. Jf '\
•>A* -^t^'.'^
^«^
^. v^.
V-
IJ^^-f9?.
dl
f^^, } '
4*^
VJ^-3*' >-J
\\\mm
I
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/p1p2mporcicatonis02keil
M. PORCI CATONIS DE AGRI CYLTVM
LIBER
M. TERENTI VARHONIS
RERVM RVSTICARVM
LIBRI TRES
EX RECENSIONE
HENRICI KEILII
VOL. IL FASC. I. COMMENTARIVS IN CATONIS DE AGRI CVLTVRA LIBRVM
LIPSIAE
N AEDIBVS B. G. TEVBNERI.
MDCCCXCIV.
COMMENTARIVS
IN
CATONIS DE AGRI CVLTVM
LIBRVM
SCRIPSIT
HENRICVS KEIL
LIPSIAE (^jfe ^ '
N AEDIBVS B. G. TEVBNEEI.
MDCCCXCIV.
LIPSIAB : TYPIS B. G. TEUBNERI
Calonis et Varronis iibros nianu scriptos ex uno codice Marciano, quem Politianus et Victorius tractaverunt, descriptos esse in priore parte huius editionis dixi et quae auxilia ad eius lectionem restituendam parata sint exposui. de scriptura autem archetypi et de apographis^ in quibus antiquissima correctorum vestigia apparent^ longa dispiitatione disserendum non putavi. superest ut de studiis editorum et eorum qui in emendanda cor- rupta scriptura operam collocaverunt, quorum Ubros in his com- mentariis usurpavi, ea quae scire opus est dicantur, in quibus quaedam, quae ea de re in editione Varronis a. 1889 brevitcr disputavi hoc loco repetenda esse existimavi^ alia vero etiam correxi.
Primum igitur hi Catonis et Varronis libri una cum Colu- mellae et Palladii lihris de re rustica editi sunt a Georgio Merula Alexandrino Venetiis apud Nicolaum lenson Galhim a. 1472. sub- iectae sunt eiusdem Merulae ^Enarrationes brevissimae priscarum vocum Marci Catonis' et 'Enarrationes nonnullarum dictionum Marci Varronis'^ item ^Annotationes Columellae', quibus vocabula quaedam difficiliora breviter expHcavit. lectionem codicis manu scripti, quem editor expresserat, magna licentia usus mutavit, sed idem multa, quae in libris manu scriptis apertis librariorum vitiis corrupta sunt, primus correxit. ex principe edilione expressa est editio Regiensis a. 1482 et edilio Bononiensis a. 1494. ex quibus Bononiensem curavit Philippus Beroaldus, qui nonnulla principis editionis vitia correxit, praeterea pauca sua coniectura. non codice manu scripto usus, mutavit. maiorem operam his libris primus im- penditlucundusVeronensis, homo doctus et ingeniosus, sed artisnon satis peritus, qui Aldinam editionem scriptorum rei rusticae a. 1514 paravit. nani quae ante eam factae erant editiones ex antiqui- oribus repetitae sunt. lucundus autem et libros manu scriptos ad emendandam lectionem editorum exemplarium adhibuit, in his Mediceum codicem m vel correctum ex eo Florentinum f^ et sua coniectura plurima mutavit. quorum quamquam maxima pars fide manu scriptorum librorum caret et a vetere scriptura longe recedit, tamen ingeniose inventa sunt omnia, multa apte et pro-
VI PRAEFATIO
babiliter reslituta. Aldinam editionem anno post secuta est luntina a Nicolao Angelio facta Florentiae a. 1515, in qua illa fere tota expressa est, sed nonnulla partim ex Florentinis codicibus, partim ex coniectura editoris mutata sunt. Aldinam editionem vel lun- tinam secuti sunt qui proximis annis post hos libros ediderunt, e quibus unum Basileensem editorem, qui Varronis et Catonis libros separatim edidit Basileae apud Adamum Petri a. 1521, quaedam sua coniectura emendavisse repperi. molestissima autem operis pars erat, constituta archetypi scriptura, cum hac anti- quissimarum editionum lectiones conferre et quae vel probabiliter in liis emendata vel proptcr aliquam causam digna esse memoria videbantur adnotare. pleraque enim non satis digna erant quae memoriae proderentur.
Primus aditum ad genuinae scripturae fontem Petrus Victorius aperuit, qui Catonis et Varronis libros separalim edidit hoc titulo, ^Marci Catonis ac M. Teren. Varronis de rc rustica Ubri, Per Petrum Victorium, ad ueterum exemplarium fidem, suae integritati resti- tuti. Lugduni apud Seb. Gryphium, 1541'. additae sunt paucae emendationes Columellae, ^Loci aliquot Columellae, ad vetustorum exemplarium collationem emendati'. ad eam editionem pertinent explicationes anno post separatim editae hoc titulo, Tetri Victorii Explicationes suarum in Catonem, Varronem, Columellam Castiga- tionum. Apud Seb. Gryphium Lugduni, 1542'. manu scriptos libros, quibus usus erat, in praefatione, quae in priore parte huius editionis repetita est, indicavit. habuit autem praeter ipsum vc- terem codicem archetypum, qui tum Florentiae in Marciana biblio- theca erat, Mediceum codicem m et Italicos complures, ex quibus unum nominatim appellavit Patavii scriptum. ex editis antea ex- emplaribus habuit duo, Aldinam et luntinam editionem. nam edita ante Aldinam editionem exemplaria non habuit. quod quoniam scire non inutile est, ut de Victorii opera recte iudicari possit, adscribam ex adnotationibus eius ea ex quibus id quod dixi ap- paret. utramque editionem appellavit in Varr. I 19, 4 ^Sed etiam qui non solum, etc. Lectionem eam retinui, quam formis olim in hac urbe excusi lihri hahehant: eandem enim in manu scriptis inveni, et in pervetusto in primis, cuius maxime auctoritatem sequor: nec me latet Venetiis excusos ualde ab hac dissentire\ easdem in adnotatione in Catonem 39, 1 significavit ita, ^Et uiti sicca alligato. Sic in una editione (h. e. in luntina): in altera (h. e. in Aldina), Et nisi sicca: In antiquissimo et optimo codice sine coniunctione uiri sicca', item in adnotatione in Varronem
PRAEFATIO VII
I 49, 2 ^Ac quasi herba tuberosum reliciueruiit campuni. Pro herha excusi aiii (h. e. editio Aldina) Barba, mendose hahebanij in aliis (h. e. in editione luntina) uox illa plane defecerai. Re- posui ex anliquis libris, Herba'. in Varr. l 66 Oleas albas, quas condideris nouas, sic celeriter promas. Quidam formis excusi libri iia liabent^ in aliis locus valde uariaius: culpa tamen^ ut puiOj eorum qui id commiseruni: nimis enim licenter a uetere scripiura discessere\ ubi in Aldina editione leguntur haec, oleas albas, quas condire vis novas, sic celeriter condito, ut promas. in Varr. II I, 4 ^Ad cibum enim lacte, et caseum. Sunt excusi eiiam libri in quibus ita legatur (h. e. in editione luntina): nam in aliis (h. e. in editione Aldina) Lac, mendose legitur\ has igitur duas editiones dicit non sohmi tum, cum excusos vel im- pressos hbros, sed etiam cum omnes excusos vei omnes impressos appellat, in Cat. c. 90 ^Tum far insipiat. Haec est antiqua leciio, quam ualde probamus. antea in impressis omnibus, Cum fei'uere incipiet, eraf. nam ita in Aldina et luntina edilione iegitur, in antiquioribus est cum fervere incipiat. in Cat. 162, 3 ^Tertio die demito. Ita habent antiqui codices, et ita arbitror legi debere: non, ut in excusis omnibus, Demittito', ubi demittiio in iisdem duabus editionibus legitur, in antiquioribus demito. in Varr. III 5, 1 ^Vnde, non ubi sumuntur pingues turdi. Hunc eiiam locum re- stitui: antea in o??i?iibus excusis^ Vnde nonnulli, etc. insulso ac frigido sensu\ unde non ubi habet princeps editio cum anti- quissimis, unde nonnulU Aldina et luntina. edita ante Aldum ex- emplaria semel commemoravit Victorius, sed ita ut ipsos libros ei non fuisse paratos appareat, in adnotatione in Varronem III, 9, 18 ^ln triclinium ganearium. Prisca lectio diuersa esi, Genanium: nec tamen ab omni macula illam mundam esse affirmarim. I?i Lexico, quod magnifico nomine Thesaurum Laiinae linguae ap- pellarunt, Triclinium genauium scriptum: ita enim habebant lib?n Varronis, primis noui reperii excudendi libros temporibus i?n- pressi: nec tamen aliquid addiderunt, quod eam lectionem ad- iuvaref. ganearium. habent Aldina et luntina, genauium anti- quiores editiones. denique Varr. I 40, 4 pro sua coniectura posuit quod in principe editione expressum erat, ^ac non mulio post^ ubi in impressis, Alii claiwlas: in iisdem (h. e. in codicibus), Aliis ciauolas. Fortasse^ Alii sclauolaSj legendum esf . nam id ipsum in principe editione et in iis quae ex illa expressae sunt legitur. hinc sequitur etiam illud, Victorium tum, cum editionem parabat, ea quae Politianus in margine principis editionis ex duobus
VITI PRAEFATIO
codicihus aiile eum adnotaverat non liabuisse, ut liabuit sane in Pandectis Politiani excerpta ex Florentino codice facta. qua de re et de omni hoc studio Poliliani in adnotationibus in Columellae libnnii duodecimum scribit haec, "^ Quia saepe in fioc commentariolo ueteris scriptnrae, quae est in peruetusto libro Pandectarum^ qui publice in hac urhe custodiiur, mentionem feci, rectum esse censui semel, cuius indicio antiquam veramque lcctionem inda- gauerim, declarare: non enim exemplar ipsum semper consului: sed liahui excusos formis libroSj quos cum antiquis illis Angelus Politianus studiose olim contulerat, eosque quantum mihi com- modum fuit, pertractaui: illi enim quoque puMiei sunt. Erudi- tissimi igitur uiri labor magno me labore leuauit: qui quidem, ut erat diligens et accuratus, hac librorum collatione mirifice delectabatur, et ita posse bonos auctores multis maculis purgari uere existimabat: quaecunque itaque in priscis exemplaribus inueniebat, in impressis sedulo annotabat: quod si diutius ille uixisset, et quae mente destinauerat perficere poiuisset^ opera sedulitasque ipsius magnos studiosis literarum fructus attulisset, multosque qui postea huic muneri corrigendorum librorum ne- cessario incubuerunt, magna prorsus molestia liberasset: sed ea nunc omnia inchoata imperfectaque iacent: raro enim ille quid sentiret ostendebat, sed ueterem tantum scripturam cum fide in suos codices transferebat: commodius, ut opinor, tempus expecians, quo posset de his rebus mature diiudicare. Mors iamen eum praeuenit, nec quae cogitauerat ad exitum perducere potuit. Libri uero obitu ipsius dissipati sunt, paucique e magno numero inueniuntur^ in libris igitnr Calonis et Varronis Viclorius lec- tiones archetypi, quas vel in explicationibus posuit vel in editionem recepit, ex ipsis membranis petiverat. his autem usus plurima (|uae tum interpolatione editorum depravata ferebantur ad genuinam scripturam revocavit et omnium optlme de his libris meruit. sed idem nimis multa sic ut in editis exemplaribus, quibus utebatur, vulgata erant retinuit, quamquam meliora praebebant iibri manu scripti. Lugdunensis editio una cum expUcationibus Victorii re- petita est ^Parisiis ex officina Roberti Stephani typographi Regii 1543'. sed in ea editione ipsius Victorii cura fuit nulla, sed neglegenlia eorum quibus Stephanus opus mandaverat quaedam viiiose expressa sunt, quae deinde ab iis qui Parisinam potius quam Lugdunensem edilionem expresserunt propagata sunt.
Victorii editione eodem fere tempore usi sunt Adrianus Turnebus et losephus Scaliger. quorum Turnebus in adversariis
PRAEFATIO IX
a. 1564 primum editis miiltos Catonis, iiomuilios Varronis locos tractavit, interpretationi magis et explicationi rerum^ quam emen- (lationi verborum corruplorum deditus. ScaJiger autem, cuius notae in Varronis de re rustica libros una cum coniectaneis in libros de lingua latina in Parisina editione Varronis librorum de lingua latina a. 1569 editae sunt, praestantiam editionis Victo- rianae et codicis Marciani optime perspexit et lectiones codicis a Victorio adnotatas ad emendanda Varronis verba adhibuit, sed nimio prisci sermonis studio captus et artificioso quodam dicendi genere delectalus pauca quae probari sano iudicio possent protulit. Fulvii Ursini ^notae ad M. Catonem, M. Varronem, L. Columellam de re rustica' Romae a. 1587 editae sunt. huius quoque studia ad Varronem maxime, quem una cum Petro Ciaccono se legissc scribit, pertinebant. nam de Catone pauca adnotavit. sed is vul- gatam potius olim ex Aldina editione quam emendatam a Victorio lectionem tractavit, Victorii editionem raro adhibuit, quamquam emendationem illius laudavit in adnotatione in Catonem c. 6. ])raeter edita autem exemplaria duos habuit codices Vaticanos, quorum lectiones adscriptis litteris v. c. vel vv. cc. saepius in- dicavit. sed ne eorum quidem librorum fides qiiemquam fallere potest. ceterum Ursinus cum Varronis sermonem glossis et inter- polationibus non solum in impressis, sed etiam in manu scriptis libris vehementer corruptum esse sibi persuasisset, id maxime egit, ut his additamentis, quae quidem indagasse sibi visus erat, remotis genuiuum scriptoris sermonem restitueret. qua in re quamquam immoderata hcentia usus permulta, de quibus nulla dubitatio esse debebat, delevit, tamen illud recte intellexit, iustum verborum ordinem saepius interpositis singulis verbis, quae a Varrone scribi non poterant, sed errore librariorum addita sunt, in manu scriptis libris perturbatum esse. paucis annis post Catonis liber de agri cultura una cum fragmentis reliquorum librorum editus est ab Ausonio Popma a. 1590, quam editionem Meursius cum suis adnotationibus a. 1598 repetivit. Meursius ad emen- dationem adhibiiit editionem Basileensem a. 1521: ex hac enim petita sunt, quaecumque adposito veteris codicis nomine adnotavit. magnam laudem adepta est Heideibergensis editio scriptorum rei rusticae, quae ^ex Hieronymi Commelini typographio anno 1595' prodiit, in qua Catonis et Varronis libri ex Victorii editione secunda expressi sunt curante, ut videtur, Friderico Sylburgio. nam ab hoc indices, qui editioni adiecti sunt, confectos esse in praefatione scribit Commelinus. eidem tribuendae sunt coniecturae
X PRAEFATIO
iioimullae iii indice reriim et verborum et in corrigendis, quae in fine editionis leguntur, positae.
Commelinianam editionem longo intervallo secuta est editio Gesneri, qui opere^ quod antea Schoettgenus instituerat, suscepto scriptores rei rusticae cum apparatu critico et adnotationil)us et suis et doctorum virorum^ qui antea liis scriptoribus operam de- derant, integris edidit a. 1735. praeclarum autem operis adiu- mentum nactus erat lectiones a Politiano ex Marciano et Mediceo codice in margine principis editionis adnolatas et a Brencmanno in usum novae edilionis descriptas^ quae ab eo tum primum editae sunt. neque tamen ea diligentia, quam res postulabat, vir alioqui diligenlissimus et sano iudicio excellens, his copiis, quibus fons verae scripturae patefactus erat^ usus est, sed nimia Victorii re- verentia impeditus est, quominus ab ilHus recensione reced^ret. itaque Commelinianam editionem, quam pro fundamento novae editionis habebat, praeter pauca, quae mutavit, integram repetivit, quae ipse ad emendationem verborum attulit in adnotatione subiecta exliibuit, Politiani autem excerpta inter varias lectiones ex anti- quissimis editionibus congestas posuit. neque prorsus accurate descripta habebat ea quae Politianus ex Marciano codice adnota- verat, sed quaedam omissa, alia vero etiam falso relata erant. haec ego ex ipsis Politiani notis correxi et^ ubi opus videbatur, ne quae dubitatio de fide lectionis ex ea dissensione relinqueretur, Gesncri errorem notavi. numeros paragraphorum a Schoettgeno primum per singula capita^ adscriptos, quos Gesnerus receperat, quamvis ad sententiam verborum saepe parum accommodatos, tamen propter commodum legentium ex illius editione repetivi. Gesneri editionem expresserunt Bipontini editores a. 1787 et Haynischius, qui Catonis librum separatim edidit Schleizae a. 1740. longae et dilfusae, sed parum fructuosae sunt disputationes lulii Pontederae Patavini in ^aiitiquitatum latinarum graecarumque enar- rationibus atque emendationibus' Patavii a. 1740 editis, quibus in primis Catonis et Varronis libros singulari industria illustrare et adhibitis editionibus antiquissimis et codicibus quibusdam manu scriptis emendare studuit. eiusdem observationes nonnullae, quas antea ad Gesnerum miscrat, ab hoc in editionem receptae sunt. non plus profecit Rottboellius Havniensis, cuius adnotationes in Catonis librum danice scriplae edilae sunt in scriptorum societatis regiae danicae nova collectione v. IV a. 1793. nam is quoque, sicut Pontedera, editis ante Victorium exemplaribus fidem habuit iisque usus interprelationes vel coniecturas temptavit maximam
PRAEFATIO XI
partem inntiles nec satis dignas qnae memoriae proderentur. novani editionem scriptorum rei rnsticae fecit Schneiderus, in qua Ca- tonis et Varronis libri cum apparatu critico ex editione Gesneri repetito et cum commentario editoris editi sunt a. 1794. fuit autem Schneiderus varia eruditione et scientia rerum optime ad eam rem paratus, sed prava fiducia antiquissimarum editionum in errorem inductus saepe interpolatam lectionem pro genuina amplexus est et, ubicumque a Gesneri editione discessit, phira cor- rupit quam emendavit. praeter editiones autem antiquissimas, quibus usus est^ phuimum tribuit excerptis, quae Petrus Crescentius Bononiensis in Ubros ruralium commodorum circa annum mille- simum trecentesimum scriptos ex veteribus scriptoribus receperat, quae ante eum Pontedera et Gesnerus usurpaverant; sed maxime Schneiderus ea adposuit et ad fidem lectionis comprobandam ad- hibuit. his cur nihil tribuendum putaverim, in commentatione academica de Petri de Crescentiis libris rurahum commodorum Hahs a. 1885 edita exposui. nam quoniam mehores libros, quam quibus nos nunc ntimur, Crescentium non habuisse videbam neque ea quae ex iis exscripserat accurate ab eo relata, sed saepe mutata et additamentis quibusdam aucta erant, haec nunc repetere mo- lestum erat et inutile. post Schneiderum Varronis Ubros cum versione francogaUica edidit Rousselot Parisiis a. 1843, a quo non magis quam ab iis qui Catonis et Varronis hbros in germanicum sermonem transtulerunt et additis adnotationibus iUustraverunt vel ab aUis, qui de machinis et aedificiis rusticis apud Catonem et Varronem scripserunt, quidquam, quod meam operam adiuvare posset, prolatum esse inveni.
Novae editionis rationem ohm in observationibus criticis a. 1849 edilis demonstravi et iibros manu scriptos, quorum ad me notitia pervenerat, descripsi. deinde diu intermissum opus post longum temporis spatium denuo suscepi et ad finem perduxi, ut potui. nam res a Catone et Varrone tractatas expUcare nec potui nec volui, sed verba, quae in editis adhuc exemplaribus valde corrupta ferebantur, ad fidem veteris et genuinae scripturae revo- cavi, quae in hac vitiis librariorum corrupta erant emendavi, quae pravo corrigendi studio temptata erant defendi et confirmavi. interim ahis largam disputandi materiem hi libri praebuerant. de Catonis dicendi genere libro de agri cultura cum reliquiis ceterorum Ubrorum comparato scripserunt Ludovicus Dietze de ser- mone Catoniano Tanglimi a. 1870, Otto Schoendoerffer de genuina Catonis de agricultura libri forma Regimontu a. 1875, Paulus
XII PRAEFATIO
Weise quaestiones Catonianae Gotlingae a. 1886. similem qiiaestio- nem de Varronis rerum rnsticarum et de lingua latina libris insti- tuerunt Augustus Mueller de priscis formis Varronianis Halis a. 1877 et Hugo Reiter quaestiones Varronianae grammaticae Regimontii a. 1882. in emeudandis Varronis libris rerum rusticarum operam posuerunt complures. ex his maxime memorabiles sunt Kettneri observationes criticae in Varronem Halis a. 1868, Francisci Zahl- feldt quaestiones criticae in Varronis rerum rusticarum libros tres Berolini a. 1881, Georgii Heydrich Varroniana a. 1890. horum studia in iis maxime, quae de sermone utriusque scriptoris proprio mihi disputanda erant, mihi profuerunt et quaedam praebuerunt, quibus ea quae ipse, antequam illorum libri ederentur, collecta et dispo- sila habebam augerem et supplerem. iis autem qui postea de hoc genere quaerere volent indices verborum, quos Ricardus Krum- biegel et Carohis Rollfuss se suo studio factos huic editioni tam- quam tertium volumen addituros esse promiserunt, in primis utiles fore spero.
In corrigendis typothetarum erroribus me adiuvit filius meus Godofredus, bonae spei iuvenis qui insanabili morbo afflictus, quam diu per vim morbi licuit, hanc extremam operam mihi praestitit, priusquam praematura morte mihi et Htteris nostris eriperetur, triste desiderium mihi et amicis suis relinquens.
Scripsi Hahs Saxonum mense Februario a. MDCCCLXXXXIV.
COMMENTARIVS
IN
CATONIS DE AGHI CVLTVRA
LTBRVM
Cat. df. agki"cvi,t. ir.
Index capitiiloriim ante Catonis librnm in archetypo scriptus erat. inscriptiones capitulornm sic^ ut in indice positae erant, in ipso libro repetitae et iis locis, ad quos pertinent adscriptae erant; in posteriore tamen parte libri post c. 108 (117) Vinum si voles experiri rubricae saepe in breviorem formam, quam quae in indice erat, redactae sunt. sed in his omnibus editores diversas rationes secuti sunt. nam primum Merula in principe editione plurima et in indice et in rubricis mutavit. deinde in Aldina editione lucundus ipsa Catonis verba in initio capitum scripta, ex quibus oHm ab eo qui indicem fecerat tituli petiti erant, in locum veteris indicis substituit, rubricas autem omisit. Victorius indicem capitulorum, quem in archetypo scriptum in- venerat, exhil)uit et rubricas ad eiusdem codicis fidem revocavii; sed in rubricis quaedam^ quae in codice omissa erant vel aptius ei videbantur in indice capitulorum scripta esse^ ex hoc recepit. postea in Commehniana editione a. 1595, in qua Catonis et Varronis libri ex aecunda editione Victorii a. 1543 expressi et una cum Columellae et Palladii libris editi sunt, Sylburgio, ut videtur, auctore pro indice capitulorum ^Rei rusticae capita ex Rhegiensi editione anni 1482' posita sunt, in quibus Catonis capituHs similes reliquorum Ubrorum indices subiecti sunt. quam- quam Rhegiensis editio, quae ex principe editione repetita erat, non accurate a Commelino expressa est. Commelinianam editionem Gesnerus, Gesnerum Schneiderus secutus est. nam ante Catonis librum ea quae ad hunc pertinent ex Commelini editione repeti- verunt. rubricas autem vel lemmata, de quibus Gesnerus praef. p. XXIV copiose disputavit, in ipso libro omiserunt. itaque ut scriplura archetypi, quae in editis post Victorium exemplaribus corrupta erat, rcpraesentaretur, indicem capitulorum cum suis numeris sic, ut in codice scriptus erat, exhibui; pauca, quae in illo corrupta erant, ex rubricis vel ex ipsius Catonis verbis correxi
1*
4 COMMENT. TN CATONIS
vel corrigenda esse indicavi. rubricas a verbis Catonis separatas item ciim suis numeris addita R littera in adnotatione posui. nam ita haec cum R littera nimieris in margine adpositis in anti- quissimo apographo Parisino A scripta sunt, quamquam post rubricam c. 68 (77) R. Vasa olearia et vinaria extollcrc m hoc qiioque littera, qua rubrica significaretur, omissa est.
C. 12 Quomodo oleum agri iug. CC. XL instruere oporteat] Olctum rubrica c. 10.
C. 13 Quomodo iug. CC. instituere oporteat] Quomodo uincae iug. C. institucre oporteat rubrica c. II. instruerc utro- que loco codex Parisinus A.
C. 16 In cella olearia quae opus sint] Quac opus sunt PoUtianus parum accurate^ ut videtur, expressa codicis scriptura. nam quae opus sint habent codex Parisinus A et editio Victorii et in rubrica 13, 2 omncs, constanti in his titulis usu.
C. 20 Materies quid anni tempestiua est] Tempestiua sit in rubrica c. 17 liabent b et editio princeps a Politiano non mutata, tempestiua est Am.
C. 23 Trapetum quomodo concinnari oporteat] Con- cinnarc oportcat c. 20 cum rubrica.
C. 26 Ad uindemiam quae opus sint ut parentur] Quac opus sunt c. 23 cum rubrica.
C. 50 Sulcos quomodo facias] Fodias PoUtianus mani- festo errore, facias idem in rubrica c. 93 cum apographis.
C. 67 Pulmentarium familiae] Pulmcntarium familiac quantum deiur rubrica c. 58.
C. 104 Inuoluolus in uinea ne sit] Inuoluolus apographa et editio Victorii, conuoluolus Politianus lectione principis cditionis conuolimlus parum accurate, ut videtur, correcta, inuoluolus con- uoluolus in uinia ne sict rubrica c. 95.
C. 105 Oues ne sca])iae fiantj Oucs nc scahrac fiant c. 96 cum rubrica.
C. 122 Vinum concinnarc ut aluum bonam faciasj Vinum si voles concinnarc, ut alvum honam faciat c. 114 cum rubrica.
C. 128 Epityrum alhum nic/rum uarium q. a. m. cx oliuis facias apographa et ex arclietypo Victorius. neglegentius correcta lectione principis cditionis Politiamis q. a. m. ex oliuis facias
DE AGRl CVLTVllA LIBKVM PllAEF. 5
oniisit. EpUyrum albiim nigrum uariumquc sic facilo c. 119 cum riibrica.
C. 135 Ad tormina et si aluos non consistet si*teniae et lumbrici molesti erunt quid facere debeas] Ad tormina et si alvus non consistet et si teniae sqq. c. 126 cum rubrica Ad tormina et si aluus non consistet et ad tenias et lunibricos.
C. 163 Vinum emptoribus quomodo metiaris] Quo- modo admetiaris c. 154 cum rubrica.
C. 165 Brassica quod medicamenta in se habeat] De brassica quod medicamenta liabeat et aliis ad medicinam per- tinentibus rubrica c. 156.
Pracf. 1 Est interdum praestare mercaturis rem ([nnQYQYii] Est interdum praestare quid esset, primus Gronovius obscrv. IV 8 de infinitivo cum verl)o esse coniuncto disputans ex- plicavit p. 604 ed. Lips., ^est locus et tempus et ratio ubi prae- stet', post hunc Cortius in Sallust. lug. 110, 3. infinitivum in hac elocutione a veteribus positum esse, ubi saepius coniunctione ut utebantur, adnotavit Lachmannus in Lucret. p. 297. nam in grammaticorum libris Catonis verba cum exemplis diversi generis, in quil)us est pro licei dictum est, ut est videre, componi solent.
Nisi tam periculosum sif et item fenerari si tam honestum sit] Nisi libri manu scripti, ni edila inde a principe editione exemplaria. siet utroque loco dedit lucundus, quem deinde rcliqiii editores secuti sunt. quae forma plus quam sexa- ginta locis in omnibus Ilbris scripta est: 113, 1 siet in uno codice Parisino A scriptum est, sit in reliquis; praeterea 8, 1 desiet, 19, 1 absiet, 141, 4 adsiet. contra sit praeter hunc locum in archetypo fuit 5,2 bis. 6, 3. 31, 1. 33, 1. 38, 1. 64, 1 bis. 89. 108, 1. 111. 112, 1. 142, et in compositis 2, 6 desit, 2, 7 bis supersit, 83 adsit. item sies in formula precandi uti sies volens 134, 2, ubi semel manifesto vitio sis in archetypo fuit, 139. 141, 2. in plurali numero sient in archetypo fuit 1, 4. 2, 1 et itcm pro sient bis vitiose siet, 3, 5. 12. 18, 1. 20, 2. 31, 1. 103. 135, 3. 137; contra sint 2, 5; 6 ter, 32, 2. 37, 1. 41, 4. 99. 107, 1. 124.
6 COMMENT. IN CATONIS
157^ 1, supcrsmt 2, 6. iii liis archelypi scripluraiii rcpraesentavi quamquam Caloncm siet et sient scripsisse puto.
Maiores nostri] Maiorcs enitn nosiri Merula ct deinde reliqui editores.
In legibus posiuerunt] ^Testimonio grammaticorum cog- novimus vetustissimos autores Posivi saepe protulisse. quare cum hic et non muho post iterum sic in manu scriptis codicihus scriptum invenerim, Catoni suum sermoncm reddendum censui' Victorius. apud Catoncm praeterea c. 4 posiveris in archetypo scriptum erat^ sed 37, 3 posueris, 162, 2 co?npos\ieris, a sariendo 161, 2 satntcris. idem apud Cohunellam XI 2, 10 ex Sangerma- nensi codice restituenduni cst, saruisse nimitm tcncratn non cx- pedit, non sarivisse. item c. 42 exicavcris et 54, 3 secueris. in ceteris verhis hreviores temporis perfecti lormae raro admissae sunt, 155, 2 dcsicrit, sed 88, 1 et 125 desiverit; 141, 3 in Ibr- mula precationis sifis, sed c. 4 et 113, 2 siveris. etiam in verhis primae coniugalionis pauca cxenq)hi hrevioris formae notavi, praef. 1 cxistitnarint, 2, 4 acfjrotarint, 144, 3 dcportarit, 146, 2 locarit, 148, 2 postularit, 149, 2 dclcgarit, 157, 10 essitarit.
Licct existimare] Licct existimari lucundus, quod Victorius et deinde reU(pii editores receperunt,
2 Quotn laudahant et c. 25 quom vinum coctum crit editio princeps a PoUtiano non correcta. praeterea quom a PoHtiano adnotatum est in his, 1, 1 (luom parare cogitahis, 23, 1 quotn pJuct, 25 quom legctur. eod«n perlinet 2S, 2 qmitn poncs. c. 29 c^uam maxime opus crit est in codicihus et deinde comaxime A, cum maxime editio princeps a Politiano non correcta, pro quihus quom maxime scripsi. parum certa veteris scripturae indicia praehet codex Parisinus A 28, 1 conucntus siet, 38, 3 confor- naccm facies, 112, 1 com uentus non erit, 161, 3 conccperit pro cum coeperit.
4 At ex agricolis sqq.] PUn. XVIII 26 Principium autcm a Catonc sumemus, ^fortissimi viri ct milites strenuissitni ex agricolis gignuntur minimeciue male cogitantcs. praedium ne cupide emas. in rc rustica operae (opere vel operari codices^ ne parcaSj in agro ctnendo mitnme. quod male etnptutn est sctnpcr pactiitet. agrutn paraturos atitc omtxia intueri oportet aquam^ viatn, vicinnm.'
DE AGRl CVLTVEA LIBRVM C. 1 7
Niinc uL ad rcm rcdcain (|ii()d proniisi insiilutum principium lioc cril] Principhim libri manu scripti ct cditio Victorii, primim cdita ante Victorium cxcmplaria. principium autcm dicitur cius instituti; quod Cato promiscrat vcl crficicndum susccpcrat tum, cum librum dc agri cultura scribcrc inslitucbat. omissis igitur iis quac dc mcrcatura dis])utata sunt ad rcm ct ad institutum Iil)ri rcdit. redire pro venire dictum Turnebus advcrs. 28^ 47 intci-prclatur.
1 1 Ncue opera tua parcas uiscre] Colum. 14/1 Se- quiliir deinceps Caesonianum praecepium, quo ferlur tisiis ciiam Calo Marcus, agrum esse revisendum saepius eum, quem velis mercari. — opcrae ne parcas Plinius I. c, neque ab aliis par- cere cum ablativo casu dictum csse invcnio. operae parccre lcgitur Plaut. mil. glor. 1380 operae non parcam meae ct operam Mostell. 104 operam non parcunt suam; scd parcus cum ablativo lUid. 919 opera liaud fui parcus mea.
2 Et uiti co introeas et circumspicias uti inde cxire possis] Et uii eo iniroeas apograpba Italorum, ei uii cum in- troeas (omisso eo^ Merula. et uii eo cum iniroeas, circun- spicias. nii inde exiri possit lucundus, quod de cvcctibus ad exportanda ea quac veneunt Turnebus advers. 28, 47 interpretatur. et uii co iniroeas, circumspicias ^ ei uii inde exire possis con- iecit Eussnerus Pliilolog. Anzeiger v. 14 p. 305. restitui leclionem manu scriptoium librorum. nam boc praecipitur, introeundum esse iii praedium et circumspicicndum, quos exitus babeat.
Solo bono sua uirtutc ualeat] Solum honum Merula ex Plinio XVIH 28 Cato inier prima spectari iuhet ut solum sua virtuie valeai qua dicium esi positione, ut operariorum copia propc sii oppidumque validum, ut navigiorum evecius vel iiinerum, ui hene aedificaius et cultus. apud Catonem Angelius solo hono ex manu scriptis libris restituit. 7ium solum sua virtute valeat coniecit Pontedera antiquit. lat p. 27, quod Schneidcrus probavit.
3 Oppidum ualidum prope siet Si aut mareautamnis qua naves ambulant] Prope siet aut mare lucundus. parum accurate Gellius X 2%^ 8 de verbo amhulare disputans Catonis verba rcltulit, aiqui Cato in lihro de re rusiica yundus\ inquii^ ^eo in loco liahendus . est, ut et oppidum prope amplum sit et mare aut amnis, qua naves amhulanf. apud Catonem oppidum
8 COMMENT. m CATONIS
vaUdum legit Pliniiis 1. c. — qiia pro adverbio, qiio locus sig- iiificetur, scriptum est 21, 3 et 4 qiia clavus eaij 41, 3 artito- que ea qua terehraveris, 44 qua locus recie ferax erit et qua locus ferax non eriij 112, 1; 3. 113, 1 relinquito qua interspirei, 151, 3 inter eas sulcos facito, qua lierhas de areis purgare possis. 161, 4 iii archetypo scriptum erat fossulas faciio qua radices demiitas, sed ibi quo pro qua scribendum est. in oratione in L. Furium apud Charisium p. 216, 12, Cat. fragm. ed, lordan- p. 49 o quanti ille agros emit, qua aquam duceret. item in- definite 38, 4 siqua flamma exihii, demonstrative c. 154 ea fistulam suhdito et diverso modo eadem, 7, 2 eadem in sapa, in murto, in lora recie conduntur.
4 Siet in his agris qui non saepe dominos mutant qui in his agris praedia uendiderint quos pigeat uendi- disse uti bene aedificatum siet] Siei auiem ei in iis agris lucundus, siei in iis agris Victorius. in liis utroque loco in archetypo scriptum erat, non in is vel in iis, quod in uno codice Parisino A legitur. deindc eos pigeai scripsi ex coniectura Gro- novii. neque enim ita defendi posse puto relativum pronomen, quod in archetypo fuit, ut ad agros referatur in hunc modum, prae- dium siet in iis agris, quos vendidisse pigeat eos qui in his agris l>raedia vendiderint. — uii hene aedificatum siet post ea quae sequuntur caveto alienam discipUnam temere contemnas transponi vohiit Eussnerus p. 305, quo aptior fieret ordo praeceptorum.
5 Scito pro ratione fructum esse] Fruciuum lucundus, quem dehide rcliqui editores secuti sunt. fructum ex manu scriptis Ubris restilui, h. e. scito fructum pro ratione instrumentorum esse. nam fructus plurali inmiero pro frugibus Cato non dixit, sed suiguhu'i de utihtate, quae ex aUqua re capitur, c. 4: frucii phis capies, 5, 6 trienni frucium amittesj 150, 1 fructum ovium hac lege venire oportety ib. agnus diem el nociem qui vixerii in fructumj ib. emptof fructu decedat , ib. 2 hinae pro singuUs in fructu cedent. phu^alem numerum is qui incUcem capitulorum fecit substituit CLIIIII De fruciihus ovium vendundis.
Instrumenii ne magni sici, loco hono siet in margine oUm adscripta, deinde in textum verborum iUata esse Pontedera p. 27 coniecit, propterea quod de inslrumento eadem praecipiuntur postea, videto quam minimi instrumenii sumptuosusque ager ne
DE AGni CVLTVRA LlBiiVM C. 1 9
sielj de loco aiitem praedii dictuni erat supra, 67' potcris, suh radice montis siet sqq. cuius modi repetitiones a Catone minime alienas esse lacilc intelleget, quicumque paulo diligentius liunc iibrum legerit.
6 Scito idem agrum quod liominem quanuiis quae- stuosus siet si sumptuosus erit relinqui non fnultum] Relinqucrc Merula^ relinqui ex manu scriptis libris lucundus restituit. scito itidem (item Schneiderusj agrum ut liomincm — relinquerc non multum Gesnerus et Sclmeiderus scribendum coniecerunt, non intellecta ])revitate sermonis. nam pronomen idem non addito verbo dictum est, scito idem esse agrum (|uod liominem vel eandem esse agri atque hominis condicionem, ut non multum relinqualur. cum accusativo casu nominis idcm positum est 18; 7 idcm altcrum corium facito et 40, 3 idcm altcrum sur- culum, tertiumy quartum facito. — Plin XVUI 28 itaquc CatOj de bono domino mclius emi ncc tcmerc contcmnendam alicnam disciplinam agroque ut liomini, quamvis quacstuosus sitj si tamcn ct sumptuosus, non multum supercsse.
Sic dicam de omnibus agris optimoque ,loco iugera agri centum uinea est prima uel si uino multo estj Sic dicam dc omnihus agris. optimo loco emito iugcra ccntum agri. vinea est prima, si vino multo est Mcrula, sic dicam. de omni- hus agris optimoquc loco si emeris iugera agri centum, vinea est prima, si vino multo siet lucundus. ibi Ursinus si bono vel si vino multo siet scribendum coniecerat, si vino hono et multo sict Pontedera p. 29 coll. Varr. r. r. I 7, 9 StolOj Cato quidemj in- quit, gradatim praeponcns alium alio agrum mcliorcm dicit csse in novem discriminihus, quod sit primus uhi vineae possint esse bono vino et multOj sccundus uhi hortus inriguuSj tertius uhi salicta, quartus uhi olivetaj quintus ubi pratum sqq. hinc si vino hono vel si vino multo est scripsi.
Secundo loco hortus inriguus] Plin. XVIII 29 Illc in agro quaestuosissi??tam iudicat vite?n, no?i f?^ustra, quonia??i a?ite om?iia dc i?ipc?isae ratio?ic cavit, proximc liortos riguoSj ?iec id falsOy si suh oppido sint.
Quarto oletum] Plin. XVI 176 Tertium locum ei (salici) in acstimationc ruris Cato attribuit priorcmque quam olivetis quam- quc frumento aut pralis.
10 COMMENT. IN CATONIS
II 1 Si iion eodeni dic ad posiridie] Eodem die editio princeps a Poliliano non corrccta et apograplia vel j^lnrima vel omnia: nam de Parisino codice et de Caesenate dubito. eo die primns edidit Victorins, quod deinde in rcliquas editiones propa- gatum est,
Sattsne temperi opera siei coniecta] Temperi ex arclieiypo Poliiianus adnotavit^ iempori apographa. 3, 4 si temperi facies praeier excerpta Politiani eiiam in noimnllis apographis, codice Parisino ei Caesenate, scripium est. iempori utroque loco edita inde a principe cditione exem})laria. verum esse lemperi Riischelius in vit. Tereni. Suei. fragm. ed. ReitTerscheid p. 507 (opusc. V. III }). 244) demonstravit. — opera sient confecia lu- cundus.
2 Dicit uilicus sedolosa fecisse] Sedolosa fecisse \)\\\v\mdi apographa, sedulo se fecisse in principe editione PoUtianus non correxit. in archetypo videtur sedolosa scriptum fuisse, postea correctum sedulo se. ^ V. {). sedolo, quod duohus modis accipi potesi, et i)ro sedulo aQxaLKG)g, ut Consol pro Consul^ ci pro sine dolo, nt esi in fragirientis legum vetnstarum' Ursimis. rectius veteres grammatici adverl)ium sedulo ex se dolo ortum esse iradideruni^ (luod nupei* Buechelerus mus. Rhen. a. 1880 p. 629 confirmavit. dubito ianien, num se dolo Caio scripserii. sedulo legitur in libris nianu scriptis 5, 8 stercus sedulo conserva et 36 stercus omnc sedido conservato; item apud Charisium p. 222^ 34 M. Cato dierum dictarum de consxdatu suo — interea ad socios nostros sedulo dispertieram,
IJbi eas aliasque cansas mulias dixit ad raiionem operum operarumque uilicum reuoca] Dixerit Merula, quod deindc in reliquas editiones [)ropagatum erat. revocare coniecit Eussnerus p. 307, nt hacc quoque ad vcrbum oportet referreniur.
