAN HAREN OVER DE

de Grieken zegt Belgis Ingenium, moo-
gelyk zal men ’er binnen korten kunnen
byvoegen Belgis dedit ore rotundo Mufa
logui; maar dewyl dit nog niet is, ter-
wyl nog honderden van zaaken in onze
zaamenleeving, geftaadig, noodzaake-
lyk, of aangenaam, met omfpraaken
alleen verftaanbaar zyn, of met gemee-
ne toeftemming, in onze taal moeten
worden overgenoomen; kan men aan
niemand weigeren om te mogen toe-
brengen tot de vermeerdering, verbee-
tering of verzagting van die fpraak: dog
om te vonnisfen, wat in deezen is aan-
teneemen of te verwerpen, zyn maar
alleen begeregtigd die geene, die ge-
bruik maakende van aandagtige opmerk-
zaamheid, dagelyks door ondervinding
gewaar worden welke uitwerking het
zamenftel van fpreekwyzen, en de uit-
drukking in woorden, veroorzaaken op
het gemoed, den geest, het oordeel,
en het hart der menfchen: dus uitmun-
tende Predikers, deftige mannen van
Staat, fchrandere Advocaaten, en blin-
kende Dichters, De taal kan dan b
ons nog geen hinderpaal in Vaderland-
fche werken zyn,

De

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 327
De Staat der Kennisfen.

Eindelyk moet de teegenwoordige
Staat der kennisfen en weetenfchappen
in een Land niemand beletten, maar
in teegendeel tot het onderneemen van
Nationale werken aanmoedigen. Kies
welke van deeze drie Staaten gy wilt,
of dat uw Vaderland nog in duister zy;
of dat het begint verlicht te worden;
of dat ’er de kunsten en weetenfchap-
pen bloeijen: in ’t eerfte geval is uw
Gedicht (zo gy tyd en geest hebt om
het na behooren uittevoeren) byna een
plicht: in het tweede een ophelderend
nut: in het derde een prachtig cieraad
te meer. Maar in alle gevallen is uw
yver pryswaardig.

En ’t geen in ’ byzonder ieder onzer
landgenooten hier toe meer moet aan-
moedigen, is dat niemand tot nog toe
in ons Vaderland dien loopbaan met
fucces heeft betreeden, en dat dus de
eerfte kroon nog is te winnen: twee
mannen hebben wel in de voorige Eeuw
iets diergelyks durven toetzen; maar
van der Does, met meer geleerdheid
als geest, volgt de platte verdeeling van
de ftraaten van den Haag, en Antoni-

X4 des,

328 OZ, VAN HAREN OVER DE

des, met veel geest en een blinkende ins
beelding, doorloopt de geheele wereld,
zonder order , maak, of verband,

Gy dan Nederlander, wie gy weet
zen moogt, die ín deeze, meer vers
lichte ‚en methodykere, tyden, leeft,
die voorige dwaalingen voor u tot lesfen
kunt-neemen, die nog niet befmet zyt
met de infcitia Reipublice ut aliene, Gy,
in wiens hart gloeijt de Amor Patrie,
die. den Inboorling onderfcheid van den
vreemdeling, Gy die booven Eeuw en
Nyd-u durvende heffen in uwen boe-
zem voelt branden de Laudum immenfa
cupido, by de Dichtkunde geoorloofd;
laat de gemiste keurftof van anderen,
laat de ongelukkige uitflag kunner poo-
gingen, u niet affchrikken: doorzoek
vlytig s’lands gefchiedenifen , misfchien
voorfpoediger zal het u gebeuren een
bekwaamer onderwerp te vinden: vraag
niet-hoe dat na waarde te handelen: de-
zelve goede fmaak en verheeven geest,
die wwe Leidslieden in de keur zyn ges
weest, zullen, uwe Richtfnoeren in de
uitvoering zyn, Maar vraagtge wat het
zeedelyk oogmerk van uwen arbeid
moet zyn, wat- gy nooit, uit hart of
Qog, moet verliezen, wat uw- Vaderland

| van

VADERLANDSCHE GEDICHTEN. 329

van u verwagt, waar van de- vervulling
het toppunt uwer wenfchen moet zyn;
hier op kan een ieder u antwoorden
met den reegel , met welken Livius zyn
werk begint, en ik deeze verhandeling
fluit: Moe illud est precipue in cognitione
rerum falubre et frugiferum, omnis te
exempli documenta, in illustri polita mo-
numento, intueri: inde vibi, tugque Rei-
Publice , quod imitere capias ; inde fe dum
inceptu, foedum exitu , quod wites (v).

(Vv) LIv, iz Praf.

X5 VER:

Bladz. 330
VERHANDELING
OVER EENIGE

VOORNAAME OORZAAKEN

‚VAN

ONVRUCHTBAARHEID,

EN
Nu 10 U WEN

WAARGENOOMEN ;
DooOR

ANDREAS BONN.

AU AU
SC

a ed
De ONVRUCHTBAARHEID , niet zel-
den een hinderpaal aan het genoe-
gen van anderszints volkoomene Huwe-
lyken , ja fomwylen eene niet onge-
grondde reden tot Echtfcheiding ge-
worden, heeft des te billyker den aan-
dacht der Ontleedkundigen opgewekt,
om waare het mogelyk alle de BE
en-

ntv mnd EE a een rd

A. BONN OVER Enz 331

lende oorzaaken van dien, in lyken na.
tefpooren; ten einde gepaste hulpmid-
delen te leeren uitdenken, of vergeef-
{che poogingen te vermyden ; en tevens
aan de Gerechtelyke Geneeskunde zeke-
rer gronden tot befluiten opteleeveren.

Beide de Sexen zyn daaraan even on-
derhevig bevonden; niet alleen door de
gevolgen eener ongeregelde levenswyze,
ofte andere ziekelyke toevallen, maar
ook infonderheid door Natuurfpeelin=
gen, omtrent de deelen, welke tot de
voortteeling dienen moeten: terwyl on«
dertusfchen de Vrouwelyke deelen, als
meerder verborgen geplaatst, noodwen-
dig de meeste duisterheid hebben moet
ten overlaaten,

Onder de gebreken van deeze is het
niet alieen de tegennatuurlyke geflooten-
heid der Schede (a); maar ook die der
Baarmoeder , welke de meeste opletten-
heid verdiend heeft by naaukeurige
waarneemeren (b) en getrouwe fchry-
veren (c).

Eene
(a) F Cl P. A. BOEHMER, Obftrv. Anat, faftic, 2.
) Obf, 6 cab. 7. er Ob£ 7 tab. 8.
(b) 6 CL, A. HALLER Elem, Phyf. tom, 7. part 2e

P. 95.
(Cy HALLER Elem, Phy{, ibid, p, 54. ID. Comm.
ad

332 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

Eene geheele reeks van gevallen,
omtrent dit ftuk, ook door den onver-
gelykelyken MORGAGNE byeen verfaa-
meld, ende met zyneeigene ondervinding
overeenftemmende, deedden dien groo-
ten Ontleed- en Geneeskundigen, in
twee gevallen, waarover hy geraad-
pleegt wierd, by het onderzoek der
deelen, uit het gemis der Maanftonden,
en anderszints kloeke en gezonde wel-
gefteldheid der voorwerpen, van welke
by de eene de Schede kort en vliezig
afgeflooten, en by de andere geene uit-
wendige opening dan die der pisweg
zichtbaar was, vermoeden dat waar-
fchynlykst de Baarmoeder in beide
moest ontbreeken; waarom hy aan-
raadde, liever zodaanig aangegaane Hu-
welyken te verbreeken, dan zig roeke-
loos aan eene konstbewerking te onder-
werpen (d).

Hy vaart voort, van deeze twee ge

val:

ad-r. BOERHAVE praelect. Academic. tom 5 part. 2.
P. 214. ID. Disfercat. Anatomic, tom. 5. p. 242.
in NABoTHI disf. Cl. ROrDERER, Elem, obfteti. p.
24 & 25. ID, Opufecula medica p. 364. in STEINIL
disf, vide Cl. er. sANpirorT Geneesk. Biblioth. t.

p- 257.
(d) Il, MORGAGNE de fedibus et cgufis morbar.
&e. Epist,. XLVI art, II & 12.

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 333

vallen tot alle dergelyke te befluiten ; —
herhaalt de onzeekerheid der konst-hul-
pe in die gevallen; — merkt infonder-
heid aan dat de Baarmoeder geheellyk
ofte gedeeltelyk kan ontbreeken; —
bevestigt zulks met de waarneemingen
van COLUMBUS €en FROMONDUS, en met
eene zyner eigene, waarin hy de baar-
moeder eener bejaarde, zoo klein als
van een jong kind vond; — en veron-
derftelt eindelyk , dat Ontleedkundigen,
het ontbreeken der Baarmoeder meer-
maalen zouden kunnen waarneemen (e).

Hierdoor tot nafpooring aangemoe-
digt, gelukte het my de volgende rER-
STE WAARNEEMING te doen, welke ik
dagt aan het zeer Aanzienlyk Genoot-
Jchap der Weetenfchappen te VLIssiN-
GEN, te moogen en moeten mededee-
len ; te meer daar dezelve, benevens de
TWEE daaraanvolgende, indien al geen
nieuw licht over dit onderwerp, ver-
fpreiden, ten minften ter bevestiging
der gedachten van MORGAGNE ftrekken,
en ter uitnoodiging der nafpooringen
van anderen zal dienen kunnen.

EER-

(e) Id, auetor, ibid, art, 13.

334 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN
EERSTE WAARNEEMING.

Een jong masties Vrouwsperfoon,
van honger en koude vergaan, en op
ftraat dood gevonden, wierd door my
in November 1772 in het openbaar ont-
leed, en gaf gelegenheidtot het waarnee-
men der volgende byzonderheeden.

„Het geheele Lighaam was met Gelu-
we aangedaan, terwyl het aangezicht de
wezenstrekken der Maftiefen had, De
ligte taankleurigheid die het zoogenaamd
Netvlies- der opperhuid verwde, was
allerduidelykst onderfcheiden van de
verfpreide Galkleur, welke, na de af.
zondering der opperhuid, de huid en
vetrok bybleef. In de galblaas waaren
veertien , zoo groote als kleine tegen el-
kanderen afgefleetene , meest driehoe-
kige, witte, gladde, en zagte Galftee:
nen. De Spysweg was genoegfaam ge-
heel ledig, De overige Ingewanden
waaren gezond, De Borsten zeer klein,
De uitwendige Schaamdeelen natuurlyk
en met weinig haair bezet, De ‘meeste
aangroeifels der lange beenderen nog
onvereenigt , en, door overgebleven
tusfchen-kraakbeen, onderfcheiden. De

in-

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 335

inwendige Teeldeelen waaren bovenal
aanmerkelyk: — de Schede was zeer
kort, vry eng, fterk gerimpeld, en ten
€inde vliefig afgeflooten , zonder dat
men eenen moedermond, of opening
derzelve, door het onderflaan konde
gewaar worden; — van booven in het
bekken inziende, waaren de bodem der
Baarmoeder, de breede en ronde ban-
den, nevens de loop der Zaadvaten
kenlyk; — de Eyernesten, en Trom-
petten van FALLOPPIUS waaren meerder

ingewikkeld,
Alle deeze deelen, tegelyk met de
Pisblaas en Endeldarm uitgenoomen
hebbende, zonderde ik voorzichtiglyk
den endeldarm ?er van af, en opende
de Schede in de lengte van den onder
en agterkant, het welke myn te vooren
gedaan onderzoek bevestigde. Het
Maagdevlies was verbrooken, en ver-
toonde eenen gehakkelden{ rand, De
rimpels der Schede verminderden en
verflaauwden naar binnen. Dat ge-
deelte der inwendige rok der Schede,
t welk dezelve aflloot, was geheel cf.
fen, voorzien van eene zeer geringe
en niet doorgaande opening, welke
naaulyks eenen kleinften fpeldenknop
on-

336 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

konde bevatten „ en naar een groefje
(lacuna) (£) geleek, -

Het astertte gedeelte van den bodem
der Baarmoeder door infnyding vet-
deeld zynde, vertoonde zig “daar bin-
nen geene holligheid, maar wel de ge-
woone vaste zelfftandigheid , en, nader
herhaalde inkervingen, naar de linker
trompet-opening zo wel als na de reg-
ter, deeden insgelyks niets daarvan
ontdekken; — dezelfde infnyding ne-
derwaarts vervolgende, vond ik aan
deeze Baarmoeder tevens den geheelen
hals te ontbreeken, ende ín, plaats van
dien, niet dan‘eene celwyze vaneenwy-
king, omringt van een vaat- en vetvoes
rend weeffel, binnen de verdubbeling
van het buikvlies, ofte de breede ban-
den, beflooten.

De Eyernesten waaren niet zicht-
baar, maar binnen eene byzondere ver«
lenging van den agterkant der breede
banden verborgen; — welke“ verlen-
‘ging en verdubbeling doorgefheden zyn-
de, zag men de Eyerftokken; welker
linker, by nader onderzoek; van bin-
nen een vastere zelfftandigheid; en de

reg-

(f) Cl. arrLEr , fascicul, Anatom. r. ibique HU=
BER de Vagina fig, 1, h, h.

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 333

regter inwendig eenige gelykenis naat
blaasjes vertoonde.

De openingen der Trompetten van
haare gewoone franjes voorzien , waaren
aan de buitenzyde der Eyerftokken zicht-
baar; dog het overige mede verborgeri;
en derzelver loop duister, en de gehee-
le lengte naaulyks kenbaar, veel mindert
open. Daarentegen heb ik in de lyken
van twee andere, ligtvaardige en waar=
fchynlyk onvruchtbaare vrouwsperzoo-
nen, de geheele ‘Trompetten open , maat
de uitwendige openingen en franjes der-
zelve, aan en met de Eyerneften vaftge:
groeyt en geflooten gevonden,

s®

‚_ Zodánig een voorwerp derhalveti;
by ’t welke de moedermond , de gehee-
le halsen inwendige holte der Baarmoe*
der, met die der Trompetten ontbree»
ken, verdiend, geloof ik, in den vol-
ftrektften zin , voor onvruchtbaar , en te=
vens vóor onherftelbaar gehouden te
worden: terwyl men uit de afgeflooten-
heid der zeer korte fchede, in overe
eenftemming met het eerfte geval vari
VI, DEEL Y, MOR:

338 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

MORGAGNE (2) befluiten mag, dat by
het zelve geene ftonden zullen gevloeyt
hebben, waarvan de dood belet heeft
onderrichting te bekoomen,

‘Zoude men daarentegen uit deeze my-
ne waarneeming, niet eeniger maate
naar den {taat der inwendige deelen in
het geval van MORGAGNE oordeelen en
gisfen mogen? ende alle dergelyke voor-
koomende omftandigheeden, zyne daar-
by aangepreezene omzichtigheid, deste
meerder en zeekerer verdienen ?

TWEEDE WAARNEEMING.

In het lyk van eene, naar het uiter-
Íyk aanzien, en by het onderzoek der
ingewanden bevondene, gezonde en vet«
te vrouw, oud omtrent de veertig jaa-
ren, en welke zig zelve aan het leven
te kort gedaan had, vond ik ín dat zelf-
de Jaar 1772, by het onderflaan, de
fchede natuurlyk, maar de moeder-
mond breeder en flaauwer binnen dezel-
ve voorkoomen en uitpuilen ; en geene
de minste opening daaraan op het ge-
voel te ontdekken: — van binne

et

(g) Lc. art. Ir.

VAN ONVRUCHTBAARHEID; _ 339

het bekken befchouwende , fcheen alles
wel gefteld, behalven twee kleine ron-
de knoestachtige verheevenheeden aan
den agterkant, en eene dergelyke groo-
tere aan den voorkant van het lighaam
der Baarmoeder, en overdekt met het
Buikvlies. |

De Baarmoeder uitgenoomen, en ir
de lengte aan den voorkant geopend
hebbende , vond ik de inwendige hollig=
heid, van den bodem af, door den
hals, zig naar beneden uitftrekken:
edog van den kant der Schede geflooten
door een glad vlies, een waar vervolg
van de inwendige rok derzelve, zynde
in het midden doorfchynend, en ver-
toonende uitwendig een dwarfche mid-
denftreek, omringt van eenige flaauwere
ftraalswyze vefelen, binnen het overige
der öppervlakte der moedermond, als
waare het een let-teeken: de Moeder-
mond en Schede hadden egter verder
niets tegennatuurlyks,

De holte der Baarmoëder was byna
opgevuld door eene ronde knoestachtige
verharding in de zelfftandigheid van des-
zelfs agterkant, en floot de inwendige
opening der regter trompet van de oves
rige holte af, |

Ya Nies

340 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

Niemand twyffelt, of eene dergelyke
gellootene Moedermond, werd billyk
mede: voor eene oorzaak van onvrucht-
baarheid gehouden (h); edog niet zoo
volftrekt, gelyk het voorige geval, de:
wyl men voorbeelden heeft, dat de Na-
tuur zelve tot ontlasting der ftonden zig
daarby eenen weg gemaakt heeft (1): of
te dat de kunst haar te hulpe gekoomen;
en op haar voorbeeldig voetfpoor, den
uittogt door eene gemaakte opening be-
zorgt heeft (k): op dezelfde wyze , als
men met een zelfden goeden uitflag , de
tegennatuurlyke geflootene fchede get
opend heeft, waar van ons, ook in on=
ze taale , geene verhaalen ontbreeken (Ì).

In een dergelyk geval egter zoude men
ook reden hebben, by het onderflaan,
van de uitpuiling der moedermond tot
het aanwezen der Baarmoeder te beflui-
ten;

(h) MORGAGNE |. Cc, art. F7.

(i) TERSIER nieuwe natuur en gencesk, biblioth.
1 deel r ftuk. pag. Ó5.

(k) BENEVOLI en TAJACONI waarneem, met aans
teek. van j. B. SANDIFORT p. 2, &C.

(1) J. v. MEEKEREN heelk. waarn, 55 hoofdft,
H. V. ROONHUYZEN gen, en heelk. aanm, 2 boek
P. II4. 122, HAARL, MAATSCHAPPY 5 deel p‚ 424

VAN ONVRUCHTBAARHEID, 34

ten, en by de kenteekenen van de op-
houding der maanftonden, en derzelver
aandrang, zig niet ongegrond eenen goe-
den uitflag der konftbewerking belooven
moogen.

Het ondervraagen naar den ftaat der
maandelykfche vloeyingen werd dan
vooral noodzaakelyk. -

Maar zoude de ophouding derzelve;,
ook in dit ons geval, de zelfftandigheid
der Baarmoeder;dus knoestachtig hebben
doen ontaarden? en, zoude dergelyke
ontaarding niet meestal de ontzachely-
ke blaasryke waterzuchten der Baarmoe-
der of Eyerftokken voorafgaan, ende ten
gevolge hebben? Ik vermeene zulks reeds
in verfcheidene na den dood geopende;
zodanige waterzuchtige vrouwen over-
tuigendst te hebben waargenomen : maar
tevens te hebben opgemerkt, dat eene
byzondere verbreeding der moedermond
dezelve dikwyls vergezelde, en moge-
lyk tot een kenteeken der inwendige ont-
aarding zoude kunnen dienen,

DERDE WAARNEEMING.

Een ryzig, gezond en flerk, dog ma-
eg on ger

342 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

ger vrouwsperzoon, oud omtrent vyf-
en-twintig Jaaren , onder geweldig hoes-
ten , toevallig eene dikte in de regterlies
fche befpeurende, die naar boven ver=
fchuifbaar was , dog niet geheel wegte=
brengen; en dit gezwel in den tyd van
vier maanden merkelyk toegenoomen
zynde, kwam zy daarover in Maart
1775, den zeer kundigen en ervaaren
Heel- en Vroedmeester den Heere Mm.
BERKMAN, raadpleegen: wanneer dit
gelegenheid verfchafte dat ik, nevens
den zeer geleerden en Heelkundigen
Geneesheer, den Heere j. HOVIUS,
daarby genoodigt, ende door de lyde-
res toegelaaten wierd, |

Het gezwel was toenmaals een vuist
groot, ovaalrond, gelyk van oppervlak-
te, tegenftandbiedende op het aanraa-
ken, vafter dan eene breuk, en minder
hard dan een knoestgezwel ; vry beweeg-
lyk, dog minder aan den bovenkant,
alwaar het, platagtig opgezet, wat pyn-
yk en duifterer op ’t gevoel, zig naar
den buikring uitftrekte; beflaande niet
alleen de geheele regterlip der vrouwe-
lykheid, maar doende dezelve zodaanig
naar de linkerzyde overhellen, dat de
groote {pleet daardoor geheel toege
| | Ed 8 drukt

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 343

drukt en oeflooten wierd : blyvende eg-
ter de pisloozing onverhinderd.

Het groot hinder %t welk de lyderes
‘er van had, deed haar moedig befluiten
de konftbewerking te ondergaan, welke
de Heelmeester , meermaalen in derge-
lyke gevallen van vetgezwellen beproefd,
haar als het eenigfte en veiligfte middel
in die omftandigheeden voorftelde, naas
melyk het gezwel door ’ mes wegte-
neemen.

Tendien einde, de natuurlyk gekleur-
de bekleedfelen nevens eenige laagen
der celwyze vetrok in de lengte des ge-
zwels doorgefneeden zynde, kwam het
gezwel terftond meerder voorwaarts uit=
puilen; nog omgeeven door een vliezig
bekleedfel, ’t welk wryer over het zel
ve konde bewoogen werden.

Na het doorklieven van dit waare vlies,
kwam het daar binnen bevat gezwollen
deel als met geweld te voorfchyn , heb-
bende eene naar het blaauw hellende
kleur, en eene effene, zeer gladde en
met eene meenigte opgezette en aders
fpattige bloedvaatjes doorweevene op-
pervlakte, hoedaanige ook aan de bin-
nenzyde des geopenden vliezigen zaks
eigen was, en welke, even als de fches
| Y4 den

344 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

den rok der ballen, ofte het buikvlies in
den omtrek der eyerneften, in den op-
pervlakkigen rok des gezwels overging
en vervolgt werd.

Het gezwel was dies niet in den gehee-
len omtrek aangehecht; ook niet geheel
losen vry; maar aan den agter en on-
derkant door eenen breeden, dunnen
vliezigen toom, eene verdubbeling van
den bodem der zak, bepaald; ende als
van eenen vry dikken en met dat zelfde
vlies omkleedden fteel, die door den
buikring uitkwam, afhangende, Langs
deezen fteel konde men naderhand een
filet, door den buikring naar binnen
brengen: terwyl de buikring, in het
eerst door deeze fteel gevuld, en om de=
zelve geflooten, mede zeer glad, en van
eene ligte roode kleur was, als waare
het van ontfteeking die dat gedeelte ver-
ftropt, en dus pynlyker gemaakt had.

Na het afzonderen des gezwels van
dien onderften toom ofte band, en by
het doorfnyden des fteels, ontíftond ee-
ne aanmerkelyke bloedftraal, die door
de binding van het vat ophield,

De gevolgen deezer konstbewerking
waaren niet buitengewoon, dan alleen
dat het overfchot des fteels na eenige das

gen

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 345

gen wederom opzettede ; welke uitgroey-
ing ter grootte van een duiven ey ge-
vorderd, zonder andere hulpmiddelen
dan fyn en droog plukfel, en eene maa-
tige drukking, van zelven inkromp , en-
de by het afvallen der binding geheel
verdweenen was; waarna. de wond door
een let-teeken geflooten, en de lyderes in
tien weeken werd geneezen; zynde ze-
dert volkoomen welvaarendé,
Het uitgenoomen gezwel, van den ag-
terkant, in de lengte doorgefneeden,
was van eene fafelige dog meest papagti-
ge, hier en daar vaftere, witte en lood-
kleurige zelfftandigheid, met verfchei-
dene kleine holletjes, die een bruinag-
tig geel en flymerig vogt bevatteden.
In het midden door het zelve ging ec-
ne ruimere holte, verzeld van byna
kraakbeenige {treepen, en door een be-
gin van veretteringe eenen vingerhoed
vol zeer bruine ftof bevattende,
Alle de omftandigheeden deezer, mo-
gelyk te breedvoerige, befchryving, of
fchoon niet tot het eigenlyke oogmerk
myner mededeeling , dienende, achtede
ik egter te gewichtig en mogelyk niet on-
nuttig te laaten voorafgaan: daar ik,
"3 hk als

/

346 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

als derde waarneeming voornaamelyk
het volgende bedoele.

De lippen der fchaamelheid, terftond
na de konstbewerking, meerder van elkan-
der wykende, kwam het hoofd des kit-
telaars, ‘twelk reeds te vooren des Heel-
meesters oplettendheid verdiend had,
meerder ten voorfchyn, en was nevens
deszelfs rug en voorhuid, ten aanzien
der meer dan gewoone grootte en gely-
kenis naar een manlyk lid, opmerkelyk,
Het aanleggen van het verband liet niet
toe, hierby nader onderzoek te doen.

Ondertusfchen had ik, even voor de
konstbewerking , ook in de linkerlie-
fche, onmiddelyk voor den buikring,
een dergelyk, dog kleiner, eyrond, ef
fen, beweeglyk, en aan eenen zaadbal
niet ongelyk lighaam waargenoomen,
waarvan het aanraaken voor de lyderes
wel niet pynlyk, maar gevoelig was.
Deeze Ted bread verfterkte myn ver-
moeden, over den onzeekeren aart des
_ eersten gezwels opgevat, en *t welk ik
den Heelmeester naderhand mededeel-
de, dat het zelve, uit het hol des buiks
_door den buikring uitgezakt, en dus ge-
lyk in alle zogenaamde breuken, een

Bes

et feq. tab. 1, et tab, 2, fig. I.

«

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 347

gedeelte des buikvlies voor en met zig
uitgevoerd hebbende, welligt een door-
gezakt Eyernest zyn konde; ofte een
foort van ballen zynde, het voorwerp
dustot de vrouwelyke Hermaphrodieten
behooren? By het herinneren der voor-
beelden, en nader raadpleegen der {chry-
veren, wierdik verder hierin gefterkt
door de waarneemingen van VEYRET,
door VERDIER medegedeeld (m), en in
t byzonder door die van den beroem-

‚den Engelfchen Heelmeester Porr, van

eyernesten die doorgezakt en pynlyk,
door hem weggenomen waaren (n); als
mede door dergelyke liefchgezwellen ,
eener Angolefche Negerin, door PAR-
SONs op het voetfpoor van DIEMER-
BROEK en DOUGLAsS voor eyerneften ge=
houden en befchreeven (o).

Ten uiterften verlangende, den ftaat
der fchaamdeelen by onze lyderes na-
der te onderzoeken, vonden wy hier

| toe,

(m) Memoires de Pacad. de Chirurgie , tome 2;

4:35

(n) P. POTT treatife on ruptures , p. 153. — IDEM

ese operations , Lond, 1775, cafe XAIV,
|

(0) 7. PARSONS medic, and critical Enquiry into
the nature of Hermaphrodits Lond, 1741. pag. 134 -

348 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

toe, by het wegneemen van het laatfte
verband, gelegenheid; wanneer wy het
volgende, overeenkomftig met het twee-
de geval van MORGAGNE (p) en met de
befchryving en afbeelding van dedeelen _
der Negerin van PARSONS medegedeeld
(q) ‚ waarnaamen.

De groote lippen van elkander ge-
bragt hebbende, zag men niet, dan het
gewoonlyk. boovengedeelte der water-
vleugels, welke in de voorhuid des
verlengden kittelaars uitliepen. Het
hoofd deezer roede had geene opening.
De huid, die deszelfs overige lengte
dekte, was meer of min gerimpeld,
Beneden dezelve was op eenen natuur-
Iyken afftand, de opening der pisweg.
Onder deeze was eene langwerpige
groef, welke nader bleek niet anders
dan eene inplooying der aldaar zeer
verdunde gladde en kleuriger huid te
zyn. Voor dezelve rees, van den kant _
van het furket, een dun halfmaanswy-
ze vlies op, door verdubbeling der ver-
dunde huid gemaakt, en waarvan de
zydelingfche hoornen naar de watervleu-

gels

Cp) l.c. art, 12.
(og) he. :

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 349

gels opliepen en eindigden. Agter dit
wanftallig Maagdenvlies, was geen het
_minfte bewys van eene opening der
fchede,

Hierop de lyderes ondervraagende
betuigde zy, gelyk te vooren, nimmer
eenigen aandrang naar die deelen be-
fpeurt te hebben; ende was omtrent
beide de fexen even onverfchillig, Haa-
re wezenstrekken hadden wel iets man-
lyks, dog zeer gering, en zonder baard,
De ftem was vrouwelyk, Zy had ee-
nig hair aan de beenen; en eene brees
de, vlakke borst, zonder eenigen
fchyn van boezem. In het kleed vân
vrouwe, en dus ook daarvoor gehou-
den, wierd haar haaren onvruchtbaa-
ren {taat bedektelyk te kennen gegee-
ven; waaromtrent zy zig te vrede be-
toonde; als zynde meerder verlegen
voor de opkoomende zwelling der lin-
kerliefche, welke haar te eeniger tyd,
aan eene tweede konstbewerking mogt
onderwerpen,

<92,
&e

Hoeveel duisterheids omtrent de in-
wendige deelen, deeze waarneeming
ook

350 A. BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

ook moge overlaaten: de overeenftem-
ming egter, met de aanteekeningen der
voornoemde Geleerde Mannen, laat;
dunkt my, naaulyks twyffel over, zo:
daanig een voorwerp voor eene vrou-
we, maar voor eene onvruchtbaare te
houden, welke waarfchynlykst eene
zeer gebrekkige Baarmoeder hebben
moet, indien dezelve nevens de gehee-
le fchede, daaraan welligt, niet ont-
breeke, De uitwendige geflootenheid
immers, zonder andere opening dan
die der pisweg, komt met het tweede
geval van MORGAGNE overeeen; ter-
wy! het weggenoomen gezwel, in zyne
ontaarde zelfftandigheid, de waarnee:
mingen van POTT en PARSONS fchynt
te beveftigen: want, om met CHESEL-
DEN {r) en andere fchryvers, zodaas
nige liefchgezwellen voor zaadballen te
houden en dergelyke voorwerpen tot
het manlyk geflacht te reekenen (s. t)3
hiertoe vind ik my in dit geval als nog
wee

(1) w. CHESELDEN anatomy of the human body,
tab. XX XIII, in explicarione n°% 3. et 9:

(S) HALLER in commentar, loc. reg. Gottingens.
tom. ï. p. 12. et feq.

(tE) A. KAAUW BOERHAAVE in zovis commentatiis
Tk: EE tom. Ii, P. 315. Et feq. ibique
Lan, 2

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 351

wederhouden, door het natuurlykeder
lippen; de laagere ftand des kittelaars,
de mindere afftand van het forket tot
den aars, en door het aanweezen van
een foort van maagdenvlies, waarvan
gemelde fchryvers als dan niet gewaa=
en.
" Mogte het eindelyk den Ontleedkun-
digen gebeuren, zodaanig een bejaard
voorwerp te ontleeden, ende dit raad-
felagtige te beflisfen! Of ’er naamelyk,
by zodaanig gemis van Maanftonden en
ontbreeking der fchede-opening, naar
MORGAGNE’S vermoeden, waarlyk gee-
ne Baarmoeder ofte flechts eene gebrek:
kige te vinden zy, gelyk myne eerfte
waarneerning zulks omtrent zyn eerfte
geval bevestigt: dan of, volgens de
waarneemingen en ontleedingen van
vrouwelyke kinderen en vruchten door
DE GRAAF (u) PARSONS (v) en andere
gedaan, een langer uitgegroeyden kitte-
laar, ende al ofte niet doorgezakte Ey«
ernesten, den natuurlyken ftaat der
Baarmoeder niet verhinderen? In deeze
twee laatíte aangehaalde voorbeelden,

ZO-

(UI R. DE GRAAF, alle zyne werken, hoofdft,
15. pl. 23 en 24.
(CV) PARSONS |, c‚ p‚ ISI Et feq. tab, 3, fig. rt, 2.

352 A.BONN OVER EENIGE OORZAAKEN

zowel als by de Angolefche Negerin;
werd eene ingang (entrance), of opening
Corifice) der fchede genoemd en afge-
beeld, Hierinis myne waarneeming van
die van CHESELDEN of DOUGLASS en
PARSONS verfchillende: ten zy men de
boven befchreevene groef, daarvoor
wilde houden, — |

AMSTERDAM, den 23
July 17758

P. S. De beroemde Engelfche Ont:
leeder WILLIAM HUNTER, heeft zedert
het verzenden myner verhandeling ,
zyn uitmuntend en koftbaar werk, Anas
tomia uteri humani gravidi, vtabulis il-
lustrata, te London, 1774, in Novem:
ber uitgegeeven ; en aldaar, tab, XXVI,
fiasr. 2. Z.en 4, een dergelyk geval;
eener aanmerkelyk uitgezette en binnen
den buik opgereezene Pisblaas, met ag-
teroverbuiging, en inzakking eener be-
zwangerde Baarmoeder , binnen het
bekken, befchreeven en afgebeeld. Dit
geval, het eenige, ’t welk ik, behal

at

VAN ONVRUCHTBAARHEID. 35%

dat van den Hooggel. Heere vAN DOE-
VEREN, gemeld vinde, is allernaast met
het myne overeenkoomende, of fchoon
Hs eenigermaate verfchillende: name;

kas | | | Ae
ne vrouw was in de 5* maand haa-
rer zwangerheid, erin:

De Blaas was met bloedige. pis opge-
vuld,

De mond der Baarmoeder was, ag-
ter en tegen het benedenfte gedeelte van
de Pisblaas, aangeplaatst. mende

De bodem der Baarmoeder was tot
in het onderfte van het Bekken afge-
zakt, en tusfchen de Schede en Endel-
darm gelegen.

De Trompetten klommen opwaarts
van den bodem af, uit het bekken,

Het Kind lag met het hoofd bene:
den, met de rug zydelings, en ge-
kromd, en het aangezicht naar de ande:
re zyde gekeert. |

De Navelftreng was om deszelfs hals
geflingerd, |

7.
Lm 15
ee
FP} DEEL Z VER:

VERKLAARING
DER

ACE BEE TESDSEN -07R IN

Van de Voorwerpen, der eerfte en tweede Waarneeming ,
maar dezelve, in hunne natuurlyke grootte
ERN geteekend,

re ak
e

PIG, IL. en 2, behoorende tot de eerfte W aarneeming.
HE oe a de lippen,
“re *_£ b, de voorhuid des Kittelaars,
5 c‚ het hoofd deszelven ,
d, de watervleugels ,
ede opening des piswegs,

fs. de gehakkelde rand des verbrooken
maagdenvlies ,

_g. de geopende, korte en rimpelige
fchede ,

h, het afgeflooten einde der fchede ,

à, de doorgefneden bodem der Baarmoce
der zonder inwendige holligheid;,

k. de celwyze vaneenwyking;

Z, het omringend vaat- en vetvoerend
weeflel, —

mAisk î 2e het

353

m. het ontbreeken der hals , en mocdete
mond ,

„, de breede banden,
o. de ronde banden der baarmoeder,
p. de zaadvaaten ,

g. de franjes aan de uiteinden ‘der trom:
petten,

7, de verlengingen des buikvlies, ofte
breedenband, binnen welke de Eyer-
nesten en het overige der trompet-
ten verborgen waaren, in de 2de fie
guur doorgelneden ,

s, de uitwendige trompet=opening ,
t. het regter Eyernest,
u. het linker.

FIG. 3. en 4. behoorende tot de tweede Waarneee
ming.

4.4. een overgelaate gedeelte der fchede,
b, de verbreede moedermond,

c‚ het ontbreeken der opening, en het
doorfchynend gedeelte des oppers
vlakkigen vlies,

d, de flaauwe ftraalswyze vefelen ,
e, de hals der baarmoeder „
f. de bodem derzelve ,

& g. de trompetten,

bo AR} bh. à twee

350

hb, à, twee ronde knoeftagtige verheven:
heeden aan den agterkant , gedeelte.
lyk nog met buikvlies bekleed,

k.\ de dikte des doorgefneden bodems
aan den linkerkant,

m. de dikte des doorgefneden hals, ins=
__gelyks meerder, dan die der andere
zyde,
7. de agterzyde der moedermond ,
o. o, de trompetten,
pe 4e de inwendige holte der baarmoeder ,
r, de knoestagtige inwendige verhar-
ding , welke de linker trompet ope-
ning affloot , ;
s. eene derde uitwendige ronde verhee-=

venheid, aan den voorkant der baar-
moeder,

KEE

VER:

Iv

VL Deel, bl. 256.

HUM

HON
vrg,
EIN /

IN Schler feutps2778.

Hrhdndel.

/
5
ii
HA
5
a-

a

El AETINCAV EL ITS

VI Deel, El. 256.

CUI

Û K- MEISJE

4 De
Ate ZAAN
y st reset k „

| Î
| i
| 7. 7Setden feudos -2778.

VI Deed 5l.350.

Sig. z.

Meme mel. mare 'e Zeeumsch Genootscha,

Bladz. 357
VPR DER BERICHT

AANGAANDE VERSCHEIDENE
ZEE-INSECTE N;

ZO IN DE

WATEREN van ZEELAND,

ALS AAN DE STRANDEN
VAN HET
EILAND WALCHEREN
ZICH BEVINDENDE,

EN WAARGENOMEN

D O0 Oo R

LEENDERT BOMME.
&

_ pe STEEN=WORM or PHOLADE. *

Opreer de veelerleye Zee-Infecten, en
andere Zee-diertjes , welke aan de
ftranden van het Eiland Walcheren zich
vertoonen, is ook dat, ’ gene in ’t ge-

L3 __ meen

„358 _L, BOMME OVER EENIGE

meen de Stéen-wôrm wordt genoëmd,
doch inderdaad eene Steen-Mosfel of
Pbholade is.

‚Dit Diertje is by de Natuurkenners,
feeds een geruimen tyd, bekend ge-
weest, en befchreven: Doch aan onze
Nederlandfche Kusten, en daar onder
ook aaf die van Walcheren, is het zel-
ve, myns wetens, niet gemeen geweest.

Het was eerst in de Jaaren 1759 en
176o, dat het zelve alhier wierdt ont-
dekt, en toen eene groote bekomme-
ring veroorzaâkte voor ’sLands Zee-
weeren, veelzins uit Steenen beftaande;
het bleef toen by die ontdekking, en
federt dien tyd, is het zelve, zoo veel
my bekend is, niet weder gezien, dan
in den jaare 1773, wanneer ik gelegen-
heid bekwâm, om ’t zelve wat naauw-
keuriger waartenemen, en te laten af-
beelden,

Ik denk dat het niet onnut, noch on-
aangenaam zal zyn, by het geven der
afbeeldinge, teffens eenige byzonderhe-
den ofïntrent de gefteldheid en werking
van dit Diertje, door my waargeno-
men, den Beminnaaren der Natuurlyke
Hiftorie medetedeelen, Vooraf zal ik
hoofdzaakelyk byeentrekken, ’ gene

ge

ZEE=INSECTE N 359

geleerde Natuurbefchryvers deswegen
reeds hebben geboekt.

Men vindt in de uitgezogte Natuurk.
Verhandelingen 4, deel bl, 229, een uit-
trekfel uit eenen brief van den Heer
Kabler, Doctor te Marfeille aan den
Heer Lyf-Arts Bak te Stokholm van
den 18 Mey 1754, waar in melding
van an 5 ontdekte Wormachtige Stee-
nen, te Marfeille „ op een onderfcheide-
ne wyze doorgevreeten met kleine gaat-
jes, door een Diertje tot de Millepedes
of Pisfebedden behoorende, en ook met
grootere gaaten , door verfcheiden Mos:
Jels, als de Coriaceus, Pholas, enz.

De geleerde Heer Houttuyn, uitgever
van dat fraaye werk, zegt in eene Aan-
teekening, door zyn Edele daar by gee
{teld , dat van dezen of diergelyken aart
geweest waren de Wormen, die den Ar-
duin-Steen, welke in het voorfte deel
dezes jaars 1759 aan het Eiland Wal-
cheren gevonden is, doorknaagd heb-
ben, wyzende op de Nederlandfche
Jaarboeken van Maart 1759 bladz. 317.

Wylen de zeer geleerde Heer Job
Baster, (die by Natuurkenners met lof
wordt nagedacht) gaf ook eene korte
befchryving van het zelve, in zynnuttis

Z 4 ge

360 1, BOMME OVER EENIGE

ge en aangenaame Natuurkundige Uit-
Jpann, 2 deel bladz, zo. onder den naam
van Steen-Mosfelen.

Zyn Edele had die met eigen oogen
waargenomen, en bragt dezelve tot de
Steen-Mosfelen, Pholaden, welke door
Leumphius, zoo als die in Oost Indiën wor-
den gevonden , befchreven waren in zy-
ne Amboinfe Rariteitkamer bl, 151.
Zoo had ook Adanfon. eene befchryving
gegeven wegens die van Africa, als me-
de Sloane en Brown, over die van Ame-
rica, En wegensde Zuropetfche, vindt
men in het Woordenboek der Natuurl,
Hliflorie van den Heer Walmont de Bor
mare, op het woord Steenfchelp, een
bericht van dat Diertje, zoo als het
door den Heer Reaumur in den jaare
1712 reeds was befchreven, als in
Vrankryk waargenomen, gelyk ook
door den Heer d’Argenville, en in Íta-
lien door Rondelet, Maar * alleruitvoe-
rigfte verllag van het zelve vindt men
in het fraaye werk, genoemd MNatuurlyke
Hiftorie volgens bet famenflel van Lin-
naeus, door den zeer geleerden Heer
Doct, Houttuyn uitgegeven, int 1 deel
15 ftuk bladz, 128, Ìk achte het onnoo-
dig alles ’t gene daar te lezen is, nate-

| fchry-

LEE-INSECTEN 36t

fchryven; dit fraaye werk istoch in de
handen van alle Liefhebbers der Na-
tuurlyke Hiftorie.

Alleen zal ik hier uit doen opmer-
ken , dat, ingevolge de aangehaalde
fchryvers , men deze Steen-Mosfels
vindt op de Zngelfche Kusten, in de
Kryt-Steenen, alwaar de Visfchers de-
zelve tot Aas aan hunne hoeken flaan
ter visvangst, en dat men die ook al-
daar tot /pys gebruikt; en dat zy zich
insgelyks bevinden op verfcheiden Kus-
ten van Vrankryk, als van Normandy-
en, Poitou, Aunis, en ook te Zoulon,
zoo ook in Ztalien, in de Rotzen, ja
zelfs in oude Marmeren Steenen te Poz-
zuoli by Napels.

Wat de wyze betreft, op welke deze
Steen-Mosfels in de Steenen komen,
het zy door eigen uitholnge van de
Steen-Mosfel zelve, of door het betrek-
ken van, reeds door andere oorzaaken
gevormde, gaaten; als mede door welk
deel van het Diertje deze uitholling wor-
de verricht; daar over hebben de Hee-
ren Walisniere en Argenville reeds vry
naauwkeurig gedacht, doch zoo’tfchynt
niet volkomen zeker door eigen onder-
vinding, maar veel eer, even als ook

5 de

362 LL, BOMME OVER EENIGE

de Heer Reaumur, by toeeigening en
onderftelling; ’t is zeker dat de Heer
Baster dezelve ook heeft gezien, dan of
zyn Edele ook de werking zelve heeft
konnen befchouwen, is my niet geble-
ken: alhoewel de door hun daar aan
toegedachte werking vry naauwkeurig
met de zaak zelve overeenkoomt, |

Althans het eenen ander, wordt door
myne ondervinding ten krachtigften
verfterkt, waarom ik de vryheid neme;
dezelve nu vervolgens te berichten.

In de maanden January en February
van het jaar 1773, ontdekte men we
derom deze Steen-WWormen of Steen-
Mosfels in de Zinkfleenen, die aan het
einde der hoofden voor Westcappel la-
gen, en by laag water zich vertoonden,

Een zeer groote Steen met dezelve be-
zet, werdt binnen Middelburg gebragt,
aan de Kammer van de Edele Achtbaare
Heeren Staaten van Walcheren, en al-
daar in zout water gelegd, daar ik de-
zelve voor het eerst te zien kreeg,

De Steen was alom bezet met ronde
gaaten van onderfcheiden grootte; fommi-
gen als het dunste einde van een T'abaks-
pyp, anderen als het dikfte deel daar
van, of noch wat grooter, Uit veele ad

zel.

ZEE-INSECTEN. 363

zelver kwamen wormachtige geftellen ,
gelykende naar Pierwormen, welke by
aanraking zich terugtrokken, tot geheel
in de gaaten.

Oppervlakkig konde men van deze
Diertjes geen denkbeeld maken, want
wanneer ’er een ftukje van den fteen
was afgeftoken, zoo zag men wel een
fchulp, waarin het Diertje verfchool,
doch de hals trok zich zeer fterk in.

In dien toeftand hield ik echter de-
zelve, eenige dagen, levendig; dan zy
waren niet in hun eigen Element, des
ik begreep, dat om derzelver werking
waartenemen , men die in den fteen
moeste behouden, en zoo verre trache=
ten te ontblooten, dat men echter hun:
ne werking konde naargaan.

Dit gelukte my kort daarna , want
door de goedgunftige beftelling van den
Weledelengeboren Heer en Mr. Marti-
nus Johan Veth van de Perre, Heer
van Westcappelle en Nieuwland, Sche-
pen en Raad der Stad Middelburg, werdt
my gebragt een groot fluk Steen met den
Steen-WW orm bezet.

Deze fteen was graauwe Vilvoordfche
Zinkfleen, welke tusfchen het Rys en
Paalwerk, van het zoogenaamde wan

| de

364 L. BOMME OVER EENIGE

de Perre’ Hoofd voor Westcappel, aan
den Dyk, had gelegen, tot ftyving van
den grond van ’t voorfchreven hoofd;
en-welke fteenen doorgaans van twee
of meerder voeten in het vierkant groot
Zyn.

Tan mynen fteen, beitelde ik ver-
fcheiden ftukken af, zoo als ik’ best
oordeelde om de Pholade of Steen-Mos-
Jel te konnen naarfpeuren, in derzelver
werkinge. En onder allen gelukte het
my, een der verkleinde ftukken Steen
zoodanig doorteklieven , dat de Steen-
Worm of fchulp geheel ongefchonden
was gebleven, doch teffens zyn uitge
holde koker of legpiaats in den Steen,
in de lengte, zoo.geopend, dat ’er een
genoegzaam gedeelte van den omtrek
des kokers behouden bleef, om het
Diertje daar in te konnen vasthouden,
en nochtans gelegenheid te laten, om
vry en ongehinderd zyne werking te
konnen volvoeren , en my, ter zelver
tyd, het gezicht daar van te verleenen.

Tot dat einde het zelve ín een ruime
glazen Fles gefteld, en daaglyks van
versch Zee-water voorzien hebbende,
had ik ° genoegen dit fchepfel, vere
fcheiden maanden lang, levendig te hou-

en;

ZEE-INSECTEN, 365

den, en deszelfs werking, by herha-
ling, op myn gemak te befchouwen ,
weshalven ik nu zal overgaan, om eeni-
ge byzonderheden van myne opmerkin.
gen te melden,

Deze door my waargenomene Dier:
tjes, waren alle Tweefchulpige Mosfels;
in de beide Schulpenis het voornaame ge
deelte des lichaams geplaatst, doch zoo
dat het buiten den fchulp opwaards, ee-
nen langen en kloeken fnuit uitbrengt, en
nederwaards naar onderen, eenen vlee.
zigen of harden voet doet uitpuilen. De
grootfte Schulpjes, die ik heb waarge-
nomen, hadden de lengte van 13 duim
Fynlandfche maat, maar de Kokers of
holten in den Steen, waar in de grootfte
Diertjes huisvestten, waren wel omtrent
4 duimen lang, en liepen tregters-ge:
Wys; zoodanig naar boven vernaauwen-
de, dat aan de oppervlakte van den
_ Steen, de opening pas van : duim in
middellyn was, terwyl dezelve in t be=
nedenfte gedeelte by den fchulp, wel
byna de wydte had van 1 a 1: duim,
‚In den eerften opflag, zou ’*t konnen
fchynen, als of deze Koker, of Buis,
veel te lang voor dit Diertje ware, doch
eene nadere opmerking doet duidelyk

zien,

366 L. BOMME OVER EENIGE

zien, dat dezelve zeer wyslyksdus is
gefchikt.

__ Want de fchulp is in het lager ges
deelte der Koker of Buis geplaatst , en

het Diertje brengt zynen Snuit of Zui. -

ger buiten den fchulp opwaards, niet
alleen tot aan de oppervlakte van den
Steen, maar zelfs noch wel 2 a 2: duim
buiten die oppervlakte uit; doch naar
maate dezelve langer wordt, verdunt
hy teffens in omtrek of dikte, zelfs tot
op de helft van de dikte, die hier getee-
kend ftaat,

Weshalven men mag oordeelen, dat
de Snuit dienftig zy, om de gemeenfchap
met de zee te behouden, als waar uit
het Diertje zyn voedfel trekt; terwyl
het gedeelte van den fteenen Koker of
uitgeholde Buis, ’t welk tusfchen den
bovenrand van den fchulp, en de op-
pervlakte van den fteen bevat is, dient
tot eene bergplaats voor den Snuit, waar
in dezelve kan worden beveiligd , voor
alle beledigingen van buiten , welke dien,
teederen Snuit zouden konnen kwetfen,

Dit blykt duidelyk voor ’t gezicht,
alzoo opde minfte aanraking des Snuits,
het Diertje denzelven binnen den {teen
terugtrok, Ja wanneer een_dezer Dier-

tjes

ZEE-INSECTEN. 367

tjes geheel uit den fteen genomen was,
en watfterk werdt aangeraakt, zoo trok
zich het zelve genoegzaam geheel in den
fchulp, het achterfte of onderfte uitpui-
lende harde gedeelte alleen uitgezon-
derd, * welk was als een woet of kusfen-
tje, waar op het rustte, en het geen in
het diepfte of onderfte van de wooninge
achter den fchulp was geplaatst.

Wanneer men nu het oog vestigt op
de bygevoegde afbeelding Fig. I. lett. A.
ziet men daar den {teen doorgekliefd,
enin denzelven verfcheiden indiepfels en
gleuven, die alle gedeelten van zoo vee-
le kokers of buizen der Steen-wormen
of Steen-mosfelen zyn.

In de grootfte en doorgaande gleuf
met letters a, en b. aangeduid, bevondt
zich myn Steen-worm (Pholade).

Het boveneinde der gleuf reikte aan
de oppervlakte van den fteen by a, maar
aan het onderfte gedeelte, eindigende
by 5, wäs noch een grooter masfa van
den fteen geweest, waar in de buis, of
gleuf eindigde, zynde gefloten geweest,
op dezelve wyze als in de daar nevens-
ftaande buis by c. d. is aangewezen;
doch welke eindiging , of gefloten ge-
deelte, door het wegklieven van an

ers

368 L. BOMME OVER EENIGE

derften klomp fteen, een klein gedeelte

van deszelfs bodem had verloren,
Echter zoodanig dat de fchulp noch

genoeg onderfteund was, en behoorlyk

vast bleef zitten. Alhoewel zulks by.

vervolg veranderde, en het Diertje ’er
zich doorboorde, waar door by het uit-
teekenen, de fchulp van het Diertje
wat te hoog geplaatst is, tegen den Na-
tuurlyken ftand, als moetende gefteld
zyn, in het alleronderfte van de koker
of buys by £. |
De leen zelf is van eene zelfftandig-
heid die zich gemaklyk laat fplyten, en
afraspen, en zelfs door eene kleine
wryving met water, en eenig hard
lichaam, zich hichtelyk tot een pap
laat ontbinden. |
De daar in zynde kokers, of buizen;
zyn vry naby elkander, en eenige zelfs
in elkander loopende: of dit voor een
dier Diertjes ook den dood veroorzaakt,
heb ik niet konnen bemerken ;- of
fchoon ik in verfcheiden dezer buizen of
holligheden, dooden hebbe gevonden;
zynde alleen de fchulp gaaf, doch ver-
vuld met flyk; terwylin (ommige, met
het afzaagfel van den {teen, de fchulp
en buis vervuld was, 2
Ne

8
Í

ZEEFINSECTEN: \ 369

Anders is als een oorzaak van der:
zelver dood, by my in bedenkinge ge-
komen, of zekere Duizend-beenen en
Zeerupfen, (waarvan ’er veele zich ook
op deze fteenen bevonden, en de holen
hier en daar bezochten), niet wel op
dezelve aasden, en dus oorzaak van
het vernielen dezer Steen-wormen, zou-
den konnen zyn: men ziet deze Dui
zend-beenen,en Zeerupfen hierby ook af-
gebeeld Fig, II en III hiernavolgende
breeder befchreven.

Der Steen-wormen of Mosfels kokers
of buizen, zyn van binnen zeer glad;
de richting derzelve is niet rechtftandig,
maar fchuins, en een weinig krom gebo-
gen, zoo als by Fig. L.ÀA.4.ó. zich duidelyk
vertoont; een uitftekend hoekje van
de zyde des fteens, ter rechterhand als
men de koker voor zich houdt, belet
het gezicht van een gedeelte der fchulp
van * Diertje, 't geen anders in deszelfs
natuurlyken {tand van ligging zich bee
vindt, doch alleen een weinig te hoog is
geplaatst, (zoo als bevorens is gezegd),

De Snuit of Tromp is hier een weinig
linkswaards B eaaid, om de holte van
van de Buis te konnen zien, anders ligt

FI DEEL, A a des

370 Le. BOMME OVER EENIGË

deze Snuit binnen de buis, en begeeft
zich naar buiten by a. haaf

De Schuip van.het Diertje, beftaat uit
twee gelykvormige fchulpen, geelach=
tig-graauw van:kleur, aan de eene zyde
met een vliezig fcharnier aaneenge-
voegd, aan de tegenoverftaande of ope=
ne zyde raken de twee fchulpen elkan=
der omtrent het midden der rondte al-
leen een weinigs latende eene wyde
ruimte over, ‚níet alleen aan de bowen-
zyde, voor de uitlating des Snuits , maar
ook eene wydere ruimte aan de onder-
zyde, welke gefchikt is, ter uitlating
of uitpuiling van een lichaam, dat vlee-
zig, en zeer wit is, % geen dikwils zich
rond of platrond vertoont, en als een
voet dient, waarop *t Diertje rust, en
zich in de buis vasthoudt ; als mede
zyne beweging daarop; als op een
vast fteunpunt, verricht, om met te
meerder kracht te konnen werken.

De gefteldheid der Schulp, zoo als
die op het fcharnier ligt, en dus de
tegenovergeftelde of opene zyde ver-
toont, kan men duidelyk zien by Lets
B. e‚ van Fig, L

De Schu{p is van buiten over het ges

ee

ZEESINSECTEN, 35Ì

heel niet eenvormig van. oppervlakte ;
het voorfte gedeelte naär den Snuit toe;
is glad; en het beloop der vezels ge.
lykvormig aan den draai der Schulp;
en zeer gelyk aan die der Mosfel-fchul.-
ek maar het deel der Schulp over de
helft naar achteren, is zeer ruig, met
uitftekende puntjes, even als Segryn;
of gelyk êen fyne Rasp; zynde wel het
allerfcherpfte aan den achterrand, die ;
even als een vyl, met fyne tandjes
tondom bezet is, _ tgeen
Dit maakt uit het dikte gedeelte van
de Steen. Mosfelfchulp, waar door het
een fchynbaar voorkbmen heeft, als of
elke Schulp noch eens in tweën ware
| gefcheiden, en dat dus het Diertje een
‚__Vierfchulpige Mosfel ware, welke fchyne
| baarheid, waarfchynlyk, de reden is,
‚dat dit Diertje onder de veelfchülpige is
| Bree geworden, door hen, die zich
‚op de Rangfchikkingen der Dieren heb-
ben uitgelegd, en welligt vindt mei
‘Pholáden, in welke de fehulpen in vier
deelen gefcheiden zyn. \ KR
Te voren is reeds opgemerkt, dat dit
Diertje, uit het voorfte. deel der Schulp;
tenen langen Snuit uitbrengt, welke
noi in lengte ruim driemaal de Schulp
p HAUTE O3 Aas NTA ON kati

|

tr
U

372 L. BOMME OVER EENIGE

kan overtreffen, wanneer dezelve wat
fterk is uitgeftrekt. |

Deze Snuit is dubbel, en beftaat uit
twee Canaalen of buizen, die aaneen-
gevoegd en vereenigd zyn, door een
gemeen bekleedend buitenst vlies ; zoo
dat de dubbele Snuit zich flegts als
éénen hals vertoont, welke of dikker of
dunner is, naar maate dezelve uitge-
ftrekt of wel ingetrokken is.

Aan het einde hebben deze twee te
famengevoegde buizen des Snuits, Mond-
jes of Openingen, die naar de binnen-
zyde of het midden, bezet zyn met
puntige uitpuilingenals Tandjes, welke
den ingang van de holligheden dier bui-
zen belemmeren, of bevorderen , naar
willekeur van het Diertje. Ook ziet men
duidelyk, dat deze twee buizen ,of Ca=
naalen, zyn van ongelyke grootte , want
de eene dezer buizen, is zeer veel groa-
ger in ruimte dan de andere; dit doet
vermoeden of niet wel de grootfte buis
zy gefchikt tot het innemen van Voed-
fels, en de kleine tot ontlasting der uit-
werpfels:doch dit heb ik niet klaar konnen
onderfcheiden, De kleur van den uitfte-
kenden Snuit of hals, is zeer wit, naar
bet bleekrood hellende , welke roode kleur

. na-

- Ns

ZEESINSECTEN. 373

naby den mond des Snuits, vooral als
die wordt ingetrokken, fterker wordt.
_ Aan het laagfte einde dezes Snuits , ter
plaatfe daar dezelve uit het bovenfte
gedeelte der Schulp, te voorfchyn be-
gint te komen, is een vleezig bekleed-
fel van een bruine kleur, ’t welk zich.
aan de Schulp van binnen hegt, en
zich een vingerbreed opwaards naar den
Snuit uitbreidt ; het fchynt gefchikt om
den Snuit, by het fchielyk intrekken,
te behoeden voor kwetfing tegen den
fcherpen omtrek of rand van de Schulp,
en om by eene geheele intrekking, den
mond van.den Snuit, eenigzins te om-
winden als een kleed, zie Fig. I, B. f.
De werking van het Diertje door my
waargenomen, in den ftand zoo als het
vertoond wordt Fig. I. A. beftond hier
in, dat het Diertje, rustende op zynen
vleezigen voet g, die in het diepfte van -
de Koker was gezonken, zich in eene
waggelende, heen en weder draaiende be-
weging hieldt; eenigzins zwemende naar
de beweging van een boor, doch niet
geheel ronddraaiende, maar alleen gints
en weder gaande, Deze beweging hadt
‚ ten gevolg eene affchaving van den
‚Steen, welke als een papje vergaderde
IR ie ee in,

374 Le BOMME OVER EENIGE

in de onderfte holligheid, en door de
voorgenoemde kleine opening of afklie-
ving (by het affplyten van den fteen
nd naar beneden viel in de
es, y

’_Door de geduurige werkende bewe-
ging van het Diertje, werdt deze ope-
ning al meeren meer verwyderd, tot dat
eindelyk het Diertje zich geheel door
den fleen heen gewerkt hadt, en mede
op den grond der fles was gevallen,

_ Dus blykt hier uit ten duidelykften ,
hoedanig dit Diertje de Steenen uitholt,
met door middel van het dikfte gedeelte
zyner Schulp, als eene Rasp toegefteld ,
den fteen al draaiende wigsgewyze te
ichaven eh aftevylen.…

_ Bovendien is de werking van den
Snuit mede zeer opmerkelyk, want het
Diertje ftrekt denzelven lang en recht uit,
opent dien zeer wyd, vooral den groot-
ften mond; zuigt het water (terk in, en
fluit daar op zeer fchielyk dien mond
weder toe; dermaten dat ’er niets van
den mond of de tandjes kan gezien wor-
den; doch eenigen tyd daarna, ziet
men weder eene fterke uitwerping van
Water, en verfcheiden voorwerpen daar.
in; welligt by ’t zelve afgekeurd als
nj ’ zè Ar ú haas bm Ere , Ons

ZEE=INSECTEN 375

ondienstig tot deszelfs voeding; en
dit gefchiedt dus by herhaling.
Wanneer men ot Diertje met den
fchulp te gelyk, zeer. fchielyk uit het
water ligt, ípuit het met een geheele
ftraal , en met eenige kracht, het water
naar buiten; en terftond trekt zich de
Snuit zeer fchielyk zoo veel mogelyk
in, en naby den fchulp; terwyl de
Snuit zeer los van geftel wordt, waar
uit dan ten aanzien des Snuits blykt,
dat dezelve voornamelyk tot een leider
van ’t Water, waar in de voedfels
voor het Diertje vervat zyn, dienstig
B
Teffens blykt ook hier uit, dat dit
Diertje nooit dieper in den {teen kan
indringen , dan zoo ver, dat de Snuit
noch buiten de oppervlakte van den
fteen, het Zee- Water kan bereiken,
* welk voor de grootfte Steen-Mosfelen
de lengte van 3 of 4 duimen is: waar-
uit volgt, dat ’er van dit gedierte, voor
zeer zwaare fteenen, weinig nadeel. ter
vernieling van de Zee-weeren te vree-
zen is, en veel minder kommer voor
de Klippen en Rotfen van fommige
Kusten, als welke alleen by de opper-
vlakten ter bovengemelde diepte van

Aa 4 3

376 Le BOMME OVER EENIGE

3 of 4 duimen zich ophouden, om de ge-
meenfchap met het Zee-Water te be-
waren,

Wat wyze voorzorg ter huisvesting,
beveiliging en voeding van zulk een wei-
nig gekend en geacht Diertje ! wat
draagt het zelve het merkteeken van zyn
grooten Makers wysheid, macht en
goedheid op de uitnemendfte wyze!

Dan ik gewaagde , in den aanvang van
dit bericht, van het geflacht der Mille-
pedes of Pisfebedden, en noemde nevens
den Pholas, ook de Coriaceus ;insgelyks
heb ik gemeld, dat ik op dezelve door-
boorde fteenen ook Zee- Duizend-beenen
en Zee-Rupfen had waargenomen, en
vermoedde of dezelve niet wel tot ver-
nieling dezer Pholaden of Steen- Mosfelen
mogten mede werken, Dit geeft my dus
aanleiding, om hier te laten volgen de
befchryving van twee zoodanige Dier-
tjes, afgebeeld in derzelver natuurlyke
groote Fig. IÌ en IL, A,en vergroot B,

Het eerste is zoo **my voorkoomt de
zoogenoemde Nereis Pelagica of Zee-
duizend-been; het andere een Zee-Rups
of Zee-Pisfebed: van deze vond ik’er-
verfcheiden op de {teenen, die met den
Worm of Schelpmosfel waren bezet.
Alle waren zy klein. Het

ZEE-INSECTEN 377

Het eerfte dezer Diertjes Fig. II heeft

een zonderling hoofd, voorzien met

vier oogen, aan wederzyden vindt men
vier Sprietige uitflekken , welke my toe-
fchynen een Kiew-geflel uittemaken,
Recht van voren heeft het twee fcherpe
Sprieten, die echter niet zeer hard zyn,
en noch daar nevens twee vleezige uit-
ftekken, zynde mede Sprieten,

Her Diertj kan deze ‚by het tweede Lid
inkorten, zoo dat dezelve zich fomtyds
flegts half zoo groot, of noch kleiner
vertoonen, en ook weder zeer. fchielyk
naar buiten uitbrengen omzyne prooy
mede vasttehouden,

Het overige gedeelte des lichaams is
zeer fierk geleed, en zonderling fchie-
lyk in zyn werking en voortgang: ik
vinde by den Heer Baster Natuurk, Uit=
Jpann. 2 deel Tab, 6, Fig. 6, een Dier-
tje afgebeeld, dat vry veel gelykt naar
het myne, | |

In het ander Diertje Fig. III vertoont
zich aan het hoofd niets byzonders,
dan vyf Sprieten of uitftekken met fcher-
pe Klaauwtjes, zoo ook vier aan het
achter- of {taarteinde van het Diertje ;
doch oogen of mondopening, heb ik
‘er niet aan konnen vinden,

Aa 5 Ik

378 Le BOMME OVER EENIGE

Ik bemerkte dat deze Diertjes, alom
in de verfcheiden openingen van den
fteen, uit- en inkropen ; en terwyl ik
aan dezelve geene zoo harde toerustin-
gen konde ontdekken, welke my fterk
genoeg fchenen, om in den fteen te
konnen inbooren, gelyk de Pholade
heeft, en de Paalworm door zyn fchulp-
achtig hoofdgeftel , alseen avegaarboor;
zoo deed my dit (behoudens den eer-
bied voor andere gedachten van zeer
geleerde Natuurkundigen,} in die ge-
dachten vallen, dat welligt deze Dier-
tjes, hun voedfel vinden, * zy aan de
levendige of geftorvene Pholaden of
Steen-wormen, of wel aan andere zach:
te Diertjes, die zich op deze fteenen
mogten bevinden, als waarvoor hun
zachtere klaauwtjes gefchikter fchynen,
dan wel om de fteenen te doorbooren.

Gaarne had ik eenige meerdere by-
zonderheden hier omtrent waargeno-
men, %% geen my nochtans niet gelukt
is, des ik in plaatfe van verdere gisfin-
gen te maken, ditliever aan den tyd, en
„Ondervinding wil overlaten, en hier van
afllappende, overgaan tot een andere
Zee-duizendbeen of Nereis, welke de

„aandacht niet alleen van my, maar ook
| van

ZEE=INSECTEN. 379

van Heeren van Rang en Opmerkzaam:
heid heeft naar zich getrokken, die my

_dezelve wel hebben willen doen toeko-

men, om myne beoordeeling deswegen
te erlangen, Het is het volgende Diertje
%*% geen ik benoemd heb
De Rood-glinfterende Nereide, of Zeer
duizend-been. |
_ Deze, waar vande afbeelding hier ne-
vens gevoegd is Fig, IV. Ain de natuurly-
ke grootte, en vergroot B, wordt gevon-
den op de Zeeuwfche flroomen, en wel
byzonder tusfchen de Eilanden van
Zierikzee en Tholen, niet verre van

ype |
‘ De Weledele Geftr, Heer en Mr,
Hie W inckelman, oud-Burgemeester
erftad Vlisfingen enz., Praefident van
het Zeeuwsch Genootfchap der Weet
tenfchappen in gemelde {tad Vlisfingen ,
die {treek doorvarende zag op den 6
Mey 1775 eene meenigte van dezelve
zwemmen, op de oppervlakte van het
water, en deedt eenige van dezelve op-
visfchen. Zyn Weledele Geftr, heeft my
dezelve doen toekomen, en daarby de
volgende byzonderheden opgegeven,
“Hun Zwemmen was zeer fchielyk, en
op het hout liggende kropen zy on
| vlug-

380 L. BOMME OVER EENIGE

vlugger, dan wormen op het zand ges
woon zyn te kruipen,
_ Derzelver voorkomen, wanneer de
Zon daarop fcheen, vertoonde een al-
lerfchoonfte roode kleur, met eenen
zwarten Streep langs den rug, en eenen
witachtigen Kop; zynde dus in hun
foort niet minder heerlyk dan de zoo
zeer geachte Chineefche Goud-visfchen.

Zyn Weledele Geftr. bemerkte, dat
zy hunne hoofden, uit en in de huid

trokken, en in ’t eerfte geval konde zyn -

Weledele Geftr, duidelyk waarnemen,
de beweging der twee Sprietjes of Woes
lers. By het kweifen van eene derzel-
ver, wierp die een wit flymachtig vocht.
van zich, en wel in eene zooveelheid,
dat zulks overvloedig den bodem van
een theefchoteltje zoude bedekt heb-
ben, en ’t zelve Diertje leefde nog ee-
nen geruimen tyd daarna, |
De bovengemelde Zee-Diertjes door
zyn Weledele Geftr, aan my over-
gezonden , zynin vocht wel bewaard, en
naauwkeurig door my zynde befchouwd,
komen dezelve my voor te behooren tot
de Zee-duizend-beenen, en wel volgens de
12, uitgave der Rangfchikking van den
Ridder Linnaeus(welke zeer fraay in on ze
taa

ZEE:INSECTEN. 39r

taal met verklaringen is uitgegeven door
den Heer M. Houttuyn in zyn Natuurl.
Hiftorie), te moeten worden geplaatst
onder de zesde afdeeling der Dieren
vande Wormen, in den 2den rang der
Slakken , en daar het 5de genus der Ne-
reides of Zee-duizend-beenen ; edoch on-
der de byzondere foorten, daar gemeld,
vinde ik ’er geene metdeze overeenko-
mende: de naaste (zoo verre het lie
chaam betreft), zoude zyn No, 6 de
Pelagica; die fchadelyk geacht wordt
wegens haar doorboorend vermogen in
Hout en Kalk, volgens den Heer Gro-
novius, (Houttuyn Natuurl. Hiftorie z
deel 14 ftuk bladz. 255,) en den Heer
Baster Natuurk, Uitípann, 2 deel bladz.
147.
Edoch in den kop vind ik een merke.
lyk verfchil, zoo als kan blyken uit
vergelykinge der Afbeeldinge van den
Heer Baster Natuurk, Uitfpann. 2 deel,
Plaat 6, Fig. 6, en van foortgelyke
door my gevonden op doorgeknaagde
fteenen van de Pholaden, en welke ik
zoo naauwkeurig als ’ mogelyk was,

heb laten afbeelden,
Weshalven dit ons Diertje, welligt,
eene nieuwe Species of onderdeelinge van
dit

382 1. BOMME OVER EENIGE

dit geflacht zoude konnen vervatten ;’ ge=
ne elthans, myn’ wetens, nergens zoo
duidelyk is afgebeeld. |
Doch om weer te keeren tot de Dier:
tjes, die int Zype gevischt zyn.
_ Over het geheel is de lengte van dit
Diertje omtrent drie duimen ;, de breed-
te fchaars 3 duim ; het lyf platachtig en
beftaande uit ruim 144 leedjes, infny-
dingen of fegmenten , ieder van die is in
. het midden, vooral op den rug, over
de lengte van het geheele Diertje , fterk
ingebogen, en het vertoont zich dûs;
als of het lichäam beftond uit twee aan-
eengevoegde Wormsgelyke deelen: dit
maakt den donkeren ftreep in het midden
uit, en geeft aan de ronde uitpuilingen
we fchitterenden glans, ziet Fig. ‚IV;
le. À ® ear 3
Aân de onder, beneden of buik zyde
van het Diertje Fig, IV. B. 5. g.is die ins
drukking veel minder, doch daar vertoo-
nen zich de dwarfche afdeelingen van
ieder Lid veel fterker. |
Aan weerzyde van elk der gedachte
144 leedjes, bevinden zich uitfteekfels,
welke zich (zoo ik wel zie) in vier te-
pelachtige lichaamtjes verdeelen , waar
van 2 flechts in punten, doch de ande-
r

neen en En =

ZEE-iNSECTEN 383

te 2 in fyne hairige borsteltjes eindigen;
__De Staart loopt (gelyk meest in alle
Duizend-beenen) in twee dunne borftel.
achtige uitfteekfels uit.

Het Diertje zal dus achtmaal 144
leedjes of 1152 ftuks Zwemvoeten of
middelen ter voortftuwing bezitten: be-
halven noch het zeer beweegbaar lic.
haam door de groote meenigt& van fpie-
fen, die hetzelve heeft,

Doch het allerbyzonderfte is de Kop
Fig. IV. Bs c. d., deze is in dit onder:
werp verfchillende van alle andere my
bekende Duizend-beenen; zy is Cylinder=
achtig of Rolrond, doch in drie onder:
fcheidingen afgedeeld, Het onderfte of
naaste aan het lichaam zich bevindende
deel, is wel het breedfte in middenlyn;
doch het kortíte,

Het volgende is iets minder bfeed ;
doch veel langer. |

Het bovenfte of uiterfte gedeelte is

hoch bepaalder in omtrek, en weinig

ininder lang; en dit fchynt zich als in

twee fchenkels te verdeelen, Uit welke

voortkomen twee Sptieten, welke ins
derdaad hoornachtige Nypers of Kaak-
beenen (machoires) zyn, van eene fik-
kelsgewyze gedaante;-en aan den bin=

nene

384 LL. BOMME OVER EENIGE

nenkant voorzien met zwaare Tanden,
(zoo als door het Microscoop blykbaar
is) Fig, IV. e.

Deze Kaakbeenen zyn beweegbaar,
dewyl men die zelfs na den dood in de-
ze Diertjes by fommigen van elkander
verwyd, doch by andere over elkander
heengeflagen , of als gefloten , vindt.

Het is duidelyk te zien, dat deze by
uitftek gefchikt zyn voor dit Diertje om
de prooy aantevatten, en {terk vastte-
houden, terwyl de zakachtige gefteld«
heid van het boveneinde des Hoofds',
duidelyk doet begrypen, de mogelyk-
heid van het uit- en inlaten van de voor-
zegde Nypers of Grypers, welligt om
de prooy daar mede intehalen, op dat
het Diertje dezelve op zyn gemak op-
zuige of nuttige.

Aan de onderzyde van den Kop, ter
plaatfe daar het laagfte of derde gedeel-
te zich aan het lichaam hegt, by Fig B 5.
vertoonen zich twee Piramiedsgewyze
vleezige uittteekfels, eindigende in
Tepelsgelyke knobbeltjes, en wel zoo,
dat dezelve uit en in het lichaam kon-
nen gelaten worden; verders aan den
onderkant, daar die twee Piramiedsge-
wyze lichaamen zich vereenigen, zyn

vier

'ZEE-INSECTEN., 385

Vier ronde vleezige knobbeltjes , aan
dedere zyde twee; waâraan van Onde:
ren hangen vier Staartgelyke, of worms-
wyze afhangfels, even als Nestelingen
of Neoud d'Epaules,zich uitftrekkende
pnederwaards tot de derde en vierde ge-
leeding,

In ’ midden tusfchen deze uitftekkeri
is noch een derde Heuveltje, waaruit
mede twee, wat kleiner, Staartgelyke
of “wormswyze afhangfels, doch naar
boven gaande zich bevinden.

Van dit gantfche famenftel van
worms - gelyke uitftekken, heb ik
het gebruik niet konnen ontdekken:
Edoch ’t is niet onwaarfchynlyk, dat
dit tot een Kieuw-geflel voor het Diert-
je diene, |

Men vindt iets dergelyks in de Sco-
lopendria Pelagica, welke, zoo ik meene,
de Heer Baster baarden genoemd
heeft.
sk konde op deze Zee-duizend-been;,
geen oogen ontdekken, daar nochtans
de Nereis Pelagica ‘er duidelyk vier
fchynt te hebben; % geen my , dus te
meer , bewyzen van een onderfchei-
den foort verfchaft.

Het is een geruimen tyd geleden,

V1 DEEL Bb dat

386 Te BOMME OVER EENIGE

dat my, door den Weledelen Geftr,
Heer Mr JD: G. Verwout Noiret,
Schepen en Raad der Stad Middel
burg en Directeur van het Zeeuwsch
Genootfchap der Wetenfchappen, twee
foortgelyke Zee-duizend » beenen ;

in vocht bewaard, wierden ter hand
gefteld; deze zyn wel zeer veel groo-
ter, vooral langer, dan die welke in
* Zype waren gevischt, doch ko-
men echter in alles met dezelve over
een; alleen bevinden zich, aan den
Kop, de Nypers of kaakbeenen niet
zichtbaar; doch het is meer dan waar-
fchynlyk, dat dezelve zich in eenen
ingetrokken {tand bevinden,

Het fchynt dat deze van den Heer
Noiret, veel ouder zyn, en dus meer
zullen zyn uitgegroeid,

Dezelve waren gevonden tusfchen

de Zee-hoofden, voor West-Cappelle

in dit Kiland Walcheren,

Uit de vergrootte befchouwinge van
dit Diertje, en de daaruit afgeleide
voorgemelde befchryvinge, zal men
ten klaarften konnen opmaken, hoe
het opgemerkte door den Weledel.
Geftr. Heer Winckelman, aan het ge:
ftel van dit Schepfel voldoet,

| Want

ZEE-INZECTEN 397

Want de zeer vlugge beweging de-
zer Diertjes in het Water, en zelfs
ook noch daar buiten, volgt van zelve
uit de verbaazende meenigte van Poo-
ten of Zwemvoeten, als mede uit de
gekorvene gefteldheid der Leden, en
daaruit fpruitende groote beweegbaar-
heid, over het geheel genomen.

De glans, kan almede, voor een
groot deel, uit de veele wyking der
deelen ontftaan. En ik verbeelde my
uit vergelykinge met toortgelyke zich.
vertoonende Zee Rupfen en Zee - dui-
gend-beenen, dat deze noch levende,
in het donker bezien zynde, ook licht
zouden uitgeven,

„De middelen ter bekoming, vast-
houding , en inzwelging van voedfel,
zyn zeer gepast, door de gefteldheid
der fterk getande Kaakbeenen, en van
t beweegbaare hoofdgeftel, waardoor
dezelve konnen ingetrokken worden.
De ligtgevoeligheid van dit fchep-
fel, door middel van het baardgeftel,
is welligt almede dienstig ter vlug-
gere betrapping van Prooy of Aas;
gelyk in de Polypen. En mogelyk
wel tot noch meerderen dienst voor
het Diertje, om als de Kieuwen in
Bb 2 de

888 1. BOMME OVER EENIGE

de Visfchen „ter bloedzuivering , in
„plaats van Longen te dienen, Schoon
dit alles in de byzonderheden noch
zeer weinig bekend is, echter. het een
en ander geeft overvloedig genoeg aan-
leiding, om ons te doen opmerken
des Scheppers hooge wysheid en goed-

eid, in zyne zorge voor zulk eenen
gering fchynenden Worm.

’s Heeren weldadigheid kent geen
palen; de Aarde is vol van zyn goes
dertierenheid.… q ú

De- Mensch, hoe zeer begunftigd
met eene ruime maate van weldaaden
en. zegeningen „ ús. nochtans niet het
eenigfte begunftigde fchepfel, Een door.
hem verachte en verwaarloosde Worm,
deelt ook -rykelyk in bewyzen. van ’s
Makers goedheid, | : |

Zonderling is het, dat men dit foort
van Zee-Schepfelen, te weten de Ne
reidenof Duizend-beenen in’t algemeen;
heeft gehouden voor de vernielers van
het Hout, de Palen, en de Steenen
der Zee-weeren &c, Het is vooral te
verwonderen „dat deze gedachte niet ak
leen is gevallen in minkundige Men-
Íchen, maar zeifs in Geleerden; als
by voorbeeld in den Heer Srowne in

zyn

ZEE-INZECTEN. 389

Zyn natuurlyke historie. van Pamaicag
die echter daar over door den Heer
Proff, Pallas in zyn dierkundig men-
gelwerk 3 ftuk, bladzyde 33, door den
Heer Boddaert vertaald, wordt berispt.

Het is ontwyfelbaar zeker, dat de

Zee- Duizend- beenen veelal gevonden
worden op het doorknaagde Hout en
Steenen , zoo als ik de mynen (waar
van de afbeelding en befchryving hier
bevorens is gegeven) ook daarop hebbe
aangetroffen,
_ Het fchynt daar uit , dat deze Diert-
jes aldaar, of eene meerdere maate
van voedfel vinden, of dat zy de hol-
ligheden, door andere Diertjes gemaakr,
tot woningen en befchermplaatfen
voor zich verkiezen, tegen anderen hen
benadeelende Schepfelen.

Edoch, de in het Hout boorende Wor-
Men, zyn van dezelve geheel onder-
fcheiden: die wonen beftendig in de
Paalen, in eenen fchulpachtigen koker;
derzelver hoofd heeft mede, of is ome
vat van een iwee- fchulpige boor; de
Steenboorders , Pholaden , hebben (als
hier bevorens befchreven is) een fchulp,
waar in hun Lichaam fluit, en ’t geen
het werktuig van het booren uits
maakt, Bb 3 Niets

300 LT. BOMME OVER EENIGE-

Niets van dat alles heeft de Zee-Dui-.
zend-been ; integendeel heeft die een
ander wapentuig, voor deszelfs levenss
wyze en voeding gefchikt, te weten
de meer gemelde twee klaauwen of Kaak-
beenen.

Indien het geltelde van de Heer C,
Belkmeer , in zyn Natuurk, verhande-
ling over den Zee-worm , wel gegrond
is, zoo zoude de Duizend- been, en
wel byzonder eene zeer gelykende naar
dezen laatst befchrevenen, de grootíte
Vyand en vernieler van den Zee of
Hout - worm zyn; althans het Diertje
door hem befchreven en afgebeeld,
komt met dit ons hier voren befchree
ven, al vryna overeen: alchans vol-
gens zyn Ed: befchryving, is zyn
Diertje zeer verfchillende in grootte,
dikte en lengte, naar maate van des-
zelfs Ouderdom: de Figuur is plat-
rond, het gantfche Lichaam beitaat uit
Leedjes, die zich uit en in konnen
zetten; op de zyde heeft het zeive dub=
bele vinnen, waarmede. het zwemt;
op het Hoofd zyn twee uitpuilingen,
waarop lange hairen ftaan, een wei
ng hooger twee flurpen welke zich zeer
veel konnen verlangen en verkorten;

ZEBCINSECTEN 39

in % midden een fnoetje. Ent fcheen
zyn Ed: toe op de zyde Oogen te
hebben.

Dit alles komt vry wel overeen ,
met het Diertje in ’* Zype , en by
West-Cappel gevangen, de Oogen al-
leen uitgezonderd, welke ik niet heb
konnen ontdekken. |

Wanneer men het volgende van
zyn Ed: befchryving inziet, dan blykt
dat dit vertoont het bovenfle gedeelte
van het hoofd als het ingetrokken Is. -

Want verders zegt de Heer Belkmeer 3

> Indien men dit Dier, aan zyn
5» fnoetje raakt, zoo komt uit de ope:
» ning des hoofds , een ander Lichaam
» uit, rond van figuur; dat zich bo-
» ven aan verder openende, een twee-
„ de Lichaam vertoont, |

» Dit tweede Lichaam noch verder
» uitgedreven zynde, vertoonen zich
» twee grypende klaauwen, tusfchen
» welken ’er eene holligheid is, En
s deze klaauwen door een meerder
» vergrootend glas befchouwd zynde,
» zyn hard als fteen, en hebben een
s kleur als rood gepolyst prinsrobberts-
» metaal; zynde op de binnen zyde
» fcherp getand,

B b 4 3 Zoo

392 TI. BOMME OVER EENIGE

» Zoo men iets tusfchen de Klaau“
» wen fleekt, zoo flaan dezelve aan-
» ftonds tot malkaader toe ‚en gaan naar
» binnen, en zoo wordt eindelyk het
» Zantíche uitftekend kopje naar binnen
» gebragt , welke beweging gefchiedt
» in een oogenblik tyds; waaruit men
» klaar zal konnen ontdekken, op wel-
» ke wyze, dit Diertje zyn vyand-
» fchap toont”. | |

Die geheele befchryving, is zeer na
gelykvormig aan den ingetrokken ftaat
des hoofds van het te voren door
my befchreven Diertje, met dit onder-
fcheid, dat by my, de tweede en derde
hoofd - verdeeling en tanden als uit
_ geftrekt zich vertoonen, daar dezelve
by. zyn Ed: ingetrokken zyn afge
beeld.

De befchryving van het Lyf, komt
met de myne mede overeen ; alleen
noemt zyn Ed: den Buik, ’*t geen toe«
fchynt eerder den Rug te wezen , en
zegt dat dezelve zich vertoont als
Leedjes, die in * midden des Lichaams
aan malkander gehecht fchynen , te we«
ten , door de diepe gleuf, die aldaar ges
vormd wordt, K

De vernieling van den Paal-worm ,

ZOu=-

ZEE-INSECTEN. 393

goude volgens dien Heer uitgevoerd wor
den, op tweederhande wyze.

Vooreerst, als het Mout van buiten
reeds is afgemorteld, wanneer zy zou-
den kruipen in de hoiligheden des Houts,
Ínyden, knypenen verpletteren de Zor-
men , die daarin zyn, met hunne
klaauwen.

“Ten anderen, wanneer zy, flechts
buiten aan het Hout konnenderaken, en
de Hout-wormen, welke altoos de uiter-
fte einden van hun ftaarten, buiten de
wormgaten van het hout, laten uit
fteken , dezelve {taartjes fnydenen vere
nielen , waardoor den Hout-wormen de
voorteeling belet wordt, en’t gene by
vervolg zelfsden dood ten gevolge heeft.

En zoude dit Diertje de eenigite
vyand , en verderver van den Zee-Houtr-
en Paalwormzyn, welken de Heer belk-
meer heeft konnen ontdekken,

Zoo dat, om ten befluite te komen;
dit Schepfel wel verre van fchadelyk

voor onze Zee-weeren te zyn, een zeer

gewenscht, en gunstig bedeelde tegen-
{tander tegen onzen zoo kostoaar valien-,
den Paal- vernielenden Worm zyn zou
de, wiens vermeenigvuldiging zeer
ware te wenfchen , en Gods goede en
ai Bb 5 zore

394 Le BOMME OVER EENIGE:

zorgende Voorzienigheid daarin te er
kennen.

JP. S. Wanneer het voorgemelde
reeds was afgefchreven , kwam my be:
kend te worden, dat in dit voor-
Par 1777 by de vifitatie van onze
Zee-ftranden door de Heeren over de
vifitatie van Walcheren de directie
hebbende, de aandacht hadt naar zich
getrokken, eene uitnemende meenigte
van Wormen, zich onthourdende in de
„Derryen flikgronden op onze ftranden
hier en daar verfpreid,

Dit gaf my aanleiding tot onderzoek
op dezelve, en door het beftel van
den Weledelen Geftrengen Heer Veth
wan de Perre, Heer van West Cappel«
le, onder verfcheidene andere Infecten ,
ook deze Levendig toegebragt gewor
den zynde, heb ik die naargefpeurd,

Ik bevinde dezelve te behooren tot
het geflacht der Pholaden of Steens
Mosfels , alleen met dit verfchil , dat
dezelve niet in Steen, maar flechts in
Slik en derry zich inbooren, maken-
de daarin een hollen Koker, in het
diepfte van welken hun {chulp geplaatst
-ì is:

ScZEE-INSECTEN 395

is: terwyl hun Zuiger of. Snuit bo.
venuit gemeenfchap met het Water
heeft. 7
Hun Schulp is zeer veel dunner en
brosfcher dan des Sseen- Mosfels „als heb=
bende zulks minder benoodigd ter boo-
ring van de zachte Kley,

Ikheb van dezelveeen teekeninge naar

het Leven laten maken in Natuurlyke
grootte.
_ Op de bygevoegde Plaat by Fig. Le
C. is alleen de enkele Schulp, dog by
D. de Worm met zyn Schulp te fa-
men, gezien aan de achterzyde of
Ícharnier der Schulp; men ontdekt op
de Schulp veele fcherpe puntjes , die-
nende gelyk by den Steen-Mosfel, tot
gemaklyker infchaving in de Slik-en
Derrygronden.

Aan de onderzyde vertoont zich
een voet, doch minder groot dan by den
Oteen-Mosfel, Ie buis of zuiger bee
ftaat ook uit twee aaneengevoegde
buizen, waar van men de openingen,
of monden aan % uiteinde, duidelyk
ziet. Voorts komen deze in werkin-
gen zeer overeen met den hier voren
befchreven Steen. Mosfel.

Ik heb niet konnen ontdekken, ze

306 I» BOMME OVER EENIGE ENZ

dezelve voor het Hout, Steen , of
eenige andere ftoffen van onze Zeee
weeren, nadeelig zyn.

Alhoewel men ook Pholaden heeft,
‘welke zich in Zacht en Rottig hout
inbooren, en Hout -Mosfels genoemd
worden by Rumphius, volgens de aan-
haling deswegen gedaan by den Heer
Houttuyn, in zyn Natuurl, Historie der
Dieren 1 deel 15 ftuk bladzyde 139
tot 143. |

VE R3

So
VERKLAARING

VAN DE BYGEVOEGDE

PL A AT,

rie. TI, Vertoontden Steen-Worm , of Steen-Mos=
fel, Pholade ‚in zyn Natuurlyke , grootte ,

A. Zoo als dezelve geplaatst is in zyn Koker
in het binnenfte van een ftuk Steer, wel=
ke Steenalhier vertoond wordt, in het mid=
den doorgefpleten , om dus het binnentte
deel daarvan te doen zien.

De Snuit van het Diertje is een weinig
zydwaards uit zyn Koker gebragt, omde
holte van de buis te konnen zien.

‚a De Koker of Buis , waarin de Steens

bf Mosfel zich onthoudt, Trachtersgewys
van gedaante; het onderfte deel van de
Buis, is hier open verbeeld, doch dit is
by toeval , alzoo die altoos gefloten is,

sil,Verteont eene leedige buis, van onder
df gefloten, als een halfrond ,- waarop de
bazis met de Schulp van het Diertje
Trust,
De overige holtens in den Steen vere
beeld, zyngedeeitens vanufgebroken Bui
‚zen of Kokers.

B. Vertoont den Steez-Mosf?l, uit zyn Koker
genomen en op den Rug gelegd, ter bee
tere belchouwing,.

e De

398

e De Schulp, met zyn tweederly. onpete
vlakten, het voorfte deel naar den Sxu: ge=
legen , glad en effen, het achterfte deel
ruw en met fcherpe doorntjes bezer,
door een fcharnier de beide Schulpen aan=
eengehegt , en met wyde ‘openingen
voor en achter voorzien,

f De Snuit of Zuiger van het Diertje, aan
het onderend, naast aan den Schulp , om-
vat met een beweegbaar Vlies, beftaande
uit twee Canaalen „en zoo veele Monden,
eene grootere en eene kleinere, en aan
ieder derzelver een circel van tandgely-
ke uitfiekjes rondom de opening dere
zelver,

g Een vleezig uitpuilfel als een voet, aan
het onderfte deel van den Schulp , dienen=
de tot een Steunpunt van het Diertje in
het benedenfte deel van den Koker of
Buis.

C. Vertoont de Schulpvan een Diertje, dat
mede tot de Pholader behoort, doeh niet
in de Steenen, maar in de Derry-of Slike
gronden van onzeStranden, zich ophoudt ,
en aldaar een Koker inboort ter zyner
huisvesting , dus den naam van Slik-of
Derry - Mosfel heeft. De Schulp is wit,
zeer teeder en brosch en alomme met
Scherpe puntjes bezet, de Worm heeft
veel overeenkomst metden Steen = Worm,
zoo als hier na volgt by

D. Is het zelfde Diertje, zoo de Worm als
de Schulp te (Bmen „ zoo als het zelve in
levendigen ftand zich vertoont, en werke
Zaam is, deels befloten in zyn Slik- Ko=
ker, en het voorftedes tromps of ze he

aar

395
daar buiten in het Zee-Water brengende,
tot bekomen van zyn voedfel.

Men ziet den-Schulp van achter op het
Scharnier, by de aaneenhegting ; verder
aan het onderend, een kleinen fmallen
voet, enaan den Snuit twee openingen,
ten duidelyken blyke van een dubbele buis „
op dezelve wys als by de Steen-Pholade ,
alleen zyn dezelve by dit voorwerp nict
verfchillend in grootte, maar genoegzaam
van dezelve wydte,

Fig, II Is de afbeelding van een Zee-duizend=
been , Nereis Pelagica , van welke 'er veelen
zich onthouden op de Steenen , waarin
de Steen-Mosfels zich bevinden,

A. In zyn Natuurlyke grootte;

B. Vergroot, doch alleen het boven-en ons
derend van het Diertje , waarin zich ver=
toonen, de Kop met zyn vier Oogen , en
veele Sprieten en Kieuw-geftel ‚zoo mede
een gedeelte van het Lichaam, deszelfs
geleedingen en Vinnen of borftels.

FIG. IIL. Vertoont een Zee-Rups of Pisfebed , wel=
„k NS op gemelde Steenen zich ont=
Ie t.

A. In zyn Natuurlyke grootte,

B. Het boven en benedenfte deel, vere
groot, waarin men ziet den Kop met zyn
Sprieten, een gedeelte van het Lichaam
met zyn Pooten en Vinnen.

FIG. IV. Vertoont een Zee-duizendbeen of Nereide
door my genoemd de Rood glinsterende Nee
reide.

A. In zyn Natuurlyke grootte,
a. De

490

a. De Rug, of van boven op gezien.
b. Op den buik, of van beneden gezien.

B, Het zelfde Diertje vergroot,mede gezien

Dy

ge. op den Rug, en by B. op den buik , zoo
ver het bovendeel betreft.

Alwaar men duídeiyk onderfcheid in beie
de afbeeldingen.

C. tot D. de Kop , en daar boven in de
Mond,

e. De Nypers of Kaakbeenen.

f. Het Kieuw-geftel,

g. Een gedeelte van het Lichaam, met zyn
__Geleedingen . Indeukfels , Vinnen en

hairige uitftekken tot fterke beweging
dienftig.

DE

PEN TA sr
Tr Sattler feups-

foo

VI Deel, 8d

Zeeurech Genootschap

Hrhandel. san Ù

9

Ee dd add

4 Morene

prgkve, moe. voBlaj, z0ï
dk DE
WEEN tn NAWEEN
| sE Oer, v
BARENDE zn KRAAMVROUWEN
Ï N
HUNNEN AART, OORZAKEN EN

UITWERKINGEN BESCHOUWD;

Door
Be DU PO NH:

Ornari res ipfa négat , contenta docerà

HOR AT

REW en zeeft aanmetkelyk zyn
| de vorderingen en verbeterin-
gen, waarmede gedurende deze eeuw
het beoeffenend gedeelte der Vroedkur-
de, door voorname Mannen in deze
PI. DEEL, Ge __Kunst,

4oz. “Kk DU PONT OVER DE

Kunst, is verrykt: geworden; voor al
omtrent het ftillen der bloedftortingen
van zwangere, barende en Kraamvrou-
wen; de wyze vaneen Kind te keren;
de uitvinding van nieuwe en de verbete.
fing van te voren in gebruik zynde
Vroedkundige Inftrumenten; het afha-
len der nageboorte en wat dies meer is,
6 2. In het befchouwelyk gedeelte
der Verloskunde is men insgelyks verre
gevorderd; ’er zyn egter nog fommige
Leerftukken deszelfs, die, fchoon van
zeer veel gewigt en nuttigheid in de be-
oeffeninge dezer Kunst,egter niet zeer
naauwkeurig, nog grondiglyk zyn ver-
handeld geworden: zulks mag men met
regt zeggen van die pynelyke aandoe:
ningen in de baarmoeder, waar aan al-
le barende vrouwen (het zy in gevolge
van een Godlyk oordeel, ofte een wyze
Natuurwet) van het begin tot het einde
van haaren arbeid, en zelf nog daar na,
onderworpen bevonden worden , en die
onder den naam van Ween gemeenelyk

bekend ftaan, |
S 3. Het is van het uiterfte aanbe=
lang, dat allen, die voornemens zynde
Vroedkunde te oefenen, dat gedeelte
der vroedkundige Leere, ’t welk de
kille Pe Ween

tif

WEEN EN NAWEEN,. 403

Ween - tot zjn ‘Onderwerp heeft, tet
deeg kennen, zoo zy omtrent dezelven
‘in geene verregaande dwalingen geraken
willen ; Zoo 2y wenfchen in {taat gefteld
te worden om de Vrouwelyke Kunne;
die zoo veele {merten moet uitftaan, in
dit algemeen toeval van haarén arbei

eenige verligting en hulp te kunnen toes
brengen; en zoo zy zig niet: willen lä-
ten misleiden, bepraten , nog overmees-
teren door de min-kundigen en uit dien
hoofde zoo veel te verwaanderen onder
de Vroedvrouwen, door bedilzugtige
matrones, nog door waanwyze doctos
tesfen , die tot verderf van haaren evens
mensch een Kunst oeffenen en voorge=
vente bezitten, dewelke zy nooit ges
leerd hebben: byna geen huis ís ter , al
waar. men ’er zoodanigen niet aantreft:
” Nergens, zegt de wydberoemde vaN
5 ZWIETEN, hebben de vrouwtjes meer
p.te bedillen dan in een Kraamkamer
sen gedurende eenen arbeid; daar is
ser geen ééne of zy bezit een byzoni-
der geheim hulpmiddel, %t geen

_» Teeds eeuwen laag in voornäme hui-

» Zen, met een goede uitkomst, is ge="
» bruikt geworden: dezulken door de re
nu G C 2 sj den

494 Je DU PONT OVER DE

» den te willen overtuigen, is moeite té
» Vergeefsch genomen”
$ 4. Door dezeen meer andere beweeg=
redenen ben ik aangefpoord geworden om
aan de befchouwinge en overweginge van
dit gewigtig Leerftuk der Verloskunde;
(te weten; dat der Ween en Naween)
een gedeelte van mynen tyd te kosten
te: leggen: ‘het geen ik derhalven om-
trent dit onderwerp by de voornaamfte
Schryvers en Waarnemers befchreven
gevanden „en tot myn nut aangetekend
ad, daarna met eigene bevindinge ver-
geleken, door myne waarnemingen ter
toets gebragt, en door beredeneringe
al verder uitgewerkt hebbende, vond ik
my: daar door in ftaat gefteld om over
de Ween en Naween der barende- en
Kraamvrouwen het één en ander mede
te deelen, …—
65. Edog, wil men een duidelyk
denkbeeld van dit onderwerp voor zig
zelven verkrygen,en het zelve aan den Le=
zer mededeelen ; wil men in geen dwaal-
leere nog : wanbegrip vervallen, kan
men niet ‚wel vooraf een -Ontleedkundi-
» ge kennis-ontberernr van de werktuigely:
‚ke famenftellinge en van de anne 2
uis»

Ë

NEEN EN NAWEEN,. 405

huishoudinge van ’s menfchen lighaam
in het algemeen, en byzonderlyk van
dat der vrouwen: allernoodzakelykst is
het ook, “dat men der Natuurwettige
werkingen van die deelen, welken by
dezelven gedurende de zwangerheid;
den arbeid, de baringe en kraam werk-
faam bevonden werden, ‘te voren kun-
dig zy, en in deze grondleere alle duise
tere, onzekere en twyffelagtige verkla-
ringen, en alle loutere: veronderftellin-
gen, zoo veel mogelyk, van de hand
Wyze.
so6 6, Van gelyken moet men alvo-
rens de volimaaktfte en naauwkeurigfte
befchryvingen en waarnemingen der
oordeelkundigfte Schryvers over ‘de
Verloskunde doorbladeren, en zig der-
zelver ondervinding-ten nutte maken,
6 7. Het is eindelyk van het uiter:
{te-aanbelang, dat men zelv op het gee
leiden vaneen voorzigtige beredenerin=
ge, zonder vooroordeel ofte vooringenos
imenheid, “die verfchynfelen eerst na-
fpeure, “dewelken voor- ftaande- en na
de:Ween plaats hebben , waar van men
de meesten door middel der zintuigen
kan ontwaar worden, en die of uit den
tegenwoordigenftaat van:de vrouwe, of
en Cc 3 uit

496 _ Jer DU PONT : OVER DE

pit de Ween--zelven voortfpruitende;,
omtrent derzelver oorzaak. en uitwers
kingen veel lichts kunnen byzetten. > _
- 6 8. Met behulp van deze befchou-
welyke kennisfe en ondervindinge (6 5,
6, 7.) zal men in ftaat gebragt worden
van te kunnen opmaken, . wat tot de
Ween in het algemeen-en ten allen ty-
de behore; wat alleen in byzondere gee
vallen plaats hebbe; wat uit de. gezone
de, wat uit de zieke natuur voortkomes
of men de Ween aanmerken moet als
waarfchuwingen, waar door de werkíar
me Natuur van een tegenwoordigen
toekomend-gevaar verwittigd, als ges
dwongen word op de een*of andere wy-
ge middelen- ter reddinge te verzorgen;
of als hulpmiddelen, zonder welken het
lighaam der vrouwen niet in {taart zoude
zyn het werk: der verlosfinge te volvoee
ren ; die derhalven allerheilzaamst zyn;
@n die men door de Kunst nog evenae
ren nog verbeteren kan; welken men
daarom (verre van ze tegen te gaan)
beftieren, matigen, opwakkeren, vart
alle verhinderinge en weerftand bevrys
den moet, | | je
$ 9. Dus, by wyze van inleidinge,
een oppervlakkig denkbeeld van ma
Gr.

VEEN CEN (NAWEEN: 407

derwerp dezer Befchouwinge afgefchetst
hebbende, fpoede ik my tot het Ont-
werp, %* welk ik in deze zal volgen;
en * geen hier in beftaat: dat ik nas
mentlyk eerst met een Bepalinge der
Ween in het algemeen een aanvang mae
ke, dewelke vervolgens een Hoofd-deee
ling zal opleveren, waar uit eenige on-
derdeelingen zullen voortfpruiten, die
tot verdere nafpeuringen gelegenheid
geven kunnen.

6 ro. Die tusfchenpozende pynen
dan, dewelken barende‘enfomwylen ook
zwangere vrouwen in- en omtrent de
baarmoeder gevoelen , dragen den naam,
van Ween.

S rr. Ingevolge dezer bepalinge zal
ik, die pynen, dewelken op andere ty-
den en in verfchillende omftandigheden
voorvallen, zoo als in (ommige ziekten
der baarmoeder, by ‘het verfchynen
der maaändftonden enz., opzettelyk on-
aangeroerd latende, enkel van dezulken
preken, die een onmiddelyke en by-
zondere betrekking tot de baring der
Zwangere vrouwen hebben.

6 12. Nademaal de Ween, op wat
tyd der zwangerheid de verlosfiuig ge-
fchiede ‚het zy dezelve ontydig , vroeg-

Ce 4 ty-

408 J. DU PONT OVER - DE

tydig , tydig. of -overtydig. voórvalle,
alles zie een De daar door
weinig van elkander verfchillen, zal ik
vervolgens altoos eenen tydigen arbeid
op een waare en goede zwangerheid vol
Bende veronderftellen.

6 13. Edog dewyl barende vrouwen
daarenboven niet altoos Ween van ee:
nen en denzelfden aartondergaan, maar
iptegendeel dikwyls een aanmerkelyk
verfchil tusfchen dezelven befpeurd
worde, onderfcheiden de meeste fchry-
vers de Ween (G-10;)in Waare en in Val-
fche of Wilde Ween: yder foort dere
zelver zal daarom in opvolginge en op
het voerfpoor der besten onder hen , af-
zonderlyk door my befchreven en vers
klaard. worden „ ’t geen het. allerge-
fchiktst door een tweeledige Haofd-dee-
linge van deze .befchouwinge zal kun-
aen gefchieden; uit dien hoofde dan
zullen in het eerfte hoofdftuk de Waa-
re, en in het tweede de Valíche Ween
„verhandeld worden,

EER:

di

mr ad

„WEEN EN NAWEEN. … 469

EERSTE HOOFDSTUK,
OVER DE

W A ARE WE EN,

6 14, Om ingevolge der opgegevene
fchikkinge (6 13.) met eenige order te
werk te gaan, zal ik eerst een Bepalin
der waare Ween opgeven, daarna dere
zelver algemeene onderdeeling , opzig.
telyk den tyd waar in zy voorvallen b
ter nederftellen, vervolgens het beloop
en den aart der waare Ween befchry-
ven, derzelver oorzaken onderzoeken,
hunne uitwerkingen en nuttigheden vers
klaren, en eindelyk de wyze hoe men
ze moet beftieren , mitsgaders hoe men ze
best zal kunnen bevorderen, aantonen,

9 15. Door waare Ween verftaat
men. regelmatige bynen, die de baren-
de vrouwen, by vlagen, in de baarmoe-
der, meest omtrent den buik en lenden
gevoelen, wanneer de baarmoeders-
mond geopend, en het geen in dit in-
gewand befloten is, uitgedreven word,

6 16, Maar dewyl deze waare Ween
{9 15.) zoo wel voor de verlosfing als na

Ges RE

41o ‘JF. DU PONT OVER DE

dezelve voorvallen,, ondergaan zy op-
zigtelyk den tyd, op welken zy zig la-
ten gevoelen , een verdere algemeene
onderdeeling: die waare ween, welken de
vrouwen voor en gedurende den ar-
beid en verlosfinge uitftaan , worden
Barensween; en die, welken zy na de
verlosfing lyden, worden Naween ge-
naamd, /

In deze order nu zal ik voortgaan
dezelven in hunnen loop , oorzaken enz.
te verklaren, beginnende met de waare
Barensween,

_6. 17. Gemeenlyk op het laatst der
Zwangerheid, (dat is allernatuurlykst
na verloop van negen maanden of veer-
tig weeken na de ontfanging) kort voor
datde arbeid ter deeg doorgaat „gevoelen
de vrouwen een ongemaklyke, vervee-
Tende en lastige aandoening in den on-
derbuik, waar op ligte pynen volgen,
door fommige Schryvers voorfpellings
ween geheten,:die alleen maar in he-
wigheid van de waare barensween ver-
fchillen: de vrouwen klagen dan meest-
al over een onaangenâam gevoel als van
een fpanninge, die uit de lenden voort-
komende zig naa het heiligbeen en
fchaamgedeelte verfpreidet , waarby

zig

SWEEN EN NAWEEN 4HE

zig by de meesten een gedurige net
ging tot wateren en afgaan voegt. De»
ze voorfpellings ween zyn yder op
zig zelv niet lang van duur, gaan
met ’er haast over, en vallen meest
vcor over dag en tegen den avond:
de vrouwen worden door dezelven niet
verhinderd van met haare bezigheden
voort te varen; en waar Zy zig ook
mogen bevinden, zy kunnen verzekerd
Zyn, dat zulk een wee fchierlyk ver-
dwynen zal, en zy haar werk zullen
kunnen vervolgen: dit is de rede, dat
vrouwen, die reeds te voren in barens
nood geweest zyn, deze voorfpellings
ween in den wind flaan , zig ’er niet
aan ftoren, maar de waare fterkere
Barensween afwagten , eer dat zy om
eenen Vroedkundigen zenden; nades
maal zy weten, dat deszelfs hulp tot
nog toe niet vereifcht worde, en zyne

tegenwoordigheid nog zoo zeer niette

pas kome: jonge vrouwen daar en te-
gen, als mede bejaarden, die voor de
eerften maal zwanger zyn, en uit haat
zelven niets weten, nog door anderen
onderrigt zyn, groetten alle dusdanige
voorfpellings pynen voor waare barens-

ween, (vooral zoo zy nooit te voren

eon

Pd

A12 Je DU PONT, OVER „DE

gen verlosfing bygewoond hebben) en
zenden meter haast om hulp, uit vrees
‚van op het oogenblik te zullen verlos-
fen; ja zelf doen zy dikwyls haar uiter-
fte best om door persfen en dringen
deze ligte ween door te zetten , zoe-
kende dus haare verlosfing te verhaas-
ten; in welk doen zy niet zelden, tot
haar groot nadeel, door de zulken,
die even onwetende als zy zyn, ger
ftyfd worden.

6. 18, Men zoude evenwel zeer -on-
voorzigtig handelen „indien men aile
„dusdanige .Voorfpellings ween geheel
en al wilde over het hoofd zien ; want
fchoon zy geen hevige. waare barense
ween zyn, vallen zy de vrouwen niet
te min zeer lastig en _pynelyk, zoo
laag zy duren , doordien zy dezel-
ven belctten, waar zy zig ook mogen
bevinden , van plaats of plaatfinge te
veranderen. |

6. 19, Staande. deze Voorfpellings
ween worden de vrouwen zeer. rood
en opgezet van aangezigt, en knarsfen
ep haare tanden: by fommige laten zig
deze ween meest in-den buik gevoe:
len, waar door de vrouwen geenen
voet voor den andegen kunnen verzet
' ten 5

WEEN EN NAWEEN.. Zi3

tén; men ziet ’er die gedurende dezels
ven zulke hevige benaauwdheden Iy-
den, dát zy gedurig heen en weder
lopen, en niet weten, gelyk zy zig uit
drukken, waar zy het zoeken zullen;
anderen weder klagen op den duur
over fpanningen ‚en dat het haar fchynt
als of haar het lyf met eenen band toe:
gewrongen word.

6. 20, Die witte flym waar mede
de vrouwelyke teeldeelen ten allen ty=
den min of meer bekleed , en waar
door zy gedwee gehouden worden,
word ook met het opkomen dezer
Voorfpellings ween in een grotere hoe-
veelheid afgefcheiden, waar door deze
deelen vogtiger, flapper en meer ge-
zwollen worden: deze flym is dikker
en lymeriger naar mate de arbeid kor-
ter ophanden is; dezelve is fomtyds:
eenigzins bloedig door een ligte ver-
brekinge der lamvlies-vaten en door
de openinge des baarmoeders mond;
dit geeft eenen aannaderenden waareit
‘arbeid te kennen,
‚6. 21, Om nu deze Voorfpellings
ween van de waare meer gevorderde
Barensween te kunnen onderfcheiden,
dient men acht te (laan op derzelver

kor:

414 Je DU - PONT OVER DE

korteren duur, mindere hevigheid, eri
op den toeftand des baarmoeders mond ,
dewelke op dezen tyd meest al nog
flaphangend en eenigzins verlengd is,

6. 22, Men moet dezelven ook niet
verwarren met die Kolykpynen , waar
aan de zwangere vrouwen op het laatst
van haare dragt, en ook wel op het
eind van de derde maand haarer
zwangerheid (als of zy een miskraam
ftonden te krygen) fomtyds onderwor.
pen zyn: deze Kolykpynen laten zig
ook, wel is waar, by vlagen in den
rug en buik gevoelen, dan zy bepalen
zig aldaar, zonder zig neerwaards naa
het bekken of naa de fchaamdeelen
uit te ftrekken, en verdwynen , zoo
dra men den regten-en kartel- darm
door middel van een darm{puitinge
ontlast heeft. Van deze Kolykpynen
in het vervolg breeder.

6. 22%, Men dient eindelyk hier om
trent nog aan te tekenen, dat de tyd,
op welken deze Voorfpellings ween en
andere reeds opgenoemde verfchynfes
len zig by zwangere vrouwen opdoen,
niet altoos dezelfde zy ; fommigen haa-
rer befpeuren ze eenige weeken, fom-
migen eenige dagen, anderen maar

eenie

„WEEN. EN _NAWEEN. 415

eenige uuren voor den waaren ar-

beid,

S 23, Wanneer de vrouwen nu
reeds eenigen tyd lang deze Voorfpel-
lings ween doorgeftaan hebben, begins
nen zig de waare meer gevorderde ba-
rensween te doen gevoelen, in aart
wel is waar meestendeels aan de vorí-
gen gelyk, dan in hevigheid, duringe
en vervattinge , dezelven hoe langs
hoe meer overtreffende; dezen immers
volgen fchierlyker op elkander en zyn
veel pynelyker; de vrouwen voelen ze
ook eerst omtrent de lenden en in den
buik, waar van daan zy ook fchuins
naa het fchaam-en heilig-been neder.
fchieten; gedurende dezelven ontftaat
‘er insgelyks een dringing en aanhou-
dende neiging tot afgaan en water mas
ken: men kan den nek der baarmoe-
der nu in het geheel niet meer gewaar
worden; men vindt derzelve mond als
Gitgewischt , kringsgewys gefpannen ,
verwyd en zeer dun: de water-vliezen
met het lamvogt vervuld bieden zig
aan den vinger des onderflaanden Vroed-
kundigen aan, ftyver gefpannen gedu-
rende derzelver tusfchenpozingen: de

_ aifcheiding en uitvloeying van {lym is

nu

416 je DU PONT OVER DE

nu aanhoudend en aanmerklyk: ftaans

de deze waare en allengskens korter
op elkander volgende barensween zoe-

ken de vrouwen alles te grypen en aart
te vatten, waar door zy zig onderfteu-
nen, waarop zy drukken en waar aan

zy trekken kunnen; zy ondergaan een

beving in de knien, en vertrekken haar
wezen 5 zy worden genoodzaakt haa-
ren adem in te houden, en te dringen;
haare koleur word opdragtiger, haar
pols fterker en fneller; fomtyds gera-
ken zy aan het overgeven; de barens-
ween worden nu hoe langer hoe he«
viger; de watervliezen meer uitgezet

blyven by aanhoudenheid gefpannen;
zakken hoe langer hoe laager, puillen
fomtyds geheel buiten de fcheede uit,
en barsten eindelyk , waar door zig
het lamvogt ontlast: dan kan men
door het onderflaan ’s kinds hoofd dui
delyk onderfcheiden : men ziet ge-
meenlyk dat, na het wegvloeyen der
wateren, de vrouwen eenigen tyd zon-
der ween blyven ; dan, wanneer alle

zaaken voor het overige wel gefteld

zyn, verwakkeren de barensween daar-

na met zoo veel te meer geweld; ter
dezen tyd klagen de barende vrouwen »

over

Í

OWEEN, EN, NAWEEN:, 417,

over zwaare pynen omtrent de heupen
en het fchaamhaair ; de neiging. tot wa-

teren en afgaan vermeerdert; ja deze:

Ontlastingen gefchieden fomtyds oriwile
lig; ’skinds hoofd voelt men laager,zake,
ken en eenigermate. puntiger worden:
de bilnaad word langer en uitgeftrekter ,
de aars gaapend en het toompje ‚zeer.
gefpannen. er IE ted
6 24. Den arbeid doof deze waare.
barensween zoo verre bevorderd zynde,’
dat het kind binnen kort ftaat tef weee
reld. te komen, worden dezelven hoe
langer hoe heviger, ‘en volgen byna
zonder eenige tusfchenpozingen zeer.
kort op elkander; de vrouwen gevoelen
Een fchudding en beeving over het gant
fche lighaam ; en gedurende deze latere,
en de zoo even gemelde fterke bärens-
ween klagen zy, dat haare lenden en ge=
heel onderlyf als uit één' gefchroefd, wors
den. Even voor- en onder deze laät/te,
barensween , die fchoon allerfimertelykst
evenwel in het algemeen door de vrous
wen kloekmoedig doorgeftaan worden;
als ziende haare verlosfing binnen wei-
nige oogenblikken voor handen , in welk
voldoenend vooruitzigt zy door de op»

Ed

FiDin D mes

ì beuringe en het gun tig verllag, waar-

#$ 7 vu Ponr oven De

mede de Vroedkundige haar nu hart in
het lyf durft fpreken , onderhouden wor-
den ; even voor- en ftaande deze laar“e
ween, zeg ik, word de ontlaste flym
bloediger , door dat er meer vaten van
het ey zig affcheiden van de binnenfte
dppervlakte der baarmoeder, en om
dat de baarmoedersmord zeer verwyd
is, Ter dezer tyd zweeten dé vrouwen
fterk op, haar voorhoofd, in haar aan-
gelen en veelen over häar gantfche
ighdam : yder oogenblik zóeken zy
na eeh beter en gemaklyker plaatfing:
men ziet de bekommering te gêlyk met
het verlangen in häare oogen fchynen ;
zy keéren en wenden zig tiaa alle de
Byftanders, en naa al het geen rondom
haar ís: al wat häar voorkomt, vatten
zy aan tot hulpen verligting van {mert 2
anderen húillen, fchreeuwen en gillen
het úit: fommigen die van riatuur inges
togen , Bedaard En gezeglyk zyn, wore
den ongezeglyk, wilden als woedende:
Vrouwen dië van Haar eerfte kind in’ are
beid zyn, én die welken haare uitterly-
ke et rd zeer eng en teergevoclig
hebben „ krygén, op het oogenblik dat
% kinds hoofd: op het uitkomen ftaat,
Bert allerhevigfie pyn, met kleine foip
sie sf keel

WEEN EN NAWEEN, Zig

trekkingen en fchuddingen verzeld ; men
Ziet er, by dewelken de ftuiptrek«
kingen Zeer fterk zyn; deze knarsfen
op haare tanden, vallen, in flaauwte,
of zyn gedurende de korte tusfchenpo-
zingen der ween als in eenen ligten (laap
of duizelinge. | ;
GS 25. Staande deze laatfte ween voelt
men dat het hoofd van ’ kind volgens
den loop der Scheede voortgedreven,
en hoe langer hoe puntiger worde; de
bilnaad puilt verder uit, het ftaartbeen-
tje wykt agterwaards, de uitterlyke teel-
deelen worden door ’skinds hoofd naa
voren geperst én verwyd, zy glyden
over het zelve heen, het toompje word
mneestentyds een weinig gefcheurd , het
agterhoofd glipt van onder den bogt der
fchaambeenderen uit, de nek wan
het kind draait over dezen bogt; de
bilnaad glydt over de kruin, het voors
„hoofd en aangezigt van het kind; en
het geheele hoofd deszelfs fchiet uit de
„geboorte, word door den Vroedkundi
gen gevat, die zig van een eerstkomen-
de wee bedienende, *s kinds lighaam op
een voorzigtige wyze naa zig haalt, en
dus de vrugt ter weereld brengt,
_ _$ 26, Dus verre den loop en de ver
ï | | Dda2 {chek

426 NH DU PONT OVER DE

fcheidenetrappen der waare barensween;
als mede de verfchynfelen, die dezel-
ven van het begin des arbeids tot de
verlosfing van het kind toe verzellen,
zoo omftandig, naauwkeurig en getrouw
als my mogelyk geweest is, volgens het
verhaal en de waarnemingen der beste
en voornaamfte Vroedkundige fchry-
Vers, en volgens myne eigene bevin-
ding befchreven hebbende, blyft my nu
over zulks omtrent de waare Naween
insgelyks te verrigten,

6 27. Door Waare Naween (6 16.)
Werftaat men die regelmatige pynelyke
gewaarwordingen, dewelke Kraamvrou-
wen kort na den uitgang van de vrugt,
by tusfchenpozingen onder in den buik
befpeuren , wanneer de baarmoeder
voor eerst de nageboorte en vervolgens
de bloedklonters en kraamzuiveringen
uitdryft

6 28. Opzigtelyk den tyd, waar in
zy voorvallen, verdeelt men de waare
Naween het allerbest in Eerften, -die by
eerstverloste vrouwen voor het afkomen
der nageboorte zig openbaren; en in
Volgende, dewelken zig by de Kraam-
vrouwen na het quytraken des moeder-
koeks opdoen,

S 29. Zoo

WEEN EN NAWEEN, 42E

6 29. Zoo dra de vrouw van haar
Kind verlost is, voelt zy die pynen niet
meer, die haar te voren zoo fmertelyk
vielen; dan eenigen tyd daarna, wan-_
neer men de Natuur in het uitdryven
der Nageboorte, niet voorkomen, of
al te zeer overhaasten wil door den
Koek te fchielyk af te halen, ontítaan
‘er weder eenige ligtere ween meest on-
der in den buik, die zig van daar eenig-
fins voor- en neerwaards verfpreiden,
en een ligte persfing als tot afgaan ver-
wekken; dit worden fommige vrouwen
vroeger, andere laater gewaar, door
dat deze pynen zig by de eene één
quartier, by de andere één halv uur;
ja zelf veel langer na de verlosfing van
het kind openbaren. By zwakke en
tengere vrouwen, die zeer veel waters
by zig gedragen hebben , en die fchier-
lyk en te gelyk de wateren met het
kind zyn quytgeraakt , blyven deze
eerfte naween langer agterweeg dan by
fterke vrouwen, alwaar de baarmoeder
weder met ’er haast in,werkinge geraakte

6 30. Deze eeríte naween verfchil=
len ook in fterkte, duur en menigvul.
digheid naar verfcheidene omftandighe-

den en in TR perfonen; ‘er zyn

G-3 17410 VPO:

422 7. DU PONT OVER DE

vrouwen die dezelven naauwlyks ge-
waar worden; het zy dat de groote ver-

genoeging en de blydfchap van het moe-

derlyk hart ter dezer tyd, het gevoel
van die pynen vermindere, en tot niet
brenge: men leert immers uit de gewy-
de Bladeren: ”dat een vrouwe, wanneer
» Zy baart, droefheid heeft, dewyl haa-
» re vure gekomen is; maar wanneer
»» zy het Kindeken gebaard heeft, zoo
» en gedenkt zy de benaauwdheid niet
> meer, om de blydfchap dat een
» mensch ter weereld geboren is”, Zu-
ang. Joh, C. XVI y 21. Het zy dat
de voorgaande zwaare barensween deze
minder pynlyke eerfte naween zoo ligt
doen vallen, dat de vrouwen ’er ter
naauwer nood acht opflaan ; het zy ein-
delyk, dat zulks veroorzaakt worde
door het fchierlyk afkomen, de klein-
heid en gedweeheid der nageboorte, of
om dat de bagrmoeders hals en mond

nog wydopen zyn; want byaldien de

vrouwen de nageboorte lang by zig
houden, deze zeer groot, of de baar-
moeders hals en mond reeds {amenge-
trokken zyn, dan zyn ook deze eerfte
naween veel heviger en menigvuldiger,

9 31e Gedurende de eertte waare gl}

na

mn

_ WEEN EN NAWEEN, 429

naween befpeurt de Vroedkundige, dat
de nageboorte uit de baarmoeder in de
fcheede zakke, en door de vliezen als
ook fomtyds daor eenig vloeibaar of ge-
ftold bloed gevolgd worde, van al het
welk hy de vrouw ontlast.
$ 32. Na dat de vrouw deze twees
de verlosfing mag men zeggen onder-
gaan heeft, word zy verders bezorgd
en te bedde gelegd; zy is egter niet
Benel en ai van alle pyne bevryd, want
het s nu dat haar de volgende naween
zullen overvallen, die de Franfchen
tra:chêes uterines noemen, waar van ik
nu fpreken zal,
… 6 33. Deze volgende waare naween
on {tan by de eene vrouwe vroeger, by
de andere laater na het afkomen der na-
geboorte; zy zyn meer of min hevig,
Jangdurig en menigvuldig naar verfchil.
lende omftandigheden; ín haaren aart
Zyn zy zoo wel als de eerfte Naween
gelyk aan de waare barensween, begin-
„nen in den buik en lenden, verfpreiden
Zig naa het beilig- en fchaambeen, en
verwekken neiging tot afgang en waters
maken, fomwylen zoo fterk, dar de een
en het ander onwillig ontlast worden.

9 34e Dit tydperk der kraam kan

_ Ddá4 men

” ki vi : . ° rep, „.
42Â J. DU PONT OVER DE

men als eenen derden arbeid aanzien,
gedurende denwelken de Kraamvrou-
„wen g.en kind nog nageboorte, maar
wel kraamvloeijingen , vliezen ,. klon-
ters geftold bloeds, en andere vreemde
lignamen quytraken,

6 35. Vrouwen die voor de eerfte«.

maal m de Kraam leggen, flaan deze
volgende Naween zoo wel uit, als an-
deren die meermaalen gebaard hebben,
de eene meer de andere minder; zoo
dat ’er fommigen gevonden worden, die
‘er in het geheel niet over klagen: daar-

enboven hebben hier omtrent uitzonde- -

Firgen plaats, van de geaardheid van
de vrouwe, de fterke uitzettinge haarer
baarnsoeder durende de zwangerheid,
enz, afhangende,

_$ 36. In gevalle ‘er geen buitenge-
wone toevallen bykomen, houden de-
ze volgende waare naween gemeenlyk
op na verloop van.24 uuren: dezelven
nemen toe in fterkte en in menigvuldig-
heid, van kort na de verlosfing af tot
Oiuirent twaalf vuren na dezelve; dan
„na verloop van dien tyd verminderen
zy allengskens, tot dat de vrouw om-
„trent 24 vuren na de verlosfing ’er weie
„Rig of niets meer van gewaar worde:
MEN

WEEN EN NAWEEN. 423

men heeft egter in enkele gevallen on-
dervonden, dat deze Naween eerst 24
uuren na de verlosfing zig openbaarden
of heviger begonnen te worden,

6 37. Deze Volgende waare naween,
die meestentyds gevaarloos zyn, vallen
de vrouwen fomtyds zoo lastig en fmer=
‘telyk, dat zy ’er meer klagtig over val -
len, dan zy te voren over de waare ba«
rensween geklaagd hebben,: De rede .
hier van fchynt my deze; de volgende «
Naween zyn meer afgebrooken en on-
gelyker; zy doen zig yder reis onver-
wagter gevoelen; daar gedurende de
waare barensween de fpanning der dee-
len egaalder en aanhoudender was:
daarenboven verrigten deze volgende : a«
ween haare werking op een deel, t welk
reeds door voorgaande hevige pynen af.
gemat, magteloos en zeer teergevoelig
‘geworden is; zoo dat hier iets dergelyk
gefchiede als by iemand die pas uit een
ziekte opkomende en nog zwak en kwy-
nend zynde weder inftort Voeg hier
by, dat meest alle vrouwen overtuigd
ain dat de arbeid en verlosfing meest
altoos met hevige pynen verzeld gaan
moeten, daar zy nopens de noodwene
digheid dezer volgende naween zoo zeer
s Dd 5 geen

426 J. DU PONT OVER DE

„geen bewustheid‘hebben ; zy weten ook,
dat door middel der barensween haar
verlangen, namelyk van haast moeder te
worden, zal vervuld worden; daar het
Iyden der naween haar zulk een aange-
naam vooruitzigt niet verfchaft ; ja zy
vinden zig nu te leur gefteld ; want daar
zy gedagt hadden na een langdurigen en
fmertelyken arbeid, door middel der
verlosfinge de haven van rust en pyne-
Joosheid bereikt te hebben, worden zy
nu weder door nieuwe {merten en kwel-
lingen overvallen,

ú 38. Dus verbeelde ik my het bee
Joop, en de verfchiilendheden der Eer-
fte en Volgend= waare ween en naween
mede afgehandeid hebben, welker Oor-
zaken nu ftaan onderzogt te worden,

6 39. De befchryving dezer pyne-
Jyke gewaarwordingen der barende en
eerstverloste vrouwen geeft genoegfaaim
te kennen, dat derzelver lighaamsge-
fteldheid als dan van den ftaat haarer
„gewoonelyke gezondheid eenigfins af-
‚wyke, en dat deze pynen even als ane
dere natuurlyke aandoeningen en were
kingen het gewrogt van een bepaalde
„oorzaak zyn, waar door zy haar aan-
„wezen verkrygeu ; deze oorzaak nu zalik
s ag:

WEEN EN NAWEEN, 427

tragten kennelyk en openbaar te doen
voorkomen,

6 40. Dan myn beftek niet toelaten=
de, dat ik van bovennatuurlyke oorza-
ken, zoo als het Godlyk oordeel en de
zonden ftraffende gerechtigheid fpreke,
vermits dezen gantsch en al tot de God-
geleerdheid behoren; nog ook dat
ik my met de oorzaken van de pyn in
het algemeen , met die van de gevoelig-
heid der deelen van ’s menfchen lighaam,
van de aandoenelykheid der zenuwen,
van de prikkelbaarheid en beweegvaar-
digheid der vezelen zeer ophoude, zal
ik my met opzet alleen tot de eigenly-
ke oorzaken der waare ween en naween:
in het byzonder bepalen,

S 41. Ten dien einde moet ik voor
eerst aanmerken, dat gelyk in alle an-
dere gezonde en ziekelyke gewaarwor-
dingen en werkingen van ’t menfchelyk
lighaam, ’er zoo ook zekerlyk een by-
zondere voorgefchiktheid ter hervoort-
brenginge der ween en naween ver-
&ischt worde, zonder welke de vrou-
wen dezelven niet zouden ondergaan:
deze voorgefchiktheid beftaat in een ge-
voeligheid en natuurlyke aandoenelyk-
heid van het hghaam in het algemeen,

__edog

428 J. DU PONT OVER DE

edog wel voornamelyk in een dusdani-
ge aandoenelyke gefteldheid der uit- en
inwendige vrouwelyke teeldeelen in het
byzonder, dewelke allernoodzakelykst
is voor het werk der voortteelinge ,
en waar, door deze deelen eenige bele-
diging, eenig geweld of nadeel onder-
gaande, daar van als verwittigd wor-
den, en ’er de ziel een onaangename ge-
waarwording van mededeelen : deze
aandoenelykheid is een voorname afge-
lege oorzaak der ween en naween, en
zal ftraks nader in aanmerkinge komen.
6 42. Men behoort als een tweede
voorfchikkende oorzaak te erkennen de
zeer groote uitzetting der baarmoeder
in een verre gevorderde zwangerheid;
als mede dien toeftand daar zig een
eerstverloste Kraamvrouw in bevindt;
door dien de baarmoeder op die tyden
verfcheide lighamen in zig behoudt,
die niet gefchikt zyn om ’er altoos in te
huisvesten, maar die op eenen gezetten
tyd moeten ontlast worden; en door-
dien de lyfmoeder in de voornoemde
omftandigheden uittermate teergevoelig,

prikkelbaar en beweegvaardig is.
$ 43. Dit zyn nu de voornaamfte
algemeene voorichikkende begun»
e

WEEN EN NAWEEN, 429

de ingefchapene ziekte-zaden, die de af-
gelegen oorzaken der waare ween en
naween uitmaken.

S 44. Op dat de verklaring derzel-
ven (9 41. 42.) meer overtuigende en
voldoende voorkome, en de Lezer dies
met my tot de kennis der naaste oor-
zaak der waare ween en naween verder,
opgeleid worde, zal het der moeit
waard zyn, dat het een en ander betrek-
kelyk den aart en gefteldheid der vrou-
welyke teeldeelen byzonderlyk gemeld
worde,

S 45. Alvorens veronderftellende ;
dat het ontleedkundige dezer deelen my-
ne Lezeren genoegfaam bekend zy, zal
ik ’er niets van aanroeren, maar ten
eerfte tot derzelver groote gevoeligheid
overgaan.