3 Cum iempesiaics pluuiae fuei*ini quae opera pcr imbrem fieri poiuerint] Cum tempestates pluviacve Merula. cum tempestates pluviaeve fuerint^ videto quot dieSj quaeve opera per imbrem fieri poiuerint lucundus, ubi Victorius pluviae ex codice restituit, in i'cliquis intei^polatam lectioiiem ex Aldina edi- tione repeiivit.
Stercilinum K\^^\\\ Stcrcilinum^ quod in codice Florentino f et in Cacsenate et in Mediceo m scriptum esi, in ipso archetypo scrit)tum fuisse Victorio crcdcndum cst; minus accurate Poliiianus
UE AGlil CVLTVKA LIBRVM C. 2 11
leclioiiem priiicii^is cdilionis sicrquilinium corrcxit; stercilinium, iit vidctiir; Ab. 5, 8 slcrcilinum A^ sicrcilinium apoj^a-aplia recentiora et excerpta Politiani, ubi item sterquilinium in principe editione cst: 39^ 1 sicrcilinufn Politianus cum plurimis apograpiiis. itcm a|)ud Varronem r. r. I 13, 4 stcrcilina ct slcrcilinum, I 38, 3 et Jll 9, 14 sicrcilinum Politianus adnotavit. quadrisyllabam vocal)uli formam metro confirmari Bentleius in Terent. Pborm. III 2, 41 adnotavit, quamquam ibi sicrcilinium in optimis libris scriptum cst. apud Plautum Cas. 114 sterculino et Pcrs. 407 stcrcilinum, apud Pbaedrum III 12, 1 sierquilino cst in libris manu scriptis. eandem formam a})ud Senecam apocoloc. 7 ex Sangallensi codice Buecbelerus restituit. Colum. I 6, 21 stercilina in Sangermanensi codice scriptum est, ib. VII 5, 8 vitiose in eodem intcrcilinio pro in stercilino. Plin. XIV 133 sterculina legitur in Lavantino codice. Cap. de verb. dub. gramm. lat. v. VII p. 111, 11 ^sterquilinium et in Pernensi codice sterquilinumj gloss. latino-gracc. v. II p. 188, 20 et p. 353, 29 sierculinum, gloss. lat. v. IV p. 175, 38 sterclinia. inferioris aetatis exempla in lexicis indicata sunt. apparet autem genuinam et primariam formam esse stercilinum vel sterculinum, pro (juo postea sierquilinum dictum est. sierquilinium autem librariorum inventum vel ad similitudinem v. triclinium factum esse I. M. Heusingerus observat. antibarb. p. 338 adnotavit.
Funes sarciri nouos fieri] Funes veieres sarciri novos- que fieri lucundus et deinde reliqui editores.
4 Per ferias potuisse fossas ueteres tergeri] Tergeri Politianus cum apograpbis, non iergi, quod Gcsncrus posuit. simili errorc Gesnerus c. 2Q exiergantur cx principe cditione et ex Politiano adnotavit: nam extergeantur legitur in libris manu scriptis et editis; item 76, 2 circumtergeto et 98, 2 bis cxtergeto in omnibus libris, 162, 3 extergeto in uno codice Parisino A, ut videtur, et in editione Aldina, extergito in reliquis apographis et in editione principe a Politiano non correcta, scd detergeto ibidem in omnibus.
Spinas runcari expinsi lar munditias fieri] Spinas runcari cremarique, mundicias fieri Merula, spinas runcari cremarique, ex piscina immundicias efferri, mundicias fieri lu- cundus. ^Expinsi far: Pervulgata lectio valde a priscis exemplari- bus dissentiebat: lioc autem factum puto, quia in antiqua scriptura parvum mendum inolevcrat, quod cum aliquos turbasset, ita restitui
12 COMMENT. IN CATONIS
posse locum censueruut: ipse eo sublato veterem in suam sedem reposui. macula autem in uno verbo erat^ nam reliqua cum fide in nostrum librum translata sunt: Expinsi lar. unius igitur tantum literae castigatione pro Lar Far lego. Varronis locus de vita populi Rom., qui a Nonio [p. 152, 14] adducitur, rem confirmat, Nec pistoris nomen erat, nisi eius qui ruri iar pinsebat' Victorius. eadem praccepit Columella II 21, 3 feriis autem ritus maiorum ctiam illa permittit, far pinsare, faces incidere sqq., ubi ritu et deinde faro insiarc in Sangermanensi codice scriptum est.
Cum serui aegrotarint Politianus cum apograpbis. servi in editione Victorii omissum erat; boc addidit Gesnerus.
5 Ubi cognita aequo animo sint quaeue reliqua opera sinL curare uti perliciantur] Ubi cognita aequo animo sint^ quae opera sint curanda, uti perficiantur Merula, ubi Politianus curare ex codice scripsit, cetera non mutavit. quaue (quaeue c que h) reliqua opera sint curarc Abc, quaeue (queue fj opera sint curare mf. de arcbetypo non satis constat, sed quaeue opera sint curare videtur in eo scriptum fuisse adscripto in margine vel superscripto reliqua, quod in Florentino codice et in Mediceo m omissum neque a Politiano adnotatum est. ubi haec cognita aequo animo sient, quaeve reliqua opera sient, curarc uti per- ficiantur edita inde ab Aldina editione exemplaria. uM ea cognita aequo animo sunt, quae reliqua opera sint ciirare uii perficiantur olim scripsi ad exemplum eorum quae supra scripta sunt 2, 1 pater familias uU ad villam venit, ubi larem familiarem salutavit et ubi cognovit, 2, 2 ubi ea cognovit et ubi eas aliasque causas multas dixit et postea 3, 1 ubi aetas accessit. cum coniunctivo ubi legitur 3, 2 olea ubi lecta siet, oleum fiat continuo et 151, 4 iia uii dictum est fieri oportet, et ubi semen satum siei, stra- mentis operiri. in bis igitur si vera est codicis scriptura, con- iunctivus posilus est propterea, quod cum eodem modo vel cum in- fmitivo et verbo oportet, (|uae vim praecipiendi babent, in primaria sententia coniunctus est. ceterum cum indicativo perfecti temporis praeter ea quae supra scripta sunt ubi in Iioc libro semel dictum est, 157, 7 venae omnes ubi suffiatae sunt ex cibo, non possunt perspirare in toto corpore; futuri temporis plurima sunt exempla, ({uae Scboendoeriferus de genuina Catonis de agricultura Ubri forma Uegimonti 1885 p. Q>2 indicavit. in relativa sententia quae reliqua
DE AGRT CVLTVRA LTBRVM C. 2 13
opera sinl dii])itationom non lial»et coniiinctiviis cum eodem modo in primaria sententia positus in praeceptis, etiamsi coniunctivus suam vim per se non habeat. in quo genere praeter ea quae hoc loco scripta sunt, quae satis accipiunda sint, saiis accipi- autur sqq., habenda sunt alia conplura, ut 5, 2 quae domiiius imperaverit fiant^ ib. 3 cui iussus siet auscuUet, ib. quae dominus crediderit exigat, 67, 1 factorihus det in singulos factus olei sextarios et in lucernam quod opus siei, 137 pariiario faenum et pahulum, quod huhus satis siet, qui illic sient; et cum verbo oportet vel cum imperativo 35, 1 siliginem triticum in loco aperlo celso, uhi sol quam diutis^ime siet, seri oportet. lentim in rudecio et ruhricoso loco, qui lierhosus non siet, serito, 40, 3 surculum aridum quem artiveris eximito^ 113, 2 amphoras in sole ponitOy uhi lierha non siet, 161, 1 locum suhigere oportet hene, qui haheat umorem^ aut locum crassum. item praecipiendi vis inest in his, 145, 2 accedet oleum et sale suae usioni quod satis siety 16 dominus lapidem, ligna ad fornacemj quod opus siet praehet. itaque ad horum exemplorum similitndinem scriben- dum est uhi ea cognita aequo animo sint^ quae reliqua opera sint curare uti perficianlur, h. e. cognitis iis quae supra scri[)ta erant curare oportet ut ea quae restant pcrficiantur.
Quae satis accipiunda sint] Accipiunda, non accipienda, in archetypo scriptnm erat, item 6, 2 conserundo et ferundo, 140 faciundiy 144, 4 legunda et facienda, sed ib. 5 legunda el faciunda, 145, 1 faciundam. in Varronis libris eandem lormam gerundii dedi tum, cum auctoritate manu scriptorum librorum confirmata erat, I 13, 2. 51, 2. II 11, 4 faciundumy IH 9, 15 consuefaciundum, I ^2 vendunda, II 7, 6 travehundum, II 5, 17 reiciundae, III 9, 12 eiciufidu?n et aliud suhiciundum, 16, 30 iaciundo; non recepi in his, in quibus a Politiano in principe editione relicta erat, sed in manu scriptis libris vulgaris forma scripta est, I 5, 3; 4. 13, 1. 17, 6. 21 faciendum et facienda,
7 Boues uetulos armenta delicula, oues deliculas] Boves velulos armenta reiicula, oves reiiculas Merula. ^Armenta delicula, oves dehciilas: In manu scriptis cunctis, quos vidi, ita legL forniis excusi antea Reicula et Reiculas. veterem lectionem non possum nisi auctoritatc vetustorum librorum confirmare' Victorius. reiculas oves a Varrone r. r. II 1, 24 et in Cato vel
14 COMMENT. m CATONIS
(le Iil)ris ediicandis apiid Noniuin p. 168, 2 dictas esse idem ad- notavit. delicula armenla quae vel aetate vel morbo delinquunt et deficiunt interpretatur Turnebus advers. 28, 47, deliculas oves a lacte recens depulsas Gesnerus coll. Varr. r. r. II 4, 16 cum porci depulsi suni a mamma^ a quihusdam delici appellantur neque iam lactantes dicimtur, Vjuae delinquuntur aliis dominis' idem in tlicsauro. quod genus autem armentorum et ovium Cato dixerit, omnino non constat. sed ut delici porci apud Varronem I. c. dicebantur porci ab uberibus matrum remoti, ita delicula dicta sunt quaecumque propter aliquam causam ex armentis et gregibus removenda et eximenda erant, ut venum darentur.
III 1 Prima adulescentia patrem familiae agrum con- serere studere oportet aedificare diu cogitare oportct conserere cogitare non oportetj Lineola ante diu et item post conserere posteriore loco addita diu transponendum esse in hunc modum, conserere diu cogitare non oportet Politianus indi- cavit, suam nimirum cQniecturam, non codicis scripturam, secutus. nam aedificare diu cogitare oportet sqq. in archetypo scriptum fuisse consensu apographorum confirmatur. agrum conserere studiose oportet: aedificare diu cogitare oportet sqq. Merula, agrum statim conserere studere, aedificare diu cogitare oportet lucundus. archetypi lectionem Victorius restituit. siudere, quod in rubrica et in indice capitulorum omissum est, olim tamquam spurium notavi. eodem tamen verbo similiter Cato usus est 5, 8 siercilinum magnum siude ut lial)eas, 25 facitoque siudeas hene percocium siccumque legere. minus accurate Plinius XVIIl 30 Catonis praecepta rettulit, eodemque pertinet quod agricolam vendacem csse oportere dixit, fundum in adulesceniia conseren- dum sine cunciaiione, aedificandum non nisi consiio agro, tunc quoque cunctanter.
Ita aedifices ne uilla fundum quaerat] Tum iia aedi- fices, ne villa fundum quaerat neve fundus villam lucundus. Colum. I 4, 8 eleganier igitur aedificet dgricola, nec sit tamen aedificaior^ alque areae pedem iantum conpleciaiur^ quod ait Caio, quanium ne villa fundum quaerai neve frucius villam: nam ita, neve frucius, in Sangormanensi codice scriptum est. Plin. XVIII 32 modus hic pro1>alur, ni neque fundus villam quaerat neque villa fundum. lurundi supplementum ex Aldina
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 2—3 15
editione Victorius recepit. ^ln priscis exemplarihus posterius membrum non est, quod culpa lihrarii commissum credo: nam Cohmiella et Plinius^ qui hoc praeceptum Calonis referunt, non simplex referunt' idem in explicationihus.
4 Si in terra et tahulato olea nimium diu erit pu- tescet oleum fetidum fiet] Putresccl apographa Italorum et edita ante Victorium exemplaria, putescct ex archetypo Victorius, et hanc solam formam a Catone usurpatam esse video: 64, 1 de olea, in terra et in tabulato putescit et sine certa odoris signi- ficatione 98, 2 ligneam supeUectilem omnem si ungues, non putescet; item 37, 2 frondem putidam, 157, 3 vulnera putida et omnem putorem adimet. in his omnihus in antiquis lihris imtida et putescere scriptum esse Victorius 157, 3 adnotavit. item apud Nonium p. 152, 20 navis putidas atque sentinosas. aliorum scriptorum exempla, quae certam odoris significationem hahent, dedi Varr. r. r. l 34, 1. deinde fetidumj quod ex codici- hus hahent Amb, in archetypo videtur scriptum fuisse, non foeti- dum, quod in principe editione Politianus non correxit.
Et quauis olea oleum uiridius et bonum fieri potest] Ex quauis m. ex quavis olea oleum viridius vel honum fieri potest lucundus. parum accurate autem dicitur oleum viridius et honum. quare aut vi^Hde scribendum est aut potius deletis verhis, quae ex superioribus oleum viridius et melius fiet vitiose repetita erant, oleu7n honum fieri potest.
5 Trapetos bonos priuos impares esse oportet si orbes contriti sient ut commutare possis] Trapeti in tor- culario sunt numero plures c. 12 et 18, 2 et diverso modo in- structi 135, 6. itaque privi dicuntur trapeti qui suo proprio apparatu instructi sunt et deinde funes et mediponti qui singulis trapetis proprii sunt. item opercula ad singula dolia accommo- data, 10, 4 opercula doliis seriis priva et 11, 2 opercula dolio- rum et tectaria priva^ et scopulae quae ad singula dolia exlergenda parantur, c. 2^ privasque scopulas in dolia facito liaheas. sed cur impares esse dicantur trapeti vel quid sit commutare, non apparet. Turnehus advers. 28, 47 trapetos privos impares inter- pretatur ^singulis torculis vasis suos et proprios, quos eosdem vult impares esse, ne instrumentnm eorum commutetur aliisque deservire possit, ut verhi gratia orbes, quibus olea teritur, quos
IG COMMENT. m CATONIS
tamen singulis trapetis plures impcrat, ut conimutari possint^ si qui contriti sint'. Scaligero auctore Gesnerus impares trapetos dici voluit succedaneos et supervacaneos, ut impar esset ^quod par non habet'. rectius, ut puto, Popma interpretatus erat Urapetos singulos maiores et minores, ut, si unius trapeti orbes frequenti prcssione sint contriti^ in alios possis oleam imponere'.
Medipontos priuos loreos trochileas graecanicas binis funibus sparteis ducant urbiculis superioribus octonis inferioribus senis citius duces si rotas voles facere tardius ducetur] Medipontos et trochileas in archetypo scriptum erat, sed c. 12 melipontis et trocleas et ^'^ melipontos. trocMlea autem vel troclia a graeco nomine TQOXLXCa vel tQOxrjXta ductum genus quoddam machinae fuit: gloss. graeco-lat. v. III p. 297, 27 iTCLdQo^iSsg trochiliae. medipontus vel melipontus genus funium dici videtur, neqne constat, unde nomen originem duxerit. loreos ex iis quae supra scripta erant funes loreos privos vitiose repe- titum esse Eussnerus p. 306 suspicatur. — trochleas graecanicas hinis funibus sparteis ducantur: orhiculis — citius duces. si rotas voles facere, tardius ducentur Merula^ trochleas graecanicas hinas, quae funihus sparteis ducantur sqq. lucundus et deinde reliqui editores, parum apta in praeceptis forma orationis. pro his scripsi trochileas graecanicas hinis funihus sparteis ducunt. praeterea ex scriptura codicum restituendum est tardius ducetur, singulari numero post plurahMn posito, ut de una re dicatur, trochilea graecanica tardius ducelur: 22, 4 ii emuntur ad Rufri macerias — tantidem Pompeis cmitur,
IV Bonas praesepis faliscas clatratas clatros inter- esse oportet pede] Clatros inter se oportet pede distare Merula, archetypi lectionem Victorius restituit. pedem coniecit Dietzius de sermone Catoniano Tanglimi a. 1870 p. 24. clatros interesse dictum est verbo a spatio, quod inler clatros interest, ad ipsam rem translato, accuratius 22, 1 inter orhem et miliarium unum digitum interesse oportct. praesepes igitur faUscas in l)ubiUbus esse oportet in supcriore parte clatris inslructas, clatri autem ita comparati esse de])ent, ut unius pcdis spalio distent, ubi ad edendum bubus copia sit.
Villam urbanam pro copia aedificato] Suhurhanam lucuudus, urhanam Viclorius defendit coll. Varr. r. r. l 13, G
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 3-4 17
itaque illorum villae rusticae erant maioris preti quam urhanaey ib. 7 nunc contra villam urbanam quam maximam ac politissi- mam haheant dant operam: cf. III 2, 10. accuratius Columella I 6, 1 partes viliae descripsit, modus autem memhrorumque numerus aptetur universo consaepto et dividatur in tres parteSj urhanam ?^usticam fructuariam. urhana rursus in liihernacula et aestiva sic digeratur, ut spectent hiemalis temporis cuhicula hrumalem orientem, cenationes aequinoctialem occidentem. simi- liter Cato supra 3, 2 villam rusticam dixit eam partem aedifi- cioriim, quae ad opera rustica parata erat, nunc urhanam dicit eam quae hominibiis ad habitandum destinata erat.
In bono praedio si bene aedificaueris bene posi- ueris ruri si recte habitaueris libentius et saepius uenies] Si hene aedificaveris heneque posueris rus, ruri si recte hahitaveris Merula, si hene aediftcaveris heneque posueris eam^ ruri si recte hahitaveris lucundus. nam haec verba, in hono praedio, ante Victorium inepte cum praecedente enuntiato coniuncta erant. si hene aedificaveris et recte hahitaveris Schneiderus coniecit. si in bono praedio villa bene aediflcata et bono loco posita est, ut ruri recte habitari possit, libentius et saepius dominus veniet.
Fundus melius erit] Melior codex Parisinus et editiones ante Victorium, quod in principe editione Politianus non correxit, melius Mediceus m cum apographis recentioribus et editione Vic- torii. in archetypo haud dubie scriptum erat melius, sed postea correctum, ut videtur, melior. pro hoc Popma pravo antiquitatis studio melios dedit, quod Gesnerus recepit. fundo melius eril idem coniecit.
Operas facilius locabis] Opera scribendum esse viderat Schneiderus, quod Eussnerus p. 306 commendavit collatis iis quae scripta sunt 2, 2 ad rationem operum operarumque vilicum revoca et 5, 7 omnia opera sero facies. intellegitur autem locatio operum rusticorum, de qua c. 136 et 146 sqq. praecipitur. exempla litterae s in vetere codice vitiose additae indicavi Varr. r. r. I 7, 2; in Catonis libro notavi haec, 18, 9 cum orhis, 25 illius pro illi, 38, 3 later^es^ 83 diuinas, 84 lingulas, 149, 1 finis et fortasse idem vitium est 58 in menses pro in mense et 61, 2 quam plurimas pro quam plurima.
Cat. de agri cvlt. n. 2
18 COMMENT. IN CATONIS
Siquid bona salute usus uenerit] Usu venerit lucundus^ ums venerit ex archetypo Victorius restituit. eadem formula legitur Plaut. Cistell. 145 (I 2, 28) siquid usus venerit, Meminisse ego lianc rem vos volo, Terent. Adelpli. 895 Et tibi oh eam rem, siquid usus venerity Luhens hene faxim, saepius non addito pro- nomine et apud Plautum et apud Terentium, de quo Langenus Beitrage z. Kritik u. Erklaruiig d. Plautus p. 162 accurate dispu- tavit, similiter apud Catonem 157, 10 et Tioc, si quando usus venerit, qui dehilis erit, liaec res sanum facere poterit, ubi item lucundus usu scripserat, 102 et idem lioc, si usus venerit, homini facito, ubi usus evenerit in codicibus erat, usus venerit Victorius dedit. simili vitio apud Ciceronem de senect. 3, 7 eadem mihi usu evenirent pro usu venirent in codicibus scriptum est. contra 157, 7 nihil istorum usu veniet et apud Nonium p. 87, 12 Caio suasione in legem M. Popili ^quod conpluriens usu venit, omni tempore anteventum e re puhlica credimus\ pronomen quid autem adverbii loco positum est. cuius generis apud Catonem baec sunt exempla, in quibus aliqua pars rei significatur, 22 , 1 nequid mortarium terant, 141, 4 siquid tihi illisce suovitaurilihus lactentihus neque satisfactum est.
V 1 Litibus familia supersedeat] Familia Politianus et codex Parisinus A, familiae apograpba Italorum et Merula, quod Gesnerus et Scbneiderus ex principe editione receperunt, ut ^supersedere litibus' esset Mudicare de litibus', inaudita verbi significatione. sed verum est litihus fainilia supersedeat , quod olim lucundus restituerat. curandum est vilico ne servi inter se Utigent; siquis qiiid debquerit, ipse poenam constituat.
2 Opere bcne exerceat] Operas henc exerceat Merula, qui videtur offensus esse iis quae postea de eadem re scripta sunt familiam exerceat. offensionem non habere eam repetitionem Gesnerus adnotavit. rectins, puto, Pontedera p. 31 posteriore loco familiam exerceat delendum esse iudicavit. nam diversum hoc est ab eo genere repetitionum, de quo 1, 5 dictum est.
Vilicus si nolet male facere non faciet] Nemo faciet I. F. Gronovius apud Sclnieiderum. immo si viUcus nolet famiHam male facere, non faciet.
Pro beneficio gratiam referat] Pro beneficio *h. e. bono facto generatim, ut dUigentiam complcctatur et quicquid bene
DE AGRT CVLTVRA LIBRVM C. 4 — 5 19
fieri a servo potest' interpretatur Gesnerus. immo beneficium dicitur illud quo servus bene meruit.
3 Duas aut tres familias habeat unde utenda roget et quibus det praeterea nemini] Praeterea apographa et ex ipso archetypo Victorius^ praeter eas edita ante Victorium exem- plaria^ quod Politianus in principe editione non videtur mutavisse. nam errori Gesneri tribuendum est^ quod eas ab eo deletum esse indicavit. praeterea neminem A. Gronovius apud Schneiderum. unde a Catone similiter dictum est in oratione pro L. Turio apud GeUium XIV 2^ 26 illi unde petitur, ei potius credendum esse. nam non sohnn de loco hoc dicitur, sed pro relativo pronomine cum praepositione saepe, 14, 3 terram unde liitum fiat, ib. 4 iegula — , unde quarta pars aherit, 35, 2 coles rapicii unde fiant, 37, 2 stercus unde facias, 38, 4 neque lapidem habebis unde calcem coquas, 58 oleas tempestivas, unde minimum olei fieri poterit, 59 veterem accipito, unde centones fianty 112, 2 unde vinum Coum facere voles^ uvas relinquito.
4 Operariura mercenarium politorem diutius eundem ne habeat die] Libeat pro habeat PoUtianus ex Mediceo codice m adnotavifr; non ex vetere Marciano, ut est apud Gesnerum. de pohtione agri partiario danda praeceptum est c, 136. ab hoc ut poHtor mercede conductus distingueretur, Schneiderus auctore Pontedera nomina in hunc modum coniunxit, operarium, merce- narium politorem. deinde diutius ne habeat die Gesnerus inter- pretatur 'diutius ne habeat die dicta, ne studio opus trahant atque ducant mercenarii'. immo hoc praecipitur, ne viUcus ope- rarium vel mercennarium vel poUtorem eundem phis uno die mer- cede conductum habeat, h. e. ne eidem homini in longius temporis spatium mercedem promittat.
Segetem ne defrudet] Defrudet editio princeps a PoU- tiano non correcta et codices Amc, defrondet f, defraudet b, defruget Beroaldus ex PUnio XVIII 200 hoc pertinet oraculum illud magno opere custodiendum, ^segetem ne defruges^: nam ita ibi in codicibus scriptum est. segetem defrudare quid sit, indicat Nonius p. 31, 9 Befrudare significat fructum minuere vel per fraudern aliquid exquirere, gloss. latino-graec. v. II p. 41, 16 defrudo xladavco. defrudare autem a fraudando dictum legitur apud Priscianum 1. I p. 39, 11 de au diphthongo in u quoque
20 COMMENT. m CATONIS
longam transit^ fraudo defriido, claudo includo ct in glossis latinis saepius. PlaiUi et Terentii exempla composuit Ritschelius parerg. Plaut. p. 541, quamquam in liis parum cerla est librorum scriptura. frude pro fraude est in lege repetundarum C. I. L. V. I n. 198, 64 frude sua solvito.
6 Bubulcis opsequito partim quo libentius boues curent] Ohsequito prompie Merula, ubi Politianus opsequiio parti7n ex vetere codice adnotavit, /' tor Idem superscripsit, sed rubro colore, quo in scripturis codicis Medicei m vel in suis coniecturis uti consuevit. ohsequiiuro parlum codex Florentinus f, obsequitor partitn reliqua apographa et editio Victorii, obsequitor statim lucundus. persequito in archetypo scriplum erat 49, 2, item uiito 96, 2. 107, 2. 123. 126, contra utiior 117. 119. 127, 1, quod correxi, et praefaio 134, 1, pro quo praefamino semel c. 141, 1 scriptum est. alia imperativorum huius generis exempla Madvigius opusc. academ. v. II p. 241 composuit. partim, in quo olim editores olTenderunt, Schneiderus coll. 6, 3 uhnos serito et partim populos interpretatus est, ^bubulcis non omnibus, sed partim seu in quibusdam rebus obsequi vult Cato dominum seu villicum'. ceterum non de viUco, sed de ipso domtno haec dici apparet.
Terram cariosam caue ne ares neue plaustrum neue pecus impellas] Caueto ne ares edita inde a principe editione exemplaria. neglegentius Plinius XVII 34 verba Catonis expressit, Cato hreviier atque ex suo more vitia determinai ^ terram cariosam cave neve plaustro neve pecore impellas^ . eadem praecipiuntur 34, 2 terram cave cariosam tractes, 37 si cariosam terram tractes. cariosam terram Columella II 4, 5 ita defmivit, sed quandoque arahitur, ohservahimus ne lutosus ager iractetur neve exiguis nimhis semimadidus, quam terram rusiici variam cario- samque appellani. ea est, cum post longas sicciiates levis pluvia superiorem partem glaeharum madefecii, inferiorem non attigii. deinde plostrum ex Aldina editione receptnm est, et hac una vocabuli forma Cato iii hoc libro usus est. plosirum et plostra in archetypo scriplum erat 2, 7. 10,2. 11,2. ^2. 63. 135, 1; 5: plostrarios et plostrarium 11, 1; 2: plaustrum praeter hunc locum semel, 63 funem loreum in plaustrum, sed deinde suhiugia in plosiru?n et vitiose 135, 5 suhiugia in lusirim: in Originibus
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 5—6 21
plaustrum apud Varronem r. r. II 4^ 11, iibi plastrum in arche- typo scriptum erat, et apud Gellium II 22, 29. item 13, 2 cJostris ct 135, 2 clostraj 55 et 130 codicillos. minus certa est scriptura in aliis eiusdem generis nominibus, 33, 4 et 70, 1 caules, 157, 1 caule, 157, 2 caulibus, 35, 2 co/^5 rapiciij 158, 1 coliculus:
7, 2. 156, 2. 158, 1 o//« et o/ta, 81. 85. 86. 157, 9 aulam et geminata / littera 52, 1 aullas et minus certo 87 aullam, ubi aulam est in apographis, ollam in principe editione. ex eodem genere sunt 10, 2 lahellum pollulum et 21, 3 lamminas pollulas
8, 2 loream pro /^wro, 66 deorito pro dehaurito.
7 Nam res rustica sic est si unam rem sero feceris omnia opera sero facies] Versum proverbialem in praecepto Catonis latere coniecit Crusius mus. Rhen. a. 1892 p. 65, omnia opera sero facies, si unum sei^o feceris.
8 Stercus sedulo conserua cum exportabis purgato et comminuito] Cum exportaveris spargito lucundus, archetypi lectionem Victorius restituit. spargito ex Aldina editione Gesnerus et Schneiderus receperunt, quoniam purgatio ad stercus non pertineret. apparet tamen non de stercore in agrum evehendo haec praccipi, sed de stercilino faciendo, de quo 2, 3 scripta erant haec, stercus foras efferri, stercilinum fieri, itaque cum ex stabulis stercus exportatur, ab alienis rebus purgandum et comminuendum est, ut stercilinum fiat, unde per autumnum evehatui-.
Post imbrem autumnum] Auctunni Merula, autumni ex Aldina editione receptum erat. post imbrem autumnum ex arche- typo restitui, cuius generis exempla, in quibus autumnus adiectivi loco cum aliis nominibus compositum est, Heinsius in Ovid. metam. ni 729 et Gronovius observ. 3, 24 p. 503 ed. Lips. dederunt. similiter apud Varronem r. r. III 16, 3 alterum aequinoctium autumnum fuit in archetypo, ubi item autumni editores dederunt; sed ibi autumnum, quod ab interprete, ut videtur, adscriptum erat, delevi.
YI 1 In agro crasso et caldo sqq.] Plin. XV 20 Nunc dicentur Catonis placita de olivis. in calido {in concalido codex Lavantinus) et pingui solo radium maiorem, sallentinam, orcliitem, posiam, sergianam, cominianamj alhiceram seri iuhet adicitque singulari prudentia, quam earum in iis locis optimam esse dicent
\
22 COMMENT. IN CATONIS
(dicens codex Lavantinus, dicant vel dicunt reliqui^ dicent May- hofiius), in frigido autem et macro liciniam. pingiii enim aut ferventi vitiari eius oleum arhoremque ipsam fertilitate consumi, musco praeterea et rubore infestari. speciare oliveta in favo- nium loco exposito solihus censet nec alio ullo modo laudat. (Cat. 7, 4) condi olivas optime orchites et posias vel virides in muria vel fractas in lentisco. (Cat. 65) oleum quam acerhissima oliva optimum fieri, cetero quam primum e terra colligendam sqq. Hoc genus oleae in XXV aut in XXX pcdes con- serilo] Aut in XXX pedes, quod codex Parisinus A et apo- grapha Italorum habent in archetypo scriptum erat, a. XXX pedes Mediceus m, aut triginta pedes edita ante Victorium exemplai-ia^ ubi neglegentius Politianus praepositionem non addidit. PHn. XVII 93 olea tamen maximo intervallo , de qua Catonis Italica sententia est in XXV pedihuSj plurimum XXX seri.
2 Sin in loco crasso aut calido seucris] Sin in loco, quod nonnulla apographa et edita adhuc exemplaria habent, Poli- tianus in principe editione non correxit, si in loco Amc. in archetypo videtur sin deleta n littera scriptum fuisse. deinde calido fuit in archetypo, caldo dedit lucundus, calido Victorius, caldo Meursio auctore Gesnerus restituit, et ita scriptum erat supra in agro crasso et caldo^ item 75 foco caldo, 76, 4 testo caldo, 79 ahenum caldum^ 80 unguen caldum et caldum ne nimium, 95, 2 amurcam caldam, 157, 8 hrassicam caldam, ib. 10 lotio caldo, 34, 1 in caldissimis locis, semel 65, 2 calidissimum torcularium, quod correxi; sed aqua calida, non calda 81. 156, 5. 157, 3; 4 et 156 3, ubi lavet cauda scriptum erat.
3 Et materia si quo opus sit parata erit] Et materia si quid opus erit parata sit Merula, et materiam, ut si quid opus erit parata siet lucundus, et materia, siqua opus sit, parata erit AngeHus^ ubi siquae dedit Victorius. si quo, quod in arche- typo fuit, restitui, h. e. ad aliquam rem: 22, 3 eo sumpti opus est IISLX. praeterea materies scripsi, ut est apud Varronem r. r. I 24, 3 quod Cato ait circum fundum ulmos et populos, unde fros ovihus et huhus sit et materies, sert oportere. nomina- tivo casu materies de ligno scriptum est 17, 1 saepius et 31, 2, item accusativo materiem 14, 3 bis, 31, 2 bis, 37, 4. 123. 151, 2, semel 37, 4 materiam scriptum erat: dativo casu materiae 18, 6,
DE AGRI CVLTVIU LIBRVM C. 6 23
ablalivo materie c. 4, iibi maieriae in archetypo fuit, et 39, 1, sed materia 21, 5 et 111. similiter miiries 88, 2, muria 105, 2 et muriam 88, 2. 105, 1 : 7?w/r/ maceriam 135, 2, i?^/;'? macerias 22, 4, macefias 15, intemperias 141, 2.
1(1 hoc modo serito bipalio uortito] Prm^ bipalio vortito legeriint Varro r. r. I 24, 4 ille adicit al) eodem scjHptore, si locus umectiis sit, ibi cacumina populorum serenda et harun- dinetum. id prius bipalio verti, ibi oculos harundinis pedes ternos alium ab alio seri, et Plinius XVI 173 harundinis Italiae usus ad vineas maxime. Cato seri eam iubet in umidis agris bipalio subacto prius solo, oculis disposiiis intervallo ternorum pedum, simul ct corrudam, unde asparagi fiant, concordare amiciiiam, salicis {salicem editoi*es) vero circa, qua nulla aqua- ticarum iitilior.
4 Vineam quo in agro conseri oportet sic obseruato qui locus uino optimus dicetur esse et ostentus soli aminnium minusculum et geminum eugenaeum heluolum minusculum conserito] Vineam quo in agro conseri oportet: sic observaio. qui vino locus opiimus diceiur esse et osienius soli, ubi amineum minusculum ei geminum eugeneum et helveolum f7iinuscuhm efit conscfiio Merula, ubi lucundus ostenius soli ibi amineum et deindc helveolum fuinusculufn cofiseriio dedit. — Varr. r. r. I 25 vinea quo in agro serenda sit, sic obsef^vafidum. qui locus opiimus vino sit et osientus soli, amifineum minusculum et geminum eugeneum, helvium minusculum seri oportere. qui locus crassior sit aut nebulosus, ibi aminneum maius aui murgentinum, apicium, lucanum seri. ceteras vites, ei de iis miscellas maxitne, ifi omne genus agti convenire. PUn. XIV 46 ergo de vitibus uvisque ita prodidit, ^qui locus vino opiimus dicetur esse et ostentus solibus, amineum minusculum ei geminufn eugeniufn, helvium minusculum conscfito. qui locus crassior aut nebulosior, amineum maius aut murgentinum, apicium, lucafium serito, ceterae vites, miscellae maxime, in quemvis agrum conveniunt. in olla vinaceis conduniur amineum minusculum et tnaius ei apicium, eadem in sapa et tnusto in lora recie conduntur. quas suspendas duracitias, atnineas maiores vel ad ferrarium pro passis hae recie servantur\ apud Catonem scribendum est vineam quo in agro conseri oporieat, sic observaio, quod Varro legisse
24 COMMENT. IN CATONIS
videtiir, et similiter siipra in initio capitis scriptum est agrum quibus locis conseras, sic ohservari oportet. indicativum oportet Beckerus de syntaxi interrogationum obliquarum Studemund stud. in prisc. script. lat. v. I p. 313 ita defendit, quasi in relativo enuntiato haec posita essent, i. e. agrum in quo vineam conseri oportet sic observatoj Varronem enim ex suae aetatis usu con- iunctivum substituisse. obliquam interrogationem indicativo modo elatam probavit Schoendoerfferus de genuina Cat. de agric. libri forma p. 81. cuius generis exemplum in hoc libro non invenio. coniunctivi exempla Schoendoerfferus indicavit una cum iis quae non addito verbo, unde pendeant, in initio capitum ad argumenta praeceptorum indicanda scripta sunt saepius. nam in his quoque, sicut in rubricis et in indice capitulorum, coniunctivus modus constanti usu scriptus est. c. 36 quae segetem stercorant scrip- tum erat, stercorent ex rubrica et indice capitulorum restitui. relativae, non interrogativae sententiae speciem habent haec, c. 12 In torcularium quae opus sunt et c. 13 In torcularium in usu quod opus est, item 2, 5 pabuli causa quae parata sunt et 142, 1 Vilici officia quae sunt, quae dominus praecepit, ea omnia, quae in fundo fieri oportet quaeque emi pararique oportet, quomodoque cibaria, vestimenta familiae dari oportety eadem uti curet faciatque moneo dominoque dicto audiens sit. hoc amplius, quomodo vilicam uti oportet et quomodo eae imperare oportet. nam quomodo oportet propter ea quae in relativa enun- tiatione posita antecedunt scriptum est.
Qui locus crassus erit aut nebulosior] Crassior erit Varro et Phnius 1. c. legerunt.
VII 1 Fundum suburbanum arbustum maxime con- uenit habere et ligna et uirgae uenire possunt et domino erit qui utatur] Fundo suburbano arbustum maxime convenit habere, et ligna et virgae salictum uti venire possint, et domino fiat qui utatur Merula, fundo suburbano arbustum maxime convenit habere, uti ligna et virgae salicti venire possint et domino fiat qui utatur lucundus, ubi fundum suburbanum Angehus, reliqua Victorius ex archetypo restituit. pravo iudicio de lectione veterum editionum usus Schneiderus fundo suburbano arbustum maxime convenit habere et salictum, ut Ugna et virgae venire possint, et domino sit qui utatur scribendum coniecit.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 6—7 25
fundum suhurhanum arhustum h. e. fiindum arboribus consitum dcfendit idem in Colum. III 13, 6 ac primum ul omnem sive arhustum sive silvestrem locum vineis destinaverimus, omnis frutex atque arhor erui et summoveri dehet, coll. Plin. X 77 Trans- padana Italia iuxta Alpes Larium lacum appellat amoenum arhusto agro, XVII 207 nec nisi validae putatio admovenda, seriore anno fere ad fructum arhusta vite quam iugata. sed apud Catonem non erat cur de accusativo cum infinitivo cum verbo convenit coniuncto dubitaretur, h. e. convenit suburbanum fundum habere arbustum. simihter expedit, 3, 2 patrem familiae villam rusticam henc aedificatam hahere expedit, 64, 1 domino de matura olea oleum fieri maxime expediet; cum infinitivo, 9 praedium quod uhivis expedit facere^ 54, 4 nihil est quod magis expediat quam hoves hene curare. itaque de suburbano fundo hoc praecipitur, eum agrum debere maxime habere arbustum: ita enim hgna et virgas et venire posse et domino ad usum parata esse.
In eodem fundo suum quidquid conseri oportet uitem copularia aminnium minusculum uino et malus et apicium Eae in olla in uinaces conduntur] Conseri cum apographis Politianus, non conserit ut Gesnerus adnotavit. in eodem fundo suum quodque fructi genus conseri oportet arhustoque vitem copulari. amineum minusculum et maiusculum et apicium. haec in ollis in vinaceis conduntur lucundus. suum quidquid conseri Victorius ex archetypo restiluit, reliqua ex Aldina editione repetivit. corruptae in manu scriptis hbris scripturae certa emendatio inventa non est. in eodem fundo suum quid- quid conseri oportet: vitem, genera compluria vini, aminnium minusculum et maius et apicium: uvae in olla in vinaceis con- duntur olim scribendum conieci, nisi potius scribendum erat vitium genera compluria vel vitium genera varia, aminnium minusculum vinum et maius sqq. nam ex iis rebus, quae in fundo suburbano serendae sunt, post arbusta primum appellantur vites, quarum compluria genera habenda sunt, aminneum minus- culum vinum et aminneum maius et apicium. sequuntur prae- cepta de uvis condendis et de reUquis rebus, quae in eodem fundo seruntur. quidquid cum reflexivo pronomine legitur 26 vasa torcula, corhulas — iuheto suo quidquid loco condi, 48, 1
26 COMMENT. IN CATONIS
suum quidquid genus talearum serito, eodem modo quisque et quidqucj 5, 5 uti suo quisque loco cuhet, 68 omnia quis usus erit in suo quidquc loco reponiio, et eodem casii 23, 4 tortivum mustum circumcidaneum suo cuique dolio dividito. per se in- defmite positum est quidquid c. 57 uti qiddquid operis facient) pro portione addito. conpluria aiitem Catonem dixisse, non con- plura, Gellius V 21, 6 et Donatus in Terent. Phorm. IV 3, 6 testantur, et ita legitur in codice Festi p. 162, 30 Caio Origi- num l. I fana in eo loco conpluria fuere. de uvis condendis Catonis praecepta posuit Varro r. r. I 58, Caio ait uvam amin- neam minusculam et maiorcm el apiciam in oUis commodissime condi: eadem in sapa et musio recie: quas suspendas opporiu- nissimas esse duracinas ei aminneas, et una cum iis quae supra scripta erant de vinea Plinius XIV 46.