De vrouwelyke in- en uitwendige
teeldeelen , de voornaamfte zitplaats
der ween en naween, zyn zulks insge.
Ìyks der teeldrift, zonder welke het
„menfchelyk geflagt ras een einde net
men zoude: dezelven zyn allerteergevoe-
higst, uittermate prikkelbaar en zeer be-
weegvaardig: het zyn immers deze dee-
len, die in den gezonden {taat geduren-
de het verrigten van het werk der voort-

| tee:

420} DU PONT COVER DÉ
teelinge, de aangenaamtte , de wellustigfté
gewaarwordingen ondergaan en op haa-
te beurt verwekken; vermaken die mert
voorgeeft , dat aan de vrouwen de fimer-
ten en ongemakken, die van de zwane
gerheid en baringe onaffcheidelyk zyn;
eenigermate vergoeden: het zyn deze
deelen die op de gemoeds aandoenin-
gen, op de zeden, en op het gedrag
zoo veel invloeds hebben, dat men van
derzelver meer of min gematigde aan-
doenelykheid, het karakter , de gevoe-
lens, de denkbeelden en het welzyn van
eenen mensch kan afleiden.

5 46. Evenals nu de gewaarwordins
gen dezer deelen in den ftaat van: ges
zondheid, ten tyde der venus-oeffenin=
ge, ‚de wellustigften zyn, zoo zyn cok
derzelver ongemakken en ziekten de al-
lerpynelykften: al het welk zy verfchul-
digd zyn aan de zelfftandigheid en aan
het maakfel haarer beftand-deelen ; aan
het groot aantal zenuwen, die zig door
_dezelven verfpreiden ; aan de menigvul-
_ dige en haairfyne verdeelingen dier ze-

nuwen; aan de ontelbare zenuwtepel-
tjes, waar mede haare oppervlakte be-
dekt word; en aan de altoos durende
gedweeheid , waar in deze tepeitjes ed

‚ e

OWEEN EN NAWEEN:-. 45®

__fnenigte flymbuisjes, die men hier ont:
waar word, gehouden worden: invoe-
gen men met regt op de teeldeelen het
zeggen van den Digter Lueresius Libr,
4. mag toepasfen: Ada:
—_ oe — medio de fonte leporuma —

Surgit amarì aliguid , quod in ipfis floribus angati >
"6 49. Faog deze teergevoelige voor:
gefchiktheid der vrouwelyke teeldeelen
is dlleen de verre oorzaak niet der waa:
re ween en naween; ik hebbe (6 42.)
den byzonderen toeltand der baarmoe-
der van een hoogzwangere en van een
eerstverloste vrouwe als een tweede. vere
te oorzaak daar van opgegeven, en

Zulks om de volgende reden, ke
_ $ 48. De dagelykfche ondervinding
keert, dat ?er in verfcheidene deelen va

Ons lighaam een byzondere gevoelighei
plaats hebbe, die ons waarfchouwt,

ânneer deze deelen onaangenaam aans
Beddan wordende, zig moetén en trachten
€ ontdoet vän eenige overtollighedens
eze gewdârwording hoe langer hoe
Îterker wordende verfpreidt, zig door
middel ‘der medegevoeligheid door. het
gant{che lighaam , en wekt onze wer-
_ kende-nätuur op, waar door wy ge-
ak dwon-

432 _ J--DU PONT „OVER DE

dwongen worden dusdanige een uitwere
pinge met al ons vermogen te bevordee
ren: zulks befpeurt een iegelyk, wan
neer hy door veel pis in de blaas en
drekftoffen in den endeldarm tot waters
lozing en afgang opgewekt en aangezet
word: -dergelyke ongemakkelyke en
eenigfins pynelyke aandoening en nei
ging tot baren befpeuren de zwangere
vrouwen insgelyks, voor:al,op het
laatst van haare dragt, en de Kraam-
vrouwen voor dat zy van den moeder-
koek en kraam,zuiveringen verlost zy»,
ingevolge eener heilzame natuurwet,
die de zeer fterk uitgezette en uitterma:e
prikkelbare en beweegvaardige baar:
moeder als nootzáakt zig te ontdoen
van ’t.geen in haar bevat word, % welk
door middel der baringe, en zoo ik my
dus uitten durve, door de nabaringe en
kraamvloeijingen gefchiedt; zoo dat
men deze onaangename fchoon natuur-
lyke en voordeelige gewaarwording, als
een prikkel kân aanmerken, die de eers
ite famentrekking' der baarmoeder, het
begin des arbeids en der eeríte waare
ween en naween verwekt: deze lastige
{choon zeer nuttige aandoening, deze
heiizame natuurpoging zal insgelyks,

Naief eN ZOO

|

WEEN EN NAWEEN. 433

zoo lang de lyfmoeder zig niet geheel
en al ontlast hebbe van het geen in haar
behouden is, de volgende fpiervezelige
famentrekkingen- der baarmoeder, en
de daar uit voortfpruitende waare ween
en naween veroorzaken,

S 49. Dus allengskens tot ééne der
naaste oorzaken der waare ween en na-
ween, ik meene de famentrekkingen
der lyfmoeder, opgeklommen zynde,
zal ik verders onderzoek doen naa het
geen voor- gedurende- en na yder waa-
re wee en nawee waargenomen word,
om daar door de overige naaste oorza=
ken derzelver kenbaar te maken.

GS so. Yder waare wee en nawee
word onmiddelyk voorgegaan door- ja
begint zelf als gelyktydig met een fa-
mentrekkinge en vernaauwinge van het
lighaam en den bodem der baarmoeder,
die haare werking doet op den baar-
moeders mond, op het ey, vervolgens
op de vrugt, daarna op de nageboorte
en eindelyk op het geftold bloed,

$ 5r. Zoo lang een wee aanhoudt
word men door het onderflaan ontwaar,
dat de baarmoeder als nog in deze haa-
re famentrekkinge blyft voortvaren, dat
derzelve mond lager in de fcheede zakt,

VI DEEL, Ee meer

434 Je DU PONT OVER- DE

meer en meer geopend , dunner en
ftrakker gefpannen word; dat het on«
derfte van het ey met de daar in beflo-
te wateren het eerst, vervolgens de
vrugt, daarna de nageboorte, en ein-
delyk de kraamvloed door dezen baar-
moeders mond- uitzakken , denzelven

verwyden, rekken en tegen de naburige,

deelen van het bekken aandrukken,

6 52, Met het einde van yder waa-
re wee en nawee vermindert ook. de fa-
mentrekkende werking van de lyfmoe-
der, en houdt eindelyk voor eenigen:
tyd geheel en al op: de lighamen die
gedurende een. wee en nawee door den
hals.en mond der baarmoeder, als me-
„de door de fcheede en den fcheede-
mond gedreven wierden, deinzen. we-
der eenigfins te rug, of blyven opde
plaats, die zy flaande de wee befloegen
of worden ten eenemaale uitgedreven ;,
de baarmoeders mond word nu weder
als ’t ware naauwer, flapper, dikker,
of blyft ftand houden zoo als hy gedu-
rende een. wee zig bevondt, of trekt
zig hoe langs hoe meer famen en fluit
zig allengskens,

6 53. Uit de dus verre opgenoemde
verfchynfelen (69 50, 51. 52) mag men.

met

_ WEEN EN NAWEEN. 435.

met regt opmaken, dat de zoo genaam:
de fchadelyke vermogens, de gelegen=
heid gevende aanleidende naaste oor:
Zaken der waare ween en naween be:
ftaan: 1? ín de fterke en eenigermate
krampagtige famentrekkingen van den
bodem en het lighaam der baartnoeder
tegen derzelve mond en op de binnen
gehoudene deelen; 2e in de fchierlyke
en groote verwydinge van den mond
der baarmoeder als ook van de fcheede
en fcheede-mond, door die zelfde fz:
_mentrekkinge van het lighaam en den
bodem der lyfmoeder en door de door:
fchietende gehoudene deelen veroor
zaakt , waar door de zeer gevoelige uit:
en inwendige teeldeelen alte geweldig
uitgerekt, gedrukt, gekneld, gekneusd,
geprikkeld en niet zonder gevaar van’
quetzinge beledigd worden. Ten ders
de, in dergelyke al te fterke rekkinge’,
drukkinge en prikkelinge van eenige an-
dere naburige deelen; en dat dus dé
verre voorichikkende oorzaken (Ó5 4
42.) te famen met de gelegenheid gevers
de naaste oorzaken (in deze 6 vermeld)
de uitwerkende oorzaken en den waâren)
aart der waare ween en naween ‘in’ het

En al-

436 J. DU PONT OVER DE

algemeen, en dus deze waare ween en
naween zelven uitmaken,

6 54. Hier uit ($ 53.) volgt dan ook,
dat zoo wel de zitplaats als de naaste
oorzaak der waare ween en naween niet
op alle tyden des arbeids en kraam de-
zelfde zy , maar dat die verfchille naar
deszelfs verfcheidene tydperken; want
in den aanvang des arbeids, zelf voor
dat men durve verzekeren, dat dezelve
regt begonnen zy, befalen zig de ween
meestentyds tot het boveníte en voorfte
gedeelte van den buik en tot de lenden:
welker byzondere oorzaak op dien tyd
moet gezogt worden, opzigtelyk de
pynen voor inden buik, in de tierke fas
mentrekkingen der fpiervezelen van den
bodem der baarmoeder, die nu nog ee-
nen zeer fterken weerftand in den mond.
van dit deel ontmoeten, en uit dien
hoofde haare werking met geweld moe-
ten doorzetten, waar door zy de zenu=
wen, die door haare zelfftandigheid-
verfpreid zyn, drukken, rekken en py-
nelyk aandoen, Dan opzigtelyk de
lendepynen , behoort men derzelver
oorzaak nu byzonderlyk te zoeken in
de persfinge of drukkinge van ’skinds

hoofd

en

WEEN EN -NAWEEN, 437

hoofd tegen de uitfpringende bogt der

Taattte lende- en eerfte heiligbeens werve-

len, voor dat dit hoofd door de boven:

„fte engte des bekkens en in het kleine

bekken gezakt zy, wordende door de-
ze perslinge het agterfte en onderfte ge-

deelte der baarmoeder tusfchen ’s kinds

hoefd en deze uitfpringende bogt als
dar zeer (terk geklemd
De vyzondere oorzaak dezer lendee
ynen hangt ook af-van de medegevoe-
igheid, die ’er in fommige deelen van
% menfchen lighaam gevonden word,

waar door het gefchiedt, dat ín alle

ziekelyke en pynelyke aandoeningen en
werkingen der baarmoeder lendepynen
verwekt worden: dit ondervindt men
by die vrouwen, welken met opftygin-
gen gequeld zyn, als wanneer de baar-

_ moeder kramptrekkelyke bewegingen

en wringingen’ ondergaat, ‘waarom ook

_ dezulken gemeenelyk over pyn in de

lenden klagen,

6 55. Deze waare barensween in den
buik en lenden (9 54.) houden in de
aangewezene zitplaatfen eenen korteren
of langeren tyd ttand, naar gelange de
baarmoeders mond zig meer of min ge-
maklyk en fchierlyk laate verwyden,
de ke 3 en

438 J. “DU PONT OVER „DE

en ’s kinds hoofd fchierlyker door de
„boveníte engte van het. bekken door-
zakke; en verminderen aldaar allengs-
kens naar mate de baarmoeders mond
flapper, gedwéer. en wyder. worde, en
%s kinds hoofd laager in het bekken zak-
ke; tot dat zy eindelyk geheel en al
verdwynen. Van de famentrekkinge,
ter dezer tyde in den bodem der baar-
moeder plaats hebbende, kan zig een
Vroedkundige verzekeren, wanneer hy
zyn hand op den buik der barende vrou-
we degt; hyzal daar gedurende een
wee duidelyk een hardigheid befpeuren,
die een flerke werking van {piervezelen
te kennen geeft; het is immers yder een
overbekend, dat alle fpieren, die zig
famentrekken , zwellen en hard-worden,
waar van men zig ten overvloede kan
overtuigen door de hand op de flaap- en
kaauwf{pieren te leggen, en te gelyk de
onderkaak fterk tegen de bovenkaak aan
te brengen, |
„6 56, „Deze famentrekking der fpier- |
vezelen van den bodem en het lighaam |
der baarmoeder zoude zoo pynelyk niet
gyn, was het niet dat dezeive aller-
iterkst, ja eenigfins krampagtig ware;
hoe {mertelyk. kramptrekkingen vallen,

ne Vers |

WEEN/ DEN NAWEEN.. 439

verhemen „diesgeen best die fomtyds
kramppynen- ondergaan; en hoe ge-
weldig deze -famentrekkingen der baar-
moeder fomtyds zyn kunnen, leert men
uit de waarneminge door-ruiscH mede-
gedeeld in zyne Obf. Anat. Chirurg. Ne
84. pag. 79. 80.) wordende in het onder-
werp dier waarneminge de vogten die in
de baarmoeder befloten waren , door mid-
del der zeer ‘hevige famentrekkingen
derzelve , (den baarmoeders mond aller-
hardnekkigst-gefloten blyvende,) door
de trompetten van Fallopius tot in de
holligheid- des onderbuiks - uitgeperst.
En-* geen ‚nog -wonderbaarlyker is , en
nog” meer dit famentrekkend vermogen
der lyfmoeder bewyst, vis het geval én
Med, Esfays and Obferv, Tom:4. 9 33. be-
fchreven: alwaar in een allermoeyelykíte
baringe de baarmoeder „ door. haare
geweldige famentrekkinge ‚het bloed
door haare-eige zelfftandigheid heen naa
buiten heeft doen als doorzweten, en
inde holligheid van den: buik uitvloeis
jen,:’t welk men aldaar ne de dood ges
{told gevonden ‘heeft. |
Ór57. In ditseerfte tydperk des: ar-
beids zal ook het ey door: zyne neder-
__zakkjnge en verlenginge-den mond der
Ee Ee 4 lyf-

Ä4a J. DU PONT “OVER DE

lyfmoeder beginnen te verwyden, het _
onderfte gedeelte van dit ingewand uit-
rekken, fpannen, deszelfs vezelen ver-
lengen, dezelven drukken, prikkelen
en dus de Voorfpellings ween veroor-
zaken: de baarmoeder die nu zelve ook
met het hoofd van het kind lager in het
bekken zakt, word tegen de blaas en
den regtendarm aangedrukt , waar uit nei-
ging-tot water maken en afgaan ontftaat.
„658, De verdere waare barensween
die op deze voorfpellings ween volgen,
erkennen voor haare byzondere naaste
oorzaak het aanhouden van fommigen
der hiervorens. reeds gemelde werkin-
gen der baarmoeder, als mede de ver-
dere uitzetting des baarmoeders mond,
de: beginnende. verwyding der fchee-
de, de vaneenwyking “der. beenderen _
van het bekken „ die fomtyds zeer aan-
merkelyk is, door middel van het ey
en -”’s kinds hoofd welken allengskens
lager en met een grooter middeliyn
daar door heen zakken, en dus deze
deelen meer en. meer rekken, fpannen;
prikkelen , tusfchen hunne oppervlakte
en de bovenfte engte en wanden van
het bekken klemmen. | j
9 59. De nabuurfchap der bre en
es

WEEN EN NAWEEN, 441

des endeldarms, de gemeenfchap der
vaten en zenuwen dezer deelen met die
der baarmoeder en fcheede, de famen-
hegting door middel van gemeene vlie-
zen veroorzaken een zeer groote onder-
linge medegevoeligheid, waar uit men
gemaklyk en woldoenend genoeg de
oorzaak der. persfinge en neiginge tot
wateren en afgaan kan verklaren,

_$ 6o. Alle deze oorzaken nu in haa=
re werkinge aanhoudende, dan allengs-
kens fterker wordende-en meer ande-
re deelen aandoende, (want zoo wel
_ het watervlies als ’skinds hoofd zakt nu
met zyn grootfte middellyn hoe langer
hoe lager in het kleine bekken, de fchee-
de word meer en meer gerekt, als mede
die fterke banden, die het onderte en
zydelyke gedeelte van het bekken hel-
pen volmaken, en heilig- en zitbeens
banden genaamd worden; de blaas,
derzelver hals en de pisbuis worden
hoe langer hoe meer gedrukt en ge-
kneld; de regte darm word zeer ge-
prangd, de aars verwyd; de bilnaad en
bodem van het bekken zeer uitgerekt ;
de fcheedemond en uitterlyke teeldeelen
zeer gefpannen en fomtyds tot berstens
__ toe uitgezet) zullen noodwendig de laat-
EO Ee 5 fte,

442 Je__DU PONT OVER DE

fte, nelle, fterke, fchuddende en -de
deelen als vaneenfcheurende ween ver-
wekken: uit deze zelfde oorzaken zal
men ook de toevallen kunnen verklaren,
die deze laatfte en allerfmertelykfte
ween verzellen, zoo als de onwillige
en onmogelyk optehouden afgang, de
volftrekt belette pislozing: het gevoel
als of het bekken uit een gefchroevd;
en de uitterlyke teeldeelen verfcheurd
wierden, ’t welk fomtyds gebeurt, wan-
neer het vorkje en de bilnaad geen
meerdere uitrekking kunnende lyden
van een fplyten, en wel eens tot den
aars toe opfcheuren.
61, De waare Naween in het al
gemeen minder hevig, minder langdu-
rig en menigvuldig dan-de waare barens-
ween, erkennen ook geringere aanlei-
dende oorzaken : het zyn kleindere „wee-
kere, meer medegevende lighamen, die
op dit tydperk den lytmoeders hals en
mond prikkelen, verwyden en doorgaan;
welke deelen van haare voorgaande uit-
rekkinge nog op verre na niet herfteld „
maar veel eer gapende gebleven zyn.
„6 62, De eerfte waare naween „die.
de vrouwen voor- en {taande de ontlas-
tinge des moederkoeks gevoelen; et
en

|
|

WEEN EN NAWEEN., 443

ben tot naaste oorzaak de {amentrek.
king van den bodem der lyfmoeder , die
tot de.affcheiding en uitdryving der na-
geboorte vereischt word; als-mede die
prikkeling en verwyding dewelke de na-
geboorte ter haaren doorgang in den
hals der baarmoeder en in deszelfs bo-
venfte openingeverwekt: want de mond
der baarmoeder. of de onderfte opening
van derzelver hals, die in de fcheede
gapend is, blyft, nog eenigen tyd, ge-
noeg verwyd, gelyk ook de fcheede en
uitterlyke teeldeelen , om door het door-
glyden en de uitzettinge die de nage-
boorte in haaren uitgang uit de baar-
moeder en fcheede verwekt, en die ge-
meenlyk kort na de geboorte van het
kind voorvalt, niet zeer pynelyk aange-
dan te worden, voor al zoo de moe-
derkoek niet zeer groot is, |

6 63. Volgens deze verklaring zul-
ler dan ook de volgende waare naween
die de vrouw uitítaat na dat zy reeds
van de nageboorte verlost is, nog veel
minder in de fcheede en uitterlyke
fchaamdeelen hunne zitplaats, of in de

rekkinge en verwydinge dezer deelen

hunne naaste oorzaak hebbendewyl
dezelven als dan. nog te zeer verwyd
LER Ve Zyn;

444 TJ. DU PONT OVER DE

Zyn, om door ftukken geklonterd bloeds
of eenige overblytfels der watervliezen
of nageboorte, die week, gedwee en
van geen groote uitgeftrektheid zyn,
eenige pynelyke uitzetting of drukking
te kunnen ondergaan: dan het zyn niet-
temin deze voornoemde lighamen, die
eenigen tyd na de verlosfing, door de
famentrekking der lyfmoeder, naa der-
zelve mond voortgeftuwd wordende,
denzelven prikkelende en ’er allengs-
kens door heen glydende, daar door als
naaste oorzaken der volgende waare na-
ween moeten aangemerkt worden: wel
is waar dat deze lighamen week en zagt
zynde , den hals en mond der baar-
moeder zoo fterk niet drukken en klem-
men als het kinds hoofd- te voren ge-
daan heeft; dan door die zelfde weeke
en medegevende hoedanigheid zyn zy
weinig in taat den baarmoeders hals en,
mond uit te zetten en te verwyden: zy
vorderen dus fterkere famentrekkingen
van den bodem en het lighaam der baar-
moeder ter overwinninge der toetrek=
kingskragt en ter ont{luitinge van den
hals en mond der lyfmoeder. Deze fa-
‚mentrekking der baarmoeder na de ver-
losfing is fomtyds zoo tterk, dat men
waar.

WEEN EN N/WEEN, 445

genomen heeft, dat daar door al het
vloeibare uit het geftold bloed is uitge-
perst geworden , en zoo een bloedklon-
ter tot een vezelige, vaste vleeschklomp
is ene, die de gedaante had van de
holligheid der baarmoeder, en door
min kundigen niet zelden voor eenen
zuiger aangezien word, Men kan fom-
tyds, met een hand op den buik van
een Kraamvrouw te leggen, deze pers-
fingen en bewegingen der baarmoeder
gewaar worden.

6 64, Het geen de baarmoeders mond
gedurende den arbeid en de verlosfing
uitgeftaan heeft, maakt dit deel daar na
zoo veel te aandoenelyker voor lhigtere
oorzaken, blyvende herzelve daar door
nog in eeren zeer prikkelbaren en be=
weegvaardigen ftaat, waar uit men ten
overvloede reden geven kan van de hes
vigheid der volgeide waare naween.

6 65. De afgelege en naaste oorzas
ke der waare ween en naween aldus
eenvoudiglyk en onderfcheidenlyk ver-
handeld hebbende, zai ik hier op het
onderzoek van derzelver Uitwerkinge,
nuttigheid en noodzakelykheid doen
volgen,

6 66, Doordien waare ween en na-
ween

446 J. DU PONT OVER DE

ween inderdaad niet anders dan wezen-
lyke pynen zyn, zullen zy even als al-
le andere pynen, die den mensch quel-
len, hunne werking op den geest, op
het pynelyk aangedaan wordend deel in
het byzonder, en verders door mede.
gevoeligheid op naburige deelen, ja op
het gantfche lighaam verrigten

67, Hunne uitwerking op den
geest der barende en eerstverloste Vrou-
wen zal voor al hier in beftaan, dat zy,
door den grooten invloed van het lig-
haam op de ziel, de vrouwen dan eens
blymoedig, en verlangende, maar de-
zelven meestentyds ongemaklyk, ver-
drietig, gemelyk, ongedurig, ongezeg-
lyk, bekommerd, angftig, droefgees-
tig, rusteloos, ja fomtyds ylhootdig,
krankzinnig, woedende, wanhopende
zullen maken,

6 68. Op de lydende deelen (dewel-
ken in dit geval voornamelyk zyn de
baarmoeder , en wel meest derzelve
mond, de fcheede en de fcheedemond,
als ook eenige andere meer of min na-
burige deelen) zal men de uitwerking
der waare ween en naween grootendeels
moeten brengen tot een vermeerderde
levenskragt en gevoeligheid; tot eenen

meer-

WEEN EN NAWEEN. 447

meerderen toevloed van vogten naa het
lydend deel toe, ter afdryvinge of ver-
{tompinge der pynverwekkende oor-
zaak ; waar uit verders ophoping , ver-
ftopping, koude, hitte, onfteking en
derzelver gevolgen, als mede gevoel-
loosheid , logheid enz, hervoort komen
zullen. Dus zal dan door deze ween
en naween zelven de aandoenelykkeid,
prikkelbaarheid en beweegvaardigheid,
en de daar uit voortípruitende famen-
trekking der baarmoeder gedurig meer
en meer opgewekt, en dit deel hoe lan-
ger hoe vatbaarder worden voor de
naaste oorzaken der waare ween en na-
ween (6 53.) ’t geen deszelfs fpierveze-
len meer en meer werkende en uitdry-
vende zal maken, waar door, weder op.
nieuw fterker ween ontftaande, dezen
noodwendig de prikkelbaarheid der
baarmoeder op hunne beurt weder hoe
langer hoe meer zullen gaande maken»
deze omloop zal aanhouden, tot dat
het kind geboren, en de nagebooorte
zal afgekomen zyn, en tot dat de bloed-
klonters en verdere kraamvloed zullen
ontlast zyn: zoo dat het de ween en
naween niet zyn die, gelyk men zig ge-
meenlyk uitdrukt, de vrugt en de na-

se

448 TJ. DU PONT OVER ‘DE

geboorte uitdryven; geenfints, maar
het zyn de famentrekkingen der baar-
moeder die zulks verrigten; dan de uit-
werking der waare ween en naween be-
{taat hier in, dat zy het famentrekkend
en uitdryvend vermogen der baarmoe=
der opwekken en fterker maken.
_$ 69. Dat de waare ween en naween
zulks te weeg brengen bewyst ten volle
die bewerking, dewelke Vroedkundigen
fomtyds verpligt zyn te verrigten, na="
melyk wanneer zy met één of twee
hunner vingeren den baarmoeders mond
rekken, verwyden, tergen, prikkelen ,
pynelyk aandoen en dus ween in den-
zelven verwekken; door deze prikke-
linge en pyn immers maken zy, dat de
bodem en het lighaam der baarmoeder
in werkinge geraken, en een uitdryven-
de famentrekking in deze deelen te
weeg gebragt worde: ’er gefchiedt wel is
waar in dit geval een opvolging van ver-
fchynfelen eenigfins verfchillende van
die welke natuurlyk plaats heeft; want
het wee gaat hier voor af, de famentreke
king der baarmoeder volgt ’er op; daar
ik 96 50. 51, 52.) aangetoond hebbe , dat
het zig in den natuurlyken ftaat niet
geheel en al dusdanig voordeed; en
ie

WEEN EN NAWEEN. 449

alhier word de naaste oorzaak des wees
van buiten aangebragt, daar natuurlyk
de naaste oorzaak der waare ween door
de baarmoeder zelve verfchaft wordt,

6 7o, Door middel der vereeniginge ,
nabuurfchap, medegevoeligheid , over-
eenkomst en famenfpanninge, die on-
derling tusfchen de levendige deelen
van ’ menfchen lighaam, en tusfchen
dezen en den geest plaats hebben, ver-
wekken de waare ween en naween een
derde algemeene uitwerking, hier in
beftaande, dat zy de fpieren der adem-
halinge, onder anderen het middenrif en.
de buikfpieren in werkinge brengen, en
daar door een ruime inademing verwek-
ken, den adem lang doen inhouden, en
de uitademing vertragen, waar door de
barende en kraamvrouwen in ftaat ge-
fteld worden de grootfte kragt te oeffe-.
nen, te dringen, te persfen en pogin-
gen te doen op de in- en uitwendige:
teeldeelen en-op de lighamen die ontlast …
moeten worden, Het is de hevigheid.
der pynen die de vrouwen tot dit neer=
waards dringen noodzaakt, om dezel-
ven daar door als t ware te verftompen,.
Deze bewerking begunftigt zoo wel de

_ waterlozinge en den ftoelgang als de ba-
Pl DEEL. Ff rins

450. Jk DU PONT- OVER DE

ringe ; welke drie ontlastingen in de na-
buurfchap. van elkander voorvallende,
en uit een gemeene holligheid den on-
derbuik namelyk. voortkomende, dus
door één en hetzelfde hulpmiddel, vol-
gens de wet der fpaarzaamheid , die de
Natuur in al haar doen in -agt-neemt „
bevorderd worden. er vats
Gt 7ten Hevige.ween brengen. daaren=
boven door deze medegevoeligheid der
deelen. een algemeene-verwakkering van
levensktagten door het gantfchelighaam:
teweeg , veroorzaken,-eenen, fnelleren!
omloop van bloed „een, oogenblikkely-
ke, vermeerdering’ van. bewegingskrag-
ten, een vaardigheid. en -moedigheid „
waar door de. vrouwen als buiten haar
zelven vervoerd alles, ondernemen, alle
pogingen werkftellig maken, de natuur
in ‘haare werkinge:te-hulp. kotnen;, alle
tegenftand en _weerftand uit. den weg
tragten te ruimen:en:te overwinnen.
1001772 + Wanneer: men nu verders de-
ze uitwerkingen: det twaare ween en. na=
ween, „met betrekkinge tot de verfchei-,
dene'. tydperken des ‚ arbeids, en‚-der
kraam, als mede tot de byzondere: dees
len die.pynelyk aangedaan worden; over=
weegt, zal de nuttighéid en mi el
ie pies ' k Val Yke

SWEEN EN NAWEEN,! 45Ì

lykheid der waare ween en naween daar
uit openbaar worden, OAD Ge
$ 73. Dus zal men moeten toeftems
men dat de voorfpellings ween van“zeer
veel nut zyn, om de deelen, die zoo
dadelyk grooter pyn en” fmert {taan te
lyden, daar voor als % ware te bereis
den, en dezelven daar allergskens ‘aan
te gewennen: want zy lokken eenen toes
vloed van weekmakende vogten naa de:
zelven toe, verwekken in en omtrent
deze deelen een grootere flymaffchei-
ding ‚waar door zy in ftaat geraken om
in het vervolg een grootere uitzetting
te kunnen ondergaan, en geven dus ge-
legenheid, dat de baarmoeders mond
langfämerhand gerekt en verwyd , -dun-
ner En als geheel uitgewischt worde:
door welke verminderinge van weerftand
in-den- mond der baarmoeder, de bo-
dem en het lighaam derzelve vermogen.

der ‘en-dikwylder werk{aam worden.
__6 74’ Van geen minder nut zyn de
Voorfpellings ween voor de zwangere
vrouwen zelven, zoo men ze aanmerkt
als wagters, die de hoogzwangere vrou-
wen by tyds waarfchuwen, dat Zy voor-
al omtrent haare teeideelen miet een —
‚ AAnhaderend en reeds op handen zynde
/ Ef z 8

452 LDU PONT OVER DE

gevaar gedreigd worden, ’t welk haar
opwekt om van haaren kant al te ber-
den. te brengen, wat maar eenigfins dit
gevaar kan verminderen en deszelfs
langdurigheid verkorten: deze voorfpel-
lings ween geven duidelyk te kennen,
dat het nu tyd is, om al, wat tot eenen
aannaderende arbeid en verlosfing vere
eischt word, te vervaardigen; om alle
overdaad in eeten en drinken, alle hevi-
ge gemoeds en lighaams bewegingen te
vermyden ; om zig van het ontydig ge-
bruik van geneesmiddelen te onthouden;
om in- of naby huis te blyven, eenen
Vroedkundigen te laten verwittigen van
zig by der hand te houden; en om niet
in gebreke te blyven van op den gering-
ften aandrang, dien zy daar toe gevoc-
len, haar water te maken en aftegaan,
9 75. Voor den-Vroedkundigen heb-
ben de. voorfpellings ween insgel yks hun
nut: want de voorzigtigheid vordert,
dat hy ftaande dezelven zyne gedagten
over den tegenwoordigen en toekomen-
den ftaat van de moeder en haare vrugt
late gaan; omtrent beide de nodige
voorzorge gebruike, zig niet verre af
begeve, de vrouwe eenige onderrigtin-
gen mededeele, en ook op zyne Eu:
äls

WEEN EN NAWEEN. 453

alles in gereedheid brenge om niet wer-
rascht nog overrompeld te worden door
een onverwagte en al te fchierlyke ver-
losfinge.

9 76. De nuttigheid en noodzake-
lykheid der voorfpellings ween kan eine
delyk nog betoogd worden uit de waar
nemingen van gevaarlyke ja doodelyke
gevolgen, die by barende en eerst ver-
loste vrouwen zyn voorgevallen, de-
welken dusdanige ween niet uitgeftaan
of zig daar niet aan geftoord hebbende,
het zy met voordagt of door onkunde,
en dus alle voorzorgen en alle maatre-
gelen verzuimd hebbende, op het on-

verwagtst allerfchierlykst en eensklaps
verlost zyn, waar door dikwyls en
moeder en evengebore vrugt uit het le-
ven gerukt zyn geworden,

6 77. Dit zy genoeg van de voor:
fpellings ween, waarom ik tot de uit-
werking, het nut en de noodzakelyk-
heid der waare barensween overgaa,
Het zyn dezen cigenlyk welken het bee
weegvaardige in de baarmoeder eerst
regt opwakkeren, derzelve famentreke
kingen fterker doen worden en derzelve

mond daar door doen verwyden, ver-
k dunnen en neerzakken; welken de Ly-
RN Ff 3 de-

454 _J-- DU PONT OVER DE
Á î

deresfe tegen wil en dank noodzaken te
dringen „ haaren adem intehouden,
haar middenrif en buikfpieren te doen
werken, een voordeelige plaatfing of
ligging te zoeken ; door al het welk de
arbeid bevorderd en het kind meer en
meer voortgedreven word.

6 78. Wanneer de Vroedkundige
deze waare barensween befpeurt, mag
hy de Lyderesfe aanmoedigen, en hoop
geven van een fpoedige verlosfinge: hy
moet alles daar voor in gereedheid bren-
gen, en zig tegens de hevige en fomtyds
verrasfchende en gevaarlyke laatfte ween
wapenen.

6 79. De laatfte ween alle de vori-
gen in fnelheid van opvolginge en in he-
vigheid gemeenelyk overtreffende, zyn
nogtans niet minder nuttig en noodza-
kelyk ; want korter opeenvolgende, ja
meest al onophoudelyk aanhoudende,
worden zy ook door onafgebrokene {a-
mentrekkingen der baarmoeder voorge-
gaan, verzeld en gevolgd, waar door
het hoofd van het kind, al verder door
den baarmoeders mond, fcheede ven
fcheede mond voortgeftuwd word. Door
deze geweldige laatite ween zyn de po-
gegen en dringingen der vrouwen me

8 et

eed

WEEN EN NAWEEN, 455

het kind en de teeldeelen, onwillig, ge=
dwongen en byna onophoudelyk: de
adem word zeer lang ingehouden’, en
kan meestentyds niet ten volle uitgea-
demd worden; de‘buiks- en middenrifs.
fpieren verflappen byna nict. Ì

6 80, Indien op dezen tyd des ar-
beids geen allerpynelykfte ween, en te
gelyk met dezelven geen eenigermate
ftuiptrekkelyke werking der baarmoe:
der en buik- fpieren, nog ook geen ui-
terfte natuurpoging en infpanning van
alle kragten zoo wel van den geest als
van het lighaam plaats hadden en famen
liepen, zoude het groote en bolronde
hoofd van het kind niet ligt tot een {ui-
kerbroodswyfe gedaante gevormd , nog
van onder den boog der fchaam- nog
tusfchen de engte der zitbeenderen
doorgedrongen , nog door den engen
fcheede mond gedreven kunnen wor-
den, nog eindelyk, even als een kersfes
fteen, die tusfchen de vingers geperst
fchierlyk uitfchiet, voor den dag en ter
weereld komen. |

$ 8r, De natuurlyke en gewoone
kragt van ’s menfchen lighaam zoude.
niet vermogende zyn dusdanige dolle en
… woedende ween, lang agter een uit te
E an Ff 4 {taan :

456 _J. DU PONT OVER DE

ftaan: en waren dezelven min hevig,
men zoude het gewenscht oogmerk, de
verlosfing van de vrouwe, veelmalen
niet bereiken.

GS 82. Door deze laatfte en allerfmer-
telyk{te barensween als *t ware onder-
rigt, kan de Vroedkundige de barende
vrouwe een zeer aanftaande en kort op
handen zynde verlosfing beloven; en
nu vooral moet hy verdagt zyn de vrou-
welyke teel- en fchaamdeelen tegen het
geweld en den laatíten aanval des ar-
beids te onderfteunen en te befchermer ;
en de vrouw zelve vermaanen haare
dringingen een weinig te beteugelen en
te matigen ; hy bereide zig ook intus-
fchen om het kind te ontfangen en te
bezorgen.

6 83. Van de uitwerkingen, nuttig-
heid en noodzakelykheid der waare ba-
rensween tot hier toe gefproken heb-
bende, zal ik nu ook de waare naween
der eerstverloste Kraamvrouwen in de-
zelfde betrekkinge befchouwen.

6 84. Dezen kort na de verlosfing
van het kind volgende, dienen als een
prikkeling ter wederopwekkinge der
merkelyk verminderde en als in onver-
mogen vervallen dien ene der

aar.

WEEN EN NAWEEN. 457

baarmoeder, die nu eensklaps van haa«
re inwendige onderfteuninge beroofd
zynde, in onmagt geraakt is, Hoe
fchierlyker nu de verlosfing gefchied zy,
hoe langer werk de baarmoeder hebbe,
alles gelyk getteld zynde, om zig van
dien {taat van werkeloosheid te herftel-
len; dan eindelyk door de prikkelinge,
dewelke de eerfte naween verwekken,
getergd wordende, geraakt zy weder
in werkinge, maakt de nageboorte door
de famentrekkinge en verkortinge haa-
rer fpiervezelen van alle kanten los, en
dryft dezelve verders ter fcheede uit,

9 85. Deze eerfte naween brengen
insgelyks het middenrif en de buikfpie-
ren min of meer in werkinge; dan het
vermogen dezer fpieren fchynt nu alleen
bepaald te zyn om de baarmoeder in
haare plaats te houden; want zoo wel
als de uitwendige bekleedfelen gedu-
rende de zwangerheid zeer uitgezet ge-
weest zynde, hebben zy zig zoo fchier-
lyk niet weder kunnen inkrimpen, en
dus de ruimte, die ’er door de verlos-
finge in den onderbuik ontftaan is, nog
niet merkelyk kunnen verminderen.

6 86, Door deze eeríte waare Na-
ween word de RN ook tot

5 zy-

458 -7.-_DU PONT OVER DE

zynen pligt opgewekt; die hier in bes
ftaat: dat hy de vrouw tot een zagte
dringing aanzette, de baarmoeder door
het plaatfen van zyn hand op den buik
onderfteune, en zagtelyk neerwaards
voere, terwyl hy met zyn andere hand
de nageboorte met de vliezen voorzig-
tig naa zig haale. SN
6 87. De waare Naween, die de
kraamvrouwen in het vervolg” uitftaan;,
wekken insgelyks de prikkelbaarheid,
beweegvaardigheid en het famentrek-
kend vermogen der baarmoeder op; de
meerdere of mindere hevigheid dezer
volgende naween is verfchillende naar
mate der verfchillende grootte en vast-
heid van den bloedklonter die uitgedre-
ven moet worden, en des fterkeren te-
genftand van den baarmoeders mond,
en toont daar door ook, om zoo te fpre-
ken, de neodzakelykheid aan die ’er-is
dat de kraamvrouw van haaren kant fter=
ker of min fterk dringe, waar toe zy al
weder genoodzaakt word, om dus deze
heilzarne natuurpogingen behulpfaam te
zyn, op dat dus al het onnutte en over-
tollige ontlast worde,
De Vroedkundige, die nu befpeurt
dat de baarmoeder zig op nieuw an
et

WEEN EN _NAWEEN, 459.

het geen haar door zyn verblyf zoude
kunnen benadeelen, zoekt te ontdoen,
word insgelyks door deze volgende na-
„ween tot aandagt opgewekt, zoo dat
hy den toeftand der kraamvrouwe naauw-
keurig gade flaa, en haar voor alle ge:
varen, zoo veel mogelyk, behoede,

$ 88. Uit deze verklaringen der uite
werkingen van de waare ween en na
ween, en uit de zeer groote nuttig- en
noodzakelykheid derzelver tot een goes
de en voor{poedige verlosfing en kraam;
zoude het niet moeyelyk vallen te beto-
gen, dat, verre van deze pynen ten ee-
nenmaal als een ftraffe aantemerken,
de eeríte. Moeder aller menfchen, en in
Haar aan alle haare vrouwelyke nako-
melingen opgelegd, men reden hebbete -
denker, dat zonder dezelven de verlos-
fing nog even veilig, nog even fpoedig
zoude gefchieden, vooral zoo men met
my toeitemme, dat de vrouwelyke teel-
deelen, door haar fyn gevoel tot het
werk der voortteelinge zeer bekwaam,
en op de allerbeste en gefchiktfte wyze
in gevolg van het poftuur en de opge-
rigte houdinge der vrouwen gefchapen

Zyn.
6.89. Wilde men uit de pmenid
| er

460 J. DU PONT OVER DE

der waare ween in het algemeen by mis-
maakte, zwakke, ziekelyke, week -op-
gebragte, angftige en ylvaardige vrou-
wen, ten hunne nadeele befluiten, met
regt zoude men daar tegen over kunnen
ftellen de vrouwen der wilden, die der
dorpluiden en die van het platte land,
de foldate- en de arme vrouwen , als me-
de die onegte kinderen ter weereld bren-«
gen, of buiten weten van anderen ter
fluiks zoeken te verlosfen; als wanneer
men bevinden zoude, dat by dezen de
ween veel min hevig en fmertelyk zyn
dan by de eerstgemelden, waar uit dan
de ongegrondheid der vorige gevolgtrek-

kinge openbaar zoude worden. -
$ go, Een andere tegenwerping, dat
namelyk een vrouw gedurende haaren
arbeid meer en zwaardere ween door-
ftaa dan het wyfje van eenig dier hoe-
genaamd, zal hier niet veel meer afdoen,
Want wie weet niet, hoe weinig ons de
natuurlyke huishouding der dieren, die
in een onbedwongene vryheid leven;
bekend zy; hoe verre de uiterlyke te-
kenen van geduld en ongeduld, vreug-
de en droefheid, pynelykheid en pyne-
loosheid by verfchillende dieren ver-
áchillen; hoe gerre onze vouwen in
aa

WEEN EN NAWEEN, 461

haare lighamelyke opvoedinge, levens-’
‘wyze, kledinge, gedaante zelf, van den
eenvoudigen en heilzamen natuurftaat
afgeweken zyn: ik wil evenwel niet ont-
kennen, dat de opgerigte of regt op-
ftaande houding van den mensch nood-
wendig een grootere vastheid in de
zagte, en minder wydte in de harde deee
len van het vrouwe bekken vereischte,
op dat de vrouwen aan geen veelvuldi-
ger ongemakken en ziekten zouden on-
derworpen raken; dan daar door zelf
moesten volftrekt de ween der vrouwen
heviger zyn dan die der redenloze die-
ren. De mensch daarenboven, en de
vrouw vooral, fynder van makeley en
vezelen , en dus aandoenelyker voor
vermaak en pyn, ongeduldiger en on-
geruster. van geest, van etn meer wer-
kend vooruitzigt en verbeeldingskragt
dan de beesten, moet daarom ook door
_Cezelfde oorzaken van pyn, alles voor
het overige gelyk gefteld zynde, fterker
aangedaan worden dan de dieren en bys
zonderlyk de levendig barende., Ô
<6 gr. Hier uit volgt, dat, verre van
het lot van een welgefchapene vrouwe ,
„die door geen kwalyk ingerigte opvoe-
dinge nog levenswyze, verkeerd begre-
Ë pe-

462 J. DU PONT OVER DE

pene manier van kledinge , weelde nog.
onredelyke gemoeds aandoeningen van
den natuurftaat afgeweken nog ontaard
is, in dít {tuk zoo beklaaglyk en deer-
niswaardig aan te merken, men veel
eer de waare ween en naween moet er-
kennen voor heilzame hulpmiddelen der
natuur, die de vrouwen van een aanna=
derend en’ tegenwoordig gevaar tydig
verwittigen, dezelven- noodzaken van
haaren kant mede te wefken;: de baatz
moeder opwekken, dezelve“als mede
het gantfche lighaam “kragt byzetten,
en eenen voor het overige welgefchikten
arbeid fpoedig en gelukkig helpen ten
einde brengen. entei bei
6 92. Aldus getragt hebbende te’ be=
togen, dat de waare- ween ‘en naween
der barende en eerstverloste” vrouwen
nüttig en noodzakelyk zyn voor de ver-
losfinge en kraam, blyft- my nú overig
te onderzoeken op wat wyze et door
welke middelen men dezelven best zal
kunnen beftieren en bevorderen, op dat
de fmerten der vrouwen verkort en ver-
minderd en derzelver verlosfing en
kraam gemaklyker gemaakt worden.
6 93. Tot het beftieren der waarë
ween en naween- word vereischt, dat

men

OWEEN EN NAWEEN. 463

men die te zwak zyn poge op te wak-
keren, en-fterker te doen worden; die
te traag zyn tragte korter opeente doen
volgen, en fneller te maken; dat men
de al te hevige en al te fterke ween zoe:
ke te verzwakken, te verflappen en te
doen verminderen; en die te kort op
een volgen, zoo veel mogelyk vertrage.
Om zulks-nu naar behoren te verrigten
moet mem: vooral de min of meer fter-
ke famentrekkingskragt en werking der
baarmoeder niet uit het oog verliezen ,
als zyndet een; voorname algemeene
naaste oorzaak. der al te zwakke en al
te: fterkewaare ween en naween, wier
genezingswyze daarom ook alleen door
tusfchenkomst van deze naaste oorzaak
voeldoenend zal kunnen verklaard wot-=
den. | |
»$ 94. “Schoon de hoogzwangere
vrouwen, die in het geheel geen ween
gewaar. worden, niet: kunnen gezegd
worden als nog in arbeid, nog uit dien
hoofde in: gevaar te zjn, doen ’er zig
evenwelsgevallen op „ alwaar-dit gebrek.
aan ween met een wezenilyk gevaar zoo
welvoor de moeder als voor het kind’
verzeld gaat, en alwaar men zyn best
doen moet om door kunst ween te ver-
Es wek-

oaker

464 J. DU PONT sOVER DE

wekken : zulks kan plaats hebben als
zwangere vrouwen op het laatst haarer
dragt door zwaare bloedftortingen en
ftuiptrekkingen overvallen worden; in
het eer{le geval zal men ween pogen te
weeg te brengen, zoo het kind: wel
voorkomt, door de vrouw een darm=
fpuiting te zetten, waarna men eerst
met één en vervolgens met twee vinge-
ren den baarmoeders mond: zal prikke=:
len en zagtjes verwyden, welke behan-
deling meestentyds ween voortbrengt,
die men op dezelfde wyze. voortvaren:
de, in menigvuldigheid, ‘hevigheid en
fchierlyker opvolginge doet toenemen:
deze konftige ween nu famentrekkingen
in de baarmoeder verwekkende, doen
daar door het. watervlies uitpuilen en
Ípannen, *t welk daarna gebroken wor=

ende de-wateren laat wegvloeijen „ waar
door de baarmoeder gelegenheid krygt
van zig in te krimpen, ’t geen de: vloei
jing doet verminderen: fommige verkies
zen het kind ten eeríten. te keeren,’
geen’ vooral-goed te keuren ís, wanneer:
de inplanting van de moederkoek op.
den baarmoeders mond of het naburige
gedeelte deszelven de vloeijing veroors

zaakt. warden 2 8
SG 95. Wan:

js
)

SWEEN EN NAWEEN. 465:

6 95. Wanneer er zig op het laatst
der zwangerheid fterke ftuiptrekkingen
opdoen, zonder dat de vrouweenige
ween gevoelt, en het kind zig wel voor-
doet, moet men, zoo de-vrouw bloed-
rykis, één of meermalen aderlaten „ een
verzagtend en verkoelend klyfteer in«
fpuiten, gepaste inwendige geneesmids
delen ingeven, en zoo ?er-dan geen ween
volgen , en de ftuiptrekkingen aanhous
den, zal men den baarmoeders mond
met éénen:of-meer vingeren prikkelen;
tragten te verwyden,en dus ween voort
te brengen: het zyn dus byna dezelfde
oorzaken, die de natuurlyke ween vers
wekken, dewelken alhier in ‘het- werk
gefteld worden, gelyk als prikkeling,
drukking „ verwyding; dan ‘dit laat{te
uitwendige hulpmiddel eenigfins gewel-
dig en zeer fchierlyk werkende, ‘bez
hoort alleen in byzondere gevaarlyke

gevallen, en dan nog met veel omzig.

tigheid aangewend, ja zelf zoo de ftuip=
trekkingen uit een ontftekinge in de
baarmoeder voortquamen , uitgetteld
ofte wel geheel agterweeg gelaten ‘te
worden, uit vreeze dac het fchadelyke

os

_ gevolgen na zig mogte (leepen,.

_$ 96 De ftokregel, dat men de nae
VI DEEL, Gg tuur

466 J. DU PONT OVER DE

tuur ten regtentydebyftaan moet, komt
vooral te pas als de ween te zwak zyn,
waar van verfcheide verre oorzaken
kunnen aangewezen worden; gelyk, by
voorbeeld, een log-en loomheid in het
gantfche lighaam, of byzonderlyk in
de teeldeelen ; wanneer ’er een minder
trap van gevoeligheid en zulk een ge-
ringe beweegvaardigheid plaats heeft;
dat de vereischte bewegingen en werkin=
_gen dezer deelen noodwendig daar door
verhinderd worden , en de genees- en
andere hulpmiddelen daarom op dezel-
ven weinig vermogen: men ondervindt
zulks by bejaarde vrouwen, en by de-
zulken die van eenlog, wateragtig, fly-
merig en koud geftel zyn, by die wel-
ken eenen tragen omloop van bloed
hebben, «en welker zintuigen en ge-
moedsbewegingen door een loom-ftomp-
en werkeloosheid als verdoovd zyn.

9 97. De uit dusdanige oorzaken
voortkomende zwakke ween en naween
vereifchen byna alleen die hulp en ge-
neesmiddelen, welken door onkundige
en onbezonne raadgevers en Doctores-
fen maar al te dikwyls tot groot nadeel
der barende en kraamvrouwen mis-
bruikt worden, om dat zy de middelen
GE

WEEN EN NAWEEN. 467

in alle gevallen voor goed uitventen:
ik beooge alhier verwarmende, aanzet-
tende , prikkelende geneesmiddelen, zoo
als geestryke wateren , overgehaalde
geesten, wyn, fpeceryen, windbreken-

de middelen, zoo als de myrrhe, faf.

fraan, borax en andere foortgelyken,

welker voorfchryving en gebruik door
eenen voorzigtigen, oplettenden en
kundigen Geneesheer dient beftierd te
worden, en enkel te pasfe komt, wan-
neer ’er geen kwade ligging van het
kind nog mismaaktheid van het bekken
de verlosfing vertraagt.

S 98. Al te zwakke ween kunnen
ook voortkomen uit een zeer groote
uitputtinge en verlies van levenskrag-
ten, door lang uitgeftaan gebrek aan
voedfel , door voorgegane zwaare en
langdurige ziekten, door onmatige ont-
lastingen en bloedvloetijngen, door fter=
ke en langdurige lighaams bewegingen,
door onafgebroke werkingen en quellin-
gen van den geest, door een onbezon-
ne en vermoeyende behandelinge in het
begin des arbeids veroorzaakt.

6 99. Zwakke ween, die het ge-

_wrogt zyn van de zoo even opgenoem-

peen >

de oorzaken, het zy dezelven veree-
Gg 2 nigd

468 J. DU PONT OVER DE

nigd of yder in het byzonder, geftadig
of met tusfchenpozingen haar geweld
geoeffend. hebben, vorderen dat men
ter haarer opwekking goed, voedzaam,
verfterkend voedfel , by herhaling en
in een kleine hoeveelheid yder reis ge-
bruike; als ook een matige toediening
van verfterkende geestryke wynen en
verfterkende geneesmiddelen, waar toe
vooral de Koorts- bast behoort; gelyk
ook opwekkende, hartfterkende, ver-
warmende , prikkelende , aangename
geneesmiddelen. en fpeceryen; en ver-
ders al wat de fterke ontlastingen en
vloeijingen in ftaat is tegen te gaan en
te doen ftillen ; komende hier weder
het wys en voorzigtig beleid van eenen
Geneesheer zeer te pasfe, om niet van
het een uiterfte in het ander te verval-
len: het geen hier ook allernoodzake-
lykst moet gefchat worden is, dat de
geest en het lighaam der vrouwen door
eenen verkwikkenden {laap , op een ge-
maklyke, zagte, koeleen ruime legerfte-
de in cen ruim en fris vertrek geplaatst,
tot rust gebragt worden. Men moet
ook,zorg dragen de vrouwen in zulk een
geval niet te vermoeyen door het dik-
wyls orderflaan en verwyden der uit-

wen.

Eene ar

WEN

id

WEEN EN NAWEEN, 469

wendige teeldeelen, door ze te doen
ftaan, wandelen of dringen, dewyl ín
deze omftandigheden zulk een behande-
ling geheel ornut en zeer nadeelig voor
de vrouwe moet geagt worden,

G roo, Niet zelden gebeurt het, dat
de ween en naween verzwakken en
fomtyds geheel en al agterwege blgven
door zwaare droefheid en angst, door
verrasfinge op het horen van een on-
verwagte droevige tydinge gedurende
den arbeid , door eenen -zwaaren fchrik
of eenige andere aandoeningen des ge-
moeds; door eenen langdurigen arbeid
zelven, door vrees voor pyn en voor
een ongunftige uitkomst. In zulke ge-
vallen moet men zyn best doen om de
ween weder op te wekken, en op die
wyze den arbeid en de verlosfing zoeken
te bevorderen door de vrouwen te ver«
troosten, haar moed in te boezemen,
of zulks door Vrienden, Nabeftaanden,
of andere daar toe bevoegde luiden te
laten verrigten ; door tegenftrydige ges
moeds aandoeningen by dezelvente ver=
wekken: by dusdanige gelegenheden
moet men verders zyne toevlugt nemen
tot het gebruik van vervrolykende, geest-

_ opwekkende, hart-fterkende en verdo-
Ga 3 ven-

470 _J. DU PONT OVER DE

vende geneesmiddelen, tot een ruime
aderlating by bloedryken, tot zagtprik-
kelende lavementen by vrouwen, die
binnen kort geenen ftoelgang gehad
hebben; als ook tot prikkelende, ver-
warmende geestryke middelen, by log-
ge trage en koude geftellen ; en eindelyk
moet men de lyderesfe rust van geest
en lighaam zoeken te verfthaffen.

9 tor, Zoude’er ook niet een pyn-
gevoelleloosheid, zoo ik my dus uit=
drukken mag, of een gebrek van aan-
doenelykheid voor die oorzaken, wel-
ken gemeenelyk in natuurlyk en wel ge-
ftelde lighamen pyn verwekken fomtyds
plaats kunnen hebben? veelligt, zou-
den nauwkeurig oplettende Waarne-
mers zulks niet zelden ondervinden;
welk toeval alseen ziekte, ja zelf alseen
zeer gevaarlyke ziekte,van het voelend
vermogen behoort aangemerkt te wor-
den, vermits volgens het zeggen van
HIPPOCRATES (Coac, Prenot, Libr. 3e
cap. 5) zonder pyn te baren zeer ge-
vaarlyk is: de baarmoeder immers zou-
de in dit geval of in haar geheel of ten
deele zonder gevoel kunnen zyn, door
dat de zenuwen die dit ingewand gevoe-
lig maken nu gedrukt, verftompt of

à gantsch

-_

WEEN EN NAWEEN. 471

gantsch vernield zyn door! het een of
ander inwendig gezwel, door een ont-
ledinge ofte breuk, door een kneuzin-
ge, wonde, verftervinge: dit toeval
zoude ook plaats kunnen hebben uit
hoofde van een ziekelyke gefteldheid in
het hersfenftel, waar door het gevoel in
het geheele lighaam vernietigd word,
gelyk in beroertens, flaapkoortzen , val-
lende ziekte, vylhoofdigheid enz. ge-
{chiedt: als mede wanneer de levens-
kragten en de omloop van het bloed al-
lergeringst en byna geheel te niet zyn,
zoo als ín een uitermate zwakheid,
flaauwte, bezwyminge: HARVEUs ver-
haalt dus (Harvey of generation) van een
jong vrouwsperfoon , dewelke in bezwy-
minge en als in een flaapziekte gedu-
tende haaren arbeid gevallen zynde, al
flapende en buiten haar weten, van een
levend kind verloste: meer dergelyke
gevallen worden by de fchryveren ge-
vonden van vrouwen, die, zonder ee-
nig gevoel of bewustheid ?er van te heb-
ben, verlost zyn: mogelyk hebben zig
die vrouwen welken men voorgeeft, dat
na haaren dood verlost zyn, in dien
toeftand bevonden, zynde dus maar in
_ Íchyn en niet in der daad dood geweest,

Gg 4 de

{

472 Je” DU PONT OVER (DE

dewyl iemand, die in een zwaare be:
zwymirge legt, geheel zonder gevoel
en beweginge en dus aan eenen dooden
zeer gelyk is,

6 102. Mogelyk zal men uit dusda-
nige gevallen al weder tegenwerpingen
te berde brengen tegens de nuttigheid
en de noodzakelykheid der waare ween;
dan hier omtrent dient men optemer-
ken, dat uit het geen zeldfaam voor
komt geen algemeene gevolgen behoren
getrokken te worden; en dat de voorge-
melde gevallen, zoo niet altoos, ten
minfte dikmaals dodelyk zyn geweest;
als wanneer het hulpmiddel veel erger
dan de quaale zyn zoude, ‘tgeen de
_ongegrondheid dezer tegenwerpingen
betoogt; dan dit in het voorbygaan.

6 103. De Pynoevoelleloosheid moet
men pogen te verdryven door die hin-
derpalen uit den weg te ruimen, en die
ongemakken te genezen, die als een
ne oorzaak de teeldeelen van

aar gevoel beroven; door geneesmid-
delen tegen die ziektens van her hersfen-
ftel aan te wenden, die het gantsch lig-
haam gevoelleloos maken; en door het
opwekken, herftellen en veriterken der
levenskragten, }

9 104 Het

WEEN EN NAWEEN. 473

“$ 104. Het geen tot dus verre aan-
gaande de al te zwakke ween gezegd is,
kan men insgelyks toepasfen op de ween
die al te traag zyn en niet kort genoeg
op een volgen; nademaal het meest al
dezelfde oorzaken zyn die de ween en
verzwakken en vertragen. De ween
kunnen ook trager op elkander volgen,

„wanneer derzelver oorzaken niet by
aanhoudenheid of lang genoeg agter
een werkende blyven, zoo als wanneer
(om een voorbeeld ter opheldering by
te brengen) in het begin des arbeids de
wateren ten eenen maal wegvloeyen 5
want dan zyn ’er geen waterviiezen die
den gevoeligen baarmoeders mond by
aanhoudenheid blyven uitzetten , en
kinds hoofd is nog niet laag genoeg
om zulks te verrigten

$ ro5. Ter aanwakkering dezer vers
traagde ween moet menin het alge-
meen denzelfden weg inflaan, die te vo-
ren ter verfterking der al te zwakke
«ween is aangewezen; men moet ook

(om by het voorgemelde voorbeeld te

blyven) ingeval de watervliezen te vroeg-
tydig gefcheurd zyn, en vooral zoo?er
zig eenig ander deel dan ’s kinds hoofd
voordoet, als wanneer ’er zelden een

Gag s goed

474 Je DU PONT OVER DE

of verwydend watergezwel voorkomt;
de keering van het kind in het werk
ftellen: om verdere uitweidingen te ver-
myden zal ik geen andere oorzaken van
vertraagde ween opgeven,

G ro5. Schoon ik tot nu toe alleen
van zwakke en trage ween gefproken,
en zoo zeer van geen zwakke nog trage
naween in het byzonder gewaagd heb-
be, ben ik evenwel van gevoelen, dat
dezelfde hulpmiddelen, die by de ween te
paskomen ‚ook in veele gevallen ten voor-
deele van naween, naar vereisch van
zaaken, en naar dat zig verfchillende
omftandigheden opdoen, kunnen aan-
gewend worden: zoo dat in het voor-
gaande en in het vervolg de naween zoo
„wel als de ween bedoeld worden.

GS 107. Uit hoofde dat de waare ween
en naween fomtyds te fterk zyn en
door haare hevigheid de vrouwen mer-
kelyk kunnen benadeelen, door dezel-
ven tot al te fterke pogingen en drin=
gingen te noodzaken, door ftuiptrekkin«
gen, ylhoofdigheid, razerny, vloeijin-
gen enz, te verwekken; verfcheuringen ,
ontftekingen, verftervingen te veroor-
zaken, moet men gewapend zyn om dit
geweld der ween te keer te kunnen gaan,

| 6 108, By

WEEN EN NAWEEN. 475

GS 108. By het nafporen der oorza-
ken van de al te fterke ween ontdekt
men, dat gemeenelyk omtrent dezelven
het tegendeel plaats hebbe van het geen
de al te flappe ween veroorzaaken: dus
kunnen een al te groote aandoenelyk-
heid, teergevoelig- en beweegvaardig-
heid, een fyn- en vlugheid van zintui-
gen, een gefpannenheid en grooter
veerkragt van vezelen, een fyn- en teers,
heid derzelver, een {nelle omloop van
het bloed, voorfchikkende oorzaken van
dusdanige al te hevige ween zyn: om
welke reden men dezelven in het alge-
meen het meest zal aantreffen by zeer
jonge vrouwen van een ligt aandoenelyk
geftel, in een warme lugtftreek wonen-
de, keurig en lekker etende, ja fomwy-
len by die al te weinig eten, en te zeer
_op haar diëet leven, weinig lighaams
oeffening doen, aan heete, koortzige
ontfteking - ziekten onderworpen, en
kregelig , ligt geraakt van geest zyn: de
zwangerheids {taat en de byzondere aart
en gefteldheid der teeldeelen zetten alle
deze algemeene oorzaken meer kragts
by, en bepalen dezelven meest tot de
teeldeelen ; indien hier nog bykome
een eng of mismaakt bekken, een groot

 hoofd

476 J. DU PONT OVER DE

hoofd van het kind, een fchierlyk
voortvarende arbeid, een eerfte verlos-
fing, zal de zwarigheid en het gevaar
ock in evenredigheid aangroeyen: het
is daarenboven zeer bekend, dat fom-
mige menfchen door de geringfte pyn-
verwekkende oorzaken allergeweldigst
aangedaan worden, en anderen weder
alleen door byzondere pynverwekkende
„corzaken verfchrikkelyke toevallen kry-
gen, °t geen men aan een idiofyncrafia
of byzondere geaartheid moet toefchry-

ven. |
G rog. Na dat men zig eens bepaald
zal hebben-omtrent deze oorzaken der
al te hevige ween en naween, zal men
met gemak een gefchikte genezings wye
ze ontdekken, en bevinden, dat ontlas-
tende, verkoelende, weekmakende, bes
vostigende, verdunnende en de pyn ee:
nigermate verftompende middelen hier:
meest altoos van nut zullen zyn: dus
kan men zig ter bereiking van dit oog-
merk bedfenen van ruime aderlatingen,
verkoelende, verzagtende darm -en
moerfpuitingen, damp-en waterbaden
olyagtige vettige Ímeringen; inwendig
van zagte falpeterige amandel melken,
gematigde bercidteis van het heulfap;
om

WEEN EN NAWEEN. 477
om kort te gaan, men zal zig het best
bevinden by een verkoelende en ftrenge
levenswyze, ruime en koele legplaatfen,
rust, zagten (laap, bedaardheid van
geest, toegevendheid, inwilliging, ver-
myding van hevige gemoeds aandoenin-
gen, zoo als zeer groote onverwagte
vreugd, gramfchap, toorn, fchrik, Al-
le uitwendige prikkeling, door ‘het dik-
wyls onderflaan en rekken der teeldee-
len veroorzaakt, is hier ook zeer nadee-
lig, vermits deze deelen veel eer beho-
ren gekoesterd , verzagt en onderfteund
te worden, vooral op het laatst van den
„arbeid, wanneer, alles gelyk gefteld

zynde, de waare ween het hevigfte
zyn: om dezelfde reden moet men de
Lyderesfe nu ook alle fterke persfing
en dringing verbieden; het ftaan, wan-
delen, vroegtydig op het kort bedde
leggen ontzeggen; dezelve door zede:
kundige en Godvrugtige vertroostingen

en aanmoedigingen geduld en lydfaam-
heid laten inboezemen; en voor %t oves
rige alle ziekten en toevallen, die uit
de hevigheid der ween voortfpruiten,
tragten voor te komen, en naar hunnen
byzonderen aart zoeken te genezen.

Ó rio, Al het geen de hevigheid der
| waas

478 JI. DU PONT OVER 'DE

waare ween zal verminderen , zal insge:
Iyks te wege brengen, dat zy minder
kort op elkander volgen, en de arbeid
dus langfamer voortga, de teeldeelen
meer trapsgewyze uitgezet en zoo ligt
niet verfcheurd worden, en dat een
zware bloedftorting nog omkering der
baarmoeder zoo menigmalen niet voor«
valle: ftil te bedde te leggen, weinig te
dringen, geen warme nog verhittende
dranken te gebruiken, de vrouwen zeld=
faam teonderflaan, de uitterlyke fchaam-
deelen op haaren tyd te onderileunen,
zonder ze te rekken of te verwyden, is
al wat men ter vertraging der waare
ween met eenige vrugt kan verrigten:
zyn de eerfte naween al te hevig en kort
op een volgende, dan moet men geen
moeite doen om den moederkoek fchier-
Iyk te laten afkomen, maar men be-
hoort hem langfaam van zelf te laten
uitzakken, en de vrouw daar toe tot
geen dringen aantezetten, nog haar te
laten niezen, hoesten, in de vuist bla-
zen enz. Zoo de volgende naween te
hevig waren, of te kort op elkander
volgden, moet men de kraamvrouwen-
rust van geest en lighaam bezorgen, in
een {til vertrek koel en gemaklyk Jaten

leg-

WEEN EN NAWEEN, 479

leggen, en haar een verkoelend pyn:
ftillend middel voorfchryven.

9. rir. Hier mede oordeel ik over
het beftieren der waare ween en na-
ween, het zy dezelven te flap of te
traag, te fterk of te {nel waren, uitvoe-
rig genoeg gehandeld te hebben: nu
zal ik de wyze op welke men ze zal
kunnen bevorderen, of van een kragtda-
diger uitwerkinge doen zyn, vervol
gens aantonen.

9. 112, De bevordering der waare
ween kan te pasfe komen, het zy de-
zelven te flap of te traag, te fterk of te
Ínel zyn, ja zelf wanneer zy een al-
lergunstigfte gematigdheid bezitten; en
fchoon deze bevordering in moeyely-
ke en tegennatuurlyke verlosfingen
het allernoodzakelykst zy, zoude men
nogthans over onkunde, verzuim en
nalatigheid met regt mogen befchul-
digd worden, indien men in alle nae
tuurlyke en voorfpoedige verlosfingen,
alleen de rolle van aanfchouwer en by-
{tander wilde fpelen, en niet den pligt
van helper en raadgever wilde waar-
nemen. Dit onderwerp zal ik niet zeer
breedvoerig verhandelen, maar pre

neids

489 J. DU PONT OVER DE

heids halve het hoofdzakelyke alleen
aanroeren. |

6 113. Om de waare ween en na-
ween te bevorderen , of om dezelven
kragtdadiger uitwerkingen te doen voort=
brengen, moet men al het geen de ge-
volgen van deze uitwerkingen kan ver-
anderen , alle weerftand , zoo wel van
den kant van de moeder als van den
kant van het kind voortkomende, zoe-
ken uit den weg te ruimen en te bo-
ven te komen : om hier in gelukkig
te flagen behoort men zelfs in eenen
allernatuurlykften arbeid de volgende
maatregelen by wyze van voorzorge in
agt te nemen, op dat dus zoo wel de
oorzaken als de uitwerkfelen der waa-
re ween en naween zoo min verhinde-
ring als mogelyk is ontmoeten, in het
volbrengen der verlosfinge, en op dat
deze met de minst mogelyke pyn voor
de vrouwe gefchiede,

QG, 114. Befpeurt men dat een hoog
zwangere vrouw binnen kort in arbeid
zal raken, dan moet men haar aanra-
den zig los en gemaklyk te kleden ;,
zig van vaste , zwaare, moeyelyk te
verteren fpyzen te onthouden, dunne

lig-

WEEN” EN NAWEEN, #8r

ligte dranken te gebruiken, fomtyds
van een aangenaam hartíterkend > mid-
del in te nemen, en vooral haar water
nog afgang niet op te houden; dikwyls
kan men haar met nut een eenvoudig
klyfteer zetten, waar door men ruimte
in het bekken verkrygt; en de zinde-
lykheid grootelyks bevordert; byvok
bloedigen is het aftappen van eenige
oncen bloeds voordeelig ; „men kieze
daarna die plaatfing en ligging uit ‚dee

“welke voor de vrouw het gemakkelykst

en voor de omftandigheden van haaren
arbeid het gunstigst is; hier te lande en

by luiden van geenen zeer grooten ftaat

is het zoo genaamd kort bed zeer in
gebruik ; het zelve wel gemaakt en be-
zorgd zynde is niet af te keuren, -zoo
men ‘er de vrouwen niet al te vroeg,
maar alleen op het eind van haaren ar-
beid laat opleggen; men fchikke zig
voor het. overige hier omtrent naar de
gewoonte des lands , naar de ruimte
van het vertrek en naar de omftandig-
heden der lyderesfe, Den arbeid reeds
wat gevorderd zynde, en de ween begin=
nende fcherp te worden, waarfchouwt
men de vrouw van haaren adem niet
met fnikken te haalen, maar te dringen
FI DEBLa H h

482 Jk DU PÓNT OVER DE

als of zy wilde afgaan: ook is het nut-
tig dat ‘er een vast en ftevig lighaam
Zy , waar tegen de vrouw haare voe-
ten aandrukke, hierom kan zy nu en
dan haare ween ftaande doorftaan: door
het drukken tegen haare knien tragt
men die te onderfteunen, ’t geen de
werkingen des middelrifs en der buik-
{pieren ‘bevordert: men bezorge haar
ook het een‚of ander onbeweeglyk en
weerftand biedend lighaam, ’ geen zy
met haare handen omvatten en waar
aan zy trekken kan; men moet haare
lenden onderfteunen door ’er iets hards
en onbeweegbaars onder te leggen , of
men ligte “de vrouw op gedurende de
ween door middel van een fervet over-
dwarsch onder haare -lenden -gefpan-
nen; het kan nog van grooten dienst
Zyn, dat men den geest der barende
vrouwe gerust ftelle, haar door goede
hoop opbeure en aanmoedige ; dat men
van haar alle ‘hevige en onaangename
gemoeds aandoeningen verwydere , haar
door ligt teverteeren voedfel onderfteu-
ne, en door eenen zagten flaap tragte
te verkwikken: het onderflaan behoort
op een zagte wyze en niette dikwyls te
gefchieden; en men drage zorg da het
REN ame

— WEEN EN :NAWEEN, 483

lamvogt: in een-komme of bekken te
ontfangen ‚ om het linnen zoo veel mo-
gelyk: droog en zindelyk te houden :
op het laatst des arbeids behoort men
de fcheede en uitterlyke teeldeelen te
befmeeren , zagtelyk te verwyden, het
ftaartbeentje agterwaards te voeren „en
en den bilnaad te onderfteunen, -Wan-
neer nu het Kinds hoofd ‘zoo verre
door de laatfte ween gevorderd is, dat
men het zelve met de handen vatten
kan, -moet men het van de eene zyde
naa de andere zagt bewegen, @ngedu-
rende een wee. voor-en neerwaArds
trekken, om dus -de-fchouders en-de
rest van het lighaam: te doen volgen 3
indien de fchouders:eenigen -weerftand
boden, moet men dezelven tragten te
ontwikkelen: door. deze en foortgelys
ke behandelinge zoekt men den arbeid
en de gevolgen der waare ween (6-68.)
te bevorderen ‚en de ween -zoo min
fmertelyk en langdurig voor de vrou:
wen te doen zyn als maar eenigzins
gefchieden kan;:ter bereiking dezer vers
fcheidene oogmerken, moet ik nog af
zonderlyk aanwyzen , hoe men het ges
maklykst de hinderpalen en den weer-
ftand, welken de barensween „zoo wel

job h 2 door

484 J- DU PONT OVER DE

door de deelen der moeder als door
die van het kind, in haare werkinge
ontmoeten , zal kunnen uit den weg
ruimen en te boven komen: in dit
even als ín het vorige zal ik kort zyn,
en: het voornaamste alleen met één
woord aanduiden,

9 115. Indien de ftyfcen onrekbaar-
heid des -baarmoeders mond, der hei-
lig, en zitbeens banden, der fcheede of
des fcheede monds oorzaak is, dat de
vrouwen de ween langer agter een en
dikwylder uitftaan, dan anderzins ver-
eischt zoude worden, moet men deze
deelen -door dampbaden, door zagte
befmeringen met olie of pomade en
door “gematigde — uitrekkingen gedwee
en rekbaar maken : zyn het de water-
vliezen die door hunne taaiheid de
vrouwen” dus lang vrugteloze ween ver.
oörzaken, dan moet men deze vliezen
geduurende een fterke. wee breken,
waar op men fomtyds de verlosfing
eogenblikkelyk zal zien volgen; dan
zulks ontydig, buiten noodzakelykheid
of uit ongeduld te verrigten, kan zeer
nadeelige gevolgen na zig flepen,

6 116, Somwylen zyn het de vers
fcheidene fchecfleggingen der ae nd

der;

WEEN EN NAWEEN. 485

der, die de vrouwen dus veel pyn
nutteloos doen lyden; zulks door het
onder{laan, uit de gedaante des buiks
en uit meer andere tekenen befpeuren-
de, zal men de vrouwen in verfcheide=
ne leggingen doen plaat{en , naar de
verfchillende foorten van fcheefleggin-
gen der baarmoeder; men zal derzelve
mond in den as des bekkens zoeken te
brengen en den buik door een laken of
fervet onderfteunen en opligten , zoo
hy zeer vooroverhangt.
$ 117. Harde opgehoopte uitdyg-
felen in den endeldarm, of opgehoude
pis in de waterblaas kunnen fomtyds
de ween in haare uitwerkinge hinder-
lyk zyn; men zal die door een darm-
fpuiting doen ontlasten, en de pisblaas
door den pisontlaster ledigen.
$ 118, Zoo de barende vrouw eenen
breuk hadde, waar door zy verhinderd
wierd van genoegfame dringingen en
pogingen te doen, moet men het door
den breuk uitgezakte deel weder naa.
binnen tragten te brengen, en het zel.
ve door een onderfteuyninge met de
vlakke hand of het aanleggen van een
verband laten binnen houden,
$ rig. Plaatfelyke ongemakken in
Hh 3 di de

486 J- DV PONT OVER DE

de baarmoeder en fcheede, ín den baar-
moeders -en fcheede mond,’ in den
endeldarm , de blaas of het bekken, zoo
als zyn toegroeijingen, vastgroeijingen,
vernaauwing , ontfteking, ontvelling, uit-
zakking, gezwellen, beenige en andere
uitwasfchen , aanbeyen, {teen in de
blaas, ziekten en wanftaltigheden die
geheel en al van de zwangerheid en van
den arbeid onafhanglyk zyn, kunnen,
alleen door de uitwerkingen der waare
ween en de gevolgen daar van te ver-
hinderen, den arbeid vertragen: dezen
moeten allen volgens de Konstregelen
in die verfchillende ongemakken, ziek-
ten en gebreken té pasfe komende , te-
gengegaan, genezen en verholpen wor-
den: hier langer over uit te weiden laat
myn beftek niet toe ; voor dat ik ‘er even-
wel van aficheide, zalik een oogenblik
op het ftuk der klemmingen ftaan bly-
ven, ,

6 120, Wanneer het bekken van
de barende vrouwe qualyk gefteld,
mismaakt, te klein of te eng is, of als
het hoofd van ’ kind te groot is , kan
het zelve op verfcheidene wyzen tus-
Íchen de beenderen van het bekken ge-
klemd raken, zonder uitgedreven of te

TUS

WEEN EN NAWEEN, 483

rug gebragt te kunnen worden , vooral
wanneer het hoofd niet wel geplaatst voor-
komt; deze hinderpaal is oorzaak, dat
de waare ween by herhaling en langen
tyd te vergeefsch uitgeftaan worden:
in zulk een geval moet men van de
groote Handwerken der Vroedkunde
gebruik maken en zig van de Konst-
werktuigen bedienen , onder dewelken
de regte en kromme tang van den
Heere sMELLIE wel het meest uit-

munt.
$ roer. De quade plaatfingen van
’s kinds hoofd, en die leggingen van
het kind, waar in zig eenig ander deel
deszelfs aanbied dan het hoofd, zyn
ook meer of min hinderlyk voor de
verre uitwerkingen der waare ween,
vooral zoo zulks in een al te eng bek-
ken voorvalt; in dusdanige omftandig-
heden zal men meestentyds, alleen
door het kind te keren, eenige hulp
kunnen toebrengen: over de manier en
den tyd op welken deze bewerking
het gemaklykst en veiligst kan verrigt
worden, leze men de Vroedkundige
Schryvers na. |
6 r22, Het is niet volftaande dat
men alles aangewend hebbe om de vrou-
Hh 4 wen

488 j DU PONT OVER DE

wen zoo min onnutte waare barens:
ween te doen lyden als mogelyk ge-
weest is, ’er zyn nog waare Naween
die moeten bevorderd worden, op dat
de vrouwen dezelven niet te vergeefsch
en langer dan noodzakelyk is uitftaan;
zulks kan gefchieden , zoo wel omtrent
de eerste als omtrent de volgende waa-
re Naween: met dit inzigt moet men
de Kraamvrouwen, na dat zy van haar
kind verlost zyn, een oogenblik rust
en een zagte en gemaklyke legging be-
zorgen: meh doet vervolgens onder-
zoek, hoe verre de Koek gevorderd zy ;
men betast ook den buik, om door des-
zelfs bekleedfelen: heen te kunnen we-
ten hoe verre zig de baarmoeder famene
trekke; men vryft den buik zagtelyk,
men onderfteunt de baarmoeder, en
men voert ze zagtjes metde linkerhand
neerwaards , of men laat zulks door
eenen helper verrigten , terwyl men
met de regterhand een weinig aan den
ftreng trekt, en de vrouwen aanzet ,
om als zy geringe pyn of naween ge.
voelen, matig te drukken, even of zy
afgaan wilden; befpeurt men dat de
Koek met zyn middelpunt voor den
lyfmoeders mond legge, en dezen zeer

Zou-

WEEN EN NAWEENe 439

zoude moeten verwyden om ’er door
te kunnen glyden , dan zal men met
éénen of twee vingeren van de regter-
hand een der boorden van den Koek
vatten en voorzigtiglyk door den baar-
moeders mond uithalen, waar na men
de vliezen omvattende, die ook in hun
geheel zoekt te laten volgen.

$ 123. Op dat de vrouwen door
de volgende waare naween niet vrug-
teloos afgemat worden, zal het ter
bevorderinge derzelver ftrekken,.dat
men op den buik der kraamvrouwen,
op de plaats alwaar men de baarmoe-
der voelt , eenige feitels of zagte luren
vier- of agt- dubbeld gevouwen legge;
en de vrouwen dwarsch om het lyf
een laken flaa, dat men over de feitels
matig {lyf toehale en vastfpelle; dat
men verders de eerstverloste kraam-
vrouwen onderrigte, dat wanneer zy
deze volgende naween gevoelen, zy
zagtelyk dringen, even of zy een ge-
maklyken ftoelgang ftonden te hebben;
en eindelyk dat men haar aanzette om
binnen korte uuren haar water te lo-
zen, en het kind aan de borst te leg-
gen: men late ze zen iets verkwikkends

> ge

490 Je DU PONT OVER DE

gebruiken, en men rade. ze aan van zig
aan den flaap over te geven,

6 124. Al het geen ik nopens de
wyze van beftieringe en bevorderinge
der waare barens- en naween te zeg-
gen hadde, voorgedragen en dus het
ftuk der waare ween en naween myns
dunkens geheel afgehandeld hebbende,
begeef ik my tot de befchouwing der
. valfche ween, % welk het onderwerp
pn het volgend hoofdftuk zal uitma-
Ken.

TWEEDE HOOFDSTUK,

6 125. Op meer dan één plaats van
het voorgaande hoofdftuk hebbe ik de
waare ween en naween als heilzame
fchoon pynelyke aandoeningen be-
fchouwd, waar door de wyze Natuur
de zwangere en barende vrouwen op
het ernftigst van het gevaar van haa
ren toeftand verwittigt, de baarmoe:-
der en het gantfche lighaam dwingt
alles te berden te brengen, wat tot af=
wering van dat gevaar ftrekken kan;
en door middel van welken zy de baar-
moeder zelve tot famentrekking op=
wekt, en gelegenheid geeft zig van de

in

WEEN EN NAWEEN. 491

in haar beflotene lighamen te ontlas-
ten. Dan de wyze Natuur dwaalt wel
eens van den goeden weg af: men heeft
met my hier vorens reeds gezien, dat
deze waarfchuwende en opwekkende
aandoeningen fomtyds of al te geweldig
of al te gering, ja fomwylen vrugte-
loos zyn. Dat de Natuur, fchoon met
een fchynbaar goed inzigt, nu en dan
onbevoegde middelen aanwendt, en
haar oogmerk door de werkinge van
deelen, die daar niet toe gefchikt zyn;
zoekt te bereiken, zal ik in dit twee.
de en laatfte hoofddeel dezer befchou-
winge trägten aan te tonen; de reden,
van deze. misvattinge der Natuur ver-
volgens ontvouwd, en het quaad ° geen
’er uit voortípruit aangewezen hebben-
de, zal ik my eindelyk onderwinden
eenen voorzigtigen Vroedkundigen zy-
nen pligt voor oogen te ftellen, en te
betogen, dat die hier in niet beftaa,
dat hy vol verbaasdheid de misflagen
der Natuur befchouwe, maar in tegen-
deel dat hy haar weder op den reg-
ten weg zoeke te brengen, en de fcha-
de door haare feilen veroorzaakt her-
ftelle, Tot dat einde zal ik een be-
paling der valfche ween opgeven, de-
zel.

493 FJ. DÛ- PONT OVER DE

zelven verdeelen opzigtelyk den tyd
waar in Zy voorvallen, haaren loop en
aart befchryven, derzelver uitwerkin-
gen en fchadelykheid kenbaar maken,
en ten laatfte aanwyzen hoe men de-
zelven best zal kunnen tegengaan en
doen verdwynen. Ik beginne dan met
de valfche ween in het algemeen te be-
paalen.

GS 126, Die ongeregelde, zig verhef-
fende, dog niet geheel afgaande py-
nen, dewelken zwangere vrouwen fom-
wylen in den buik gewaar worden,
gedurende welken de baarmoeders
mond krampagtig toegetrokken, en ’er
niets uit dit ingewand ontlast wordt,
noemt men Valfche Ween,

6 127, Even als de waare laten zi
ook de valfche ween zoo wel voor als
na de verlosfing gevoelen, waarom zy
insgelyks een onderdeeling ondergaan
moeten betrekkelyk den tyd wanneer
„zy zig openbaren, te weten in eigen-
lyk zoo genaamde valfche ween, en in
valfche naween; waar van de eerften
zig voor de verlosfing, en de laatften
zig na dezelve opdoen, in welke order
ik ze verders in haaren aart, loop enz.
zal befchouwen,

9 129,

WEEN EN NAWEEN, 493

6 128, Verfcheidene eigenaartige ver:
fchynfelen onderfcheiden de valfche
ween van de waaren: in geenen bepaalt
zig het pynelyk gevoel meest in den
buik en omtrent den ingang of de bo-
venfte engte van het kleine bekken,
ftrekt zig niet naa het fchaam- en hei-
ligbeen, naa de fcheede en verdere uit-
terlyke teeldeelen, nog naa de liezen,
nog het binnenfte der deien uit, maar
gaat even als met een omgekeerde be-
weginge uit den buik naa de lenden te
rug: een ander teken van onderfcheid
is, dat de valfche ween, fchoon zy
van een genoegzame fterkte zyn , fchoon
de bodem en het lighaam der lyfmoe-
der zig fterk famentrekken, ’t geen
men met de hand op den buik te leg-
gen vooral by magere vrouwen kan
gewaar worden; en fchoon het maak-
fel van het bekken, ende toeftand der
uit-en inwendige teeldeelen wel gefteld ,
en ’skinds legging en voorkomen goed
Zy, egter vrugteloos zyn, te vergeefsch
en nutteloos geleden worden, zonder
aan het oogmerk van waare ween te
voldoen; want als men gedurende de-
zelven de vrouwen onderflaat, bevindt
men de {cheede droog, zonder dat ’er
die

494 _J- DU” PONT OVER DE

die affcheiding van (lym plaats hebbe,
die altoos de waare ween verzelt; de
lippen des baarmoeders mond vindt
men dik, ftyf en hard; de mond zelf
is ingetrokken en gefloten; ?er doet zig
aan den vinger van den onderzoek
doende Vroedkundigen. geen gefpanne
watervlies, geen kinds hoofd, nog ee«
nig ander gehouden deel van de baar-
moeder voor; hy befpeurt! ook niet;
dat ftaande deze valfche ween de baar-
moeder nog de vrugt in de fcheede
nederzakke; waar uit men dan den aart
der valfche ween ontdekt: derzelver
loop nu is op de volgende wyze in-
gerigt: zy ondergaan geen volkomene
tusfchenpozingen , zoo dat de vrou-
wen, die dezelven uitftaan, nooit ge=
heel en al vry van pyn zyn; deze val-
fche ween zyn aan verheffingen onder-
hevig, en dusop den eenen tyd heviger
dan op den anderen, latende zig egter al
toos meer of min gevoelen. De vrouwen,
die ‘er dikwyls mede gequeld zyn; kla-
gen dat de valfche ween iets alzoo
hevig en fnydend in zig hebben als
de waare ween, en gemeenelyk pynes
lyker en onlydelyker zyn dan dezel=
ven; en den pols dezer vrouwen vindt

men

WEEN EN NAWEEN,. 495

men gedurende dien tyd fnel, klein;
trillende en ingetrokken.

6 129. . Eenigen tyd voor dat zig de
waare arbeid openbaart, laten zig de
valfche ween gevoelen by die vrou-
wen, die ’er meest yder reis dat zy
zwanger zyn mede geplaagd worden:
het gebeurt ook fomtyds, dat in het
begin van eenen waaren arbeid nueens
waare dan weder eens valfche ween
befpeurd worden, die elkander opvol«
gen en als in één lopen; men noemt
dezen gemengde, twyffelagtige en om-
flaande ween. De valfche ween be-
houden fomtyds de overhand, fomwy-
len gebeurt het tegendeel; in het eer-
fte geval houdt de arbeid geheel op;
daar in het laatfte de vrouw waarlyk
in arbeid geraakt. Zoo by alle die
verfchynfelen nog bykomt, dat zoo een
vrouw niet op haare rekening is, word
men zoo veel te meer in het denk-
beeld geftyfd, dat zy valfche ween
uitftaat,

6 130. Wanneer er zig na de get
boorte van het kind, by aanhouden-
heid, dogook met verheffingen, onre-
gelmatige pynen in den buik openba-
ren, door de famentrekkinge der baar-

moes

496 Je DU PONT OVER DE

moeder en de krampagtige toefluitinge
van haaren hals veroorzaakt, zoo dat
‘er nog nageboorte nog kraamzuive-
ringen ontlast worden, lyden de kraam-
vrouwen valfche naween.

S 131. Deze openbaren zig zoo wel
voor als na het afkomen des koeks,
zoo dat zy niet ongerymd in Eerfte en
in Volgende Valfche naween onderfchei-
den worden; de vrouwen gevoelen de-
zelven insgelyks in den buik en om-
trent de bovenfte engte van het kleine
bekken , zonder dat zy zig ook neer-
waards naa de uitterlyke teeldeelen
uitftrekken, Staande deze valfche na-
ween vindt men ook den baarmoeders
inwendigen mond en hals gefloten, hard
en toegetrokken; nog de baarmoeder
nog het geen ‘er in befloten is, wordt
naa beneden gevoerd, maar in tegen-
deel opwaards getrokken. Allergewel-
digst en fmertelykst zyn deze valfche
naween; gedurende dezelven ontlast zig
de geflote lyfmoeder nog van de na-
geboorte nog van eenige vliezen nog
van bloedklonters.

6 131* Niet onduidelyk blykt hier uit
de overeenkomst die ‘er is tusfchen den
aart der valfche naween en die zj

vals

„WEEN EN NAWEEN.. 497

valfche -ween, even als- ik te voren
($ 33) te kennen gegeven hebbe, dat
de aart der waare naween niet van die
der waare barensween verfchilde ; waar-
omdan;ook deze pynelyke aandoeningen
alleenlyk valfche naween genaamd wor-
den, om dat zy nà de geboorte van
het kind de vrouwen vrugteloos pyni-
gen. Men wordt ook, zoo ik oordeex
le, uit het voorgemelde overtuigd, dat
de voornaamfte zitplaats der valfche
ween en naween ten allen tyden in de
baarmoeder en vooral in derzelve hals
en mond gelegen zy, die zig van daar
door middel der medegevoeligheid fom-
tyds tot fommige nabygelegene deelen
„uitftrekt. |

6 132. Hoe gemaklyk te onderfchei-
den deze valfche ween en naween ook
zyn, worden zy nogtans dikmaals met
die kolykpynen en krimpingen in den
buik verward, waarmede de zwange-
re en kraamvrouwen niet zelden ge-
plaagd worden, zoo als ik reeds (6 22)
met weinige woorden te kennen gege-
ven hebbe; welke krimpingen dan eens
één en dezelfde plaats in den onder-
buik blyven beflaan, dan weder wyd
en zyd omzwerven; men befpeurt niet

VI DEEL Li dat

498 JF. DU PONT OVER DE

dat zig de Iyfmoeder gedurende dezel-
ven famentrekke ; want de hand op
den buik plaatfende voelt nen de baar-
moeder werkeloos en niet hard om-
trent haaren bodem en lighaam; en
de vrouw onderflaande vindt men den
lyfmoedersmond in het geheel niet toe-
getrokken nog hard: dus brengen de-
ze. krimpingen ‘geen verandering hoe
genaamd te weeg nog in het lighaam
nog in den mond der baarmoeder ; on-
danks derzelver, hevigheid wordt de pols
niet fneller nog fterker , maar veel klein-
der en meer ingetrokken ; de vrouw
word niet hoog van kleur zoo als on-
der de waare ween, zy vindt zig ook
niet genoodzaakt tot dringen; fomwye
len geraakt zy van zelv aan den afgang ,
Waar door deze kolykpynen vermin-

deren of geheel verdwynen. |
„6 133. Tot haare oorzaak erkennen
deze krimpingen in den buik uitzettin-
gen ‚opfpanningen'in de darmen, en prik-
elingen in deze deelen, voort{pruitende
uit duade fpysverteringen , gistende drek-
itoffen , verzamelinge van lugt of winden,
ophopinge vän oude verharde uitdygfe-
en, belette ongevoelige uitwaasferninge ,
drukkinge van de paarmoeder op de uit-
| 8e

WEEN EN NAWEEN, 499

Bezette maag én darmen : na de ver-
losfing worden deze kolykpynen ver-
oorzaakt door de ruimte , die ’er dart
eensklaps in den buik ontftaat, als ook
door dat de darmen door de uitterly-
ke bekleedfelen en buikfpieren nu niet
zeer onderfteund zynde, door de uit=
wendige lugt en toevloeijende vogten
uitgezet worden, /

6 134. Deze krimpingen, waat over
de vrouwen, op verfcheidene tyden der
zwangerheid , voor- onder-en na den
arbeid klagen, verwekken krampagtige
famentrekkingen , vernaauwingen, toe=
fluitingen der darmen, fomtyds opge-
ftopten of beletten afgang en windlo«
zing; verhinderen de âdemhaling; door
de famentrekking van het middenrif en
de buikfpieren, die de pyn in de dar«
men vermeerdert, te beletten, _

De ondervinding leert, dat fommige
vrouwen met deze krimpingen gequeld.
worden, als zy waarlyk in arbeid zyn
en waare ween lyden ; anderen worden
te gelyk met deze buikpynen en met
valfche ween geplaagd: de kolykpy-
nen een weinig lang aanhoudende vere
wekken niet zelden valfche ween en
iaween, zoo dat het fomtyds ongemak-
| li 2 lyk

5co J. DU PONT OVER DE

lyk valt de verfchynfelen van de éénen van
die der anderen te onderfcheiden, waar-
om zy beiden de oplettendheid van eenen
kundigen Waarnemer dubbel verdie-
Nene

6. 135, Door matigheid in fpys en
drank , door eenen dagelyksen afgang,
door gematigde lighaams beweginge,
door het vermyden van koude te vat-
ten, door by tyds een darmfpuiting te
laten zetten, kan men deze kolykpy-
nen voorkomen; en door verzagtende,

windbrekende en pynstillende genees-

middelen zal men dezelven best doen
verdwynen.

6 136. Van de kolykpynen, die
my eenige oogenblikken bezig gehou-
den hebben, afltappende, vatte ik het
{tuk der valfche ween weder by de
hand, om derzelver oorzaken korte-
lyk voor te ftellen , van voornemen
zynde hier weder alles, zoo veel mo:
gelyk, tot een verftaan-en bevatbare
eenvoudigheid. en beknoptheid te bren:

en.

é 6 137. De voorfchikkende oorza-
ken der valfche ween en naween zyn;
even als ik van de waare ween en na-
ween (O9 41. 42.) gezegd hebbe, de ge-

voelig-

WEEN EN NAWEEN, Sor

voeligheid der pyn lydende deelen ;
als mede de ftaat waar in zig een zwan-

gere en eerst verloste vrouw bevindt.
De gelegenheid gevende oorzaken
Zyn mede in beide gevallen voor een
gedeelte dezelfden, dewyl ’er in het
een zoo wel als in het ander (6 53.) een
{lerke famentrekking van den ‘bodem
en het lighaam der baarmoeder; en
een drukking, fpanning, terging, ‘prik-
keling van den zeer teergevocligen
baarmoeders mond door de verfchei-
dene lighamen die ontlast moeten wor-
den, plaats heeft: dan het voornaam
onderfcheid beftaat hier in, dat de val-
fche ween en naween met een tegen-
natuurlyke fterke kramptrekkinge in
den baarmoeders mond (66 128. 131.)
gepaard gaan, geheel en al verfchillen-
de van die heilzame natuurwerkinge ,
die langfame trapsgewyze verwydinge
deszelven, dewelke men gedurende de
waare ween en naween befpeurt (6 51.).
Deze geweldige krampagtige famentrek-
king des baarmoeders mond komt my
voor de byzondere- eigenaartige- gele
genheid- gevende oorzaak der valfche
ween en naween te zyn: voor eerst,
om dat alle bovenmate fterke kramp-
Lig trek.

502 J. DU PONT OVER DE

trekkingen, hevige, onwillige en onge:
fchikte werkingen der beweegvezelen
zyn, dewelken op zig zelven geweldi-
ge pyn veroorzaken ; ten andere, om
dat de byzondere zeer flerke kramp-
trekking , die alhier plaats heeft, een
hardheid, ftyfheid, onrekbaarheid, ver-
naauwing en toefluiting in den hals en
mond der baarmoeder te weeg brengt;
waar door deze hals en mond tegen-
werkers van het lighaam en den bo«
dem der lyfmoeder worden, en de lig-
hamen, die in dit ingewand befloten
zyn ‚drukken en prangen ,evenalszy op
hunne beurt door dezelven gedrukt en
geperst worden; ten derde ‚om dat het
in den aart der hevige kramptrekkin-
gen in het algemeen legt, de natuurly-
ke en heilzame ontlastingen (waar on-
der de baring, het quytworden der na-
geboorte, en dekraamvloed ook behoo-
ren) te beletten en op te floppen door
de monden der ontlastbuizen en inge-
wanden te fluiten; het geen ook de re-
de is , waarom de krampirekking van
den mond der baarmoeder insgelyks de
geboorte van het Kind, het afkomen
der nageboorte en het ontlasten der
kraamzuiveringe onmogelyk pmaakt,

me

WEEN EN NAWEEN, so E]

Omtrent de naaste gelegenheid ge:
vende oorzaak der valfche naween in
het byzonder moet men nog aanmer-
ken, dat dezelve beftaat in de kramp-
agtige toetrekkinge en vernaauwinge
van den hals en binnensten mond der
lyfmoeder, en in de zeer fterke famen-
trekkinge van den bodem en het lig-
haam van dit ingewand ter overwin-
ninge van die krampagtige toefluitinge
van den hals en binnensten mond; wel-
ke werking van den bodem en het lig-
haam der baarmoeder nu zoo veel te
geweldiger behoort te zyn, door. dien
alhier zagte en weeke lighamen moe-
ten uitgedreven worden, die door hun-
ne gedweeheid weinig in ftaat zyn voor
zig zelven den weg te baanen.

6 138. Zoo min als ik my te voren
($ 40.) met de oorzaken der pyn in
het algemeen bezig gehouden hebbe,
even zoo weinig zal ik my nu met de
algemeene oorzaken der kramptrekkin«
gen ophouden, maar alleen dezelven
aanroeren , wanneer ik van de gene-
zings wyze der valfche ween en na-
ween zal handelen, welker uitwerkin-
gen en nadeelen ik nu ga ontvouwen,

9 139 Wanneer de valfche ween

5 li 4 hevig.

5O4 Jk DU PONT OVER DE

hevig zyn, verwekken zy in het ges.
moed der vrouwen benaauwdheid ‚angst ,
ongerustheid , mistroosting en droefheid ,
vooral wanneer zy vernemen , dat zy
die pynen vrugteloos lyden; even als
de waare ween verwakkeren deze val-
fche ween de levens- en bewegingskrag-
ten in het deel ’t welk zy aandoen ;
veroorzaken dus trillingen, fpanningen
en fterkere kramp-en famentrekkingen
in de baarmoeder en derzelve mond,
welken op haare beurt weder als oor-
zaken van volgende valfche ween ver-
ftrekken , waar door den baarmoeders
mond hoe langer hoe fterker toege-
trokken en gefloten wordende, alle
ontlasting uit de lyfmoeder belet, en
dus de uitwerking van de famentrek-
kinge der lyfmoeder, te weten de uit-
dryving der gehoudene lighamen, ge«
heel en al tegengegaan en onmogelyk
gemaakt wordt, De valfche ween ver-
meerderen ook nog den toevloed en
de ophoping van vogten in en om-
trent het pynlydend deel, fchoon zy
door haaren kramptrekkelyken aart de:
ontlasting derzelver beletten. Sneller
omloop van bloed, hitte, ontfteking enz
zyn mede gewrogten der valfche ween;

en

WEEN EN NAWEEN, 505

en door de naburige deelen gaande te
maken, kunnen zy krimpingen in den
buik , darmpynen, afgang, onophou-
delyke waterlozing , als mede opftop-
Ping van water en afgang, gelyk ook
krampagtige famentrekkingen der fpie-
ren van den onderbuik en ademhalinge
verwekken , en de vrouwen dus tot
persfen en dringen noodzaken; ja, het
geen nog gevaarlyker is, zy veroorza-
ken door haare aanhoudende terginge
en prikkelinge ontydig waare barens-
ween, °t geen dikwyls tot een bloed-
ftorting, miskraam en vroegtydige ver-
losfing gelegenheid geeft. Zoo ’er maar
weinig lamvogt in het ey befloten is ,
kunnen de valfche ween door - mids
del der geweldige famentrekkingen der
baarmoeder, die zy verwekken, de
vrugt fomtyds zeer benadeelen, derzel=
ve natuurlyke plaatfing in een niet na-
tuurlyke en ongunstige veranderen,
Vrouwen die voor de eerstemaal zwan-
ger zyn, en ook wel die meermaals ge-
kraamd hebben, worden door deze
valfche ween misleid, verbeelden zig
dat zy in arbeid zyn, roepen alle man
_te famen, brengen alles in gereedheid,
dringen en persfen geweldig, met in-

lis zigt

Zo6 J. DU PONT :OVER DE

zigt van daar door veel te vorderen,
vooral wanneer zy door onkundige vrou-
wen, die men altoos by de hand vindt,
daar toe aangezet worden, Dit zyn
de voornaamste uitwerkingen en nadee-
len der valfche ween voor den ar-
beid,

9 140. Indien de valfche ween in
het begin van- of gedurende den ar-
beid ontítaan, matten zy de vrouwen
te vergeefsch af , maken dezelven krag-
teloos van lighaam „ ongedurig van
geest, weerfpannig, ongezeglyk, wan-
hopend; zy zyn oorzaak , dat de are
beid traag of in het geheel niet vors
dere, en fomtyds * eenemaal ophou-
de, zoo dat het Kind niet ter weereld
kome, of zoo wel als de moeder zeer
veel gevaar lope, en ’er niet zelden het
leven by infchiete,

9 141. Ingevalle de vrouw, na dat
zy van haare vrugt verlost is, door
valfche naween aangedaan wordt, val-
len zy haar, die alreeds door eenen
voorgaanden arbeid zeer vermoeid en
afgetobd is, allerlastigst ; zy beroven
haar van alle vreugde en vergenoegin-
ge, doen de toetrekking des baarmoe=
ders mond hoe langer hoe {terker vo

en ;

WEEN EN NAWEEN, 507

den, beletten daar door de ontlasting
der nageboorte en geven gelegenheid
tot doodelyke inwendige vloeijingen,
waar door de vrouwen fchierlyk en op
het onverwagtst uit het leven gerukt
worden; in die gevallen vindt men im-
mers den binnensten mond der baar-
moeder kramptrekkelyk toegetrokken,
en alle ontlasting naa buiten geheel en
al opftoppende.

6 142. De volgende valfche naween
die de vrouw in haar kraambedde on-
dergaat, na dat zy reeds de nageboor-
te is quyt geraakt, vermoeien en py-
nigen haar geweldig , benemen haar
die aangename verkwikkende en nood.
zakelyke rust, waarmede een zagte en
voor de eerstverloste kraamvrouwen zoo
heilzame flaap: altoos verzeld gaat, en
waar door alle kramptrekkelyke bewes
gingen, alle gemoeds aandoeningen ge-
ftild worden, waar door de al te fnel-
le omloop van het bloed bedaard en
gematigd, en de affcheiding van het
zog zeer bevorderd wordt, De ande:
re nadeelige uitwerkingen dezer volgen-
de valfche naween komen hier op uit,
dat zy, door de kramptrekkingen in
den baarmoeders mond te doen ver-
| meer-

508 Je DU PONT OVER DE

meerderen ,‘ de kraamvloeijing opftop:-
pen, zwaare inwendige bloedftortingen ,
ontftekingen en meer andere ongefteld-
heden in de baarmoeder verwekken ;
zogkoortzen , zogverplaatfingen , bee
lette pislozing, fterke afgangen enz, na
zig (lepen.
Door het medegevoel * welk zy in
de naburige deelen opwekken, veroor-
zaken zy ook kolykpynen , krimpin-
gen ‘in den buik, geweldige brakingen,
ener en meer andere toeval-
en.
9 143. Ten befluit dezer Verhan-
delinge is het nodig, dat ik voorts aan
de genezinge der valfche ween en na-
ween nog eenigen tyd beftede , waarom
ik nu nagaan zal, op wat wyze en door
welke hulpmiddelen men de valfche
ween der zwangere- en barende-, als
ook de valfche naween der eerst-ver-
loste vrouwen op het fpoedigst, veiligst
en gemaklykst zal kunnen tegengaan
en doen verdwynen. Welk’ eenen
dienst doet die Geneesheer en Vroed-
kundige dit deerniswaardig gedeelte van
het menschdom niet, dewelke het zelve
van zulke onnodige {marten bevrydt 4
Dan om hier in wel te flagen , moet men
a

WEEN EN NAWEEN. Sog

al weder de oorzaken der valfche ween
en naween, nog derzelver uitwerkingen
niet uit het oog verliezen. j

6 144. Dewyl nu haare voorname
oorzaak in een wezenlyke kramp , ofte
in een kramptrekkelyke aandoeninge
van de lyfmoeder en vooral van der-
zelver mond moet gezogt worden, en
deze een menigte andere verre oorza-
ken erkent, zal ook, naar dat die ver-
fchillen, de genezings wyze verfíchillend
moeten ingerigt worden. Dus wanneer
een algemene volbloedigheid in het
gantsch lighaam , ofte een plaatfelyke
in de vaten der baarmoeder en nabu-
rige deelen waarfchynelyk de verre
oorzaak der kramptrekkingen en daar
uit voortfpruitende valfche ween is, zal
men de vrouw het alierbest door een
ruime aderlatinge verligting toebren-
gen, dewelke men naar vereisch vam
zaken herhalen , en waar op men een
verkoelend en verzagtend klysteer kan
doen volgen,

9 145. Indien de krampen en daar
uit ontftaande valfche ween het gevolg
zyn van geweldige en onophoudelyke
brakingen, van eenen loop of overma-
tigen afgang, moeten deze ziekten vol-

gens

5iÖ j, DU PONT OVER DE

gens de regels der Geneeskunde behan:
deld, en de gevolgen daarvan vooral
door kramp: en pynftillende middelen
tegengegaan worden. AEN

6 146. By die vrouwen, dewelken
nog op verre na den gewonen tyd der
zwangerheid niet uitgedragen hebben:
de, door valfche ween en valfchen ar-
beid overvallen worden, komt meesten-
tyds een aderlating ,een verkoelend kly-
fteer, en een kramp- en pynftillend
middel, even als in het vorig geval, te
pasfe: daarbenevens moet men zorgs
vuldig opletten , dat men alle ver-
moeijing van geest en lighaam en alle
poging tot dringen verbiede.

6 147. seen pis- opftopping, door
middel der medegevoeligheid de oors
zaak der kramp tn de baarmoeder en
der valfche ween, kunnende de pis zeef
fcherp en in een zeer groote hoeveel-
‘heid opgehouden worden, dan moet
men zyne toevlugt nemen tot het plaat-
fen des pisontlasters, die aan de pis een
uitlozing zal verfchaffen.

GS 148. Zoo de kramp en haar ges
volg de valfche ween haaren oorfprong
verfchuldigd zyn aan het lighaams ge=
ftel, °% welk aan zenuw of vrysterziek-

EE

WEEN EÉN NAWEEN, Sit

te onderhevig is, dan zal men met nut
verfterkende, en de zenuwen aange.
naam aandoenende middelen kunnen
aanwenden, als ook die geneesmiddelen
welken de al te groote gevoeligheid van
het zenuwgeftel voor eenen tyd ver.
minderen : de koortsbast, de oranje-
fchillen, de ftinkende gommen ,de cam:
phers, de bevergeil , de muskus enz,
zyn de voornaamtfte van dit foort: dan
het ongemak, % welk men verhelpen
moet , alhier een plaatfelyke kramp.
trekking der beweegvezelen zynde, zal
‘er niets het zelve meer onmiddelyk
wegnemen, dan het geen een verlam-
ming , verdoving en gevoelloosheid voor
eenigen tyd in het aangedane deel te
weeg brengt; dit doen alle verdovende
middelen, onder welken ’er geen hier
toe beter gefchikt is dan het heulfap
en deszelfs toebereidfelen, |
6 149. Zeer fterke pynen , angst
en benaauwdheid, hevige gemoedsaan-
doeningen als oorzaken der kramptreke
kingen en daar uit ontítaande valfche
ween en naween kunnende aangemerkt
worden, zal men noodwendig de gene-
zingswyze daar na moeten inrigten 5
uit dien hoofde zullen alhier ne
a Ge,

512 J.- DU PONT OVER DE

de, verzagtende, weekmakende, verkoe=
lende middelen in-en uitwendig aange-
wend van dienst zyn; het heulfap ,. °
welk een opwekkende , vervrolykende
en hartfterkende kragt bezit, behoort
wel voornamelyk tot dit foort van ge-

neesmiddelen. } |
9 150. Onvoorzigtig en ten uiterfte
gevaarlyk zoude het gedrag en de be-
handeling van eenen Vroedkundigen
Zyn, dewelke deze valfche ween als
heilzame fchoon {mertelyke gewaar-
wordingen aanziende , ze daarom niet
zoude willen tegengaan, uit vreeze van
de Natuur in haare werkinge te ftoren:
wel isj waar, dat de krampbewegingen
en haare gewrogten de valfche ween
als aandoeningen en pogingen van een
werkende Natuur of Levenskragt kun«
nen aangemerkt worden, dan dezelven
zyn ongefchikt, onregelmatig en íchy-
nen als door een blinde natuur of leven
voortgebragt te worden, dewelken der«
halven te regt gebragten beftierd moeten
worden, zoo dat men de valfche ween
geheel en al overmeestere en verdryve;
_dan zal men eerst die goede en voordee=
lige fchoon evenwel zeer onaangename
gewaarwordingen, de waare ween en na-
weer

WEEN EN NAWEEN, Sr,

ween gelegenheid geven zig te openba«
ren en den arbeid voort te zetten: men
kan geen middel uitdenken nog opge-
ven, ’t welk hier toe van een kragtiger
vermogen, van een algemeener nuttig-
heid en minder gevaarlyk is, wanneer
deszelfs gebruik door eenen kundigen
en voorzigtigen Geneesheer beftierd
wordt , dan het zuiver en eenvoudig
heulfap. Was het nodig dat ik tot
ftaving van dit gevoelen Schryvers âan-
haalde en bybragt , ik zoude my op
de voornaamfte Genees- en Vroedkun-
digen kunnen beroepen; VAN DEVEN-
TER , MEAD, YOUNG, TRALLES, VAN
ZWIETEN, SMELLIE, ROEDERER zouden
myne zegslieden zyn; ik durve derhal-
ven met éénen derzelver (vouNg) verze-
keren, dat ik nooit geen middel heb be«
proefd of zien beproeven, ’t welk te-
gen het heulfap op konde wegen in
het verdryven der valfche ween en Na-
ween,

6. 151. Mogelyk worden ‘er konst«
broederen gevonden, die de kragt van.

_het heulfap in deze gevallen verdagt hous

den, en vrezen dat men te gelyk met
het verdryven der valfche ween en na«
ween ook de waare ween en naweern
zal doen verlappen ij en fomtyds gee

_ VI DEEL hee

SIA J- DU PONT OVER DE

heel en al doen weg blyven, doordien
men de baarmoeder van haar gevoel en
beweegvaardigheid. als ’* ware geheel
berooft. Dan de ondervinding leert ,
dat deze vrees geheel ongegrond zy,
men ziet in tegendeel , dat, wanneer
het heulfap de valfche ween gantsch
en al geftild heeft, de ware ween zig
als dan laten voelen , en de verlosfing
{poedig ten einde gebragt wordt. De
kragt des heulfaps íchynt hier niet al-
leenlyk vermogende te zyn tegen de
ziekte oorzaak, die een kramptrekking
is; want de ondervinding leert ook „
dat men het heulfap onder de fterkíte
afdryvende middelen moet ftellen,
by aldien nog de mismaakt- of engheid
van het bekken, nog de groote van het
Kind, nog deszelfs quade legging, nog
eenige andere dergelyke oorzaken de
verlosfing vertragen of verhinderen,

In welke gifte en met welke omzigtig-
beid men het heulfap moet laten gebrui-
ken, is die geenen genoeg bekend, wel-
ken de Edele geneeskunst oeffenen , en
vordert dus geen nadere verklaring.

S. i52. Niet minder voordeelig, heil.
zaam en gevaarloos is het gebruik van
het heulfap na de verlosfing om die vals
_fche naween en krampagtige EE.

ine

OWEEN EN NAWEEN! 55

kingen van de baarmoeder en derzelve
hals te overwinnen, die de nageboorte
beletten af te komen; want men vindt
fomtyds, datde Koek door de vernaau-
winge van een gedeelte der baarmoeder
zelve als in eenen byzonderen zak be-
floten is.

6. 153. Van het nutende goede were
kinge van dit middel wordt men ver-
ders ten overvloede overtuigd, wanneer
men het zelve toedient tegen die vols
gende valfche naween, dewelken eerst-
verloste kraamvrouwen in haar kraam-
bedde zoo lastig vallen; dan immers
verwekt het zelve die ongeftoorde be-
daardheid en rust, dewelke alles weder
te regt brengt, en zoo voordeelig na
hevige pynen is; niet het minst gevaar
is ’er, dat door het gebruik van dit mid-
del de kraamvloed zoude verhinderd of
opgeltopt worden: het tegendeel zou-
de men door beredeneringe en onder-
vindinge kunnen bewyzen. Ziet men niet
dat voorname kundige Heelmeesters,
na het verrigten van zwaare pynelyke
en gevaarlyke operatien, verdovende,

rds

pynttillende middelen voorfchryven, en
zulks met een aliergewenfchte uitwer-
king? waarom zoude men niet insge-
lyks na een verlosfing, die altoos met
7e k 2 zeer

516 J. DU PONT OVER DE ENZ,

zeer veel pyn, angst, benaauwdheid;,
bloedftortinge en gevaar, alle oorzaken
van hevige kramppynen, verzeld gaat,
en die dus in de meeste opzigten met
een zwaarwigtige Heelkundige opera-
tie overeenkomt, een pynftillend mid-
del toe dienen moeten, tot ftilling en
verzagting der pynen in de deelen die
het meest geleden hebben ; ter beda-
ringe van voorgegane en tegenwoordie
ge, en ter voorkominge van de te dug-
ten zynde gemoeds aandoeningen en
kramptrekkingen , ter bezorginge van
bedaardhetd van geest en rust van het
lighaam „en tot voorbefchikking en voor-
bereiding van een goede veretteringe
of kraamvloed? zoude ’er niet alle rede
en waarfchynlykheid zyn om daar van
een zeer gunstige uitkomst te verwag-
ten? Zulks ter nadere overweginge aan
alle oordeelkundige Geneesheeren en
Vroedkundigen voorgefteld hebbende,
befluit ik hier mede deze befchouwin-
gen, en wenfche, dat anderen het on-
derwerp derzelven verder uitpluizen,
en op een meer voldoenende wyze ver-
klaren , en dat zy voor de barende en
„Kraamvrouwen meer nuttige raadge-
vingen en hulpmiddelen mededeelen.

Ki
GE.

tarde a

Bladz. 517
_ GESCHIEDKUNDIGE NARICHTEN,

pis

BETREFFENDE DE

BLANKE en ZWARTE JOODEN,
TE COCHIM, (1)

OP DE KUST VAN MALABARj

_ Opgemaakt, uit Briefwisfelinge met den Gouver-
neur en Directeur derzelver Kust, den Wel
Ed. Geftrengen Heer

ADRIAAN MOENS,

_Extraördinaris Raad van Nederlaudsch Indiën; en
met berichten van verfcheide Schrijveren
vergeleeken, door

ADRIANUS ’sGRAVEZANDE.

9D, <p, fa)
KS Zos KS

INLEIDING.

oor omtrent vijf jaaren, viel in ’t door-
bladeren van saLMONs Tegenwoordigen
Staat van àlle Volkeren, mijne aandagt, op
bl, 305, 306. van’ wen » betreffende't ei.

3 gente

(1) cocnrm, wordt door Valentijn gefchreeven
Cossjien , door anderen Cochin, of Kouchin,
in

518 A. SGRAVEZANDE OVER DE

gentlijke India; daar deeze woorden zijn: » De
„ Heer Hamilton (2) verhaalt iets van dic
Rijk (Hij fpreekt van KRANGANOOR), dat
» ik NERGENS gevonden hebbende, hier den
»p Lezer gaarne mededeele. In oude tijden
‘»» naamelijk, zoude het een Koningrijk ge=
» weest zijn, en een gemeene best der Jooden;
» welke eens zoo talrijk zijn geweest, dat
» Zij 89,000 huisgezinnen zouden hebben uit-
» gemaakt, die tegenwoordig noch maar ten
» getale van 49co zouden weezen. Zij heb-
» ben te Kouchineene vergaderplaats, welke
» niet ver van ’s Konings Paleis, omtrent twee
» mijlen van de Stad ftaat. In deeze worden
» in koopere plaaten, met nrBrEEUWSCH fchrift,
» de gedenkenisfen van. hun wedervaaren,
» zedert Nebuchodonofar , tot deezen tijd toe,
» bewaard; en wederom vernieuwd, als de
» alverflindende tijd, deeze op het punt

DD) ftaat

Ad

(2) HAMILTON. ’Er wordt gezicn op HAMIL=
TONS New account of East India vol, 1. waar van zich
Ook, nopens de Jooden te Cochim, bediend hebben
de Exgeifche Schrijvers van ’t vervolg der algemeene
Historie, in 4® VL, D. VL Hoofdft. bl. 527, 528.
welke’t verblijf der Tooden aldaar otk vande BABEL
SCHE gevangenisfe afleiden, En hier van gewaagde
ook de Abt G.T. RAYNAL in zijne, Hist. Philofopb;
& polit, des Etablisftmients et du Comrzerce des Europééns ,
dansles deux Indes, T, 2. L. TL C. LIV. p. 324. 325.
Ed. de Maestr. 1775 in 8, als hy dus fchreef:
23 On voit: dans le meme Fauxbourg \de COCHIM] une Co=
orsdonie ae Juifs industrieux;h* blancs , qui ont la folle pre=
zo Zention, de sy être Eiablis au temps DE LA CAPTIVI-
2 TE DE BABYLONL: mais qui certginement y font DE=
> PUIS TRES LONGTEMPS,

JOODEN TE COCHIM. 519

» ftaat van-gantsch te verdelgen. De Zeer
» van Rede zoude daar, naar zijn (te w. Ha-
s» miltons] zeggen, een uiTrrEKSEL van in ’
» Neérduitsch hebben laaten maaken. Zij zou-
» den van Manasfth afgeftamd zijn, en van
» dien [te weeten Nebuchodonofar), en door
» bevel van dien beroemden Chaldeeuwfchen
» Overwinnaar, herwaards, naa de uiterfte
» Paalen van zijn gebied, verzonden zijn.
» Hij verhaalt ook, dat zij in ceeze landen ,
„in het begin wel en redelijk gehandeld,
v in rijkdom en magt zoo ver toegenoomen
» waaren, dat zij het kleine koningrijk Kran-
» GANOOR kochten, en de vudften en Raad
‚ twee Zoonen uit een voornaam geflagt tot
» Vorsten koozen; dat eenen van deeze de
» Heerschzugt zoo ver bekroop, dat hij zij=
» nen broeder om hals hielp, wiens zoon zij-
» nen dood niet ongewrooken liet, en dat
» hier door het land weder tot eene Regee-.
» ring der Voornaamften verviel, en einde-
» lijk weder onder den Malabaar, en door
» verdrukking tot armoede, waar onder me=
» igg bezwijkende, zijn Geloof verzaakt had-
je e”

__ Het woord Nrraers, waar van zich Saf-
mon bediende, bij het uittrekken van Mamil-
dons bericht, gaf mij aanleiding om deeze
en geene Oude Reisbefchrijvingen van die ge-
westen, welke ik toen ’t naast voor de hand
had, na-te zien, of in dezelve niets wegens
de oudheid der Jooden op de kust van-Mala-
bar,zoude te. vinden zijn ; Doch ik: vond
flegts eenig gewag van Jooden omtrent de
Malabaarfche Kuit, in de Hoogduitfche Be-
Kk 4 5 Jehrei=

ee

520 A. 'SGRAVEZANDE OVER DE

„Jchreibung MARKEN port von der Morgenlän-
dern, WI Buch. C. 31 p. 324. die in ’t jaar
1250. deeze ftreeken bezocht. Maar iets
meerder trof ik aan in ’t Ztinerarium van Jan
Huige van Linfchoten 1. D. bl. 63. in Folio.
Hij reisde in dat Land in * jaar 1584. en heeft
het 43 Capittel befteed, om wan de Mooren
en Jooden in Indiën, te fchrijven, en onder
anderen dit: „ De Mooren (zoo noemt hij de

4

Mluhammedaanen} en JooveN zyn in groo=
te menigte op alle plaatfen van Zndiën; als
Goa, Cochijn, erde binnen in ’t Landt; zijn
eensdeels van ander wegen daar gekomen,
ende /ommige van afkomste Andiäanen, die
in voorleeden tijden , door de gemeenfchap
aan die zelfde Jooden en Mooren, aan die
fecten en opinie gebragt zijn. — Buiten de
Stad Cochijn,alwaar de Koning zijnHof houdt,
hebben de Jooden en Mooren haaren vrije
en wille , om haare Secten en Cerimoniën
in ’t openbaar te gebruiken: want de
Jooden hebben daar zeer fchoone fleene hui-
zen gebouwd, en zijn treffelijke kooplieden,
en van des Konings van Cochijn naasten raad;
Hebben aldaar haare /ynagogen met haare

Hebreeuwfche Bijbels en de Wet van Mofes,

gelijk ik zelve in myn hand gehad hebbe;
zijn MEEST wit van couleur, gelijk die van

Europa; hebben onder haar fchoone vrou-

wen; Daar zijnder veel onder, die daar
gekomen zijn uit het Land van Palaestina
ende Jerufalem, en fpreeken door den bank,
goed Spaansch; onderhouden den Saboth,
ende andere Joodfche Ceremoniën, en hoo-
pen noch op de komste van den ante
n

JOODEN TE COCHIM. _5aï

„In dien zelfden tijd, werd mij medege-
deeld een brief van den Wel Ed. Geftr. Heer
ADRIAAN MOENS, (Bevelhebber der Malabaar-
Jfthe Kust,tans Raad Extr. van Nederlands Indi-
ën,en nu mede Directeur van ’t Zeeuwsch Gea
nooifchap,) welke brief, uit Cochim den 14
Nov. 1771. gefchreeven, gewag maakte van
de Blanke en Zwarte Jooden aldaar; hunne
Synagogen, Godsdienstoeffeningen , oorfprong
van Jerufalems Verwoestinge, of noch ouder
gevanglijke wegvoeringe; ten minsten, dat
men volgens de alleroudfte Malabaarfche over-
leveringen vond, dat zij aldaar al van de oud-
fte tijden af geweest waaren. En ook van hun-
ne wooninge een klein kwartier buiten de Stad.
Cochim aan de Rivier, in een fraai groot Dorp -
met verfcheide Straaten, terwijl een menig-
te wat meer landwaards in woonde ; waar bij
noch waaren gevoegd tweeuittrekfels uit oude
Malabaarfche aantekeningen, zijnde het eene der-
zelver eene duistere vertaaling van een oud
Privilegie, wel eer aan de Jooden vergund,

Is eene bekende zaak, dat de zonderlins
ge bewaaring der Joodfche natie, (fchoon
verftrooid over den geheelen aardbodem) als
een onderfcheiden volk, is eene allerkragtigfte
proeve der Godlijke Voorzienigheid (3) ter
uitvoering van ’sHeeren Raad, in het Propheti-
Jehe woord ontdekt; Enwel in weerwil der
zwaarfte fchokken, die de Jooden, onder al»
le volken, reeds zoo veele Eeuwen hebben

Kk 5 moe-

(3) VOORZIEN!GHEID. Men zie de aanmerkin-
gen van B. Nieuwentijd , Wereldbefchouwing XXII, Befch,

9e 35. bl, 527

522 A, °SGRAVEZANDE OVER DE

moeten ondergaan en uirftaan. En niet min=
der dat ze is een, doorflaand bewijs voor de
waarheid der Godlijke openhaaringe in het Bij-
belwoord , en inzonderheid voor de waarheid
van. den. CHRISTELIJKEN GODSDIENST. (4)

„De overreding van ’t gewigt van dit Lew js,
wekte mij op, den 22 November 1772, ee-
nige vraagen aan den Heer MoFNs toe te zen-
den, nopens de waare gefleldheid cer Joodfche
zaakenaldaar,;ten aanzien var: hurnen vorfprong,
welken BASNAGE, (5) al van Éatomo’s vloote-
lingen „ fchijnt te willen afleiden ; terwijl zij,
volgens het bericht van VALENTIJN 6) zOu=
den voorgeeven nazaaten te zijn van de tien
Jlammen, die naa Asfyrien zijn. weggevoerd,

Bepaald. onderzocht ik, naa den inhoud der
twee. koperen plaaten in de fynagoge te Cochim;
en het wittrekjel van den Heer van Rheede,
waar van Zamiltonsmeldde.
… Inzonderheid poogde ik te verneemen, of
de. Cochimfe, Jooden, behalven ‘hunne ee
breeuwfche „Bijbels , geene. OUDE HANDSCHRIF-
TEN hadden, die tot den beroemden. arbeid

‚van

(4) CERISTELIJKEN GODSDIENST. Deftig is dit
voorgeiteld , in. drie Leerredenen van J. G,-DE CHAU=
FEPIE „Leeraar der. „Walfche Gemeente te ‚dmffere
dam over Jer. 31: 35—37- Gen,49g: 10. Mich, sar.
onder den titel: De waarheid van, den Christelijken Gads-
dienst beweezen uit dè bewaaringe van het Joodfche Volk 5

im 8° Amft. 1756.

_ (5) 3ASNAGE. Vervolg op FL Fofephus, II, D,
bl, 1316.

_(6) VALENTIJN. … Befchrijv. van Malabar, in
V.D. vaa zijn werk over Oostindië bl, 45,

TE"

JOODEN TE COCHIM, 523

VAN BENJAMIN KENNICOT , ter verzameling der
werfcheide leezingen van den Hebreeuwfchen
text, konden dienstbaar zijn.
_Alreeds in Junij 1774. ontfing ik van den
Heer Moens een uitvoerig antwoord op mij-
ne vraagen, gedagtekend den 1: September
1773: E
’De hoofdfom wan dat antwoord, lasik voor
inde jaarlijkfche algemeene vergaderinge van
het Zeeuwsch Genootfchap den 26 Julij 1774 (7)
En de aanweezende Leden verzochten, da
mijn opftel ten gebruike van’t genootfhap zou-
de worden overgegeeven. 5
Doch toen ik bezig was, ’t zelve in eenen
gefchikten vorm te. brengen, gaf de Wel
Eerw. Heer JONA WILLEM TE WATER aan mij
over twee brieven van den 24 Junij 1753 en
12 Jan. 1754. aan den Heer JOB BASTER, toen
noch in leven te Zierikzee, in ’t Engelsch
gefchreeven, door den Heer jorn cOLLET (8),
ten

(7). Verhandel, van ’t Z, Genootfchap bl, XII, der
Historie , voor ’t IV deel,

(8) jonN corLrT, was geweest een vriend en
tijdgenoot van den Hr, Baster, op de Leid/:he Hoo-
ge Schoole; hij woont in Engeland te Newbury in
Berkshire, zijnde een lief hebber en voorftander der
wetenfchappen, die tot kennis van ’ Bijbelwoord
dienen; In C,‚ NIEBUHR’s Befchrijvinge van Arabië
bl. 108. ziet men „dat hij aan ’# Deensch gezelftbap van
Reizigers, opheldering verzocht, wegens de zaamen
der Gefterntens, die Job g: 9. voorkocmen, en wel-
ke Mishaëlis in zyne 86. vraage, ook had voorge
fteld. Uit die Brieven van den Hr. Collet aan den
Heer Baster blijkt ook, dat het bericht van Hamila
ton, nopens de koperen plaaten te Cochim, (die in

’He=

S2Â A ’SGRAVEZANDE OVER DE

fen einde uit Zeeland, te Cochim onderzoek
te doen nopens de gefteldheid der Jooden
aldaar, eneenen Hebreeuwfchen brief , van hem
aan dezelve over te maaken, waar van eene
Engelfche overzetting was bijgevoegd.
Dewijl ’er op dien Hebreeuwfchen brief
geen antwoord waste rug gekoomen , ftaakte ik
toen de voltooiing van mijn opftel, en zand
eene Nebrduitfche vertaaling van dien brief
uit het Engelsch; nevens eenige nieuwe vraa=
gen uit de brieven van 7. Collet opgemaakt,
naa Cochim.
Dan, eer het antwoord van daar over
kwam, deelde de Wei Eerw: Heer Justus
Tjeenk mij mede, een gedrukt PORTUGEESCH
(9) tlukje, groot r5 bladen in 4° behelzende
een verhaal van eenige Jooden, die, in No-
vember 1685, uit Amfterdam zijnde vertrok-
ken, van den 21-tot den 28 Novemb. van ’
Jaar 1686. te Cochim waaren aan land geweest
en aldaar zeer liefderijk en plegtig waaren
ontfangen en onthaald, ten tijde van den Com-
rar mans

% Hebreeuwsch der Yooder gefchiedenis zedert Nebu-
cadnezers tijd, zouden behelzen „) ook hem aanlei-
dine hadde gegeeven tot zijn fchrijven aan de Co-
chimfthe Jcuden in 't Jaar 1754. Gelijk hij ook had
gefchreeven aan de Jooden in Chia, Perfien en
ZEthiopièn , van weike laatfte , doorde zorg van den

‚ Engelfchen Conful, in Egyptez, een antwoord in ’t
Hebreeuusch was te rug gekoomen.

(9) PORTUGEESCH. De titel is: Notifias dos Judeos
de Cocbim , mandadas por MOSSEH PEREYRA DE PAIVAs
A cuya custa fe imprimaraó. Em Amfterdam Estampado
em caza de Vry Levy, em Q de lul 5447. [zijnde ons
Jaar 1687.) Voorzien met eene goedkeuringe van
ISHACK ABQä3,

JOODEN TE COCHIM. 525

mandeur vosBurG (ro). In welk verhaal vees
le bijzonderheden (11) voorkoomen, waar door
de berichten van den Heer Moens konden
opgehelderd en bevestigd worden.

Eindelijk ontfing ik in ’ Jaar 1777. ondere
fcheiden antwoord van den 1 October 1776,
beftaande in ’t geene de voornaamften der
Jooden, (daar toe door den Heer Moens te
Cochim te faamen geroepen en naauwkeurig
ondervraagd,) op de nieuwe voorftellen uit
Dr. Colkets brieven opgegeeven , hadden kon-
nen voortbrengen.

Noch heb ik gezien, ’t geen EDUARD IVES,
(12) die den 25 December 1757. op de reede

van

(1o) vosBURG. Zijnde de Heer GELMER vos-
BURG, die aldaar van ’ Jaar 1683. tot 1688. ’t ge-
bied voerde,

(II) BIJZONDERHEDEN. Bij voorbeeld: De ge=
fteldheid der verblijfplaats en fynagoge; Een Lijst van
de Hoofden der Huisgezinnen ; De toenmaalige gefteld=
beid dier matie; ’%t getal der familiërn in verfcheide
buurten; Hunne gefthiedenis ;- Godsdiens:ige gebruie
ken; voornaamfte geleerden of Chachams; ’t vertaal-
de Privilezie van CHERAM PERIMAL; De axfwoorgess
op omtrent 5o vraagen nopens hunne Godsdienstplech=
tigheden; ook huane gedachten en gedrag nopens
den beruchten bedrieger of walfchen Mesfias SABA=
THAI SEVI; van wien zij geene andere wetenfchap
hadden, dan dat in dien tijd, dat men hem voor
den Mesfias uitgaf, de Commandeur var Cochim zijne
afbeelding had ontvangen, waar voor niemand
hunner eenige achting had betoond , en dat zij wei=
nig tijds daar na, over Mecca tijding hadden bekooe
men, dat hij zich Zwrks had laacen maaken.