2 Eadem in sapa in musto in lora recte conduntur quas suspendas duracinas aminneas maiores uel ad fa- briim ferrarium pro passis ea recte seruantur] Lora in archetypo scriptum fuisse Politiani et Victorii testimoniis constat. sed praeterea densa in margine adscriptum fuisse Politianus ad- notavit, quod quo pertineat non apparet, neque in apographis eius vocabuU vestigium extat. eadem in sapa musto in olla recte conduntur: quae suspendas duratura. aminea maiora utilia ad fahrum ferrarium: pro passis ea recte servaniur Merula, eadem in sapa et musto recte conduntur. quas suspendas duracinas, amineas maiores et scaniianas opportunissimas esse, hae et ad fahrum ferrarium pro passis recte servantur lucundus ex Varrone 1. c. eae recie scrvaniur Victorius; in reliquis lectionem arche- lypi restitui. nam eadem adverbii loco est: eadem ratione, qua in vinaceis uvae conduntur, etiam in sapa vel musto vel lora in ollam addita recte conduntur. similem adverbii usum notavi Varr. r. r. II 5, 2. deinde accusativus casus duracinas aminnias maiores per se positus est sicut in reUquis, quae in fundo habenda sunt. ad in significatione loci de hominibus dictum est 144, 2 et 145, 2 iuranio ad dominum aui ad custodem.
3 Poma mala strutea cotonea scantiana quiriniana item alia conditina mala mustea et punica eo lotium suillum aut stercus ad radicem addere oportet uti fabu- lim malorum fiant] Macrob. Saturn. VII 6, 13 nec hoc prae-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 7 27
tereOj quod ex fructibus arhorum illi sunt frigidiores, quorum sucus imitalur vini saporem, ut mala seu simplicia seu granata vel cydonia^ quae cotonia vocat Cato. cotonea mala apud Cato- nem appellantur praeterea c. 51 et 133, 2. quiriniana libri manu scripti et editio princeps a Politiano non correcta. verum videtur quiriana, ut est in libris Plinii XV 50 Cato adicit qui- riana et quae tradit in doliis condi scantiana, et apud Macro- bium Saturn. III 19, 2 malorum enumeranda sunt genera, quae Cloatius in Ordinatorum Graecorum lihro quarto ita diligenter enumerat, ^ swit autem genera malorum amerinum cotonium — quirianum* sqq. deinde ad radicem eorum addere fuit in editio- nibus ante Victorium. uti staMlia mala fiant edita inde a prin- cipe editione exemplaria, pahulum malorum Victorius ex Mediceo codice adnotavit, quamquam ibi puhulum scriptum est. uti pa- hulum malorum fiat scribendum esse vidit Gesnerus. nam inania sunt quae olim Turnebus adversar. 25, 9, Scaligcr in Varr. r. r. I 31, 4, Pontedera p. 34 temptaverunt. pabulum de stercore dixit Columella II 5, 1 prius tamen, quam exilem terram iteremus, stercorare conveniet: nam eo quasi pahulo gliscit, ib. 13, 3 una praesens medicina est, ut stercore adiuves et ahsumptas vires hoc velut pahulo refoveas, V 9, 13 ftmo pahulandae sunt oleae. 4 Pira uolaema aniciana et sementiua haec con- ditiua in sapa bona erunt tarentina mustea cucurbitiua item alia genera quam pluris serito aut inserito] Semen- tiua apographa omnia et ipsum haud dubie archetypum, semen- tina in principe editione PoHtianus non correxit. mustea cucur- hitiua libri manu scripti et Politianus, mustea et cucurhitina edita inde a principe editione exemplaria. anicianja. sementiva scripsi ex Varrone r. r. I 59, 3 contra in sapa condita manere pira aniciana sementiva. aniciana pira appellant Cohimella V 10, 18 et PUnius XV 54; 61, cucurbitiva PHnius XV 55, ubi cucurhitina in manu scriptis Hbris legitur; semenliva et mustea tamquam diversa ab utroque genere appellat idem XV 56 praeterea dixit volema Vergilius a Catone sumpta, qui et sementiva et mustea nominat. deinde qnam plurima lucundus et post hunc reliqui editores, quod retinui propterea, quod saepe ita locutum esse Catonem inveni, 9 sicca quam plurima facitd, 28, 1 eximito cum terra sua quam plurima, 61, 2 quam plurima cum terra
28 COMMENT. IN CATONIS
ferre, 58 oleae caducae quam plurimum condito, 64, 1 uti oleae caducae quam plurimum sit, 129 conhibat quam plurimum^ 161, 4 stercus ovillum quam plurimum fac ingeras. olim con- pluria conieci. nam quam plura comparativo gradu pro siiper- lativo posito, qiiod a sermone inferioris aetatis alienum non est, (^atoni non est tribuendum. neque magis probandum quam plures apud Isidorum oiig. XX 3, 8 Cato de innocentia sua ^ cum essem in provincia, quam plures ad praetores et consules vinum liono- rarium dahantj numquam accepi ne privatus quidem', ubi com- plures Arevalus edidit.
Oleas orchites posias eae optime conduntur uel uirides in muria uel in lentisco contusae uel orcites ubi nigrae erunt et siccae sale confriato dies U postea salem excutito in sole ponito biduum uel sine sale in defrutum condito] Orcites posteriore loco optima apographa, orchites in principe editione Politianus non correxit. deinde dies II PoUtianus, rectius Victorius scripturam archetypi indi- cavit, ^Dies V: ita legitur in veteribus libris, cum in excusis antea minor summa dierum esset, sed etiam M. Varro hunc nume- rum sequitur, dum praeceptum hoc Catonis recitat'. oleas orchites posias: eae optimae conduntur vel virides in muria vel in len- tisco confusae. orchites, uhi nigrae erunt et siccae, sale con- fricato dies duos. postea salem excutito, in solem ponito Merula. Catonis praecepta repetivit Varro r. r. I 60 de oUvitate oleas esui optime condi scrihit Cato orcites et puseas vel virides in muria vel in lentisco contusas. orcites nigras aridaSy sole si sint confricatae dies quinque et tum sale excusso hiduum si in sole posit^e fuerint, manere idoneas solere: easdem sine sale in defruto condi recte. nam ita haec scripsi transposito v. ari- das, quod in libris manu scriptis et antea editis post puseas scriptum erat, quo olim Meursius commotus est, ut apud Catonem eae optime conduntur aridae vel virides scriberet. brevius eadem rettuUt Plinius XV 21 condi olivas optime orchites et posias vel virides in muria vel fracias in lentisco. itaque lectio- nem archetypi restitui. nam duo genera olearum serenda esse Cato praecepit, orcites et posias; eas optime vel virides in muria vel contusas in lentisco condi, vel orcites oleas, si nigrae fuerint et siccae, aut sale confriatas in sole ponendas aut sine sale in
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 7 — 8 29
defriitum condendas essc. orcites lUroque loco apud Varronem I. c. in archelypo scriplum erat et apud Catonem 6, 1 orcitem, 20, 2 orcite. item sine adspiratione 13, 2. QQ. 156, 4 conca, 80 ency- tum, 123 isciacos, 82 spaeritam et spaeras, 157, 7 silpium, 109. 114, 2. 115, 2. 122. 123. 157, 12. 158, 2 cyatum et cyatos, si fidem apographorum sequimur: nam cyathum et cyathos in principe editione Politianus non correxit. sed 158, 1 cochleas^ 159 ahsinthi, 3, 5 trochileas graecanicas et 12 troclias. deinde confriato in archetypo scriptum erat, ut 79. 84. 95, 2 infriato, 156, 4 infriet; sed 18, 7 fricato^ 26 circumfrices, 87 refricatOj 116 et 152 perfricato.
Sorua in sapa condere uel siccare arida facias item pira facias] Serva in sapa. cum vis condere vel siccare viridia facias reliquis omissis Merula, sorha in sapa cum vis condire vel siccarCj viridia facias. item pyra eodem modo facias lucun- dus. archetypi lectionem Victorius restituir, sed item pira eodem modo facias ex Aldina editione recepit. sorha in sapa convenit condere; vel secta arida facias; item pira eodem modo facias Schneiderus coniecit. l)revilas dicendi in praeceptis non insoUta editores olfendere non dehebat: 52, 2 eodem modo vilem facito. sed parum apte haec praecepta de sorbis et piris condendis ab iis quae supra de ahis pomorum generibus scripta erant dis- iuncta et post praecepta de oleis posita esse apparet. rectius apud Varronem I 59, 3 cum praeceptis de malis servandis posita sunt. Plin. XV 85 Cato et sorha condi sapa tradit.
VIII 1 Ficos mariscas in loco cretoso sqq.] PHn. XV 72 Cato de ficis ita memoratj ^ficos mariscas in loco cretoso aut operto seritOj in loco autem crassiore aut stercorato africanas et herculaneaSj sacontinas, hihernas, tellanas (telianas codices) atras pediculo longo\
Pratum si irrigiuum habebis si non erit siccum ne faenum desiet summittito] Pratum si irriguum hahehis, foenum non deficiet. si non erit, siccum, ne foenum desiet, summittito Victorius. restitui lectionem archetypi. nam duo sunt genera pratorum, prata irrigua et prata sicca vel siccanea quae dicit Cohimella II 16, 3. horum siquis irriguum habet, siccum pratum non habet, curandum est ut pratum summittatur, h. e. irrigetur, ne faenum desit. si non erit siccum deleri voluit
30 COMMENT. IN CATONIS
Eussnerus p. 306. ceterum irrigiuum hoc loco in archetypo fuit teste Politiano, item postea c. 9 prata irrigiva et 50, 1 quae irrigiva non erunt, sed 1, 6 horius irriguus et 149, 1 pralo irriguo,
2 Bulbos magaricos murtum coniugulum et album et nigrum loream delphicam et cypream et siluaticam nuces caluas abellanas praenestinas graecas haec facito uti serantur] Cypream vel cipream apographa, cypricam edilio princeps, ubi Politianus ic delevit, voluit autem haud dubie cypream. hulhos megaricos et deinde laurum delphicam — praenestinas et graecas Merula. laurum cypriam dixit Cato 133, 2. Plinius de Catonis praeceptis rettulit haec, XV 90 liaec arhor (amygdala) an fuerit in Italia Catonis aetate duhitatur, quoniam graecas nominat, quas quidam et in iuglandium genere servant. adicit praeterea ahellanas et calvas {galhas codices), praenestinas, quas maxime laudat et condiias ollis in terra ser- vari virides tradit (Cat. 143, 3). ib. 122 Cato tria genera myrti prodidity nigram candidam coniugulam, fortassis a coniugiis, ex illo cluacinae genere. ib. 127 laurus triumpliis proprie dicatur — duo eius genera tradidit Cato delpMcam et cypriam. XIX 93 proxima hinc est hulhorum natura^ quos Cato in primis serendos praecipit celehrans megaricos. — mascullno genere murtus dicitur etiam 133, 2 laurum cijpriamj delphicam, prunum, murtum coniugulum et murtum album et nigrum, feminino genere murta de baca c. 125 murtam nigram arfacito et muriae semo- dium et murtam eximito. ex reliquis huius generis nominibus ficus masculino genere dictum est semel, c. 42 de eo fico, quod genus esse voles^ eximito, praeterea feminino genere et de arbore et de frugibus, supra 8, 1 ficos mariscas sqq., c. 94 fici scahrae 7ion fient, c. 99 fici aridae si voles uti integrae sint; laurus feminino genere I. c, pro quo hoc loco lorea ex usu vulgaris sermonis, ut puto, receptum est; cypressus feminino genere 151, 2 semen cupressi tarentinae. ceterum in his nominibus secunda declinatione tantum Cato usus est, non quarta, item 17, 1 de pino et 28, 1 pinos. sed malum et pomum neutro genere dixit et plurali numero 7nala et poma: in his enim, sicut in aliis multis, frugum nomina ad ipsas arbores significandas translata sunt, c. 7. 28. 40. 41. 48. 51. 126. 127. 133. 143. item plura-
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 8 — 10 31
liter pwa et pirorum c. 7. 40. 41. 48. 143, singiilariter 149, 1 ul)i pirus florere coeperity 131 piro florenie. prunum accusativo casu semel dictum est 133, 2. 7nalus feminino genere Varro dixit saepius, neque invenio qui ante huius aetatem id de arbore frugifera dixerit.
Fundum urbanum et qui eum fundum solum habebit ita paret] Fundum suhurhanum recte lucundus, sicut supra 7, 1 scriptum est in Hbris. nam neque urbanus dici poterat fundus qui sub urbe est, de quo genere agrorum haec omnia praecipiuntur, neque ad fundum pertinent ea quae de villa scripta sunt c. 4 villam urhanam pro copia aedificato, sicut Victorio visum est.
IX Et id videto uti aut domum opus siet aut ut vendere possit] Et id videto, uti aut domui opus siant, aut ut venire possint Merula, ubi sient lucundus dedit, domum ex archetypo Victorius recepit, reliqua ex Aldina editione repetivit. uti ad domini opus sient et uti venire possint Rottboellius con- iecit coll. 7, 1 et ligna et virgae venire possunt et domino erit qui utaiw\ restituta lectione archetypi opus siet et vendere possi?it reliquum erat ut scriberetur ei id videio uii aut domino opus siet aut ui vendere possii: videndum est ut aut domino utilitatem praebeat salictum, h. e. ad usum domini surficiat, aut ut habeat dominus quod vendere possit. nam domum sic, ut editoribus visum est, ut esset 'ad domesticum usum', dici non potuit. opus est autem de utilitate, non de necessitate, dici Reifferscheidius ind. lect. Vratislav. a. 1885. 86 comprobavit, quamquam non probo quod inde sequi volebat, ab ope id dictum esse, non ab opere. denique id pronomen post pluralem nume- rum salicta positum est, sicut in iis quae sequuntur prata irri- giva, si aquam hahehis, id poiissimum facito, ubi id inde a Commeliniana editione omissum erat.
X 1 Quomodo oleium agri iugera CCXL instruere oporteat in manu scriptis libris et in editione Victorii tituli loco posita sunt. oleum in indice capitulorum scriptum erat, oletum hoc loco in rubrica habent excerpta Politiani et apographa. in textum verba recepit Schneiderus, sed iugerum scripsit. Olivetum agri ducentorum quadraginta iugerum hahere oportet villicum sqq. dederat lucundus. similiter verba, quae olim in initio praeceptorum
32 COMMENT. IN CATONIS
ad arguinentiim indicanclum scripta erant, postea tamquam tituli praescripta et in ipso textu omissa sunt saepius, c. 11. 20. 70. 142. 151. 161. ceterum in liis quae de oleto et de vinea in- struendo praecipiuntur iteraque in iis quae postea de torculario, de cella olearia et de villa aedificanda et de reliquo apparatu scripta sunt multa ab antiquissimis editoribus sine auctoritate manu scriptorum librorum mutata erant, quorum maximam partem Victorius correxit. mihi sufficiebat scripturam archetypi reprae- sentare et quae manifesto vitio depravata erant emendare. nam ea quae praeterea in hac parte corrupta sunt, quorum emendatio, propterea quod de his inslrumentis et de ratione aedificandi pauca comperta habemus, sic ut olim scripta erant exhibere satius erat. ex veterum editorum lectionibus paucas, ubi opus esse videbatur, adscripsi. — Varr. r. r. I 18, 1 i>^ familia Cato derigit ad duas metas, ad certum modum agri et genus sationis, scribens de olivetis et vineis ut duas formulas: unam, in qua praecipit, quo modo olivetum agri iugera CCXL instruere oporteat. dicit enim in eo modo haec mancipia XIII hahenda, vilicum^ vilicam^ operarios V, bubulcos III, asinarium Ij subulcum I, opilionem I. alteram formulam scribit de vinearum iugeribus C, ut dical haberi oportere haec XV mancipia, vilicu?n, vilicam, operarios X, bubulcum^ asinarium subulcum.
Summa h. XIII] Sutnma hominum XIII lucundus. homines scripsi, quod in codicibus legitur 11, 1 summa homines XVI.
Asinos ornatos clitellarios qui stercus uectent tris asinum 1] Asinos onerarios clitellarios Merula, asinos instratos clitellarios lucundus. 'Asinos ornatos: haec vera est et eadem antiqua lectio' Victorius. Varr. r. r. I 19, 3 quod addit asinos qui stercus vectent tres, asinum molarium, in vinea iugerum 6^(11,1) iugum boum, asinorum iugum, asinum molarium: hinc apud Catonem asinum molarium unum scribendum esse Meursius animadvertit.
2 Infidibula II. ahenum quod capiat q. U uncos III] Infundibula edita ante Victorium exemplaria, infidibula ex arche- typo Victorius, item 11,2 et 13,2. infidibulum scriptum est in codice Leidensi gloss. graeco-Iat. v. III p. 21, 14, infidicvlum in Montepessulano ib. 326, 43. deinde scripsi ahenum quod capiat Q. V, operculum aheni, uncos III, ubi operculum aheni in arche- typo omissum erat: cf. 11, 2.
*i
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 10 • 33
Ldbellum pollulum I omnia apographa et liaud dubie ipsum archetypum. notam numeri PoUtianus et Victorius omiserunt. in ipso archetypo notae numerorum, quas addidi, omissae erant postea, matellionem trullium sqq.
Urpicem I grates stergerarias IIII sirpeas stercera- rias III] Irpicem ex Beroaldi editione Schneiderus. idem Meursius coniecerat coli. Varr. de ling. lat. V 136, Paul. exc. Fest. p. 105, 6, Serv. in Verg. georg. I 95. — stercorarias inde ab Aldina edi- tione receptum est: 11, 4 crates stercorarias 111, sirpeam ster- corariam I. eadem discrepantia est in verbo, 50, 1 prata ster- ceratOj 161, 3 suhigito et stercerato et sarito et stercorato, 151,2 eum locum stercorato, 8, 1 in loco crassiore aut stercorato, 36. 37, 2 quae segetem stercorent. similiter 146, 2 et 149, 2 pigneri, 146, 3 et 150, 2 pignori.
Ferreas VIII] Furcas ferreas octo lucundus, quod Gesnerus et Schneiderus probaverunt. ^Ferreas VIII: In manu scriptis, quod erat in excusis hic Furcas non legitur, ut apud Varronem etiam, qui totum hunc locum Catonis recitat. quare id delevimus' Victorius. Varr. r. r. I 22, 3 sic de ferramentis quae sint et qua opus multitudine, ut ferreas octo, sarcula totidem, dimidio minus palas, item dlia. ferrea de genere quodam rastrorum prae- terea dicitur 11, 4 ferreas X et 155, 1 cum ferreis sarculisque.
Falces fenarias. N. III] Falces foenarias tres edita exem- plaria inde a principe editione. quid sibi veHt N littera, quae in archetypo fuit, non constat. nam quod in codice Mediceo m scrip- tum est falces fenarias VIII coniecturae librarii tribuendum est.
4 Lupinarium 1] Lah^um lupinarium unum recte lucundus: nam ita scriptum est 11, 3.
Opercula doliis seriis priua] Priva plura edita inde a principe editione exemplaria. plura, quod in codicibus scriptum non est, delendum esse monuerat Meursius.
5 Telam iogalem 1] Togalem unus codex Mediceus m habet, iogalem reUqui omnes, et hoc Victorius testatur, non togalem ^Telam iogalem unam: Sic in cunctis manu scriptis, cum in excusis Tedam' sqq. taelum regale unum Merula, tedam iogalem unam lucundus. telam togalem scripsi et 14, 2 telas togalis. quod si verum est, dicuntur telae ad togas texendas institutae. tela iogalis quid esset, frustra interpretes explicare studuerunt.
Cat. de aqri cvi.t. II. iJ
L
34 COMMENT. IN CATONIS
Pilum fabariiim I farrearium I seminarium I qui nucleos succernat I modium 1] Succernat apographa et editio Victorii, secernat edita ante Victorium exemplaria, quod Politianus in principe editione non correxit. seminarium unum quo nucleos secernat, modium unum Merula; qui ex manu scriptis libris lu- cundus restituit. pro [arrearium^ quod adhuc in editionibus fuit^ farrarium scripsi^ sicut scriptum erat supra fistulam farrariam. succernere legitur 18, 7 calcem crihro suhcretam indito, 25 vina- ceos cotidie succernito lecto restihus suhtento vel crihrum illi rei parato, 37, 2 partem de nucleis succernito, 151, 3 dimidiatum digitum terram altam succernitOj item PHn. XVIII 115 gypsi pars quarta inspargitur atque^ ut cohaesit, farinario crihro succernunt. itaque quattuor pilorum genera appellantur, fabarium, farrarium, seminarium, quartum qui nucleos succernat. nam qui loco ad- verbii dictum et cum coniunctivo positum est in sententia fmali constanti in hoc libro usu, 6, 4 uti siet qui vineam alliges, 7, 1 et ligna et virgae venire possunt, et domino erit qui utatur, 11, 2 cola quiflorem demat III, 12 constihiles ligneas qui arhores conprimat, 21, 3 imhricihus ferreis quattuor de suo sihi utrim- que secus facito qui figas, 26 privasque scopulas in dolia facito liaheas illi rei, qui lahra doliorum circumfrices, 39, 2 qui co- lorem eundem facias, cretae crudae partes duas, calcis tertiam partem conmisceto , 104 vinum familiae per hiemem qui utatur.
XI 1 Quomodo uiniae iugera C instituere oporteat] Viniae superscripto neam, si Politiano fldes habenda est, in arche- typo scriptum erat; sed neam in illo, ut videtur, recentiore manu additum erat. vineae habent apographa. instruere unus codex Parisinus A et hoc loco et in indice capitulorum, instituere reU- qua apographa cum Pohtiano. Quomodo vineam iugerum C insti- tuere oporteat Victorius in inscriptione capitis. nam in ipsis verbis haec, sicut supra c. 10 in descriptione ohveti, in manu scriptis Ubris et in editione Victorii omissa et tituU loco scripta erant. Vineatn centenum iugerum hahere oportet vilicum sqq. dederat lucundus, Quomodo vineam iugera C instruere oportet Schneiderus. genetivum vineae legisse videtur Varro 1. c. de vinearum iugeri- hiis C. itaque scripsi Quomodo vineae iugera C instruere opor- teat. accuratius autem supra de ohveto scriptum erat Quomodo oletum agti iugera CCXL instruere oporteat.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 10 — 11 35
Asinarium I salictarium I subulcum I summa ho- mines XVI] Asinarhim unum, suhulcum unum^ summa hominum XV lucundus ex Varrone 1. c. rectius Popma animadvertit neglegentiae Varronis tribuendiun esse, quod salictario omisso numerum homi- num mutavit.
2 Tectaria priua] Tectaria cum libris manu scriptis omni- bus Politianus, non tecturia^ quod Gesnerus adnotavit. tectoria parva plura Merula^ tectoria priva lucundus et deinde reliqui editores. ex eodem genere sunt haec, \lj?> armarium promptarium, 11, 5 quala sataria^ 12. 68. 135, 3 funes suhductarios^ sed 135, 5 lora praeductoria. gloss. latino-graec. v. II p. 56, 10 ductarium aycoyevgy qvxtjq et Vitruv. X 2 sqq. ductarius funis saepius.
Cola qui florem demant III] Demat scribendum erat. nam singulari numero, non plurali, in his praeceptis Cato usus est de eo cui opus mandatum est, itemque in formulis locationum de eo qui fructum vel operam conduxit, 10, 4 dolia quo vinaceos condat, ib. 5 pilum qui nucleos succernat, 12 constibiles ligneas qui arhores conprimat, 14, 2 pilam uhi triticum pinsatj 15 uti suhlinat locari oportet: parietes villae si locet, 20, 1 plumhum effundere caveat, ib. 2 laheam hifariam faciat haheat, quas figat, 71 suhlimiter terat et vaso ligneo det, 75 hene disterat et uhi hene distriverit, 80 calicem pertusum cavum haheat, 86 in mor- tarium purum indat sqq., 87 in alveum indat sqq., 89 gallinas teneras concludat sqq., 90 far insipiat sqq., 117 aquam mutet sqq., 135, 6 ex lapicaedinis cum eximet, 136 corhi dividat, 138 frumenium quod non daturus erit, 141, 4 nominare vetat Martem, 144, 2 si non reddet sqq., 145, 2 si sumpserit, 146, 2 siquid deportaverit , 147 si non ante exportaverit , 148, 1 si non ita fecerit sqq., 149, 1 prato sicco decedat. item in descriptione medicamentorum de eo qui iis utitur, 156, 6 postea edit sqq., 157, 9 daio edit, si poterit sqq. in uno conspectu haec posui, quamquam non omnia ad eandem legem revocanda esse apparet, ut intellegeretur, verba in singulari numero sine certo subiecto a Catone posita esse, ubi editores saepe pluralem numerum vel secundam personam singularis numeri substituerunt.
lugum plostrarium I iugum uinarium I iugum asi- narium 1] luga plostraria duo^ iugum asinarium unum edita ante Victorium exemplaria. archetypi lectionem Victorius restituit.
3*
36 COMMENT. IN CATONIS
sed vinarium iiigum quid sit, non apparet. apparatum ad vina- ceos ferendos dici putabat Rottboellius, iugum molarium 1 Ges- nerus, iugum hovinarium I Schneiderus coniecit.
Ahenum coculum] Ahenum «/m<? Merula, ahenum coculum Victorius restituit, ubi coculum adiectivi loco est. cocula plura- liter dixit Plautus apud Isidorum orig. XX 8, 1 omnia vasa co- quendi causa parata cocula dicuniur: Plautus ^aeneis coculis mihi excocta est omnis misericordia': cf. Placid. gloss. p. 26, 13 ed. Deuerl. Coculis aeneis vasis ad coquendum vel assulis aridis. item Varro apud Nonium p. 531, 27 Van^o de vita populi Ro- mani lib. I ^cocula qui cocehant panem primum sub cinere, postea in forno^, Paul. exc. Fest. p. 39, 3 cocula vasa aenea coctionibus apta. alii cocula dicunt ligna minuta, quibus facile decoquantur obsonia, gloss. lat. v. IV p. 219, 37 cocula ligna arida vel vasa aerea et quae dedit Loewius gloss. nom. p. 90. 95. 206.
3 Nassiternam 1] Amphoram nassiternam unam Merula. in manu scriptis libris amphoram, quod ex principe editione in reliquas propagatum erat, non legitur; idem Politianus delevil. deinde truUeum. ex archetypo recipiendum erat.
4 Molas asinarias.III molas unas trusatilis] Molas asinarias unas, trusatilis unas Merula, molas asitiarias tt^es, trusatiles unas lucundus. transposito v. unas scripsi molas asi- narias III, molas trusatilis unas: cf. 10, 4 molas asinarias unas et trusatilis unas.
Ferramenta falces sirpiculas V falces siluaticas VI arborarias III secures V cuneos IIII uomeres ferreas X palas VI] Falces serrulas sex, falces silvaticas quattuor et ar- borarias totidem, secures quattuor et cuneos totidem, uomeres ferreos sex Merula, ferramenta, falces uineaticas sex, scirpiculas quinque, falces silvalicas quinque, arborarias tres, rusticarias decem, secures quinque et cuneos quatuor, vomeres ferreos decem, palas sex lucundus, ferramenta, falces vineaticas VI, scirpiculas V, falces silvaticas V, arborarias III, secures V et cuneos IIII, vomeres ferreos X, palas VI Victorius. falces sil- vaticas V receptum erat ex Varrone r. r. I 22, 5 na?n dicuntur ab eodem scriptore vineaticae opus esse XL, sirpiculae V, sil- vaticae V, arborariae III, rustariac X: nam ita ibi legendum
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 11 37
est; errore editionis silvaticae V omissum erat. de numero autem silvaticarum falcium vel apud Catonem vel apud Varronem cor- rupto non constat; vineaticae et rustariae postea appellantur. deinde post vomeres lacunam indicavi, qua numerus excidit. vomeres II scribendum esse monuit Schneiderus: nam duo aratra appellata erant supra § 2, et similiter 10, 2 aratra cum vomerihus sex. itaque scribendum est ferramenta, falces sirpiculas V, fal- ces silvaticas VI, arhorarias III, secures V, cuneos 1111, vo- jneres II, ferreas X, palas VI. — secures hoc loco scriptum est, item 135, 1. olim securis scripsi, quod in codicibus legitur 10, 3. archetypi scriptura, si apographa et Politianum sequimur, in his formis accusativi is finiti constans non fuit. in substantivis nominibus haec exempla notavi, 18, 5; 8 canaliSy 48, 2 cratis et 10, 2. 11, 4 crates, 10, 3 forpicis et 11, 5 forpices, 26 funis, saepius funes, 11, 5 luntris, 20, 2. 21, 1. 135, 6; 7 orhis et 10, 4. 68. 135, 6 orhes, 4. 14, 1 praesepis, 27 scrohis et 40. 43 scroheSj 32, 1. 37, 5 vitis, saepius vites. ex reliquis memora- bilia sunt haec, 13, 2 concas maioris II et minoris II et 14, 2 maioriSy 21, 2. 40, 3 primoris digitos, 25 recentis, 10, 1; 2. 13, 2. 18, 9. 115, 2. 127, 1 tris.
5 Faculas uiniaticas XL faculas rustarias X] Faculas vinaticas viginti et rusticarias decem Merula, faculas vineaticas XL, faculas ruscarias X Victorius in editione: nam in explicationibus rustarias dedit, sicut in archetypo scriptum invenerat. falculas vineaticas XL et falculas rustarias X legit Varro I. c. de falcu- larum usu in vindemia scribit Columella XII 18, 2 nec minus fal- culae et ungues ferrei quam plurimi parandi et exacuendi sunt, ne vindemiator manu destringat uvas et non minima fructus portio dispersis acinis in terram dilahatur, ubi item faculae in Sangermanensi codice scriptum est. falcula apud Catonem legitur 54, 3 quod falcula secueris, item falcicula Pallad. I 43, 3 falci- culas hrevissimas tuhulatas, quihus filicem solemus ahscidere. faculas a facibus dictas Cato 37, 3 et Varro de Hng. lat. V 137 appellant. sed eae in ferramentis locum non habent, sed falculae. rustariae autem falces quae sint, non constat. Turnebus advers. 13, 26 interpretatur falces ^quibus ruri secantur rubi, qui per agros serpunt' coll. Fest. p. 265, 34 Rustum ex ruhus . . .
Corcubulas amerinas XX quala sataria uel alueos XL]
38 COMMENT. IN CATONIS
Corcubulas Politianiis et apographa, et hoc vokiit Victorius, qui haec adnotavit *Corbulas amerinas: In veteribus libris Catonis Corbulas, in Varronis autem, qui hanc partem recitat [I 22, 6] Corbubulae. peccatum hoc fuisse librarii existimavi, atque ideo receptam lectionem retinui: nam a Corbe Corbulam v7tOKOQL6ti- a&g fieri indicio etiam veterum grammaticorum ac testimonio M. Varronis planum est: cuius locum e primo Ubro de Re rustica adducunt^ qui quemadmodum illi legunt, in antiquissimo etiam codice scriptus est. Cato item, ubi refert quae ad vindemiam opus sunt [23, 1], inquit, Corbulae sarciantur: qui locus in anti- quis, ut in formis excusis^ scriptus est'. deinde quala sataria VI J, alveos XL ex Aldina editione receptum erat: satoria ex coniec- tura Popmae dedit Schneiderus. corbulae et quala in instrumentis vindemiae et oleitatis appellantur c. 68.
Xn Constibilis ligneas] Confibulas ligneas edita inde a principe editione exemplaria. quod genus instrumenti dicatur, non constat.
XIII 1 Molas cribrum I incerniculum 1] Molas unas, crihrum unum, incerniculum unum edita inde a principe editione exemplaria. lacunam, qua nota numeri excidit, post molas indicavi.
Clauem torculari 1] Clavem torculario unam Merula, clavem torcularii I Victorius. clavam errore eorum qui editionem Victorii a. 1543 repetiverunt editum et deinde in reliquas edi- tiones propagatum erat.
Fiscinas nouas, ueteres epidromum puluinum lu- cernas corium / craticulas duas] Fiscinas novas, vetus epi- dromum Merula, ubi Politianus veteres e codice adnotavit: nam parum accurate Gesnerus scripturam indicavit. deinde pulvinum, corium unum, lucernas, craticulas duas edita inde a principe editione exemplaria. lacernas Gesnerus in addendis scribendum coniecit. notas numerorum post epidromum et pulvinum omissas addidi; post lucernas lacunam, qua nota numeri excidit, indicavi. praeterea etiam numeri fiscinarum novarum et velerum videntur omissi esse.
2 Claues cum clostris in cellas II] Claves cum clostris III, cellas duas lucundus et deinde reliqui editores, ubi Gesnerus sellas duas scribendum coniecit.
Centumpondium incertumletpondera cetera] Centum-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 11—14 39
pondium Incerlum unum et ponclera certa edita inde a principe editione exemplaria, quae Turnebus advers. 7, 24 parum apte ita interpretatus est, ut centumpondium incertum esset ^pondus una mole centum libras pendens, pondera incerta quae distincta par- titaque sunt, non in unum pondus confusa'. restituta archetypi lectione pondera cetera polius delendum erat incertum, quod ex centum vitiose repetitum erat^ centumpondium I et pondera cetera.
XIV 1 lugumenta asseres fulmentas] lugamenta, as- seres, fulcimenta Merula. iugumenta lucundus, fulmentas Victorius ex codicibus restituerunt.
Cellas familiae] Sellas familiae Scaliger in Varr. r. r. I 13, 4 quod Gesnerus probavit. de cellis servorum in villa faci- endis Varro r. r. I 13, 1 praecepit.
2 Carnaria III orbem ahenea II h&ras X] Orhem ahe- nea A, orhem aenea b, orhem aheneam c, orhem hanea f. orhem Politianus neglegentius correcta lectione principis editionis car- naria tria orhem haras decem delevit. orhem ahena lucundus et deinde reliqui editores. ahenum in archetypo scriptum erat de certo genere vasis 10, 1. 2. 11, 2. 13, 1 et aenum 79; ahe- neus in adiectivis 10, 4 or^^s aheneos, 11,2 et 13, 1 orhem aheneum, 13,2 trullas aheneas, QQ vaso aheneo, 81 aulam ahe- neam, 95, 1 vas aheneum^ 135, 2 vasa ahenea^ 122 in vaso aheneo vel in plumheo et omisso nomine vas 105 et 107, 1 in aheneum aut plumheum^ 98, 2 ahenea omnia. sed orhis quid sit in villa aedificanda, non apparet. ahenei orbes dicuntur in instruendo oleto et vinea, 10, 4 ahacum I, orhes aheneos II, mensas II j 11, 2 iugum asinarium I, orhem aheneum I, molile I, et orbes in instrumentis vindemiae et oleitatis, ^'^ orhes fihulas vectes, saepius in trapetis vel in torculario, ,3, 5. 18, 9. 20, 2. 21. 22. 135.
Fenestras clatros in fenestras maioris lumina sex bipedalis X scamna III sellas V telas togalis duas lumi- naria VI paullulam pilam ubi triticum pinsat I fullo- niam 1] Telas togalis Politianus et apographa, parum accurate Victorius supra 10, 5 lectionem codicis adnotavit, tedas iogales. deinde pinsant dedit Merula, fullonicam lucundus. fenestras, clatros in fenestras maiores et minores hipedales X lumina VI
40 COMMENT. IN CATONIS
scamna III sellas V telas iogales duas luminaria VI paullulam pilam, uhi triiicum pinsant, unam, fullonicam unam Victorius ex editione Aldina, cuius lectionem in adnotatione indicavi. lumina sex ineptum, deinde luminaria VI vitiose repetitum esse Meursius viderat. in reliquis archetypi scripturam restitui, fenestras, clatros in fenestras maioris hipedalis X, luminaria F/, scamna III^ sellas V, telas togalis duas, paullulam pilam uhi triticum pinsat /, fulloniam I. luminaria ^foriculas fenestrarum' interpretatur Tur- nebus advers. 8, 13: gloss. latino-graec. v. II p. 125, 13 Lumi- naria dta(pavrj (pcort^tiJQia, Xvivina xal (pcbra^ gloss. graeco- lat. ib. p. 474, 28 cpcotaycoydg luminarium^ transenna.
3 Haerei materiem et quae opus sunt dominus praebebit et ad opus dabit succidet dolabit serram I lineam I materiam dumtaxat secabit facietque conductor lapidem] Ilerus mdteriem et quae opus sunt domui praestahit et ad opus dahii. succidet dolahit Uneahit secahitque materiam unam duntaxat. conductor vero ligna lapidem Merula. arche- typi lectionem Victorius restituit et in explicatipnibus haec ad- notavit, ^Hae rei materiem etc: Hic locus valde a perverso aliquo correctore depravatus fuerat. Quam nos reposuimus scripturani, in optimo exemplari fideliter conservatam invenimus. hoc tanlum labis erat, quod ex duabus primis vocibus importune una facta erat'. liae rei materiem et quae opus sunt dominus praehehit et ad opus dahit (succidet dolahit lineahii secahitque maieriam dumtaxat conductor) lapidem Schneiderus. transpositis duobus verbis succidet dolahit^ quae alieno loco in codice scripta erant, scripsi hae rei materiem et quae opus suni dominus praehehii et ad opus dahit serram I, lineam I (materiem dumtaxat suc- cidet, dolahit, secahit facietque conductor), lapidem sqq. dominus enim praetcr materiem et reliqua, quae ad villam aedificandam opus sunt, etiam serram et lineam praebet; conductori tantum modo ipsum opus faciendum est. — in dativo casu pronominum Victorius eandem formam ex archetypo restituit 46, 1 terrae eae, 142 eae imperari, 153 et 154 illae rei et similiter 19, 1 unae fthulae.
In tegulas singulas JI id tectum sic numerabitur tegula integra quae erit quae non erit unde quarta pars aberit duae pro una conliciares quae erunt pro binis
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 14 41
putabuntur uallus quod erunt in singulas quaternae numerabuntur] In tegulas — deliciares quae erunt, pro Mnis putabuntur, in aliis quot erunt singulas quaternae numerahuntur Merula, in tegulas singulas N. duo. in tectum sic numerabitur tegula — deliciares quae erunt, pro binis integris putabuntur, in aliis quot erunt in singulas quaternae numerabuntur lucundus, in tegulas singulas II. in tectum sic numerabitur tegula, integra quae erit: quae non erit, unde quarta pars aberit, duae pro una conliciares quae erunt, pro binis putabuntur: in aliis quot eruntj in singulas quaternae numerabuntur Victorius, ubi errore eorum qui a. 1543 editionem repetiverunt tegula integra quae non erit unde sqq. editum et deinde in reliquas editiones pro- pagatum erat. in tectum sic numerabitur tegula: integra quae non erit — quaternae numerabuntur pretium in singulas tegulas HS Schneiderus coniecit. archetypi lectionem si sequimur, pre- tium quod pro villa aedificanda solvendum est numero tegularum, quae in tecto sunt, defmitur ita, ut in singulas tegulas diio nummi solvantur. tectum autem sic numeratur, ut pro tegula habeatur ea quae integra sit. ex iis quae integrae non sunt, si quarta pars abest, duae pro una numerantur; conliciares autem pro binis, valli pro quaternis tegulis numerantur. sed aptius mutato vcrbo- rum ordine, sicut olim conieceram, in hunc modum praecepta de pretio tecti et numero tegularum exprimentur, tectum sic numerabi- tur, tegula integra quae erit, in tegulas singulas IIS, quae non erit, unde quarta pars aberit, duae pro una^ conliciares quae erunt pro binis putabuntur, valli quot erunt in singulas quaternae numerabuntur. conliciares tegulae sunt quae colliciae dicuntur Paul. exc. Fest. p. 114, 4 Inlicium dicitur, cum populus ad con- tionem elicitur^ id est evocatur. unde et coUiciae tegulae, per quas aqua in vas defluere potest. pro his deliciares antiquissimi editores dederunt ex Paul. exc. Fest. p. 73, 2 Delicia est iignum, quod a culmine ad tegulas angulares infimas versus fastigatum conlocatur, unde tectum deliciatum et tegulae deliciares. vallos tegulas cum conliciis appellat Aelius Gallus apud Servium in Verg. georg. I 264 Aelius Gallus de verhis ad ius civile pertinentibus vallos tegulasgrandes, quae supra collicias infimaeponuntur^ appellat. hae ad similitudinem instriimenti rustici, de quo in Varr. r. r. 1 22, 1 dixi, videntur dictae esse. vallus accusativo casu legitur ib. 23, 5.
42 COMMENT. IN CATONIS
4 Villa lapide calce fundamenta siipra terram pede ceteros parietes ex latere iugumenta et antepagmenta quae opus erunt indicto cetera lex uti uilla ex calce caementis pretium in tegulas singulas n. s. loco salubri] Villa lapide fundamenta calce supra terram pede^ ceteros parietes ex latere, iugamenta et antepagmenta quae opus erunt indito. cetera lex uti villa ex calce et cemento: pretium tegulas sin- gulas duo id esi in loco saluhri Merula, villae fundamenta ex cementis ei calce supra terram pede, ceteros parietes ex latere, iugumenta et antepagmenia ^ quae opus erunt, ex lapide indito. cetera lex uti villa ex calce et cementis si fiat in tegulas sin- gulas N. II S. in loco saluhri lucundus. lectionem archetypi cum emendatione Merulae indito Victorius restituit, ubi villa ex lapide calce Pontedera p. 40, cetera lex uti villae Scbneiderus, in tegulas singulas // /9 Gesnerus correxerunt. post ea quae de villa ex calce et caementis facienda antea praecepta erant descri- buntur ea quae in villa ex lapide et calce ad legem supra scriptam accedunt.
5 Ex signo manipretium erit loco pestilenti] Loco pestilenti libri manu scripti et editiones antiquissimae. loco omisit Victorius et deinde reliqui editores. ex signo manipretium quid sit, non constat. nam inepte Popma signum interpretatus est de- scriptionem operis vel formam signatam atque expressam. ex ligno Gesnerus coniecit hac addita interpretatione, ^de Hgni cae- dendi mercede peculiariter transigendum neque computatum esse in pretio per tegulas aestimato'.