(12) Reizeu van Engeland naa Indiën, ondernoo=
men

526 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

van Cochim ankerde, daar van dus fchrijfts
„ Hier zijn verfcheide Joodfche Huisgezin-
„ nen, wier voorouders op deeze plaats, door
„ de Portugeezen, toen die zich eerst in dit
» land neerzetten, gevonden wierden. Het
» is een algemeen gevoelen , dat zij afflamme-
s lingen zijn van eenige Jooden, die kort na
s de LAATSTE verwoesting des Tempels her-
» waards verreisd zijn. Te Cochim woontte
‚‚ dezer uur noch een zeker RABBI EZECHIEL;
» zijnde een aanzienlijk man, wiens getrouw-
» heid zeer geprezen wordt; hij is een bee
» minnaar der wetenfchappen, en bedreeven

„ in de ftarrekunde”.
Naderhand is mij noch onder ’t oog gee
bragt , dat BASNAGE (13), (die in ’r begin dee-
zer keuwe fchreef) gewag maakte van ee-
nen langen BRIEF, dien de Jooden van co-
CHIM , toen voor eenige iaaren in ’t Hebreeuwfch
aan de fynagoge van Amfteldam , zouden ge=
fchreeven hebben; en waar van hij een ge=
deelte opgeeft; van welken brief ook aug.
CALMFT (14) eenige melding uit Basnage
heeft gemaakt. Ik hebbe poogingen aange=
wend te Amflerdam, om deezen Mebreeuw=
Jchen

men in % Jaar 1754. door EDUARD Ives I. D. Rott,
en Utr. 1776. in groot 49

(13) BASNAGE, vervoig op Jofephus IL. D, IX. B.
Hoofdtt. XXXVII! $. 13 bl. 1925.

‚14 AUG. C*LM'T, in Disfert. de Regionibus in
geas X Tribus Israël rraductae fuut, et quem potisfimum
focum nostra aectate teneanr. Welke te vinden is, in
A. CALMETI proleg. & Disf. 1n S. fcripturam; uitgegee-
ven in ’t Latin door JO DOM MANSI, Lucae 1729.
T. Ip, 239. ef Venet. in Folio p,‚ 189,

JOODEN TE COCHIM; 52j

Jihen brief op tefpeuren, maar hebbe daar
in niet konnen flaagen; Want de Wel. Eerw.
Heer winorpus BUDDE, Predikant te Amfter=
dam , fchrijft mij den ro April 1778, dat zijn
Wel Eerw. op mijn verzoek, behalven ande=
re vruchtelooze onderzoekingen, ook door
zijnen vriend, den Heer Notaris Genitz, had
laaten verneemen bij de Heeren Parnay ims
en den => (Chacham) der Portugeefche Sy-
„agoge, of die Hebreeuwfche brief noch one
der de oude fchriften der fynagogete vinden
waare , en zoude konnen worden bekoomen:
doch had ten antwoord ontfangen, dat die
niet te vinden zij. Dat anders mij dezelve
zekerlijk zoude geworden. De Fooden waa-
ren zeer op hun fchik, dat de Christenen en
onder die een Leeraar te Middelburg, zich
aan hunne zaaken, zoo lieten gelegen leggen ;
en wilden gaarne mijn verzoek, kondenze ,
mede voldoen. Naderhand had de Heer Ge-
nilz, zich aan de vergadering der Parnasfims
van de Hoogduitfthe Synagoge, met het zelfde
verzoek vervoegd; doch bij dezelve was ook

die brief niet te vinden.
_ Ondertusfchen fchijnt het mij toe, dat dee-
ze brief dezelfde is, met dien, waar van men
een uittrekfel vindt, nevens eenige berichten
van eenen Nederlander te Cochim, gegeeven
ten verzoeke van menfchen hier te lande 5 te
vinden in de Bibliotheca Librorum Novorum,
Collecta a L. Weocoro [of Kusterus; et Henrico
Óikio (15). in welke ook verfcheide bijzonder-
he=

_ _<(I5) Bibl, Lib, Nov. T. IL Menf, Nov. & Decemb.
Belie an

528 A ’SGRAVEZANDE OVER DE

heden zijn begreepen, die ons in deeze Nas
richten, zullen konnen te (lade koomen.

Ik gaa overtot de NARICHTEN, door den Heer
MOENS herwaards gezonden, die met eene
grooter Letter zijn gedrukt, tusfchen welke
in, ik met eene Kleiner Letter hebbe inge-
voegd, tgeen, daar van werfchillende of daar
mede overeenflemmende, in de andere reeds
gedrukte Berichten, die ik gemeld hebbe, ter
opheldering of nader verklaaring wordt aan de
hand gegeeven.

GESCHIEDKUNDIGE NARICHTEN.
6. 1.

De JOoDEN, die tans te cocHrM zijn,
hebben , hoe naauwkeurig men hen
ook heeft ondervraagd , geene echte
tijdreekening- gefchied- of geflagtkundige
berichten, [nopens hun aankomst en ver-
blijf in de Malabaar] maar zeggen bif
overlevering ontfangen te hebben, dat
ser bijna 1o,ooo menfchen van hunne na-
tie, weinige jaaren na de verwoesting
van den tweeden Tempel door de Ro-
meinen, in de Malabaarfche Landen
zouden zijn aangekomen; en dus NIET

met

anni 1608. p. 268—872. No. X. hebbende deezen
tieel: Excerpta ex Epistola Hebraica , addstaque Relatione
Belgica, ex India Orientali buc transmisfa, de Judaes in
ora Malabarica degentibus.

JO ODEN TE COCHIM. 520

met Saloro’s vloot , (volgens Basnage }
NocH door de Asfyrifche wegvoering,
der 1o ftammen (naar ’t fchrijven van
Walentijn;) en ook Nier door de Babel:
Jthe wegvoering, (zoo als Hamilton op=
geeft.)

Er is een groot verfchil in de Berichten ;

zoo ten opzigt van ’t getal der geenen, die
eerst in de Malabaarfche Landen kwaamen;
als van den tijd, wanneer dit gebeurde; en-
de plaats, van waar zij kwaamen.
‚ Wat het cerar betreft; Met het geen de
Heer Moens fchrijft, komt overeen het uite
trekfel uit den Mebreeuwfchen brief, bij Sike
P. 868. noemende meer dan ro,ooo Mannen
Vrouwen, Priesters en Leviten, en daar on-
der zeer wijze Mannen. Doch de Portu-
geefche Notifiar p. 9. noemen 7o, of 2o,000
Israëlitifche zielen; en in’c Bericht van eenen
Nederlamder, by Sike p. 871. worden ’er ook
7o,ooo geteld. Maat Mamilton klom hooger
tot 80,ooo huisgezinnen, waar van ’er , toen
hij fchreef (na den tijd van den Heer wan
Rheede) niet meer dan 4ooo overig zouden
zijn geweest.

Belangende den rijp. De tegenwoordig te
Cochim zijnde Jooden, ftellen de overkomst
hunner voorvaderen in dat Land, na de ver=
woesting van den tweeden Tempel door de Ro-
meinen; die naar hunne Reekening is voor-
gevallen , in ’ 3828fte Jaar der wereld, en,
van de Christenjaartellinge 68. Daar me-
de ftemt in, ’t geen men vindc, in de Motie

Fl, REET» Li Jias

530 A, °SGRAVEZANDE OVER DE

Jids p. 9. in den Brief door Sike-uitgetrok-

ken , en in de Reize van Zves. |
En wat de praatTs betreft, van waar zij
naa de Malabaarfthe gewesten zijn overge=
koomen, het Bericht van den Heer Moens,
ende Brief , bij Sike gemeld, fchijnen te wil-_
len, dat zij wit Palaestina , regelrecht naa de
genoemde ftreeken van Andië zouden zijn gee
trokken: Maar in de Notifias, van 1686,
leest men p. 9. dit: » In ’t Jaar 4130 na de
». wereldfchepping , [zijnde ’t Jaar 369 der
» Christenen] belandden op de Kust van Ma-
» labar 7o, of 8o,ooo Israëtlitifche zielen,
sy koomende uit het RIJK VAN MAYORCA,
„ (16) daar zij gevanglijk gevoerd waaren,
| » uit

(16) RIJK VAN MAYORCA: Dit Rijk bevatte
oudtijds de Baleúrifche eilanden „ waar van de voor=
naamfte waaren Mayorca, Minorca, en Yvica met
Formentera ìn de Middellandfthe zee; doch is tans
ondergefchikt onder het Rijk van Arragon, Dit
Rijk, behoorde voortijds onder ’t Romeinfth gebied,
tot dat het in % Jaar 425 door de Wandaalen werd
overmeesterd.

Ondertusfchen is dit geheele bericht vrij wat be-
denkelijk; 7O of 80,oo0 zielen uit de Baleärifche éin
landen over te brengenjnaa de Malabaarfche kust , laat
zich zoo ligt niet begrijpen ; ten zij dit door eenen
overtogt naa Egypten of daar omtrent, em voorts naa
„Arabien, en trapswijze, door verdere optogten naa,
Indien zij gefchied; waar omtrent men alleen gisfezde
kan denken.

Indien zij vertrokken waaren in ’ Jaar 369, dan
zoude het noch geweest zijn geduurendede Romeir-
fibe Heerfthappij. De Romeinen hadden deeze fooden Zoo
wel om een of andere redenen konnen bieb

a

JOODEN TE COCHIM: 53Ì

$ uit hof land, hade verwoesting des twee=
s den Tempels.” Waar bij de Schrijver op
deh rand voegt: »- dat hij zich niet konde her=
d inneren, of de Jooden zeiden, dat- hunne
» vooroudefs vrijwillig of gedwongen , uit dit
» Rijk van Mayorca naa Andid waaren. ge-
» trokken”, Voorts is ’er een diep ftilzwij-
gen, op wat wijze, of langs welken weg, de
Jooden dien togt hebben verricht.

Maar p. to. wordt noch in de „Notifias ;
uit den mond der Cochimfthe Jooden in 1686
verhaald: Dat in ’t Jaar 4250 [zijnde der
» Christenen 489} eene ANDERE GROOTE ME-
» NIGTE VOLKS, aldaar was aangekoomen,
» zonder dat zij, die dit verhaalden , wisten
» te zeggen, VAN WAT OORD, aangezien hun
» boek Sepher Haijafar , doorde plundering
s» der PORTUGEEZEN ($. 17.) Was verlooren.

Eindelijk p. 8. was aangetekend, dat de
eerffe SPAANSCHE Joodenin ’t Jaar 5272 (zijn=
de der Christenen r5rr) te Cochim waaren
gekoomen, en zich daar hadden neergeflaa=
gen; hebbende toen eene Synagoge, fchoo=

Ll 2 ner,

als reeds onder Claudius ten hunnen opzigte was

bevoolen, dat zij wit Romen moesten vertrekken,
Hand. 18: 1.

Maar let men op ’%t Privilezie van ERAWI WAN=
MARA ($. 9.) van ’t Jaar 426, dan valt die tijd in,
één Faar, na de verovering der Saleárifthe cilanden
door de Vardaalen, voorgevallen in 425, Indiea nu
de tijd van hun vertrek, tot dat perk was bepaald,
kon men vermoeden, of welligt de Vandaalen, hen
hadden genoodzaakt, naa het waste land over te
gaan, en dus gelegenheid te verfchaffen , om vere
der op naa de Indiër te trekken, Es

532 A. SGRAVEZANDE OVER DE

ner dan de tegenwoordige, en wel zoo fref-
felijk als die te Londen. el

Hoe donker deeze berichten zijn, fchijnt
het echter duidelijk genoeg, dat voor verre
EEUWEN de Jooden een verblijf in de Mala-
baár hebben gehad. Dies de Abt Raynal,
fchoon hij ’t voorgeven dwaas acht, dat hun
oorfprong van de Babelfche Gevángenis zou-
de afdaalen , nochtans als eene ZEKERHEID
ftelt, dat Zij ALDAAR LANG GEWEEST ZIJN;
waar mede, volgens den Heer Moens de
Oudfte Malabaarfche overleveringen over een
ftemmen (17).

Nochtans, hoe oud men ook hunne aan-
komst aldaar ftelle , moet men echter groot
onderfcheid maaken, tusfchen de eerfte Joo-
den, die aldaar in een groot aantal konnen
zijnaangekoomen ; de zwarte Jooden, die van
laater tijd zijn; en de blanke Jooden , die in de
woorige en deeze Eeuwe aldaar zijn aangetrof-
fen; want (volgens de Notifias) beleeden
deeze laatfte zelvein’ Jaar 1686, dat’er flegts
twee menfchen , van die oudfle afkomste , on-

der

(17) Schoon PHILIPPUS BALDAEUS, die im ’t Jaar
1662 bij de verovering van: Cochimn , als Predikant in
% Leger der O. IL. Maarfchappii diende, flegts in ’
voorbijgaan van de JOODEN gewag maakt, getuigt
hij echter ook pe ouDHEID van hun verblijf aldaar,
Dus fchrijft hij: …„ Binnen Cochiz, en omtrent de
„ Stad, hebben van oups af, niet aileen de Ghris-
5 bi] 5
»» tenen en Mahometaanen , maar OOK DE JOODEN
2» gewoond; gelijk zij als noch buiten de Portu=
22 geefche Îterkte eene Syragoge Een vergaderplaats heb=
2 ben, Zijnde wier blank van gedaante of bruinag-
2. IS maar zwart”. Befchrijving der Indifche Kus=
ten Malabar en Choromandel bl, 114, 115.

JOODEN TE COCHIM. 533

der hen noch overig waaren, afdaalende uit
Josep AZAR, den Jaat/fen koning van Cran-
ganoor, die hun Oudgrootvader zoude zijn
geweest ; fchoon ’er noch ééne deftige vrouw,
afkomstig van Aäron Azar , met twee doch=
ters en eenen Zoon, uit dat geflagte, te Jeru-
Jalem toen waaren. Waar mede het Bericht
bij Sike p. 871. inftemt. Trouwens als men
de Lijst beziet van de Hoofden der Huisge-
zinnen, (op p. 6. van de Notifias ,) zoo blijkt
dat de voornaamflen, die in 1686 te Cochim
waaren, afftamden van Grootvaders of Oud-
grootvaders , die van Saftt, Aleppo, Damase
cus, Conftantinopolen , ook uit Duitschland,
Spanjen, en andere ftreeken van Europa en
Azia, en zelfs uit Africa, aldaar gekoomen
waaren. 15

9,2.

De Jooden, zetteden zich op ver-
fcheide plaatfen neder, naamelijk-op
CRANGANOOR (18) Paloer of (Palur)
Mladdar of. Maday Poelloettae: Doch.
de meesten van hun, hebben gewoond
OP CRANGANOOR, toen genaamd /Maho-
dewera of Mohodere-pattanam, en-ook

Ll 3 wel

(18) CRANGANOOR, Deze Stad ligt Noordelijk, 5
mijlen van Cochim, en 20 mijien bezuiden Calicut;
zij werd z5 Jan. 1602 door de Nederlanders inge-
noomen; de „Afbeelding en Befchrijving is door Pô.
Baldaeus C. XVIIL bl. rrr— „geboekt, cu bij Valeze
tijn in ’ V. D. befchr, van Malabar bl, IO te vinden.

534 A ’SGRAVEZANDE OVER DE

wel Chingel of Chingily ; maar in later tyd
Moydiricottaa

__In de Notifias p. ro. leest men dat ’er
zich te Cranganoor 15,00o zielen (zoo zij
zeggen) van KONINGLIJKE afkomst, daar on-
der, wijze mannen en van veel vermogen, nee
derlloegen ; terwijl-het overige volk zich zet-
te. in Maday, Pery, Apatnam en Cherigan-
daram; in welke laat/le plaats het graf van
Reby Samuel Alevy. zoude te zien zijn.

$. 3e

„Zij verkreegen aldaar weele gunsten
en voorrechten, bijzonderlijk van’ den
Keizer ERAWI WANMARA, anders CHE-
RONPEROEMAAL ‚- (19) Of CHERAMPEr
ROEMAAL genaamd, Ì

Hamilton, verhaalt, dat de Jooden in dee-
ze landen in het begin,. wel en redelijk zijn
gehandeld; en in magt en zijkdom zoo ver
L | waas

(19) -CHERONPEROEMAAL,.” Deeze naam, ten
minsten-’ laatfte deel. Peroemaal of Perimal, fchijnt
cene gemeene benoeming der Malabaarfihe vorsten,
te Zijn geweest, als wel Cer Pharao bij de Egypte-
naars, Want in de Algem, Hist. VL, D. p, 517. is ge-
wag van den Samorin PERIMAL, die Óoo jaaren,
voor dat de Pgriugeezen in % jaar 1498 in dudiën
kwaamen, had geregeerd. En in ’t3 en 4 D. der
reisen van den Abt de la Porte 39 br. bl. 346. wordt
ook een Oud Koning van dat Land, genaamd Perâe
val, gemeld, il zt

JOODEN TE COCHIM.. 535

waaren toegenoomen dat zij eindelijk het ko-
ningrijk CRANGANOOR kochten.

In de Notifias p. ro. leest men, dat God
die menigte deed gunst vinden in de oogen.
van koning CHERAM PERIMAL, die van Go
tot Colombo regeerde, bij wien zij, in zijn
gebied werden ontfangen, met vaderlijke lief-
de; en op dat die te vaster waare, hij aan
Joftph Rabam had gegeeven de Stad CRAN-
GANOOR, ín eene altoosduurende bezittinge
(met 3 mijden rechtsgebied ,) met zeer koning-
lijke voorrechten , blijkende-uit den Giftbrief,
op koperen plaaten gegraveerd, in de mara»
BAARSCHE taale. Waar mede de Hebreeuws
Jthe brief, bij Sike p. 869 overeenftemt,

„doch zoo, dat het gewest daar genoemd
wordt *Paw Singili, ook NID Cranganoor ;
om daar afleen te woonen, onvermengd met
anderen; dat hij hun daar een Kkoninglijk gen
bied gaf, op dat hunne koningen aldaar, in
eene onafgebrookene geduurzaamheid, zouden
regeeren; waar bij ook gemeld wordt van
den Giftbrief op koperen plaaten. ed

Van welke KOPEREN PLAATEN, Mamilton,
een zeer verkeerd bericht opgaf; te weeten’;
dat dezelve zouden zijn gegraveerd met Zee
breeuwfche Characters ;. en- dat- daar in- hunne
gedenkfchriften zedert Nebucadnezar tot .deezen
tijd , zouden bewaard worden in de Synago-
ge te Cochim, niet verre van ’s konings paleis,
twee mijlen. van de: Stad. - En dat de Heer
VAN RHEEDE eeN UITTREKSEL daar van zoude
hebben doen maaken.

…_ Doch wat ’er zij van deeze KOPEREN PLAA-
TEN zal in vervolg (6, 4—9.} duidelijk blijz
Kak ns ken,

536 A. SGRAVEZANDE OVER DE

ken, als mede , waar in dit uiTTREKSEL van
den Heer VAN: RHEEDE beftaan hebbe. ({
19, 20) | |

pes GA 9. 4. |

‚In de Synagoge der Blanke Jooden ,
gelegen een kwartier uurs van de Stad
Cochim vindt men eene befchreeven ko-

peren plaat, of. liever swee plaaten, van
rood plaat -koper; zijnde langwerpig

vierkant, breed elf duim en hoog vijf

duim, befchreeven in de breedte, aldus:

doch niet met HEBREEUWSCHE charac-
ters maar in de OUDE MALABAARSCHE
taale, die tans maar door weinige ge-
leerden onder hen, kan worden ver-
Îtaan,

In % wittrekfel van ’t verhaalt eens „Neder-
banders door Sike gemeld p. 172. ftaat ook,
dat die Malabaarfche letters veel van de he-
déndaag fche characters verfchillen ; zoo dat de-
zelve naauwlijks van de Geleerdfle konnen ge-
lezen en verftaan worden, te AT,

Doch

JOODEN TE COCHIM, £ 537
5. 5e

Doch wel ingezien zijnde, is de taal,
zoo zeer geen Oud Malabaarsch, alswel
een mengfel van driederlei taalen, als
het MALABAARSCH, TAMOELS, en TU-
LENGENS (20); zijnde de taal, die de
KOOLE Me

De

(20) MALABAARSCH , TAMOELSCH EN TULEN-
GENs, *Zoude mogelijk van eezig aut konnen zijn,
voor ’t Gezootfchap, dat onder ’t oog der Haarlem=
féhe Maatfchäppij , toelegt, op ’t uitdenken der Midden
den ter uitbreiding van het Christendom in de Neder=
landfcbe Volkplantingen , hier , ter herinnering, aan te te=
kenen: Dat de MALABAARSCHE taal wel gefihikt is „
om naar de orde der fpraakkundige regelen te konnen
worden behandeld, Volgens Millar, Hist. van de
voortplanting dan den Christelyken Godsdienst, II, D. bl.
671. De Proeven van Philip, Baldaeus, in zijne Be=
‚ febr. van Malabâr, Pp. 19O—198 zijn bekend; waar
van ook Reland, Disfert. T, II, Disf. XI. $. 6. ps
86—89 zich heeft bediend. De Deenfthe Zendelingen
hebben in die taale groote vorderingen gemaakt; En
de Congregatie de propaganda fide, te Romen, heeft op
haare drukkerij, reeds werfcheide Letterkonsten, Zoo
in de Malabaarfche alsandere laatereOosterfche taalen , die
tans noch ín gebruik zijn, uitgegeeven ; want bee
halven het Alphabetum Tibetanum, 1762, van August,
Ant, Georgius, (waar van verflag is in °t Journal
des Scavans Jan, 1766. p. 121126.) ’t geen tot een
kort begrip gebragt, 1773 te Romen is gedrukt in
89 met den titel van „Alpbabetum Tangutanum five
Tibetanum , Zijnde de taal van ’tRijk Tungut of Tibet,
gelegen tusfchen China, Bezgalen , en de Landen van
den Mogol; zoo is ook aldaar gedrukt in 1771. in
8® ’t Alphabetum Branmmhanicum feu Indostanum wni=
werfitatis Kafi, wordende toen fpoedig beloofd, pr

\ E ál.

538 A. SGRAVEZANDE OVER DE

Malabaarfche geleerden van ouds plegen
te gebruiken, in zaaken van /laat en
aangelegenheid, bijna, zoo als de geel

an-

“Alphabetum Malabaricum; ’t geen ik zoch nietheb gezien,
En uitde Efimiridi ai Roma, aangekondigd in Efprit
des Journaux, April 1777. T. IV. in 8? p. 364. blijkt,
dat in 1776. ook is gedrukt het Alpbabetum Barma=
zum, feu Bomanum, van’ koningrijk Ava en na-
buurige Landfchappen; zijnde alle voorzien met
geleerde voorredenen van Job. Chr. Amadutius, Het
ALPHABETUM BRAMMHANICUM van 177r zeer diem
nende tot volmaakiag van den arbeid van D. Mill,
wegens de Indostanfche taale, in Disfert. felect. p.

455-488; als mede het ALPHABETUM TANGUTA=

NUM Íivc TIBETANUM, van 1773 heeft de Heer
MOENS mij van Cochim toegezonden; en beide zijn
door mij wederom gefchonken aan de BIBLIOTHEEK
van ’ ZEEUWSCH GENOOTSCHAP, om tot algemeen
zut, te konnen ftrekken.

Wat de TAMULSCHE, Damule of Tamultaal betreft;
men houdt die voor dezelfde taal met de Malabaar=
fche doch in tongval zoo veel verfchillende, als %
Syrisch verfchilt van ’t Hebreeuwsch; zij wordt zoo
wel ten westen van Kaap Comorin, en in de A4aldj-
wifche eilanden , als ten oosten, te Madura, Tanjoor,
Karnataen verder op gefprooken , volgens de Algem,
of Hedend. Hist, VI. D. Hoofdft. VL. bl. 546, ’t Geen
gefteld wordt zich wel goo mijlen ver uit te ftreke
ken, volgens de Deenfche brieven, door Ff. W., Heys
man uitgegeeven F. D.bl. 199. En dat te Trankebar ,
op de kust van Choromaudel, de Tamultaal zeer in
zwang is, blijkt uit eene der gaarlijkfthe zarichten:,
van de Deenfche Zendinge, van 5 Oct. 1762, nopens
de drie gemeenten onder derzelver opzigt de Portu=
geefche gemeente, de Tumulfshe fladsgemeente, en
Tamulfdhe Landgemeente, 3

Van de TULENGENSCHE taale zijn mij geene bijzon=
„derheden bekend,

JOODEN TE COCHIM. 539

landers, verboogene Latijnfcheen Fran-

Jehe woorden , voor al in Staats en
Rechtszaaken, in hunne taal overnee-
men , en inmengen,

5 6,

De Heer MOENs fchrijft, dat hij die
plaaten zelf heeft gezien, en, aan zijn
huis, in handen gehad. Dat deeze taal,
niet, gelijk de oude Oosterfche taalen,
van de Rechte naa de Linkerhand, maar
van de Linkerhand naa de Rechte wordt
gefchreeven en geleezen,

Dit heeft A. Reband Disf. Mifc. III p. 87.
ook opgemerkt van de Malabaarfthe, gelijk
te vooren pe 80. van de Singaleefche taal,
% zelve zegt D. Mijl Disf. felect. p. 456 van
de Indostanfihe taale , zoo als mendit ook ziet
in ’c Alphabetum Brammbhanicum feu Indosta-
aum;en in het Aiphabetum Tibetanum. En even
het zelve, heb ik gevonden in eene aanmer=
kelijke wverzamelinge van Oosterfche Hands
Jihriften, welke mijn Hoog Eerw: Amptge-
NOOt JACOBUS WILLEMSEN bezit, zonder noch
te hebben konnen octdekken , tot welke
Joandtaale der Oosterlingen dezelve behooren,

9. 7.

Door de zorg van den. Heer MOENS;
et zijn

540 A. °SGRAVEZANDE OVER DE

zijn die plaaten naauwkeurig afzefchree-
wen met DEZELFDE Letters of charac-
ters, als die in de koperen plaaten zijn
gegraveerd, Zoo, dat teffens de oor-
Jprongkelijke woorden (zoo veel mogee
lijk) volgens derzelver natuurlijke uit-
fpraak met Hollandfche letters zijn over-
efchreeven, onder elk woord, om tef.
ens een denkbeeld van de witfpraake
en * tongval dier taale te geeven,

Men zier dit affchrif: hier nevens zeer naauw-
keurigin ’t koper gebragt {volgens het overges
zondene , dat nu onder ’t Zeeuwsch Genootfchap
berust) nevens eene AANWIJZINGE, volgens de
ingevoegde [ijffers, in welke taal en letters,
de bijzondere woorden zijn gefchreeven. Het
affchriftis over gezonden op wier bladzijden
in Folio, dies is deze plaat in wier colommen
verdeeld : Doch liefst zoude ik alleen Twee
colommen hebben gebruikt, in de breedte
befchreeven , indien de juiste fchikking der re-
gels, op de Cochimfthe plaaten in het overges
zondene affchrift waare gevolgd geweest.

Het blijkt duidelijk uit de AANWIJZINGE,
dat het grooifle deel van dit ftuk in de 7a-
mnulfche en Tulengenfthe, doch het minfte ge-
deelte in de Malabaarfthe taale is gefchrees
ven.

6. 8.

Wat den Inhoud van dit gefchreeve=
8 #

By bi. 54ö

A CANR Wij 2 iN 6,

BEHOORENDE TOT HÈT NEVENSTÁÁNDE

EN OE

END

CHEROM PEROE MAAL;

VERLEEND AAN

FOSEPH

RA BB

En gefchreeven in de MMa/abaarfthe , Tamulfthe ; en Tulengen:
febe Taalen3 De tusfchen inftaande Sijffers wijzen aan
welke woorden in * Malabaarsch , Tamuls of
Tulengens zijn gefchreeven.

(1) swast1 SRI, WMalabaarfche
letters en woorden.

(a) co coN‚ Tamulfthe letters
en Twlengenfche woorden.

(3) Meij, Tumulfthe letters en

woord.

(4) CONDDAAN Co, Tumulfthe
letters, en Twlengenfche
woorden.

(5)

SRI PAADACARIN , _JMala-
baarsch woord en Tamu/=
Sche letters , doch ’t woord
Sri met Malabaarfcbe let-
ters gefchreevene

(6) ERAWI WANMARA, Tamal-

fche letters, en de uitfpraak

balf Malabaarsch en Tamuls.

Van ’t woard TIROEWADDI

af , tOt WIERASAARADA MAA-

WADA, Zijn Tumulfthe let-

ters en woorden, daar on-

der de derde letter van Wiee
rasAArada is Malabaarsch.

(8) ISOEPOE RAPANAAKOE, Tú-
miulfche letters en uicfpraak :
doch de eerfte twee letters
van ISOE Malabaars.

(9) De woorden : ANJOE WAN-
NAMOEM NEDDIYAADDEIJOEM
tot CARAPOEMIKOEM ook
Tamulfche letters en. woor-
den.

Clo) KZOEWATA RANDDOE WIDDOE
PEEROM, Tamulfche letters
en Malabaarftbe woordene

(11) COEDDE CODDOETOM , Tamul-

Jebe letters en woorden.

(7)

(12) OELAGOENA _TOELAACOEL!-
IJOEM, Tamulfche letters eri
Tulengenfche woorden.

(13) wrfroM, MATTUM NAGAKATIL
Tamulftbe lettersen woorden

(14) corppiceL, Tumulfthe lets
ters en Malabaarsch woord.

(15) COWILACOE IDOEKOEM, Tumuls
fcbe letters en woorden.

(16) TOELAAIJEN IRAADEIJOEM WES
DNEMBAPEREIJOEM , Tuamule
Jibe letters en Tulengenfche
woorden.

(17) Wijders van ’t woord AAGA
tot de woorden ANJOE WAR-
NAM SANDADIJ PEERA COERI=
DI, Zijn Tuamulfche letters
en woorden; behalven de
twee eerfte letters van AN=
Jor „ en de eerfte letter van
xt woord sANDADIJ, welke
Malabaarsch zijn.

(18) sr1, Malabaarfibe letters en
woord.

(19) De woorden rPARL ARIWEN,
en ODDEA Zijn Tamulfche lee
ters en uitfpraak,

(20) Voorts volgen de naamen der
getuigen beginnende van
WENNAADDOE ODDEA COWA»
RATEN MATAANDEN , tot het
einde toe, zijn Tamulfche
letters, maar de uitfpraak
Malabaarsch,

(21) NAADDOE, Tamulftbe letters
en Malabaarsch woorde

Ca2) Zoo als bij (ao) is gemeld.

VMR RNN MO

BauAarsnaven, TMR TAR Loatsvous

„ res ( er pe

Mr,
E ke Gar WI RS

BANARR rror ade enten dare rm wiegen A3

eeh, obal as SMT EE NAR

: { At
. £
; Pi mA hi
en 5 }
mvr ze ú ë
vR AEM el KE
Peli

e OD VTA WREE ER

BANS uie Va 4f

ATAR hade dw VA vS)
SAEMRTUWER. HUID ve a Jeg raes ee
DE 4 HAAG KEAAGILE WH ì !

1 : ks =RAIR perl
MS ML gat wie At „AGI
Î Ik KS MS wia we orhed Ar MD
vindt oM, ” \ si viola rijs
WL „ine (81) KE 2E alot A Alien
a „ \ AVIA ' nrtier CO
RENTA zaet tt ö nT lr ord £ ua% a amet
WEL IB vere, Rts dg À Kuip en slktoa eh doot
Anraci R- Ë vaten is EE MER
vab gws El ils hj VA Af } Wij
rup Weken wt h
ATEN AEMTO br a MESEN

IA IB Cc VBEKAA'L t 5
5 ari ix î
Er. Ê

Pp) U WERT Orr
A keda avriut «
ë em VE
Pp ' dé fi x Et

Wvvje YUvUD
zpart AIUWEN

EUV VVI

VJo UYUvrD VUY
4 ariwen ANG

SUV VVZ WI

he oddea Codey Da,

DVVO EVYPVVPU
armen Coesapaad dy
VLIOO YISSD
vepindd -Laerkag OI
2 BS SUD SVD
lo CO) Caunddons; gund
p OT VOVSV Pp VU

ic Raad 4 Kisapa
PEERS | |

Ee het handteken: van voorn;

LE)
a
Dam
|
Un
|

VIER ber)

oddea Pawaren

\

rn | p= __ == |

í VI Deel bl.ggo. N

WE door den Mazer KCERAS WO Js Ce GI verleend aan eAsgok gek Alby

p A
RDD DS 8D LIJKS SUVVY VWUYV TY Ee een VOESUY WvD vu vB Bu vVUUD v'vujs YUwvUD
ns Je mi GO Or @ ey D Gnddaan — melakoem araadd de OCL ando apaanakoem Ewen Senda Ly bpalar naan; | wart arwen
Frar La 5 |
2D vs SID vu VO JY UV su Ue) EG UIUVEK Tzu vUBU SE) vj jo de VO VITID
Ee D Pe peadaea ziv Obrawrò _ VA dag Rn HL Goddegoem ze} peaarjapard LOERT aanmatkelkomrs, wen makel. wallo zi cddka Javaren
Gurb U uy WW Ge EE EE ‘678 SSUV VVD V5EI Skuw m8 bu88D V/vvjo YlverD UG
EE ZE, walba NOCTRAYLTA Cagaalamoerv, _ ddòewaddigoors torana, Korn, Uwer makelkom, wen. PE zekr GR Halbe
MANU) TIL zee ) , Z (e br
seut Zw smvtsrrtp We rei ER VEB 9DBu VEV SKY SUD YI YS vlg svU DVB WI
Zim Gerncot za nadda Zó aal. moer, tOrarrd widaanamoeny, LMA DOEN, 2 akel, Condda marumakel Áo PAUL, Waetoerd naaddbe oddta Codey _ Tra.
taanddi 5 } - Ei
Zr SE VIS WS ULT Sd BuVEsV S8Y WY MUY LUUBBU Vw Fugu. wv sur W Vvuju YUverD SVYVVPU
woL Sy 1 Js 0) ezoematt vandibe wilde weerom Aandad, ee TENS pj] #
úndde _ yaar Zoe wandlranmaanddijk LE ES ne ì LHA peera Coortidd, oelagom S Nd arten Cerggaaddy
werdde aard 5 7 ad, A EE LO
Gus yvussr or 8y Y W Sr ee ER SULL Wp Kvv sons En yv UBS vsa HuvwWoo UISSD
tre motvata — araarnmaandd Zot Aoyd Gedde ® Oddoetorv, oel 4 goed Loelaa, Hand FOL Er all amor, anfoc peaamagom Hhewvind der Maerka gom
Te DN
vu Stug Vb UB bYUU U of SJ wWyYy Wouw Y VOUVY U8SSW UVB Vwj SUjLGUT #380OU % pp x 5800 SUD
ibo grandaroelta naal SEL D vittom; LEE dy peera Coe idd Gaatendde dello CD Ganden: gana
2 JGV 58 bu wivdJs W USjB/ Bv Vv sa 5, Dn a VV Uv YuvwO WBY VIG VO yo Vvovsvypv'v
worattoan Delle wieradrarade mad. Ee 4) Goeddigel (5) Comdla 68 pre 60) gard arwen CO wennaaddoe wendde _ wanaa zen naaa Kärsapa
VO DEU Y Uv D4 dv S sU- UU B uw Uv vO WK UU HYUVIEGOD 1WB8BUO VUV GDU VERE
wad @ Hoepoe Repa 73 nakoe , „COC, zdoekoerv GO) welzayen iraadde, oddea Cowaraten” _Aataandden ; WA Lellapa Goet. Ev de vol ID
x ) E 4) Vr UV WVUWVUVUYW Up SS HG Jo YOvouvD BT DAE UU Garacter beduidt het handteken: van voorn:
YD 5 v8g yr vt U > X 25 j
os Noe wan namoent neddigaa CEN wedoembapere goe mt ‚ U) aag ches zb arden wennaan odea Draad E
ns OBE TEE VVI TUW SVO Dy BBW UU BVHeg AU j0 GE VVUjv Azer Âh—
7 edda. wetaaddie 2 Heydoe Coddoetom , oddta Codayd Ù_ Hirtcandders va PAIÙ
dl tyoem Ze Lyoe UL) bags g

UV YDIvggvevovwuv Vg VOV Vuy Huy Yuevo PUY vVy SUV on
moernt @ zoe VAINAPECNOON, _peg anpoe wannamoem — oeddea, Jroepoe arten & aala naaddoe oddea Maana,

JOODEN TE COCHIM. 54E

ne op de twee koperen plaaten betreft;
bet zelve behelst geenzins de GESCHIE-
DENIS van der Jfooden wedervaaren ze.
dert NEBUCADNEZARS TIJD fot nu toe , gee
lijk de Heer Hamilton fchreef: Maar
hunne PRIVILEGIEN , die zij van den be=
roemden Keizer ERAWI WANMARA
verkreegen hadden; zoo als te zien is
uit de nieuwe vertaalinge, die de Heer
MOENS den 15 September 1773 heeft
overgezonden; op welke (volgens zijn
Ed. fchrijven) gerust is ftaat te maaken,
alzoo dezelve met de witerfte naauwkeu-
righeid, en door den besten taalkundi-
gen te Cochim is vertaald,

In de Notiftas p. 12. is eene Portugeefthe
vertaaling , doch die uit vergelijkinge met dee-
ze, zeer gebrekkig is; Dit oordeelden Neö=
corus en Sikius ook van de vertaalinge , die in
verhaal van den Nederlander wordt gemeld , in
de Bibl. Libr. Nov.T. IL. p. 872. Gebrekkig was
aok de oudere nederduitfche vertaaling , die de
Heer morns in ’t Jaar 1771, herwaarts had
gezonden , offchoon men eene zaakelijke
_ overeenftemming tusfchen de eene en de ande-
re ontdekt; en die gebrekkige wertaalingen,
ook zelve noch van eenig nut konnen zijn,
ter aanwijzing van ’t geene de nieuwe ver-
taaling meer zaakelijk , dan wel woordelijk heeft
overgebragt.

Vol-

542 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

9. Ve

Volgens de nieuwe Veftaaling, luidé-
het Privilegie dus: „ Met Gods hulpe -
» die de wereld gefchapen heeft, en de

> Koningen aanftelt, denwelken ik eere,
> Wij ERAWI WANMARA, Keizer van
» de Malabaar, in het 36ófte Jaar (21)
van onze gelukkige regeeringe in het
> Hof Moydiricotta (22), verleenen dee-
5 Ze acte van voorrechten aan den Jood
> Jfoep Rabbaan, (23) dat hij mag ge-
> bruiken de wijf Couleuren (24) ain ge.

ole

(21) 3óîte JAAR» Zijnde het 3527 Kalijtjaar, vol-
gens der Malabaaren oude Jaarreekening, of in %
Jaar 426 van der Christenen faartellinge. Doch in den
Brief bij Sike p. 869. ftaat het Jaar der wereld 4250
naarde Joodfche Reekening, of der Christenen 489.
Maar dit is eene vermenging , met den tijd der zwee=
de overkomst van Jooden aldaar „ waar. van te voo=
ren ($. 1.) uit de Notifias p. IO. is gefprooken.

(22) MOYDIRICOTTA is Cranganoor.
(23) ISOEP RABBAAN, anders gezegd JosEPH RABe

(24) vijF COULEUREN; zijn Rood, Geel, Groen,
Wit en Blaauw, Zoo telt H. Reland Disf, Mifc. IL,
p. 7o. bij ’t Maleitsch woord : KOENING, Geel, ook:
VIJF COULEUREN 5 fchrijvende, dat de zeele couleur
is die der Koningen; de Groene van hunne Kinderen;
de Roode der Veldheeren; de Witte der Geleerden; en
de Zwarte der dooden en treurende. Doch de
Heer MOENS , noemt geen Zwart , maar Blaauw,

JOODEN TE COCHIM, 543

» loof voortplanten onder de wijf kas:
> enof geflagten ; (25) op alle plechtig-
„ heden eere fchoosen (26) laaten doen;
„op Eliphanten en paarden rijden;

_» ftaatelijke omgangen doen; zich van

„ de eere-uitroep bedienen, &n over
dag fakkels, allerlei mufijk inftru«
» menten , als mede een groote kieper-
» fol gebruiken; op de wegen met wit
+ linnen befpreid wandelen, een ftok-
„ ke-fpel laaten fpeelen, en onder een
ftatieus behangfel zitten: Deeze Pri«
» Vie
(25) vijF KASTEN OF GESLAGTEN; Dit zijn ge=
flagtenvan HANDWERKERS, Of AMBACHTSLIEDEN, t@
weten Azari, Timmerlieden ; Moefari Geelgieters;
Peroencolen , Smids; Sattaans, Goud of Zilverfmids;s
en Ifaver Chegos, Tijveraars, die de vocht of Sury
uit de Kokus Boomen weeten te trekken. Jaz Hui
gen van Linfchooten tekent aan in zijn Itixerario 1, D.
ce. 42. bl. 63. als een gewoonte der Malabaaren dat
de ambachten aande geflagten zijn verbonden , zoo
dat een iegelijk volgt de neering en het hande
werk van zijne ouders , zonder dat te mogen
veranderen om geenerlei maniere; enz, ’t geen ook
(zoo als men zegt) tot deezen tijd toe op de kust
eene flandvastige gewoonte is, dat elk geflagt zijn
eigen Ambagt oeffent, en op zijne zakoomelingen doet
overgaan, waar van deeze niet mogen afgaan.

(26) EERESCHOOTEN; Men verftaa EERESLAGEN s
’ Schietgeweer „ was in dien tijd, a/daar noch niet be=
kend; de oude overlevering zegt, dat men bij buiten
gewoone gelegenheden, floeg op zekere machine,
welke een geluid of gebrom gaf, als van eene zwaa-
re klok of van grof gefehut , tgeen van verre wordt
gehoord,

S4AÂ À ’SGRAVEZANDE OVER DE

5 vilegien geeven wij aan Zfoep Rab:
» baan, en aan de 72 Joodfche huisge-
» zinnen, mits dat de overigen van zij-
ne natie, zijne en zijner nazaaten be-
» veelen zullen moeten gehoorzamen,
s zoo lang de zon den aardbodem be-
» fchijnt. Deeze acte is gepasfeerd in
> prefentie van de Koningen van Zre-
> vancoor, Tekkencoor , Baddekencoor, Ca-
>» licoylan, Arengoot, Samorijn , Pale-
» atcherij en Colastrij, gefchreeven door
s den Secretaris Calembi Kelapen, anno
5» 3491 van Kalijogam (27). 5

Id

(27) KALijoGAM: De Malabaaten hebben drieer=
leiTijdreekening; (1) Sommigen, doch weinigen vol-
gen die van Pedoe Baypin dat is zieuw Baypin , Zijnde
een eiland, tegen over de Stad Cocham opgekoomen
van welkers aazfpoelinge deeze telling begint, met
het r3ggfte Jaar van onze Reekeninge. (2) An=
deren houden zichaan de Tijd Reekening van de
Stad Coilan, beginnende met het Jaar 824. zoo dat
hun Jaar 953 isonsJaar1778. (3) Terwijl de mees=
ten reekenen van de wereldfcheppinge. Doch hier vere
menigvuldigen zij de Jaartallen geweldig. Zij maa=
kan van de fibeppinge af tot aan haar einde wier tijd=
kringen : De (Kreda of) Kritajogam van 1,728.0005 de
(Treda of) Tritafogam , 1,296,000 Jaaren; de (Tiwee
karra of ) Dwaparoejogam 864,000 Jaaren , en de
CKallen of) Kalijogam , of (volgens Valentijn V. D.
bl. 44.) Kallinjum 432,000 Jaaren. De drie eerfte zou=
den reeds zijn geëindigd, de vierde Kalijogam loopt
noch. Onze Christelyken Jaartelling begint in ’t

jaar

JOODEN TE COCHIM. 545

Ik laat hier volgen eene PORTUGEESCHE vers
taaling welke in de Notifias pag. 12. voor
VI. DEED. Mm kome;

Jaar 3ro2 van dien vierden tijdkring, Dus verre ’%
bericht van den Heer MOENS.

Doch Valeztigz bl. 44. geeft noch eene andere tel=
ling van 18 Wereld Eeuwen , die te zaamen bedraagen.
zouden 10,720,486,4co Jaaren, doch waar van de
I4 eerfte Eeuwen den dichteren, en aan anderen
“de naamen der vier laatfte bekend zijn. Wat de
wier boven genoemde tijdkringen betreft, fchrijft Valez=
tijn dat de Malabaaren hun tijd in zekere Artus (of
Leden) van 6Óo Jaaren verdeelen.

Dit kan klaarder worden, als men den geheele
gread van hunne Reekeninge , die allezins beuzelachtig
is, inziet; zij ftellen vier zijdkringen der aarde, naar
den omtrek van de 12 Zodiaks tekenen, elk van 3a
Graden, zijnde tefaamen 360, Deeze, verdeeld door
6O minuten of (lerrekundige uuren , brengen voort.21600,
nu willen zij, dat in elk der vier kringen, de [chep=
fels eene bepaalde lengte van flatuur en leeftijd hadden,
en door die maat van lengtede 21.600 vermenigvuldigd
zijnde, vinden zij ’t getal van de jaaren der tij dkringen ;
dus in den verften tijdkring Kreda of Kritajogam, zoude
delengte zijn geweest 80 kubiten of 120 voeten > en
de leeftijd ro,ooo Jaaren ; Als nu door 80, vermenig=
vuldigd wordt dezelfde e1,6oo ‚, maakt dit 1,728,0005
In den tweeden kring zou zijn geweest de lengte van
Go kubiten ; daar door 21,600 vermenigvuldigd , geeft
1,296,000. In den derdez kring zoude de lengte maar
4o,geweest zijn,geevende in de vermenigvuldiginge
van 21,600, juist 864,000, En in den /aatften kring van
Kallen of Kalijogam, alsmen de 21,6oo doorde lengte
van 20 vermenigvuldigt geeft dit 432,0co. Nu, in %
Jaar 1777 waaren van dien laatften kring verloopen
4878 Jaaren, zoo dat de aarde, naar hunne telling,
noch '427,122 Jaaren zoude moeten {taan , zoo de :if
den, om der menfchen boosheid , zief verkort lar Se)

Ge

546 A. 'SGRAVEZANDE OVER DE

Zane. 2. Joasty fry Con macodam Costry,

°Cquer. dizer Louvores afeus Deozes) Go=
” 9 verpando Pagarem Irabij. Barmem muîtos
fecolos de annos com cetro nas maos, no
» fecundo anno de quatro plicado trintae
» feis, no tempo que afistij em vergicotu,
». Pascij esta que fe chama vira, virada, a
» Joftpho Rapano com autoridade de diviza
» de cinco Corres, Tiros, Elefantes, e Cavan
s lo, honra, e cinco Gôrree em tudo, to=
» cha de dia, alquetifar de Roupa Branca pe-
los Caminhos, Andol, Sombreiro, Tambo=
„ru de Baddaga, Trombeta, Tambelino,
» Arco, ornamento de Arco, honra de Lans
» far be:tila e fuilo Pello ar, dando vivas,
ss e@ mais 72 cazas, Renda de Pezo, fercn de
Cortina, eos Maradores do Bazar naö Paga-
» raö nemhua nafelagem nem foro, udo y-
» {to temos dados por olha de cobre a „Jofe-

pho

Nd

S

Deeze nadere opheldering, is ontleend uit eenen Brief
van den Heere ADR. Jot. FRANKEN, opperhoofd
van Battikolao, den 20 Januarij 1777 van daar aan den
Heer L. goMMmeE te Middelburg gefchreeven. Men
kan hier uit oordeelen , over de losfe gronden waar
op der Malabaaren Jaarteliinge van de oudheid der
aarde rust. Mogelijk zoude men ’t bij de Chineezen
ook zoo vinden, die het Jaar voor Caris Cus SSI,
noemen ’t Jaar 88.637,58 867. over welke Jaartellinge
Andr. Mullerus Gresffenbagiug in comrmentatione Aipoabe=
tica ae rebus Sinarum P.Ó. Zijne gedachten dus uir-
Arust: ‚, Porro Stupendus ille annorum numerus, quem
2 Sivae comminiscuntur non tam CHRONOLOGIË

uam RHETORICE intelligendus est, arbitror,

oufueverunt enim nihil non AMyriadibus depura=
33 eres quod wah extollere amants”.

JOODEN TE COH. 547

» Pho Rapano, eo lugar chamado a Anife bas
» naö uddeur , e a feus filhos e filhas fobrin=
wv hos e jenros, ea feus decendentes em
» quanto alva, e mundo durar , toda afima
» feito em nozzo prezencia. (Testigos! Cobu-
» ratem Matanda, fenhor de Benada, que
» he Trinancur3 Codda Chirigandem fenhor
» de Bimbaladana, que he Badakuencur ; Mas
» nabiel Manabien, fenhor de Eralnaddu;
» que he Reyno delamori; Racrem Chatem
» Jénhor de Balenadu;, Codda Iraby, fenhor
»„ du terra chamada meddur muncur Marquem
» Chatem , escrita por Bannel chery Caddem;
» cuda Polnaya, Quelaby Quellapem”,

Uit de vergelijkinge van deeze Portugees
„Jehe vertaalinge met het Privilegie, blijkt dui=
delijk, hoe donker ook deeze vertaaling zij,
dat in de nieuwe wertaalinge, die hier voo-
ren is gefteld, de woorden: ,, Deeze acte
» is gepasfeerd in prefentie van de koningen
s> van Zrevancoor, Tekkencoor, Baddekenkoor ,
s, Calicoylen , Arengoot, Tamoryn, Palect-
» chery en Colastry, gefchreeven door den
» Secretaris Calembi Kelapen”. niet zijn ee-
ne woordelijke vertaaling, maar eene zaake-
lijke Historifthe opgaave der getuigen, met
den eigen ftijl des vertaalers.

Ook worden in het Portugeefche gemeld ons
der de Privilegien , wrijdommen van Schattin=
gen, en belastingen, die in ’ affchrift der Ne-
derduitfche verraalinge niet ftaan, maar mo-
gelijk, in ’t affchrijven zijn overgeflagen, of
in ’t Portugeefche ten onrechte ingevoegd.

Insgelijks wordt het woord NAZAATEN, in
het Portugeefch in bijzonderheden uitgebreid;

Mm 2 als

548 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

als zoons , dochters , neeven , aangetrouwde kins
ders, geen ik op foortgelijke wijze, fchoon
eenigzins anders, ook vinde in eene anderzins
gebrekkige Nederduitfche vertaalinge, te vooren
in November 1771, door den Heer Moens
overgezonden, waar in men leest achter ’%
woord nazaaten deeze woorden: a/s zoons ,
dochters, neeven en nichten , mitsgaders ande-
re zijde maagen.

$. 10.

_ De Jooden hebben eenen langen tijd
_te CRANGANOOR in grooten woorfpoed
geleefd,

De Heer Moens fchreef den 14 Nov. 1771
uit Cochim dat zij omtrent rooo jaaren onder
% Rechtsgebied van den Malabaarfchen Ket-
zer waaren gebleeven ; zoo leest men ook bij
Sike p. 869. dat hunne Regeeringsvorm dui-
zend Jaaren geduurd hebbe, in welken tijd
zij LXX Koningen zouden hebben gehad.
Doch men denke aan zulke Koningen , of Ko-
ningsjes, als men oudtijds in Canaan, die
over ééne Stad, en derzelver onderhoorigen
Rechtsban , gebied oeffenden, Jofua XII: g—
3L., pleeg te hebben; want $. 3. is dit Rik
bepaald op de Stad CRANGANOOR, ‚en een
—techtsgebied van 3 mijlen. Hoedanige Koe

ningrijken men ’er veele in de Malabaarfche
Landen heeft; waar van Jean Ribeyro Histoi-
re de VIsle de Ceylan , vertaald door den Abt
de Grand, Amf, r7or in 8* Chap. IL. p. 3.
ne gl ie fchrijf

JOODEN TE COCHIM, 549

fchrijft: „ Dat van de Zoutrivier tot Kaap
s, Comorin, in eene ftreek lands van 140 mij-
s‚ len lengte en 15 of 17 breedte, ’er 15 ko-
s, ningen waaren, onder welke die van Ca-
>, nara, Tula, Cananor, Cochim, Pallur,
„> Changatte, Achinota, Porca , Coulaon, en

»» voor al de Samorin , de voornaamfte waa-
ss Ten”

Ö. In

En wanneer de Jooden door de Hei-
denfche Landworsten, met veele voor-
rechten begunstigd in Rijkdom en aan-

zien toegenomen waaren, maakten zij
op de vier te vooren genoemde plaat-
fen hunner wooninge (G. 2.) maar bij-
zonderlijk te CRANGANOOR, uit de Zn-=
landers, veele Joodengenooten, zoowel
als van hunne gekochte flaaven,

In de Notifias p. 8. leest men, dat één der
Jooden een voorgaam en magtig man, ervaa-
ren in de wet, het Joodendom onderwees aan
wijf en twintig zijner flaaven, aan welke hij
vrijheid en eene Synagoge gaf,

9. 12,

Van deeze Profelyten of Foodengenoo.
ten zijn zekerlijk de Zwarte Fooden af-
komstig, hoewel niet kan ontkend wor-

Mm 3 den,

550 A. °SGRAVEZANDE OVER DE

den dat ’er eenige door vermenging
met de Indiaanen zijn voortgekomen.

G. 13.

Doch de BLANKE Jooden zeggen (vol-
gens hunne overlevering) dat deeze hun-
ne Zwarte Geloofsgenooten, hen in ge-
tal zeer verre overtreffende, in de vijr-
DE EEUW (28) zoodanig het hoofd op-
{taaken,, dat zij niet alleen “bij alle gele-
genheden met de Blanken GELIJKSTAN=
DIG: wilden geächt zijn, maar ook eene
onderlinge „Huwelijks: vermaagfchapping
begeerden ‚-tusfchen hen en de anderen;
waar uit eén bewige oorlog; ten nadeele
van de Blanken was ontftaan „ja hunne
geheele. ondergang. zoude gevolgd zijn,
indien zij.niet. door den worst des Lands
onderfteund , en de Zwarte Jooden tot
hunren pligt gebragt waaren geworden,
zedert welken tijd, zij zich niet alleen
van de Zwarten hadden afgezonderd,
maar ook niet willen toelaaten, dat. de

Zware

(28) vijFDE EEuw. Dan zoude dit al korts na
het »verieende Privilegie van ERAWI WAÁNMARA
($. Q. Aant: 21.) moeten zijn voorgevallen; % geen
wat bedegkelijk voorkomt, hoe de Zwarte Fooden,,
in ZOo kortentijd, Zoo zeer konden zijn vermenig=
vuldigd.

JOODEN TE COCHIM, Ssst

Zwarten in der Blanken Synagoge den
Godsdienst zouden waarneemen ;-waar-
om deeze beide, tot den huidigen. dag

toe, hunne bijzondere verzamelplaatfen

re synagogen tot den Godsdienst -heb-
en, LM | He

In de Notifias vindt men p. rt. ook een
verward bericht wegens den opftand der
Zwarte Fooden. En boven dien een verhaal,
nopens ’t verlies van’ ’t Rijk van Cranganoor,
veroorzaakt door zweedragt- tusfchen #wee
Broeders van Koninglijke afkomst, die te faa-
men het bewind geffenden, in welk gefchil
de Vorsten des lands zich mengden; waar door
groote verwoesting onder de Jooden was aan-
gericht, en eindelijk de laatfte Koning Jofpb
Azar, (Ge-1.) (dien zij als de 7afte tellen)
naa Nado ostvluchite, en zich vervolgensnaa
Cochim begaf. Men zie ock Salmon bl, 306,
en ’wvervoig der Algem, Hist. bl, 527. uit Har
milton, nevens den brief bij Sike p. 870.

$s 14e

— De Heer MoENs heeft van dien Broe:
dertwist ‚niets bijzonderlijk gemeld,
maar bericht dat de fooden (behalven
dien Zwaaren fchok, dien zij in hun ge-
meene best „ doorden opfland der zwar
te Jooden geleeden hebben) voorípoe-
dig te Cranganoor hebben gewoond tot

Ws Mm 4. dat

%

552 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

dat de PORTUGEEZEN, (29) daar te lan:
de, zijn aangekoomen; die over hen,
zoo veel geweldenaarijen oeffenden ,
dat zij genoodzaakt wierden, in *t jaar
1565 , dat goede land van hunne vreem-
de!ingfchap, te verlaaten, en hunnen
toevlugt, onder de befcherminge van
den Koning van Cochimte neemen; die
hun een fluk lands gaf langs de rivier,
aan de rechte zijde van zijn Paleis ge-
legen, om daar hunne huizen en Syna-
gogen te bouwen. 4

n

(29) PORTUGEEZEN. Deeze zijn in ’t einde der
158 , en ’t begin der 16e Eeuwe, op de Malabaar=
Sche kust gekoomen, volgens Valentijn V.D. bla
I5 — 20. Zij haalden fpoedig veele Malabaaren o=
ver tot den Roomfthen Godsdienst , en bouwden vee=
le kerken. De Heer morns heeft mij den 1 Oc=
ber 1776, een overbligfzel daar van gezonden, be=
ftaande in een aan de kanten afgebrooken oud luk
hour. zijnde cen Bordeken met een INGEHOUWEN
OPSCHRIFT , dat op het bovezfte gedeelte van cen
Roomsch kruis pleeg te ftaan, lang 14 en breed s£
duim; Het geen men zegt, dat door de Hollan-
ders, toen zij in ’t jaar 1662 Craxgaxoor van de
Porzugeezen naamen,) in eenen hoek van een ka=
mertje , onder andere oude itukjes hout , was ge=
vonden. Men meende , dat het was van een
kruis , dat dour de Portugeezen „ bij hunne eerfte
komst aidaar was opgericht. Het zeldzaame van
opfchrift op dit Bordeken 1s, dat men ’er ziet op
leeze de viergewoonevoorverteErs, I: Ni: R: Ls
(zoo als gemeenlijk , en ook daar, ten platten
lande, doorgaans op de kruisfen wordt geleezen)
Maar Zelvs HALVE WOORDEN , €en wel in eene

VER=

u

JOODEN. TE COCHIM. 553

In de Notifias p. 7. wordt de woonplaats
der Jooden bij de Riviere, op dezefde wij-
ze befchreeven.

6. 15.

“Te dier tijd waaren er VIER voórnaa:
me hoofden onder hen, op wier kosten
hun Zempel gebouwd werd, naamelijk
SAMUEL CASTIEL, DAVID BELILE , E-“
PHRAIM SALLA, €En JOSEPH LEVY.

De Afkoomnelingen uit drie van deeze wier
geflagten worden in de „Notifias van 1686
Mm 5 pe. ós

VERKEERDE richtinge, van de Rechte naa de Line
kerhand op deeze wijze:

’t geen omgekeerd zegtI, NAZAR. REX, IVDB.
of nu die OMGEKEERDE wijze van voorftellinge, zij
gefchied om der Jooden, of om der Heidenen wil,
of om axdere redenen, is mij niet bekend. Het
fluk zelve , heb ik in handen van ’t Zeeuwsch Ges
mootfchap gegeeven. |

554 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

pe 6. noch genoemd; Als, uit het geflagte van
CASTIEL: Elia en Dawid Castiel, wier overs
oudgrootvader uit Castilien was, nevens Sem-
tob Castiel; uit het geflagte Beurre: Hacham
Rabbi Haim Bekilia, wiens oudgrooivader
was van Saffet, Haim Belilia Hazan, een
vaardig fchriftgeleerde , wiens oudgroatvader
was van Zileppo, en David Beliha, wiieus
grootvader was van Jerufalem, En ’ geflagt
van Jofeph rgv1, fchijnt te zijn overgeblee-
ven in den Meduihar, David Levi wiens
grootvader was uit Duitschland. Doch * gee
flagt van sALLA wordt aldaar niet genoemde

6. 16.

_ Maar door den overlast en gewelde-
gaarij der PORTUGEEZEN, die zij ook
hier te Cochim moesten ondergaan ;,
zijn zij in eenen armoedigen en bedrukten
ftaat gebleeven, dewijl zij geene vrij-
heid hadden, om hunne broodwinning
te zoeken; tot dat de Nederlanders al-
daar zijn aangekoomen, in ’t jaar 1667 ,
wanneer zij zich aanftonds onder der-
zelver befcherminge begaaven.

OR A

Doch dewijl de Nederlanders „ tot
„groot hartzeer en ongeluk der fooden,
na dat zij de Stad cocmm, En
E

JOODEN TE COCHIM. 555

de eene maand, vruchteloos belegerd
hadden , wegens de onzekerheid van eene
goede uitkomfte, fchaarsheid van benoo-
digdheden en het te gemoet zien der kwaa-
de Mousfon, de belegering moesten op-
breeken en vertrekken, om bij betere
gelegenheid weer te keeren, zoo moes-
ten de Fooden, in dien tusfchentijd „ook
voorwerpen worden van der PORTUGEE-
ZEN wruake ; want, aanftonds na het
vertrek der onzen, zonden de Portu-
geezen eenig krijgs-volk, naa de buurt
of woonplaats der Fooden, die veelen
van deeze Natie om ’ Leven bragten,
en hunne huizen en Synagogen verniel-
den; terwijl de overgebleevenen zich op
de vlugt begaaven Landwaards in, en
daar onthielden, tot de wederkeering
der Nederlanderen; wanneer zij tot de-
zelve overkwaamen, verzoekende om
beftherming, welke zij ook werkreegen ,

en tot noch toe genieten.

PHILIPPUS BALDAEUS heeft de herhaalde be-
legering van Cochim, in welke hij zelf tegen=
woordig ‘was , omftandig befchreeven ; de eer-
fle: belegering Cap. 18. bl. 114118 in Febru-

arij 1662, geduurende eene maand; bij wel-

kers’ opbreeking inden nacht, een-Jood, hun
zonderling nuttig was, om den vijand te ver-.

Íchalken, door in de Zegerplaats der Neder-

lan-

596 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

landeren , den geheelen Nacht, in welken zij
reeds in flilte, zich aan boord hunner fchepen
hadden begeeven, op de klok, de gezette uu-
ren te flaan, ten einde de Portugeezen geen
achterdocht zouden hebben, dat het beleg was
opgebrooken. En de tweede belegering, ache
tervolgd van de veroveringe der Stad, Cap. 19.
bl. 120—123 in November 1662, onder *t be-
ftuur van den E. Heer RIJKLOF VAN GOENS.
Van de plunderinge der Portugeezen , tusíchen
Februarij en November 1662 maakt Baldaeus
geen gewag, waarfchijnlijk om dar die in zijn
afweezen, gefchiedde; maar dezelve wordt
ook in de Porvugeefche Notifias p. zo. aange-
roerd,.

6, 18.

Bij gelegenheid , datde Jooden zich ,
onder de befcherminge van de Neder-
landers begaaven, in “jaar 1663, was
onder hen als hoofd, onder den naam
van MODELIAAR, een hunner natie ge-
naamd CHEMTO CASTIEL , een nakco-
meling van eenen der vier voornaame
hoofden, ftichters van hunne Synago-
ge te Cochim, (Os 15.)

MODELIAAR, Of Modiliar , is een amptnaam;
Jean de Ribeyro in zijn Hist. de Ceylan,
vertaalt dien door Colonel; zulk een is onder
„de Singaleezen van groot gezag. In de No-
tifias p. 3 en 6. wordt die naam gefchreeven

/ ME

JOODEN TE COCHIM, 557

MEDULAR EN MEDULHAR en vertaald Capitao ;
als mede gezegd p. 9, dat de Medulhar, zijn-
de in dien tijd, David Levy, eenen Stok
droeg, met eenen gouden knop, en daar op
% wapen der Oostindifche Maatfchappij.
’% Schijnt mij toe, dat de naam van CHEMTO
Castiel die in 1663 Modeliaar was, dezelfde
naam is, als ($. 15.) semrToB Castiel, zoo als
die in de Notifias p. 6. wordt genoemd , doch
wat verboogen.

6. 19.

Wat nu aangaat het UITREKSEL, van
den HEER VAN RHEEDE; (6,3). De
Heer MOENS, daar na gevraagd zijn-
de, heeft het zelve woordelijk overge-
zonden. |

De Heer Hendrik Adriaan VAN RHEEDE,
diende als Pendrig de E‚ O. Indifche Maat-
fchappij, bij t belegeren van Cochim, en
nam in Februarij 1662, de oude koningin van
Cochim gevangen, Baldaeus bl, 116. In ’%
vervolg was hij COMMANDEUR van de Mala-
baarfche kust van ’t jaar 16711676. en kreeg
den Heer Jacob Lobs ten opvolger van ’%
jaar 1676 tot 1678. Men zie Valentijn V.D.
bl. 46. hebbende naderhand den post van
Gewolmagtigden Heer of Algemeen Commisfaris
op Negapatnam bekleed in 1687. bl. 5—7.
Van hem is bekend de Hortus Malabaricus in
12 vol. aangetrokken door Reland Disfert.
Miscell. TIL. P. 88. / ì

n

558 A. SGRAVEZANDE OVER DE

‚„In-den Zegenwoordigen Staat van alle Vol-
ken ITL. D. bl, 306 wordt gezegd, (uit Za-
milton) dat de Heer van rnreve, van de Ko-
Een PLAATEN in de Synagoge te Cochim,
Si uirrreEKseL in ’ Nederduitsch had laaten
maaken. ;

Doch in ’t vervolg der Algemeene Historie
wordt dit, uit dien zelfden Mamitton dus op-
gegeeven : Dat de Heer van RHEEDE, Om-
trent het jaar 1695 EEn KORT BEGRIP VAN DER
JOODEN GESCHIEDENISSE in ’t Nederduitsch had
vertaald.

Het een en ander geftelde wijkt af van de
rechte waarheid. De zaak isdeeze: De Heer
van RHEEDE heeft iets, nopens de Jooden op
% Papier gefteld; doch ’ is geen wittrekfel ee-
ner HISTORIE Op de KOPEREN PLAATEN, want
die plaaten behelzen alleen het Privilegie van
Erawi Wanmara, en geen Histories Maar
“ is eene Memorie, die zijn E., ziet in ’ jaar
1695, maarin jaar 1677, naliet, ten nutte
van den Heer ross zijnen opvolger.

6. 20,

Het overgezondene UITREKSEL luidt
dus: |

) EXTRACT uit de, op Ma-
„ Jabar nagelaatene memorie,
door den Heer Commandeur
> VAN RHEEDE, aan den Heer

JA

9
EE)
2
2
Dl

‚2

ED)
2)
2
2
2)
5
5
2)
»
9
»
DJ
9)
5)
2
»

JOODEN TE COCHIM, 559

» JACOB LoBs, onder dato 17
» Maart 1677,

5 Het wierdedeel der Inwoonderen
zijnde vreemdelingen, die in zeer groo-
ten getale in deeze Malabaarfche lan-
den verfpreid zijn, en die wederom
in vier geflagten onderkend zijn,
JOODEN , Mooren, Canarijns en Chris-
tenen.

„ De jJoopEN zijn zeer langen tijd ;
hier ín deeze gewesten geweest, en
wordt al gereekend, tot op den tijd
der BABYLONISCHE GEVANGENISSE ;
zij hebben overa/ daar zij woonen ge-
heele flraaten, en als kleine dorpen,
wel van fteene huizen betimmerd, en
leven geheel vrij in de oeffeninge van
hunnen Godsdienst, op werfcheide
plaztfen met prachtige Synagogen ver-
zien; hunne handeling is koopen en
verkoopen ; draagen geen geweer,
maar worden door de Vorsten der
landen befchermd; zij zijn door men-
geling met inlandfche Vrouwen en den
langen tijd, tot een groot volk ge-
Wtden.

In deeze Memorie, maakte de Heer van

RHEEDE, Wel gewag van de Babelfche Gevan-

wi se

560 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

genisfe: doch zonder eenige bijvoeginge van
omftandigheden, ter {taving van dat begrip.

Het bericht van den Heer morns heeft meer
waarfchijnlijkheid, om dat de Jooden , door
hem, op dit punt, opzettelijk zijn ONpER-
ZoCHT, en zij hunne aankomst niet hooger
reekenen, dan Na de Romeinfthe verwoesting.
Daar mede flemt over een ’t uittrekfel uit den
Hebreeuwfchen brief bij sik p. 868. en in de
Portugeefthe Notifias, vindt men wel bericht
van ’t aankoomen der Jooden , in de Malabaar ,
op verfcheide tijden ({. 1.) maar de vroeg fle .
tijd is ook daar, eerst Na de verwoesting van
den tweeden Tempel.

6-21

Belangende de tegenwoordige gefteld-
heid der Jooden zoo te Cochim als daar
omtrent, heeftde Heer MoENs verder ge-
meld, dat de Blanke en Zwarte Joo-
den op die kust meest zijn gegoedde lie-
den, zich geneerende met den koop-
handel.

Dit getuigde ook de Memorie van den Heer
Van RHEEDE, en de Notifias p. 7,

6. 22

Dat zij ftiptelijk den Sbbatb, - nevens
alle Feeften en Plegtigheden van nee
oads=

JOODEN TE COCHIM; 36T

Godsdienst waarneemen , die bij de
Jooden worden gevierd,

De Notifias ftaaven dit; want de Amfter=
damfthe Jooden, (daar in gemeld) waaren in
November 1686. bij Cochim, op den Sabbath
in de Synagoge; daar na aan de overzijde der
Riviere ; te Anguicaymal hadden zij in twee Sy=
nagogen den Godsdienst bijgewoond, in deeene
bij’t morgen , en inde andere bij ’t avondgebed 5
zij ondervroegen hunne broeders nopens vee-
le lukken, betreffende de Feesten, Plechtighèe
den , en andere zaaken van hunnen Godsdienst ,
en vonden, in de meeste gevallen, eene vol=
maakte overeenkomst. Even zoo zegt de Hebr.
brief bij Sike p. 870. dat zij dezelfde plechtig=
heden hebben als de Spaanfche Jooden, en
dat hunne Bidformulieren of N72N 7D ge-
heel overeenftemmens

Ó. 23.

De meeste gefehillen onder hen wor:
den door hunne Oudffen beflist; in zaa=
ken van meêr dan gewoon belang , in-
zonderheid als zij in hunne woorrech-
ten, door den Koning der plaatfe hun-
ner wooninge, gedrukt worden, geeven
zij zich aan, bij de Oosterfche Maat-
Jebappij, die thans genoegzaam het ge-
bied over hen oeffent.

PI, DEEL, Nn In

562 A. 'SGRAVEZANDE OVER DE

In de Notifias p. 7. verhaalen de Amfler=
damfche Jooden, dat hunne Geloofsgenooten
te Cochim, in 1686 door de Dienaars der O.
Indifche Compagnie wer behandeld wierden;
zoo als zij ook zelve, geduurende hun kort
verblijf, veele beleefdheden van den Comman-
deur Vosburg genooten hadden.

9. 24.

Alzoo zij thans geene wezendlijke
Rabbijnen onder hen hebben, verricht
één van de Oudflen deezer natie, bij
hoogtijden den Godsdienst. De dage-
lijkfche dienst wordt door eenen Joon-
srekkenden woorleezer waargenomen.

Nochtans moet dit anders zijn geweest
in 1686. want in de Notifsas p. 6. vond men
op de lijst van de Moofden der huizen zoo
% fchijnt eenige Rabbijnen, als: Hacham Rab-
bi Haim Belilia; als ook Haim Belilia Hazan,
een vaerdig Schriftgeleerde; En Hacham Zia
Pinto. Ook zou men in den eerften opflag
opmaaken, uit het verhaal van Edw. Jves,
in zijne reizen p. 256, dat in December 1752
aldaar nocheen Rabbijn waare geweest. Want
hij fchrijft : „, dat te Cochim woonde zeker RAB-
5 BI, Ezechiël genaamd, een aanzienlijk man,
» wiens getrouwheid zeer wierd gepreezen,
» die een Beminnaar was der wetenfchappen
s En bedreeven in de Sterrekunde”. Maar
($. 2631.) zal ’t blijken, dat deeze Ezechiël

geen

JOODEN TE COCHIM 563

geen Rabbijn was, maar dat zijn toenaam of
geflagtnaam Rabbij, of Rabij was.

6. 2je

De Befnijdenis (die de Heer Morns
eens had zien bedienen) gefchiedt niek
in de Synagoge, maar in het- huis van
den wader des kinds, door den eenen
of anderen, die zich, uit de vergader-
desh rienden of Buuren , daar toe áan-

iedb,

6. 26,

De tegenwoordige BLANKE Jooden (uit
gezonderd eenige Vreemdelingen ‚uit Po-
len, Duitschland, Engeland en Conftan-
zinopolen, die zich hier van tijd tot
tijd hebben neergezet) hebben hunnen
OORSPRONG van de vrouwelijke zijde,
uit het oude huis van Castiel (S. 15.)
en van de mans zijde uit eenen rze-
CHIEL RABBIJ, hier van Aleppo gekoo-
men in ’t jaar 1646; wiens kleinzoon
is geweest EZECHIEL RABBIJ, alom be-
kend in de Papieren der O. Z, Maat-
Jebappij, als zijnde’s Compagnies eer fte
koopman geweest. _ Hij is te Cochim o-
verleden den 26 ad 1771 oud

n2

78,

564 A °SGRAVEZANDE OVER DE

78. jaaren, nalaatende drie Zoons en
ééne dochter , genaamd Zlias, Mofes , Da-
vid, en Esther.

Deeze laatfte is de Rabbi Ezechiël, waar
van Jves gewaagde; (G. 24.) Gebooren zijnde
in ’t jaar 1693, kon hij een-.zoon zijn van Da-
vid Rabij , die in de Notifias p. 6, onder de
Hoofden der huizen in 1686 ftaat gemeld.

$. 27.

De Heer MOENs fchrijft, ‘dat hij den
ouden Man op zijn Sterfbedde hadde ge-
zien, den laatften zegen aan zijne Zoo-
nen geevende, op eene Zerwaardige en
Aartsvaderlijke wijze; dat dit zeer aan-
doenelijk was, en hem herinnerde hoe
vader Jacob zijne zoons had gezegend.
Genefis 49.

6. 28,
Ook fchrijft zijn Ed,, dat Zeechiël

Rabbij was geweest , een nieuwsgierig
navorfcher ‚ van veele goede zaaken ;
En dat hij aan hem ook het grootfle

en van deeze narichten had te dan:
en.

Zoe

„JOODEN TE COCHIM. 565

„Zoodanig fchreef ook Edw, Ives van hem,
dat hij was een Beminnaar der Wetenfchap-
pen en bedreeven in de Sterrekunde.

Ten gevalle der Beminnaaren van STERRE-
KUNDIGE Wetenfchappen, zal ik hier, in ’%
voorbij gaan, doen opmerken, dat men waar-
fchijnlijk door de Sterrekunde van Ezechiël
Rabbij, voor al aan de Sterrewichelaarij of
Astrologie zal moeten denken. Dit is op te
maaken uit een breedvoerig bericht, voor eeni-
gen tijd, uit die gewesten aan den Heer
Leendert Bomme, waardig lid van dit Zeeuwsch
Genootfchap , toegezonden, waar uit blijkt,
dat de Sterrekunde onder de Malabaaren , zich
voornaamelijk bepaalt, zoo tot de Planeeten , in
derzelver getal, verfchillende handen, en daar
uit af te leiden Prognosticatien, als tot den
Zodiak, en deszelfs vaste flerren. Doch, %c
geen in hunne Sterre- Wetenfchap iets bij-
zonders is,) zij tellen NEGEN Planeeten ; want
eerst tellen zij de zeven Planeten, die men
in Europa noemt, maar waar onder zij ook
de Zon plaatfen, (welke zij dus niet, als ’
middelpunt der laopkringen van de Planeeten
aanmerken.) En bij deeze zeven voegen zij
noch Twee andere Planeeten, te weeten: De
RAGOE, ’t Hoofd, en de kenoe, Staart; naa=
melijk Hoofd of Kop en Staart der Slange;
te weeten eener Slange, die de Malabaaren
verdichten, dat bij God zoude gezondigd heb-
ben, en van Hem verworpen zijn; en daarom
geen loop hebben zoude, in een eigen Zodiakste-
ken , als de andere Planeeten, en zelfs niet vol-
gens de orde der tekenen , maar tegen dezel-
veaan, of werkeerd loopen ; En wel zoodanig,
| Na 3 dat

566 A, 'SGRÁVEZANDE OVER DE

dat deeze Twee Planeeten nooit anders kons
nen worden gezien, dan bij gelegenheid eener
Zon of Maan Eclips. En welligt, verfchaft dat
wertelfel van de Slang de aanleiding, dat in ’t
Oosten , voor al in China, bij eene Zons of
Maans verduistering, op Trommels en Ketels
wordt geflägen, om den Draak in den He-
mel, dien zij waanen vijand van Zon en Maan
te zijn, te verjaagen. Die nu niet geheel
vreemd is in deeze wetenfchappen, zal ligte-
lijk het misverftand der Malabaaren in deezen
bevatten , zoo als ook de Heer Bomme, in
zijn antwoord aan den overzender dier berich-
ten , duidelijk heeft opgegeeven: dat deeze,
van hun zoogenaamde twee Planeeten RAGOE
En KEDOE, die zich in de Eclipfen Rood en
Zwart vertoonen, niet anders zijn dan de
werfihijnfels, die voor ons oog, doorde Eclip=
en zelve veroorzaakt worden. Want in de
Maan Eclips, vertoont de Maan zich Ros, of
Rood, wanneer zij zich in de fchaduwe van
den Aardklaot bevindt; En in de Zon Eclips
vertoont zich de Zon aan ons, zoo ver de
taaning gaat „ als met eene zwarte vlak bezet ,
dewijl zij voor onsoog, in dat opzigt, door
de Maan wordt bedekt, en de ziet verlichtte
zijde der Maane, welke uaa ons is gekeerd,
zich zwart vertoont. Nu vallen de Zchipfen
altoos, daar de Maan in haare loopbaan den
Zonneweg of Ecliptica fnijdt, welke plaatfen .
der fnijdingen men kuoopen noemt, ’ zij klim-
mende of daalende knoop ; welke uit de terres
kunde der Arabieren DRAAKENHOOFD , CI DRAA=
KENSTAART plegen genoemd te worden. Ook
weranderen deeze kaoopen hunnen fand, je
a DIe

JOODEN TE COCHIM. 567

niet volgens de orde, maar tegen de orde der
tekenen; zoo dat dezelve niet voortgaan van
Ariës naa Taurus, maar te rug deinzen van
Ariës naa Pisces.

$. 29.

Van deezen EZECHIEL RABBIJ heeft
de Heer MOENs eene gefchilderde af
beelding aan mij gezonden, waar in hij
zeer natuurlijk is getroffen, gekleed op
de Oosterfche wijze, zoo als hij en de
meesten van zijn gellagte, aldaar gekleed
gaan, fchoon de meeste Jooden , die uit
Europa aldaar koomen en blijven, zich
kleeden op de Nederlandfche wijze.

Deeze Afbeelding berust nu in ’c kabinet
van ’t Zeeuwsch Genootfthap ; t vertoont hem
met eene wit grijze ftreep van den baard, om
de kin, opzettelijk dus gefchooren, en met
kreuken in ’t vel van den hals, die te faamen
tekenen zijn van hoogen Ouderdom.

Ee

Het getal der BLANKE „jooden bij Co-
chim, ftelt men te deezer tijd op Veers
tig huisgezinnen.

Nn 4 . 3e

568 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

9. 31.

Deeze Blanke Jooden hebben eene
bijzondere Synagoge, waar in onder an-
deren zeer fraaije zilvere Lampen han-
gen, en de grond derzelve is met fraaije
Poreelijne fleenen bevloerd, op kosten
van den voornoemden EZECHIEL , op-
zettelijk in China gebakken ,en van daar
naa Cochim overgebragt,

In de Notifias p. 4, is ook gewag van due=
re Synagoge; doch boven dien wordt p. ro,
13; gelijk ook in den brief bij Sike p. 869.
verhaald, dat zij, wel eer, onder zich had-
den gehad in de Synagoge TWEE ZILVERE TROM-
PETTEN, uit den Zempel te Jerufalem;, van
werheven werk , met den onuitfpreekelijken
aam , of de Letters van Schem Hamphorafth,
(zoo als zij gewoonlijk fpreeken,) waar op
de Lewviten bij elken fabbath bliezen. Doch
er is eenig werfchil in de opgaave; want in
de Notifias p. 1o, 13. ftaat, dat de zoopeN,
die uit mayorca kwaamen, in ’ jaar der Schep=
pinge 4130 (of der Christenen 369) dezelve

adden medegebragt. In tegendeel ftaat in den
brief bij Sike p. 869. dat geduurende den tijd
van Yooo jaaren, in welke het Rijk van
Cranganoor ftond (zonder den juisten tijd te
bepaalen) fommige Jooden, uit Spanjen ders
Waarts kwaamen, waar onder &. Abraham
Ben Ezra ook de wijze R. Samuet, nom
payvvn ee Jerufalemfche Levit , en zijn Zoon

Q

ZEN

JOODEN TE COCHIM. 569

R. Juda den Levit; en dat vreze, die Trom-
petten hadden medegebragt. En dit laatfte
verhaal zoude beter zijn. overeen te brengen,
met de berichten welke H. Reland in Disfs
de Spoliis Templi Hierofolym. c. 13. p. 129
— Edit. 1716. heeft gegeeven, van de Lot-
gevallen der H. Waten, door Titus naa Ro-
men gevoerd, en waar onder (volgens de af-
beelding op zijnen Praalboog), twee Trom-
petten behoorden. Want hij verhaalt uit „na-
flafii Hist. Ecclef. p. 43. dat dezelve door Ge-
zerik of Genzerik in ’t jaar 450 naa Africa
zijn gevoerd , doch door Belizarius na’tover-
winnen der Vandaalen, omtrent het jaar 520
in Zegepraal te rug gebragt naa Con/tantino-
polen, de Hofplaats van Keizer Justiniaan ,
(volgens Procopius L. 2. C. 9.) En dat dezel-
ve van daar, op aanleidinge, door eenen Jood
gegeeven , op ’s Keizers last, te fcheep aan de
Christenen, te Jerufalem zich bevindende,
zijn gezonden; zonder dat men wist, of zij
daar waaren aangekoomen, of in andere han-
den gevallen.

Dus zou ’t niet onmoogelijk zijn, dat twee
van die vaten, te weeten de Trompetten,
waaren geraakt, na ’t jaar 520, in de handen
der Jooden, en dus naa Cranganoor overgebragt.
Alwaar men ’t begin van het Cranganoorfche
Rijk, niet eer dan met het 426fte jaar, na C.
geboorte, kan ftellen, zoo als (. 8. uit het
Privilegie van Eraw: Wanmara blijkbaar is.

Ondertusfchen zijn de Jooden, geen bezit-
ters van die gedenktekenen der gewijde oud-
heid gebleeven ; want men leest in de Noti=:
fias p. Io. dat in ééne der Trompetten zich
Na 5 GOUD

5JO A. °SGRAVEZANDE OVER DE

Goup fcheen te vertoonen, dies de vergade:
ring had beflooten dezelve te doen fmelten ,
„waar door zij deeze onwaardeerbaar gefchatte
panden , en beroemde overblijffels van hunnen
ouden luister hadden te zoek gemaakt.

Pe

De ZWARTE fooden zijn te deezer
tijd in die ftreeken verfpreid op zewen
plaatfen. Naast het Dorp van de
Blanke Jooden bij Coechim, hebben zij
hunne Negerij, beftaande in ruim De
huisgezinnen , met drie Synagogen. Op
Angikaymal ‚ tegen over hunne Nege-
rij, hebben zij ruim 1oo huizen, met
twee Synagogen. Op Paroe benoor-
den Coehim, zijn ’er bijna zoo huizen,
en eene Synagoge op *t Eiland 7Zöroc-
toer (anders genaamd de Berg Sinai,
wegens deszelvs hooge ligginge) zijnde
een eigendom van den onlangs overle-
denen Zzechiël Rabbij, liggende over
Cranganoor, woonen ro Joodfche huis-
gezinnen , alwaar ook ééne Synagoge
is. Op Moeton ro mijlen bezuiden Co-
chim zijn twaalf huisgezinnen, en ééne
Synagoge, |

Alle

JOODEN TE COCHIM. 571

Alle deeze wooningen zijn naauwkeurig aane
geweezen op de PARTICULIERE KAARTE Van
een gedeelte van de MALABAAR, of de ftrekking
des Riviers van CHETTUA tot COYLANG , door
JOH. WILH: DE GRAAF, 1772. Welke kaart
onder ’t opzigt en op last van den Heer
MOENs is opgemaakt, en in ’t jaar 1773 aan de
Kamer van Zeeland is gezonden ‚waar van mij
het gezigt is vergund geweest. Deeze kaart ,
is van zeer groot beftek, beflaande de Lengte
van werfcheide Ellen, {choon de breedte flegts
34. duim bevat, Op dezelve wordt Cranga-
zoor, ’t Paleis van den Cochim/then koning ,
en de Buurt der Jooden ook gevonden; en
doet zien, hoe de Landen der Indiaanfthe
Vorsten zijn gemengd, met de bezittingender
O. Indifche Maatfchappij ; waar uit dikwils veel
moeite ontftaat.

Men vindt in de Notifias p. 7. ook eene
opgave van de wooningen der Malabaarfche
of. Zwarte Jooden , zoo als die waaren in
1686, zijnde bijna go jaaren geleeden. Wel«
ke wel eenigzins werfchilt , van de boven-
ftaande opgave, nochtans aan dezelve vrij
nabij komt. Te weeten, 'er wordt gezegd dat
de Buurten bij Cochim hadden drie Synagogen ,
en 120 huisgezinnen. Te Angicaymal, twee
Synagogen, 1so huisgezinnen, arm volk. Te
Paru, ééne Synagoge , roo huisgezinnen ,
welgefteld volk. Te Palur, ééne Synagoge
en Io huisgezinnen. Te Chenot, ééne Syna-
goge en 5o huisgezinnen. Te Murtam, ééne
Synagoge en 35 huisgezinnen , zoo dat de
geheele fom deezer Synagogen toen was ne-
gen, en der huisgezinnen 460, 5

. 53e

573 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

5. 33.

Het ontbreekt hun ook niet aan zin-
lijke kerkboeken in ’t Hebreeuwsch ; zoo
wel de zwarte als de blanke Jooden lee-
zen het Hebreeuwsch zeer waerdig.
Doch zij hebben hier nooit Drukkerijen
gehad; De kerkboeken , die zij hier ge-
bruiken zijn de drukken van ATHIAs en
PROOPS , die hun uit Holland worden
gezonden. Zoo dat zij geen ounE Oos-
zerfche boeken hebben, maar alleen boe-
ken, die gedrukt worden te Amfterdam ,
Venetien, en op andere plaatfen van Zu-
ropa

S. 34

Oude bandfchriften van den geheelen
Hebreeuwfchen Bijbel, of van eenige bij-
zondere gedeelten, hebben zij niet, De
Manufcripten of Hand/chriften , die zij
aldaar hebben, beheizen alleen de wijf-
boeken van Mofes, die zij ook (uitgezon.
derd eenigen, die aldaar zijn gefchree-
ven) uit Holland bekoomen.

6. 35.

Men zest, dat ’er eenige Handfchrif-
ten

JOODEN TE COCHIM. 573

jen onder hen zouden geweest zijn,
beneffens eenige Aantekeningen van het
geene onder hen zoude hebben plaats
gegreepen , zedert, dat zij in dat land
gekoomen zijn, doch dat dezelve zou-
den wernield zijn, bij gelegenheid, dat
de Portugeezen, hen, voor de overgave

“wan de ftad Cochim aan de Nederlan-

ders, zoo zeer mishandeld hebben. (6.
17.) Ondertusfchen weeten de tegenwoor-
dige Jooden niets met zekerheid te zeg-

en, veel min eenige bijzonderheden te
melden, aangaande deeze verloorene Ma-
nufcripten,

In de Noriftas wordt ook gezegd, dat de
kundigheid der Fooden, die in 1686 te Cochin
waaren , zeer verward was ; om dat zij onder
anderen , door de Plundering der Portugeezen ,
zouden verlooren hebben , hun boek , ’t geen
genaamd werd: Het boek des Oprechten ; Waar
in ook befchreven ftond, VAN WAAR de me-
nigie des volks ($. 1.) die in ’t jaar 4250
der fcheppinge (of 489) overkwam „ gekoos
men Was. /

6. 36.

Op het onderzoek of de Heer BEN-
JAMIN KENNICOT, EN zijne onderneeming s
in

574 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

in de verzamelinge der werfcheide leezin:
gen des Ouden ‘Testaments, te Cochin
bekend waare? En of ook van daar eee
nige hulpmiddelen tot dien arbeid zouden
te bekoomen zijn? is door den Heer
MOENS van hunnen’t wegen geäntwoord ;
Dat zij den Heer KENNICOT niet ken-
» nen, ook in geen verftandhouding .
met hem zijn; En dat van daar gee-
> ne hulpmiddelen tot Kennicots nobelen
»» arbeid konnen worden aangebragt”

eene

Naderhand was op aanleidinge der
brieven van Dr. JOHN COLLET, en der
vraagen daar in bevat ‚door mij derwaarts
gezonden, bij deeze fooden onderzocht
van welken flan zij waaren? zij zeiden
van Juda en Benjamin.

Volgens Hamilton , zouden zij uit Manasft
zijn geweest ‚maar dat voegt niet bij zijn gevoe
len nopens de Babelfche Gevangenisfe , dewijl
Manasfe totde Tien flammen behoorde,die reeds
naa Asfyrien , waaren gevoerd ; Alhoewel , on=
der de geenen , die zich ten tijde van Re-
habetim 2Chron: II: 16. wit de 10 flammen
alreeds naa Jerufalem hadden begeeven, ook
wel Manasfiten konden zijn geweest. in

ej

JOODEN TE COCHIM. 575

lijk 'er ook zoodanigen, ten tijde van iss
kia te Ferufalem kwaamen 2 Chr: 3 ar.
ten blijke, dat ’'er noch van die ftamme,
na” de Asfyrifche wegvoering in ’t land Ca-
naan waaren gebleeven. Nochtans beter voegt
de afkomst uit Juda en Benjamin, aan de
werftroojelingen, na de Romeinfche verwoes-
ting.

6. 38.

Gevraagd zijnde over de klank en toon-
flippen (Puncten en Accenten) der He-
breeuwfche taale, was het antwoord:
wij hebben puncten, vocaalen en ac-
» centen, boven en onder de letters, ge-
) lijk in de boeken der Dicdukim; (30)
„ en bijzonder in * boek Arugat Ha-
» boufom” (31).

5. 39.

Hunne Schrijfletters zijn niet het
Samaritaanfche maar ’t gemeene He-
breeuwfch of Chaldeeuwfch Character,
waar in onze Bijbels zijn gedrukt,

Zij

(30) picpuKim; D'PPI Spraakkonsten.

(31) ARUGAT HABOUSOM, mwian nampy, Área Aro=
matica; Author R. Mofes Aben Ezra, qui obiit Anno

1080 F. Buxtorfii Biblioth, Rabbinice p. 317. Edit, Ba-
fil, 1ó13 in 6®

576 A, ’5GRAVEZANDE OVER

Zij hebben overgezonden een driederlei
Alphabeth, onder hen in gebruik; zijnde het
gewoone Hebreeuwsch, het Rabbijnsch, in,’
Hebraeo - Germanicum , of Duitfch- Joodsch ;
bijna zoo als het achter den Zhefaurus van
Buxtorf wordt gevonden.

6, 40,

Wat het richtfnoer hunner Tijdreeke-
ninge betreft, zij volgen het boek Ze-
mach David, van R. David Gantz, tel-
lende dus, dat in ’% Jaar der Christenen
1776 na de Wereldfchepping 5536
jaaren verloopen waaren ; in welkers
1655 jaar , de Zondvloed, in’t 2928 de bou-
wing van Salomons Tempel, en in’t 3828
de verwoesting van den tweeden Tempel
door Zitus zoude zijn voorgevallen.

6. 41.

Volgens de aantekeningen van EZE-
CHIEL RABBIJ, zouden ’er noch eenige
„Jooden zijn in China en Lartarijen,

Mijn oogwit , ’t geen zich alleen tot de
Jooden te Cochim bepaalt, vordert niet, dat
ik mij over die, welke in China en Turta-
rijen zijn mogten, uitbreide. Die daar toe
lust heeft, kan nopens de Joden in China,

ee-

JOODEN TE COCHIM, She

eenig gewag vinden, in J. 4. van Mandelsa
low, fchrijven aan Adam Olearius 1639. p. 49s
Amft. 1661. Achter de Oost-Indifche Reize
van Ofearius; Als mede in wira. WILHELMII
Disfert.de to trib. Lrraëliticis , ab Asfyriis in
Exiliumabductis. Harderw. 1671. in 8°; uit de
berichten van twee Jefuiten Trigaltius , en 4l-
phonfus Comedrus. Ook bij B. waLTON, in Prolen,
gom. Bibl. Polyglot. Tr. Prol. IL $. 4I. ps 25e
uit de verhaalen van Semedo, Zoo ook in A.
CALMET de Regionibus in quas ro tribus Zsraëlis
ticae abductae funt &c. . Ed, Luc. 229. Venet.
183, Voor al in de Narichten, eerst van den
Jefuit Ricci , en daar na van Gozani , van 1704.
nopens Jooden, die zich toen te Kaij-fong-fu,
in de provincie Honan bevonden, en aldaar
zedert ’tjaar 249 voor C. geboorte, zouden ge-
weest zijn, welke te vinden zijn in de Lettres
edifiantes et curieufès „ ecrites par quelgues Mis-
flonaires de la Compagnie de Jefus. T. VII,
van welke berichten eenig gewag is in A. CAL=
Mert Disf. de Regionibus, in quas Israëlitae
difperfì funt. p. 183 Ed. Ven. & Luc, 239.
Gelijk ook *t geen uit de nadere berichten
over de Chineefche Jooden, gegeeven door
de Jefuiten Gozani, Domange en Gaubil, is
op te maaken; waar in ook de Befchrijving
is van hun oud handf/chrift van Mofes wet,
zonder klankftippen , gemeld door JABLONS-
KI, Prol, ad Bibl, Hebr. G: 38. en B. KEN-
Nicor Disf. IL. fuper ratione textus Hebr,
V. T. p. 508, Lipf, 1765. |
De hoofdfom van welke laatfte nárichten
der Jefuiten is overgenoomen, in’t vervolg der
dAlgemeene Historie VHL D. 1 ft. p. 178 —
Vl, DEEL, Oo 183

578 A, ’SGRAVEZANDE OVER DE

185. en vooral uit hun eigen handfchrifc, în
GABR. BROTERIL Uitgaave van Zucitus in 4°te
Perijs 1771. welkers geheele titel. wordt op-
gegeeven door Christ. Saxius Onom. Lite-
rar, in 8° Ed. 1775. T. 1. p. 580. in Ana-
lectis T. 1. Hebbende de Hoogeerw. Heer
Ne BARKEIJ Onlangs dit gedeelte der Commenta-
rius van Brotier, betreffende de Chineefthe
Jooden , geheel ingevoegd in T. 2. Mufaci
Hagienfis B, IL. n° II. p. 472 — 5o5. Hag.
1777. in 8°® Terwijl men de Oordeelkundige
aanmerkingen. over dat gedeelte der Commen-
zarius van Brotier, van JOH. DAVID MICHAE-
ris, kan aantreffen, in ’t V.D. zijner Orien-
zalifche und Exegetifche Bibliothek. p. zo —
83. in 8° Frankf. 1773. Als mede in het IX
Deel. n° CXLI. p. 40 — 43. Frankf. 1775.
deszelvs Aanmerkingen over die zelfde berich-
ten van Gozani, Domange en Gaubil, zoo
als die in * Fransch met den naam van Me-
moire fur les juifs etablie en Chine, voorkoo=
men p. 296 — 376 in de Lettres Edifiantes
€ Curieufts. T. XXXL Paris 1774.

9. 42.

Ook zouden ’er volgens die zelfde
Aantekeningen van EZECHIEL RABBY;
veele ZWARTE Jooden zijn, in ’ Land-
fchap Rajapoer, niet verre van Bombai,
zich noemende kinderen Israëls, onder-
houdende geene andere Joodfche Cere-
monien, dan de Befnijdenis, en Kai

JOODEN TE CoCHIM, 599

Sabbath, zijnde van beroep OLIEMAA:
KERS, (32) om inde Lampen te bran:
den; Kenige van de bij Cochim woo-
nende Jooden, zouden zich de moeite
hebben gegeeven, om van dezelve hun-
ne afkomst te verneemen, en om hen té
onderwijzen in de verdere Joodíche
Godsdienstgfonden; doch vruchteloos,

Ö. 43

Insgelijks vindt men in die Aänteké.
ningen dat ‘er in, en omtrent Sanad of
Sand, hoofdftad van %t Gelukkig dra-
biën, als mede in ’t Landfchap Sada
tot Mekka toe, eenige duizend Jooden
gevonden zouden worden, die Zeggen
hunnen oorfprong te hebben, uit de
Tien Stammen, onder welke veele gee
leerde Rabbijnen zouden zijn.

De Heef JOAR. DAVID MICHAELIS, heëft
zich in zijne Commentationes , focietati Ré=
giae fcientiarum Gottingenfi per annos 1758;
1759, 1760, 1761, 1762 oblatae, bijzonder
Comm. lil. in Obferv. de Exfilio X tribuum

O Oo 2 / P: 33s

(30) oLiEMAAKERS. ’t Schijnt „ dat zij dok vols
gen de Malabaarfche gewoonte, waar door de Be-
roepen, aan de Geflachten worden verbonden, Men
zie (9. 9. Aants 25e)

580 A SGRAVEZANDE OVER DE

Pp: 133. fterk uitgelaaten tegen het begrip,
dat ’er in ’ Oosten aanmerkelijke blijken. zijn
zouden, van Jooden uit de ro ftammen , met
Synagogen, voorzien, en wat dies meer zij;
voor. al om deeze reden, dat de Fooden, die
men hier en daar in Azia vindt, den He-
breeuwfchen Bijbel. vorrepia bezitten, ’t geen
hij oordeelt „ dat geen plaats zoude hebben,
indien zij oorfpronglijk waaren. uit de ro
Jlammen, die door Salmanasfar zijn weg
gevoerd. Deeze reden zoude klemmen, in-=
Cien zoodanige Jooden noch wierden aangetrof-
fen in dien zelfden ouden ftand, in welke zij
waaren weg gevoerd, zonder dat zij in tijd
„vervolg ooit eenige gemeenfchap hadden ge-
Öeffend ,’ met Jooden, bezittende die Bijbel
boeken „ welke na de Asfyrifche wegvoering,
zijn:gefchreeven, en aan de Kerk zijn ge=
BEEVEN. |

Ondertusfchen is dit fluk, raikende de Joo-
den in Mrabiën, wel naderonderzoek waar-
dig, doch buiten mijn beftek. ’ Geen de
Heer D. Mill. van de Jooden in Arabiën
meldt Disf. Select. p. 43 — 50. raakt dit fluk
niet. Welligt is ’er (zoo als mij bericht is)
iets deswegen in de Reizen van Worms, of
anderen, die mij niet bij de hand zijn. De
Heer Carften Niebuhr LI. D. bl, 404. zijner
Reizen naa Arabiën en in zijne Befchrijvinge
van Arabiën, Amtft. 1774 bl. 43 en 220,
beeft aanmerkelijke bijzonderheden nopens
de Jooden in ’t Landfchap Vemen, bij Sa-
Dá, in een Dorp Of/ér, geheel door Jooden
bewoond, en daarom genaamd Kda el Jhud;
ten getale van wei 2000, die 14 Synagogen

ple-

\
JOODEN TE COCHIM.. s8r

plegen te bezitten, waar van 'er de Zman
in t jaar 1761 twaalf had doen afbrecken;
Ook getuigt hij in de Befthr. van Arabiën,
dat in de meeste Arabifche Provincien (behal-
ven die in Vemen) Jooden wverftrooid woo-
nen, onder de Heerfchappij der Muhamme-
daanen , daar zij hunne Synagogen hebben in
Dorpen, bij de groote {teden. Boven dien
fchrijft hij bl. 23, 357, 358. dat ’er in de
Bergachtige ffreeke van Hedsjas, in den om-
trek van Gheibar, ten Noordoosten van Me-
dina, GEHEELE STAMMEN zijn van VRIJE ONAF-
HANGLIJKE JOODEN, welke onder hunne eíi-
gen onafharnglijke Schechs ftaan ; Dac deeze
onderftheiden worden in Beni Misfead, Beni
Schahán, en Beni Anäsfe; en dat deeze laat-
Ste familie reeds over de rioo jaaren zoude
geregeerd hebben.

Evenwel nergens geeft de Heer Niebubr,
noch in zijne Reize naa Arabiën, noch in de
_ Befchrijvinge van dat land iets op, waar uitis
af te neemen, dat de Jooden bij Sana, of in
de andere gewesten bepaaldelijk viT Dr TIEN
STAMMEN van Israël zouden zijn , zoo als de
aantekeningen Van EZECHIEL RABBY te kennen
gaaven.

$. 44»

Eindelijk wordt in de Aantekeningen
van EZECHIEL RABBY, ook gewag ge-
maakt van veele Jooden, woonachtig in
Woest Arabiën, die zich RECHABITEN
zouden neemen, zoo mede van veele
elk Oo 3 an-

582 A, ’SGRAVEZANDE OVER DE

anderen deezer natie, die zich zouden
ophouden te Mufcat, Sahar en Na-

nale

Jeremia XV. vindt men Rechabiten, kin=
ders van Jonadab zoon van Rechab, (van
hoedanig eenen ook gewagis 2 Kon: rot 15)
doch deeze waaren geen Jsraëliten, maar Ken
niters , die onder Israël woonden, 1 Chron.
2: 55. In hoe verre nu de Rechabiten in
woest Arabiën toc deeze betrekking mogten
hebben, is mij onbekend. NS

BE SL UI TT,

Lit alle deze Narichten van den Heer
MOENS, vergeleeken met het geene elders
wordt gevonden, is genoegzaam op te maa-
ken, wat ’er zij van de Jooden, op de kust
van Malabaar, bij Cochim, en van hun KrAN=
GANOORSCH KONINGRIJK, Waar van Zamilton
Schreef, en zij zelven gevuigen.

Men heett „een gronden om hen, die zich
in vraeger tijd, op deeze kust ter nederzet-
teden, bepaaldelijk te houden voor afkoome-
lingen uit de 10 (lammen, die naa Asfyrien
zijn gevoerd: Maar wel van hun, die, za de
Romeinfche verwoesting, Ballingen zijn ge-
worden.

Ondertusfchen fchijnt men ’ daar voor te
moeten houden, dat reeds vaor veele Eeuwen
een merkelijk aantal dier Ballingen, in die
gewesten zijn aangekoomen; zoo dat al van
gude tijden, hun zetel hier is geweest.

3 Doch

JOODEN TE COCHIM,. 583

Doch wat pie Jooden betreft , welke zich
dens aldaar bevinden, dezelve zijn van twee.
derlei foort.

De Zwarte Jooden, maaken uit het nage-
flagt van die Joodengenooten, welke de Eerst-
overgekoomene of oude Jooden in de eerfte Eeu-
wen , zoo uit hunne Slaaven, als uit de Znlan-
ders hebben gemaakt.

De tegenwoordige Blanke Jooden in tegen=
deel , zijn meerendeels afftammende, uit zuike
woorouderen, die in later tijd, nu een Eeuw
of anderhalf geleeden, zich uit werfcheide oor-
den aldaar hebben ter nederzet; onder welke
mogelijk flegts deeze of geene enkelde overig
zijn, die, uit die allereerfte Jooden, zijn voort-
gefprooten.

Er is weeb onzekerheid, en merkelijk werfchil
in geene wegens de vroegere tijden is ge-
meld; voor al ten aanzien van het juiste ge-
tal; en de bepaalde plaatfen van hun verblijf,
(Q. r.) doch als men den af/land wan tijd
overweegt, ’t verlies hunner Schriften, en de
geduurige verhuizingen, veelzìns op *t platte
land, buiten de fteden, ook op plaatfen , die
in verfcheide tijden verfthillende naamen droe-
gen „ kan dit niet wreemd voorkoomen.

Maar wat ’er ook van dit alles zij, dit is
zeker, men vond van ouds in dat gewest eene
groote meenigte, en men vindt ’er noch een
aanmerkelijk aantal van die natie, waar van
Haman zeide, Esth. 4: 8. dat hunne wetten
zijn verfcheiden van aller volkeren wetten.

En wier wetten aangemerkt in derzelver
oorfprong , dezelfde zijn, welke ons voorko-
meninde Pepel, des ouden Testaments,

k 04 en

3

584 A. ’SGRAVEZANDE OVER DE

en die de God van dsraëi, door den dienst
van Mofts, aan het zaad der Aartsvaderen
heeft gegeeven. Alhoewel zij dezelve ver-
meerd.rd hebben , met de Inflellingen en over-
leveringen der Jocdfche Meesters, waar van
'er veelen ook reeds zeer oud zijn; en waar
in de Jooden in de Malabaar , met anderen
van die Natie in Europa, en elders woonen-
de, overeenftemmen,

De menigte der Zwarte Fooden , afkomstig
uit Joadengenooten, bevestigt, 't geen Jefus
wel eer van der fooden Iever, in dit ftuk, fehoon
met verkeerdheid gemengd , tegen de Phari-
zeen getuigde, Matth. 23: 15.

Te gelijk ziet men ook, dat daar wel eer
de woorden van God aan Asraël waaren toe-
betrauwd Rom. 3: 2. zeo wel de Zwarte als
Blanke Jooden in die ftreeken , noch het voor-
recht behouden hebben, dat zij het woord
der Godlijke openbaarimge nopens den weg der
zaligheid mogen bezitten, en op prijs ftelien,
of fchoon de Meutel der keunisfe onder hen is
‘„verleoren.. 3 |

En welke verwoestingen, vooral door de
Portugeezen , zoo wel als vroegere onderlinge
wverdceldheden, onderhen zijn aangerecht, de
Natie is ook hier in weezen gebieeven, en ’t
woord van God is onder hen overgebleeven.

De Heer Moens, had aan de oudflen des
wolks wel eens onder het oog gebragt, de
zorge van den Allerhoogiten, voor de bewaa-
riùge der wet, toen zelfs, wanneer de vere
bonds wirk was weggevoerd; En dat zij, aan
welke wel eer, ALLEEN, Gods woorden waar
ven toeverscouwd, nu in hun a op
Ain chien nak el

JOODEN TE COCHIM. 585

geeze wereld, en in hunne zwaarfle vervol.
gingen, als noch de wer mogten behouden;
%* geen tot witwerking had, dat zij, hunne
handen Hemelwaurts verheffende, den God
hunner vaderen, met traanen in de oogen
loofden, dat hij in deeze ook noch voor hun
zorgde.

Coaangezien deeze opmerkelijke voorrechten
blijkt het echter ten duidelijkfden; dar zij be-
Jlendig blijven, een verdrukt en verftooten volk;
zelts in weerwil der pogingen , door hen aan-
gewend, om nu of dan in eenen luisterrijken
Jlaat, gefteld te worden,

__ Onder welke poogingen, ook eenigzins kan
geteld worden , het koopen van het kleine Ko-
ningrijk KRANGANOOR, welkers bezitting, hoe
lang die ook mooge geduurd hebben, noch-
tans onbeftendig is geweest, terwijl hunne ver-
drukkingen, in tegendeelaanhoudende zijn ver-
meerderd; weshalven niet anders, dan aan de
Magtige band der BRSTUURENDE EN ZORGENDE
VOORZIENIGHEID, kan en mag worden toege.
fchreeven de oorzaak der BEWaaRINGE, ZOO wel
van deeze, als van de overige Fooden, die on-
der alle volken der geheele wereld zijn ver=
ftrooid, dach altoos als een onderfcheide natie
worden bevonden. bak
. Daar zij Gu BEMINDEN Zijn OM DER VADEREN
WIL, Rom: XI: 28. zoo liggen ’er noch voor
hun groote beloften van genadige her flellinge‚in het
Propheetisch wòerd, als in de geheimrolle van
den Godlijken raad, opgeflooten en hun ten
goede bewaard; en hoe zeer ’er een dekfel
op hunne harten ligt, wanneer zij * woord
des Levens leezen, houden zij niet te min

Oo s het

586 A. °SGRAVEZANDE OVER DE ENZ.

het oog gevestigd, op de Godlijke beloften,
fchoon zij dezelve niet in het rechte licht be-
fchouwen,

%*x Is in dit opzigte aanmerkelijk , dat wan-
neer de Heer MOENs eene vertaaling van den
Hebreeuwfchen brief van Dr. Jon couer, die
ik had overgezonden, onderfcheiden en be-
weeglijk voorlas, aan de aanzienlijkfte der
Jooden bij Cochim, welke hij , tot dat einde,
had te faamen geroepen; en hij in de Lee-
zinge was gevorderd tot dat gedeelte, * welk
de belofte, hunner verlosfinge en herftel be-
trof, zij gezamendlijk, ten deele van blijd-
Jibep ‚ ten deele van aandoeninge, zoo bitter
begonnen tefchreien, dat zijn Wel Ed. zelf werk
had zijne gelaatenheid te bewaaren, als zijn-
de het niet te zeggen, welke tekenen van
aandoeningen en ontroeringen, uic hunne aan-
gezigten teleezen waaren. Zoo dat zij, wan-
neer de voorleezing geëindigd was, hunne
handen wrongen, en elkanderen van verle-
genheid in het aangezicht zagen, onder be-
tuigingen van hunne biijdfchap over deezen
aan hun ingerichten brief,

Och dat Lsraëls verlosfingen uit Zion kwaa-
men! Als God de gevangene zijns volks zal doen
wederkeeren [dan\ zal zich Jacob werheugen;,
dsraël zal verblijd zijn. PL, LUIT: 7.

WON-

Bladz, 587
WONDERBAAR GEVAL

NOPENS EENE SUBITE GENEZINGE

VAN EEN E

VALLENDE ZIEKTE,
DOOR
KOUD WATER.

DOOR

JF. B. DE BEUNIE.

De Epilepfia, of vallende ziekte, word
van de Geneesmeesters gezegd te zyn,

„Eene onverwagte neerflortinge met ver-

lies van uit-en inwendige zinnen, verzeld
met beurtelingfche trekkingen _ tegens
dank van fommige of alle de fpieren,
zuiver overgaande ende daarna te rug
koomende. —

De

588 j. B. DE BEUNIE.

Dat deze ziekte zoo dikmaals de ge-
hoopte genezinge te leur ftelt, zyn de
de menigvuldige ende zeer dikmaals ver-
borgen oorzaaken, uit dewelke dezel-
ve voortkoomt : want de onfterfelyke
Boerhave telt ’er reeds in de vyftig op;
zyn geleerde uitlegger van Swieten
voegt ’er ten minften zoo veel by, en-
de noch zyn ’er veele agtergelaten:
kan ’er dan iets dwazer bedagt worden,
of is ?er klaarblykelyker Charlctannee
rie, als een algemeen geheim voor die
ellendige ziekte op te geven? wy wil-
len dan aileen hier de lyst der be-
proefde hulpmiddelen in fommige ge-
vallen vergrooten

De befaamdfte fchryvers verdeelen de-
ze ziekte in eene (Ldiopathique) waare,
„ ende (Sympatbigue) toevallige vallende
ziekte: de eerfte foorte is, zoo de oor-
zaak in het hoofd zelfs is, ende word
gekend, zoo wanneer den lyder zonder
eenige voorgaande teekens onverwagt
de ziekte aankoomt, ende dat hy in het
acces zyne uit- ende inwendige zinnen
verliest; de tweede is, zoo men reden
heeft, de oorzaak in eenig deel buiten
het hoofd te ftellen, en word gekend,
zoo wanneer de lyder de kwaale voelt
id adl=

OVER DE VALLENDE ZIEKTE. 586

aankoomen;, byzonder in eenig afgele-
gen deel, ende dat hy eenig geheugen
heeft, van het gene in den aanval ge-
fchied is.

De eerfte foorte word gemeenlyk by
alle fchryvers voor ongenezelyk ge:
houden; doch van de tweede vindt
men overal menigvuldige genezingen aan=
gemeld ; maar dat men zelfs in de eer-
fte foorte zoo ligt niet moet wanhoo-
pen, zal het volgende geval den goed-
gunftigen leezer overvloedig overtui

en.

8 Daarom zoo lang men het jok van
vooroordeel ende bygeloovigheid niet
afwerpt, zoo zal deze verfchrikkelyk-
fte ziekte voor ongenezelyk verfleeten
worden, ende zal de ellendige lyder
zonder troost tot het einde zyns levens
deze erbarmelyke kwaale moeten naar-
flepen,.

% Is daarom, dat de Geneesmeester
noch vlyt noch arbeid mag ontzien,
om de waare oorzaak van deze ziekte
te ontdekken; ’t is om deze reden, dat
hy niet alleenlyk fcrupuleufelyk alle
omftandigheden die de aanvallen ver-
zellen, de tegenwoordige en de voor-
gaande levenswyze des lyders moet hin

er-

500 Jh B DE BEUN IE

derzoeken, tmaar zelfs agt geven
zyne voorvaderen, ende alles het gene
deze ziekte is voorgegaan.

Waar % zaake, dat na alle mogelyke
Onderzoekingen de oorzaak (gelyk het
niet zelden gefchied) onvindelyk ware;
% is dan echter noch niet menschlie«
vend, den lyder aân zyn ellendig nood-
lot over te laaten, maar ten minften
moet men dan die middelen gebrui-
ken, van dewelke tmen verzekerd is
geen kwaad gevolg te zullen koomen;
en waar van men door getrouwe waar-
nemers overtuigd is, fommigengenezen
en anderen eenigzins verbeterd te zyn;
ja zelfs deze vruchteloos eenen ruimen
tyd gegeven hebbende, ende de pa-
tient daar toe genegen zynde, geloove
ik (geftaafd door het gevoelen van den
Heere Oosterdyk Schacht) (a) dat men tot
het Wurtenbergsch geheim (b) ofte dier-
gelyke (alhoewel dit arcanum met veele
omzigtigheden moet gebruikt worden)
zonder eenigen blaam zoude mogen over=

gadne 5
Ziet

r (a) Zeeuwsch Genootfchap van Vlisfingen „ tom.

3. PAS. 275.
(b) Ik kan niet voorbygaan alhier een waarnees
min

|

OVER DE VALLENDE ZIEKTE. S9Ë

Ziet hier het geval. Zeker Zoontje
van een Koopman alhier, oud omtrent
twaalf jaaren, tamelyk kloek en robust
van geftel, zeer open van verftand ende
eene zeer geregelde levenswys belee-
vende, werd zonder eenige voorgaande
bekende oorzaak overvallen met zwaare
ftuiptrekkingen ; werd daar voor

ee-

minge aangaande dit geheim te melden, dewelke
my anno 1743 is voorgekoomen. Zeker voornaam
Zweedsch Heer hier door reizende ende om eenige
onpasfelykheid zich alhier eenige dagen ophouden=
de , communiceerde my als eene onfeilbaare ende
onfchadelyke remedie tegens de puisten ofte vie=
righeid des aangezichts het volgende.

Neemt Sacchari Saturni een dragma, Spiritus Nia
tri eene once, mengt dit ende geeft den lyder daar
af driemaal daags tien droppels met een glas ger
ften drank, Ik maakte wel haast op zyne aanraa=.
dinge gebruik van dit middel; maar na agt of tien
dagen de vuurigheid alle verdweenen zynde, ver=
viel de lyder in zoo een hevig colica pictonum, dat ik
hem nietbuiten gevaar oordeelde; edoch genezen
zynde van deze laatíte ziekte, ende niet meer tot
het lootmiddel dervende overgaan, is echter de
Jyder tot heden van beide de ziekten volkoomen
bevryd geweest. Ende alzo deze remedie weinig
ofteniet van het aangehaalde Wurtenbergsch geheim
tegens de vallende ziekte verfcheelt, hebbe geoor=
deeld niet ondienstig te zyn, deze waarneeminge
alhier by te voegen, op dat een ieder zyne voor=
zorge kan neemen; dochgeloove dat misfchien het
geftadig purgeeren, dat by het Wurtenbergsch ge=
heim verzogt word, dusdaanige toevallen zoude
konnen afweeren,

502 Kk B DE BEUN IE;

keeren adergelaatén; gebruikte verfchêis
de antispasmodica, laxantia, ende Re-
medien tegens de wormen , ook den
Kinabast met waleriana, oragne blaade-
ren en zeep vermengd, met veele ande-
re hulpmiddelen tegens die ziekte be-
kend, endeniet tegen{taande tusfchen het
gebruik van de voornoemde middelen
verergerde de ziekte dusdanig , dat het
Lydertje de toevallen fomtyds twaalf
of veertien ende eenige keeren twintig
maal daags overvielen, in dier voegen
dat hy niet als kleine tusfchenpoozen
van een uur , van gezondheid hadde,
wanneer aan hem geene de minste on-
pasfelykheid te befpeuren was: maar
zoo eenigen tyd overgebragt hebbende,
ende de aanvallen zwaarder en zwaarder
wordende , werd hy eindelyk overvale
len met eene Parefis, ofte halve lam-
migheid aan de linker zyde , dus verre
dat hy de hand niet meer aan het hoofd
konde brengen, ende het been flepende
niet als voorts konde werpen.

De Vader ontroostelyk zynde wend-
de alles aan, om (was het mogelyk) dit
ellendig, verftandig ende alderbevalligst
Lydertje van zyne erbarmlyke kwaale
te doen herftellen , ende beriep ten dien

ein-

ÔVER DE VALLENDE ZIEKTE. 503

einde, eene Confultatie van drie Doc-
tors, te weten de Heeren du Marteau,
d’Oliflager en my.

Na eene accurate historia morbi
van den gewoonen Doctor gehoord te
hebben , kwam ons het gevalzoo moeye=
_ lykvoor, dat wy beflooten nietste doen,
voor eenige aanvallen gezien te hebben;
om des te beter van de foorte te kon-
nen oordeelen; maar onze nieuwsgierig=
heid was haast voldaan : want op min als
een uur verviel hy tweemaal in het ac=
ces, ende was als volgt,

Men befpeurde eerst eenige trekkin-
gen in zyne oogen, hy liep aanftonds met
verhaastinge ende verbaasdheid naar
den eenen ofte den anderen kant, draay-
de zig twee of driemaal rond, viel als
een os die gellagt word te neder , kreeg
zoo afgryzelyke ftuipftrekkingen, dat
zy met geen geweld konden tegengehou-
den worden, floot de handen ende
fchuimde uit den mond, verloor alle in=
ende uitwendige kennisfeen gevoelen, ja
hadde meest alle de’ teekens, die van
Areteus zoo meesterlyk worden aange-
haald, ende die wy kortheidshalve voor-
bygaan: ende na alzoo eenige minu-.
ten als tegens de dood geworsteld te

VL, DEEL, Pp heb-

504 JB -DE BEUNIE,
hebben, verviel hy in eenen zagten flaap ,
korts daarna ontwaakende begon hy te
weenen, ende tot zich zelfs koomen-
de, wisthy niet van alles wat ’er gepas-
feerd was, en was zeer vermoeid.

Wie zoude uit dit verhaal niet oor-
deelen, het eene Zdiopathique ofte eene
van de zwaarfte vallende ziektens te
zyn? ende hoe menigvuldige zouden de-
zen droevigen lyder niet aan zyn el-
lendig noodlot overgegeven hebben? al-
zoo de Geleerde wan Swieten zegt,
pesfima fpecies ves fere femper incura-
bilis est. Maar neen, wy gongen voort,
ende alles rypelyk onderzoekende be-

“vonden wy dat dit kind naar zyne jaaren
zich te fterk in de letteroeffeningen op-
hield, dat het te weinig fpeelde, ende
dat het fchreide en ontroostelyk was,
telkens dat hy den eerften prys van
zyne fchoole niet bekwam; doch indag-
tig wordende de uitleggingen van van
Swieten, op den (1075) aphorismus van
den Onfterfelyken Boerhave, alwaar hy
zegt, widi aliquoties et dolui optima fpe
pueros in pesfimam et incurabilem epilep-
flamincidisfe, dede dit onze hope fchier
verdwynen ; edoch dit verhaal dede ons
ook opmerken,dat door deon maatige lj
| ie

OVER DE VALLENDE ZIEKTE. 5û5

die de zenuwen van ons lydertje dik-
maals boven hunne veerkragt gefpan-
nen waren geweest, ende dat de daar op
noodzaakelyk moetende volgen .Atonia
ofte ‘ontfpanninge, zoo in de herfens
als andere deelen groote aandoenin-
gen moest veroorzaakt hebben.

De Atonia dan voor de waarfchyne-
lykíte oorzaak in deze foorte van vallen«
de ziekte vastgefteld hebbende, befloo-
ten wy de veerkragt zoo veel moge-
lyk te herftellen, ende ten dien einde
beraamden wy de koude baden, waar
van de Heeren Zamilton en Tisfot zoo
veel wonderheden vertellen „, ende Pau-
me zoo menigvuldige buitengewoone
genezingen bybrengt, te laaten ge-
bruiken, en om des te beter van huns
ne uitwerkfelen te konnen oordeelen;
fchaften wy alle gebruik van andere
inedicynen, af. :

* Was dan den 13 July 1773 dat
de lyder het eerfte koud bad gebruik- -
te; maar alzoo het alsdan zeer {tuur
weder was, ende ook om hem daar
niet van te verfchrikken, vermengden
wy daar wat warm water onder, waar
in hy tot den hals toe een uur zat;
beveelende van tyd tot tyd het hoofd

Pp a Gris

506 j. B DE BEUNIE

onder te doppen, ende herhaalden het
zelve ’snamiddags, ende de lyder had-
de dien dag elf áccesfen : wy fchikten
het ook zoo, dat de ordinaire Doctor
daar prefent was, om des te beter
verflag te hebben van het gene in het
bad voorviel, |

Den 14 gebruikte hy wederom twee
koude baden, en hadde dien dag maar
zeven accesfen,

Den 15 wederom twee koude baa-
den, ende beproefde dien dag maar
twee groote en drie kleine accesfen.

Den 16 wederom twee koude baden,
en hadde dien dag maar een doch zeer
gemeen acces: wy beflooten als dan maar
een bad daags te laaten gebruiken, zoo
om dat het weder zeer guur was, als
om dat het kind tegenftrevig begon
te worden,

_ Het baden wierd aldus vervolgd tot
den 28, wanneer wy wederom by mal-
kanderen waren, ende vernamen, dat de
lyder geene accesfen maar flegs eení-
ge trekkingen in de oogen gehad had-
de, dat hy de hand aan het hoofd
konde brengen, ende dat het flingeren
van het been byna weg was: de baden
werden vervolgd tot den eerften Au-

gus-

rn
ke: en. 3

sE

OVER DE VALLENDE ZIEKTE. 597

gustus, wanneer wy met blydfchap ver-
ftonden, dat de lyder geene de minfte
trekkingen der oogen, veel min accesfen,
gehad hadde; ende bevonden, dat hy
met de kwade hand alles konde verrig-
ten, wat hymet de andere konde doen;
ook dat hy gaan ende loopen konde,
zonder iets aan zyn been gewaar te
worden ; dus befloten wy het bad maar
over den anderen dag te laaten gebrui-
ken, ende hy is van dien tyd tot den huidi-
gen dag .zoo gezond gebleven, dat hy
van het allerminfte ongeval, tot een aller-
grootst genoegen van zyn Vader, voor
deze familie ende voldoeninge van ons
drien, nooitgeklaagd heeft, en zyneftu-
die gematigd doch met lof vervolgt.

1, Hier ziet men, hoe ongerymd het
is de teedere jeugd te vroeg ofte te fterk in
de letteroeffeningen door te neemen (c)

Pp 3 2. Hoe

(c) Ik hebbe hier van een allerdroevigst gevat
gezien, Een Vader in de Generaliteit hadde vier
kinderen, alle zeer geestig ende vol verftands
hy onderwees dezelve van hun teerfte jeugd, niet
alieen in de letteroeffeningen, maar zelfs in de
Arithmetifche, Geometrifche en Mathematifche ftu-
dien, zoo dat deze kinderen omtrent de twaalf of
veertien jaaren zynde Orakelen fcheenen; maar ci-
laas nauwelyks hadden zy achtien. jaaren bereikt
of zy waren alie zinneloos,

598 j B. DE BEUNIE

_2 Hoe noodzaakelyk het is, de oor-
zaak van eene vallende ziekte met al-
len vlyt naar te fpeuren, ende hoe die
gevonden zynde, men ’er veele van die
ellendigen zal redden (d).

… 3. Dat men niet ligtvaardig eene val-
lende ziekte, alhoewel ret alle de tee-
kens van eene Zdiopathique of waare
Epilepfia beftempeld, voor ongenezelyk

mag opgeeven.
4. Dat deze eenvoudige remedie van

het koud bad, alhoewel by onkundige
veragtelyk, alhier van een alderbeste
gee

(d) Ik hebbe hier wederom een geval by te bren-=
gen: anno 1768 werd tik geroepen by een kind,
% welk de ‚vallende ziekte fympathic hadde; na
alles rypelyk onderzocht te hebben , bevond ik de
Oorzaak, wormen te zyn; genas het zelve op den
gemeenen trant met axtibelmintica; dit kind verhaal-
de my , dat in de Franfche fchoole eenige uuren van
hier, waar:hy om zyne ziekte uit kwam, nog der-
tien andere fcholieren met dezelve ziekte bevan=
gen waren, ende dat men alle remedien aldaar
vruchteloos hadde gebruikt, ’t geen my wel haast
bevestigd wierd, door twee andere Antwerpfche
kinderen, die uit dezelve fchool met dezelve
ziekte kwamen. Die ook genezen hebbende, en-
de geloovende het uit eene algemeene oorzaak
voort te koomen, fchreef ik aan den meester der
fehoole, ende den doctor tractant, wat myn ge
voelen des aangaande was, ende was van zulk uit=
werkfel, det niet alleen alle de zieken genazen,
maar ook dat alle beuzelagtigheden ende bygeloo»
TIEREBER CRRSKIAPE TTA VCH

if

‚OVER DE VALLENDE ZIEKTE. 59)

gevolg is‘geweest, ende in veele andere
kwaalen zeer voordeelig kan gebruikt
worden ; waar van nog eenige voorbeel:
den, des noods zynde, zoude konnen
bybrengen. id Dn
“5, En eindelyk, dat dit middel met
recht ‘den 1yst der beproefde remedien
tegens die vreezelyke kwaale mag ver-
grooten, ende des te meer , alzoo dezelve
voorzigtiglyk geadminiftreerd zynde,men
voor geene onheilen te vreezen heeft.

Slegs wil ik alleen hier een, voor-
zorg by doen van het koud bad nooit als in
tegenwoordigheid van ten minften twee
perfoonen te laaten gebruiken in val
lende ziekte: want ons lydertje heeft
tweemaal zyne aanvallen in het bad ge-
kreegen , ende zoude waarfchynelyk ver-
dronken zyn, waar *t zaake men hem
niet fpoedig de behulpzaame hand had-
de toegereikt; ik zegge in tegenwoor-
digheid van ten minften twee perfoo-
nen, om dat welligt een teerhartige
vader, eene zwakke moeder, ende ee-
ne ligtverfchrikkende meid , met angst
bevangen wordende, alles verkeerd zou-
den verrigten.

My dit geval van te groote aange-

leegenheid fchynende, hebbe het zelve

Ep 4 ge

6oo J.B. DE BEUNIE OVER DE ENZ,

exactelyk aangeteekend „ gelyk ik in
alle gevaren van diergelyke natuur gee
wend ben te doen; maar hebbe het zel.
ve niet willen bekend maaken, voor dat
het eenen ruimen tyd geleeden was,
om des te beter over zeer waar-
fchynelyke radicale genezinge te kon-
nen oordeelen,

ANTWERPEN dez
5 April 1777.

WAAR!