XV 1 Columen p. I apographa et ex ipso archetypo Victorius. errori Politiani tribuendum est, quod columen p. V ex codice adnotavit.
2 Sesqurpedalem parietem dominus fundamenta fa- ciat et ad opus praebeat calcis in p. singulos longitu- dinem opus est unum harenae modios duos] Si sesquipe- dalem parietem dominus fundamento faciat et ad opus praebeai, ires pedes longitudini opus esi calcis modium unum, arenae modios duos Merula, si sesquipedalem parieiem dominus voluerit, fundamenta faciat et ad opus praebeat, ei longiiudini ei latitu- dini in pedes singulos aliiiudinis opiis est caicis ?nodium unum, arenae modios duos lucundus. archetypi scripturam Victorius
DE AGRl CVLTVRA LIBRVM C. 14— 16 43
exhibiiit, iibi opus est inclusi. reliqiia in hunc fere modum restitui poterunt, sesquipedalem parietem fundamenia faciat el ad opus praeheat dominus calcis in p. singulos in longitudinem modium unum, harenae modios duos h. e. conductor fundamenta faciat parietem sesquipedem crassum, dominus ad opus faciendum praebeat in singulos eius parietis pedes in longitudinem calcis modium unum, harenae modios duos.
XVI Calcem partiario coquendam qui dant ita datur] Ita dant edita inde a principe editione exemplaria, ita datur ex archetypo restitui, h. e. ab iis qui calcem coquendam partiario dant vel si qui dant, ita datur. nam hac libertate dicendi in relativis pronominibus veteres scriptores usos esse constat, ut ante posito relativo enuntiato subiciatur primarium minus accurate cum illo coniunctum. apud Catonem maxime memorabilia eius generis exempla sunt haec, praef. 4 quod promisi institutum, principium erit lioc, 41, 2 quos inseres, meduUam cum medulla conponito, 144, 3 qui oleam legerit, qui deportarit, in singulas deportationes S. S. N. II deducentur, ib. 5 quod oleae salsae non acceperint, dum oleam legent, in modios singulos S. S. HSV dabuntur, 146, 1 qui oleam emerit, amplius quam quanti emerit omnis pecuniae centesima accedet, 156, 5 quibus tormina molesta eruntj brassicam in aqua macerare oportet, 157, 9 tormina qui- bus molesta erunt, sic facito, ib. 10 qui debilis erit^ haec res sanum facere potest: apud Diomedem p. 362, 22 Caio ad filium vel de oratore ^lepus multum somni adfert^ qui illum edit. alia similis generis exempla dedi 34, 2.
Conficit ad furnacem] Furnacem PoHtianus et codex Caesenas, fornacem reUqua apographa. in archetypo videtur fur- nacem scriptum fuisse, postea correctum fornacem. sed supra ex fornace et deinde ligna ad fornacem habent omnes, item c. 38 et 39 fornacem. furnax gloss. graeco-lat. v. II p. 338, 4. V. III p. 313, 58, furnacibus Lucilius apud Nonium p. 506, 8. simihter 108, 2 polentam et pulentam, 3, 6 urbiculis pro orbi- culis; sed 18, 6 rutundam^ non rotundamj ex usu antiquorum. idem in Originum Hbro quarto fr. 2 ed. lordan. restituendum est, ubi cohortes roiundae in codice Fesli p. 146, 29 scriptum est, sed in Cassellano Servii in Verg. Aen. 1 158 cortes rutundas. contra o pro u in archetypo scriptum erat 2, 2 sedolosa pro
44 COMMENT. IN CATONIS
sedulo se, c. 3 in rubrica et in indice capitulorum adolesceniia, 12, 1 torcolarium et in rubrica torcola, 158, 1 bis colicolos pro coliculos, et antiquo more 22, 2 deorsom, 28, 1 Sacontinas,
XVII 1 Robus materies item ridica] Robus Politianus et plurima apographa, rohus in uno codice Mediceo m scriptum est. rohur et materies item pro ridica lucundus, rohus, materies item pro ridica Victorius et deinde reliqui editores.
Quae materies semen non habet cum glubebit tum tempestiua est eo quia semen uiride et maturum habet id semen de cipresso de pino quiduis anni legere possis item quiduis anni matura est et tempestivaj Quisuis anni priore loco in archetypo scriptum erat, sed in margine, sicut PoHtianus indicavit, correctum quiduis. quae materies semen non hahetj cum gluhet, tum tempestiva est. ea quae semen vi?ide et fnaturum liahet, uti est semen de cupresso et de pino, quisvis anni temporihus legere possis. item quisvis anni temporihus matura est et tempestiva lucundus, quae ?nateries semen non hahet, cum gluhehit, tum tempestiva est. ea quae semen viride et maturum hahet, uti semen de cupresso, de pinOy quidvis anni legere possis. item quidvis anni matura est et tempestiva Victo- rius, ubi Schneiderus uti semen de cupresso quidvis anni legere possis: pinus item quidvis anni matura est et tempestiva legen- dum coniecit. ea quae, quod ex Aldina editione receptum erat, olim retinui; in reliquis lectionem archetypi restitui. sed verum est, quod in illo scriptum erat eo quia, quae formula legltur 6, 4 convenit harundinetum cum corruda eo, quia fodiiur, et in hac sola in hoc libro quia adhibitum est. addito igitur nomine arboris, quod exciderat, legendum est quac materies semen non hahet, cum gluhehit, tum tempestiva est. pinus eo, quia semen viride ei maturum hahet (id semen de cupresso, de pino quidvis anni legere possisj, item quidvis anni maiura est et tempestiva. nam de pino haec dici animadvertit Schneiderus coll. PUn. XVI 107 in maxima iamen admiraiione pinus esi: hahet frucium matures- centem, hahet proximo anno ad maturitatem venturum ac deinde teriio. nec ulla arhorum avidius se promitiit: quo mense ex ea nux decerpitur, eodem maturescit alia. ib. 115 de cupresso trifera est et cupressus: namque hacae eius colliguniur mense lanuario et Maio et Septemhri ternasque earum gerit magnitu-
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 16 — 18 45
dines. itaque quae materics semen Iiabet tempestiva est tum, cum semen maturum habet, quae semen non habet tum, cum glubebit. pinus autem propterea quod simul semen viride et maturum habet, quod genus seminis et de pino et de cupresso quovis anni tempore legi potest, item quovis tempore tempe- sliva est.
2 Ibidem sunt nuces binae inde semen excidet et anniculae eae ubi primum incipiunt hiascere tum legi oportet per sementim primum incipiunt maturae esse] Ihidem sunt nuces hinae libri manu scripti, ihi dum sunt nuces himae lucundus et deinde reliqui editores. primum posteriore loco PoHtianus neglegentius correcta lectione principis editionis omisit. ceterum de pineis nucibus haec scripta sunt, non de alio genere materiae, quamquam ulmea pinea nucea materies commemoratur 31, 2.
Ulmus cum folia cadunt tum iterum tempestiua est] Ulmis cum folia cadunt, tum utraque tempestiva fiet Merula, ulmuSj cum folia cadunt, tum utraque tempestiva est lucundus, quod Schneiderus recepit et de duobus uhnorum generibus inter- pretatus est.
XVIII 1 Quadridis uasis uti contra ora sient] Contra ora Politianus cum apographis, contrarora Victorius minus ac- curate ex codice adnotavit, contractiora edita ante Victorium exem- plaria. quadrinis in archetypo scriptum erat infra § 3 uasis quadrinis. similiter Pomponius apud Nonium p. 483, 23 quadrinas si liaherem molas. quadrina vasa autem dicuntur quattuor vaso- rum paria et postea hinis vasis, 3, 5 vasa hina duo paria et 10, 1 hoves trinos tria iuga boum, 149, 2 huhus domitis hinis duo iuga.
2 Stipites crassi p. II alti cum cardinibus p. X su- culam] Sucula lucundus et deinde reUqui editores. rectius Ponte- dera p. 41 crassos et altos scribendum esse monuit.
Cum canalibus duobus] Scribendum erat potius duahus. nam ita legitur infra § 6 canalem rutundam facito latam. femi- nino genere idem nomen usurpasse Varronem dixi in Varr. r. r. III 5, 2.
7 Cementis minutis et calce harenato semipedem unum quodque corium struito] Calce harenato et deinde de glarea et calce harenato exemplum nominis masculino genere
46 COMMENT. IN OATONIS
usurpali grammatici ponere solenl. rectius Pontedera p. 41 cal- cem et harenatum diversa esse ponprobavit adscriptis iis quae in lege parieti faciundo C. I. L. I n. 577, 18 leguntur eosque pari- etes marginesque omnes, quae lita non erunt, calce liarenaio lita politaque et calce uda dealhata recte facito. idem dicendi genus in materie operis indicanda est 14, 4 villa ex lapide calce, 15, 1 macerias ex calce caementis silice.
Indito alte digitos duo] Duos edita ante Victorium exem- plaria; duo ex codice Victorius. duos accusativo casu scriptum est c. 15 modios duos, 41, 3 duos surculos, 158, 1 coliculos duos.
9 Eas catenas cum orbis clauis fereis corrigito] Cum orhibus edita inde a principe editione exemplaria. pro hoc cum orhi scripsi. ablativi i terminati memorabiUa exempla sunt haec, 136 corhi, 21, 3. 149, 1. 154 qua fini et 28, 2 radicihus fini, 113, 2 ansarum fini, 22, 1 funi, 95, 1 et 110 igni, 107, 1 iri, 136 parti, item 4 ruri, 29. 40, 1, 50, 1 luna silenti. praeterea 37, 2 segeti vitiose scriptum erat pro segete.
XIX 1 Pedem queque uti absiet] Pedem quaeque uti ahsient Merula et deinde reliqui editores. pedem quaeque uti ahsiet scripsi, h. e. ut una quaeque arbor pedem absit ab altera arbore.
XX 1 Eo plumbum effundere caueat ni labet colu- mella] Caveto lucundus, quod Schneiderus recepit. caveas et deinde liaheas et figas Pontedera p. 42 coniecerat, parum attentus ad usum sermonis Catoniani, de quo dixi 11, 2. eo plumhum effundito; caveto ni lahet columella coniecit Paulus W^eise quae- stion. Caton. Gottingae a. 1886 p. 99. sed plumhum effundere quid sit, non video a quoquam expUcatum esse. cavendum esse ne quis plumbo in cokimella sustinenda uteretur interpretatus est Victorius, quod certe adfundere vel infundere dicendum erat: 18, 4 eo plumhum infundito. affundere vel offundere Sylburgius in editione CommeUniana p. 775. ni pro ne apud Catonem in archetypo scriptum erat 143, 1 ni faciat. coniectura idem Ges- nerus in Catonis verbis 37, 4 ne quam materiem doles apud PUnium XVI 194, ubi nigram pro ne quam in Ubris manu scriptis legitur, restitui voluit, et Detlefsenus 33, 3 ne seriio apud PUnium XVII 196, ubi inserito pro ne serito in plurimis codicibus est.
DE AGRT CVLTVRA LIBRVM C. 18—21 47
2 Caiieto ne laxi sieiit in cupam eos indito] Caveio ne lassi fianl. si autem lahent, in cuppam ferream eos fundito Meriila. archetypi scripturam Politianus adnotavit, sed fundito ex codice non correxit^ /' indito vel ex Mediceo codice vel sua coniectura superscripsit. caveio ne laxi sient. si autem labent, in cupam eos indito lucundus et deinde reliqui editores.
Cunicas solidas latas digitum pollicem facito labeam bifariam faciat habeat quas figat] Laheam editio princeps a Politiano non correcta et apographa. sed Vhrum Politianus sua coniectura superscripsit. in tunicas solidas et latas digitum poUicem facito laheam hifariam et Jiaheat quas figat Merula, tunicas solidas ei latas digitum pollicem facito, laheam hifariam faciat et liaheat quas figat lucundus. cum superioribus verba in hunc modum Schneiderus copulavit, si autem lahent in cupam, eo indito tunicas solidas et latas digitum poUicem. facito laheam hifariam haheant, quas figas.
XXI 1 Cupam facito p. X tam crassam quam modi- oli postulabant mediam inter orbis quae conueniant crassam quam columella ferrea erit eam mediam pertun- dito uti in columellam indere possis] Corruptam archetypi scripturam in htmc modum emendandam conieci, cupam facito p. X, tam crassam, quam modioU postulahuntj media inter orhis quae conveniat. eam mediam pertundiio tam crassam, quam columeUa ferrea erit, uti in eam columeUam indere possis. de- leta in praepositione uti columeUam indere possis scribendum esse Gesnerus coniecerat.
2 Dextra sinistra foramina ubi feceris lamnis cir- cumplectito replicato in inferiorem partem cupae omnis quattuor lamminas dextra sinistra foramina utrimque secus lamminas sublamminas pollulas minutas supponito] Lamnis priore loco fuit in archetypo, postea lamminas suhlam- minas, ubi laminis et deinde laminas suhlaminas editores dederunt. aliorum scriptorum locos, in quibus lammina scriptum est Lach- mannus in Lucret. p. 205 indicavit. pjjaeterea prave distincta ferebantur verba inde a principe editone, dextra sinisira fora- 7nina utrimque secus laminas. suhlaminas poUulas minutas sup- ponito, ubi Meursius praepositionem suh a nomine dirimendam, sed inepte suh pro suhter positum esse adnotavit. suhlaminas
48 COMMENT. IN CATONIS
Lachmannus in Lucret. p. 155 defendit, ut utrimque secus addito accusativo loco praepositionis dictum esset, dextrd sinistrd fora- mina, utrimque secus laminas, suhlaminas pollulas minutas sup- ponito. non magis probabile est, quod Schoendoerfferus de genuina Catonis de agricultura libri forma Regimontii a. 1885 p. 41 com- mendavit, cum ablativo dextra sinistra accusativum foramina ita coniunctum esse, ut esset Mn dextra et sinistra parte foraminum utrimque secus supponito minutas laminas sub laminas'. sed ex iis quae supra scripta erant, dextra sinistra foramina uhi feceris, vitiose repetita sunt haec, dextra sinistra foramina. his igitur posteriore loco deletis legendum est replicato in inferiorem partem cupae omnis quatiuor lamminas, utrimque secus lamminas sub lamminas pollulas minutas supponito. neque enim hoc tribuen- dum Catoni puto, ut iterum a dextra et sinistra parte foramina facienda esse praeceperit, sed utrimque secus, h. e. a dextra et sinistra parte, sub quattuor lamminas, quae dictae erant, lamminas pollulas minutas supponi iubet. utrimque secus restitui etiam postea^ pertusum utrimque secuSy ubi utrufnque secus fuit in libris manu scriptis et adhuc editis. eodem dicendi genere praeter Catonem usi sunt LuciUus apud Nonium p. 210, 34, Zopyrion laheas caedit utrimque secus, Lucretius IV 939 utrim- que secus cum corpus vapulet et Apuleius saepius, itemquc in- ferioris aetatis scriptores, quorum exempla Oudendorpius in Apulei. metam. II 4 vol. I p. 92 composuit. ex eodem genere sunt ex- trinsecus et intrinsecus apud Catonem 21, 3; 4; 38, 3. 98. 158, item alterinsecus et altrimsecus apud Plautum, de quo RitscheUus opusc. V. II p. 256 et 457 disputavit. in his omnibus enim ad- verbia quibus locus significatur addita praepositione secus accuratius definiuntur.
3 Cupa qua fini in modiolos erit utrimque secus im- bricibus ferreis quattuor desuos ibi utrimque secus facito qui figas] Cupam et deinde desues ibi editores, cupa et desuos ibi PoUtianus et apographa. de suo sibi legendum esse PoUtianus et in ipsa codicis lectione significavit et in margine ex sua conieclura adscripsit. qua fini apud Catonem legitur 149, 1 qua vendas fini et 154 qua fini culleum capiet, cum abiativo nominis 28, 2 operito radicibus fini et cum genetivo 113, 2 amphoras nolito implere nimium ansarum infimarum fini. aUorum
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 21 — 23 49
scriptorum exempla post Gesnerum in c. 28, 2 dederunt lordanus vindic. sermonis latini antiquissimi Regimontii a. 1882 et Woelil- linus archiv. lexic. lat. v. I p. 424. ceterum quid de cupa ferreis iml)ricibus, ut videtur, figenda praecipiatur, non liquet. appositis autem verbis qua fini in modiolos erit significatur ea pars cupae, quae usque ad modiolos, qui in ea sunt, pertineL
Cupam pertundito] Pertundilo editio princeps a Politiano non mutata et libri manu scripti, non protundito, quod Gesnerus adnotaviL
4 Ne cupa et clauus conterantur utrlsecus cupam materia ulmea aut faginea facito] Intrinsecus ex Mediceo codice Politianus adnotavit, ex eodem lucundus restituiL pravam verborum distinctionem quae olim erat, ne cupa et clavus con- terantur: intrinsecus cupam sqq., Schneiderus correxit.
5 i^LX opus sunt cum plumbum cupam emito iSIIIl] LX operae opiis sunt, cum plumbum in cuppam emittas IIII Merula. archetypi scripturam Victorius recepit, ubi Gesnerus tum plumbum in cupam emito scribendum coniecit. deleto cum scripsi IISLX opus sunt: plumhum in cupam emito IISIIII.
Surtima sumptui] Sumpti summa lucundus. sumpti in archetypo scriptum erat 22, 3 et c. 4 fructi plus.
XXII 3 Vectura boum operas VI homines VI cum bu- buIcisfflLXXII] Vectura houm et operas sex nummis septuaginta duobus Merula, ubi lucundus post operas VI ex codicibus cum huhulcis addidit, vectura houm, operas VI, homines VI cum hu- hulcis LILXII editio Victorii manifesto errore in numero num- morum, quem tamen postea editores repetiverunL vecturam scripsi, sicut postea scriptum erat in archetypo, accusativo casu in prae- ceptis posito: cf. 135, 1.
XXIII 1 Vasa lauentur corbulae sarciantur picentur dolia quae opus sunt picentur quom pluet quala parentur sarciantur] Vasa laventur, corhulae sarciantur, picentur dolia, et alia quae opus sunt picentur, et cum pluet, aqua imhuantur, et quala parentur et sarciantur Merula, vasa laventur: corhulae sarciantur: picentur dolia. quae opus sunt, picentur. cum pluet quala parentur, sarciantur Victorius. coniunctionem verborum ex editione Victorii receptam Schneiderus auctore Pontedera p. 42 in hunc modum mutavit, quae opus sunt picentur, cim pluet;
CaT. DE AGEI CV1.T. II. 4
50 COMMENT. m CATONIS
quala parentur, sarcianturj collaiis iis qiiae de operibiis per imbrem faciendis scripta erant 2^ 3 quae opera per imbrem fieri potuerintj dolia lavari picari. immo manu scriptorum librorum leclionem si «sequimur, haec praecipiuntur^ ut vasa laventur, cor- bulae sarciantur et picentur, dolia quae opus sunt picentur, pluvia tempestate quala parentur et sarciantur. picari, quod de corbulis dici non posse videbatur editoribus, de fiscellis ad vindemiam parandis praecepit Columella XII 18, 2 fiscellae texendae et pi- candae. sed verum esse puto quod olim conieci, ut deletis verbis quae pravae repetitioni tribui poterunt scribatur vasa laventur, corhulae sarciantur, dolia picentur; quom pluet quala sarciantur.
Menae emantur] Bennae emantur lucundus ex Paul. exc. Fest p. 32, 14 Benna lingua gallica genus veliiculi appellatur, unde vocantur comhennones in eadem henna sedentes. menae Schneiderus auctore Pontedera p. 43 ex manu scriptis Hbris reslituit. dicitur autem genus piscium, quod operariis in vindemia ad cibum paratur. maena arida apud Catonem 88, 1 comme- moratur.
2 Uuas miscellas uinum praeliganeum quod operarii bibant ubi tempus erit legito] Uvas miscellas ad vinum edita inde a principe editione exemplaria. ab uva miscella initium vin- demiae fieri dicit Varro r. r. I 54, 1. eadem de causa Calo vinura quod ex hoc genere uvarum fit, propterea quod eae ante alias legebantur, praeliganeum videtur dixisse: nam ab aliis id nomen usurpatum esse non invenio. vinum praeliganeum autem appo- sitionis loco additum est, ut res indicetur, propter quam uvae leguntur: 5, 8 eam condito non peraridam pahulum ovibus, 27 sementim facito ocinum, viciam^ faenum graecum, faham, ervum pahulum huhuSj 15 sesquipedalem parietem dominus fundamenta faciat, 18, 7 ceterum pavimentum totum fundamenta p. JI facito, 55 codicillos oleagineos, radices suh dio metas facito.
Siccum puriter omnium dierum pariter in dolia di- uidilo] Succum ante Victorium fuit in editionibus, quod Schneiderus recepit et de musto conditivo interpretatus est. siccum vinum legendum esse praecipitur c. 25. siccae igilur uvae et purae in doHa ita dividendae sunt, ut pares partes fiant omnium dierum.
Defrutum indito in mustum de musto lixiuo coctum partem quadragesimam addito defriti uel salis sesqui-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 23 51
libram in culleum] Defnitim indiio hi mustum, cineris lixivi cocti partem quadragesimam addito defruti vel salis sesquilibram in culleum indito Merula ex Plinio XIV 129. defrutum indito in mustum, cineris lixivi cocti partem quadragesimam addito de- fruto vel salis sesquilihram in culleum Schneiderus. parum ac- curate autem Plinius I. c, quem Merula et Schneiderus secuti sunt, praecepta Catonis rettulit et cum iis quae postea c. 104 sqq. de variis generibus vini praecipiuntur coniunxit^ Cato iuhet vina concinnari (hoc enim utitur verho) cineris lixivi cum defruto cocti parte quadragesima in culleum (quadringentesima culleum codices^ vel salis sesquilihra interim et tuso marmore. facit et sulpuris mentionemj resinae vero in novissimis. super omnia addi maturescente iam vino iuhet mustum, quod ille tortivum appellat, nos intellegimus novissime expressum. nam concinnare hoc loco Cato non dixit, sed. c. 106. 114. 115. 122. cineris autem Hxivi et sulpuris in vino concinnando mentio facta non est, sed sulpur una cum resina Cato 39, 1 in medicamentis doliorum appellavit, cinerem lixivum ipse Plinius XV 67 in uvis condendis commemoravit. mustum lixivum quid sit, explicat Columella XII 27 mustum lixivum, lioc est, antequam prelo pressum sit, quod in lacum musti fluxerit, toUito; ib. 41 mustum lixivum de lacu statim tollito. hoc autem erit quod destillaverit, antequam nimium calcetur uva. defrutum a defervendo dictum est: Non. p. 551,19 Varro de vita populi Romani lih. I ^sapam appellahant quod de musto ad mediam partem decoxerant, defrutum^ si ex duahus partihus dd tertiam redegerant defervefaciendo'y ubi defructum in Bambergensi codice scriptum est, defretum in reliquis, Mar. Victorin. p. 24, 15 in defruto apicem secundae syllahae imponere dehetis: nam a defervendo et decoquendo fit tale, vel quod de- frudetur coctura et minuatur. apud Catonem posteriore loco defriti scriptum erat in archetypo, sed priore defrutum, item postea indideris defrutum, 7, 4 in defrutum condito, 24 defruti veteris et partem tricesimam defruti. inferioris aetatis sunt defritum et defretumy quae in glossis latinis et graeco-latinis leguntur saepe et in libris manu scriptis Nonii 1. c. de variis vocabuli formis Hilbergius in annalibus gymnas. Austriac. a. 1877 p. 37 disputavir.
3 Id indito in doleum] Doleum et deinde in doleo musti
52 COMMENT. m CATONIS
fuit in archetypo; contra 33, 1; 2. 95, 1 vinia pro vinea et 11, 5 viniaticas. similis discrepantia scriptiirae est in his, 45, 2 mateola 46, 2 matiola, 6, 1 poseam^ 7, 4 posias, 135, 1 sculponeas, 59 sculponiaSy 10, 3 sirpeas, 11, 4 sirpiam, 13, 2 spongeas et 162, 3 spongea, 67, 2 spongia^ 3, 5 trochileas, 12 troclias, 11, 3 trulleum^ 10, 2 trullium; sed 158, 1 cochleas tantum, 20, 2 laheam, 97 calciamenta, 157, 12 scamonium, 156, 4 nausia, 98. 162, 3 tiniae. in his omnibus scriptura codicis mutanda non erat. sed vitiosa sunt haec, 2, 5 rationem oliariam pro oleariam, 10, 4 et 69 ^o/m oliaria^ 135, 2 i^m^f^ oUariae, 10, 2 amphoras oliareas et 45 in rubrica ^^ ^«///5.
4 Indideris defrutum aut marmor aut resinam dies XX permisceto] ^? indideris lucundus. 5/^ quod in manu scriptis libris non legitur, deleverat Victorius, restituit Schneiderus. pro hoc uhi scripsi, solita in huius modi praeceptis forma dicendi.
Tortiuum mustum circumcidaneum suo cuique dolio diuidito] Circumcidaneum, quod apud Plinium I. c. non legitur, pro glossemate habuit Ursinus. idem a Varrone r. r. I 54, 3 circumcisicium appellari monuit Gesnerus.
XXIV In eius musti culleum aquae marinae ueteris q. II uel salis puri modium] Q. II indito scripsi, quod de praehganeo vino scriptum erat c. 23.
Si heluiolum uinum facere uoles dimidium heluioli dimidium apiciuini indito] Helveolum et helveoli edita inde a principe editione exemplaria. pro hoc helvolum et helvoU scripsi: 6, 4 helvolum minusculum conserito, ubi Varro r. r. I 25 et Plinius XIV 46 helvium substituerunt. helvolas uvas dixerunt Plinius XIV 29 insignes iam colore inter purpureas nigrasque medio {medio om. codex Lavantinus) helvolae saepius variantes et ob id varianae a quihusdam appellatae, et Columella III 2, 23 sunt et helvolae, quas nonnulU varias appeUant, neque purpureae neque nigrae^ db helvo, nisi faUor, colore vocitatae^ ib. 21, 3. dimidium de dimidia rerum parte dictum est 36 cum aquae dimidiOj 98, 1 decoquiio ad dimidium, 107, 2 dum dimidium excoquaSy 108, 1 dimidium acetahuUj 150, 1 dimidium aridum. ex eodem genere sunt haec, 19, 2 in medio prelum recte situm sietj 20, 1 stare oportet in medio, 112, 2 in imo quod desederit, 76, 4 in summum tracta singula indito, 154 id haheat ad
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 23—25 53
summum ansas IIII et ad summum perlundito, 145, 3 quae eius pars erii omne deducetur, 144, 2 quod is legerit omne, 92 omne quod lutaveris et similiter 162, 2 aequale faciio.
Quidquid uini defrudabis] Befrutahis ex Ursini con- iectura Popma et Schneiderus restituerunt. eodem verbo praeter Catonem usus est Columella II 21, 4 defrutum quoque facere et vinum defrutare licetl
XXV Facito uti seruetur familiae primum suisque facitoque studeas bene percoctum siccumque legere] Suisque facitoque siudeas Politianus et editio Viclorii cum apo- graphis: nam de Politiano falsa rettulit Gesnerus. sicque facito studeas edita ante Victorium exemplaria. tuisque Gesnerus con- iecit, sicque facito studcat (sc. famiUa) auctore Rottboellio Schnei- derus. in uvis legendis primum servandae sunt eae, quae ad domesticum usum destinatae sunt. nam sui dicuntur, qui praeter servos in villa sunt et ad domum proprie pertinent. ex hac notione enim orlus est usus pronominis liberiore modo ita usur- pati, ut quo referatur minus accurate indicetur. cuius generis exempla ex hoc libro notavi haec, 28, 1 oleas — cum seres, hene cum radicihus eximito cum terra sua quam plurima, 31, 2 materies — tum erit tempestiva, cum semen suum maturum eritj 33, 5 salictum suo tempore caedito, 37, 3 vitis si macra erit, sarmenta sua concidito, 132, 2 lovi caste profanato sua contagione, 145, 3 accedet oleum et sale suae usioni quod satis siet, 157, 13 neque ullus morhus veniet ?iisi sua culpa, 158, 1 eo addito — heiae coliculos duos cum radice sua, 162, 2 exi- mito omnis cum suo sale. exempla reflexivi pronominis cum in- defmito pronomine positi dedi 7, 1.
Vinaceos cotidie regentis succernito lector estibus subtento uel cribum illius rei parato] Lector estihus vel aesiihus Hbri manu scriptL minus accurate PoHtianus lectionem principis editionis lectos aestihus ita correxit, lector (corr. lecio, ut videtur) restihus. nam quae in margine adscripsit lecto resti- bus superscripto retibus vel ipsius coniecturae debentur vel postea in margine codicis adscripta erant. vinaceos quoiidie recentes succernito. lecios exsiccato restibus suhtentiSy crihro illi rei parato lucundus, vinaceos quotidie recentes succernito, lecto reiihus subiento cribrum illius rei parato Victorius. lectos
54 COMMENT. IN CATONIS
caestibus subtento, vel cribrum illi rei parato Pontedera p. 44 et Schneideius, ubi siibtento pro subteneto dictum esse voluerunt. recepta emendatione lucundi illi rei in reliquis lectionem arche- typi restitui, vinaceos cotidie recentis succernito lecto restibus subtento vel cribrum illi rei parato. vinacei cotidie expresso musto statim lecto restibus subtento succernuntur, vel cribrum ad eam rem parandum est. de usu vinaceorum ad boves pascen- dos scribit Columelia VI 3, 4 licet etiam, si leguminum inopia est, eluta et siccata vinacia, quae de lora eximuntur cum paleis miscere. lecti autem restibus subtenti sunt lecti, sub quibus restes subtentae sunt: 10, 5 lectos loris subtentos, Non. p. 181, 26 Lucilius satirarum libro IV ^tres a Deucalione grabati restibus tenti\ usum lectorum in simili re Varro apud Nonium p. 152, 18 commemoravit, Varro racpfj MbvCtctiov Unde putidas uvas acinis electis et comestis extendit in lectis quondam\ — dativi casus ilU rei, quo indicatur res, ad qiiam quid paratur, plurima sunt exempla, sed maxime notabilia haec, 2Q scopulas in dolia facito habeas illi rei et tum erit ei rei optimum tempus^ 28, 2 id erit ei rei primum, 14, 3 hae rei materiem, 153 fiscinas olearias campanicas duas illae rei habeto, 154 labrum culleare illae rei facito, 5, 3 satui semen, 60 granatui videto uti satis viciae seras, 38, 4 quae tibi usioni supererunt^ 145, 3 suae usioni quod satis erit, 149, 2 usioni recipitur,
Id bene iubeto oblini quod des bubus per hiemem] Id bene operito iubetoque oblini, uti habeas quod des bubus per hiemem lucundus, id bene operito, iubeto oblini, quod des bubus per hiemem Victorius. pronomine id, quod interpretes non intellexerunt, vinacei in dolia vel in lacum conculcati signi- ficantur: 39, 2 idque inducito, 81 id permisceto in alveo, id indito in irneam, 83 id in unum vas liceto coicere, 85 id in- fundito in alveum, 87 id in linteum novum indito, 90 id ubi excluserit, depsito, 125 id oblinito, 151, 3 id bene tabula aut manibus aut pedibus conplanato, 157, 3 priusquam id inponas, ib. 4 id opponito, 160 id manu prehende; et similiter 76, 1 id utrumque tracta facito, item in oratione de sumptu suo apud Frontonem ad Antonin. I 2 p. 100 ed. Naber ubi id utrumque perlectum est.
Erit iorea familiae quod bibat] Lora legit Plinius XIV 86
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 25 — 28 55
non possiint iure dici vina quae Graeci deuteria appellant, Cato et nos loraniy maceratis aqua vifiaceis, sed tamen inter vina operaria numerantur. et ita scriptum est 7, 2 ei 57. lorea m codicibus est apud Gellium X 23, 2 hibere autem solitas ferunt loream, passum, murrinam. idem Ritschelius coniectura scripsit Plaut. mil. glor. 883 tuae lorcam orationis.
XXVI Dolia cum uino bis in die fac extergeantur priuasque scopulas in dolia facito habeas illi rei qui labra doliorum circumfrices ubi erit lectum dies tri- ginta si bene deacinata erunt dolia oblinito] Post triginta dies Merula. de eadem re c. 152 scripta sunt haec, in diehiis XXX, quihus vinum legeris, aliquotiens facito scopas virgeas: — eahus latera doliis intrinsecus usque hene perfricato. hinc Schneiderus distinctionem verborum in hunc modum mulavit, qui lahra dolior^um circumfrices , uhi erit lectum dies triginta. si hene deacinaia erunt dolia, ohlinito. labra doliorum scopulis bis%in die perfricanda sunt. triginta autem diebus, postquam lectum est vinum, doliis, sicut dictum erat, deacinatis oblinitur. nam accusalivus dies triginta ad verbum erit lectum adpositus est, ut tempus significetur, per quod lectum vinum in dohis fuit.
XXVII Ocinum libri manu scripti et editio Victorii, ocymum edita ante Victorium exemplaria, quod in principe editione Poli- lianus non correxit.
Scrobis in ueruacio oleis ulmis uitibus ficis simui cum semine serito] In vervacto Victorius. deinde cum semine facito scribendum esse olim conieci. neque tamen a ratione horum praeceptorum alienum est, ut accusativo casu scrohes per se ponantur, imperativus serito autem de arboribus ipsis una cum semine earum rerum quae pabuli causa seruntur, h. e. per semenlim, in scrobibus serendis dicatur.
XXVIII 2 Arbores crassiores digitos V quae erunt] Digitis quinque lucundus: Plin. XVII 83 arhorem nec minorem hima nec maiorem trima transferre quidam praecipiunt , alii cum manum conpleat, Cato crassiorem quinque digitis. ib. 87 qua ratione et reliqua confessa omittimus, sicuti terram circa radices festuca cospissandam, quod Cato primum in ea re esse censet, plagam quoque a trunco ohlini fimo et foliis praeligari praecipiens.
56 COMMENT. m CATONIS
XXIX Ahlaqueato et item supra 27 ablaqueato editio prin- ceps a Politiano non correcta, adlaqueato utroque loco codex Parisinus A et superiore Mediceus m, sed deinde ablaqueatas plurima apographa. ohlaqueato hoc loco vitio editionis Victorii secundae in Commelinianam editionem receptnm erat, quod Ges- nerus correxit, Schneiderus probavit contra usum antiquorum, qui ahlaqueare dixerunt de vitibus et arboribus, cum terra eflossa radices circumciduntur et stercus additur. apud Catonem id verbum in manu scriptis libris legitur 5, 8. 33, 1. 36. 37, 2. 93. 114, 1. 115, 2; apud Varronem r. r. I 29, 1 ahlacuari. item ahlaqueare et ahlaqueatio apud PUnium et apud Cokimellam, qui rem ipsam descripsit IV 8, in Sangermanensi codice saepe, II 14,3. IV 4, 2. 8, 1. 9, 1. 14, 2. 29, 10; in glossis latino- graecis v. II p. 4, 3 ahlaqueata bio^vyipivra. pro hoc postea ohlaqueare videtur diclum esse propterea, quod terra effossa ad truncum arboris obruebatur, quod verbum in codice Sanger- manensi Columellae libri de arboribus c. 5. 6. 10 saepius sg^ip- tum est, ahlaqueaveris et ahlaqueandae in eodem Hbro 10, 4; et in kalendario inscr. regn. Neapol. 6746 ohlaquiatiOj Isidor. orig. XVII 5, 31 Ohlaqueare est circa codicem terram aperire et velut lacum efficere.
Partem quartam circum oleas ablaqueatas quam maxime opus erit addito terraque stercus operito alte- ram quartam partem in pratum reseruato idque cum maxime opus erit ubi fauonius flabit euehito luna silenti] Circum oleas ahlaqueatas qua maxime opus erit et deinde idque tum maxime opus erit, uhi favonius ftahit: evehito luna silenti ex Aldina editione Victorius et deinde reliqui edi- tores. idque sicco maxime opus erit^ h. e. sicco prato, Pon- tedera p. 45. tempus stercorationis accuratius definitur in oleis 5, 8, circum oleas autumnitate ahlaqueato et sfercus addito, in pratis c. 50, prata primo vere stercerato luna silenti. itaque quom maxime opus erit utroque loco scripsi et pravam verbo- rum distinctionem, quae adhuc erat, correxi, partem quartam circum oleas ahlaqueatas, quom maxime opus erit, addito terra- que stercus operito. alteram quartam partem in pratum reser- vaio idque^ quom maxime opus erit, uhi favonius flahit, evehito luna silenti. stercus ita dividitur, ut dimidia pars in segetem
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 29—30 57
invehatur, ex reliqua parte altera circum oleas ablaqueatas addatur, altera pratis reservetur idque tum, cum maxime opus est, verno tempore luna silenti evehatur. luna silenii praeterea apud Cato- nem legitur L c. et 40, 1 ficos oleas mala pira vites inseri oportcl luna silcnii post meridiem sine venio austro. sed in his omnibus Plinius iuna siticnie substituit, idque de decrescente luna interpretatus est, XVII 57 fimum inicere terrae plurimum referi favonio flanie ac luna sitienie. id plerique prave intelle- guni a favonii ortu faciendum ac Fehruario mense iantum^ cum id pleraque saia aliis postuleni mensihus. quocumque iemporc facere liheatj curandum ut ah occasu aequinociiali flanie vento fiat lunaque decrescenie ac sicca. ib. 111 inseri autem praecipit pira ac mala per ver et posi solstiiium diebus L ei (ei in codi- cibus omissum addiderunt editores) post vindemiam, oleas autem et ficos pcr ver ianium luna siiiente, hoc esi sicca, praeierea post meridiem ac sine vento austro. XVIII 243 Cato verna opera sic definit — praia stercorari luna sitiente. silentem autem hmam idem dicit diem interlunii XVI 190 de lignis caeden- dis, inter omnes vero convenit uiilissime in coiiu eius sterni, quem diem alii interlunii^ alii silentis lunae appellant; et de pabulo serendo XVIII 314 hoc silente luna seri iuheni. item Columella II 10, 12 silente luna faham vellito anie lucem; deinde cum in area exaruerit, confestim, priusquam luna incrementum capiaij excussam refrigeraiamque in granarium conferto. silere luna dicebatur tum, cum non apparebat. sitiens autem vel sicca luna dici poterat decrescens propterea, quod mari nutriri crede- batur, sicut Bergkius script. min. v. I p. 242 suspicatur. de eodem tempore Calo minus accurate locutus luna silenti dixit.
XXX Bubus frondem ulmeam populneam querneam ficulnam usque dum habebis dato] Ficulnam codex Pari- sinus A. idem Politianus voluit, qui in lectione principis edi- tionis ficulneamqs litteram e delevit, q^ reliquit. ficulneam apographa recentiora et editio Victorii, ficulneamque editiones antiquissimae. 37, 5 ficulna in archetypo scriptum erat, contra 31, 1 ficulneae, 54, 4 ficulneam, 101 ficulneos\ sed constanter querneus 5, 8. 37, 2. 39, 1. 54, 4 et populneus 5, 8. 54, 3; item iligneus 5, 7. 31, 1. 37, 2. 54, 1, oleagineus 20^ 2. 43, 2. 45, 1. 48, 1. 55. 130, siligineus 75. 76, 1. 121, quamquam
58 COMMENT. IN CATONIS
45, 1 taleas oleaginas et 76, 1 farinae siligneae in principe editione Politianus non correxit. item 54, 2 acus fabaginum, 21, 5 maieria faginea, 20, 1 cuneis salignis, contra 43, 1 per- ticis saligneis. similem scripturae discrepantiam apud Varronem r. r. II 2, 14 notavi. — ex diversis locis collecta sunt quae apud Plinium XVI 92 de frondibus arborum leguntur, quibus adicit Cato decidua a populo (decidua ea populo a vel decidua a populo a codices, decidua populea Gelenius) quernaque, anima- libus iubens dari non perarida; bubus quidem et ficulnea iligna- que (lignaque codices, ilignaque editores) et liederacea dantur et ex harundine ac lauru: cf. Cat. 5, 8 et 54, 2.
Ouibus frondem uiridem usque dum habebis prae- beto ubi sementim facturus eris ibi oues delectato et frondem usque ad pabula matura pabulum aridum quod condideris in hieme quam maxime conseruato] Oz^es dele- gato et frondem usque ad pabula matura dato Merula. ^Oves delectato: Elegantissimum verbum hinc incommode sublatum fuerat ac pro illo Delegato imporlune repositum, quod multis modis parum hic aptum esse intellegitur. Delectato in cunctis manuscriptis offendimus' Victorius. delectato Politianus et apo- grapha, delicato ex Mediceo codice Politianus adscripsit et ex eodem, non ex archetypo, et delevit. ubi sementim facturus eris ibi oves delectato in finem capitis transponenda et deinde et frondem aridam usque ad pabula matura scribendum coniecit Eussnerus p. 305. et frondem usque ad pabula matura dato ex antiquissimis editionibus Schneiderus recepit. in liiemem scriben- dum esse idem adnotavit. de ovibus hoc praecipitur, fronde viridi eas, quam diu fieri possit, alendas et in agro, in quo sementis facienda est, pascendas esse, ut pabulum aridum con- datur et in hiemem quam maxime conservetur. nam frondem post interpositam sententiam ubi sementim feceris, ibi oves de- lectato non addito verbo repelitum est, ovibus frondem viridem, usque dum liabebis, praebeto, ubi semeniim — delectato, et fron- dcm usque ad pabula matura. pabulum aridum sqq.