Bladz. 6of
WAARNEMING

VAN EEN ZEER AANMERKELYKE SPLYTING
IN DEN |
RGS EG RA A Di
VERZELD MET EEN GROOT
WATER HOOEF D.
DOOR

eG de a he

1e ir September 1771 vifiteerde ik
het zoontje van N. van Benthem, waar
van zyn vrouw ’savonds te vooren
verlost was, de verlosfing was natuur-
lyk geweest, hebbende de vrouw niet
veel geleden, en had ook vervolgens
een voorfpoedig kraambed. Zy had
geen geheugen van enige lichaams bele-

Pp 5 dí-

692 GG, GREEVE OVER EEN

diging geduurende ’t zwaar zyn, een
fchrik echter had in de eerfte beginfe-
len der zwangerheid, haar een we-
zentlyke ontroering verwekt. Het kind
dat zeer zwak was, had op het onder-
fte van den rug en lenden een zeer aan-
merkelyk gezwel, van een onaanziene
lyke gedaante, met breede vaste ran-
den in deszelfs omtrek, en van boven
dun en blaasagtig, met een doorfchy-
nend vogt gevuld: * was van boven
enigzints onthuid, waar uit een groote
quantiteit dun en wateragtig vogt vloei-
de; de bovenj rand, van *t gezwel be-
gon op eenige der laatfte rugwervelen,
en ftrekte zich van onderen over.die
der lenden en byna ’t geheele heiligbeen
uit. Dit gezwel kondigde het gebrek
aan, dat men Spina bifida noemt; de
beide voetjes waren zeer fterk binnen-
waards gebogen, zo dat als mem de
beentjes uitftrekte, de planten der voe-
ten elkanderen raakten ; de dyen en been-

tjes waren recht, maar na de propof- _

‘Üe van * kind korter dan natuürlyk,
en zonder enig merkbaar teken van
beweging; Het hoofd was van een nd-
tuurlyke grootte, maar zeer zagt van
beenderen; de klopping en eh oe
den ck er

&

te rn nr

Be a

SPLYTING IN DEN RUGGEGRAAT, 603

der herzenen was ter plaatfe van de
fontanel zeer gering; de onophoudelys
ke binnenftuipen deeden my met re«
den onderftellen, dat het leven van kor-
ten duur zou zyn; de naauwe oppervlak-
te vant gezwel dekte ik met plukfel met
een drogende zalf beftreken, en verze
kerde dat door een breede navelband,
Eenige daagen was de ontlasting uit
het gezwel aanmerkelyk, echter ver-
minderde het kind niet veel in kragten;
het begon de moeders borst te zuigen,
en nam daar in zo toe, dat het op de
drie weeken reeds in kragten fcheen
toegenomen te zyn; de naauwe opper-
vlakte van ’t gezwel verminderde, en

daarna, na evenredigheid, de ontlas-

ting; maar toen zettede het gezwel zich
meer uit: eindelyk byna geen vogt meer

uit het gezwel zich ontlastende, begon

ik een zigtbaare uitzetting van * hoofd
te bemerken, de naden verwyderden
zich, en de klopping der herzenen

bleef even duister; ’t was nu dat het
kind de moeder als een gezond kind

zoog en merkbaare tekenen van toeko-
mende kragten en aangroey toonden,
niet tegenftaande gedurige fluiptrekkin-

„gen: in dezen toeftand bleef het enige

daa-

604 G, GREEVE OVER EEN

gen, maar daarna nam het weder af;
de ftuiptrekkingen vermeerderden, ge-
volgd van een geduurig braaken, waar
by dikwils veel bloed ontlast wierd;
hier door fcheen het van uur tot uur
te zullen fterven, zodanig dat ik eni-
ge daagen aan den anderen verwonderd
was het nog levend te vinden; hoe na
ook aan het uiterfte gebragt, zo dat
het niet als met een weinig zog ge-
laafd wierd, begon het echter weder
beterte worden, en met zeer veel graag-
heid het zuigen te hervatten; na maa-
ten dus de kragten vermeerderden, en
% kind meer vogt in kreeg, en *t ge-
zwel in zyne oppervlakte geheel droog
was geworden, begon deszelfs grootte
veel toe te nemen; de dyen,„ beenen en
voetjes zetten door een zugtgezwel uit,
die daarna buiten gemeen hard wierden;
men bemerkte toen een geringe be-
weging in de teenen; maar als het kind
over eind gezet wierd, zag men datde
afgang, en ’t water onwillig ontlasten;
het kind was nu zeven weeken. oud,
en het hoofd zo zigtbaar vergroot, dat
ik er de eerfte maat van begon te ne-
men: na een voetmaat van elf duim,
bevond ik de lengte van ’t hoofd, voor

van

SPLYTING IN DEN RUGGEGRAAT, 605

van tusfchen de wenkbraauwen, tot ag=
terin den nek, 11: duim, en van % ee-
ne oor tot het ander, over het Crani-
um heen gemeeten ‚9% duim ; ’taangezigt
onder de uitzetting had alles overeen-
komftig met een gezond kind; veertien
dagen daarna, was het hoofd na de
meeting 13 duim in de lengte, en 10
duim in de breedte, en den 24 Novem:
ber bevond ik de lengte en breedte we-
der een duim vermeerderd, ’t gezwel
van rug en lenden was niet minder te-
vens in grootte toegenomen, en door
een zigtbaar water in zyn bovenfte uit-
zetting opgefpannen: ’ kind was ta-
melyk rustig, de harde zwelling der
dyen, beenen en voetjes verminderde,
en wierd zagter; de beweeging der
teenen was nog in derizelfden toeftand,
Op den 1 December was het hoofd
weder in lengte en breedte een half
duim vergroot; op het voorhoofd be-
{peurde men een ligte herpes, als een
beginnende dauworm, dit maakte ech-
ter geen verderen voortgang, maar ver-
dween allengskens weder; de uitzetting
van het hoofd bleef toenemen , en niet
alleen dat daar door de naden zeer ver-
wyderden ‚maar de beenderen van % Cra-

ni-

606 GG, GREEVE OVER EEN

nium waren ‘hier en daar doorgaat ;
en op andere plaatfen zo buigzaam;
dat men ze door een ligte drukking na
binnen!deed wyken; het hoofd was dus
in ’t algemeen zagt, en zo doorfchy-
nend, dat men by kaarsligt ’er door
heen fcheen te zien, Den zo Jan, 1972
was de lengte van ’t zelve 16, en de
breedte 123 duim; het kind was rede-
lyk rustig, maar kon, door de toene-
mende zwaarte van het hoofd; byna
geen andere politie verdragen, als leg-
gende, want over eind zittende wierd.
het aanftonds gemelyk en zeer benauwd,
dus door de geduurige legging wierd
het hoofd eenigzins fcheef; in alle mes
tingen dieik van 14 tot 14 daagen waar-
nam, befpeurde ik verandering; de
grootfte muts van de moeder, kon het
hoofd niet meer overdekken, en zulk
een bovenmate groot opperhoofd, en
klein aangezigt, gevoegd op zo een
klein lichaam, maakten het’ kind mon=
ftreus, want den 28 April was reeds
de lengte tot 1gten de breedte tot op

17 duim toegenomen; niet minder als

de aanwas van het hoofd, was ook
het lenden gezwel vergroot, deszelfs
randen bleven hard en vast, en waren

met

SPLYTING IN DEN RUGGEGRAAT, 60%

lange hairen begroeit, daar tegen wa-
ren de vliezen die het bovenfte van ’t
gezwel omkleeden, gelyk een blaas met
vogt zeer (terk gefpannen, hebbende
hier en daar onregelmatige verdeeldhee-
den; ’t overige lichaam dat in groey
was toegenomen, bleef nu eenigen tyd
byna in denzelfden ftaat ;een darmbreuk
echter vertoonde zich aan de rechter
zyde : altoos buiten den flaap waren de
oogen in een geduurige ftuipagtige be-
weging, en ik kon, hoe dikwils het ook
beproefd hebbe, nooit merken dat het
gezigt zich op eenig bepaald voorbeeld
vestigde; maar van * gehoor was bui-
ten tegenfpraak eenige aandoening, want
een fchielyk onverwagt geluid verwek-
te {chrik, waar door % lichaam zigtbaar
fchokte, en wierd dan altoos door
{chreyen gevolgd. De dyen, beenen, en_
voetjes, waren nu geheel ontzwollen
en volftrekt lam; den afgang en * wa-
ter bleef onwillig afvloeyen: dit zag
men duidelyk als het kind over eind ge-
gezet wierd, maar deze ftand was zeer
vermoeyend; de beide armen bewoog
het maar zeer zwak; den ro Juny was
de lengte van ’ hoofd tot 20, en de
breedte ook insgelyks een duim ver-

Icer.

608 GG. GREEVE OVER EEN

meerderd ; het lichaam vermagerde over
* geheel, niet tegenftaande het greetig
bleef zuigen, en by tusfchenpoofen
ook een weinig pap gebruikte, en *%
fcheen buiten tegenfpraak, dat als de
moeder het aanfprak, en met den vinger
op de kin fpeelde, dat het enig teken
van lachen gaf; de vermagering ech-
ter van ’t lichaam nat toe, maar daar
en tegen groeiden ’ hoofd en lenden
gezwel, Want op den 1 Augustus be-
vond ik het eerfte 21 duim in lengte
en 18: duim in breedte: *t laatfte was
nu zo fterk uitgezet, dat het meer
grootte befloeg als ’ lichaam eener bou-
teille, de bovenfte vliezen waren als
een dun hoornagtig vlies zoo fterk ge-
fpannen, dat men zich verwonderen
moest, hoe vliezen zoo fterk. uitgezet
_de behandeling van ’t kind zonder open
te bersten verdragen konnen; -dit leed
echter nog tot den 29, wanneer ’er ee-
nige vogtige uitdamping aan befpeurd
„wierd; hier door fcheidden den 1 Sep-
tember eenige hoornagtige laagen, en
de uitlekking vermeerderde zo aanmer-
kelyk, dat % vogt door. de wieg heen
dreef, Schoon ’ gezwel niet volkomen
openbarstte , verminderde hier door ech-
ter

SPLYTING IN DEN RUGGEGRAAT, Ó6g

ter de kragten, hand over hand; ftuip-
trekkingen openbaarden zich, zo dât
eindelyk dit ongelukkig kind flierf’s nagts
den 5 September, 6 dagen finder als
een jaar oud zynde,
Ter belooning voor myn moeiten;
ftonden my de ouders toe, om een on-
“derzoek aan ’t lenden gezwelen’t hoofd
te doen; het welk ik in byzyn van den
Geneesheer G. jp. sCHUTT, (die hét
kind nevens andere Heeren dikwils be-
zogt had) verrigte. Ik begon met het
gezwel op de lenden te openen, fnyden-
de volgens de ftrekking der wervelbeen-
deren ’t zelve van boven tot beneden
geheel open, waar doot een groote quan-
titeit helderen enigzins lymagtig vogt,
£ welk in ’t gezwel nog bevat wäs, ver-
vloeide: t gezwel dus in de lengte geo-
‚pend zynde, zag men, dat de boezem vân
% zelve getnaakt was in de omkleeden-
de vliezen van de medulla fpinalis, welke
medulla ter plaatfe der rugwervelen
“was verfmolten ; de zenuwen die in ’t òn-
derfte der leden de Cella Eguina maâ-
ken, en zich van daar nä de deelen in
Ze bekken, en onderfte exttemiteiten
uitftrekken , waren wonderlyk verfchikt:
boven het begin der fplyting, de rug-
re U 17 hi ad Ox ade _ Wets

Óro G, OREEVE OVER EEN

velen affnydende, en van onder het
heilig van de. darmbeenderen, nam ik
dat gedeelte been’ geheel uit: waar in
by nader onderzoek bleek, dat de {ply-
ting was begonnen op het zevende rug-
“wervelbeen, doorgaande. door alle die
der lenden, en ’ geheele heiligbeen ;
de lichaamen der wervelbeenderen wa-
ren natuurlyk, maar alle de uitfteek-
fels in eer gefmolten, maakende zo wel
aan de eene als aan de andere zyde,
een breeden beenigen zoom, tusfchen wel-
ke aan die der rug, de zes onderfte rib-
ben zyn aangehegt; de doorgang der
zenuwen is dooralle, door gaaten , by-
na het zelfde, als men ‘dat ‚natuurlyk
‘in % binnenfte van % heiligbeen. ziet.
_ Door de zagte deelen. van het hoofd,
deëd ik een. kruiswyze infnyding; dee
zelve waren zo dun, iûzonderheid ter
plaatfe van. de fontanel, als vogtig par-
quement: na de bekleedfelen van ’%
Cranium geheel weggenomen te hebben,
zaagde ik het. Cranium in zyne rondte
door, Zeer wonderlyk was deze beeni-
ge calot met onderfcheiden beensgroeis
jingen gegroeid; niet Alleen waren de
naden zeer verwyderd, maar op veele
„Plaat{en'zo in’ voorhoofd , opperhoofd,
5 agter.

SPLYTING IN DEN 'RUGGEGRAAT. Ó1T

agterhoofd, als. by de vereeniging der
flaapbeenderen, waâren veele gaaten,
welke echter gelyk de fontanel met een
vlies gefloten’ waren; hier en daar wa-
ren deeze beenderen zo dun, dat ze
op de drukking der vingeren ‘weeken:
op andere plaatfen, inzonderheid de
punt van ’ agterhoofds been , maakten
“zy weder een veel dikker dan natuurly-
‘ke beenlaag. *T mogt my niet gebeu-
ren, ‘hier. van bezitter te worden. _
_ Tusfchien het Cranium en de dura
‘mater, vond ik geen water; het waren
‘de beide Zobi der. herzenen met des-
‘zelfs vliezen overdekt, welke zich na
t wegnemen van 2 Cranium vertoon-
“den; geen vogt had zich ook geplaatst
—tusfchen de vliezen der herzenen; de
dura mater was zeer dun, en de pro-
cesfus faleciformis haäd de gedaante van
_ een celwys vlies; de darmagtige kron-
«kelingen der herzenen waren minder
als natuurlyk, doch echter zigtbaar ; de
„zelfftandigheid der herzenen was zo zagt,
dat ze weinig aanraking duldde; dezel-
ve voorzigtig opligtende en doorfny-
dende, vond men al het water, dat ge-
lyk als in % lenden gezwel, helder en
«enigzins kleefagtig was, in de hollighe«
OPEANEL VY Qaq 2 den

612 G, GREEVE OVER ENZ

den der herzenen verzameld; de voor-
herzenen waren als twee met water ge-
vulde zakken, en die zelfftandigheid was
hier door zo uitgerekt, en dun ge-
worden, dat ze op veele plaatfen niet
„meer als een pink dikte hadde; de klei-
ne of agterherzenen, waren door %
water zo verdrukt, dat ’er byna niets
van te zien was; desgelyks maakte de
anedulla oblongata geen kennelyk wezen
uit; de zenuwen waren zo zagt, dat ze
zonder breking, byna niet konde aan-
geraakt worden, maar daar en tegen
maakten de verwyderde bloedvaten „in
den-grond van * Cranium, een aange-
naame vertooning. à
Ik had gaarne in een nader onder-
zoek alles nagefpeurd, maar dat mogt
my, welke moeite ik ook aanwendde,
niet gebeuren; en de vader ; die in alles
naauwkeurig op de handen zag, was
reeds verdrietig, over den langen tyd,
dien men met de bewerking, befteedde :
een zaak, die men in dêrgelyke geval-
len meest ondervindt, en die men altyd
moet betreuren, | [

WAAR

Blade. 613
WAARN E MIN GG

VAN EEN E

NAG EBO OR TT E,

WELKE , NA DE VERLOSSING, AFZON=
DERLYK IN DE

BAARMOEDER
WAS AGTERGEBLEVE Ne
DOOR

__H. MIRANDOLLE VAN GHERT.

«9D, SVD, <p,
Gs ES KS

Den 9 Juny 1776 wierd ik geroepen
by de Huisvrouwe van eenen Arbei-
der, genaamd scHoT, welke, na eenen
langduurigen arbeid te hebben doorge-
{taan, van eene welgefchapene Dogter
was verlost,

De vroedvrouw, welke het kind ont-

Qa 3 fan-

Ó14 ‘H.M, VAN GHERT , WAARNEMING

fangen had, en zich vervolgens van
de Nageboorte meende meefter te ma-
ken, had te vergeefsch drie kwartier-
uurs agter een volgende alle haare ver-
mogens daar toe in ’t werk gefteld, tot
dat eindelyk de ftreng digt by de Na-
geboorte door de aangewende pogin-
ge wierd afgebroken,

Op myne komste vond ik de lyde-
resfe op haaren rug in het bed liggen-
de, met zwakke pulsflag en uitgeputte
krachten, en wierd by onderzoek ter
regterzyde van den onderbuik een hard
gezwel gewaar, het geen my deed ver-
moeden, dat zich de Nageboorte zyde-
lings had vast gehegt.

Eenige brokken bloeds uit de fche=
de naar buiten gebragt hebbende,
fcheen my de mond der baarmoeder
ongemeen te zamen getrokken, en pyn-
lyk, terwyl de kraamvrouw op het
minfte aanraken, als in flaauwte fcheen
te zygen. De vrees, dat op ruwer be-
handeling hevigere toevallen mogten
volgen, en dat de lyderesfe onder
myne handen den geest mogt geeven,
deedt my befluiten, de omftanders het
baarblykelyk gevaar voor oogen te hou-
den, voor het overige dat Banes

| | wer

VAN EENE NAGEBOORTE, 615

werk aan de Natuur over te laaten, en
alleenlyk ‘derzelve werking, door ge-
fchikte levens-regel en verzagtende mid-
delen behulpzaam te zyn; gedagtig aan
de les van PAULUS AEGINETA lib. VL
Cap. 75. Pag. 93. fi ne fic quidem exem-
tae fuerint, non convenit turbarit post
paucos enim dies putrefactae et in faniem
refolutae excidunt,

De bloedftorting was en bleef vry
fterk in de eerfte dagen, de buik zwol,
en wierd hard en pynlyk , vooral in de
regterzyde, en de Iyderesfe was van
tyd tot tyd aan flaauwtens onderhevig.

Den derden dag na de kraam ver-
meerderden de naween aanmerkelyk,
en de zieke raakte altemet eenige brok-
ken bloeds kwyt: weinig of geen zog
openbaarde zich in de borsten; de py-
nen hielden op tegens den middag,
werdende door de koorts vervangen,
welke gepaard ging met flaaplooosheid,
ongerustheden, ontroeringen, afkeer
van fpyze, bedwelming der hersfenen,
hoofd-pyn en onmaatig fweet.

Ik had reeds in het begin van het
geval voorgeflagen, eenen tweeden Arts
tot byftand te roepen, dan men fcheen
hier niet toe te konnen befluiten voor

Qq 4 den

616 H.M. VAN GHERT , WAARNEMING

den 17 van die zelve maand, wanneer
men mynen vriend en amptgenoot den
Heer VAN ZUYLEN daar toe verzogt,
die ‚na een naauwkeurig verhaal van zaa-
ken van my te hebben aangehoord,
myne gehoudene handelwyze met zy-
ne goedkeuring verêerde,

De kraam-zuiveringen, welke dus ver-
re genoegzaam waren geweest, wier-
den nu meer ftinkende, en men had
gegronde reden, om te denken, dat
zich eene waare etterftoffe ontlastede;
ook kon de lyderesfe naauwlyks ver-
dragen, dat de bedde-lakens den buik
aanroerden, en zy wierd daaglyks nog
eeniger maate door de koortfe aange-
tast.

Geduurende dien tyd droeg men
zorge, de eerfte wegen voorzigtiglyk te
zuiveren, middelen voor te fchryven,
die de verrotting wederftonden, de na-
tuurlyke werkingen in ordre te ftellen,
en voorts naar vereisch van eene ge-
paste genezings-wyze te werk te gaan.
“In het begin van de maand July
van het zelve jaar, waren de aanvallen
van koortfe zo hevig, de ontlastingen
der kraam zoo ontaart en ftinkende,
de ftoelgangen zoo ontbonden en ri,

VAN EENE NAGEBOORTE. Órf

de pis zoo wankleurig en troebel, het
fweet zoo overvloedig, de puls zoo
klein en jagende, dat wy ons verpligt
vonden , tot den Cortex Peruvianus met
het Elixir Vitrioli den toevlugt te ne-
men, en daaglyks in de baarmoeder
infpuitingen te doen van laauw water,
met honig, witten wyn en een weinig
keuken-zout gemengd,

De pyp, welke wy ten dien einde
aan de borstpomp van STEIN (a) lieten
vervaardigen, had dezelve kromte als
zeker tangetje, dat de Heer LEVRET
Pince - a- faux- germe noemt, by hem
befchreven en afgebeeld in een Fransch
werkje, betyteld: Suite des obferwations
Jur les Caufes et les Accidens de plu-
Jieurs Accouchemens laborieux EFc, pag.
281. Article XII, Deszelfs uiteinde was
kegelvormig, rond, en van alle kanten
met kleine gaatjes doorboord , echter
niet meer dan twaalf in getale, op dat
by de infpuiting de eene ftraal de an-
dere niet mogt onderfcheppen; door
welke vorm de inbrenging van dat

Qp5 werk-

GG) Zie korte Befchryving eener Borst- of Zog-
pomp , door den Hooggeleerden Heer 6, w‚ STEIN
M.D. enz, Uit het Hoogduitsch vertaaid te U=
wecht 1775.

618 H.M. VAN GHERT, WAARNEMING

werktuig niet alleen gemaklyk wierd
gemaakt, als wiens kleine kromte vol-
maakt ‘overeenftemde ‘met die van
den hals der lyfmoeder, maar waar
door ook geene deelen hoe genaamd
op eenigerley wyze befchadigd wier-
en.

Dierwyze twaalf dagen na den an-
deren daaglyks eene zulke infpuiting
hebbende gedaan, had de lyfmoeder
haaren natuurlyken omtrek wederom be-
komen, waar door deeze behandeling
verder voorttezetten, moeyelyk en
byna onmooglyk wierd gemaakt: wes-
halven wy ons verpligt vonden, dezel-

ve te flaaken,
_ De uitkomst bevestigde onze opge-
vatte hoop, want, door middel van al
‘het in- en uitwendig aangewende, wierd
de buik meer en meer zagt en week,
het gezwel verdween uit de regter zy-
de, en men befpeurde, dat hetzelve
meer naar voren benedenwaarts was af-
gezakt, zonder aldaar eenige pyn te
veroorzaaken ; de Nageboorte kwam al-
Tengskens en als verrot te voorfchyn;
de buik herkreeg zyne natuurlyke ge-
daante ; de lyderesfe won meer en meer
krag-

VAN EENE NAGEBOORTE,. 619

kragten aan; de koorts verliet haar ten
volle; zy herftelde op het einde van
die zelve maand, zag in Augustus voor
de eerfte maal haare maandftonden we-
derom, die in allen opzigt wel. gefteld:
waren, en geniet op dit oogenblik eene
volkomene gezondheid,

BREDA den
6 Augustus 1779.

Bladz. 620
dh Rn eh Me
| WEGENS BENE

SCHIL D-PADDE,

Ben seen
ZEE L AN D,
DOOR |
FOSUA VAN IPEREN.

9, Ka) a/d
so

Oo den zeventienden van Hooi-
maand dezes jaars 1777, troffen eení-
„ge onzer Veerfche Visfchers eene Zee-
Schildpadde , van eene ongemeene
grootte, aan, niet verre van de Wal-
cherfche wal, en deeden moeite om
haar te vangen.

De ontdekkinge gefchiedde, op ee=
ne Schuit van den Heer Burgemeester
Farsborgb, door den Schipper ei

Ega

J. VAN IPEREN, BERICHT ENZ. 62

Zelle en zyn volk, met naamen Jan
Jochemsze Barendze, Willem Zeger,
Hendrik Verdonk, matroozen, en den
jongen Cornelis Zeger: hebbende zy,
allen eenparig, het ‘er zeer druk over
gehad, toen zy ’s avonds te Veere we-
derkeerden,. *t Verhaal kwam hier op
uit,
_ Ss Namiddags om twee uwren zeil-
den zy in de Banken, welke, drie in ge-
tal, ten westen van Domburg, op eeníi«
gen afftand van elkanderen, in dezelf-
de ftrekkinge met het ftrand, ín zee
liggen. Op de nieuwe kaart der Hee-
Ten VAN DER LOEFF en CAU worden zy
Scherbank, Breebanken Steenbank gehee-
ten. Omtrend de Steenbank, die de
naaste aan de walis, en van waar men,
by helder weêr, gelyk het toen was,
niet alleen de Domburgfche Duinen,
maar ook de Hoofden, onder dezelve,
vry wel onderfcheiden kan, deed zich
het verfchynzel op. Met ftilte en een
Zuidoosten windje dreef men ‘er op;aan,
_ Van verre hield men het.voor de
Boeie van een anker, dat aldaar moge-
lyk verlooren was. By de naderinge
fcheen het te groeijen; en nu hield men
het voor eene omgeflagene Boot, Ra
hal.

622 J. VAN IPEREN, BERICHT -

/ Ld
halven {tuurde meneer ftevelings naartoe,
om het, ware ’tmogelyk, overde boeg,
te pikken, Maar toen begon zich het
voorwerp te beweegen, en het zwom,
Men pikte, maar mis; want het duikel
de, ’t Kwam echter. aan het roer we-
derom boven ; wanneer men, ten duide.
Iykfíten, befpeurde, dat het eene Schild-
padde was. De ftilte was nog toegenoo-
men, zoo dat de fchuit „te naauwer nood,
door ‘den wind wilde: en bygevolg zag
men geene kans om het dier te vangen,
Ook lag zy nu te diep en zy waste groot,
om, met de vischkorde, gefchept te
worden: en even daarom moest men
‘het opgeeven, eig video

Alle :de Visfchers waren in ze@ ge-
„weest, doghadden niets. diergelyks ver-
‘noomen,’ En Willem Zeger, die, van
‘zyn negende tot zyn, twee-en-twintig-
Île jaar „ opde West en inde Straat , ge-
vaaren, en eene menigte van fchildpad-
den‘ gezien, gevangen en gegeeten had,
“verklaarde nergens eene van die lengte
en breedte te hebben aanfchouwd, als
deeze was. Trouwens men {chatte de-
“zelve, in lengte en: breedte, gelyk aan
het grootfte Luik van eene visfchers
fchuit. Dus was zy, naar myne br
KC:

“WEGENS EENE SCHILD-PADDE, 6

keninge, over delengte van het fchild,
niet veel minder dan vyf Rhynlandfche
‘voeten.

In het Wyker Meer, by de Beverwyk,
% is waar, vong men ’er ten jaare 1707
Eéne van zes voeten, weegende vier-of vyf-
honderd ponden; gelyk de Heer HouT-
TUYN, uit de Kronyk van Medenblik
(@) heeft aangeteekend ; maar misfchien
zal die lengte anders berekend zyn :
ten minften hettwyffelachtige van vier- of
vyfhonderd ponden, tgeen vry wat ver-
fchilt, wekken my op tot argwaan over
de juiste bepalinge van de grootte, Hon-
derd ponden gewichts min of meer, op
eene fom van vier of vyfhonderd pon-
den, wil nog al wat zeggen. Maar hoe -
dit ook zy, die Schildpadde, moet door
de Zuiderzee, door Pampus, over het
Y, derwaards uit de Noordzee zyn aan-
gekomen. Want, zoo wel die van het
Wyker Meer, als deeze van de Dom-
burgfche Steenbank, waren te groot, om,
te fcheep, uit de Westindien of van el-
ders, daar zy haare natuurlyke en ge-
woone woonplaats hebben, te zyn aan-
gevoerd : hoewel de Admiraal BoscA-
WEN er eene diergelyke voor den Prins

TAS van

(*) Nat. Historie VI, Deel, ;

624 J. VAN IPEREN BERICHT ENZ

van Wales, ten jaare 1750, in Enge»
land aanbragt, Dit kan hier het geval
niet zyn. Liever zou men om veronge-
lukte fchepen moeten denken; anders
‘js het niet waarfchynelyk, dat onze beti-
de Vaderlandfche Schildpadden en der-
zelver reizen, vooral die van het Wy-
kermeer, welke zoo veel geruchts ge-
maakt heeft, zouden onbekend geblee-
ven zyn. En waarom zou men zulke ver-
fchynzelen niet mogen aanzien, voor

Speelingen der Nature, in welke zich -

de Magt en de Wysheid van den Schep-

per, als in wonderbaare uitzonderin-
gen van de gemeene en ons bekende
Natuurwetten , willen verheerlyken?
“Trouwens de dwaaze en onoplettende
fterveling wordt, door millioenen van
wonderen , die hem dagelyks in de
oogen fchitteren, niet getroffen; om
dat zy hem dagelyks in de oogen fchit-
teren |

VEERE, dez eerften
December 1777.

ki / W AAR-

STENGEN,

mennen
Jaar, | De Tyd
volgens
Maand! het
Horologie
en Dag./nade Ster-
rekundi-
ge wyze

A. 1777. U. M. Sec,
Mey 3 \2o. oo. 41
20. 24. 53
20. 26. 40
21. SI. IÓ
2I. 53. 30
2I. 54. 26
IL Son

(*) De Srrekundige

's Mrcags , en

|
|

je RdalDe Lengte van

Breed-| Cochin , van de
te van | Middaglyn van
jochin, { Greenwich.
Noord-

yk.
_>r.M, S. Uur. Min, Sec.
MERAN ED en en
van
lux
den

in su. 3m.55S.
Lof 75gr.58m. 458.
Sec. 718r28 M. 45 S,

lo

gender Middag,

STERREKUNDIGE WAARNEMINGEN,

GEDAAN TER BEPALINGE VAN DE
BREEDTE EN LENGTE VAN COCHIN,

OP DE KUST VAN

MAS RADARS

GENOMEN ALDAAR OP DE VOLGENDE WYZE

a

| Í
Jaar, | De Tyd | Voorwerpen, [De Hoog- |De Tyd op het/Foutby't|De Breedte af- |De waa- De Lengte van
volgens waarop de |te van de [Uurwerk, op |Quadrant.| geleid van de |re Breed- Cochin, van de

Maand,/ _ het Waarneminge n{voorwer- |den fchynbaa-| Middag Hoog- | te van | Middaglyn van
Horologie| gedaan zyn, |pen, ge=|ren Middag van ten, aan ydere | Cochin, | Greenwich.
en Dag./nade Ster- nomen |gelyke hoog- zvde van het Noord-
rekundi- door den {ten der Zon. Toppunt. lyk.
ge wyze. Quadrant,
(2)
A. 1777. U. M. Sec, Gr,M.Sec.\Uur. Min. Sec,/Min, Sec,| Gr. Min. Sec. | Gr. MS. |Uur, Min, Sec.
Mey 3 |20. 22. 4rjZonsbovenrand (37, — —| 0. O. 26 |
|2o. 24. 53)— onderrand |37, — —| O. O. 26
20, 26. 49|—— boven — 38, — —| O. O, 24
21. SI I6j— —|58. 15. —| IIe 59 17
21. 53. 30) — onder —_ | 0. Ie 30
21. 54. 26) — boven —|5g. Oo —| O. O. 21
al. 56, 39|— onder — — — —| O0. O. 21
42. 4 IJ onder — je — —jdezelve gemld- Í
2, Ó, 15) —= boven —l—_ — —|{ deldgeeft
2, 7 17} onder —|58. 15. —| o. 0. 23}
2, 9. 29|— boven —\— — —|zoveelhetUur- |
3. 31. 45) ——- Onder —-|38. o o©| werk te ras
3e 33. 59|—— boven — — — loopt, of voor
3: 35. 59|— onder — 37. — —is met den waa-
3, 38. 11 — boven —— — —ren Tyd.
17. 25. 37|Maansben. rand,1g, 15. O/
17. 27. dij TTT |I0. 45. Of |
17. 29, dl — — —|20. 15. O| -— « en Nl SST
17. 31. 56] 20. 45 O | ol
19. 56, 45 Zons bovenrand |3o. 45. el o. oo. 48 75.81.57 M. 45 [
19. 58. 5Y|— beneden —— |= Beoosten
2le 6, 44|— boven \47e Oo ‘Greenwich, en
21. 8, 59|— beneden — —j — — 49 alzo Amfterdam
_— 5 | 2 52 37 — — =—idezelve ge |is beoosten
2. 54. SO|—- boven —=|— — —Imiddeld is 48 [Greenwich
4. 2. 35|— beneden —|30. 45. Oldat ’t Uurwerk 485 30 M,
4. 4. 49|— boven —|— — =—lte ras is. En is Cochin beoos-
— 8 | 7. 43. 4ojde Ster B. Urfa heeft daarom ten Amfterdam
Major, aan de gewonnen 24 7igr.27m, 45 £

Noorder Merid.|42. 22, 36jSec. in de laat-

{te 24 uuren.

En = |= = O8 54m.50 fec.

--- 9 59-55 — Lo, so,

EN CE 9. 57: 49

== |. kl an 5621 —
mm

—— 9 23. 361 By'eene Emerfe, of uitgang uit de fchaduw, van Jupiters Eerften Satelliet;

het Uurwerk zynde 3 minuten 1o fec. te ras, door de waarneming van

de hoogte van de Spica Virginis ten oosten, en cen andere Ster van Pollux

ten westen;

bekomen de Lengte beoosten Greenwich ’s Obfervatorium by Londen

Io. 10. =—jSpica Virginis Z|7o, o. 32
10, 33. —in Urfa Major |49. 31. 48
Noord

D. 2. Of yCorvi, Zuid 63. 4Ie 36 5

== 5u. 3M.55S.
Ee {or 75gr.58 LE
of beoosten Amfierdam in Graden, Min.en Sec, _ 718M28m.455.

() Des rekundige Ty begint de Uuren
's Midags , en loopt hort tot den vols
gender Middag, van Mor 24 uuren,

/
|
W. SMITH |

WAARNEEMINGEN

OMTRENT DE

LUCHTS-GESTELDHEID,
WEDER, EN WIND:

WE ESS IN GEN

IN DE JAAREN
MDCCLXXI, MDCCLXXII,
EN MDCCLXXIIL

DOOR

MUL LEN

dy

MAIMI MER ME A A WL

ad TAR RD

e Jl } «

Barometer.
?s Morg.\’s Midd.
lag. 10 29. Of
—_— HE 7Ì
— Zil
de 5:
— 5ij= ÓÌ
— zij OÌ
71 |— 8Ì
Sj BE|— 7
mt rn
ol— Til 7
ij— 8if— 84
2 Qi Oi
ei Ö
laet ad me 4
5j—1I0 |—IO0ï
Ój— 8 |— 7À
ome Si 0
| 7
Bj 48
O— 4
ij 7Ál— 8

2/30. Of|30. Of
3|29. I12 |29. I1Â

4130. Oil
222: 81 |— 10
6|—Ioil— 7
7 2 | ÓS
RE — Tij 4Ì
OI |—=IIË
e) —-104

1 —=IO 0

Laagtte

Laagtte

Haogfte Barometer.
Barometer.
Hoogfte Therm. binn. gr.
Laagfte Therm.binn. gr.
Hoogfte Therm. buit. gr.
‘Therm. buit, gr.

629

TN KOERAR GYN rr,

Thermom. Windftreek, Weder.
Binn. Buit,
mo, (mi. zo, zi, | °sMorg. | ’s Midd. | Gefteldheid,
4647148148 | ZZW | Z W _[Betrokken:
47E |= |45 | Z |Reg.en Wi,
— {46 (43/43 {[W 4 W| Z W
44 43 |39 |— W_[W 4 W{Wolk. Reg.
42142 |—{4Oo{N N W| NW
49 [40 [34/34 | Nt W O, Hel. Sne.
38 137 |35/37 |W Z W| Z W |Duis, Buyig
36 |— {31/33 | NW [NW tN|Wolk. Betr,
35136 {29{32 | ZZW | N tW [Helder.
34135 {— {30 {| NNO{ NW Sne.
33133126{27 | ONO | NO [O, Helder,
20 |27 |17 |21 o O NO {Duister.
23 [23 |i2|i5 | OEN | —— [Held, Wolk,
—{—{iol2s | ONO | Z W |Duister.
24 {24 |18j— | OtN | ONO Held, Wolk,
23 1— 19/23 | ONO /{ OtN [Wolkig,
22leelrsie2f O tN | ONO [Held. Wolk.
— [23/18/23 | ONO { OtN [Wolkig,
23124127 31} ZO | O ZO Duis. Wolk,
26{27 {28/30} OtZ | OtN [Wolkig.
28 [28 lag l— | Ot N N O [Duister,
30{52|31!33 | ONO IN O tO Wolk, Sne,
3313413435 | NW |W Z wRegen.
34 | — |— (34 —_— |Wolkig.
35137138 (38 [W Z WIW NW
36 |—|35 —| Z4W | 4 W |Be.R.enW
37 |— |37 (37 W N W St. Wolk
— {36132 32 | 4 W [| O ZO [Betr Sne,
34133 26/27 | ONO | —_— |[Wolkig.
33134 133135 | 4 W | ZZW |Duis. Reg.
36138 [46147 Zt W {| Z W IBetr, —

o LS : T
zi En 8 } Miadelb, d, 29. 7%

47 \ miadelb. sr. 34

48 \ ui
Ús f Middelb. gr. 30

630 |
FTE RU AR Ni

Barometer. | Thermom. Windftreek. Weder,
Binn. Buit.

D |'s Morg.\'s Midd.\mo. \mi. ne. az. | ’s Morg. | ’S Midd, eg

mma | en | nnn | | nn | mmm | nn mm mmm dn

129. Oi|29. Of|gO [go |4I |go) W tZ w_N WwiWolkig,
210 |—10Îj= | — 5 ze WZW Twe ZS. Wi. Betfe
330, 2 30. 2dj— | — |36 39 NS wiw z wio.H. Wolk, |
4 2} | | [39 [40 WeN | N W |Betrokken.
5) — 3 |= lar [37 [46 {WN WIJN N W

Ol gi|— zi |40 [33 |38/ O NO | NO #Wolkig.
gi 2 2 135 |35 [23 [23 IN O LO O NO (Helder.
Sl oil— 1 133 [32 [30 |27 IN N W Sne. Wolk
op 3 | 24129 8 [18 {26 IN O t O| —— Wolk. Sne
toleg.12 |2g.11ij28 [27 j2o|24) OtN| O Sne. Wol
riro |= Sj |28 [ar |1o| Z4W | 4 ZO Duis.
ii 7 1 742627 |1ó|28| ZW | N W jSne

I3l— rijk |28 [29 | 28 | 30 0 Z O (Mist.
ral— 8 |— 8 [29 |— [27 |— ZZO| OZ0 | Wolkig.
rsl—ro |—ro [28 |— [2i {30} NO 0)

iGl—rotl rr |3r [32 |33 [38 |Z O t Z| O ZO Beer. Reg.
ro. 24130. 38/34 l36)30|4i| ZtO | Z O |Mistig,
rl st 5 136 (37 |35 |go|Z O t O| O ZO O. Held. Mi
rol— gl 4 [37 [28 [32 {LZ Ot LO Helder,
oól— 1 — ole |39 | —|30| Z4W | 4 W |Mis, Wol
2129. rr |29: HI 38{1—[34|42| O ZO O Held. Dy
ph, lSrokl == 334) Ot Ze} 4 ZO JS

23} 108 —10 36 |— 1351392 ZW} Z W_\Mis, Wol
2al— gf 9 so lg2 [4448 4 W |Z tW |S. Mis
gsj— 6 — 71|41 |43 [37 | 47 OZO| ZO [Wolk. Betr
oh Of 10843 |— [39 f4O)4 LZ W Z t W Mis,

azo, óf 30. gd —_Il4sl zZz W | X tO |S-Mis, Wa
2bl2g.12 29.12 lat 42139 \go} ZO I44O0

Hoogfte Barometer. d, 30. a 5
Laagite Barometer. d. 29. }Miadelb. He AO
Hoogtte Therm.binn,gr. 4 Ei
Be Therm. binn.gr. Een
oosfte Therm. buit gr. 25%
pd 5 ‚p Miadelb. gr.

Laagtte Therm. buit, gr. 32

631

NLS AAR Te
Barometer. { _Thermom. Wind{treek, Weder,.
Binn. Buit.

Ys Morg.’s Midd.|ro, [mi mo. rai. | ’s Morg. | °s Midd, | Gefteldbeid,
129.11 29.10 | 40 4034/35 | Z to | OZ0 [Duister,
ol— Bij 8 | 39 |— | 36 | 43 0 O tZ |Wolkig.

— 7 |= 65138 [29135 [40 | OZ O O _[Betr, Wolk,
gd Ó __—_——|— 40 132 36/0 t NONO |Wolkig,
sl— 65 — Ó [39 |39!30f32| NO | NNO Duis. Sne,
Gl— 5 — 44136 {136 |— {35 | NNO | N t W [Sne, Betr.
4 5 || NW IN _N W[Wolk, Sne,
sl— sti 6 |—|—!zrf35 |W NW| N W [Sneeuw,
o— Zi 78|35 13713236 | NW IN WeN Betr.
oke 9 — 3E |3 NO ÍN O t OfBetr, Wolk.
il—rot —1OE|— {35130 [37 | ONO [N O t NfWolk. Betr.
gril 9 |— 137138 | O ZO |Z O t OfBetr. Reg.
zi Zi 72|37 |40{44|48 | AW |Z4W O. H. Wolk,
p= 8 7 [41 44 [4 |= ZZ O0 [Wolkig.
s— 5 44 \45 (42 {gi IN WeNj N W [Regen.
6l—10o —-10 |43 |44 | 4O | 47 Z OZO |S. M. Betr.
gj 12 [44 j— [38 | 40 NO IN Ot OjBetrokken.
8|3o. 1 |30. 1 [42 |42|37|43 | ONO | ———

ol HB jg |38jg2| OEN ONO
o sn 1 | [41435 |4I W W tZ jReg. Betr.
129. 1of |20. 118 | — |— |44 | —-| NW INN Wia ——=
212 Ee 39 39 |30 [37 | NO [NOt NO. H.
3— OE 9 (37 [37 |3L [33 ONO {NANO |Sneeuw.
410 — 94/35 [35 28 [31 | OtN N O
s— Ol 33 [33 |2Ó | 32 Oo O t N |Betr. Sne.
ll - |= 32 3E [WN W/ N W |Sneeuw,
ng 9 || lg NW | WeN | Betr,
8l—rotl— 11 |34 135 (33 39 | 4 W_ |Z t W |Betrokken.
gli | | [28137 | O tN {ONO (Wolkig.
of30. o#30. ok} 35 [36 |= |— | O NO {| NO Held. Wolk,
i—i 2 | 137|40! OTN ti ZO |Betrgkken.
Hoogfte Barometer. d. 30 2 \m:
rd ren d. 29 Pe d. 29. gi
oogfte Therm.binn, gr, 5 Mu: ë
lc A PIDeEn pe TE ee EE
Hoogfte Therm, buit. gr. 5 ran Ce pl
Laagtte Therm, buic, gr. in PMigacib, 5 37

*63 2
Á P
Barometer. Thermom.

Binn. Buit.

D's Morg.}’s Midd. lano, \oni.

if30. 24/30. 2 {36 [38 [33 | 44
gf Kf 1 {37 [— |36 (43
zj OÎ|— Of | 39 [40 | 41 |4Ó
en 40141 | 39 |40
529. II |29. IOÂ|— [42 [37 |4L
61112 [41 | 41 | 41 |—
30. 14/30. Of | 39 |40 | 39 |—
S|29. 115[29. IO5 | 38 |— | 31 |44
Io |—I0 [39 |42 [35 43
zol—=11E|30. Of | 40 |— [37 42
zif3o. 1 |29.1I [41 |43 [38 (44
z2|29. In | OÌ|— 144 [37 (49
raf gl |—1ot | 42 [45 |38 (46
r4j=10i|— 95143 [44 [40 | —
15 5il— 8 [44 [41 [38 (35
16— 84|— 85[39 [39 |32 |34
1710 (30. Of} 38 [40 [38 |41
18/30. 2i|—— 22139 |— [39 (39
1oj— of|— Ok |— {39 |37 |38
gol29. 12 40 [42 [38 [42
arf3o. 1 |——|41 |— [45 [48
aal20.114|29. 10 |43 [44 | 4Ó [SO
azj— Sif 84/45 |4O |— —
24 == | 46 |47 [45 (47
25 —m |— |— |43 46
26f—12 [30. 2 f45 {46 | 42 (45
gren esnj Tj 74E 47
28f29. 11 [29.10 [47 |— 146 |53
og gif 9 |4Ó |— [44 [SL
Ben el IT

Hooefte Barometer.
Laagte Barometer.
Hoogtte Therm,bian gr.
Laagtte Therm,binn,gr.
Hoogte Therm. buit. gr.
Laagite Therm, buit. gr.

KR AM

mo. mi. | ’sMorg. | ’s Midd, | Gefteldheid,

d. 3000 ! N
d. 29 3, }Miadelb, d, 29. 10%

L.

Windftreek. Weder.

O tN O

NO [NO tO

N OtNIN N WiBetrokken.
NN W Ww

W tN

N tW

OtN [O

… O0

NO IN

N OtO

N NO

O t N

NN W

ZZW

WtZ {iN

WN WW _—_—
NW INN W

NtW INNO IS. W. Re
NO tO| N tO0O |Betr. -
NN W{ WeN Regen.
N O N W (Betrokken
ZW | WtZ Ss. M.Wol
WiN [WN W[|Wolk,. Re
WNW| W tz
IN W IN WetN
NWeWIW NW

zeten Wit &

ZO [ZO

WNW N

ZZO 40

5 } Midaclb. gr. 4u
53 P Middelb gr 42
31 «he hd

633

M E V.
Barometer. Thermom. Windftreek. | Weder,
Binn. Buit.

| Morg.\°s Midd.frno. \mi, vao. [mi | ’s Morg: | ’s Midd. Gefteldbeide

mm mn | mn | amen | nn mm | annen ann

7148/43| 48/4 O t Of O |Regen,
Hi —l49|53| ZtW | Z tO |Betrokken.

147 |5o}44| 58) ZO —__—|S. M. O. H,
5o|53|so|ó2| O tZ |Z O t Z|Wolk. Betr.
53155|53|58| 4 tO |Z ZO |—= Reg.
54157 |51|67|4 Z Wi Z O |Helder.
56{59|54|66| O ZO Wolk. Betr.

59|70{4 O t Of Z t O [Betr, Wolk.
6olór}sóló6ó| WEN} NO [Wolkig,
sol—|ss|ó2| NO N W |Betr. Wolk
6ofó2|57|66| ZtW |Z tO |Wolkig

— [óol55{57|4 Z W{ Z W |[Betrokken,
58 |6i|—{ó2| W tNIN N W|Wolkig.
5964/57 [73| OENF O
631ó5[6r}78| OtZ|OZO
5iógl—f76|4 Ot Of Z tO Helder
67|68|66/68 [4 Z Wi NW f[Wolkig.
3iór|sils8| NO ÍN Ot OlBetr. Wolk.
58159 |54{59| NNO|N t O |Wolkig.
57|—|51f58{N O tOf ONO
5olÓrlso{fórj| NNOJNtW
—=|bol jl WENj NW I=
56\ór{53jó2|W ZWI Z W
sol 55 65| ZW IW N W
60163 \=|66lW ZW| W _|nelder.

62 |6ol62}64| ZW |W NW ig.

Z
56|58| ZZ Of W tZ |Betr. Reg.
7z|ó3f6r;ó3fs2| ZtO JWZ W{Wolk. Betr.
NI —IIËSÓO \— 541581 W tZ a

mene

Hoogfte Barometer, d. 30 2 °
Lage Barometer. d, 29 7 Ì miadelb. d, 29. IO% |
Hoogfte Therm.binn.gr. 69 ,

Laaelte Therm. binn. gr. 47 bMidaelb. gr. 58

Hoogfte Therm, buit.gr. 7 + ; ds

Laaglte Therm. buit.gr. 43 fMiddelb, zr. _óof

an

634
TD NRD

Barometer. | Thermom. Windfti eek, Weder,
Binn. Buit.

|
D's Morg.'s Midd, fra. pi, leo. mi, | ’s Morz. | ’s Midd, | Gefteldheid.
r|29. 85/29. o4f6olói|só{so, 4 W W [Reg S.
gl—rr |30. off 58/58 53153) WtN |} N W |Betr. Reg
3130. 2 |— 2 | 57/59 | 54 | ó0)W_N WNW t W| Held. Wol

naan emeente

gl Hi mf 58|6o|5ólósf LZ O OZ O0 |Wolkig.
5 — 1 |óol61!62|66| NW IN N WiBetr. Wo
6l20.12 |2O.1ii|—{60l59i63| NO |NtW
zi—rmij—r2 |—ló2|55lÓg) N O, Heldef
8|30. 18/30. 1 | Ó2|67 63 | 70 O tN IN N OfWolkig.
of— 1 — of} 64|68| 62/70} O O tZ

rol29. 115 29.103 | 65/70} 68!81i| ONO[O tN

ril —10 \—-ro |6olzil—!78| ZAO | WEN |
ia — rot —10! | 7o|— |=! 76) ZW [WN Wi

13 rr —12 | 68|70/67173|W ZW NW |

14 | 6716763! 64|N N W Betrokken’
I5|—=LI |—10 65166 |62/ 63iN WtNf Z t O

1ól— 5i— 44} 63|63|56'57| ZO |O t Z |Regen.
17 —- 53| 6of6ol53| 54} NO N W [Betrokken
Bl 65 — 8 | 5olsol—! =| NtW [NN WiReg, en

zor —r2 | 58|=|58| 59) NW | W_ |Wolk, Bet

2o|30. 03:30 OF| 5960 57 | Ó2 N WeN{ N W [Betrokken
gi — 1 |— 1 | S8|— | 54; Óof _N t W N
22|— OÌ 57158 {53 | S5O|N_N W N t W
23120. 12 zo. 118 —_l—|só{6GIINWtW| N W [_
ag|— LIE — 12 | 59 [60 | 03 63| NO N tW Re
25/30. Of 60/64/64! 6o[N N Of _N Wol
26 63165 [63 ! 78| O NO IN Ot O Helder,
27|29. IOF — 9} 66} Ó9 69 | 77 DO MOE EN [Wolk Betr
af 8 — 8 |67)66| 62 |G2)N N WIW N W|Betrokkeng
2o|— 10 —-Ioi| 63165 58 OI ——- | NW

| 61 [62 (57 63IN N O) NO

3of—1I0Ë |

Hoogfte Barometer, d. 30 2 \ Middelb. d. 20 9%
2”

kaate ebi d. 29 4

_Hoogfte Therm.binn.grn. 71 \ ur:
Latte Dre Ee, gr. 3 jMiddelb, sn 64
Hoogfte erm, buit, gr. I :

Laagite Therm, buit.gn. 53 Lmiadelb, gr 07

Amer

635

d: „U L Ys
Barometer, | Thermom. Windftreek, Weder.,
Binn. Buit.
|’s Morg. ?s Midd, {mo. \mri. mo. mi. | ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldheil,
29.11 |20. 11 | 61 [63 [61 [66 |N Ot N| ONO [Wolkig.
p — 10 |—IO0 | Ó2 [62 |59|so| NNO N Regen.
Blof — [64 163 |J6óIN N Wl N W |Betrokken.
KH 30. off30o. 1 |—=ló2|58|so|NWeWl WteN
5 — Off Ólj— |59[6ofW NW[ W_ [—= Reg.
6 29.113,29.12 |Ó2/63/62/63) WEN | N W Wolk,
7.30. Oi — {62 [61 |61 [W_N W Wil
3129. 12 LIE | — [64163 164} WtZ{|WtZ|—
| == —108| 64165 [61 168 |W _N WIW N W[Reg, Wolk,
Io | Ó5 {66163 '6 W tN [Betr, ——=
—-10 64l65 [62 \65| ZW {Wez |
— gij OE Ó5166|67 —| ZZW |W Z W[_—
—-12 |30. of —!67|63 68| W EN [WN W|_— Wolk;
30. ij ci| Ó6l — 65 69 WN Wf WeN |Wolkig
—_—_—— 67169163172 }|W Z WI W |delder.
— I= 1i |Ó971 65 [76 Z W tN ik
29.12 70/76/7077} „NO f Ot N | Wolk,
29. IOF — 10 | 73/7368 {zo| ZZW W [Wolk. Betf.
— 6ll— 7 |ó9[60l62!63 |W ZWI ZW |s. Wind.
— 9 —rril 67/6657 Gi jW N WI N W [Regen,
— 12 |—-r2 | 65 65162163 }W Z W/ Z t W |Betrokken.:
30. Off —|67|63|65| Z W |Z W t ZiReg. Betr,
[30 IE 24} Ó6|— [62167 |N N Wi NW | Wolk. Held.
— 2 |— 1 |—|68|60|73| Zt W {ZO |Helder.
2Q.1r |29.1r |68|— {62 /66| NW | W tZ [Betr. Wolk,
— 9 8 |67|67|—|63| ZW |Z We ZiReg. en W.
— GE|— or 66166 [63 |64\W ZW) N [5.W. Wojk
lkr) —|67 |ó5[66| WeN | WetN |Betr,
p|30. OE[ZO. 1 {67/— [64|65) NW [WN W Betr.
— 2 64} 66 [62 [64 | —— | W tN | Woikig.
29. D 29, 74° 65 65 Gzlóol ZZ Z W IBetr. Reg.
Hoogfte Barometer. d. 30 25 nr:
Laag Barometer. d. 29 68 f Middelb. d, 29, rof
Hoogfte Therm.binn.gr. 76
Laagíte Therm.binn.gr. Ór } middeld, ST. 68
Hoogíte Therm, buit.gre 77 } :
Laagte Therm.buic.gr, 57 ,fMiddelb.sn. 67

636

Barometer. Thermom, Windftreek,
Binn. Buit,
D ['s Morg.’s Midd, loo, |rei. mo. \mi. | ’s Morg. | 's Midd,
Ij29. Sil29. Of163 163154 |5 N W W
ol mnd 0E ud 62 6 3 & N N WW N W
3 —- mi fÓr | — {58 |— | WtN W
4l—12 |——-12 |Ó2 |—|ÓI |ÓO W W ZW
Sl |—|64158168 | NW WN W
Ó|— 10f|—-105|64| 65163 [zo |W ZW} Weiz
7|—i0 10 [65167 [62 [69 | ——— | WeN
El— Oil 9 1671—|63|66| Z W | WtZ
Dj Ole re | Ó5 jr O2 65IW NW
IOf—— Of —-10 167-063 |66|W 4 W|
EIJ |l [66 | WteN [WN W
12 7il— 7 |—{66\60}63| AZtW [WZ W
I3|—- Óij—- 8 164164, — [O4 {WN WW eN
l4l—- 8i|—-I0 |——!62163| NW IN N W
IS|— 12 {30. off66|— 59 |Ó1f NeW | W
IÓl—1r [29.10 |64165)—|66| ZW WN W
17|—- 8E —- Oil — |= |02163 |W 4 W/ WtN
18 |____—_l 64 || WtN |W tz
IO Zil 7 {—=|65 6316414 Wet WW Z W
20 7 |—- 8 [65/65 |Gij—| WtZ| W
Zij Sif OE} — 163165 WZ Wi WrZ
2e fr 164 — {5E |6O|W N WN W
2 |—-1Oi | |— [59 | ÓO O O tN
24 Óil— 6 [—lÓ4{58|06OE NtW | NO
Ui Sil 6162163 |—1Ó3INO ENIN N W
26-10 | lórl NtW | NW
27/30. 130. oil 463 [WZ W W
2 lij 5002 ZW [WZ W
2029. 12 j—-12 164 66 164 1651W N W| W tN
qc — 165 65 l6i lj ZW {WZ W
sr klos 67 "63174" NO ZO
Hoosfte Barometer. d, 20 OU ar:
Lasgite Barometer, …d, 5 5ì MGR.
Hoogíte. Therm. binn. er, 67 Var: y
Lacgfte Therm.binn.er. _ ór gimliddelb, s-
Hoegtte, Therm, buit. er. 5 Ee
Eeegtte* MEherm, buit. ër. 4 PMiddelb, sh.

AND PME "GAS A ADS,

Weder,

Gefteldheid,

deg, en

W.R.en V
Betr. Reg,
Wolk. Hel
Aeg. Wol

Regen.
Betr, Wol
Wolkig.

Betrokken.

Betr. Woll
Mist, —

S- ERPAT&EOMT B BR.

Barometer. Thermom. Windftreek, Weder,
Binn. Buit.
's Morg.{’s NBAd, |oo, [zzi, |eao. mi. | 'sMorg. } ’s Midd, | Gefteldheid,
29. IO 429.10 [67 168 [62/66 |W 4 Wl NO |Held. Beer.
30. Of[30. Oi|—= |67f—|Ó5| N t O Betrokken.
20. iz [29.12 |— [68463 |— | ONO
rfid 66167|67 167 {N Ot Of O tN |__——
malin — [60163 Ó4| NEON N Wi
—=12 64 |— [59 'Ó5 N W _N W/Wolkig,
— Gij 8 Ie ló4 |5O 157 |Z W A Betr, Reg.
|= l0i| 63 163 F55 |Ó1 | NW [WN Wikeg. Wolk,
— Öf 62 |— | 58 |Ó2 W N W en Wi,
Ilf er f62 f57 60 | WtN IN N Wi—
rt j—=104 [62 [93 fóOj— | ZW |W Z W|Wolkig.
—iolj it | Ór| 240 ZW Reg.
ile Off |COIÓ63|09 |Z Z WIZZ O Betr. Wolk.
— g |——rofl65 6516264 | Z t N ZW Reg,
===l2 |30. Of |O2|Ó3[54|02 | N Wij W t N |O, Helder.
Ii |2g. It |Ór foe fse|óol ZW | ZZ O{Betr. Reg.
—=12 430. Ooij |= |= |ÓL | NW IN N W{Wolkie,
30. 05429. 113 |Óo|Órf54ló2 | WeN{O ZO Held. Wolk.
20.1 |= |Ó2f56|69| ZZ O| Z tO HWolkig,
Ir |——-ro (Ó2róó f57 zo| Z O |Z O t Zit
— Oì óalós}Órió2| ZW { Z ZO |Betr. Reg.
— 10 | —— [== [S4 60 l60IZWtW| NW |=
—_= 08 163 |62|56|58 | NO ONO I=
„Fro [Ot fl | OtZ |t OtN
lii j——12 [Ó2fÔL {57 | NNO | Net W [Regens
ipo. 1 [59f-9{52/55} NO | NNO |Wolkigs
zij— 24[ 50 [53 [49/54 | —— IN O t_NfHeld, Wolk
— 2 [57 {—}5EI5S IN O tO| NtO [Wolk, Betr.
dof |= {15257 | _NO- {ONO Betrokken
— OEf— OÌfSÓ [5714950 | N NO | NtW Wolk, Reg

Hoogfte Barometer, “ d. 30 24

denis \ miadelb, de an 1

Laagfte Barometer.

Hoosfte Therm.binn.gr. 68 % aa

Sd Therm.binn.gr. 56 } Middelb, gr Oe
Hoogfte Therm, buit.gr. 70
Laagtte Therm. buit.gr. 40 +Middeb, Sr, 59%

Dem 20 s’ Avonds ten 5 vuren, Dender en Weerligt,

633

Barometer.

OT CHTROSB JE @R,

Thermom.

Windftreek,

Weder:

Binn. Buit.

D ’s Morg.l's Midd,

en

mie 17710. ai.

1,29. 10 |29. 10 5615643 [53 | N NO IN O tO| Wolk. Betr.
212 |—12 [53/55 \4II56| NO | O NO [Held. Wolk
Ie 8 |— il —|— {47154 | 4 W W__[Wolk. Reg
4 5 |— 6155 |54 50146) 2 ZO} NO |Betr, —

— Qil— 11 |53 153 |47|49-| N W W Wolk, Betr
6l—12 |—10: | 52 | — {46:58 Z W 4 W Reg.
7 Qil— Oi 54 {5S {55 =| Z W | 4Z4W [Buyig.
S— Hl— & |57 [59 [56/64 [ZW t Zl —_— |Betr. S, W

— 7 \— zijóolór {62 sol ZW | W

— 9 [61 l—{5ól5ë | ZZW IW Z WiReg, Wolk,

zi—12 |—10i|59|59 |siJS5| ZW | ZZ O0 [Dya. Ber.
12|—10 58 [58 |— |=} 44W W __|Wolkig.
13 8 6 [57-153 58 |ZWtZ| ZW [Reg.en Wi
Ig} — Zij 4 | | {5457 | Z4W | —_— [Wolk.S, W.
Is— Ó |— 6 |— 157 (49 !54 |A WtW{ Z t W |Reg. Wolk,
16} — Sij— 8 [55 {56 [50153 | Z42W { NW [W.R.enW
17}—10 |—10 [53 1541451524 ZtW [ 424 W |Betrokken.
18l— 9 |—Iol|54 155 53153 | WtZ | WriN
II | [—=|46/54| Z4W | Z W_|\Wolk, Betr
gol—11 |3o. 1 |57|58|56| ZW |V Z W eg.
21/30. 3î — | — [49 58 N ZtO [O, Helder.
22129. TI |29. HIE) {55 |= AW f 24 W |Wolk. Betr
23 Ir 10815615756 {59 | ZtW 4 W t ZiBetr. Wolk
24l—12 |30. Of|57 58 [53 {54| Z W W _\Wolkig,
2sl—mk 20. I= {57 |= 4 WEN ZZ
gúl— Bil 108155 154146 149 | NW IN WtN ,
27130. 2 |30. 2 [52153147 [52 |W 4 WIZ W tW[Betr. Reg.
gsl— Zij 31153 [55150155 | ZW ZW tZ
oo HB Mil 451544 2 WIW Z WjWolkig
gol— 4 |— gil == {54 \5O {52 | NO N Betr. Wolk
gil Sil 5}52 153 [45 [50 W WtN Wolk. Betr

Hoogfte Barometer. d. 30

Laagfte Barometer. d. 29
Hoogfie Therm, binn gr.
Laagtte” Therm.binn. gr,
Hoogtte Therm. buit. gr,
Laaglto Therm, buit. gro

%s Morg. | ’s Hlidd. | Gefteldbeid, —

SEL ar:

tj Meen, d. 29. 10}
pe fMiddelb. gr. 568
pe Made. gr 524

NO VE MBE R,

639

Barometer, Thermom. Windftreek, Weder,
Binn, Buit.

Di’ Mars Midd,|rao. (mi. jmao. pri. | °s Morz. | ’s Midd, | Gefteldbeid.
1/30. 3á 30. 2. | 5I\S52|43| 51 Z W 4 tO Helder.
2 I\— oil soj5sIl—-| 504 W tZ{Z Z W|Wolkig.
3129. 12 (29.12 |5ij—l48j =| ZW Zt W |[Betrokken.
A—rorl— rol | —|— [46147 | W W tN [Reg. Wolk.
5|3o. oif30. oil 49/49/39 |4If _N | — |Wolkig.
6|25 rot|29. 10 {46147 | —|43| 4 Zeo je Bays
7 Sij—Ioif —|4Ó | 4OI4IJN N OIN N WiBetr, Reg.
8|3o. 1 30. 14} 44|44| 38 [43 | N W IN Wet N/|Wolkige
Dl— gi | =| |Zo =| 4 W ZW tW
Ol—- gij | — lg Z4W | ZtO =
IJ— o£|29. 118 | 42|43 | 33 42/4 WtZ| ——- {Held. Wolk,
2l29. 9 — 85f44}45 | 42 | SIJ ZW |Z t W {Betrokken,
3 gij— 10847148451 45) NW | NtW fWolkig,
4|30- 2 |30. 231 46}47 | 42/ 4ÓIN N Wi WtN
5 — 1 {45|44|38| 42| Z tO fZt W |Betrokken,
6l— rl oil —145 14214612 WeZ} ZZ Regen,
7|29.12 29.11 —|40|44| 49) ZW |Z Z Wl[Betrokken,
830. 5 |30. 51 —|45|32' 41} NO IN N OfWoilkig.
ol— 4 |— 3 | 4444} 4145) _N W |W N W Betr.
of— zij 3} =| |39|4IJ NEW NW [Betr. Reg.
I= 3 ||| |38440| N t O IN N OfHag. Wolk.
2 IE If 43143 139{ 42} N W [WN WiBetrokken.
3|29.12 | Oi} 44145 |44/ 45) WtN{ W _ |Reg. Betr.
4130. IJ Hf 45|— [39143|N N Of N t O [Wolk. —
st— 3 |— 2 [44144137 | — Z ZW _|Betrokken,
6j— If 18} 45|46|46|48| NW IN WEN
zj 2 |— 24 47147 {45 45|W ON Wij We N
8— 3E — 3 meles W tZ | —— |—_— Wolk.
gl 2 I|4Ó 44 | 40 sil ZZ O | ZtO IBetrokkks
ol—= ik. oï Aant (33 39) Z tW Z Helder,

Hoogfte Barometer. d. 30 54 :

Laagfte Barometer. d. So 3: p Midaclb, d, 30. 1

Hoogfte Therm.binn.gr. 52 Middelb. er

er Ebi binn.gr. 42 b Aen &P. 47

Hoogfte Therm. buit. gr. EY ars

Laaste Therm. HUE pe. pa f Middelb. gr. 47

| €) Den 6 ‘savönds ten 8 uuren, Donder, Weerligt met Hagel en Regen,

645

DECEM BE R?

Barometer. f _Thermom. Windftreek, Weder.
Binn. Buit,

Di’ Morz.{’s Midd.fpo. |t, mo. |ii. | ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldbeid,
1|30. of{3o. olf42|43 33141 ZAW | Zt W ‘Helder.
2 —_l—= 38|441 ZW [ZZ Wi
3/29. IL |Q. 10 43 |— 371421 4 t W Z Wolkig.
al 9 |= 844 Il 45/4 Wtzl ZZO Betr. Reg,
Sh 8 |—_—_—ff 38|43| Ot ZO : Z |Heid, Wolk
Ol 8ij— Oif44j= 4O|g2| 2 TO ZO
Zi Bieb F3 | JO | 40 ZZO —- Betr,
Si 8 | 8 |44l— 4042) AW |Z t W IS, Mist.
Ol Si Ai [— ‘43 | 44 ZW tZReg. en W,
IOl—= 65 |— 84145 [46 :42 | 47 [4 WtWi Zt W |Wolkig.
zij 8 jl |47 43|404 4 ZO | ZW |Reg, Berr.
mi zijl 48 48! 51 | 48IW Z Wi W tZ|S, Wind,
13l rn rn |47 147 424420 Nt W | WeN [Helder,
14 — 10 [44144 35138| ZW ZO |s Wolk.
I= 8 |— 42443 ‘39 |4t| Z4W | ZtO Duister,
16/28, 12 128.12 |44/44 44} 46|W Z W Z
1729. 1829. 24) —|45 39434 Z_ Wi ZZ O Mist Duis,
El 5 | 6 [144 gO|— | N W INN WiBerrokken,
iel — OE) ——f43143!3Ó| 3914 A WIZZO Ii
ool— 8 |— 8 [42 ZIG Lt W
BIj 7 | 75444544 | 4Ó| ZW HZ Z W Wolk
agf 35 | gif 4O | 4 W 4 WIZ W tZi__
ol 7E|— 7343143 35138) 4 tO | Zt WO. H. Mist
asl 4 | 4 || 40143) Zt W | ZW Reg. Betr.
os 7 |—- 5 [42142 34) gOWZ WZ tW jWolkig
oCl—rr rolf {S= 35 |4Il ZW | ZZW Betrokken. |
o7— BE 8 |43|44 44|4S| ZeW PFZW
a8lrok——Iiotf=143 36 | 4O | NW FWN W Wolkig.
2o}30. 1 |3o. r'}4E|4I: 30f34jN OecOf O S. Mx
30 gij 2î 39 140 36|--Z-0 OtZ [Mistig
gi 2 — 2 138138 35!35! O NIN Ot OlBetrokken.