Cogitatoque hiemis quam longa siet] Hiemis s^Miyemis apographa, Mems in principe editione Politianus non correxit. in archetypo hiemis videtur scriptum fuisse, postea correctum hiems. hyemis ex manu scriptis libris Angelius. similiter vomeris
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 30 — 31 59
nominativo casu scriptiim est 135, 2 et sale nominativo 145, 3, accusativo 162, 1, lacie accusativo 86 et 150, 1, non lac. Charis. p. 102, 8 ergo lacte sine vitio dicemus: nam et Cato sic dixit, 'et in Italia atras capras lacte alhum hal)ere\
XXXI Ad oleam cogendam quae pares in indice capitu- lorum scriptum est omissis iis quae lioc loco in rubrica addita sunt, oleam cogendam et efficiendam locato.
1 Vimina matura salix per tempus legatur uti sit unde corbulae fiant et ueteres sarciantur fibulae unde fiant aridae iligneae ulmeae nuceae ficulncae fac in stercus aut in aquam coniciantur inde ubi opus erit fibulas facito] Face uti in stercus aui in aquam coniiciantur edita inde a principe editione exemplaria. fibulae unde fiant parum apte Gesnerus ab iis quae sequuntur separavit et cum superioribus coniunxit, veteres sarciantur, fihulae unde fiani. aridae iligneae sqq. rectius Pontedera apud Gesnerum et antiq. p. 46 vel taleae pro aridae vel una cum hoc scribendum esse taleae aridae iligneae coniecit. nam materies varii generis in stercus vel in aquam conicienda et maceranda est, unde fibulae fiant ad trapetum concinnandum. sed taleas, h. e. surculos, qui- bus in propagandis arboribus uti solebant, ad eam rem adhibitas esse probabile non est. itaque si vera est librorum scriptura, iligneae ulmeae nuceae ficulneae non addito nomine dicuntur trabeculae vel materiae ex illis arboribus decisae, ex quibus fibulae faciendae sunt, ut ferrea de certo rastrorum genere dicitur, quod supra 10, 3 notavi, porrina 47 de semine porri, calida 156, 3 de aqua calida et lorea 8, 2 pro lauro. plura temere novavit Schneiderus, qui in hunc modum verba constituenda esse coniecit, veteres sarciantur. arida face ut in stercus aut in aquam coniiciantur] inde, uhi opus erit^ corhulas facito. fihulas iligneas, ulmeas, nuceas, vectes iligneos sqq.
Vectes iligneos acrufolios] Vectes iligneos aquifolios edita ante Victorium exemplaria ex Plinio XVI 230 Cato vectes aquifolios laureos ulmeos fieri iuhet. Victorius acrufolios €x archetypo restituit.
2 Prelum ex carpino atra potissimum facito] Prae- lum de sappino atra Merula. 'Praelum ex carpino atra: Ita in cunctis manu scriptis legimus. apud Plinium tamen, qui locum
60 COMMENT. IN CATONIS
hiinc Iranscripsit lib. XVI cap. XXXIX De sapino atra legitur' Victorius. Plin. XVI 193 Cato liominim summus in omni iisu de materiis liaec adicit, ^preJum ex sappino atra potissimum facito. ulmeam pineam nuceam, lianc atque aliam materiem omnem cum exfodies (ccfodies Mayhoffius)^ luna decrescente eximito post meridiem sine vento austro. tum erit tempestiva, cum semen suim maturum erit, cavetoque per rorem trahas aut doles'. minus accurate Macrobius Saturn. VI 4, 16 Catonis verba expressit, Et tempestivam silvis evertere pinum (Verg. georg. I 256): hoc verhum de pino te?npestiva a Catone sumpsitj qui ait ^pineam nuce?n cum effodies, luna decrescente eximito post meri- diem sine vento austro. tum vero erit tempestiva, cum semen suum matu?^um erit^. carpini materiem ad prela aptiorem esse quam sappini Schneiderus animadvertit. manubria e carpino potis- simum fieri dicit Hyginus apud Plinium XVI 230 et Columella XI 2, 92.
Cavetoque per errorem trahas aut doles quae mate- ries semen non habebit cum glube tempestiua erit] Quae materies apographa. materies Politianus neglegentius correcta lectione principis editionis omisit. cavetoque ne per rorem trahas aut doles mate?^iem. quae se??\en maturu?n non hahehit, cum gluhet tempestiva erit Merula. cavetoque ne per rore?n tractes aut doles Schneiderus coniecit coU. 37, 4 omnino caveto 7ie quam materiem doles neu caedas neu tangas, si potes, ?iisi siccam neu gelidam neu ro?^ulentam. omissa ne coniiinctione cavere dictum est 1, 4 caveto alienam discipli?iam temere co?i- temnaSj 28, 1 caveto effodias aut feras, 34, 1 terram cave ca?'iosam tractes et cum notione curandi 66 caveat quam mini- mum in torcularium et in cellam introeatur. — gluhehit in manu scriptis libris legitur 17, 1 quae materies semen non hahet, cum gluhehitj tum tempestiva erit; sed imperativo modo 33, 5 gluhito.
XXXII 1 Vites propages sulcos susum uorsum quod eius facere poteris uitis facito uti ducas] Vites propages et sulcos codex Mediceus m. vites propages in sulcos, sursum vorsum, quoad eius facere poteris, facito uti ducas lucundus. vites propages sulcos, quod ex archetypo Victorius ediderat, ita defendit Popma, ut propages pro propagine dictum esset, ^facito
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 31—32 61
iit vites habeant sulcos et propagines' coU. 43, 2 viiibus sulcos et propagines ne minus p. IIS quoquo versus facito. aliter Ges- nerus deleto v. vitis posteriore loco, quod in Aldina edilione omissum erat, et prave mutata distinctione verborum, vites pro- pages: sulcos sursum vorsum, quoad eius facere poteris, facito uti ducas. sulco Turnebus advers. 25, 20 coniecerat. verum esse in sulcos Meursius et Pontedera p. 47 viderunt, sed non recte hoc a superioribus separaverunt et cum sequentibus con- iunxerunt, vites propages, in sulcos susum vorsum — facito uti ducas. scribendum potius est vites propages in sulcos: susum vorsum, quod eius facere poteris, vitis facito uti ducas. vites primum in sulcos propagandae, deinde sursum versus, quod eius fieri potest, ducendae sunt. propagatio vitium in sulcos accuratius describitur postea c. 33 et apud PHnium XVII 167 sqq. susum vorsum in archetypo etiam 33, 1 scriptum erat et 61, 1. 157, 15 susum, non sursum, 162, 1 deosum, sed 22, 2 deorsom et 38, 3 deorsum, 156, 4 deoritum versus, h. e. deorsum versus. in reliquis huius generis vocabulis de scriptura codicis haec notavi, 53. 95, 1. 105, 1. 114, 1. 117 seorsum, 115, 2 seorsus, quod Merula correxit, 43, 2 quoquo versus^ 22, 4. 46, 1 quoquo vor- sum et 15, 1. 19, 1 135, 6 quoquo versum, 43^ 1 controversus, 18, 3 exadversum, 144, 1 adversus ea, 144, 4 adversum ea,
2 Vites bene nodentur per omnes ramos diligenter caueto ne uitem praecipites et ne nimium praestringas] Utrum praestringas an perstringas in archetypo scriptum fuerit, non certo constat. nam perstringas ex apographis habent c f m, neque id in principe editione a Politiano mutatum esse notavi, item editio Victorii, praestringas A b, et ab ipso Politiano hoc adscriptum esse Gesnerus adnotavit. vites hene enodentur per omnes ramos diligenter Pontedera apud Gesnerum et antiq. p. 47, h. e. Witis ut per omnes ramos truncosque pampinariis palmitibus ac furunculis enodetur, dihgenter curandum est, nequis inter- natus oculus, in quem humores a capite evocentur, relinquatur'. vites hene ponantur per omnes ramos, diligenter caveto ne nimium praecipites et ne vitem praestringas Schneiderus con- iecit. nodari vites videntur dici, quae habent nodos vel gemmas, unde nasci possint palmites ad uvas ferendas utiles: 33, 1 vitem hene nodatam deligato. nam ita ibi in manu scriptis libris
62 COMMENT. IN CATONIS
legitur, enodatam ex principe editione receptum erat. quamquam verbum nodare hac significatione ab aliis dictum non invenio. sed nodos de vitibus dixit Cato c. 47 \iM V nodos veteres liabehit^ tum ad arhorem ponitOy item Plinius XVII 157 quae raros hahet nodos infecunda iudicatur; densitas gemmarum feriilitatis indi- cium est. gemmas de eadem re dixit Cato 49, 1 hinas gemmas ne amplius relinquito. praecipitare de vitibus, cum palmites ex ramis arborum dependent, saepius dixit Columella, V 6, 33 nisi extremis ramis aut si vitis arboris cacumen superavit, praecipi- tari palmitem non oportet. quodsi tamen id genus colis propter fructum summittere quis velit, palmitem intorqueat, deinde ita alliget et praecipitet. nam et post eum locum, quem intorseris, laetam materiam citahit et praecipitata minus virium in se traliet, quamvis fructu exuheret. itaque de vitibus hoc praecipitur, curan- dum esse ut nodos bene habeant, deinde, dum ad arbores alli- gantur, per omnes arborum ramos cavendum ne praecipitando, h. e. proiciendo in ramos vel praestringendo, corrumpantur.
Sicubi opus erit de arbore deiciantur uti in terram deprimantur] Deiiciantur et in terram deprimantur Merula et deinde rehqui editores. uti in terram deprimantur ex archetypo restitui. deiciuntur vites ab arboribus ut in terram deprimantur et radices agant. idem praecipitur 33, 2 et in traducibus vitibus faciendis apud Cokmiellam V 6, 30 nonnumquam etiam, cum arho- rem totam vitis conprehendere nequit, ex usu fuit partem aliquam eius deflexam terrae immergere et rui^sus ad eandem arhorem duas vel tres propagines exciiare, quo plurihus vitihus circum- venta celerius vestiatur.
XXXIII 1 Quam altissimam uineam facito sqq.] Catonis praecepta de vineis una cum aHis, quae postea c. 41 et 49 scripta sunt, Plinius XVII 195 repetivit, Cato de omni cultura viiium ita praecepit, "^ quam altissimam vineam facito alligatoque recte, dum ne nimium constringas. lioc modo eam curato, capita vitium per sementim ahlaqueato. vineam putatam {capita vitium puiata vel putatam codices) circumfodito, arare incipito, ultro citroque sulcos perpetuos ducito. vites teneras quam primum propagaio, sic occato {jpropagato cato codices), veteres quam minimum castrato, potius si opus erit, deicito hiennioque post praecidito. viiem novellam resecari tum erit tempus, uhi
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 32—33 63
valebit. si vinea ah vile calvata erit, sidcos interponito ihique vivam radicem serito. umhram a sulcis removeto crehroque fodito. in vinea vetere serito ocinum, si macra erit: quod granum capit ne serito: (capit inserito codices) et circum capita addito stercus, paleas, vinaceas aliquid liorumce. uhi vinea frondere coeperit, pampinato. vineas novellas alligato crehro, ne caulis praefringatur et quae iam in perticam ihit (iuit non- nnlli codices), eius pampinos teneros alligato I^iter porrigitoque uhi recie stent. uhi uva varia (uua uallaria codices) /ie?^i coeperit, vites suhligato. (c. 41) vitis insitio una est per ver, altera cum uva floret. ea optima est. (c. 49) vineam veterem si in alium locum transferre voles, dumtaxat hracchium crassam licehit. primum deputato, hinas gemmas ne amplius relinquito. ex radicihus hene exfodito et cave ne radices saucies {cave radices ne saucies plurimi codices). ita uti fuerit, ponito in scrohe aut in sulco operitoque et hene occulcato, eodemque modo vineam statuito, alligato flexaioque, uti fuerit, crehroque fodito '.
2 Vites teneras quam primum propagato sic occato] Sed occato Merula, omisit lucundus. ^Vites teneras quam primum propagato, sic occato: Postrema duo verba in omnibus a me antiquis libris inventa restitui, neque tamen ea apud Plinium illo loco leguntur' Victorius. propagato cato codices Plinii L c, propagato editiones, propagaio sic occato ex Catone Silligius restituit. post arationem in sulcis tenerae vites quam primum seruntur, deinde vitibus hoc modo propagatis vinea occatur. de occatione vinearum Columella XI 2, 60 scribit haec, frigidiorihus regionihus pulverationem faciunt, quam vocant rustici occationem, cum omnis glaeha in vineis refringitur et solvitur in pulverem.
Vitem nouellam resicari] Resicari PoHtianus ex codice adnotavit et c. 47 resicato, item c. 42 exicaveris scriptum est, sed 114, 1 circum secato.
3 Si uinea a uite calua erit sulcos interponito il)i- que uiueradicem serito] Ah vite calvata et deinde vivain radicem Plinius 1. c. inde calvata in Catonis editiones ante Victo- rium receptum erat. ^Si vinea a vite calva erit: Calva in nostris antiquis legimus' Victorius. deinde viveradicem, pro quo vivira- dicem adhuc in editionibus erat, ex codicum scriptura recepi. idem in libris manu scriptis Plinii XVII 169 sqq. scriptum est saepius.
64 COMMENT. IN CATONIS
Umbram ab siilcis remoiietoj Ab sulcis editio princeps a Poliliano non correcta, a sulcis apographa et codices Plinii. ab ante litteram s scriptiim est 14, 1. 18, 1. 22, 1 ab solOy 18; 3 ab stipite, ante alias consonantes 19, 1 ab cardine, 150, 2 ab coactore, 14, 3 ab domino, 22, 1 ab labris, 161, 3 ab radice, 133, 1 ab terra, ubi abs terra scribendum est, quod legitur 37, 4 et c. 51. pauciora in hoc libro sunt exempla brevioris formae, c. 51 (P capite et 133, 2 a capitibus, 65, 1 a foliis, c. 105 a mari, 33^ 3 a vite.
Addito stercus paleas uinaceas aliquid horum] Vina- ceas aut aliquid horum edita ante Victorium exemplaria. vina- ceae sunt folliculi acinorum post pressuram relicti cum ipsis granis: CoUuti. XII 45, 3 vinaceae condensantur in Sangermanensi codice, gioss. latino-graec. v. II p. 30, 6 Vinaciae yCyaQta^ et singulari numero Colum. de arbor. 4, 5 vinaceae heminam, Pallad. I 27 vinaceae cibOj III 9, 14 vinaceam stercori mixtam. saepius neutro genere pluraliter Varr. r. r. II 2, 19 folia ficulnea et palea, vinacea, furfures, II 4, 16 dari solent vinacea, Colum. XII 45, 2 ut intercalcari possint vinacea, gloss. latino-graec. v. II p. 208, 51 et V. III p. 27, 11 Vinacia ars^fpvXa^ singulari numero v. II p. 437, 6 Zxi^cpvkov vinacium vinacia, haec hrisa, v. III p. 265, 14 rCyaQxov vinacium. masculino genere apud Catonem 10, 4. 11, 1. 25. 147 vinaceos; 54, 1; 3 vinaceorum et 7, 2. 143, 3 in vinaceis. ceterum ut vinaceos vel vinaceas plurali numero tantum dixit, ita paleas 14, 3. 37, 2. 54, 2. 92. 128, non paleam et stramenta 5, 7. 37, 2. 40, 4. 54, 2. 93 bis. 151, 4. 161, 2, non stramentum.
4 Vineas nouellas alligato crebro ne caules prae- fringantur et quae iam in perticam ibit eius pampinos teneros alligato leuiter corrigitoque uti recte spectent] Ne caulis praefringatur et deinde alligato leuiter porrigitoque uhi recte stent codices Plinii I. c. et quae iam vitis in perticam ibit, eius pampinos teneros alligato leniter sqq. Merula. in his verum est alligato leniter, non leviter. oppositum enim est ei, quod postea de salicto vel viminibus praecipitur, arte, alligato. sed in his vocabulis saepe vel librarii vel editores peccaverunt: c. 110 testam demittito in dolium infimum leniter, 112, 2 trans- fundito in alterum dolium puriter et leniter, 151, 4 aquam in-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 33-34 65
rigato leniter in areas, ib. gerito inditoque leniter. item de igne et de coquendo saepe, c. 69 lenihus lignis facilo calescat, 16 coquito leniter, 95, 1 igni leni coquito, 107, 1 coquas sar- mentis et leni flamma, ubi leui flamma in archetypo scriptum erat, 113 eo prunam lenem indito: cf. Varr. r. r. I 64 decocunt in alienis leni igni. — corrigito de aedificando torculario dictum est 18, 9, eas catenas cum orbi clavis ferreis corrigito, h. e. configito et in rectam partem convertito. itaque de vineis hoc praecipitnr, pampinos viiium teneros leniter esse alUgandos et ita erigendos, ut recta parle caehim spectent. similiter Columella V 9, 3 de taleis olearum, quae recta parte caelum spectantes serunlur, dicit, taleae deinde sesquipedales serra praecidantur atque illae plagae utraque parte falce leventur et ruhrica notentur, utj sic quem ad modum in arhore steterat ramus, ita pars recte et cacumine caelum spectans deponatur. nam si inversa mer- gatur^ difflculter conprehendit.
Pampinato uvasque expellito] Expedito coniecit Pon- tedera p. 48, quod Schneiderus probavit. rem explicavit Schnei- derus, "^explicato ad solem, quo facilius percoquantur'. sed hoc ipsum recte dicitur expellito. protruduntur enim uvae, cum foliis et pampinis nudantur: Plaut. Bacch. 965 item ego dolis me illo expuU e periclo, ubi item editores de veritate scripturae dubita- verunt.
5 Salictum suo tempore caedito glubito arteque alligato librum conseruato cum opus erit in uinea ex eo in aquam coicito alligato uimina unde corbulae fiant conseruato] Librum conservato, et cum opus erit in vinea, ex eo in aquam coniicito. vimina sqq, Merula. glubito; librum conservato, cum opus erit in vinea, in aquam coniicito, ex eo alligato. vimina sqq. Schneiderus coniecit, quoniam inepte salic- tum alligari diceretur, ut vitis. immo de viminibus ex salicto decisis et de libro ex illis detracto haec praecipiuntur: vimina arte alliganda et conservanda sunt, ut ex iis corbulae fiant; liber item conservatur et, cum opus est in vinea, in aquam conicitur, ut sit quo vites alligentur. nam alligato, quod priore loco Schneiderus, posteriore Merula deleverunt, primum de viminibus in fasciculum colhgatis, postea de Vinea libro alhgata dictum est.
XXXIV 1 Ubi quisque locus frigidissimus aquo-
CaT. DK AGRl CVIiT. II. 5
66 COMMENT. IN CATONIS
sissimusqiie erit ibi primum serito] Uti quisque Gesnerus coniecit. ut et ita cum superlativo gradu scriptum est c. 131 uti quaeque gravissima et aquosissima erunt, ita postremo arato, et quam et tam saepius, 64, 2 quam citissime conficies, tam maxime expediet, ib. oleum quam diutissime in amurca et in fracihus erit, tam deterrimum /ietj 6b, 1 quam acerhissima olea oleum facies, tam oleum optimum erit, 157, 8 quam plurimum ederit, tam citissime sanus fiet, item Paul. exc. Fest. p. 369, 9 Cato veter- nosum hydropicum intellegi voluit, cum ait "^veternosus quam plurimum bibit, tam maxime sitit^. ad horum exempla adverbia uhi et ihi copulata et cum superlativis posita sunt. uhi autem similiter de regione agri scriptum est 6, 1 uhi ager crassus et laetus est sine arhorihus, eum agrum frumentarium esse oportet. Catonis praecepia minus accurate expressa et cum aliis praeceptis ex c. 6 petitis coniuncta dedit Plinius XVIII 163, igitur Catonis Jiaec sententia est, in agro crasso et laeto frumentum seri, si vero nehulosus sit idem^ raphanos milium panicum. in frigido aquoso prius serendum, postea in calido, in solo autem ruh?i- coso vel pullo vel harenoso, si non sit aquosum, lupinum, in creta et ruhrica et aquosiore agro adoreum, in sicco et non herhoso nec umhroso triticum, in solo valido faham, viciam vero quam minime aquoso herhidoque, siliginem et triticum in loco aperto edito, qui sole quam diutissime torreatur, lentem in rudecto (Jn frutecto codices) et i^uhricoso, qui non sit herhidus, hordeum in novali et in arvo, quod restihile possit fieri, trimestre, uhi sementem maturam facere non possit et cuius crassitudo sit restihilis.
2 Terra pulla materina rudecta harenosa item quae aquosa non erit ibi lupinum bonum fiet] Atterina rudeta edita ante Victorium exemplaria. materina rudecta Plinius 1. c. omisit; in iis quae 35, 1 de lente serenda scripta sunt frutecto pro rudecto est in codicibus Plinii. materinam terram Turnebus advers. 21, 25 interpretatur ^duram solidam et prope ligneam', reclius Gesnerus in indice ^synonyma videntur materina et rudeta, ubi fuit materies et rudus aedificiorum'. tenerrima vel macerrima pro materina scribendum coniecit Schneiderus. rudecla terra appellatur 35, 1 in rudecto et ruh?icoso loco et 131 quae rudecta harenosaque e?'unt.
In creta et uligine et rubrica et ager qui aquosus
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 34- 35 G7
e r i t s e m e n a d o r e u m p o l i s s i m ii m s e r i 1 0] ^/ agro qui aquosus erit ex codice Mediceo m dedit hicundus, quem deinde reliqui editores secuti sunt. pro hoc et qui ager aquosus erit scripsi ad exemplum eorum quae sequuntur quae loca sicca et non herhosa erunl, aperta ah umhra, ihi triticum setito; item 35^ 2 hordeum, qiii locus novus erit — serito. nam ita cum relativo pronomine nominativo casu coniunguntur nomina, ubi in subiecta sententia, ad quam ea referuntur, modo additum est adverbium ihij modo omissum^ 6, 2 qui ager frigidior et macrior erit^ ihi oleam licinianam seri oportet, ib. 4 qui locus vino optimus dicetur esse et ostentus soli, aminnium minusculum — conserito. qui locus crassior erit aut nehulosior, ihi aminnium maius — serito, 105, 1 qui ager longe a mari aherit, ihi vinum graecum sic facilo. similiter cum adverbio inde, 42 quod genus aut ficum aut oleam esse voles, inde lihrum scalpro eximito^ 64, 2 olea quae diu fuerit in terra aut in tahulato, inde olei minus fiet. XXXV 2 Trimestrem quo in loco sementim maturam facere non potueris et qui locus restibilis crassitudine fieri poterit seri oportet] Trimestrem fructum interpretatur Gesnerus, sationem Schneiderus. trimestre scribendum esse, quod Plinius legit; vidit Pontedera p. 48. est autem genus tritici, quod vere seritur: Cohim, II 6, 1 tritici genera conplura cognovimus. verum ex iis maxime serendum est quod rohus dicitur, quoniam et pondere et nitore praestat. secunda condicio est hahenda siliginis, cuius species in pane praecipua pondere deficitur. tertium erit trimeiistre, cuius usus agricolis gratissimus. nam uhi propter aquas aliamve causam matura satio est omissa^ prae- sidium ah hoc petitur. ib. 4, 9 colies pinguis soli peracta satione trimestrium mense Martio, si vero tepor caeli siccitasque regionis suadehit, Fehruario statim proscindendi sunt. XI 2, 20 tri- menstrium quoque satio non est aliena huic tempori. ipsas sationes trimestres Columella XII 4, 1 dixit, incipiemus a verno tempore, quoniam fere maturis atque trimenstrihus consummatis sationihus vacua tempora iam contingunt ad ea exequenda quae deinceps docehimus. — neutra adiectivorum numero singulari etiam praeter id genus, quod supra c. 24 notavi, non addito sub- stantivo nomine a Catone saepe usurpata sunt: b, 1 alieno manum ahstineat, 18, 7 calce harenato, 37, 4 intermestri lunaque dimi-
68 COMMENT. IX CATONIS
diata, 54, 5 viride cum edunt, 93 urnam conmixti, 133, 3 uhi Mmum erit, 137 pro indiviso, 146, 3 aequom solvito, 156, 3 ponito pocillum in sereno, 160 ad luxum aut ad fracturam alliga, 161, 1 cavum terra operito, 50, 2 et 131 verno arare incipito et 54, 3 libi verno dare coeperis, 55 et 112, 2 suJ) dio, sed 95, 2 sul) dio caelo,
Rapinam et coles rapicii unde fiant et raphanum in loco stercorato bene aut in loco crasso serito] Rapinam, coles rapicii unde fiant scribendum esse Schneiderus coniecit, ut ex rapina coles rapicii fieri dicerentur. rapinam serendam esse Cato 5, 8 praecipit, rapa et raphanos 6, 1. rapinas autem de sationibus raporiim vel de locis in quibus rapa seruntur dicit Cohimella XI 2, 91 nam et napinae itemque rapinae siccaneis locis per hos dies fiunt. sed quoniam rapinae non propter caules raporum, sed propter ipsa rapa fiunt, Cato aUiid genus seminis, ex quo coles rapicii fiant, addit; hoc semen rapicium dicitur 134, 1.
XXXVII 1 Quae mala in segete sint si cariosam terram tracies cicer quod uellitur et quod salsum est eo malum est] Si cariosam in terram iacies cicer, quod vellitur salsum est et malum Merula, Cariosam terram faciet, si iacics cicer, et quia vellitur, salsum est lucundus. ^Si cariosam terram tractes: Multa hic restituimus, quae omnia e veteribus Ubris accepta sunt. in extrema tantum voce parvum vitium erat, Tracies enim habebant, emendavimus, ut puto, apte Tractes: eodem enim modo hic peccaverat librarius, ut supra (c. 27), cum pro Vervacto Vervacio scripserat' Victorius. idem postea, ubi multa ab antiquissimis editoribus corrupta erant, archetypi lectionem restituit. quae mala in segete sint pro inscriptione ab editoribus posita erant, sed in manu scriptis libris haec post rubricam repetita sunt. in textum verborum ea recipienda esse Popma et Schneiderus monuerunt. Catonis praecepta non plane accurate et mutato vetere ordine Plinius XVII 55 expressit, quae sic, ut in codicibus leguntur, adscribam, Cato ^stercus unde faciat, stra- menta lupinum, paleas, fahalia ac frondis ilignea quernea. ex segete evellito ehulum, cicutam et circum salicta lierham actam idvamque. eam suhsternito ovihusque frondem putidam. vinea si macraverit, sarmenta sua comhurito et indidem inarato\ idemque (c. 30) ""uhi saturus eris frumentum, oves ihi delectato^.
DE AGllI CVLTVllA LIBRVM C. 36 — 37 69
nec non et saiis quibusdam ipsis pasci terram dicit. segetcm stercorant fruges, lupinum, faha, vicia^ sicul e contrario cicer, quia vellitur et quia salsum est, hordeum, faenum graecum, ervum, haec omnia segetem exurunt et omnia quae velluntur. nucleos in segetem ne indideris'.
Haec omnia segetem exsiigiint] Exsugunt Politianus, non esugunt, ut Gesnerus adnotavit, item editio Victorii. exurunt e Plinio dederat lucundus. eodem verbo de segetibus Varro r. r. II 7, 11 usus est, segetes exuctiores.
Nucleos in segetem ne indideris quae segetem ster- corent fruges lupinum faba uicia] Nucleos in segetem ne indideris, qui suffocant fruges. lupinum sqq. Merula. quae segetem stercorent fruges Victorius restituit, sed loco inscriptionis posuit. quae segetem stercorant fruges, lupinum, faha, vicia Schneiderus.
2 Stercus unde facias stramenta lupinum paleas fabalia acus frondem iligneam querneam] Aceris frondem Merula. ^Aceris frondem iligneam: Sic erat in omnibus typis excusis. in vetustis legimus Acus frondem iligneam querneam. apud Plinium^ qui haec Catonis praecepta de stercore refert, Ac frondes iligneas querneasque. veriorem tamen putamus esse Catonis librorum lectionem et Acus non Aceris legi debere credi- mus, ut levissimas paleas, non frondem arboris aceris significet' Victorius. fahalium acus Schneiderus coniecit coll. 54, 2 paleas triticeas et hordeaceas, acus fahaginum. sed in frumentis Varro r. r. I 52, 2 acus una cum palea dixit, ita fit ut quod levissimum est in eo atque appellatur acus ac palea evannatur.
Ex segeti uellito ebulum] Ex segeie evellito Plinius I. c: apud Catonem primus, ut videtur, Gesnerus ex segete vellito restituit.
3 Viti si macra erit sarmenta sua concidito] Vinea si macra erit editiones ante Victorium ex Plinio. vitis ex Mediceo codice Politianus adnotavit.
Per hiemem ' lucurabartione haec facito] Lucurra- hartione A, lucura hearcione m, lucurahartione f, lucuhratione apographa recentiora et editio princeps a Politiano non correcta. in archetypo lucurahartione videtur scriptum fuisse, postea cor- rectum lucuhratione. de operibus lucubratione faciendis scribit
70 . COMMENT. IN CATONIS
Coliimella XI 2, 12 item ad lucuhrationem vespertinam palos decem vel ridicas quinque conficere totidemquc per antelucnnam lucuhrationem, ib. 90 nam multa sunt quae in lucuhratione rccte agantur.
Stercus egerito nisi intermestri luiiaque dimidiata tum ne tangas maleriem quam effodies aut praecides abs terra diebus VII proximis quibus luna plena fuerit optime eximetur] Stercus egerito: nisi in trimestri lunaque dimidiata sit: tum ne tangas. materiem quam effodies sqq. Merula, ubi nisi intermestris pro nisi in trimestri Beroaldus edidit. stercus egerito, nisi in trimestri lunaque dimidiata materiam ne tangas. materiam quam effodies sqq. lucundus. ^Nisi intermestri: Sic emendavimus ex vetustis codicibus, cum antea In trimestri perperam scriptum esset' Victorius. idem in reliquis lectionem archetypi restituit, stercus egerito, nisi intermestri lunaque dimi- diata. tum ne tangas. materiam quam effodies sqq. distinc- tionem verborum Gesnerus in hunc modum mutavit, stercus egerito. nisi intermestri, lunaque dimidiata, materiam ne tangas. materiam quam effodies sqq. post hunc Schneiderus sententiam etiam magis perturbavit, stercus egerito, nisi intermestri, lunaque dimidiata. tum ne tangas materiem^ quam effodies aut prae- cides abs terra: diehus septem proximis, quihus luna plena fuerit, optime eximetur, Catonis praecepta post ea quae supra c. 31 de eflodienda materie scripta erant Plinius XVI 194 ita rettulit, idemque mox "^nisi intermestri lunaque dimidiata ne tangas materiem. tum [tam codices, tum plurimi editores, quam May- hoffius) effodias aut praecidas ahs terra. diehus VII proximis, quihus luna plena fuerit, optime eximitur. omnino caveto 7ie quam (caveto nigram codices) materiem doles neve caedas neve tangas nisi siccam, neve gclidam neve rorulentam\ hieme igilur praeter opera supra scripta et stercus egeritur et materies cae- ditur. dc stercore autem quid praecipiatur, intellegitur ex iis quae de operibus per pluviam tempestatem faciendis scripta sunt 2, 3 stercus foras efferri^ stercilinum fieri et 39, 1 stercus in stercilinum egerito. itaque de stercilino parando haec dicuntur, non de agro stercorando, ut Schneidero visum est. neque ege- ritur stercus in agrum, sed evehitur, 5, 8 per autumnum eve- hito, 29 evehito luna silenti; egeritur ex stabulis in stercilinum.
DE AGRl CVLTVRA LIBRVM C. 37 71
intermestre autem vel intermcnstruum dicitur illud quod inter duos menses medium est: Varr. de ling. lat. VI 10 a mensibus intcTmeslris dictum, quod putahant inter piioris mensis sene- scentis extremum diem et novam lunam esse diem, quem dili- gentius Attici ivy\v xal vsav appellarunt ah eo, quod eo die potest videri extrema et prima luna; cf. Varr. r. r. I 37, 1. eum diem aptissimum esse ad materiem caedendam plurimi existima- verunt: Plin. XVI 190 infinitum refert et lunaris raiio, nec nisi a vicesima in tricesimam caedi volunt. iriter omnes vero con- venit utilissime in coitu eius sterni, quem die?n alii inlerlunii, alii silentis lunae appellant, geopon. III 1, 2 Ta5 avt^ ^rjvl (' lavovagiG)) xqyj %a TtQog OLKodo^rjv xal iQyaGiav ^vla xe^velv ^sXtjvrig iv 6vv6d(p ov^rig Tcal vith yriv. xh yaQ rij^ 6eX7Jvrjg cpag ^akaKcbtSQa xa ^vXa tcolsl. xa 6\ tots ts^vo^sva ^vla aarjTira dia^svsL. alii descrescente luna id fieri voluerunt: Colum. XI 2, 11 surculi, qui primi ftorem adferunt, statim circa idus (lanuarias) inserendi sunt, ut cerasorum, tuherum, amygda- lorum persicorumque. ridicis vel etiam palis conficiendis ido- neum tempus est, nec minus in aedificia succidere arhorem con- venit. sed utraque melius fiunt luna decrescente ah XX usque in XXX, quoniam omnis materia sic caesa iudicatur carie non infestari. itaque apud Catonem lectionem archetypi retinui, sed tum post dimidiata inepte additum delevi, stercus egerito. nisi intermestri lunaque dimidiata ne tangas materiem. quam effodies aut praecides ahs terra, diehus VII proximiSy quihus luna plena fuerit, optime eximetur. olim ut consuetam in huius modi prae- ceptis formam restituerem, caveto ne tangas scribendum con- ieceram. de ne cum coniunctivo modo praesentis in praeceptis posito accurate disputavit C. F. W. Muellerus observ. crit. in script. laL pros. Landsbergae a. 1865 p. 5, et cum a Catone hoc dicendi genus alienum esse iudicaret, verba sic, ut olim in Gesneri edi- tione legebantur, cum iis quae sequuntur in unum enuntiatum copulari voluit, nisi intermestri lunaque dimidiata materiam ne tangas, materiam quam effodies — optime eximetur, h. e. ne intempestive tangatur materies, sciendum est materiem septem diebus post plenam lunam optime eximi. sed hanc verborum compositionem ad ea quae hoc loco de materie praecipiuntur aptam non esse facile appareL coniunctivum autem praesentis
72 COMMENT. IN CATONIS
temporis cum nc ab antiqiio sermone minime alienum esse constat. in Catonis libro praeter hunc locum semel scriptum inveni 61, 1 sulco vario ?ie ares. coniunctivus perfecti legitur in his, 4 fa- miliam ne siveris peccare, 113, 2 ne plus quadriennixim in sole siveris, 37, 1 nucleos in segetem ne indideris, 93 ad eas stramenta ne addideris, 158, 2 oleum ne addideris, 45, 2 palo prius locum ne feceris, 161, 2 ne ante sarueris. imperativus in secunda persona praecedente eadem forma in adfirmativa sententia legitur 33, 3 in vinea vetere serito ocinum, si macra erit, quod granum capiat ne serito.
5 Frumenta facebis sarias] Frumenta his face sa?^?ias Merula, ffnimenta face bis sa?^rias Victorius. f?ni??ienta face uti sarias olim scribendum conieci, quoniam bis sarienda frumenta non recte videbantur in operibus hibernis poni. segetes autum- nales lanuario mense sariendas esse Cokimella XI 2, 8 docet, eodemque mense ante kale?idas Fehrua?Has sa?ne?\dae segetes autumnales. de iterata sartione idem scribit II 12, 1 t?Htici ?nodii quattuor vel quinque l)uhulco?^um operas occupant quattuor, oc- catoris una?n, sartoris duas p?^imum, etunam, cum iterum sariuntur. — face praeterea in archetypo scriptum erat 5, 7 co?ificias face, et 32, 1 face incipias, sed 23, 1. 31, 1. 161, 4 fac.
De uinea et arboribus putatis sarmenta degere et fascinam facere et uitis et ligna in caminum ficulna et codicillos domino in aceruum compone] De vinea et arhori- hus putatis sarmenta deterge, fiscinam face et vites et ligna in cami?iu?n co?igere, ficulna et codicillos do??iino i?i acervu?n com- ponito edila ante Victorium exemplaria. ^Sarmenta degere et fis- cinam facere: Vetus haec est lectio, quam probamus. Degere cum plures significationes habeat, valet etiam Detrahere, quemadmodum testimonio Nonii [p. 278, 20] cognoscimus et auctoritate Plauli [Epid. 65], qui ab eo adducitur' Victorius. deinde componeto idem edidit manifesto errore, quem reliqui editores repetiverunt: volebat enim compone, quod in libris suis invenerat. degere autem imperativo modo dictum esse, non infinitivo, ut Victorio yisum erat, Popma animadvertit: Plaut. Menaechm. 740 tuae de- geris amicae^ ib. 804 ??iea o?mame?ita cla?n ad meretrices degeritj Truc. 113 huc hona mea degessi. fascina?n ex codice PoHtiani et face ex antiquissimis editionibus Schneiderus restituit, qui recte
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 37— 38 73
moniiit non de fiscinis haec praescribi, sed fascinam a lasce dictam esse^ quamquam ab aliis id vocabulum usurpatum non est. itaque per hiemem ex vineis et arbustis post putationem sarmenta de- gerenda sunt: ex his fascina facienda est, vites autem et ligna ficulnea et codicilli in usum domini in acervum conponenda sunt, de vinea et arborihus putatis sarmenta degere et fascinam face et vitis et ligna in caminum ficulna et codicillos domino in acer- vum conpone. simiHter 50, 2 uM vineam deputaveris, acervum lignorum virgarumque facito.
XXXVIII 1 Fornacemque bene struito facito fortax totam fornacem infimam com^\e,cXdiiw.T^Fornacembene strui facitO; foras totam fornacem infimam complectatur Merula, for- nacem hene struito farcitoque foras, ut totam fornacem infimam complectatur lucundus. ^Facito fortax totam fornacem etc: Haec est antiqua lectio, quam hic reposuimus. communem enim in- anem commenticiamque putavimus. illius enim in manu scriptis codicibus vestigium nullum' Victorius. dicitur autem fortax ap- paratus quidam in ima fornace factus, in quo lapides ponuntur, ut subiecto igne coquantur, nomine a graeco vocabulo (po^ta^ ducto. Hesychii glossam xaQQh^^ Ud^og 6 xcctcj nd^a^svog iv Tc5 Ljcva iv totg iiEtaXXsv^tv Turnebus advers. 11, 13 adposuit.
2 Si duobus praefurnis coques] Praefurnis in arche- typo scriptum erat et 64, 2 modis pro modiis, quod correxi.
Lapidem bonum in fornacem quam candidissimum quam minime varium indito] Quam diutissimum Merula, quam durissimum lucundus, quam durissimum quam candidissimum Angelius. archetypi lectionern quam candidissimum Victorius restituit, Plin. XXXVI 174 calcem e vario lapide Cato censorius inprohat, ex alho melior.
3 Si parum altam fornacem habebis ubi facias lateres summam statuito aut cementis cum luto summam extrin- s e c u s 0 b I i n i t o] TJhi facies lateres m. si parum altam fornacem hahehis, uhi facies lateres, summum statuito aut cementi summam cum luto extrinsecus ohlinito Merula. summam statuito Politianus cum apographis: nam falso Gesnerus summum Politiano tribuit. deinde summam extrinsecus omnia apographa: errori Politiani tribuendum est, quod in corrigenda lectione principis editionis summamq. ante extrinsecus ex codice adnotavit. item errori tribuo,
74 COMMENT. IN CATONIS
quod Victorius summum exirinsecus edidit. si parum altam for- nacem hahehis, ubi facies, laterihus summam struito aut cementis summam cum luto extrinsecus ohlinito lucundus. latere Turnebus 1. c. coniecit, recte, opinor, ut scribendum sit si parum altam fornacem hahehis uhi facias, latere summam statuito sqq. nam non de lateribus coquendis haec dicuntur, sed de calce ex lapide coquenda. itaque si propter naturam loci fornax parum alta fa- cienda est, curandum est ut summa pars latere, h. e. opere latericio, erigatur vel caementis cum Uito extrinsecus oblinatur. statuere dictum est de torculario 18, 3 arhores uhi statueSj ib. 4 arhores pedicino in lapicle statuito, ib. 5 silicem — statuito et stipitem statuitOj de trapeto 22, 1 lihrator uti statuatur, item 49, 2 vineam statuito, 156, 2 oUain statuiio.
4 Hoc signi erit ubi calx cocta erit summos lapides coactos esse oportebit item infimi lapides cocti cadent et flamma minus fumosa exibit] lie?n infimi lapides cocti cadent parum considerate Eussnerus p. 306 tamquam glossema deleri voluit. nam tria sunt signa, quibus coctam esse calcem appareat, primum quod summi lapides cocti sunt, aherum quod infimi lapides cadunt, tertium quod flamma minus fumosa exit. similiter 88, 2 id signi erit.
Quae tibi usioni supererunt] Ustioni edita ante Victo- rium exemplaria. ^Usioni supererunt: Ita legi debet, non Uslioni, atque ita est in antiquis codicibus' Victorius.
XXXIX 1 Dolia plumbo uincito uel materie quernea uirisicca alligato] Corruptam librorum scripturam frustra emen- dare studuerunt editores. viridi colligato coniecit Turnebus ad- vers. 11, 13, vel ridica alligato Pontedera p. 52, viticina alligato Uottboellius. hene sicca alligato scribendum esse conieci. nam dolia si quid vitii contraxerunt, aut plumbo adfuso firmanda sunt aut quernea materie sicca alliganda et sarcienda.
2 Inde laterculos facito coquito in fornacem eum conterito idque inducito per imbrem in uillam quaerito quid fieri possit] Eum omiserat Merula, ex archetypo addidit Victorius, item Politianus, non tum, ut Gesnerus adnotavit. co- quito in fornace scripsi, itemque postea in villa quaerito ex editione Basileensi a. 1521 recepi. nam nimiam licentiam olim editores Catoni tribuerunt, cum m praepositionem sine discrimine
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 38 — 40 75
et cum accusativo et cum ablativo casu ab eo positum esse putarent, quod nunc grammatici ex consuetudine vulgaris sermonis relictum esse existimare solent. exempla eius neglegentiae cx inscriptionibus et ex scriptoribus nuper Schoendoerfferus de genuina Cat. de agri c. libri forma p. olsqq. composuit. sed in Catonis libro praeter ea quae supra posita sunt corrupta esse puto haec, 52, 1 in arborem relinquito: nam in arhore relinquito de eadem re recte scriptum est 133, 3; et 157, 1 quae vocatur septem hona in commixturam, ubi quae vocantur septem hona in commixtura scribendum esse conieci; et 88, 2 eam muriam in lahella vel in patinas in sole ponito, quae sine verbo dici non poterant, sed legendum est eam muriam in lahella vel in patinas cli/fun- dito, in sole ponito. his igitur omissis, quae vitio librariorum potius quam neglegentiae scriptoris tribuenda esse puto, restant haec, in quibus propter notionem directionis in aliquam partem quae inest accusativus casus positus est, 21, 3 qua fini in modi- olos erit, 20, 2 ?nodiolos in orhis oleagineos ex orcite olea facito, 135, 6 foramen in orhis semipedem quoquo versum facito, 141, 4 si minus in omnis litahit, et non addito verbo 136 in pistrinum, 150, 1 in fructum. de verbis cum in praepositione coniunctis dixi infra 52, 2. praeterea in pronomine eum singulari numero post pluralem laterculos posito editores offenderunt; eos scriben- dum esse olim conieci. a Varrone eam numerorum mutationem in pronominibus saepius admissam esse notavi Varr. r. r. I 34, 4. ex Catonis libro huc pertinent haec, 9 salicta — et id videto uti aut domino opus siet aut ut vendere possit. prata inrigiva, si aquam hahehiSj id potissimum facito. quamquam in neutro genere id minorem offensionem habere quam in masculino apparet, cum non una res ex iis quae dictae erant significatur, sed illud quod ex iis efficitur, cuius generis exempla c. 25 composui. in nominibus eadem numerorum mutatio facta est 43, 1 sulcos — altos pedes quattuor, infimum latum p. I et palmum: eos lapide consternito, in verbis 3, 6 trochileas graecanicas hinis funihus sparteis ducunt — ; si rotas voles facere, tardius ducetur, 22, 4 ii emuntur — tantidem Pompeis emitur, 51 eos in terram deprimito extollitoque pinmorem partem, uti radicem capiat.
XL 1 Per uer haec fieri oportet sulcos et scrobes fieri seminariis uitiariis locum uerti uites pro-
76 COMMEXT. IN CATONIS
pagari] Scrobes et siilcos ad arbores et uites serendas mense Martio fieri iubet Columella XI 2, 21 scrobes omnis generis, quos eris autumno consiturus, hoc tempore fieri oportehit. de semi- nariis eodem tempore faciendis scribit idem ib. 30 nonnuUi hoc optimum tempus esse seminariis instituendis dixei^unt. accuratius de seminariis et vitiariis Cato c. 46 et 47 praecipit et locum, ubi fiant, bipalio vertendum esse docet. itaque pravam verborum distinctionem, quae in editis inde a principe editione exemplaribus erat, sulcos et scrohes fieri seminariis: vitiariis locum verti, sic, ut Columellae et ipsius Catonis praecepta postulabant, correxi, sulcos et scrohes fieri, seminariis, vitiariis locum verti. negle- genter Pliniiis XVIII 243 praecepta Catonis una cum iis quae de iisdem rebus c. 50 et 131 scripta sunt repetivit, quae sic, ut in manu scriptis libris leguntur, adscribam, Cato verna opera sic definit, ^scrobes fieri, seminaria propagari^ in locis crassis et umidis ulmos ficos poma oleas, (c. 50) prata stercorari luna sitiente, quae rigua non erunt a flatu favonio defendit purgari (defendi et purgari MayhoffiusJ, herbas malas radicitus erui, ficos interpurgari, seminaria fieri et vetera sarciri. haec, ante- quam vinea florere incipiat', ide?nque (c. 131), ^piro florente arare incipiat macra harenosaque. postea uti quaeque gravissima et aquosissima ita postremo arato\
Ficos oleas mala pira uites inseri oportet luna si- lenti] Catonis praecepta de insitione cum iis quae c. 41 scripta sunt Plinius XVII 111 composuit, Cato argiUae vel cretae hare- nam fimumque bubulum admiscet atque ita usque ad lentorem subigi iubet idque interponi et circumlini. ex iis quae com- mentaius est facile apparet iUa aetate inter Ugnum et corticem nec aUo modo inserere soUtos aut uUra UUitudinem duum digi- t07^um calamos demittere (dimittere codices/ inseri autem prae- cipit pira ac maUi per ver et post solstitium diebus L posi vindemiam, oleas autem et ficos per ver tantum luna sitienie, hoc est sicca^ praeterea post meridiem ac sine vento austro. mirum quod non conientus insiium munisse, ut dictum est, ei caespite ab imbre frigoribusque protexisse ac moUibus bifidorum viminum fasces (fascibus vel fasciis editores^ Ungua bubula (herbae id genus est) insuper obtegi iubet eamque inUgari oper- tam sirameniis.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 40 77
3 Siirculum praeacutum inter librum et stirpem artito primoris digitos II] Surculum aridum praeacutum lu- cundus et deinde reliqui editores. ^Et stirpem arlito: Quo fre- quenter usus est Cato (41, 2; 3), hoc verbum semper in antiquo illo exemplari ita scriptum est, non Arcito, ut in excusis olim erat' Victorius. eodem verbo Novius apud JNonium p. 505, 31 usus est, Artivit pro artavit: Novius Dotata ^artivit linguam in palatum, coepit laUa mgere\ idem Hetaera ^cum natust, artivit matri interfeminia fortiter^. gloss, lat. v. IV p. 311, 10 Artire constringere coniungere. simile est insipire et insipere a supando ductum, quod legitur c. 85 insipito in aulam et 90 far insipiat, Paul. exc. Fest. p. 105, 11 Insipere far in olam, iacere pullis: unde dissipare, ohsipare, ut cum ?^ustici dicunt "^ohsipa pullis escam\ Fest. p. 310, 23 Supat . . . disicit . . . insipit . . . inicit far in ollam, Paul. exc. p. 311, 6 Supat iacit, unde dissipat disicit et ohsipat ohicit et insipat, lioc est inicit, Pompon. Bonon. fragm. V. 50 Rib. apud Nonium p. 503, 31 ligna insipite et v. 86 apud Nonium p. 39, 13 partem ^nsipui. ex eodem genere est 105, 1 huUahit, ubi in editis ante Victorium exemplaribus ehuUihit le- gebatur, item haec, quae Loewius prodrom. gloss. p. 344 ex glossariis indicavit, indupedare et propedare impedire, impetrire et impetrare, navire et navare.
Surcuhim aridum quem artiueris eximito] Artiueris omnia apographa, ariueris Politianus minus accurate correcta lectione principis editionis acueris. artiveras editio Victorii, ar- civeras lucundus ediderat.
4 Luto depsto stirpem oblinito digitos crassum tres] Bepsto Victorius. deinde crasso lucundus, crassos Victorius, crassum ex manu scriptis Hbris et antiquissimis editionibus Schneiderus auctore Pontedera p. 53 restituit. sed inepte illi hoc de caespile, cuius Plinius 1. c. in insitionibus arborum men- tionem fecit, dici et id nomen apud Catonem vitio librariorum omissum esse existimaverunt. caespitem enim Phnius non a Catone, sed ab aliis ad insita protegenda adhiberi scribit. Cato autem stirpem mascuUno genere dixit, stirpem praecisum circumUgato, non feminino. itaque stirps, in quam surcuhis inmittitur, luto depsto oblinitur ita, ut tres digitos crassa fiat.
Insuper lingua bubula obtegito si pluat ne aqua in
78 COMMENT. m CATONIS
librum permanet eam linguam insupcr librum alligato ne cadat] Lih^o alligato scribendum esse post Pontederam apte coniecit Schneiderus. nam hoc praecipitur, stirpem arboris post insitionem luto oblinendam^ deinde Hngua bubula, quod est genus lierbae, obtegendam esse, ne aqua pkivia per kitum in librum vel corticem arboris permanet, ipsam linguam bubulam, ne cadat, in- super libro alligandam esse. pravo iudicio usus est Schneiderus, cum scripturam librorum lihrum alligato in eandem sententiam converti posse adnotaret ita, ut insuper loco praepositionis, quae post casum nominis posita esset, haberetur, h. e. ^super eani linguam alHgato librum'. nam alligari dicitur res, quae adposito vinculo munitur, non illud ipsum, quo quid circum ligalur; diverso modo cum adverbio eo, 157, 14 eo calamum alligato, et cum praepositione ad, c. 160 id manu prehende et dextera sinistra praecide, ad luxum aut ad fracturam alliga. insuper autem cum accusativo casu dictum est 18, 5 insuper arbores stipitesque trahem planam inponito, ib. 6 trabes quae insuper arbores stipites stant, 21, 4 insuper foramen librariwn ferreum indito; saepius pro adverbio, 76, 4 pruna insuper et circum operito, 114, 1. 115,2 terram insuper inicito, 160 ferrum insuper iactato, 162,1 alteram insuper ponito, ib. 2 sale insuper obrue, et mutata signi- ficatione 158, 2 si voles insuper vinum Coum mixtum bibere.
Ne gelus noceat] Neu gelu noceat edita ante Victorium exemplaria. ^Ne gelus: Ita in manu scriptis codicibus legitur. virili autem genere vetustissimos hoc verbo usos esse etiam veteres grammatici testantur' Victorius. de glacie eodem modo dixit Cato Orig. II fragm. 30 lord. apud Nonium p. 208, 4 gelum crassum excidunt, eum loro conligatum auferunt.
XLI 1 Vitis insitio sqq.] Plinius XVII 198 post ea quae de vinea curanda scripta sunt c. 33 posuit haec, vitis insitio una est per ver, altera cum uva floret: ea optima est: cf. c. 33. de insitione reliquarum arborum excerpta dedit XVII 111, quae supra c. 40 adscripta sunt. deinde iterum de insitione vitis XVII 115 dedit haec, Cato vitem tribus modis inserit. praesectam findi iubet per medullam, in eam surculos exacutos, ut dictum est, addi, medullas iungi. altero, si (medullas iunci alteros codices^ inter se vites contingant, utriusque in obliquum latere contrario adraso (adrasa codices^ iunctis meduUis colligari. tertium genus
DE AGET CVLTVRA LIBRVM. C. 40—43 79
est terehrare vitem in ohliquum ad mcdullam calamosque addere longos pcdes hinos atque ita ligatum insitum intritaque inlitum operire terra calamis suhrectis.
Piroriim ac malorum insitio per uer et per solstitium dies L et per uindemiam] Pirorum ac malorum apographa et editio Victorii. errori Politiani tribuendnm est, quod lectionem principis editionis pirorum et maloruin non correxit. deinde per ver et post solstitium diebus L post vindemiam codices Plinii XVII 111. Cato autem solstitium dixit non ipsum diem, quo solstitium factum est, sed dies solstitiales.
2 Si uitis uitem continget utriusque uitem tcneram proacuito obliquo inter sese medullam cum medulla libro conligato] Si vitis vitem contingat, vitem utrinque teneram prae- acuto ohlique inter sese sqq. Merula, si vitis vitem contingat, vitis utriusque latus praeradito ohlique et inter sese sqq. lucundus ex Ph'nio. archetypi lectionem Victorius restituit; praeacuito idem in editione secunda. vitis tenera dicitur pampinus vel palmes vitis, de quo Varro r. r. I 31, 3 dicit ciuncidum enim sarmentum propter infirmitatem sterile neque ex se potest eicere vitem^ quam vocant minorem ftagellim, maiorem et iam unde uvae nascuntur palmam. — ohliquo tamquam adverbium pro ohlique dictum est: in ohliquum Plinius.
3 Artitoque ea qua terebraueris] Qua Politianus cum apographis, non quajn, ut Gesnerus adnotavit.
XLII Ficos et oleas altero modo] PHn. XVII 119 lioc genus non pridem repertum volunt qui novis moribus favent. sed etiam et apud veteres Graecos invenitur et apud Catonem, qui oleam ficumque sic inseri iussit, mensura etiam praefinita secundum reliquam diligentiam sua?n, cortices scalpro excidi quattuor digitorum longitudine et trium latitudine atque ita coag- mentari et illa sua intrita oblini (ohliii codices^, eadem ratione et in malo.
XLIII 1 Sulcos si locus aquosus erit, alveatos esse oportet latos summos pedes tres altos pedes quattuor infimum latum p. I et palmum] De sulcis seminariorum Ca- tonis sententiam, non ipsa verba rettuht Plinius XVII 81 Cato: si locus aquosus sit, latos (latus codicesj pedes ternos in faucihus imosque palmum et pedem, altitudine quattuor pedum. eos lapide
80 COMMENT. m CATONIS
consterni aui, si non sit, perticis salignis viridibus, si neque hae sint, sarmentis, iia ut in altitudine semipes detraliatur (semipede tra- haniur codices, semipes detrahatur laiius/ fauces sulcorum Plinius summam sulcorum partem dixit et imos sulcos plurali numero^ ubi infimum apud Catonem scriptum est singulari numero post plu- ralem sulcos posito. deinde ita ut in altitudine semipes detrahatur Plinius addidit propter ea quae de scrobibus apud Catonem scripta sunt, postea scrohes facito altos p. IIIS, latos p. II II.
Perticis saligneis uiridibus controuersiis conlatis] Controuersis coUatis Merula et Victorius, quoquoversus collatis lucundus. contra versis, h. e. ^quae contra vel adversus se in- vicem versae sunt' coniecit Schoettgenus; conversis inier se con- sternito Schneiderus. dubitari non debebat quin verum esset coniroversus. nam perticis saligneis viridibus sulci ita consternuntur, ut binae perticae in contrariam partem inter se conversae com- ponantur, nisi polius controversus colligatis legendum est, ut colHgari perticae in contrariam partem, non conferri vel componi dicantur. controversum ex Florentino codice Apuleii restitutum est apol. c. 15 p. 422 controversum respondeant.
2 Vitibus sulcos et propagines ne minus p. IIS quo- quo uersus facito] Propagaiiones edita ante Victorium exem- plaria ex rubrica, quae in manu scriptis Ubris praescripta est. viiihus sulcos propaginesque in indice capitulorum. propagines Schneiderus vokiit dici scrobes, quae propagandis vitibus factae essent. immo sunt ipsi surculi vitium, qui in sulcis ita ponendi sunt, ut quoquo versus ne minus pedes duos et dimidium inter se distent.
Semel in mense sulcos et circum capita oleaginea quod mensibus usque donec trimae erunt fodere oportet] Semel in mense sarrito, sulcos ei circum capiia oleagina sqq. Merula, ubi lucundus sulcos delevit. semel in mense sulcos sarrito ei circum capiia oleagina Schneiderus. scribendum polius erat semel in mense circum sulcos et capiia oleaginea — fodere oportet, h. e. semel in mense circum sulcos, in quibus propagines vitium positae sunt, et circum stirpes olearum fodere oportct omni- bus mensibus, usque donec vites et oleae trimae erunt. simih abundantia dictum est 88, 1 id aliquoiiens in die cotidie faciio et similiter 104, 1 misceio ter in die dies quinque continuos. —
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 43 — 44 81
quod annis constanti usu scriptum est 3, 2, ubi quot in principe editione Politianus non correxit, 47. 73. 143^ 3, non quotannis, item 14^ 4 quod erunt, 40, 3 quod genera, 62 quod iuga et in rubrica et in indice quod plostra, 148, 1 quod dies, 158, 2 ex iis tot rebus quod scriptum est^ 156 in rubrica et in indice quod medicamenta, et 157, 15 aliquod dies pro quot et aliquot; 2, 1 ad postridie, 22, 2. 48, 1. ^2 adque. contra 2, 7. 101. 146, 2. 161, 4 «/m^, 46, 2 aput.
XLIV Oliuctum diebus XV ante aequinoctium uernum incipito putare] Oletum lordamis Herm. v. XV a. 1880 p. 13. nam oliuetum hoc uno loco in archetypo scriptum erat, sed in rubrica et in indice capitulorum olea quo tempore putetur; in reliquis oUtum 1, 6. 3, 5. 6, 2. 10, 1. 61, 1, et oleitas 68, ubi oletas scriptum erat, 144, 2 oleatate, ib. 5 oletate. item olearius 3, 2. 10, 2. 13, 2. 18, 8. 144, 3. 153, et oliarius, 2, 5 oliariam, 10, 2 oliareas, ib. 4 et 69 oliaria, 135, 2 oliariae; et o/^a tan- tum, sed in indice capitulorum c. 128 (119) ex olivis. Varro in iis quae ex Catonis libro recepit olivetum scripsit, non oletum, r. r. I 7, 9. 18, 1. 19, 1. 22, 3. 24, 1, et hac sola forma usus est, I 18, 3; 5. 55, 1; 3; item I 60 de olivitate; sed olea et olearius tantum. — Catonis praecepta de oleis ex variis locis collecta posuit Plinius XVII 125, quae custodienda in olearum cura Cato iudicaverit, ipsius verbis optime praecipiemus, (c. 45) ^taleas oleagincas, quas in scrohe saturus eris, tripedaneas facito dili- genterque tractato, ne liber lahoret, cum dolahis aut secahis. quas in seminario saturus e?is, pedales facito. eas sic inserito: locus hipalio suhactus sit heneque gluitus. cum taleam demittes (dcmittis codex Vaticanus, dimittes Parisinus 6795>, pede taleam opprimito. si parum descendat, malleo aut mateola adigito (adi- cito codicesy cavetoque ne lihrum scindas, cum adiges (adices codices/ palo prius locum ne feceris, quo taleam demittat. ita melius vivet. talea, et uhi trimae sunt, tum denique curae sunt, uhi liher se vertet. si in scrohihus aut in sulcis seras (seres codex Vaticanus^, ternas taleas ponito easque divaricato, supra terram ne plus quattuor digitos traversos emineant vel oculos serito. (c. 61) diligenter eximere oleam oportet et radices quam plurimas cum terra ferre. uhi radices hene operueris, calcare hene, ne quid noceat. siquis quaerat (quaeret codex VaticanusJ,
Cat. dk agei cvlt. II. 6
82 COMMENT. IN CATONIS
quod tempus oleae serendae sitj agro sicco per sementem, agro laeto per ver. (c. 44) olivetum diehus XV ante aequinoctium vernum incipito putare. ex eo die dies XL recte putahis. id hoc modo putato. qua locus recte ferax eritj quae arida erunt, et siquid ventus (uetus codicesj interfregerit^ inde ea omnia exi- mito. qua locus ferax non erit, id plus concidito aratoque hene enodatoque stirpesque leves facito. (c. 5, 8) circum oleas autum- nitate ahlaqueato et stercus addito. (c. 61) qui olivetum sae- pissime et altissime miscehit, is tenuissimas radices exarahit, radices susum ahihunt^ crassiores fiuni, et eo in radices vires oleae ahihunt^
Ex eo dies XLV recte putabis] Bies XV codices Plinii vel ipsius Plinii vel librariorum errore. deinde idem inde addidit, inde ea o?nnia eximito.
Qui locus ferax non erit id plus concidito aratoque bene enodato stirpesque leuis facito] Qui locus ferax non erit, eo plus concidito, aratroque hene enodato, stirpesque leves facito Merula. qua locus Victorius ex Plinio, in reliquis lectionem archetypi restituit. concidiio artatoque ex coniectura Pontederae Schneiderus, Hd est falce cohibeto, ne rami latius expandantur, sed paucioribus in ramis melius fructus alantur'. de aratione in vitibus adhibenda 37, 3 scripta sunt haec, vitis si macra erit, sarmenta sua concidito minute et ihidem inarato aut infodiio. de cura oUveti accuratius praecepit Columella V 9, 12, sed id minime his anno arari dehet et hidentihus alte circumfodiri, et ib. 15 plerumque etiam locis siccis et umidis arhores musco in- festantur, quem nisi ferramento raseriSj nec fructum nec laetam frondem olea induet. quin etiam conplurihus interpositis annis olivetum putandum est. nam veteris proverhii meminisse con- venit, eum qui aret olivetum rogare frucium, qui stercoret ex- orare, qui caedat cogere. itaque de oliveto haec praecipiuntur: ubi locus ferax non est, ibi olivetum concidendum est plus quam in loco feraci; deinde arandum est, rami arborum bene enodandi et slirpes levigandae et a musco purgandae sunt. nam plus ad- verbii loco positum est, ut multum aliquanium nimium saepe et ipsum plus similiter apud Catonem 157, 10 plus videhunt. enodare de arboribus dictum est a Columella V 6, 14, quae ulmus a posi- tione hene provenerit, eius imae virgae falce dehent enodari, de
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 44—45 83
vitibiis ib. 27 maximc autem prodest vitihus omnibus annis resolvi: nam et commodius enodantur et refrigerantur^ cum alio loco alligatae sunt. vitiose autem enodatoque in codicibiis PJinii scrip- tnm est, arafo bene enodatoque stirpesque leves facito.
XLV 1 Tripedaneas decidito] Tripedaneas facilo Plinius.
Locus bipalio snbactus siet beneqne terra tenera siet beneqne glitlns siet] Locus bipalio subactus sit beneque gluttus Plinius, locus bipalio subactus siet beneque glutus lucnndns. archetypi lectionem Victorius restituit^ sed glutus ex antiquioribus editionibus retinuit. beneque terra tenera siet tamquam glossema Meursius et Gesnerus notaverunt glittus ex manu scriptis libris recepi. idem legitur in excerptis Festi p. 98, 7, Glittis, subactis levibus teneris, et glis et glitteus in glossis latinis, quas Loewius gloss. nomin. p. 120 composnit. ex eadem stirpe ylixrov ductum est apud Hesychium yUxrov^ yXoiov et apud Eustathinm in Hom. Od. Z 216 p. 1560 lovTQOv ^bvzol ^ovai&g^ to ccTtoXov^a paQvrovcog, b ylirrov alloi (pa(3iv et yXCrrav 6 iv ratg s^- pd6s(3L yivo^svog ^vTtog.
2 Si parnm descendet malleolo ant mateola adigito] Si parum descendat, malleo aut mateola adigito Plinius; item apud Catonem 46, 2 malleo aut matiola adigito. qnod genus instrnmenti autem sit mateola vel matiola, non constat.
Palo prius locnm ne feccris quo taleam demittas si ita seneris utisstet talea melius niuet] Utisstet optima apo- grapha et ex archetypo Victorius adnotavit, utusstet Politianus et codex Mediceus m. palo prius locum feceris, quo taleam demittas. si ita severiSy utilis fiet talea meliusque vivet Merula, palo prius locum si fece?is, quo taleam demittas^ etsi ita severis, utilis fiet talea meliusque vivet lucundus. prava editorum interpolatione remota genninam lectionem Victorius restituit, palo prius locum ne feceris, quo taleam demittas, si ita severis, uti stet talea, ?nelius vivet, quae Gesnerus ita interpretatus est, ^stat autem talea, cum snmmum id est, quod in arbore fuerat', collatis iis quae de fico scripta sunt apud Plinium XVII 154, et in fico quidem do- drantales taxilli solo patefacto seruntur sic, ut descendant quae proxima arbori fuerint, duo oculi extra ierram emineant. similiter Columella V 9, 3 de taleis oleagineis praecepit, ut ea pars rami, ex qua talea facta est, sic, quemadmodnm in arbore steterat ramus,
6*
84 COMMENT. IN CATONIS
recte et cacumine caelum spectans in terram deponatur. verba Columellae adscripsi supra 33, 4. idem igitur Cato praecepit: in taleis oleagineis, qui sunt surculi ex ramis desecti^ palus ad- hibendus non est, ut illis locus in terra fiat; ipsae taieae autem ita serendae sunt, ut recte stent, hoc est ut ea pars quae proxinm arbori fuerat in terram demittatur, altera pars caelum spectet. eandem sententiam expressit Schneiderus, qui uti steterat scri- bendum coniecit pro uti stet coll. 49, 2 de vinea ita uti fuerit ponito in scrohe aut in sulco. negiegenter Catonis verba red- didit Plinius palo prius locum ne feceris , quo taleam demittat, ita melius vivet.
3 Taleae ubi trimae sunt tum denique maturae sunt ubi iiber sese uertet] Talea et uhi trimae sunt tum denique curae sunt corrupte codices Phnii. tum denique tihi curae sunt Merula. maturae dicuntur taleae quae ad propagandum idoneae sunt.
Ternas taleas ponito easque diuaricato supra terram ne plus Illl digitos transuorsos emineant uel oculos serito] Gemma vel oculo servato lucundus, oculos inserito Rott- boeliius, semine vel oculis serito Schneiderus scribendum con- iecit. cum archetypi scriptura vel oculos serito consentiunt Piinii codices. ocuU autem sunt germinantes in ramis vel in radicibus gemmae. hos in seminario olearum Columella V 9, 4 comme- moravit, in harundineto Cato 6, 3 oculos harundinis pedes ternos alium ah alio serito et 47 ternos pedes oculos disponito. itaque in scrobibus aut sulcis ita ponendae sunt taleae, ut non plus quattuor digitos supra terram emineant, aut videndum est ut ger- minantes oculi sint in surculis qui seruntur.
XLVI Seminarium ad hunc modum facito] De semi- nario apud Plinium XVII 69 scripta sunt haec, e quibus quaedam ex Catonis praeceptis videntur petita esse, sit ergo siccum su- cosumqucj hipalio suhactum, advenis hospitale et quam simillimiun terrae in quam transferendae sint^ ante omnia elapidatum muni- tumque ad incursum etiam gallinacei generiSj quam minime ri- mosum, ne penetrans sol exurat fihras, intervallo sesquipedu??i seri.
XLVII Porrinam serito apographa et editio Victorii, porri- nam ihi serito edita anle Victorium exemplaria, quod in principe editione Politianus non correxit. porrinam inserito ex secunda editione Victorii receptum erat.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 45—48 85
XLVIII 1 Semen ciipressi iibi seres] De semine cu- pressi serendo praecepta Percenniiscripta sunt c. 151.
2 Porcas pedes quinos latas facito eo stercus mi- nutum addito consarito glebasque comminuito] Pedes quaternos Pontedera coniecit coll. 151, 3 areas facito pedes latas qnaternos. deinde addito et conserito Merula. consarire de sulcis dictum est a Columella XI 3, 46, deinde sulci omnes con- sariendi herhaeque eximendae.
Tum semen serito cribo tamquam linum eo terram cribro incernito altam digitum transuersum] Semen serito cribo Politianus et codex Parisinus A, semen serito crebro Me- diceus m, semen serito cribro apographa Italorum et editiones antiquissimae, semen serito crebrum Popma. 151, 3 de eadem re scriptum est semen serito crebrum, ita uti linum seri solet. de satione lini Columella II 10, 17 scribit nonnullis placet macro solo et quam spississimum semen eius committi, quo tenuius linum proveniat. itaque primum crebrum seritur semen cupressi, sicut semen lini; deinde cribro terra in semen incernitur.
Furcas circum offigito sqq.] Plin. XVII71 Cato et furcis crates inponi iubet altitudine hominis ad solem recipiendum atque integi culmo ad frigora arcenda, sic pirorum malorumque se- mina nutriri, sic pineas nuces, sic cupressos semine satas et ipsas.
Sarmenta aut cratis ficarias imponito quae frigus defendant et solem] Quae frigus arceant et solem lucundus ex Plinio L c, quae frigus defendant et solem recipiant ex eodem scribendum Pontedera p. 58 coniecit. intercipiendum pro recipiendum apud Plinium legendum esse Gesnerus coniecit.
Simul herbae inceperint nasci eximito] Simulac edita ante Victorium exemplaria: 151, 4 si herbae natae erunt, facito uti ab herbis purges.
3 Nuces pineas ad eundem modum nisi tamquam alium serito] Nuces pineas ad eundem modum tanquam allium serito lucundus. nisi tanquam taleam serito coniecit RottboelUus coll. Varr. r. r. I 41, 6. immo pineae nuces eodem modo atque semina cupressi, pirorum, malorum serendae sunt, ita tamen, ut is modus propter diversitatem seminis tamquam alius sit. nisi de exceptione post pronomen idem dictum est cum imperativo vel coniunctivo c. 77 eadem omnia facito, nisi sic fingito,
86 COMMENT. IN CATONIS
80 encytum ad eiindem modum facito, uti glohos, nisi calicem pertusum cavum liaheat, 89 eodem modo anserem alito, nisi prius dato hihere, et post ita 82 spaeritam sic facito, ita uti spiram, nisi sic fingito.
XLIX 1 Vineam iieterem sqq.] Catonis verba post ea quae de vinea supra c. 33 et de insitione vitis 41^ 1 scripta siint posuit Plinius XVII 198, vineam — crehroque fodito. cf. c. 33.
2 Ex radicibus bene exfodito usque radices perse- quito et caueto ne radices saucies] Neglegentius Plinius 1. c. ex radicihus hene exfodito et cave ne radices saucies.
Flexatoque uti fuerit] Laxatoque uti fuerat 3Ierula, flexatoque uti fuerit apographa et editio Victorii. idem voluit Politianus, qui fueiit ex codice adnotavit et Flexato in margiiie principis editionis adscripsit.
L 1 Prata primo uere stercerato luna silenti quae inrigiua non erunt ubi fauonius flare coeperit cum prata defendes depurgato herbasque malas omnis radi- citus effodito] Prata primo vere stercorato luna silenti, quae irrigua non erunt. uhi favonius flare coeperit, tum prata de- fendes depurgatoque. herhas malas omnis radicitus effodito Me- rula. genuina lectione a Victorio restituta editores prava distinctione compositionem verborum corruperunt: prata primo vere sterco- rato luna silenti, quae irrigua non erunt, uhi favonius flare coeperit. cum prata defendes, depurgato sqq. Schneiderus. et re ipsa et ratione sermonis postulante scripsi prata primo vere stercerato luna silenti. quae inrigiva non erunt, uhi favonius flare coeperit, cum prata defendes, depurgato. cum duo sint genera pratorum, sicca et irrigua, ea quae sicca sunt post fa- vonium tum, cum a pecore defenduntur, purganda sunt. nam in irriguis id fieri non posse apparet. uhi cum futuro exacto apud Catonem in definitione tcmporis positum est saepe, sed ita ut anteponatur temporis definitio, non sequatur. post primariam sententiam ponitur cum praesenti tempore semel, sed diversa ratione, 151, 2 semen cupressi tarentinae per ver legi oportet, materiem, uhi hordeum flavescit, cum futuro bis, 33, 2 vitem novellam resicari tum erit tempus, uhi valehit et 45, 3 taleae uhi trimae sunt, tum denique maturae sunt, uhi liher se vertet; praeterea numquam. Catonis praecepta cum iis quae c. 40 scripta
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 48 — 52 87
sunt posuit Plinius XVIII 243, prata stercorari luna sitiente, quae rigua non crunt a flatu favonio defendi et purgarij herbas ?nalas radicitus erui sqq. cf. c. 40.
2 Haec facito antequam uiniam fodere incipias] Hoc facito edita inde a principe editione exemplaria. manifesto vitio corrupta sunt quae apud Plinium 1. c. leguntur, liaec ante- quam vinea florere incipiat. post pulationem vineam fodiendam esse scriptum erat 33, 2 vineam putatam circumfodito.
Ubi daps profanata comestaque erit uerno arare incipito et loca primum arato quae siccissima erunt et quae crassissima et aquosissima erunt ea postremum arato dum ne prius obdurescant] 131 Piro florente dapem pro bubus facito. • postea verno arare incipito, ea loca primum arato quae rudecta harenosaque erunt. postea uti quaeque gra- vissima et aquosissima erunt^ ita postremo arato. ager crassus dicitur 6, 1 ubi ager crassus et laetus esty ib. in agro crasso et caldo, ib. 4 qui locus crassior erit aut nebulosior, 35 qui locus restibilis crassitudine fieri poteritj ib. in loco stercorato bene aut in loco crasso.
LI Propagatio pomorum] De propagatione arborum plera- que accuratius scripta sunt c. 133.
Pulli qui nascentur eos in terram deprimito extol- litoque primorem partem uti radicem capiat] Capiant Pontedera: 133, 1 extollito^ uti radicem capere possint. poterat tamen hoc loco non inaudita apud Catonem neglegentia post plu- ralem numerum singularis capiat poni, h. e. ut is puUus vel sur- culus, cuius primoris pars erecta sit, radicem capiat.
LII In arboribus ubi radices capiant calicem per- tundito per fundum aut qualum ramum quem radicem capere uoles traicito] 133, 3 In arboribus radices uti ca- piant, calicem pertusum swnito tibi aut quasilhim, per eum ramulum transserito. inde uti pro ubij quod hoc loco in arche- typo erat, scripsi. deinde calicem aut qualum pertundito, per fundum ramum, quem radicem capere voles, scarificato traiici- toque lucundus, calicem pertundito aut qualum: per eum ramum, quem radicem capere voles, traicito Eussnerus p. 301. rectius scribetur in arboribus radices uti capiant, calicem pertundito, per fundum pertusum aut qualum ramum, quem radicem capere
88 COMMENT. IN CATONIS
voleSj traicito. nam ut surculi, dum in arbore sunt, radices capiant, per fundum pertusum calicis aut per quaium traiciuntur. calix aut qualus terra impletur et in arbore relinquitur, dum radicem ceperit ramus.
In arborem relinquito ubi ita fuerit ramnm snb qualo praecidito] In arhorem relinquito. iibi ita fuerit et radices egerit, ranium sub qualo praecidito lucundus. rectins 133, 3 in arlore relinquito: ubi bimum erit, ramum tenerum infra iiraecidito.
2 Qualum incidito ex una parte perpetuum siue calix erit conquassato cum eo qualo aut calice in scro- bem ponitoj Qualum incidito ex una parte prope imum. si vero calix erit, conquassato cum eo qualo aut calice in scrobe posito Merula, ubi Politianus perpetuum pro prope imum ex co- dice adnotavit, si vero non correxit, deinde in scrobe posito ex vetere codice item non correxit, sed rubro colore, quo in iectio- nibus Medicei codicis uti consuevit, litteras m et n superscripsit, ut esset in scrobem ponito, non in scrobe monito^ ut Gesnerus adnotavit. sive calix et in scrobem ponito, quod habent apo- grapha, haud dubie in arclietypo fuit. si vero ex principe editionc ab editoribus receptum erat; in reliquis ante Victorium Angelius manu scriptorum librorum lectionem dederat. ex ima parte perpetuum Rottboellius, ex una parte per imum Schneiderus scribendum coniecerunt. recepta emendatione Rottboellii scripsi qualum incidito ex ima parte perpetuum, sive calix crit, con- quassato: cum eo qualo aut calice in scrobe ponito. nam qualus, per quem in ima parte ramus traiectus erat, iam ab eadem parte perpetuus, h. e. ita ut nihil intermittatnr, inciditur vel, si calix est, frangitur. ita cum qualo aut calice ramus in scrobe po- nitui-. — in scrobe, pro quo in scrobem hoc loco scriptum erat, fuit in archetypo 28, 2 in scrobe cum pones et 49, 2 po7iito in scrobe aut in sulco. neque umquam aliter cum Iioc verbo praepositionem in a Catone positam esse puto: in sole ponito 7,4. 87. 88, 1; 2. 112,2. 113, 2. 116. 130. 151, 2; praeterea cum variis nominibus, 37, 3 in tecto posueris, 76, 3 in tabula pura quae pateat p. I ibi balteum ponito, 113, 1 ponito in dolio, 156, 3 ponito pocillum in sereno, 161, 3 in quo loco posturus eriSj item 46, 1 ubi semina positurus eris. accuratius idem di-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 52 89
citur 105, 2 in sole sinito posiium esse vel 88, 2 in sole habeto et 154 id in siujgestu inter dolia positum liaheto. item Q^ in suo quidque loco reponito. eodem pertinet suh praepositio cum ablativo casu, non cum accusativo, posita, 88, 2 suh tecto ponito, 108, 2 vinum ponito sub dio. cum accusativo casu in legit^ur bis, 76, 4 tracta singula in totum solum primum ponitOj ubi inponito scribendum esse intellegitur ex iis quae sequuntur, in summutn tracta singula indito et placentam inponito, et Q^ cor- tinam plunibeam in lacum ponito, ubi item rectius inponifo scribetur. simiiiter apud Varronem r. r. III 11, 2 in quam et cibus inponitur iis et inmittitur aqua scripsi pro eo quod in codicibus legitur cibus ponitur in iis. ex iis quae cum prae- posilione composita sunt inponere constanti scriptorum usu cum in et accusativo dici satis notum est: apud Catonem inveniuntur liaec, 76, 2 in mortarium inponito, 104, 2 in dolium inponito, 108, 1 inponito in carbones, 48, 2 eo (b. e. in terram) sarmenta aut cratis ficarias inponito, item 18, 5 sub eas trabes trabe- culam inponito; cum ablativo legitur semel, sed corrupte, ut puto, 77 ita inponito in solo. item adponere, 42 adponito in eum locum^ et supponere, 22, 2 orbiculos ligneos pertusos in miliarium in columella supponito 21, 3 lamminas sub lamminas pollulas minutas supponito, 157, 11 sub sellam supponito, 18, 5 eo sup- ponito. sed conponere cum utroque casu propter diversam verbi significationem, 37, 5 codicillos domino in acervum conpone, 76, 1 in qualo, ubi arescant, conponitOf 82 eas in solo conpo- nito densaSj 112, 2 in tecto in cratibus conponito. in aliis facile apparet movendi notio, 25 conculcato in dolia, 117 in orculam calcato, 76, 3 in mortarium purum manibus condepsito, 95, 2 infriato quam minutissime in amurcam, 156, 4 infriet in aquam, ib. 6 eo interito, 157, 4 in ea vulnera teras, ib. 7 eodem silpium inradito; sed 102 conterito in veteris vini hemina. in his in primis memorabile est condere, quod de omni genere frugum, quae in usum conservantur, dicitur cum praepositione in addito et ablativo casu ad locum indicandum, in quo fruges servantur, et accusativo^ quo res vel vas significatur, in quod induntur. cum ablativo 7, 2 uvae i?i olla in vinaceis conduntur sqq., ib. 4 conduntur vel virides in muria vel in lentisco contusae, ib. sorba in sapa condere^ 54, 2 in tecto condito, 55 in tabulato condito.
90 COMMENT. IN CATONIS
item 11, 1 doliaj ubi vinaceos condat; ciim acciisalivo 7, 4 in defrututn condito, 54, 1 in dolium condideris, 99 in vas fictile condito, 112, 3 vinmn condito in dolia, 117 condat in acetum, 119 in orculam condito, item 10, 4 dolia, quo vinaceos condat, 88, 2 ea muries erit, vel carnem vel caseos vel salsamenta quo condas, 101 vas, quo condideris, 92 eo frumentum refrigeratum condito. ex Varronis reriim ruslicariim libris in eodem verbo adnotavi liaec, cimi ablativo casu I 58 in ollis commodissime condi, 59, 3 in sapa condita, 61 in doleis condunt, III 12, 5 condant in caveis; cum accusativo I 2, 25 condito in aquam^ bl, 1 condi oportet in granaria, 60 in defrutum condi, 61 con- ditur in vasa, 64 conditum in vas, 65 conditur in dolium, III 9, 12 condunt in furfures.
Lin 1 Fenum ubi tempus erit sqq.] Plin XVIII 260 Cato ^fenum^, inquit, ^ne sero seces, priusquam semen matu- rum sif.
Seorsum condito per uer cum arabunt antequam oci- num des quod edunt] Seorsum condito. per ver cum arahitur, antequam ocymum nascatur, des quod edant Merula. seorsum condito et deinde in initio novi capitis Per ver cum ardbitur antequam ocymum nascatur, des quod edant bubus pahulum. id hoc modo dari pararique oportet lucundus. scripturam arche- typi Victorius restituit et in explicationibus haec adnotavit, ^Per ver cum arabunt: Hunc locum ex antiquis libris summa cnm fide restitui: in quo illud inusitatum, quod Edunt pro Edant posuit. idem etiam bis fecit in capite, quo Brassicam Pytha- goream laudat [157, 9 et 10]. sed aliis etiam locis, quemad- modum post indicabo. quare id negHgentia librarii commissum non putavi, sed hanc fuisse loquendi consuetudinem M. Catonis, prisci hominis, credidi'. addito nomine, quod in fine capitis ex- ciderat, olim scripsi seorsum condito, per ver cum ardbunt, antequam ocinum des, quod edant boves. sed edint potius scri- bendum erat. nam hac forma in coniunctivo Cato usus est, non edam\ 156, 6 postea edit; sed si poterit solam brassicam esse, edit, 157, 6 quo libentius edis, ib. 9 dato edit, ib. 10 brassi- cam edit. verno tempore bovos, dum arant, largiore pabulo pascendos esse Columella VI 3, 6 docet.