Hoogfte Barometer. d. 32 Ek

Laagite Barometer, d. 28 12 £ Middelb, d. 29, 7#

Hoogfte Therm.binn.gr. 48 ©

Laagfte Therm.binn.gr. 38 f Middelb, gr. 43

Hoogfte Therm. buit.gr. 5E \mraac

Laagtte Therm. buit.gr 30 £ Middclb. gr. 40%

64r
JA NU AR Y. 17.

Barometer. Thermom. Windftreék, Weder,
Binn. Buit.

t

)[’s Morg.l's Midd, [mzo, \rmi, wao. pet. | ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldbeid,

130, 2 130. 1137 |38 | 33.38

OtN{ NO [Reg. Betr.
Sake I37 det KOEN OD N Betrokken,
3 ‚— Gif — 138135 [4IN ZW IN WeNiRegen.
4l29. 5529. 5 [38 |-= [36 | 36 N NtW |Buyig.
5130. Ik 30. L [37137129133 | NO Zt W |Wolk, Betr.
W [Z W t ZiBetr, Wolk,
R

Z

— 25 — Of [36 138 '36 | — IW Z WI ‚S. W.
B|28. of 28.10 137137 32136| WtN| W _ {Sn.S. W.
DI29. 14 29. 3336 —|33 37| W tZ {[W N WS, Wind,
— Sf — 9 137 1—!36136| ZW f 424 W [Buyig.
U Óf — 51|35 {39 38 [44 Z Z t W [Wolk, Reg,
glee N41 (42 461461 ZZW | Z |Bev.
|—1Oi Il |42 | {37 4E Nt W | NW |Helder,

130. 2 ZO, 24 4I En 38 139 IN N W{W Z WiBetrokken.
5|29. 10E 29. 8 140 |39 [33 [33 ZZW Z Sneeuw.
28.28. 1091/37 136 |32|30| OZ O 0

29. 13 29. 25/32 132 25 [27 NO | ONO (Held. Wolk,
edi 0 |= f26i3of NNOF ZW '
— 8E — 8i| zo [zo l22l24| ZO O

—10 —-I0 |28 (28 |—{26| OZO| OtZ Wolkig.

29 [29127304 O t Of O tN Betrokken,
mn 0130 (21 31 33 O ONO

— Of — 04132132 133) — | NNO | NO

— 8 — 7il— [33 (31132 N COIN OtO

— 77 [23 (32133 ZZW | 220

— Si 4 [32132 [29 '30l 4tW | ZO IS. Mist,
— avm 3r|31|25|28| ZO | Ot Z Betrokken, ,
— Gij 5i| 32132 130132) 4 ZO Z [Sneeuw.
— Zij 7 13E 2631 [AW et W/ W tN |W olkig.
ie 7132 j— [27/30 [W 4 WIZ W t WO, Held, Mi,
— 6 le 4130 [30 120 | 26 zz0|ozo Mistig.

Hoogfte Barometer. d. 30 2}

zi) RAE
Laagite Barometer. d, 28 10 y Middelb, d. 29. Óf

Hoogte Therm.binn, gr, 40 Vark k k
Laagite Therm. binn. er. 28 g.Middelb, She 3
Hoogtte Therm. buit. gr, 46 k f

Laagite Therm, buic.gr, 22 midden, Sn 34

643 je
FE B R U A R Y,
‚Barometer, | Thermom. Windftreek. Weder,
Binn. Buit.

D’s Morg.{'s Midd.lpzo. ai, me. 1. | ’s Morg. ’s Midd. | Gefleldheid,
1,29. 3 |29. alzo l3il2of32l OTN | ZZ O Betr. Mist.
2 — 3 132 |32134136| ZZW } ZW Reg. Wo
3 53133 33 133133 | NW W _ Betrokken.
4 5 | 9 |= |34 [32 | 34 Z W| ———= \Wolkig,
Ss 7 |= Ól-33l- 32 Z O O 4 O Betr. Sne.
6 7E 8 |32|32{26}27| O0 NO N O (Mistig.
Jl |I 30 == |34| ZW | ZZW Sne, Reg
8,30. 1 30. I [33 [34/38 |39)\W Z WiZ We W Betr, Woik
g—= OÌ|29. 12 136137 [36 |4ol4 Z WIW Z W
1029. 8 |— Zij |= |—|42|Z WtZj Zt W Wolk. Reg
II—IO IL |37 [38 |38 [38 | NW [WN W Betr. Wolkg
29736 | ZW ZW tZ ge
3 Ó |— 6 [38 |— | — [42 | Zt W Z _—- Reg.
4 5Ì sti |40|—|—| ZZW |Z O t Z Mist. Betr.
15 — 6 |— [38 |37 | 39 Zt W (Betr. Wolk,
16— 8 |— Zil |30 132} —| ZW 8 Wolkig.
17 7 —_ [38135 |— | Z O OZO
B 7 TT 38 ONO Onl
ús jr 37 \— [33/41 | O t N [ONO Betr. Sne. /
20)! ke 39138 [421 ZZW | Z O [Mist. Betr.
zij 7 — zel 138 [37137 |W Z Wj W_ |Betr. S. MI
22) — Ófl— 139 135 1381 ZZW | ZW \—— Reg.
23 3 | 3E) 38436 [35 | WtN [W _N WS. W,Buyig
og Óf 713713715341 -}O NO | NO [Betrokken.
as 73240 ZO | ZZO
6 3 — 42148149) ZW [ZW t Zi R.en W
27 Óf — 5ij22|43|4O|4Ó| ZO ZZW Regen
28l— 4i— 5 143 [45 |44|49| Z W |W Z WfReg. Betr.
29'— 3á 45 —147* 481 ZZW Z _{[Wolk,

Hoogfte Barometer, d, 30. 1 % ar:

Laagtte Barometer. d. 29. a; f Middelb. d, 26, 73

Hoogtte Therm.binn.gr.
Laaglte Therm.binn.gr,
Hoogíte Therm. buit. gr.

Laagtte Tnerm, buit, gr.

-

37%
37%

45 Lm:
40 s Middelb. gr.
49 Lmiadelb. gr.

Laagíte Barometer. -d.
Hoogfte Therm. binn, gr.
Laagíte Therm.binn.gr.
Hoogfte Therm, buit, Ste
Laagíte Therm, buit. gr

mek É
$ 4 Middelb. gr.
57 ;LMi

32 p Middelb. gr.

643

MS BE dk oee En
Barometer. f _ Thermom. Windftreek, Weder.
Binn. Buit.

YsMorg.’s Midd.jmo, (vi. \zo. [mi. | 's Morg. { ’s Midd, | Gefteldheid.
I29. 9 |29.10 | 43/44/38 |45} NO f ONO fBetrokken,
22 12 | 4242 [37-|43 Oo OZO
ZI |——IoË| gO|—|—f4óf OtN|Ztw

| 8E 7 | arl lgelsij ZAWIZZOl

rard 4344} —|45| ZW |W |=
6 —Ioi— 1 | — {43 [40 |43 [W_Z WZW t W
712 —1I2 | 42/—139|53| ZL O ZO [Mist, Wolk.
Sj_—lrij—rIË| — 4213843} ONO Ff NO Betr.
9 10Â —=1I0 |39l41 [39 42} O tN f —— |Betrokken.
O—10 |— El 42/42 |— 39} NNO IN N W[-

il— gil— tro | 39|4ol38—| ONOF|O EN
2|—Ioi}—10i| 38 | 38 [34 |36 O O NO {Sneeuw
26135}32|34} OtN ÍN O t CfWolk, Betr,
—-10 | 33133 [28 | — 9 NO [Sneeuw. —

— 9 |— 85/32/3235 37 | O NO O _fBetrokken

— 64 —|— 13335 | OEN JONO

— 2 |— 2 |33|35|40{43| L-4Of ZO

— 5 | 6 [36/38 |—l40} ZZW PZtW —

— 7il— 7Â|38|40 138 l46| ZO |Z ZO |[Wolk. Reg.

— A p39|45 Hi j55 | | ZW |

— 6 5142144 |42|48| | Lt W |Betr. Wolk.

4 4 |44|45 |4O {52 | —— | ZEO | Reg.

il 451 — 145 j40|_Z ZW ban
al 44} — [40 {52 |W Z WIN N W

— 51 55}43|44 |—|54| Z4W | ZZ O [Mist Wolk.
Ol 6 |— Ói|—|—|42isij Zt W [ZW t Z|Wolk. Reg.
27 7 7 46|45|5o{Z WtZ|Z Z W |Betr,

28 6 |—__—l 4647 |48|56| ZW FOZO Rh

Of Aij 42 | 47| 48 [49 | 5O 0 —— |Betr. Reg.

— 4147 |47}46| 24 WI ZW | 5. W.R

Ie Zil 8Ì' 46! — 43157) 4 W Z [3etrokken.
Hoogfte Barometer. de

29.12 8
en Lmiddelb. d. 29. 6

40
44%

642
# Er PNR. ME HM

Barometer. „_ Thermom. Windftreek. Weder,
Binn. Buit,

s Morg. °s Midd. mo. mi, mo. mil °s Mórg, ”’s Midd, | Gefteldbeid,
139. 8 29. 74|45 145 |42 j5ol O NO 0) Betrokken,
il 40 |44 |41- 144 F54| NO NO |S. Wind,

430. 1} —|— 40 [49 |W Z WIW N Wi_—
5 Of|29.11Ë|44 146 43 |Ó4f ZO | ZZO [Dyz. Wolk
629. II II |47 149 [45 | 54 | —— Z {Wolk. Betr
zj i9 — 10850 {5 [44 155| Z W | —— |Betr. Reg.

— Bij 8 | | Isr |= Z Z WiRegen
O7 |= 7ij--|50 [48148 | —= | ZO |Betr. Reg,
IO—12 130. I 1464642 |4Óf NO | ZZW
Ii 20. 101145 |— [44 }58 | ZW Z [Wolkig
m2 Ó |— 6 147 |48 |51 [56 Z ZZW |—- Reg.
13 — 61148 [49 [46 |— | Z W ZO j_—
14 9 | 9-48 ONO Z {Betrokken,
15 ———|- |= Isofsof ZZO| ZW
VOOK olsolso}48| NW | ZZW
I7j— Ó |—1ofl— |47 [so [42 /N NO IN N WiReg, Betr.
1812 |— 95146 |45 |46 |4O} ZW | ZZW [Betr. Woik
Ioj— 8 |— 8ij— [43 |43 || OtZ | OtN |— Sne
2oj— Sir [43 [42 |47 (42) ON O O |—- Buy.
sij II 42145 40148 | ZW [NN WfWolk. Betr.
22 —1II 5 l4ó {so f—| NW — (Betrokken.
23/30. 23130. 2ij— | 47 49 NN OF Wolk
U 2 | Ii 147 148 | 52} ZZW Al kT Betr

e5

2729. 10429. IO 45 146 |— 49 | O
O

28/—10 — [45 [44 | 53 \
20} Oi O 144 [46 [42 [55 | N O fWolkig,
zo 6 — 6148 b5a so 63 IN N WI NNO IReg. Betr. f

Hoogfte Barometer. d, 30. 25% ar:
Logie baeri. d. 29. 6 f Middelb. d. 29, IOf
Hoogfte Therm.binn.gr.- 52
Eene Therm.binn.gr. 42 PMiadelb, She 47
Hoogfte Therm. buit.gr. 64 Î ar:
Laagite Therm. buit‚gr. 36 Middelb, gl. 50

aagtte Therm. buit, gr,

79 \ artacorn:
45 £ Middelb.

645

M E Y.
Barometer, | _Thermom. Windftreek, Weder.
Binn. Buit,
Ys Morg.\’s Midd.|mo. [mi _|pno. [mi | °s Mor. | 's Midd. | Gefteldheid,
29. 84l29. rok} St |s2 |so{so | NN O \NtW Reg. Wolk,
30. 14/30. 24148 [49/46/58 |NOtN NO fWolkig.
— 3E 3E —[5ol47}64| NNO/O NO |Helder.
—_—l49 15248167 | _ O OtN | Wolkig.
sils3lst}68| OtZ | O NO | Held, Wolk.
— 2 |— 1|52|54|56|57 | O CN {NN O | Wolk. Betr.
— O}f2g. 118 | — [52 |sojo| NO | ON O fBetr. Wolk,
29.12 130. oflsofsijsijso| NNO/N et O0 | Wolkig.
30. Oil29.12 |49 [50 | 47 | 5Ó N INNO Betr,
48 49 45153 IN N W‚N t W |Berrokken,
29. IIâj- 1 | 47 [4 Oker Tet
ult BIE Sno N |
—-ir Jir [silsi{s2!54| NO NO et N| Wolkig.
== {54IS5IN NWN W [Betrokken,
30. ol|3o. 1 |solsolsojso| NNO N N W
—= 2 | 13|49|52|48|54| Nt WN W [Wolk Betr;
Ile 1 {51153155158 | W eN ‚W N W/[Betr. Reg.
oe sols2}sr{5ó| NNO IN Ot Of
—- of [29.12 |—l53ls2}ó66| OZ O [ONO | Wolk, Betr.
20.11 |—-104|53|54{ss|ó2| OtZ | ZO |Reg.
—Iolf—- 98154155 |—Iso| ZZW | ZW |Betrokken.
—-10 |—ro |55/56|56|—| ZtW | ZtO | Wolkig.
30. off—rril—|57|55|64| O ZO Oo
29. 7il— 75157|58|—I68| ZO |Z tW |Reg. Wolk.
7 |= 7 |-l--158|62| ZZW) ZW
— Zl 8 |l |55 | — Z N W fWolk. Betr.
—- Qil—roflsó6 56153 155| N W IN N W[Betrokken.
EE EM am 54168| NtO | NtW |_—— Wolk.
ir |rt [56!— [52 l7zo} N W ZW |9. Helder.
—10 |— 10/57 59lór|—} 4tW | ZW [Betr Reg.
6o 6ol—i68! ZO IW Z Wikeg. Betr,
Hoogfte Barometer. d. 30. 35 ar: pact
Laastte Barometer, ie dj 5 p Middelb. d. 29, 1
Hooesfte Therm.binn.gr. 6o % ar: 6 u
Laagfte Fherm. binn. gr. 47 The le sr. 2
Hoogfte Therm. buit gr.

é6
t j-Zu IN nk

Thermom. Windftreek, Weder,
Binn, Buit.

Barometer.

Ep PA

)s Midd. [v2z. (mi. |mo, mi, | 's Morz. | ’sMidd, | Gefteldheid,

129.10 {29410 |6ol6ols8|63|4 Z Wi ZW [Betrokken.
a lo} 5859 | 54 {62 |W_N WW Z W
ai—12 30. oif—|6ol57|64| NW [WN WfWolkig.
si—rr (20-11 |59|59 [58 [62 | —— INN WiBet.R.&W.
dB g [=| lór |= [W_N WS, W.
C} —rotl—=rof | — {60} 55156 | ——= | N W IS. ER,
sle 30, 1 [—{—|58|66| WeN W b
61204 1 62164163168 | Wt4 [W Z W|Wolkig,
cl—= HE — 63 Ell ZW W tz Betr.
ief—- 3 |— 3 60 [62 [56164 WtN II NW
mt |— órlór fÓrlóof Z W Betrokken.
ief— 3 |—= 3 [Óoló2fóojz2f ZO | 44W |—= Wolk.
Il 2E— 2156/61) 56I6OIN N Of} NO | —
14 — 2 |6ol—{58|73| O NO FO tN FHelder,
sl — |= oifó2|63|60|76| ZO | NO
r [20 r120. 110 —|65 |59|74| NW | NW ;
1 Sre [65/67 ós l81| Z ZO | ZZ W |Wolkies
1él30. 1 |3o. 1 [66/66 |62!zo{NWtWj W tN | Held. Betr.3
Ic — o£[65/68| 63184 | Z tO |W Z Wl_ Wolk.
eCcl29. 12 |29. 12 69 7171 [92 Z ZOIZt W Wolkig.
or —ir 18 7060 {67 (66. NW INWetNfReg. 5. We
galzo, 14}30: 13/6768 | C2/78 N N W|Held. Wolk
23 bk 8 — [72 6, 87 VAKO) OZ O Wolkig.
oz — off òfl71|74)60}88| OEZ | _NW |
osl— Hil 1417217316782 )W N WiW Z,W Betr. Wolk
2 — ot|— 177168 l94 |Z Z W[ ZZ O Helder.
2={29. 154l20, 11 [75 \76|7178|Z O0 tOf ZtO (*)Wolk.B
26l— gij OA[74 74 l 7oj7ij ZLOI NW | 4
og —10f'—=rot|70 7016368 |W _N W| W t Z ‘Reg. Wolke

Hooegfte Barometer. d. 30. 3 \ Middelb. d, 20. 114

Laagite Barometer. d, 29. 849

Hooegfte Therm.bian.gr. 77 Ì u:

Jaagfte Therm.binn.gr. 56 f Middelb. st. 6

Hoogfte Therm. buit. gf. 04 \ ars

laagite Therm. buit.gr. 54 prsadgelD. Ste MaZA,
(*) Den 27 %middags ten 12; en ‘snamiddags.ten 5 uuren » Donder ‚ Weerligt en Regen,

tE: Oe bo Yo 647

Barometer. Thermom. Windftreek, Weder.
Binn. Buit, \

D °s Morg.\’s Midd [vo, [mai \mo, hit *s.Morg. | ’s Midd, | Gefteldbeid,

130. 1 |30. 1 [64| 65/5966 | NNO/ NW |Betrokken.
2 HB 1E —| 66/63/68 IN N WI NO [— Wolk,
3 2 |— il Ó4l—l69|N t Wi N
4 — 2 |— {6560166} NNO| NO [Reg. Betr.
Sl —_| —ló6|75 | ONO | O t-N Betr. Wolk,
Ol— mij Hil —| —|62168 | NO O Reg. Betr,
7 Ij=Irf--ló63|66f O ZO | ZO |[Betrokken.
8 — Oil | Ó4|—{Ó65 IN N WIN t W
O|20.11k|29.12 |—[Ó6l—|78| NO IN O t O|Wolk. Held.
ol —Ii |—=I10 |—-lÓ67)— 82 | OZ O VA
io |rt |66|—l64172 | NO |ONO Betr.
2 |— [68/63/68 |W N W[ N W [Held, —=
3 30. OE|— | 67|— 69 IN N Wi WeN |Betrokken.
4130. 1 {— I |— | 70|66|76 |W N W —- Wolk,
529 I1â|29. IT [Ó8 | —|Ó4|— | —— | _N W |Wolkig.
6 — |:69{63 {72 [N N WIW N W
zt 67 | 68165 [74 [NW t W Betrokken,
8}—I0i| —IO |— { 70/69/73 | WtN |} W tz
ol— 9 69 | —/64176 |W Z W/ —— |Wolkig.
o —- 91/67 | 68/61 |70 W [WZW
r——1O |—Ir (66 | —/63174| ZW | N Betr. Wolk,
2/30. Of|30. OE|— | 69/60 76 IN N Wi NN O {Wolkig.
— I |= 1/67 | 70/64 [80 [N Ot Nf ONO
a 2 | 2 [68| 73) | O INN W
Si IE |29.IIË|7o|72|66|8r| OtZ | NW Betr,
6129. 7il— Ó|71{ 71163169 |W N WIW Z WiRegen,
7 5il— 5i{69| 60) — 174 | NW IN N WfWolkig.(*)
Sl 7 |— 8 [671 68162 }69| Nt W | NW [Reg, Betr.
O3 Of|—lif — | 69|—|77 | W t NZ O t O[O. H. Wolk
O}29. Lilit 168 | —l68|76| OZON N WiBetrokken.
Hili 163177 N W | —__— |Wolkig

Hooefte Barometer. d. 30. 2 lada
Langite Barometer. _d. 29. jr Miadelb. d, 29. 1O
Hoogfte Therm. binn gr. TS kint pe

Laagite- Therm.binn,gr. 4 hon dee
Hoogfte Therm. buit.gr. 82 \ nr:

Laagite Therm.buit.gr sg gMidde!b. gr. 7oë

@ Den 27 ’smorgensten rr, en’snamiddagsten 5 uuren „Donder , Weerligt en Regen.

648

Barometer.

A U G U

Thermom.
Binn, Buit,

D's Morg.'s Midd.[mo, [mi. Jono, \mì. | ’s Morg.

Ss T US

Windftreek. Weder,

5 Midd. | Gefteldbeid,

Ennn enen ad Kemeten

WNW| N _|Wolkig

z|29. 114 29.11 {Ó8{70|62 | 79
gl— 9 — O9 |Ó9|—|64|68 | ZO | Nt W Regen.
68168162 |7o} NW [WN WjWolk.S, W
—=Ir |30. 08/67 169164} 7E |N N W/ Z t O (Reg. Betr.
s|30. 2i— 24|68/68|68|7o) ZO | OZO |Betrokken,
6l— 3 67|70/63{83 {| O0 NO| OtZ |O. Helder
zi 2 p= Hlóofzrjósf— | ZW |W ZW Wolk.
S|20. 11 29. II [70/73/68 |S2/ZWtW| W tZ olkig.
—12 |—f71)63 173 |_ NW INN W
10/30 Of 69 fzo ‘62 [71 [W_N WINWtW
zr29. 11 —I | —[ 6965 [6of N W IN N WiBetr. Reg.
12/30. 1 30. 18/661 67 |Ór |ó9 [N WeNjW N W -
13 2 TT HI65|— {63 zo| NW | We N [Wolkig.
m4 Ip 16616273 IN N WN Betr. Wolk
I5}— otl— ol [64165 [5869 | NW | N t O |Wolkig.
zól29. 115 29. 118/65|66164|72 | Z O IN N WiBetr. Wolk,
17130. of 30. of|—|—|Ó2 |7o | NtW
18/29. 12 [29.11 —|— | j—| NW |W 4 W\Wolkig.
Ioj—IIä 66168 {64 |71 | ZZO | NW
2o— 9 — 8 |69[7o [Ó6 [72 Zo ONO |—- Reg.
21 6El— 7 |—ló69|64|68 | ZW [WN WS. W. Betr.
gal— 3 — 8 |66[68 [60 |— [|W Z Wf —— (Wolk.S. We
a 85 — 7il—|67 |Ó3 | 24W | Zet W (Betrokken,
gg || |ó2 {69 WN W/ Z W
25 zij | Z4W | RE Wi
o6l— 85 — Bil | |= 69 NW {WN WiReg. en W‚
apr —12 |65f— |= {72 IN N WW Z W Betr. Wolk.
oid 64 — 158771 440 | ZtO |Regen.
20} == |67|7o 167 |82 | ZW {| W tZ \Betrokken,
30j—=L0i | 69 | — E 78| NW | 2424W ats Wolk,
zi 88 8 |l Ie |76 Z >
Hoozfie Rarometer. … d. 3e. 3 \miaac
Laaglte Barometer. d. 29. 6: fr MEAD, de DSE

Hooegtte Therm.binn. gr.
Laagfte Therm.binn.gr.
Hooefte Therm, buit. gr.
Laagfte Therm, buit. gr.

d PMiadelb, sr. 68
8 FMigdetb, BE. OE

SEP TE MBE R. 649

Barometer. Thermom. Windftreek. Weder.
Binn. : Buit.

D's Morg.l’s Midd. (mo, (mai, [pao, mi. | °s Morg. | %s Midd. | Gefteldheide

vm vn nn | nn | gn | nnn | nnen vm | gen nn

1129. 7 129. Ó 168[68{59}64| ZW [WN W/W.R.& W.
| N

pj Sil IL 167 [67 | Ó3 | — IN W| — — |Betrokken.
3} —I0ï 65{6ó|58|ór| WtZ {| WtN Reg.
4 66167 }64} zo| NW | == |=
SIT |— Loi [68 (71167176) AW Z en
Sri zolzol66!74| NW |W tZ |—— Wolk,
—10 |—10 |ó9|69|63|71| ZW W |__—=
—=I0i|— Qi |67 [68 [ó2 zo )W Z W[ Z W
El B |L 16 ee Zet Wj-WtZ |=
— 9 |—= 91166 |67|69 |69 |W Z WIZ Z W/|Wolk, Buy.
— iof |I |Ó5f—-|—=|{z0ol Zt WIW ZW[=
30.1 [30. oil64 166|58|78 | N W ZW [Os Helder,
— Ol |29. 118 [66 [68159 |—| Zt W |Z O t OjHeld. Wolk,
29. 9 |— 94|65|67|Ó1|zrj OtZ O __|Wolk, Betr.
_— Of 66 |69l62\72| At Wi ZW |=
10 [—10}| — [68|60 175 [NN WIN tW
— 9 1 8£|65 [65|59 NtO Held. Betr.
— Oi |— 94163 [6415863 | _N W |W N W{Buyig.
tr Jr [61 61}56{59 | WtN | ZZW; {Wolk. Betr.
30. 1 [30. IJ} — [62158/66/W N WIN N WiBetrokken.
20.12 [29.12 |Ó2 |65|59|70 Z NW |[Reg. Wolk,
Il |— 94[63[64158 66 {|W _N Wf W tZ
— 8E|— 8464 —{59/63| ZW {ZW t W Betrokken.
— Ó J—= 7 |61|61|52|58 |W Z W| ZZ W |Reg.en W.
_— SEE lol —|56jó2| ZtW| ZW |S, Wind,
— 8H|— 98} 59 [60/5364 | W t Z |W Z W |Betrokken,
in rif — | —|ó1 67 [WN WIZ Z W |Wolkig. /
mt fi |—-{ór|54 68 | NW |ONO Betr,
— 81|— 8 |6ol64|56,74 | NO Z O JO. Held. W.
— 8 J——|64 [65 63/73 | ZZ Of ZZ W [Betrokken,

Hoogfte Barometer, d. 30. 5 - |
Laaste Barometer. d. 29. 5tf iddelb. de 29. 95

Hoogfte Therm. binn. gr. 71 3
Laaste Therm.binn.gr. - 59 }Middelb. gr. 65

Hoogfte Therm. buit.gr. 78 f
Laagite Therm. buit.gr. 52 } miaaelb, et. 65

Hoogfte Barometer.
Laagfte Barometer,
Hoogfte Therm, binn. gr.
Laagíte Therm.binn,gr,
„Hoogfte Therm. buit. gr.

Laagfte Therm, buit.gre

de 305 35 haas
d. 20e 4 Middelb. d. 29 9}

0 -C:T 0 BE R.
Barometer. | _ Thermom. Windftreck. Weder.
Binn. Buit,
’ Morg.\'s Midd.{mo. [mé [mao. [ri. | ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldheid,
Rt aan EA re St er ha ana ep
‚ 1|29. IO 29.10 64165162 |169| NW [WN W‚iBetrokken,
9|30. IT |30. 1 |Ó2l—{l54l7zol WtZ | ZtW (Wolkig.
gl— Of 29.12 Fe l66|SÓf7Ij ZZO | ZtO
4|29.1T —-I0if63 [65 | 6o|ó4| DO LO 4 O Betre
s|30. oi|3o. 1 [—[Ó2|54{57 IN N W —_—
6— 2 |— 2 f6ol—lsri55|l OOI ZZO0
zi of|— offÓI|—| 5369) ZO |ZtW|—— 0. H
—f— | |52168| ZW IZ Z W
o— 4 2 Jel |55|664 WtW Z et W (Betrokken,
To — 2159159154162 IN N WOZO |—— 0.
r==- HI |—i60l52|168| Z O OtZ |Helder.
r2|29. 12 |29.11ij6olórf55|Ó7| 440 | Zet W Betr, Woll
13 30. oflÓ1 |— | 56 [49 IN N W[ N W
14|30: Of r[58[59|54{5S/W N Wi
rs 2 2 [—[58 | —|S7IN N Wi Ne W |_———
16 — [59 { 53 163 /W_N WIN WtW|Wolkig,
1 — 2ilsg || 54164| NW [WZ Wi__——
i8l—= 3 |= 3 [6ol61l58[63| ZtW ij 4 W [Betrokke
ro 3E — 3if ZOO TO
aol— 2i|— 2ifsolóolsolóó| At O ZO [|[Wolkig.
ail—- 2 |= 1 [58{58| —163| Z ZO IA O t OfHeid. Wol!
gol29. 11 |20. 11 |54156|49|57 | O-4 O0 | Ot 4 Wolk. Bet
ag} |—rofsólsz|52}ó4| ZO | O4 O0 0.E
agl—— Oi 84|57/58 | 53 [59 | Ot Z VA Reg
2sl— 5ij— 5 |58|—|5Ó|Go| ZW Z W [Betrokken
óp 4 |__—j54 || Wp WR
ars 75157157 |52|58 [WN W/_ W___|Wolk. Be
28— 8 |— 64/58 [58 | 57|59 | N W fW _N W|Buyig.
ool— 8il_—fjsg|56|ó2| ZW |L ZL WiBerrokke
30 =| {57 164{ At Wf Z4W |+
gil— 8 |— 8 I6olor 1581661 ZW | )

ba rihie:: A
„54 Middelb. 7, 60
7E \midaelb, gr. 60
494 rs":

NO VE
Barometer. Thermom.
Binn, Buit.
D's Morg,|s Midd.|mo. mi.

d
d
Hoogfte Therm. binn; gr.
Laagfte Therm. binn.gr.
Hoogfte. Therm. buit. gr.
Laagite Therm,-buit gr.

Hoogfte Barometer,

ele”
Laägfte Barometer... d. 29,

Ósr
M BE R. Sn

Windftreek, Weder,

‚| ’auidd. | Gefteldbeid.

I29. 9 [29:10 |Ór | 60 WZ W{Z 2 W|Betr.Wolk,
al—riifj—Iolf 57 | 57 Z — | Wolk: Betr.
31—8 [— 8 [56| 56 ZW tZz|W Z W|Betrokken.
al — OEI [54 | 54 WN W| ——= [R&W.Wo:
si—12 |—iolf 52 | 53 ZZW {| WtN [Betrokken,
6l—1r |—11 [54 | 56 W [WZ W|—_—- Wolk.
—=Io | 56 | 58 ZW |A4W Jm
8|— 6 |— 64| 57 | 57 |. Z Z Wl W tZ |Reg. Wolk.
ol 9 |— 9E 55 [55 WtN{WZ Wl[Betrokken.
of BE 8 | — | — WtZl Buy.
il -6i— Óî | 56 | 56 WetN{W N WÍS. Wind.
2|- — 755 [55 N.W IN W tN/{Storm.
3|—I0 |—I0} | 54 | 54 NN WIN .N W/Reg- Betr.
4J—=Ir rif 50 | 50 Nt W N [Dyz. Wolks
5/39. 2 |30. 2i}49 [49 NO NO [Betrokken,
6|29.11 |29. 10/48 | 48 ONO
zi |47 | 47 NO IN NO
8|)—EI |I [46 | 46 rme} edes |
ol—= gi— gil — | — NW | NW -
Bi |= — [47 ZZW | 4W |Wolk. Betr.
ij 4E 32147 | — | 4 Betrokken.
79 | NW |W _N W|Hag:& W.B
zj Bi 8i|— | — Wz WIZZ W (Betrokken.
4 | 48 | 49 ZW. [WZW
5j——IO0 |—= 9 [47 | 47 | WetZ | ZW [Buyig.
bl 8 | 7 146 | — Zt WIZZ WIS. Wind.
6 || |46 WZ W|: ZW_|Wolkig. |
8 5 |— 5 [45 | — Z-. :1424 W ‘Betrokken,
bol—-4 |- ez, A Zto{0ozo0
ol— GIO [46 | — ZO | 2-40 Wolkig.

21 Mi oe

1 ak : Gis
5 sas gr 48,
SPD racet
en gidlel, Er ai

652 | | cs
D ECE MBE Rs
Barometer. Thermom. “Windftreek, kl

Binn. Buit, ’

1129. 1Of|29. I1 [46 ZtW {ZZ W|Reg. Betr,
21 [108 | 45 ZZO| ZO [Wolkig.
3}——I0 |— Ok 42 Nt0 { Z ZO |[Betrokken,
4 9 43 OZO[ OtZ [Reg. Betr,

—Idj= [=| ZO | OZ O |Betrokken.
Ol —12 |—12 | 42 ZOto0) ZO — |
Zij rk | 40 ZtO | —— |Mistigs
8 __———|- — OtZ {4240 |
|I fl [39 WtZ {WZ Wi Betr.
Iof— 8 |— 6 [43 ZZWI[ WtZ Reg. & We.
HJ of 45 N N W[| NW [Wolkig,
12 _— oee WNW Reg. & W.
I3f— Óf — 8 | _N ÍN N W|_—_- Wolk,
14/30. Off30. Of | 46 NW [W _N WiBetrokken,.
15/29. 11829. II |47 WZWi ZW (Reg. Betr.
16| —II 48 ZtW ‚ Betrokken.
18|30. of|30. 2 |49 ZW [WZ Wikeg. Wolk,
19 — OÏ| WtZf{ Z W |Betrokken,
20/29. 12/20. 12 |s1 WNWjWtZ =
2Ij 1 Ir | So zW W N
22f Lj Ik | 46 NN Wi NW
23|30. 24/30. 3 |45 NtW| NtO0 |—- Wolk,
Zij 5 == 45} 40 NO NO |Held, —
2s|- [35 ONO | ——= [Dyz. Mist,
Óf 4 |= 4 | O tN [ONO [Mistig.
27 2 |— 2'|34 N O ZO
26 eed —__ | ONO [Betrokken
2o| — — NW | Z W |Sne. Ber,
gof— Hi 1 |— ZZW Z Betrokken.
31129. 9 l29. 7 132 ZW [WNW

Hoogfte Barometer. d. 30. 5 Var:

Laagfte Barometer. d. de 6 Middelb.:à. kl

Hoogte Therm.binn gr. 52 \nu: 4 Â
Laagfte Therm. binn, ie 32 Middelb. gr. - 42

Hoogfte Therm. buit.gr. Sr vis aäswd
Laagite Therm, buit. En 2, }Middelb. EL 37

JA N U

‚Barometer.
Binn.

…_Hoogfte Barometer, de.
Laagtte Barometer, d,
Hoogfte Therm. binn, gr.
Laagtte Therm. bian.gr.
Hoogfte Therm, buit, gr.
Laagtte Therm, buit, gr.

Thermom.
Buit.

A.R Y. 7 1773
Windftreek.

D's Morg.|'s Midd.lmo, [mi, |oo. mi. | % Midd, | Gefteldheid,
129. 45/29. 4Ì 35/39 | NtW IN N W/Bui. Reg,
AN 7 36 N NW [Betr. Wolk,
3 7E 84 =| ZW |I NtW |Reg. Mist,
4130. 14/30. 2 35|_ NO |ONO |Wolk,O. H.
s|— 3il— 3À —IN N WIW N W Betr.
ó__—_—— 37 NW INN W
7 4 |= 4 35 IN t WIW N W|_—_= Betr.
Sl— 3ij— 3 36/W ZW| Z W [Betrokken
|= 2 | I —_[W NW/ ==
Iof2912 |= Of 42 | ——= | W t Z |Wolkig.
zI}30. Ij 39/ ZW |W Z WjBui.R.S.W.
12/29. 11/29. IO 43/4WtW| ZW |Reg, Win,
Eed tl map 44| ZtW |Z ZW [Betr, R. W‚.
Ig} Zij 4 —_iNN W/ W…tN |Reg. Wind,
15 ÓÌ|— 8 —_iIN W INN Wi
I6|—=I0 43| ZtO |Z t W |Wolkig.
I= 4 |= I 422 Z W{ 4 W |Reg. Winde
18— oi — 2 43 1W ZW| W tz |s. W. Reg.
Ioj—= 8 |— 8 42 ZW | 22 W{Wolk.S. W‚
go —_—|—10 | 47{W 4 WIW Z WjS. Wind,
21/30, 1 [30. of 44| ZW | ZZ W Wolk, Betr.
22/29. IIS [29.114 45{W N WIW Z Wi
az} 8 |— 7À —| 4 O0 |O ZO [Mist. —=
2 7 7 47| 4 W fW Z WjBetrokken,
25j—1o [—Io —_| WtZ W __ {Wolkig.
3ó| ——|—1ol 48) ZW f WtZ [Betrokken,
Ravi ee —l49| Zt WIZ ZW
_— 4 | 4244) ZW [W Z WiReg. Wolk.
20/30. Of|3O. I 4ol4t{ NtW | NW |Betrokken,
30/29. 12 f— Of 36/39 IN N Wf NtW f[Wolkig.
N Nt O Bui.

30 4 \ Mi |
EEn dirid. de 29. 8

48 tui |
“33 Emiaaelb, gre 405
40 bMiadelb. st. 3%

654

…28}— 10: j——Iof 43

Thermom.
Binn. Buit.

Barometer.

D |’s Morg.l's Midd. mo. yeni. me. zi.

Knead

FEBRUARY.

EE]

Windftreek. Weder,

*s Midd, Gefteldheid,

130 1-[30. Ok|40 40IN t W | N W Betr, Wolk,
2|29. 10 [20.12 |39 35| NO JN NO Wolkig.
3130. 48/30 5 [35 29| ONO |O tN |Betrokken,
4 7E 7Ì31 J32f OtN f-_O [Helder
Ssl— 4il— 3 [32 33 Nt W f NO Betr. Sne,
Ó— 2 2il— 132} NNO | ONO [Wolkig,
_gl— Ok|29. 12 [31 |: —_{ 0 ZO Betrokken.
820. i—i |— rj} _O_ |O t N |Wolk. Beer,
o— 8 |— &i|29 [3if OEN | ONO Sne, ——
ro |= 12 | 28 Zt W: Z _[Wolkig.
1130. 15/30. Ii |— 132} ZO [ZO t Of Bett,
pl 3l— 3 [zo 136| ZtO fO ZO |Betrokken,
Ig 2 | 2 |T 34) 4'TW.| ZZW |—— Reg.
Is IE 134 |W ZW| ZW |— Mist,
16 —=l— 1 [37 |: —IWIEZ | _— j
Ijj— of|— oÌ|38 |= 137| ZZW | Zt W |Mistig.
18129; 12 [29:12 [37 36| O0 ZO. |: ZO [Betr. Mist,
Io | 36 134)W Z WI ZW
gol | —=1O0H35 3814 Z-W[ Zt W —
gij bij 6f|37 |, 145) ZW f ZZO IR. Ws
2 Bij [39 44) NW | ‘ZO [Wolk. Betr.
gsi 4 4 JAL 48|W NW| WIR. W.
24128. IO} — OF | 43 [43 44} == [_N W |Betrokken,
259% 7 9 42 == | „W__ |Wolkig,
2 2 3Âl 4 | 431 Zet WJ ZW JS. W.R.
s2lW Z Wl —— [Wolk. Betr.

Hoogfte Barometer. ‘d, 30. ar! ET OSI
f dì 28, 1of Lmiadelo. d, Ye D

Laagíte Barometer.
Hooglte Therm.binn.gr.
Laagfte Therm.binn.gr,
Hoogfte Therm. buit.gr.
Laaglte Therm, buit. gr.

471 Z W‚ YW Z WiBetrokken, «

25 }Middelb, gr. 368
5 fMidaelb, gr. 35f

é Ln)
- Ie!

Eese ea

ú Barometer. f Thermom. Windftreek, Weder,

Binn. Buit.

Ds Morg: vd. mo. \mi, [ino |mì. | ’s Morg, |-’s Midd, | Gefteldheid.
leg. 12 20: ir |44l4stfar|s2) ZtW |: Z _ |Mist, Betr.
12 [45 | — [40 | 50. W [224 W Wolk, ==

Zl 10 44l4ólg2 56 | ZtW[|ZtO ie

aj 9 Gif 4Ó 4845 49 | ZL LO mamet)

sj—rr |rt | 48 |— [44 [44 |_N W ‚N- Betr.

6l3o. 2430. 24|44| 44 | 4I | —IN t WIN tO |Be trokken,

gi zi 3 |43|— 3847 | NN O) ONO

8 2 — rilgelazl=|si| OO }-O eN |Held. Wolk.

ol— ok l— ol|41|42137|43 | NO ÍN N OfBetrokken.

ro =| gol — 53l ONO f OtN-Wolkig.: ;

Kij 3e 34137 39| Ot Z ONO

Ia Si —_l 36152 | NO _—_ Held.

13 4 3E [39| — 53) OtN {NO t-OjHelder.-

I4j— 1 == Olf4ol—|39|so| NO INNO

15|20. 115 29. ITE [41 | 42 48 N Nt W Reg, Wolk,

zó|30.-14 30 14|42}43 |= [So | NtW INN WiBetr.

I7}— Of — 0E |43|44- sij NW |. |Wolkig,

18 2 244 | — 50-JW_N WIN Wit WjBetr. Wolk,

Iol— 31 2 [42 | — 44 NW IN N WjWolkig.:

goj— I andhs 43145 42 155 {W_N W/ NW Betr. Wolk,

g1|29. TiS 29.11 | 45 [46 so {INW t WNW tN

golzo. “130: r |4ó|47 |47-149)W Z WjZZ W

23 U add Eil 47 | 49 62) ZW [W N- WIW olk. Held.

24} - - — [so [43164 | Z ZW IN N W{O. H‚ Wolk,

2sl— of 29. 1IÈ | 49 | — 561W_N W[| N W {Wolkig.

gó|2g. 11# 130. Of| —| 49 SoIN N W[N t W |Betrokken.

27/30. ofl— LI |45|44 3 N N t-O (H. S. Wolk;

98 2E 24} 4243 48 NNO | Walk 20

aol— 3 — 31/4042 —{OZOfOtZ 0

zo— 2 2 [Hij 3e |55 | O NOF NO |

Zil29. IE 29, 9Al—I4I 57iN N WIW N W Betr. Reg.

Hoogfte Barometer. d. rs si
Laagfte Barometer. d,2 3; pMiddelb, d. 30.“ 14

__Hoogfte Therm.binn.gr. js
Laagfte Therm,binn.gr. … 39 FMiaacib. Dr rt

Hoogfte Therm, buit.gr. . 54 |
Laagite Therm, buit.gr. — { Miaach, Sart

hi
ï

‚656

Barometer, | Thermom. f--Windftreek,
Binn. Buit,
D's Morg.’s Midd.lsio, |mì, po, mi. | ’s Morg. | ’s Midde | Gefteldheid,
== {38|42| Nt W
3 6 |— 5 [39 [40 [do |— | w_N_wiN N
gj 3E 3Ì 42143 [44 {SIJ Nt WW Z
5 2 |— 3 | 43|45|4Ó|5o{W N W/ Wt
5 |= 6 |45l46l44|—| ZW |W Z
—=Ioff — | |42 (47) N W IN N
li 44 | 45 | gi |=} Zt W | ZW
30. 2 |45/48|—|59| ZtO IZZ W
— Oil 47 |sol42ió2| Z ZO | Zt W
29 IE {5olsilsol53l ZW |W Z
raf Bij BEF —50|46 [48 [WN WIN N
I3j— Gij Gif 484247) ZZW IW Z
Igj== 8 |= 8 | —|49 143 [55 INN WW N
5 5 — Sif —|sol46 O1} Z Z W ZW
— Zil 49 | |54| WtZ W
17j—I0f 12 fl 5147 (58{W N Wf WtN
r8f— 1 | — | 5ol49|s6| WetZlWZW
5ofsi|45|55|j NW INN W
30 OA| —| 149157 | Nt W |
29. 11} 51} 54}51}63 |W _N WJ NW
30. 3ils2ls3 [40 lsgiN N WIW NW
3ilsifs2 ||| Nt W
— E{solsi|48/56) —— IN N O
il Isr {43/62 ONO | Ot
IH sof — {40} —IN N W[ _N
2of— 1 | OÂ| gf — |= |58IW N W[ _N
gof2g. Io 29. IO | 52}53|53|60| —— | NW

de

AP mrs

120. 7i|29. 75| 40141 [39 [44

22
3

‚„Hoogfte Barometer. d. 30. 3Ì digd ar
Laagíte Barometer. d. 29. 2 } Middelb. d. 29 83

Hoogfte Therm.binn.gr. 54 é
Laagtte Berm. blnneer. 39 EMiddelb. gr. _ 461
Hoogfte Therm, buit.gr. - 63 nt 4

Laagfte Therm, buit. gr. 38 Middel. 8re _ 50Ë

„ 5

M E Y. one

4 Barometer. Thermom. Windftreek. Weder.
Binn. Buit,

)[s Morg.['s Midd.|mo.

29. r1i29. 10 |5o {si f49|5o| NW |W _N WfBetr. Wolk,
|—10 49 {50 {48 [57 | NtW IN N WfWolkig.
of |= ff 46 |5ÓIW- Z W| N W |Betrokken,
rr fris 42 |Ó| N t O | Nt W fWolkig.
rrd | — —_f{—=l4Ó|58| NtWINNO -
— oro [5ol—l45 155 IN N Wi NtO {Betrokken.
— 8E 8i| 49 [SO {48 |Sof NtW | NW Ss. We
—-Iok frr 48 {51 {46 {65 | NW N WfWolkig.
— Qij— gif SO |—|49 ZtW| ZW [Regen.
— 8 | 751 52[55|54 62 |W Z WZ t W | Wolk.B.(*)
—_ Zl Q [55156 !5I1638 WtZ | ZW _—_
O8 jm | 53 (5347/55 IN N Wi N tW | Betrokken.
—_I2 |—=-I2 [52-50 |64W N WIN N W[Reg. Wolk,
I—— Gif 153155 |5Óf ZO | OZ O |Betr. Reg.
zen . 5ó[5zj—f NNO{ ZW [R.R.D.W,
—=Iof Io | 56 f— {55 {63 |N N WNW t N/ Wolkig.
—=II —{58157173| ZZ WI OZO | —- Betr.
_— Oije 9 |59|62|59|79| ZO INN WiReg.
— Zij 71163 [65 |69175{| OZO | ZtO |Betr. Reg.
_ Ó |= 6 [64166163 |Zo) ZtW |ZtW J——(*
—= 9 |= gifÓ2 (63 [59 |6olW Z Wi W tZ |—- Wolk.
—=-10 — | {ór {68 | Z t W | ZW |Regen.
— gij —_—lÓr|Ór|Ó26o| ZtO |Z tW {Betrokken,
— Sj 8if—l64|Ó5 182) ZO | ONO Wolk,
— 7 |= 7 [63|—|ló0|67| NO |42ZO0
— 7ij== 8 [6162 }56|63| ZW [WZ W|_—_— Reg.
== Gij 915959 |= [of W tZ Z a
8 Iofj—I2 {58 [60 [59 [68 | NtW IN N Wl_—_—= Wolk,
39. 2 [30e 24/63 |64 {60 |7olW NW| NW |Helder.
— 3E 3859 OO [55 |Ór N NO [Betr. Wolk,
== 3 I= 2il 63159 [70 ONO IO EN IO, H.

Hoogfte Barometer. d, 30. 3% :
Laagîte Barometer. de ED e \ miadelb. d, 29. 10t
Hoogfte erm.binn.gr. 66 ar:
Laagtte Therm. binnugr 8 fMiddelb. gr. 57
Hoogfte Therm, buit, gr. 2 :
Laaglte Therm.buitgr. 42 }Middelb, tn
{*) Den zo s'namiddags ten vier uuren Donder, en Regen.
(*) Den 20 s*morgens ten half fes uuren Donder, Weerligt met Regen,

TaxU aN ex.

Barometer. “Thermom. Windftreek. L_ Weder. K
Binn, Buit, |

658 > | |

mmm

D|’s Morg.[°s Midd.fmo, mi. |mo, [rai. | ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldheid, —
1/30. Z O _ \Wolkig,
2/29. 81 — 8 Wtz — S. M‚
3l— 8 _NNO Betr, Reg, -
4 _N W \Wolkig,
5j—10k N t -W. Betrokken, À
Ól—12 W N Wi_—_—= Wolk,
7|—1o WtN —- Reg.
8)—I12 |30. Of N .J—_—= Wolk,
9|30. of N NO Wolk. Betre
Iof{2g. 12 [29.12 NN W Betrokken, «
IIe W_N W/Wolkig.
12 9 ZW |Betr. Reg.
13 0 —- Wol
14 ZZ O [Reg. Betr
I5 W t N |Wolkig,
IÓ|—=II W _ [Betr. Wolk
I7|—I0 ZtO [Wolkig.
I8|— 9} N W |Betrokken.,
IG|—lI |I N t WO. H. Betre
20/30. 130. IÈ N W [Helder.
2 —_— |Wolkig.
22|— 0} N W t WiBetr. Wolk
23 Nt W |Wolkig.
24 N N WiHeld. Wolk
25/20. 104 |29. IO N W- Betr, —=
wÚ 7 |— Ó W t N Regen.
27 4 5 [O5 W _N W Betr.
2 Si 7 [64 W t N [Betr. Reg.
zl— 9 |——_—|Ó2 WN W|_—_—- Wo

Hoogfte Barometer. d..30. 18\ «7: in okers
Tse Barometer, d. eos. Midaelb, d. 2 9
Hoogfte Therm. binn. gr. 0 Mi: ii od

Laagfte Therm. hie, sr. ze f Middelb. Br 09
Hoogfte Therm. buit.gr. _& Ì ‘ eert
Laagíte Therm, buit.gr 52 Middelb. gr. 69

659

bh We ox

| Barometer. f_Thermom.' Windftreek, Weder,
Binn, Buit.

’s Midd,{mno, [mò, \eao. vi, | ’s Morz. | ’s Midd, Gefteldheid,
29. 9 |óof6r | óofóg IN Wt NIN N W |Betrokken,
20 frr fÓr{62|5olós| NW | NtW Reg. Betr,
3/39 OÌ|ZO OÌ|—{63| 60167 [IN N W/ —— |Betrokken.

62 [== |63172 | _NW |W _N WlWolk, O H.
20e OEIÓ3| —|Ó62|57| WtN | NtW [Betr. Reg.
6 roilórlór|58is8IN N WI NW [Wolk, —
Zr |—12 |Óol62|59/7o|W NW W tN |Betr. Wolk.
—rifó2f63|ó0{68| ZW [WN W[Reg. Betr.
—|—|64|7i| NW | NtW |Betr. Wolk.
Of—12 130. 1 |— [62 | 56164 N N W_ [Wolkig.
1/30. 3 |— 3 163/66/64!69 |W N W{ WtN
651}67|66}65| WtNf{ NW [Heldere
— oil6ófz7ijós|8of Zt WJ ZO
4|29. zot |29. zof| 70 | 72 |68/—[__W [WZ W Betr.
5/30. Ok|30. of|68|69|63/78|W NW/ NW Wolkig.
Ól— 2|— 2 |67f—|65|76| ZO | Nt W Betr.
— 1 |68lziló4l82} ZtO |OZO |Helder.
8|29. zo (29. IO |71/72|72'73| ZZA OZ Z W Reg. Betr,
g|—roij— 10: |zol7oló7|zo| ZW |W ZW
Of30. Ofj—I2 [69 — 63 [72 W NW/ZZ W |Wolkig.
—Ioif—l7ri{7oj7i| 440 |O t N |Betrokken.
riäf—l 69 |66/zo{N N WN tW (Wolkig,
—12 [68/70 /66|76| NtO |
30. 0i{67| —}63|80| Nt W | NW (Helder,
— 1 168|—|67!7ó| 4 ZO | —— |Betrokken,
Ól29. 12 |29. 101 | 70 | 71 7171 N NW[WtN
Zj 910 |6o|68 {63/63 |W Z Wi At W |\Regen.
— 84[66/66|6ojóo| ZZW |W Z WiBerr, Reg.
Of 81— 9i|641 6459 !66| NW [WN WiR.W.Woik.
Of—Ioi—10il62|63 [Gojó2 iN NW Z W [Regen.
63/64 '62!zo) Nt W NN WiBetr. Wolk.

-Hoogfte Barometer. d. 30. 3 : |
Lie Barometer ker oi d, 29. 114
Hoogfte Therm.binn.gr. 72 je

Laagíte Therm.binn.gr. _ Óo f EN 0

oogfte Therm.buit.gr.. 82 4 Ar: d
Wiele Therm.buic.gr, 56 Middelb,gr. Gp

660

AUGUSTUS.
Windftreek,

Barometer. | _Thermom.
Binn. Buit.
D's Morg.}’s Midd.\mo, \nei, ano, oi.
120. 115|29.12 [63 |65) 65170 |W NW
II rk [65 66164173 | N W
30. 1Â}30. 2 |—l—{63|74| 2 ZO
Al 2 | Ti|66|67 [64/80 | ZZ W
5 OÎl— OÌf— [69163 |82 | ZZ O
ó 68} —164|84 | Zt W
7 — IE {—{7zofóó|80 | NtW
8 H— 2 || | |78 IN N W
O2 | 160 | zij — | — | ZZW
lof TE |— oil 7Ij7sf—igo| Z O
lij— of 74 [74168 [75 [W_ NW
12 IE 18 (73 [75167 |85 | W tN
13, — Ofl29. 12 |— (76f66loo | ZZ O
1429 II j—rof|751{78f70|88 | ZtO
15104 74 [74|— [74 [N_N W
I6j—I0 |— 9i|72|73|ó2|84 | W tN
I7— 9Ì|—Ioi | — [Zij [74 [WN W
18 — 9 |ÓofzofGr{iz2| 4 ZO
I9j— Sif 4 {70|71}68|76| Z tO
2oj— 7 |— 9 [68168158168 | NW
2IjII |I |Ó5 [67 |Óï [| Z t W
22/30. 13/30. 2 J6Ól—f62|177 4 Z W
2 2 |J Hij |—lór|7s | ZW
24 14 — {68 |62|8ofW 4 W
25/29. 11if29. II 67 |—|66|76|Z Z W
2ó 68 f70{64 {78 [W_N W
27f—= 8E|— 8 |óo}69l62|69 | N W
28f— 9 f—Io [66 [68 [63 |— IN W tW
2 |—12 [67 [67 lÓ4|72| ZA ZO
3c[30 Oi f—llif—|{ziló2l8ol OtZ
312, IO llO ‘ZO! le lzó} O ZO
Hoogf{te Barometer, d. 30. 2
Laagfte Barometer. d. 29. eije
Hoogfte Therm.binn.gr. 78
Laagfte Therm. bian.gr. id.
Hoogfte Therm, buit.gr. oo

Laagíte Therm, buit, gr.

% Mor. %s Midd, | Gefteldheide

Middelb. d, 29. 9
> Middelb,. gr.

Weder,

NW |Wolk. Betr,
N W tN{Betr. Wolk
N N W|Wolkig.
VAO

Z ZO |Helder.
ZtW (Betrokken,
NtW [O. Helder.
Z
N
W
N

N

0)
N
N

705

74

Óór
SEP (TIE IM OIRBOE RG

Barometer. Thermom. Windftreek. Weder.
Binn. Buit,

D's Morg.\’s Midd, mo. ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldbeid,

—_—

il2g. 10 |29. 10 |Ó9 ZZWI[ 2240 |Reg. Betr.
—-I0f |— 104 | 68 WZW Wtz 0. H. ——
gi |I | — ZZW! ZW |\Held. Wolk,
4l—Ioi|— 10 | 69 8SIZW t Z'N N W/Betrokken,
—9g lg |= 4Z4OIZ4tW
6— 8 |—= 8 |— NW |W Z Wikeg. Wolk,
7 8i|— g [67 WN W[ ZZ WiBetr, Reg.
gl 5 |— 6k|Ó5 WZ W|WeN\|S. Wind.
ol—Iol|—Ir |Ó4 WNW|Wtz Betr.
ij 9i|—rol|Ó5 ZW | NW |Wolk.S,.W.
2|30. off30. Ol |Ó4 WNWIW tN
3/29. 8ij29. 8 |— Z W [ZZ WiBer. S, W.
4}—Toi|go. of j— NEANT We INW heen
sf==rrä|2g. 114} Ó3 WZWIZA4Wi_——=
6l—12 |—12 |—- WIN WIN Wees
7 8 |— 8 [62 WtN[ ZZW|_—_—S. W.
8|— Qij—IOoÏf|— WNW Nw
o|30. Of|3O, I |— WtN | 4 W_ Wolk, Betre
29. II |— WtZ)WtN

29. IO | — 9 |— NN WIZ Z Wi_—_ Betr.
gj 5 |— 6 |Ó5 WZ W[ W tZ Ss. Wind,
g|—1I0 |—1ot|Ór N W | WeN (Betrokken.
4l— 8E)— 7E} Ó0 ZZW | Zt W Reg. Berr.
si 8 |— 8i| — WZ W|Z ZW |Betr. R. We
6/—10 |—10 [ÓL ZW ZtO |Wolkig.
er Of — N W {WN Wl[Betrokken,
8|—=12 [30 Of | ÓO WtZ W olkig.
30. HIj ZWtWi ZtO Betr.
ol 5 [— of — ZW | WeN |O.H, Wolk,

Hoogfte Barometer. d, 30: IE arraan
Laaslte Barometer. d. 29. 4 }miadelb. d. 29. 8
Hoogfte Therm.binn gr. 70 }

Laagtte ke de G Middelb. gr. 65
Hooefte Therm. buit.gr. 7 b AAA ï
Laagite Therm,buitegr. 52 Middelb. gr. _ 65

662

„0OCtTOBE R.

Thermom.
Binn. Buit.

Barometer.

D |’s Morg.'s Midd.

omme | en | ennn | nn | mn] mann | mn | an | nm

I|29. 112 |29. II

d.

Hoogfte Barometer,
Laagífte Barometer. d.
Hoogfte Therm. binn, gr,
Laagfte Therm.binn. gr.
Hoogfte Therm, buit. gr.
Laagfte Therm, buit. gt

30. 3 Lui |
zh 3, } Miadeb, d. 29. 9%

Windftreek, Weder,

Ys Morg. | °s Midd, | Gefteldheid,

Zt

ZW Z Dyz. Betr,
ZZW [WZ W Reg.
Zt W [Wolk.

WNW WtZ

ZtW | ZW |Betr.S. W.
WZ W| W tZ |Wolkig,
W tNj NW {S, Wind,
—__— |W 4 WiBetrokken.

ZW |Z tW |Wolk.O.H

NW [| NtW [Betrokken.

ZW [W Z W/|Wolk. Betr
WtZiNN W

NtW Betr. Wolk.
440 | OZ O \Dyz. Held.
ZZW | NW |Wolk. Betr
ZtO |Z Wet WjBetrokken.
W ZW| ZW |Wolkig.
OZz0O0 ZO |Betr. Wolk
Z4W| ZW |O. H.

Zt W Betr,
W NWN N W|[kegen.
ZtW | ZW |Betr. Reg.
Z4W Reg. Bui,

tZ IW Z Wi |

5 Miadeb. er. 58
68 Ì Middel. gr 57
46, f ,

NO Vv EM BER:

‘eo

663

Barometer. | _Thermom. | Windftreek, Weders

| Binn, Buit,

_D|: Morg.\’s Midd.|rmo. |mê. (mo. [aè. | °s Morg, | ’s Midd, | Gefteldheid,
Ij29. 7229. 8if54| 53 |48 | 5i| N tW N Betrokken.
2|—10i —I0i|52 | — [47 | 54{W N WIW Z WfWolkig.
3l— Bij 7 | l524Ól sol At W[ZtW Regen.
4 Ó 53153149 {52} NW _ IW _N W|Wolk.R.W,
Si 7E 8 || — [4753 IN N Wi WtN
Ól— Sijs |—|4Ó| 50 ALW | —__— [Reg. Betr;
7 Ói|— Sil | — 47 |54| 4t WIZZ W |Betr. Reg,
8) Zij 3 [53 —|4Ó|5ij4ZWtW) WeZ |Dyz. Buy.
== off 1 |= list WIW Z WiBetr. R. W‚
Iol— 3i |= gif — | — |4Ó | 50 | W tN {ZZ t W |Reg. Wind,
II — 3 |sil5il47|49| WtZ | ZW |Wolk,S, We
12/28. 9i|28. 9 [s2ls2|48|53| Zt W/|ZZ W |Reg. Wind,
13/29. 25/29. 3ilsil—isolst, AW [W Z WIS. Wind,
Ig — 8 |—= Sils2l {40/52 NW [W iN WiBetrokken.
IS 7 |T 3älsi{si|43|5i|j 4 t W Z Regen,
IÓl— 4 | 5i|49 | 5o|42|45 | NEW INN Wi Kk
IJ iof Ioilso| sr 146} 49 | NW |W N WfBetrokken,
IS —rr [1 [49 {49/42} 44| Z t W|N NW Reg.
Ioj— 1m |I f48 | 481 —{43| NNO [| NW |Reg, Betr,
20 45}46|38|—| NO |-NNO olk, —
2IJ—Iotf—= Oil — | —139| 42 | WtN [WZ WiBetr, Reg.
22} Bij 8il44l 45137414 Z4W | NW |Reg. Betr,
2 8 |— 8 [4413642 | Nt WJ Zt W |Dyzig.

24 Ó — 5 || 39 4ZWI ZW fWolkig.
25 == 7 143143134137 | O ZO | Net W |Betrokken,
2Ó— Io —-I0il42 | 4236/39) ONOIW Z W
27/30. 15/30. 2 I4I|—=l=-|43| A2W {WW tZ
28 24 25143 | 43 |42|4Ó| NW | WtN |—- Reg.
B 45 | 461451 45 | TT Tee.
30 Gek 46 | 42) | __ {NtW |=
Hoogfte Barometer. d. 30. 3 :
Laagfte Barometer. d. 28. 9 \Middelb, d. 29. 6

Hoogtte Therm.binn. gr.

Laagfte Therm.binn.gr.
Hoogfte Therm. buit. gr.
Laagfte Therm, buit, ere

54 LMiddelb. gr. 47
dj E: oi

En idde!
34 PMiade bgn 4

664 on
DE CE MBE Rs |

Barometer, | _Thermom. Windftreek. Weder.
dal Binn. Buit,
D's Morg.|’s Midd, |vo. $rnì, po. omi, | ’s Morg. | ’s Midd, | Gefteldheid.

en

W Z Wi Nt W |Betrokken.

nn [ee

m3. 23/30. 2 | 46146 [42 | 46
gj Off Of 47143 |45 || NW [W _N WiReg. Betr.
3j29- 12 29. 1II8| 48 |— [44147 |W N WIN N WiBerr, R. W‚
g—Ioij—— 9Ì| 49 [49 |W Z W| ZW [Reg. Wind,
si 7177 | (48 |42|45 | W tZ | —- |Wolkig.
O— 5 5i| 47147 [3942 |W Z WIZ Wte Betr.
zi 6E Ó | 45 [45 | 38 | 40 N N O [Betr. Reg.
Sl 7 |— 8 | —|—-|37 42) ONO |
— 9 | 9 | 44144134 41 NO Dyzig.
zol— 8ij— 85] 42 [42 [| 36 | W _N W/|Wolkig.
zij——io f—10 | 41|41 {34137 | N W Z Betr. Wolk,
12 40/40|33 || ZZO| ZO |__—
r4f— Qij—To | 4IN4I|3ÓjgIfj OtZ | OZO |—
asin f——IOÂ| —|— {35 42) ‘ZO | ZZ O |Wolkig.
ról— 9E — 9E 42/42 [4043 | ZtO ZO [Betr. Mist.
inl 51 43144143 145 | Zt W | —— [Reg. Betr.
m8 5E =| 45|4Ó|44|—| O ZO | — |Betrokken,
19 —= 4E 4Ó|— | 4144) ZZO IO ZO |Reg. Betr.
gol— 2 |——5 [47148146 /48|W N Wi ZW Ss, W.
oi — 7 Ó |—l—|43|47| ZtW | ZZ W |Betrokken.
gal — 4E 3Ì|48{—|48 So |W N Wij Z t W |Reg. Betr.
agf U 49|49|45 (49) —— |L W |Betrokken.
aal — 6 |= Ói| 48/48 |41|48| ZW IZZ W Reg.
gsl— 7 | 7 |46|47 |40|46| ——= |W Z WiRegen.
og OE DE| —|46 38 |41| Ze W|N et W |Mist. Betr.
27f—I2 30: Of| 45/45 | —|42| ZZ Wi ZW |Berr. Wolk
o8|—-Iof 29. 9 | 43|44|37 || ZtW | —— |—— Reg.
ao} —ro -- 7i| 45/45 [42/43 |W ZW[ Z O |—= Mist,
zo — 4E — 4E} —[44 | 40|39|W_N WNW e Wj_ R. Wa
gil— zr 5 *42' 4113413 NW NO Bui. Wolk,
Hooefte Barometer. d. 30, 21) ar:
Laag Erle d. 29. 2 s Middelb. d, 29 8
Hoogfte Therm.binn.gr. 49 ;
Laagfte LE en gr. 40 bMiadelb. Sr. 44î
Hoogfte Therm. buit.gr. 50 ; Nt de u
Laagíte Therm, buitsgre— 33 bMiadelb sr 4
o À ij
end,
1; a ij
{ See 4

re