LIV 1 Inde semodios singulis bubus in dies dari
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 52 — 54 91
oportet et si non laborabiint pascantiir satius erit aut modiuni uinaceorum quos in dolium condideris interdiu pascito] Perturbatum verborum ordinem ita correxit lucundus, inde semodios singulis biibus in dies dari oportet aiit modium vinaciorumj quos in dolium condideris. at si non lahorahunt, pascantur satius erit. interdiu pascito, et rectius deleta et particula Eussnerus p. 305, i?ide — dari oportet aut inodium vinaceorum, qiios in dolium condideris. si non lahorahunt, pas- cantur satius erit. interdiu sqq. vinaceos bubus per biemem dari scribit Cato c. 25. interdiu scriptum est etiam c. 124, interdius c. 83.
2 Paleas triticeas et hordeaceas acus fabaginum uicia uel de lupino item de ceteris frugibus omnia con- dito] Acus fahaginum viciam Merula, viciam acus fahaginum lucundus. pro his addita praepositione scripai acus fahaginum, de vicia, h. e. acus de faba, de vicia, de kipino itemque de ce- teris frugibus, ea omnia condenda sunt.
4 Usque ocinum dato donec arescat ita temperato postea uiciam dato] Item temperate post viciam dato Merula. ocinum bubus, dum arescat, dandum est; ubi aruerit, temperan- dum, deinde vicia danda est. temperare de modo cibis ad- hibendo dictum est c. 90 escam temperato. ita autem, quod olim grammatici de tempore dictum interpretabantur, in praeceptis cum imperativo coniungitur saepe et in initio cnuntiatorum po- nitur, ut ad ea quae antea praecepta erant referantur ea (fuae subiciuntur, quae facienda sunt tum, cum ea quae ante fieri oportet sic, ut scriptum erat, peracta sunt. exempla eius usus in Ca- tonis libro Schoendoerfferus de genuina Cat. de agric. libri forma p. 44 indicavit: 43, 1 ita oleas serito, 11 ita inponito, 78 et 81 ita ponito, 80 ita in unguen caldum fundito, 84 ila pone, 85 ita insipito in aulam novam, 112, 2 ita relinquito, 119 ita utito, 157, 5 ita opponito, ib. 14 ita premito, ib. 15 ita suhducito, 162, 2 ita omnes ohruito et similiter 161, 5 ita cum sumpseris semen, incendito; et cum futuro tempore c. 103 ita hoves et corpore curatiores erunt et morhus aherit, 116 ita integra servahitur recte, 128 ita neque aspergo nocehit sqq., 130 ita neque fumosa erunt et ardehunt hcne. — donec prae- terea apud Catonem cum coniunctivo modo dictum non esse
92 CdkMENT. IN CATONIS
grammatici notavenint. dicitiir enim aut cnm futuro aut cum futuro exacto ita, ut in primaria sententia imperativus aut con- iunctivus ponatur in praeceptis^ addito plerumque usque adeo vel nsque: 67, 2 amurcam commutet usque adeo, donec in lacum — pervenerit, 76, 4 linito usque adeo, donec — abusus eris^ 86 lacte addat paulatim usque adeo, donec cremor crassus erit factus, <S8, 1 cotidie facito usque adeo, donec sal desiverit tahescere^ ib. 2 usque adeo in sole liaheto, donec concreverit, 106, 1 mis- ceto usque adeo, donec ovum gallinaceum coctum natdbit, 43, 2 usque donec trimae erunt, fodere oportet, 156, 5 coquito usque donec conmadehit. per se solum positum ost 67, 2 locum con- vmtetj donec in dolium pervenerit, 150, 2 donec domino satis- fecerit autsolverit, pignori est. donicum scriptum est 146, 2 donicum solutum erit — pigneri sunto, 149, 2 donicum pecuniam solverit — pigneri sunto, 161, p usque licehit vellas, donicum in semen videris ire, et apud Charisiiun p. 197,20 Cato Uu otiosus amhulas, quiapud regem fuisii, donicum ille tihi interdixit rem capitalem^. saepius usque adeo dum vel usque dum vel solum dum cum coniunctivo praesentis temporis dictiim est item iu praeceptis, sed cum certa consilii significatione, 95, 1 agitalo crehro usque adeo, dum fiat tam crassum quam mel, 107, 2 usque coquito, dum dimidium excoquas, 160 incipe cantare — , usque dum coeant, 76, 5 aperito, dum inspicias, 103 spargiio — dum consuescant, 156, 2 demittito admodum dum quinque numeres, et addito ne 5, 4 du?n ne lassus fiat, 33, 1 dum ne nimium constringas, 50, 2 dum ne prius ohdurescani. praeterea cum utroque futnro, 22, 2 temperato,^ usque dum recic iemperahitur, 30 usque dum hahehis, datOj 56 usque adeo dum ficos esse coeperint, 110 saepius facito, usque diim odorem malum dempseris, 112, 3 decarpito — usque dum inpleveris, 90 de- psitoquCj dum poteris facere turundas. de spatio temporis c. 140 dum opus, cofidie per partes facito, 144, 5 dum oleam legent — dahuntur.
LVII Mense quarto heminas in dies id est in mense congios .II.S. mense quinto sexto septimo octauo in dies sextarios id est in mense congius quinque nono decimo undecimo in dies heminas ternas id est amphoram hoc amplius saturnalibus et compitalibus in singulos ho- mines congios summa uini in homines singulos inter
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 54— 57 93
aiinum cum compeditis uti quidquid operis facient pro portione addito] Congius quinque codex Mediceus m et ex archetypo Politianus, congios quinque reliqua apographa. mense quarto heminam in dies I, in mense congios tres. mense quinto sexto septimo et octavo in dies sextarium I, in mense congios quinque. nono decimo undecimo et duodecimo in dies heminas ternas, id esi amphoram in mense. hoc amplius saturnalibus et compitalibus in singulos homines congios. summa vini in homines singulos intra annum quadrantalia VIII. compeditis autem ut quicquid operis facient pro portione addito lucundus. archetypi iectionem Victorius exhibuit. in hac ex coniectura lucundi duodecimo addidi et deinde in mense amphoram scripsi. sed praeterea, jiit ratio numerorum recte constaret, addendus erat numerus congiorum, qui Saturnalibus et Compitalibus dantur IIIS et in summa vini annui, ubi scriptura librorum manifesto cor- rupta est, non quadrantalia VIII, quod lucundus dederat, sed q. VII pro eo quod in archetypo scriptum erat cu?n scribendum erat, nonOj decimo, undecimo, duodecimo in dies heminas ternas, id est in mense amphoram: hoc amplius Saturnalibus et Com- pitalibus in singulos homines congios IIIS: summa vini in ho- mines singulos Q.VII. nam de vino familiae dando praecipiuntur haec. tribus mensibus post vindemiam vinum omnino non datur, dum loram bibunt servi^ de quo c. 25 dictum est erit lora fa- miliae quod bibat. deinde per novem menses reUquos vinum praebetur ita, ut quarto mense congii duo et dimidius, h. e. XXX heminae, singuUs hominibus dentur, sequentibus quattuor mensibus congii quinque vel heminae sexaginla in mense, h. e. CCXL he- minae, reliquis quattuor mensibus amphora vel heminae nonaginla in mense, h. e. CCCLX heminae. ad haec si festis diebus congii tres et dimidius vel heminae XLII accedunt, numerus efficitur heminarum DCLXXII, quae per annum singulis hominibus dandae sunt, h. e. quadrantaUa septem. nam nonaginta sex heminae qua- drantali a Catone tribuuntur, non nonaginta, quae supra tributae erant amphorae. amphoram enim sine certa mensurae signi- Ucatione dixit vasa olearia et vinaria 10, 2. 11, 2. 13, 2. 88, 1. 105, 2. 113, 2. 115, 1. 120. 127, 1 et una cum urna c. 36 circum aapita maiora amphoras, ad minora urnas cum aquae dimidio addito. ubi certam mensurara indicare volebat, qua-
94 COMMENT. m CATONIS
drantal dixit^ non amphoram, 10, 2 ahenum quod capiat Q.XXX ct quod capiat Q.V, item 13, 1. 24 104. 105. 106. 112, 3. 127, 1. 144, 5 et 112, 1 quadranialibus quinque minus sit quam plenum.
LVIII Oleum dato in menses nnicuique S. I. salis uniciiique in anno modium satis est] Aut ia mense scri- bendum est, sicut in anno et supra de vino familiae dando saepius, aut in singulos menseSj sicut item de vino familiae supra in singulos liomines et in annos singulos. nam ita in praepositio cum accusativo casu numeri pluralis in omni genere nominum addito numerali nomine ponitur de distributione, 14, 3 et b pretium in tegulas singulas, ib. 4 in singulas quaternae numerabuntur, 15 praeheat calcis- in pedes singulos in longitudinem modium unum, 60 in iuga singula lupini modios centum viginti, 113, 2 addito in singulas amplioras sextarium unum, 135, 4 lora in toros singulos VIIII, 144, 3 in singulas deportationes N.II de- ducentur, ib. 5 in modios singulos HS V dabuntur, 145, 2 in singulas sumptiones N.XL deducentur, 148, 1 vi?ii in culleos singulos quadragenae et singulae urnae dabwitur, 150, 1 in singulas (oves) casei p. IS, 162, 1 salis i^omaniensis moliti in singulas (pernas) semodios. idem lucundus restituit 67, 2 fac- toribus det in singulos factus olei sextarios, ubi singulos in archetypo omissum erat. similiter dicta sunt haec, 83 in capita singula boum votum facito et lioc votum in annos singulos, si voles, licebit vovere. per se dicitur in dies, 54, 1 semodios singulis bubus in dies dari oportet, bl mense quarto lieminas in dies sqq., vel singulari numero 23, 2 partem quadragesimam addito defruti vel salis sesquilibram in culleum: marmor si indes, in culleum libram indito, 117 salis selibram in modium olearum. — deinde modium accusativo casu dictum est, non nominalivo, salis modium dare uni cuique in anno satis est: cf. c. 69 in dolium quinquagenarium cummim p. IIII satis est.
LIX Vestimenta familiae] Errori Politiani Iribuendum est, quod hoc loco in margine principis editionis adscripsit Afs. Quadrantalia, quod ad ea polius pertinere volebat, quae supra c. 57 scripta sunt Q.X ebibere, ubi q.X ex codice adnotavit et ex eodem codice in margine al\ Quadrantalia adscripsit. simi- liter 112, 3 aquae marinae £>.jr in margine archetypi adscriptum
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 57—61 95
erat QuadrantaUa, quod minus acciirate Politianus ad ea quae praecedunt sumito aquam marinam q. s. s. e. adposuit.
Sculponias bonas alternis annis dare oportet] Scul- poneae in vestimentis servorum appellantur 135, 1, apud Plautum Casin. 495 Soleas. — Qui, quaeso, potius quam sculponeas, Qui os hatluatur tihij senex nequissume? et apud Varronem in Serrano Non. p. 164, 20 aspicio Triptolemum sculponeatum higas sequi cornutas. fuit autem genus quoddam calceamenti: Isidor. orig. XIX 34, 13 Perones et sculponeae rustica calciamenta.
o
LX Feni pondo IjXXI^ ocini fabae MXX] Post notam numeri / utroque loco in archetypo addita erat lineola, quae ab iis qui apographa fecerunt vario modo expressaest, L^XXIkj L^XX^ f. LXX bm, LIXXI c. foeni pondo LXXI edita ante Victorium exemplaria, foeni pondo 10 XXO Victorius et deinde rehqui edi-, tores; voluit autem potius TJXXC. de pabulo boum accuratius praecepit Cohimella VI 3 et XI 2, 99 sqq. quid Cato praeceperit, non constat; sed verum videtur esse faeni pondo DXX. deinde ocymi tantundem (non totidem), fahae modios XX lucundus. numerum excidisse ponderum ocini Schneiderus adnotavit.
Praelerea granatui uideto uti satis uiciae seras] Granatui apographa et ex archetypo Victorius, generatim edita ante Victorium exemplaria, ubi PoUtianus in margine principis editionis Granatui adscripsit. granatui serere Turnebus advers. 6, 23 expUcavit ^granatui seritur, quod non seritur, ut viride pabulum iumentorum subsecetur, sed ut ad granum perveniat et frugem'. propterea pro praeterea scribendum esse Gesnerus coniecit.
LXI 1 Quid est agrum bene colere bene arare quid secundum arare quid tertio stercorare] Plin. XVIII 174 In arando magnopere servandum est Catonis oraculum, "^quid est hene agrum colere? hene arare. quid secundum? arare {arare in codicibus omissum est, add. editores). quid tertium? stercorare. sulco vario ne ares, tempestive ares\ apud Catonem quid tertium lucundus ex Plinio restituit.
Qui oletum saepissime et altissimas radices exarabit si male arabit radices susum adibunt crassiores fient et in radices uires oleae abibunt] Piinii excerpta de oUveto
96 COMMENT. IN CATONIS
XVII 126 adscripta siint supra c. 44. apud Catonem mutilalam manu scriptorum- librorum et antiquissimarum editionum lectionem lucundus ex Plinio supplevit, qui oletum saepissiine et altissimc miscehit, is tenuissimas radices exaraW, si male arahitj radices sursum ahihunt sqq. "^Qui oletum saepissime et altissimas ra- dices exarabit: Haec est vetus lectio: in excusis plura verba leguntur, quae 31. Catonis sint, an recentiorum hominum, qui locum hunc supplere voUierint, affirmare non possum: nam su- perior sententia valde a Plinio laudatur atque oracuhmi appellatur, in PUnii diversis codicibus non uno modo legitur: nos, ut in optimis exemplaribus invenimus, ita illam scripsimus' Victorius. deinde sursum ahihunt fuit in editis ante Victorium exemplaribus, ubi Politianus in principe editione susum ex codice adnotavit^ ahihunt non mutavit, susum adihunt apographa, sursu?n adihunt editio Victorii, susum ahibunt Plinius. postea crassiores fiunt et eo in radices vires oleae ahihunt codices Plinii. de aratione et putatione oUveti dictum erat supra c. 44. exarantur autem radices quae arando toUuntur et enecantur, ne^ dum crassiores fiunt^ sursum crescant et arboribus vires detrahant.
Agrum frumentarium cum ares bene et tempestiuo ares sulco uario ne ares] Cum aras hene et tempestivo ares Merula. cum ares Victorius restituit. cum coniunctivo praesentis temporis cum ponitur in enuntiato a coniunctivo pendente 2^, 1 caveto, cum ventus siet aut imher, effodias aut feras et 73 pellem anguinam uhi videris tollito e^ conditOj ne quaeras, cum opus siet; cum coniunctivo perfecti in obliquo sermone 2, 3 cutn tempestates pluviae fuerint, quae opera per imhrem fieri potuerint, dolia lavari, ib. 4 cuin servi aegrotarint, ciharia tanta dari non oportuisse. praeterea in hoc libro cum indicativo modo tantum coniunctum est, cuius pUnima sunt exempla, quae Schoen- doerllerus dc genuina Cat. de agric. libri forma p. GO indicavit. tempestivo ex archetypo restituendum esse Pontedera p. 62 mo- nuit. idem in manu scriptis libris legitur Plaut. Trucul. 60 (I 1;41) Qui nostrae aetati tempestivo temperint; contra tempestive Varr. r. r. I 37, 5 ut tempcstive inrigentur. a Catone de tempore simiUter adverbii modo dictum est vernOj quod supra 35, 2 notavi, et sempiterno apud Charisium p. 218, 15 Sempiterno Cato dierum dictarum de consulatu suo, ^ego milii liaec monimenta sempiterno
. DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 61 — 63 97
posui quae cepi'. deinde sulco vario ne ares qiiid sit, docel. Columella II 4^ 5, sed quandoque ardbitur, ohservahimus ne lutosus ager tractetur neve exiguis nimhis semitnadidus, qua?n terram rustici variam cariosamque appellant. ceterum liaec praecepta de agro frumeiitario prave interposita cssc inler ea quae de oli- veto scripta sunt apparet. tamquam in parenthesi posita verba notavit Gesnerus. rectius Schneiderus adnotavit haec praecepta de frumentario agro, agrum frumentarium — ne ares, post ea quae de agro colendo supra scripla sunt, quid est agrum hene colere — stercorare, transponenda esse, ubi apud Plinium I. c. leguntur haec, sulco vario ne arcs, tempestive ares.
2 Cetera cultura est multum serere et diligenter eximere semina et per tempus radices quam plurimas cum terra ferre] Multum sarire scribendum esse recte Schneiderus monuit. nam multum serere de cultura dici non potuit. sarienda aulem esse seminaria saepe praecipitur et de oliveto Columella V 9, 5 praescripsit, quam frequentissime semi- narium primo anno sariri, postero et sequentihus, cum iam radi- culae seminum convaluerunt , rastris excoli. sed hiennio a pu- tatione ahstineri, tertio anno singulis seminihus hinos ramulos relinqui et frequenter sariri seminarium convenit. deinde radices quam pluriinas cum terra ferre cum libris Catonis habet Piinius XVII 126. qua7n plurima cum terra apud Catonem scribendum esse Eussnerus p. 306 et Mayhoffius in Plin. XVII 86 notaverunt, apud Plinium item Mayhoffius coniecit: 28, 1 hene cum radicibus eximito cum terra sua quam plurima.
Calcare bene ne aqua noceat] Calcare hene, ne quid noceat Plinius. apud Catonem calcato hene dederat Merula ex 28, 2 postea operito terra radicihus fini, deinde calcato pedihus hene. infinitivum calcare hene ex archetypo Victorius restituit.
LXIII Lora retinacula longa p. XXVI subiugia in plostrum p. XIIX] Lorea retinacula lucundus et deinde reliqui editores. verum esse lora cognosci poterat ex iis quae de iisdem rcbus scripta sunt 135, 5 lora retinacula in plostrum sqq., quamquam ibi quoque Schneiderus ex coniectura lorea dedit. retinacula enim adiectivi loco ad nomen lora adpositum est, sicut suhiugia et infra I. c. praeductoria. eadem suhiugiorum lora dixit Vitruvius X 8, 8, eadem ratione iumenta, cum iuga
Cat. de agri cylt. n. 7
98 COMMENT. IN CATONIS
eorum subiugiorum loris per medium temperantur , aequaliter trahunt onera.
LXIV 1 Olea ubi matura erit sqq.] Plinius XV 21 post ea quae supra c. 6 adnotata sunt posuit haec, quae non plane accurate ex Catonis praeceptis expressa esse apparet^ oleum quam acerMssima oliva optimum fieri. cetero quam primum e terra colligendam; si inquinata sit, lavandam; siccari triduo satis esse: si gelent frigora, quarto die premendam: hanc et sale aspergi. oleum in tahulato minui deteriusque fieri ^ item in amurca et fracihus. liae sunt carnes et inde faeces. quare saepius die capulandum^ praeterea conchas et plumheas cortinas {concham et in plumheas scortinas codex Lavantinus), aere vitiari. ferventihus omnia ea fieri clausisque torcularihus et quam mi- nime ventilatis, ideo nec ligna ihi caedi oportere: qua de causa e nucleis ipsarum ignis aptissimus. ex cortinis in lahra fun- dendum, ut fraces et amurca linquantur. oh id crehrius vasa mutanda^ fiscinas spongia tergendas, ut quam maxime pura sinceritas constet. neque Columella XII 52, 18 plura quam nunc habemus legit, sicut editoribus visum est, sed quae breviter a Catone praecepta erant ipse auxit et exphcavit, Plerique agri- colarum credideruntj si suh tecto haca deponatur, oleum in ta- hulato crescere, quod tam falsum est, quam in area frumenta grandescere^ idque mendacium vetus ille Porcius Cato sic re- fellit. ait enim in tahulato conrugari olivam minoremque fieri. propter quodj cum facti unius mensuram rusticus suh tecto re- posuerit et post multos dies eam molere voluerit, ohlitus prioris mensurae, quam intulerat, ex alio acervo similiter seposito quan- tum {quantumque codex Sangermanensis) mensurae defuit supplet, eoque facto videntur plus requietae quam recentes hacae (uidetur plus sequietae quam recentis hacae codex Sangermanensis) red- dere, cum longe plures modios acceperit. attamen ut maxime id verum esset, nihilo minus ex pretio viridis olei plus quam multitudine mali nummorum contrahitur. sed et Cato dicit: ne sic quidem quicquam {dicit et sic quidem quiquam codex Sanger- maneiisis) ponderis aut mensurae oleo accedit, si portionem velis in factum adiectae hacae conputare. quapropter duhitare non dehemus lectam olivam primo quoque tempore conmolere preloque suhicere.
DE AGRI CYLTVRA LIBRVM C. 63—65 99
Factores uti in tabiilato diii sit ut fracida sit qua facilius efficiaut] Quo facilius effwiant Merula, quo facilius oleum efficiani lucundus^ quo facilias efficiat Schneiderus coniecit, ut de olea intellegeretur, non de factoribus. scribendum potius erat quo facilius conficiant. conficere de operibus rusticis dictum est 2, 1, satisne temperi opera sient confecta, possitne quae re- liqua sient conficere, 5, 7 opera omnia mature conficias face, de lignis c. 16 ligna conficit ad fornacem et Colum. XII 2, 7 ligna denique confici, item de melle Cokim. 9, 15, 10 et 12 mel conficere, 14, 5 confectura mellis; de ipso oleo dixit Palia- dius XII, 17 conficiendi olei paeceptis.
Nolito credere oleum in tabulato posse crescere] Nolito crede codex Parisinus A^ nolito credere reliqua apographa, nolite credere Merula, ubi Politianus nolite ex vetere codice non correxit, sed rubro colore, quo in coniecturis et in lectionibus Medicei codicis uli consuevit, nolito adscripsit, credere autem lineola subducta ila videtur notavisse, ut esset crede.
2 Quam citissime conficies tam maxime expediet et totidem modis collectae plus olei efficiet et melius] Et totidem modiis collectae plus olei efficient et melius edita inde a principe editione exemplaria, quae non recte inlerpretatus est Gesnerus, 'quot diebus citius colligentur, totidem modiis plus efficient'. scribendum est potius et totidem modiis collecta et plus olei efficiet et melius, h. e. si olea totidem modiis, quot coUecta fuerit, conficitur, et plus olei efficiet et mehus, quam eodem modiorum numero collecta, si diutius in terra aut in tabulato fuerit.
LXV 1 Postridie aut post diem tertium quam lecta erit facito olea ubi nigra erit stringito] Facito oleam: uhi nigra erit, stringito Merula, facito: oleam, uM nigra eritj strin- gito edita inde ab Aldina editione exemplaria,
2 Si gelicidia erunt cum oleam coges triduum atque quatriduum post oleum facito] Cogere de olea dictum est 31, 1 ad oleam cogendam quae opus erunt parentur , 64, 1 quam primum cogi oportetj 144, 1 oleam cogito rectCy ib. 2 oteain cogi recte. deinde triduum aut quatriduum post edita inde ab Aldina editione exemplaria. scribendum aulem est aut post triduum atque quadriduum aut triduo atque quadriduo
7*
100 COMMENT. IN CATONIS
post oleum facito. nam utroque modo in hac definitione tem- poris Cato usus est: ablativo casu 32, 2 et 33, 2 biennio post praecidito, 51 hiennio post effodito^ 52, 2 et 133, 4 anno post praecidito: saepius praepositione cum accusativo, 105, 2 post dies XXX dolium ohlinito, 112, 2 post dies XX in alierum dolium item transfunditOy 113, 2 post dies XL diffundito et post quadriennium in cuneum conponito, 120 post dies XXX exi- mito, ubi post diem in archetypo scriptum erat, 126. et 127, 1 post dies XXX aperito, 161, 3 post annos VIII aut novem, cum iam est vetus, digerito, 162, 3 post dies omnino XII pernas eximito, ubi item post diem in archetypo fuit; et supra 65, 1 postridie aut post diem tertium, quam lecta erit, facitOj 161, 2 post diem tertium, quamseveris, incendiio. praepositionem in codice omissam addidi 104, 2 ohlinito post dies X et 109 ohli- nito post dies LX. cum adverbio autem accusativus poni non poterat. idem vitium olim fuit apud Livium XLII 10, 5 Fulvius aedem Fortunae : — annos sex postquam voverat dedfcavit, ubi Lentzius in scriptione scholastica gymnasii Kneiphofiensis Regi- monlani a. 1852 p. 23 et Madvigius emend. Livian. p. 623 annis scripserunt. apud Catonem neglegentius accusativus de spatio temporis positus est 112, 1 aquam ex alto marinam sumito mari tranquillo, cum ventus non erit, dies LXX anie vindemiam.
LXVI Quam mundissime purissimeque fiat uaso ahe- neo neque nucleis ad oleam ne utatur] Quam mundissimo purissimoque fiat vase aheneo, neque nucleis ad oleum ne utatur edita ante Victorium exemplaria, ubi Politianus in principe editione mundissime purissimeque ex codice adnotavit, vase non correxit. uaso apographa et editio Victorii. 70, 2 vase ligneo in omnibus libris scriptum est, sed 71 vaso ligneo habent apographa et editio Victorii, vase ligneo editio princeps a Politiano non correcta, 122 in vase aheneo omnes; Varr. r. r. III 16, 37 ipso vaso. Catonem quoque vaso scripsisse puto, quem etiam nominativo casu vasum dixisse scimus: Geil. XIII 24, 1 ^neque mihf, inquit, ^aedificatio neque vasum neque vestimentum ullum est manupretiosum\ ad- verbia mundissime purissimeque Victorius restituerat. in torcu- lario igitur opus quam mundissime purissimeque fieri debet, nequc nuclei olearum comprimendi sunt, ne oleum male sapiat. de nucleis idem docet Columella XII 51, 2, postero die inicitur quam
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. G5 — 67 101
mundissimis molis suspensis , ne nucleus frangalur, ib. 52, 6 molae, quia faciUimam patiuntur administrationem, cum pro magnitudine hacarum vel summitti vel etiam elevari possint, ne nucleus, qui saporem olei vitiat^ confringatur. geminatae nega- lionis exempla cledi in Varr. r. r. 1 2, 23.
Cortinam plumbeam in lacum ponitoj In lacum in- ponito scribendum esse conieci siipra 52, 2.
Ubi factores uectibus prement] Prement apographa et edilio Victorii, premerint editio princeps manifesto editoris errore, quem Politianus ex codice non correxit, sed rubro colore ment superscripsit.
Oleum in labrum primum indito inde in alterum dolium indito] Oleum saepius transfundendum esse docetur postea 67, 2. accuratius ea de re praecepit Columella XII 52, 11. inde Gesnerus et Schneiderus ea quae hoc loco scripta sunt lacuna corrupta esse conieceruot.
Amurcam deorito] Dehorito Angelius, post hunc Victorius et deinde reliqui editores, h. e. dehaurito. alia eius scripturae exempla in hoc verbo non inveni. nam corruptum est 156, 4 deorilum versus ihit. omissae in eodem verbo adspirationis exempla ex Lucretii codicibus dedit Lachmannus in Lucr. V 516, ex Vergihi hbris Ribbeckius prol. in Verg. p. 422.
LXVII 1 Item custodis officia qui in torculario erunt uasa pura habeant curentque uti olea bene per- ficiatur beneque siccetur ligna in torculario ne cedant oleum frequenter capiant factoribus det in factus olei sextarios] Rubricae loco in archetypo praescripta erant haec, quae in indice capitulorum repetita sunt, Item custqdis qui in torculario erit officia. in ipsis Catonis verbis qiiae in torcu- lario erunt dedit Merula, Item custodis officia. quae in torcu- lario erunt vasa, pura hdbeat curetque uti olea hene perficiatur heneque siccetur. ligna in torculario ne caedat. oleum fre- quenter capulet. factorihus det in singulos factus olei sextarios lucundus. item custodis officia Victorius in titulo capitis posuit, deinde in textu verborum omisit; ex Aldina editione in singulos factus recepit, in reliquis veterem lectionem restituit. apparet autem haec quae in archetypo in initio novi capitis scripta erant, item custodis officia, parum apte hoc loco posita esse. nam
102 COMMENT. IN CATONIS
quae deinde sequiintur, qul hi torculario erunt vasa pura haheant sqq.^ de operariis potius quam de custode dicta sunt, quamquam illorum quoque negotia ad curam custodis pertinent. sed cu- stodis officia postea describuntur, item custodis offtcia: factorilus det in singulos factus olei sextarios sqq. nam singulos, quod in archetypo scriptum non erat, in hoc dicendi genere, de quo supra c. 58 dixi, omitti non potuit.
LXVni Orbes fibulas uectes scutulas fiscinas cor- bulas quala scalas patibula omnia quis usus erit in suo quidque loco reponito] Succulas pro scutulas scribendum esse Turnebus advers. 6, 23 coniecit. pro eo suculas olim scripsi, quod est genus machinae in apparatu torcularii appellatum c. 12, item 18, 2. 19, 1; 2. scutulae autem sunt cylindri ad onera movenda in vindemia et in oleilale adhibiti: cf. Caes. de bell. civ. III 40 quattuor hiremes suhiectis scutulis inpulsas vec- tibus in interiorem partem traduxit, ubi item ab editoribus olim suculis substitutum erat. gloss. graeco-lat. v. II p. 434 ^xvtccXr} scuiula. nam vasa quae dicuntur scutulae apud Martialem VIII 71, 7 et XI 31, 19, nomine a scutra, gencre vasis ahenei, ut videlui", ducto, ab lioc genere instrumentorum aliena sunt.
LXIX Postea amurcam eximito ei arfacito ubi arebit cummim pridie in aquam infundito eam postridie de- luito postea dolium calfacito] Arfacito apographa et editio Victorii. arefacito in principe editione Politianus non correxit, sed calfacito ex codice adnotavit, ubi calefacito in principe edi- tione legitur. cummim Victorius ex archetypo restituit, cuminum in principe editione Polilianus non correxit. arfacito legitur c. 125 et arfacere 157, 12, calfacito 76, 2. 110. 157, 10, non arefacere vel calefacere. deinde ea postridie diluito edita inde a principe editione exemplaria ; eam postridie diluito scripsi, quod Schneiderus commendaverat. nam de doliis oleariis novis inbuendis haec praecipiuntur. primum dolia per septem dies amurca im- plentur. deinde exempta amurca, postquam dolium aridum factum est, cummis in aquam infunditur. ea cum per unum diem in aqua fuit, diluitur et in dolium leniter calfactum inditur. ita do- lium linitur. similiter de doliis novis cera vel cummi perluendis Columella XII 52, 16 praecepit, brevius de metreta amurca con- luenda Cato c. 100. diluere autem, non deluere, dicitur de iis
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 67 — 70 103
quae adfiisa aqua vel aceto temperantur, 116 laserpicium aceto diiuito, 157, 14 si turundam non recipietj diluito, ib. 13 hibat vinum lene dilutu7n.
Ubi temperate tepebit tum cummim indito postea linito si recte leueris in dolium quinquagenarium cum- mim p. IIII satis erit] Cummim utroque loco optima apographa et Victorius, cummini minus accurate Poiitianus, sicut supra. cummis p. IIII apte Gesnerus coniecit. potuit tamen accusativus casus ita poni, ut ad verbum indito referatur, cummim indere in dolium quinquagenarium p. IIII satis est: 58 salis unicuique in anno modium satis est, 93 ad arhorem maximam urnam commixti sat est. ad accusativum autem appositionis loco ad- duntur ea quibus pondus vel mensura eiusdem rei indicatur: 127, 2 turis draclimam unam conterito et mel coctum draclimam unam, similiter 10, 1 quo modo oletum agri iugera CCXL in- struere oporteat , 93 amurcam cum aqua conmisceta aequas partes, et in pronomine 122 id mane ieiunus sumito cyatum, 123 id utito cyatum.
LXX 1 Bubus medicamentum] Catonis praecepta de me- dicamentis boum una cum praeceptis aliorum posuit Columella VI 4, 2, saepe etiam languor ac nausea discutitur, si integrum gallinaceum crudum ovum ieiuni faucibus inseras ac postero die spicas ulpici vel alii cum vino conteras et in naribus in- fundas. neque haec tantum remedia salubritatem faciunt. multi {multo codex Sangermanensis) largo sale miscent pabula, quidam marrubium deterunt cum oleo et vino, quidam porri fibras, alii grana turis, alii sabinam herbam rutamque tritam {jputaque uinitam cod. Sang.) mero diluunt eaque medicamina potanda praebent. multi caulibus vitis albae et valvulis {caulibus uitibus aluae et ualbulis cod. Sang.) albis bubus medentur : nonnuUi pellem serpentis obtritam {obritam cod. Sang.) cum vino miscent. est etiam remedio cum dulci vino tritum serpullum, est concisa et in aqua macerata scilla. quae omnes praedictae potiones trium heminarum singulis diebus per triduum datae alvum pur- gant depulsisque vitiis recreant vires. (c. 103) maxime tamen habetur salutaris amurca^ si tantundem aquae misceas et ca pecus insuescas. quae protinus dari non potest, sed primo cihi adsperguntur^ deinde {adspergunt de cod. Sang.) exigua portione
104 COMMENT. IN CATONIS
medicatur aqua, mox pari mensura mixta datur ad satietatem {ad sietatem cod. Sang.). pauca ex libro Catonis c. 71 — 72 re- cepta sunt in excerpta Gargilii Martialis de cura boum, quae Gesnerus p. 1170 edidit.
Ulpici spicas III alii spicas III] Inepte Salmasius exerc. Plin. p. 748, cum spicas in ulpico vel allio non esse putaret, sticas legendum esse coniecit, abusus nimirum ^antiquis glossariis' Stica tunica. spica dicitur ea pars ulpici et alii, quae postea caput appellatur, c. 71 postridie caput ulpici conterito: Colum. XI 3, 20 ulpicumj quod quidam alium Punicum vocant, Graeci autem acpQO^KOQodov appellant, longe maioris est incrementi. quam aliimj idque circa kalendas Octohris, antequam deponatur, ex uno capite in plura dividetur. hahet enim velut alium plurcs spicas, ubi spicas, non sticas, in Sangermanensi codice legitur. ib. X 112 Aliaque infractis spicis et olentia late iilpica.
Vitis albae caules III fabulos albos III) Valvuli albi, b. e. folliculi fabarum, dicuntur apud Columellam I. c. fahulus masculino genere dictum de fabis legitur apud Gellium IV 11, 1, opinio vetus falso occupavit et convaluit Pythagoram philosophum non esitavisse ex animalihus, ite?n ahstinuisse fahulo.
2 Ter triduum de ea potione unicuique boui dato] Colum. 1. c. quae omnes potiones trium heminarum singulis diehus per triduum datae alvum purgant et de alio genere medicamenti ib. VI 4, 1 large dato per triduum medicamento.
LXXIII Haec omnia una conterito cum uino dato bubus bibant omnibus per aestatem boues aquam bonam et liquidam bibant semper curato] Dato hubus hihant om- nihus libri manu scripti et editio Victorii^ dato huhus omnihus ut hihant edita ante Victorium exemplaria, ubi neglegentius Poli- tianus in principe editione omnihus ut delevit. dare cum con- iunctivo modo coniunctum praeterea legitur 157, 9 dato edit, si poterit, sine pane; si non, dato panem purum ihidem madefaciat, et si fehrim non hahehit, dato vinum atrum hihat, cum infinitivo 89 meridie hibere dato et prius dato bibere, 103 dato rarenter bibere. item curare cum coniunctivo praeter bunc locum legitur 142 vilicae quae sunt officia curato faciat, cum infinitivo 141, 1 uti cures lustrare; praeterea cum coniunctione ut, 67, 1 curetque uti olea hene perficiatur, et adposito ad verbum nomine,
DE AGRI CyLTVRA LIBRVM C. 72 — 75 105
2, 5 quac reliqua opera sint curare uti per/iciantur, 5, 4 opiis rusticiim omne curet uti sciat facere, 143, 2 cihum tibi et familiae curet uti coctum habeat, 155, 1 aquam diclucere in vias et segetem curare oportet uti fluat. aliorum scriptorum exempla, iii quibns idem verbum cum coniunctivo modo sine coniunctione positum est, Lachmannus in Lucret. p. 362 et post hunc C. F. W. Muellerus observ. crit. in prosaicos latinos Landsbergae a. 1865 p. 12 dederunt. eodem modo Cato considerare dixit, 5, 2 consideret quae dominus imperaveiit fiant, et saepius facere et sinere. aliorum verborum exempla notavi haec, 43, 2 si voles vinea cito crescat, 46, 2 si voles cito semina crescant, 54, 1 pascantur satius erit, 69 tepeat satis est, 83 cafu rcm divinam vel servus vel liher licehit faciat, 158, 2 licehit hibas, 161, 3 licehit vellaSj 14, 1 faher liaec faciat oportet, 21, 5 idem tra- petum oportet accommodet
LXXIV Manus mortariumque bene lauato] Lavaio hoc loco fuit in archetypo, item 157, 3 aqua calida mvMa lavato, saepius- lavito 25. 65, 1. 96, 2. 157, 10. nam reUqua primae coniugationis sunt, 157, 10 si laves coniunctivo modo, non futuro tempore dictum, item 86. 156, 3. 157, 13 lavet 23, 1 laventur et infmitivo 2, 3 lavari.
Farinam in mortarium indito aquae paulatim ad- dito] Aut nota mensurae post aquae excidit, ut Eussnerus p. 304 et Schoendoerflerus de genuina Cat. de agric. Ubri forma p. 48 coniecerunt, aut, quoniam ne farinae quidem certum pondus indicatum est, aquae paululum scribendum est. paulatim in eadem re legitur 76, 1 farinae h 1111 paulatim addito et 86 lacte addat paulatim. paididum cum genetivo diclum est 40, 2 harenae paululum, 156, 5 et 7 cumini pauhdum, 157, 9 salis paidulum, et paidum cum genetivo c. 92 palearum paulum, 157, 8 salis patdum,
LXXV Libum hoc modo facito] In rubrica praescripta lihum sic facito habent apographa, sed lihum hoc modo facito editio princeps a PoUtiano non correcta et editio Victorii; item in indice capitulorum et in contextu verborum omnes. similiter 84 savillum hoc modo facito, sed in rubrica et in indice capi- tulorum savillum sic facito scriptum est.
LXXV Si uoles tenerius esse selibram similaginis
106 COMMENT. IN CATONIS
soliim eodem indito] Selibram siUginis lucundus. de simi- lagine dicit Plinius XVIII 89 similago e tritico fit laudatissima ex Africa, gloss. graeco-lat. v. II p. 430, 36. v. III p. 314, 1. 430, 13 es^tdahg similago: cf. Galen. de aliment. facult. I 2. V. VI p. 483 ed. Kuehn. deinde solum, quo ordo verborum per- turbatur, inclusi. nam solum in placentis dicitur pars ima, in qua tracta ponuntur. sed hoc a libo, quale hoc loco describitur, alienum est et ex iis quae postea de placenta praecipiuntur huc videtur inlatum esse.
Inde panem facito folia subdito] Folia laurea dicuntur in placenta 76, 3 folia laurea uncta supponito, et in mustaceis 121 lauri folia siihtus addito. idem igitur hic quoque resti- tuendum est, folia laurea subdito.
LXXVI 1 Ubi arebunt componito puriterj Componito pariter coniecit Turnebus advers. 23, 10, ut esset ^facies, ut antea feceras, cum in qualo poneres'. curam adhibendam esse ut puriter fiant opera praecipitur saepius, c. 90 de palumbo farciendo tum far insipiat, puriter facito, 112, 2 de aqua marina trans- fundenda transfundito in alterum dolium puriter, ^^ de oleo in torculario quam mundissime parissimeque fiat. praeterea pu- riter legitur 23, 1 siccum puriter omnium dierum pariter in dolia dividito.
2 Cum facies in singula tracta ubi depsueris panno oleo uncto tangito et circumtergeto unguitoque ubi tracta erunt focum ubi cocas calfacito bene et testum] Tum facies lucundus et deinde reliqui editores. cum ex arche- typo restitui. sed rectius deleta praepositione in scribetur cum facies singula tracta, sicut supra scriptum erat id utrumque tracta facito. describitur enim, cum quis ex iis rebus quae supra scriptae erant singula tracta faciet, quo modo ea facienda sint. deinde prava verborum distinctione sententia ab editoribus corrupta erat. nam ubi tracta erunt non cum iis quae ante- cedunt coniungenda erant, sed ad ea quae sequuntur referenda sunt, constanti in coniunctione ubi usu, de quo supra 50, 1 dictum est, ubi tracta erunt, focum, ubi cocas, calfacito bene et testum. ubi singula tracta sic, ut dictum esl, facta sunt, focus et testum, ubi coquantur, calfacienda sunt. cocas in arche- typo scriptum erat et 84 percocas, 86 cocatque, quae mutanda
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 75—76 107
non erant, conlra 127, 1 conquoquere et saepius in codice Parisiiio A solo quoquil quoquilo^ quoquendam 16. 38, 4. 39, 2. 74. 75. 81. 156, 1. 157, 3. 158, 2. deinde teslum \\\ arclietypo fiiit et 4 iesto caldOy ilem 84 testo operito et sub testum subde, sed 74 coquitoque sub testu et 75 sub testu coquito. ab hoc di- versiim est testa feminino genere dictum 18, 7. 110. 113, 1.
Inde eximito siccatoque paulatim manibus] Manibus omisit Merula, inclusit Schneiderus tamquam ortum ex iis quae postea scripta sunt, in mortariam purum manibus condepsito.
3 Postea in tabula pura quae pateat p. I ibi balteum ponito folia laurea uncta supponito placentam fingito] Quo rectius ratio operis procederet, Schneiderus ordinem vcr- borum in hunc modum mutari voluit, postea in tabula pura et uncta, quae pateat pedem unumj placentam fingitOj ibi balteum ponito, folia laurea supponito.
Tractam singula in totum solum primum ponito] Tractam apographa et ex archetypo PoUtianus. c' in idem sua coniectura adscripsit, ut tracta in legeretur. tracta Merula. praeterea inponito legendum esse, non ponito, dixi supra 52, 2.
4 Donec omne caseum cum melle abusus eris] Adusus in secunda editione Victorii expressum erat manifesto librariorum errore, quem postea editores temere repetiverunt. nam abusus habent libri manu scripti et editiones antiquiores.
In summum tractan singula indito] Tractan apographa, tracta Merula, ubi Politianus ex vetere codice an post tracta super- scripsit, ut tracta an esset, nisi potius tractan voluit. ex Mediceo codice idem in margine principis editionis tractam adnotavit ibique sua gDuiectura, sicut supra in eadem voce, c\ in superscripsit.
Postea solum contrahito ornatoque focum de ue primo temperatoquej Postea solum contrahito ornatoque fo- cum, deinde premito temperatoque Merula, ubi Politianus in mar- gine principis editionis pro deinde premito ex vetere codice de ue primo adnotavit, ex Mediceo autem codice de ue prino ad- posuit et ibidem sua coniectura c' dein pruna superscripsit. probabiUs emendalio corruptae scripturae inventa non est. orna- toque focum de iunipero temperatoque lucundus, ornatoque focum bene primo temperatoque Turnebus advers. 23, 10, ornatoque focum leni pruna temperatoque Popma coU. 113, 1 sumito testam
108 COMMENT. IN CATONIS
picafarn, eo pnmam lenem incUto. iion magis probabiliter Rott- boellius, Aldiuam scilicet editionem secutus, scribendum coniecil imh ignem primo temperatoque.
LXXVII Spiram sic facito quantum uoles pro ra- tione ita uti placenta fit eadem omnia facito] ^uantam voles scripsi, h. e. in- spira facienda pro ratione magnitudinis, quantam quis facere volet, ad similitudinem placentae omnia fa- cienda sunt. similiter de globulis scriptum est postea 79 4nde quantos voles facere facito et de arboribus amurca circumfun- dendis 93 pro ratione indito.
In solo tracta cum melle oblinito bene inde tam- quam restim tractes facito ita imponito in solo simpli- cibus completo bene artie] Ita imponito in sole de simplicihus completo bene arte Merula, ita imponito in solo, dein plicis co?npleto bene arcte lucundus. inde tamquam restim facito sqq. Angelius. ^Simplicibus completis: In excusis antea Dein plicis: nos eam scripturam reposuimus, quam in cunctis manuscriptis inveni- mus, nec tamen eam explicare possumus' Victorius. pravo iudicio Schneiderus Aldinae et luntinae editionis lectionem probavit, reliqua ita scribenda esse coniecit, in solo tracta imponito, tum melle ohlinito hene. inde tamquam restim facitOj ita tracta im- ponito in soJo, dein plicis completo hene arcte. spiram a simi- litudine funis vel restis dictam esse apparet: Fest. p. 330, 15 Spira dicitur et hasis columnae unius tori aut duorum et genus operis pistorii et funis nauticus in or^hem convolufus, ah eadem omnes similitudine. tracta autem in opere pistorio a trahendo dicta sunt: gloss. latino-graec. v. II p. 199, 50 Tracta kdyava. liaec igitur in spira, tamquam si quis restim tractet, facienda, h. e. in formam restis complicanda sunt. in rehquis ratio operis, quam Cato praescripserat, non satis apparet. simplicia autem tracta videntur esse tracta non complicata, quae in ipsam spiram imponuntur. unam et simplicem tractorum seriem interpretatur Rottboellius. sed imponere num cum praepositione in et ab- lativo casu Cato dixerit, in solo inponitOj dubito, de quo dixi 52, 2. itaque aut conponito scribendum est, quod de spaeris in simili re dictum est 82 eas in solo conponito densas, aut potius delendem in solo, quod parum apte ex superioribus repetitum est, ita inponito, si?nplicibus co?ipIeto be?ie a?'te.
DE AGET CVLTVRA LTBRVM C. 76 — 80 100
LXXVIII Scriblitam sic facito in balteo tractis caseo ad eundeni modum facitouti placentam sine melle] In halteo tractes caseo Merula, in haltheo tracta ex caseo Angelius et ex luntina editione Schneiderus. restitui lectionem archetypi in halteo traciis caseo. scriblita et in balteo, quae est extrema placentae pars, qua sokmi cingitur, et in tractis et in caseo ad eundem modum facienda est^ atque de placenta praescriptum erat. deinde sine melle coquitoque codex Florentinus f et edita ante Victorium exemplaria^ quod in principe editione Politianus non correxit.. rectius reliqua apographa et editio Victorii omisso coquitoque scripturam archetypi expresserunt.
LXXIX Globos sic facito] In rubrica praescripta et in indice capitulorum Glohulos sic facito scriptum est. sed in con- textu verborum glohos sic facito et c. 80 uti glohos habent libri manu scripti. glohulos utroque loco ex rubrica dederat lucundus. ^Globos sic facito: Sic in antiquis libris legi^ cum in impressis antea v7toKOQi6tixa)g Globulos. idem etiam non multo post factum erat' Victorius. Varr. de Hng. V 107 a gloho farinae dilatato item in oleo cocti dicti a gloho glohi.
In aenum caldum unguen indito] Scribendum erat potins in alienum caldum in unguen indito. nam in ahenum, in quo calefactum est unguen, globi induntur, ut coquantur. similiter de encyto scriptum est c. 80 ita in unguen caldum fundito.
LXXX Ita in unguem caldum fundito honestum quasi spiram facito idque duabus rudibus uorsato praesta- toque item unguito coloratoque caldum ne nimium] Ita in unguem apographa et editio Victorii, ita unguen editio prin- ceps, ubi Politianus in post iia addidit, unguen non mutavit. unguen scriptum est supra c. 79 et unguine 135, 3 et unguinis 146, 1. deinde hoc pestum quasi spiram facito Merula, hoc in restim quasi spiram facito lucundus. corruptam archetypi scrip- turam Victorius restituit, sed parum apte interpretatus est ita, ^Honestum quasi spiram facito: Antiqua haec lectio, quam veram esse huius loci credidi. Honestum, ut opinor, appellavit enchytum, quod magnitudinem et elegantiam quandam habeat. id enim Honestum saepe significare perspicuum est. formis excusi antea libri In restim habebant' Victorius. quasi restim ut in spira facito Schneiderus coniecit. hene coctum quasi spiram facito olim
110 COMMENT. TN CATONIS
scribenduin esse conieci. sed ne in reliquis quidem quid Cato praescripserit, satis apparet. nam quid sit praestato non intel- legitur: idem esse, quod supra c. 79 diclum erat coctos eximito Rottboellius voluit: perfrigitoque lucundus, pressatoque Popma. neque colorato quo pertineat in opere pistorio perspicitur: collo- catoque Rottboellius coniecit.
LXXXI Erneum placentum tamquam placentam eadem omnia indito quae in placentam id permisceto in alueo id indito in irneam fictilem] Erneum tanquam placentam facito, eadem omnia indito, quae in placentam lucundus, erneum tamquam placentam, eadem omnia sqq. Victorius. ex rubrica, quae in manu scriptis libris praescripta et in indice capitulorum repetita est, Erneum sic facito, corruptam scripturam correxi et supplevi, Erneum sic facito tamquam placentam, eadem omnia indito, quae in placentam. erneum ab irnea vei hirnea dictum est, quod est genus vasis fictilis : Plaut. Amphitr. 429 inplevi Im^neamj 430 in illac liirnea^ 431 vini liirneam, ubi \i codi- cibus Nonii p. 546, 24 cyrnea legitur, h. e. hyrnea. eodem pertinere videntur Diom. p. 326, 22 hirnia liirniola et Paul. exc. Fest. p. 105, 12 Irnela genus vasis in sacris.
LXXXIII Marti siluano in silua interdius in capita singula boum votum facito] Martem Silvanum dici, qui c. 141 in formula agri lustrandi Mars pater diceretur, Ursinus adnotavit. Martem et Silvanum in unius dei formam coisse hoc exemplo usi plerique comprobant, de quo Reifferscheidius in an- nalibus instituti archaeologici Romani a. 1866 p. 218 disputavit. Catonem tamen duos deos dicere, quibus votum pro bubus fa- ciendum esset, ex eo intellegi poterat, quod quae duobus dis vovenda erant in unum vas licere coicere docet. nam propter ea qiiae sacrorum causa parantur haec praecepta de voto hoc loco posita sunt. nomina autem duorum deorum non addita coniunctione composila sunt. quae forma asyndeti quam late apud Catonem pateat, ut intellegatur, adscribam exempla, in quibus duo nomina omissa copula posita sunt, quorum pars olim ab editoribus contra fidem librorum mulata est, 1, 2 solo hono sua virtute valeat, ib. 3 honumque aquarium, oppidum validum prope siet, 2, 2 rationem inire oportet operarum dierum, ib. 5 rationes putare argentariam frumentariam, pahuli causa quae parata sunt, ra-
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 80—84 111
iionem vinariam oleariam, ib. 7 vinum frumentwn quod supersii vendai, 7, 4 oleas orciies posias, 17, 1 id semen de cupresso de pino quidvis anni legere possis , 31, 1 vimina maiura salix per tempus legaiur, 35, 1 siliginem iriiicum in loco aperio celso, 51 propagaiio pomorum aliarum arhorwn, 55 codicillos olea- gineos radices in acervo sub dio meias facito , 84 farinae selibram, casei IIS una commisceio, 132, 1 in domo familia mea, 134, 1 ture vino lano lovi lunoni praefaio, ubi Meursius nomen lunonis, cuius postea mentio facta non est, delevit, 135, 1 Romae dolia lahra, ib. 2 claves closira Romae, ib. 3 funes sub- ductarios, spariwn omne Capuae, 157, 3 ad omnia vulnera iu- mores eam contriiam inponito, ib. 5 sale aceio sparsam, ib. 6 aceio mulso spargiio: lautam siccam et ruiam coriandrum seciam sale sparsam paulo libentius edes, ib. 12 daio brassicam triiam, aquae cyaios III. eodem pertinent quae de calce harenaio 18, 7 adnotavi.
F-arris L 111] Adoris libras III Mernla, farris adorei libras tres lucundus et deinde reliqui editores.
Idinum uas liceto coicere et uinum idem in unum uas liceto coicere] Id in unum uas priore loco codex Medi- ceus m et Victorius. deinde vinum iiem in unum uas Victorius. vinum coicere autem dictum est repetito eodem verbo, quod de reliquis rebus in idem vas coniectis positum erat.
LXXXIV Farinae selibram casei p. IIS una commis- ceto quasi libum mellis p. ~ — et ouum unum] Commis- ceto quasi libum^ addito mellis sqq. scribendum conieci et item c. 85 eo addito casei recentis p. III. nam ita de libo scriptum est c. 75, ovum unum addiio et una permisceio bene.
Pone cum catillo et lingulas] Cum caiillo apographa et editio Victorii, cum caiino Merula, ubi Politiaims cum caiillo ex codice adnotavit, non cum caiiuo^ ut Gesuerus ait. ei lin- gulis edita inde ab Aldina editione exemplaria, ei lingulas addiio olim conieci. sed verum videtur esse pone cum caiillo et lin- gula. nam savillum adponitur cum ipso catino, in quo coctum erat, et cum una lingula vel cochleari, quo ex catino eximatur: gloss. latino-graec. v. II p. 123, 34 Lingula ^v6tQog xal ylaaOLg, ib. p. 354, 35 Ko%XidQLov cochliarium^ ligulUj p. 374, 34. 497, 14. 545, 56. v. III p. 22, 50. in torculario lingula appel-
112 COMMENT. IN CATOKIS
laliir 18, 2 inibi lingiilam, 19, 2 Ungulam cum facies. litterae 6^ iii archetypo vitiose additae cxempla dedi c. 4, iibi operas pro opera scriptum erat.
LXXXVI Postca in aiilam indat et aquani puram co- catque] Rectius erat ct aquam puram addat cocatque, quod olim scribendum conieci, quamquam minus accurate aquam non addito verbo dici poterat ita, ut esset ^postea triticum in aulam indat et aquam puram indat coquatque'.
LXXXVII Eam patinam in sole ponito arescat] Poniio ut arescat edita ante Victorium exemplaria, ponito arescat ex archetypo edidit Victorius. arescat deleri vohiit lordanus ephemer. litter. germ. a. 1882 p. 1529. eam paVinam in sole ponilo, siniio arescat scripsi. nam saepius in his praeceptis imperativos a hbra- riis omissos esse vidi. sinito arescat de area scriptum est c. 91 et de lente c. 116.
LXXXVIII 1 Amphoram defracto coUo puram inpleto aquae purae] Amplioram defricato colluitoque puram 'impleio aqua pura lucundus. ^Amphoram defracto collo: In hoc et ahis nonnuihs locis, quos hic variavi, fidem antiquorum codicum se- cutus sum' Viclorius. inpleto cum genetivo casu dictum est c. 153 eas faecis inpleto, cum ablativo 52, 1 calicem terra inpleto et 133, 3 quasillum terra inpleto.
Id aliquotiens in die cotidie facito] Cotidie in anti- quississimis editionibus omissum erat, ex archelypo addidit Vic- torius, inchisit Schneiderus. similem abundantiam in definitione temporis notavi 43, 2.
2 Ea muries erit uel carnem uel caseos uel salsa- menta quo condas eam muriam in labella uel in patinas in sole ponilo] Ea inuries erit, qua vel carnem vel caseos vel salsamenia condias lucundus, ea muries erit, vel carnem vel caseos vel salsamenia quo condias Victorius. quo condas, quod ipsum haud dubie Victorius volebat, ex archetypo restitui. deinde in labella vel in patina edita ante Victorium exemplaria, in la- hella vel in patinas ex codice dedit Victorius, quod rehqui edi- tores repetiverunt, quamquem haec dici non posse apparet, nisi adicialur verbuni , quo referantur. itaque difjundito addendum esse conieci, ea ?nuries erii , vel carne?n vel caseos vel salsa- ?nenta quo condas: eam muriam in Uibella vel in paiinas dif-
I
DE AGRT CVLTVRA LIBRVM C. 85- 89 [;2 l^^
fundito, in sole poniio. de verbo condere dictiim est]^ 52, "2. diffundere in praeceptis de nuiria paranda dixit Columella XII 6, 2, subinde alium salem tam diu ingeres, donec in sporta permaneai integer nec minuatur. quod cum animadverteris, scies hahere muriam maturitatem suam. et si facere aliam volueris , lianc in vasa bene picata diffundes et opertam in sole (pperia in solem codex Sangermanensis) habehis.
LXXXTX Gallinas teneras qiiae primiim parient con- cludat] Parient libri manu scripti et editio Victorii, parierint edita ante Victorium exemplaria. hoc Politianus in principe edi- lione ex codice non correxit, sed rubro colore parient legendum esse adnotavit: nam falsa rettnlit Gesncrus. corrupta antiquissi- marnm editionum lectio olim fraudi fuit grammaticis, ut pravam verbi formam Catoni tribuerent. gallinae autem quae primum pariunt sunt eae quae ova parere incipiunt. nam futurum tempus in praeceptis sine rerum futurarum significatione ponitur etiam in relativis enuntiatis.
Polline uel farina hordeacia consparsa turundas faciat eas in aquam intinguat in os indat] De farUira gal- linarum Columella VIII 7, 3 scribit cibus autem praebeiur hor- deacea farina^ quae cum est aqua consparsa et subacta, formaniur offae^ quibus avis salivaiur. itaque apud Catonem farina hor- deacia consparsa dicitur farina quae aqua consparsa est, item 76 , 2 postea farinae L. II conspargiio condepsiioque. nam primum farina aqua conspargitur, ut turundae vel offae fiant. deinde ipsae turundae aqua intinguuntur; ita in os gallinarum induntur. olim aqua consparsa scribendum conieci, ut est apud Columellam, et ita saepius haec cum ablativo casu nominum di- cuntur, c. 91 locum — amurca conspargito, 92 conspargito amurca omne quod luiaveris, 109 farinam — conspargito sapa, 121 farinae siligineae modium unum musto conspargito , 129 terra amurca bene conspargatur, 130 ligna amurca cruda per- spargiio, 103 pabulum quod dabis amurca spargito, 157, 5 sale aceto sparsam, ib. 6, 7, 13.
Bis in die farcito et meridie bibere dato ne plus aqua sita siet horam unam] Nec plus edita inde a principe editione exemplaria. nec plus aquam anie sinat quam horam I lucundus. gallinae bis in die farciendae sunt, meridie aqua ad
Cat. de agri cvlt. II. 8
1 14 COMMENT. IN CATONIS
bibendiim ministranda, eaque aqua ne plus unam horam sita sit curandum est. quod cum ad farturam parum aptum esse vide- retur, Gesnerus verba ita interpretatus est, non patiendum esse ut hora una ampUus aqua absit, ut bibere non possit gaUina. neque feUciore successu aUi coniecturis verba corrigere studuerunt. nec plus aquas siiiat horam unam coniecit Trillerus observat. IV 27 p. 465 , his in die farciat et meridie hihere dato nec plus: aqua sita siet coram RottboeUius^ nec plus vagari sinat horam unam Schneiderus coU. Cohim. VIII 7^ 4 cum deinde satiata est avis, paululum deposita cavea dimittitur, sed ita ne evagetur.
LXXXX Palumbum recentem ui prensus erit ei fabam coctam tostam primum dato] Palumhum recentem sic farcito. uti prensus erii, ei faham sqq. Merula, cui rubrica in manu scriptis Ubris praescripta Palumhum sic farcito supplementum praebuit , palumhum recentem ut prensus erit^ ei faham sqq. Victorius. haec ita defendit Gesnerus, ut praeposito accusativo casu nominis palumhum , deinde subiecto demonstrativo prono- mine ei accuratius definiretur, quo nomen pertineret. cuius ge- neris neglegentiam in adverbio eo notavi c. 128 terram quam maxime cretosam vel ruhricosam, eo amurcam infundito. sed verum esse puto supplementum Merulae, quod ipsa praeceptorum ratio postulat, palumhum recentem sic farcito: uhi prensus erit, ei faham coctam tosiam primum dato. nam recens pahmibus dicitur non is qui recenter prehensus est^ sed qui a partu recens est: Varr. r. r. II 8, 2 pullum asininum a partu recentem suhiciunt equae, III, 12, 4 saepe, cum hahent catulos recentes, alios in ventre hahere reperiuntur.
Postea fabam fresam puram et far purum facito et fabae tertia pars ut infervescat tum far insipiat pu- riter facito et coquito bene] Tuni far insipiat apographa el Victorius in expUcationibus, cum far incipiat Merula, ubi PoU- tianus insipiat ex codice adnotavit, cum non correxit. cum fer- vere incipiet lucundus, cum far insipiat editio Victorii et deinde reliquae editiones. et fahae tertia pars ubi infervescat ^ tum far insipias Pontedera p. 69. lectionem archetypi restitui. nam faba fresa pura et far purum, unde turundae Uant ad palumbos farciendos, parantur; ex his primum fabae pars tertia ferve-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 89—91 115
facienda, tum far insipicndum^ idque ut puriter (lat curandum est; haec una coquenda sunt. puriter autem opera facienda esse saepius praecipitur, sicut adnolavi 7G, 1. olim pariter facito scribendum conieci propterea, quod puram fieri fabam et far antea dictum erat.
Id ubi excluseris depsito benc oleo manum unguito primum pusillum postea magis depses oleo tangito depsitoque dum poteril facere turundas] Id ubi excusseriSj deponito Merula, id uhi excoxeris, deponito lucundus, id ubi excoxeriSj depsito Victorius et deinde reliqui editores. deinde dum poieris edita inde a principe editione exemplaria. exclu- serit et depset scripsi, quoniam postea poterit in archelypo scriptum erat, et tertia verbi persona in his praeceptis supra posita est de eo cui opus faciendum mandatur. quamquam ad certam legem haec iam revocari nequeunt. excludere autem dictum est id quod saepius dicitur eximere. ubi ex vaso, in quo far cum faba coctum erat, id quod coquendo effectum est exclusum vel exemptum erit^ depsendum et in formam turun- darum fingendum est. depsito usque dum poteris facere turundas coniecit Pontedera p. 69.
LXXXXI Postea amurca conspargito bene] Catonis praecepta de amurca PHnius XV 33 composuit^ super omnia vero celebravit amurcam laudibus Cato. (69. 100) dolia olearia ca- dosque illa imbui, ne bibant oleum, (91. 129) amurca subigi areas terendis messibus, ut formicae rimaeque absint, (92) quin et lutum parietum ac tectoria et pavimenta horreorum frumenti, (98) vestiaria (vestiaria codex Lavantinus, vestiarium rehqui) etiam contra teredines ac noxia animalia {animalium cod. Lav., animalia reliqui) amurca aspergi, semina frugum perfundi^ (96) morbis quadripedum, arborum quoque illa medendum, (102) efficace ad ulcera interiora liumani quoque oris, (97. 98) lora etiam et coria omnia et calceamina axesque decocta ungui atque aeramenta contra aeruginem colorisque gratia {coloris gratia codex Lavantinus) elegantioris et totam supellectilem ligneam ac vasa ftctilia^ in quis ficum aridam libeat adservare, (101) aut si folia bacasque in virgis myrti aliudve quod genus simile. (130) postremo ligna macerata amurca nullo (nulii codices, nuiio vel nuiiius editores) fufni taedio ardere.
8*
116 COMMENT. IN CATONIS
LXXXXTI Lutuni de amurca facito palearum paulum addito sinito macerescant bene] Macerescat apte coniecit Schneiderus, ne de paleis diceretur, sed de luto additis paleis ex amurca facto. de eadem re c. 128 scripta sunt haec, paleas indito, sinito quadriduum fracescat: uM fracuerit, rutro concidiio.
LXXXXIII Olea si fructum non feret] Plin. XVII 263 Cato et medicamenta quaedam conponit mensurae quoque di- stinctionCj (36) ad maiorum arhorum radices amphoram, ad minorum urnam amurcae et aquae portione aequa, ahlaqueatis prius radicibus paulatim adfundi iuhens^ in olea hoc amplius stramentis ante circumpositis, item fico. (94) huius praecipue vere terram adaggerari radicihus. ita futurum ut non decidant grossi maiorque fecunditas nec scahra proveniat. (95) simili modOj ne convolvolus fiat in vinea, amurcae congios duos de- coqui in crassitudinem mellis rursusque cum- hituminis tertia parte ei sulpuris quarta suh diu coqui {suh diu qui codices), quoniam exardescat suh iecio. hoc vites circa capita ac suh hracchiis ungui. ita non fore convolvolum.
Deinde ad oleam circumfundito ad arborem maxu- mam urnam commixti sat est ad minores arbores pro ratione indito] Beinde ad oleam circumfundito, ad arhorem maximam amphoram unam commixti satis est sqq. edita ante Victorium exemplaria. archetypi lectionem Victorius restituit. de arboribus stercorandis c. 36 scripta sunt haec, amurcam spargas vel inriges ad arhores, circum capiia maiora amphoras, ad minora urnas cum aquae dimidio addito: ahlaqueato prius non altej quae Plinius 1. c. expressit; similiter de oleis apud Coiu- mellam XI 2, 29 oleis lahorantihus circum radices amurcam, quae salem non haheat, nunc conveniet infundere: maximis sex (sex in Sangermanensi codice omissum est) congii, mediocrihus arboribus urnae satisfaciunt, ceieris aestimanda erit portio. sed tamen quae nihil vitii habuerint aliquanio laetiores fieni, si amurca rigentur insulsa. hinc Schneiderus apud Catonem re- cepta antiquissimarum editionum lectione reliqua ita corrigenda esse coniecit, deinde ad oleam circu?nfunditOj ad arborem maxi- mam amphoram unam commixii sat est: ad minores arhores urnam, ceteris pro ratione indito. aptius ad praecepta supra scripLa in hunc modum verba accommodari poterant, ad arborem
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 92—95 117
maximam amphoramj ad minores arhores urnam conmixti sat est, pro ratione indito. nolui tamen manii scriplorum librorum lectionem mutare. nam inanem operam consumptam esse puto ab editoribus, qui ea quae in diversis libri partibus de iisdem vel de similibus rebus scripta sunt omnia ad unam normam re- digere studuerunt. neque Columella accurate praecepta Catonis repetivit. de ficis eadem leguntur in geoponicis X 48, 4 Tcatdx^t rbv KaQTtbv rj <3vxr}, iav TtsQt^xdiprjg pdd^Qovg tcsqI nXscddag Tcal d^OQyriv vdan %8Qd6ag f| t^ov TTSQiiirig tb 6tEXs%og et X 55 tmf (SvKcov oi okvvQ^oi ovk d7t07CL7Ctov6iv, sdv TtSQi triv Qit,av ocoil^ag dXbg xoiViKa xata^dlrjg nal tfj yfj %ata%G)6rig.
LXXXXV 1 Conuoluolus in uinia ne siet] In rubrica praescripta in archetypo scriplum erat Inuoluolus conuoluolus in uinia ne siet, in indice capitulorum autem Inuoluolus in uinea ne sit: nam errori Politiani tribuendum est, quod ibi con in lectione principis editionis convolvulus non correxit: sed in contextu verborum Conuoluolus in uinia ne siet, itein postea in fine capitis convolvolus non nascetur et apud PliniuLn 1. c. ne convolvolus fiat. involvolus legitur apud Plautum Cistell. 561 (IV l^ 63), Involvolum^ quae in pampini folio intorta inplicat se, Paul. exc. Fest. p. 112, 8 Involvolus vermiculi genuSy qui se involvit pampinOy ubi involvus in libris manu scriptis legitur. convolvolus de herba dicitur Plin. XXI 23, est flos non dissimilis illi in herha quam convolvolum vocant.
2 Hoc uitem circum caput et sub brachia unguito] Circum caput apographa et edita inde ab Aldina editione exem- plaria, suh caput Politianus in principe editione non correxit. deinde suh hrachiis scribendum est, quod legitur apud Plinium l. c, hoc vites circa capita ac suh hracchiis ungui. nam prae- positionem suh cum accusativo dictam non invenio nisi in iis quae motus significationem habent, 84 suh testum suhde, 153 suh prelum suhdito et quae 52, 2 composui, 18, 5 suh eas trahes — traheculam inponito, 21, 3 lamminas suh lamminas — sup- ponito, 157, 11 suh sellam supponito, in reliquis cum ablativo, 1, 3 suh radice, 8, 2 suh urhe, 21, 2 suh cupa, 52, 1 suh qualo, 88, 2 suh tecto, 108, 2 et 112 suh dio, 95, 2 suh dio caelo, 157, 3 suh carne, 74 et 75 suh testu.
Conuoluolus non nascetur] Nascetur editio princeps a
118 COMMENT. IN CATONIS
Politiano non mutata, atqiie hoc ipsum in codice scriptum fuisse Victorius in explicationibus testatur. nam nascetur in excusis ante Victorium editionibus et in ipsa Viclorii editione legitur, non nascehit, quod errore Victorii in adnotatione scriptum est. sed praeterea in margine archetypi nocehit adscriptum erat, quod una cum altera scriptnra nascetiir in codicem Parisinum A re- ceptum est. ex recentioribus Ubris Mediceus m et Caesenas nascetur, b et Florentinus f nocehit exhibent. nascetur Plinius
I. c. nocehit ad primariam scripturam videtur adscriptum esse a correctore, qui similiter scriptum esse videbat c. 92 curculio ?ion nocehit, 91 neque formicae nocehunt, 98, 1 tiniae non nocehunt.
LXXXXVI 1 Amurcam condito puram bene facito aquam lupinus defruerit et faecem de uino bono inter se omnia commisceto pariter] Aquam in lupino deferverit Merula, aquam uhi lupinus deferhuerit lucundus, aquam xihi lupinus deferverit Victorius. pro hoc aquam in qua lupinus deferverit scripsi. ferverit scriptum est 157, 9 et efferverit 115; item apud Columellam in codice Sangermanensi deferverit XII 20, 2. 21, 2. 38, 3. 39, 2. 40, deferhuit et deferhuerit ib. 21, 3. 23, 2. 24, 2. 27. 28, 3. 37. lupinus masculino genere hoc uno loco apud Catonem scriptum est, lupi?ui?n neutro genere bis, 34, 2 hipinum honum /iet, 31^ 2 lupinum faha vicia. ex eodem genere memorabilia sunt haec. quala neutro genere pluraUter^
II, 5 cj[uala sataria, m apparatu vindemiae 23, 1 quala parentur et c. 68 corhulas quala scalas; sed qualus masculine de aUo genere instrumenti 52, 1 in qualos pe?'tusos propagari opo?iet et eum qualum aut calicem terra inpleto: eadem res quasillus dicitur 133, 3, calicem pe?iusum sumito tihi aut quasiUu?n, per eum ramulum transse?ito, eu?n quasillum terra inplcto. item caseim neutro genere singulariter, 76, 3 uhi om?ie caseu?n hene siccaveris et caseu?nque per crihrum facito tra?iseat, ib. 4 donec omne caseu?n cum melle ahusus e?is, sed pluraliter caseos de singuUs caseis, 88, 2 vel ca?iiem vel caseos vel salsa?ne?ita quo condas; neutro genere tantum cati?ium^ c. 84 catinum /iclile, el acina pUiraUter 112, 2; 3, non acini. — Catonis praecepta de cura ovium Columella VII 4, 7 auctore Celso repctivit, vc?^um ea quandoque detonsa fuerit, u?igui dehet tali medicamine. sucus excocti lupini veterisque vi?n faex et amurca pari ?nensura
DE AGRl CVLTVRA LIBRVM C. 95 — 102 110
miscentur eoque liquamine fonsa ovis inbuitu?^ atque ubi per triduum delibuto tergo remedia perbibit, quarto die^ si cst vicinia maris, ad litus deducta mersaiur; si minus ^ caelestis aqiia sub dio (subsidio cotlex Sangermanensis) salibus in hunc usum du- rata paulum decoquitur eaque grex perluitur. lioc modo curatum pecus toto anno scabrum fieri non posse Celsus adfirmat^ nec dubium est quin etiam ob eam rem lana mollior atque prolixior renascatur. de eodem remedio in geoponicis XVIII 15 scripta sunt haec, xl^aQa ovd^ tijv ccQxrjv 7tQ067isM6SLSv, sl olg hqo- siTto^sv ^sxa tb xsiQau xa itQO^axd xig iqCgsisv. sl ds d^sX7]6avx6g Oov 0v^Pf}, Q^SQaTtsvCsig avxd ovxcog. d^oQyrj dva- ^,og duri^stxaL %al vdcoQ TtiKQcbv d^SQ^cjv 7tQ0^Qa%svxG)v Tcal XQV^ Xsvxov olvov xb 1(jov sxdoxov ^iid^sv sv dyysicp d^SQ- ^aCvsxai^ xal xb TtQO^axov xovxco %Qi6d^sv sitl /3 rj^sQag ^svst, xf} y ds vdaxi ^akaxxCcp ri dX^r] ^SQ^fj Xovxsov %al ^sxd xavxa vdaxi TtoxC^c).
LXXXXVIII 1 Amurcam decoquito ad dimidium ea unguito fundum arcae et extrinsecus et pedes et an- gulos] Extrinsecus pedes Merula. scribendum potius erat ea unguito fundum arcae et angulos et extrinsecus pedes. nam intrinsecus fundus et anguli arcae amurca unguuntur , extrin- secus pedes.
C Oieum si in metretam nouam inditurus eris amurca ita uli est cruda prius colluito] In rubrica prae- scripta et in indice capitulorum Oleum si in metretam addes in archelypo scriptum erat: nam neglegenter Politianus in rubrica sic in principe editione non correxit. in contextu verborum oleum si in metretam novam inditurus eris Politianus cum apograpliis. de doHis oleariis amurca imbuendis accuratius praeceptum est c. 69. Id si feceris metreta oleum non bibet et oleum melius faciet] Melius fuerit Merula^ melius fiet Angelius.
CII Melanthi acetabulum quod medici uocant zmur- naeum conterito in uini ueteris liemina] Melanthii accep- tabulum et quod medici vocant smyrneum Merula, melanthii acetabulum et quod sqq. lucundus, quod Schneiderus recepit^ propterea quod ahorum testimoniis non conslaret melanthium, quod est genus cumini, cognomine zmurnaei vel smyrnii appellatum esse. hipposeUno illud cognomen tribui tiadit PHnius XIX 162,
120 COMMENT. IN CATONIS
hipposelinum Graeci vocant, alii zmyrnium, et iisum eiiis in medicina describit XXVIl 133. Catonis praecepta in liippiatrica p. 220 ed. Gryn. translata esse Schneiderus adnotavit, idv xl rav t,G)(ov vTcb ^vydXrjg drjxd-fj, ^eXavd^iov o^vPacpov tQi^ag iv olvG) evcbdsi didov did t&v ^vxtriQcov. eitl d\ triv itlriyriv xoTtQOV 'beCav ^atditXa^^a. tovto da nal 87tl dvd^Q(b7tcov dxpihiiov.
CIII Et dato rarenter bibere commixtam cum aqua aequabiliter quarto quinto quoque die hoc sic facies ita boues et corpore curatiores erunt et morbus aberit] Charis. p. 217, 14 Rarenter Cato , ut idem Maximus notat, pro raro, ib. 8 Rare Cicero pro raro, ut idem Maximus notat; Catonem quoque ita locutum. raro scriptum est 157, 13 lavet raro. deinde conmixtam cum aqua equaliter quarto quintoque die hoc si facies in codice Mediceo m scriptum est. commixtam cum aqua aequahiliter quarto quintoque die. lioc si feceris, ita hoves sqq. Merula, commixtam cum aqua aequabiliter quarto quinto quoque die. hoc sic facieSj ita hoves sqq. Victorius. quarto quoque die Ursinus coniecit. antiquissimarum editionum lectionem Schneiderus exhibuit, mutala coniunctione verborum in his, hoc si facies ita, hoves et corpore curatiores erunt. restituta lectione archetypi, quam Victorius dederat, pravam di- stinctionem verborum, quae adhuc in editis exemplaribus erat, correxi, et dato rarenter hihere conmixtam cum aqua aequa- hiliter. quarto quinto quoque die hoc sic facies. ita hoves et corpore curatiores erunt, et morhus aherit. nam de futuro tem- pore in praeceptis hoc sic facies dubitandum non est. sed quarto quinto quoque die non addita copula num Catoni tribuendum sit, dubito et quarto aut quinto quoque die potius legendum esse puto. pabulum, quod bubus datur, amurca spargitur. ad biben- dum amurca cuni aqua aequis partibus commixta praebetur, sed raro bibere datur. quarto aut quinto quoque die haec sic, ut dictum erat, facienda sunt. similiter de eadem re Columella VI 4, 4 praecepit, maxime tamen hahetur salutaris amurca, si tantundem aquae misceas et ea pecus insuescas ^ quae protinus dari non potest, sed primo cihi adsperguntur , deinde exigua portione medicatur aqua, mox pari mensura mixta datur ad satietatem.
CIV 1 Musti quartarios X in dolium indito aceti
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 102—106 121
acris q. II eodem infiindito sapae quadrantalia II aquae dulcis q. L] Musli quadrantalia X in doiium indlio edita inde ab Aldina editione excmplaria, musti Q. X et sapae Q. II scripsi. nam liac nota Cato in quadrantali uti consuevit. ad eam in margine archetypi quadrantalia adscriptum erat c. 57 vini q. X et 112, 3 aquac marinac q. X. pro hoc quadraniarium scriptum erat 106; 1 aquae marinae q. I. quartarius autem et tertiarius de quarla et tertia parte congii, ut videtur, dicta sunt 95, 1 postea sumiio hituminis tertiarium et sulpuris quartarium.
2 Operculum in dolium imponito et oblinito dies X] Ohlinito post dies X scribendum esse et similiter c. 109 ohlinito post dies LX, ubi item praepositio in archetypo omissa erat, A. Gronovius apud Schneiderum indicavit coll. 105, 2 post dies XXX dolium ohlinito. alia eiusdem generis exempla 65,2 composui.
Hoc uinum durabit tibi usque ad solstitium siquid superfuerit post solstitium acetum acerrimiim et pul- cherrimum erit] Solistitium in archetypo scriptum fuisse Vic- torius supra c. 102 testatur. Politianus solstitium utroque loco in principe editione non mutavit. ex apographis codex Parisinus A posteriore loco solistitium habet, reliqui solstitium vel solsticium. solistititm scriptum est in codice Montepessulano gloss. graeco- lat. V. III p. 294, 47. alia eius scripturae exempla Baiterus in in Cic. de deor. nat. III 14, 37 indicavit.
CV 1 Ubi bullabit uinum ignem subducito] Bullahit apographa et editio Victorii, item Politianus, non hullahatj ut Gesnerus adnotavit. ehullihit Merula.
2 Schoenum et calamum in pila contundito quod siet sextarium unum eodem in dolium infundito] Om- nino scribendum est schoenum et calamum in pila contundito, quod satis siet , sextarium unum eodem in dolium infundito. Columellae praecepta de condituris vini leguntur XII 19 sqq. ibi de modo medicamenti, quod vino additur, scripta sunt haec, 20, 6 ex liac compositione quantum in sextarios musti quadragenos octonos adiciendum sii , incertum est^ quoniam pro natura vini aestimari oporiet^ quid satis sit, cavendumque est ne condiius sapor intellegatur. nam ea res emptorem fugat.
CVI 1 Aquae marinae q. I ex alto sumito] Aquae marinae quartarium I ex alto sumito Merula, Aquae marinae
122 COMMENT. IN CATONIS
concinnatio. qiiadrantal unum ex alto sumito lucundus. Aquac marinae concinnatio, quae in archelypo et in principe editione riibricae loco scripta, deinde in inilio capilis omissa erant, in contextu verborum repetenda esse post lucundum Meursius et Pontedera p. 70 monuerunt. sed scribendum potius erat Aquae marinae concinnatio. aquae marinae Q. I ex alto sumito. nam ita argumentum eorum de qiiibus praecipitur ab ipso scriptore indicari solet, quae deiiide is qui rubricas et indicem capitulorum fecit repetivit. quo factum est ut postea ea quae ibi scripta erant saepius in contextu verborum omitterentur. similis defectus fuit iu his, quorum phirima oHm correcta suut, pauca adhuc dili- gentiam editorum fugerant, c. 10. 11. 20. 70. 106. 135. 136. 152. 161. 162 et ex aliqua parte c. 151. contra rubricae in codice omissae erant relicto spatio, in quo prima ipsius capitis verba pro inscriptione ponenda erant, c. 134. 139. 141. ceterum ea quae de aqua marina ad condituram vini concinnanda hoc loco scripta sunt de iis locis quae a mari non longe absunt scripta esse apparet. nam quem ad modum in eo agro qui longe a mari abest muria ad eandem rem paranda esset, supra scriptum erat. de utroque genere scribit Cohmiella XII 25, 1 quoniam quidam, immo enim fere omnes Graeci, aqua salsa vel marina mustum condiunt, eam quoque partem curae non omittendam putavi. in mediterraneo , quo non est facilis aquae marinae invectio, sic erit ad condituras conficienda muria sqq., ib. 4 quod si agcr maiitimus est, silentihus ventis de alto quam quietissimo ?nari sumenda est aqua et in tertiam partem decoquenda adiectis, si videUtur, aliquibus aromatis ex iis quae supra rettuli, ut sit odoratior vini curatio. de aqua marina in vino Coo adhibenda Cato scribit c. 112.
Rude misceto usque adeo donec ouum gallinaceum coctum natabit] Gallinaceum apographa, gallinae in principe editione Politianus non correxit. do7iec ovum gallinaceum natabii lucundus, donec ovum gaUinaceum crudum natabit Schneiderus. donec ovum gallinaceum coieclum natabit olim scribendum esse conieci. nam ita de eodem experimento scriptum est 88, 2 menam aridam vel ovum demittito: si natabit^ ea muries erit. sed in huius modi praeceptis mutatione scripturae abstinendum putavi.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 106-110 123
4 Siqiiis plus iioles aquae marinae concinnarc pro portione ea omnia facito] Siqnidem pliis voles edita ante Victorinm exemplaria. si quis ex arclietypo Victorius recepit. sed verum esse puto siquid pliis voles, quod Pontedera p. 70 coniecit. nam siquis cum secunda verbi persona dici non potuit.
CVII 1 Coquas sarmentis et leui flamma] Leni flamma scribendum esse, non levi, apparebit, ex iis exemplis, quae supra 33; 4 composui.
CVIII 2 Tum id percolato pulentam adicito] Puleniam Politianus cum apographis et supra polentam grandem: niim falso Gesnerus utroque loco puolentam Politiano tribuit: polentae, 156; 5 et 157; 9. deinde ahiicito Beroaldus in edilione Bononiensi edidit et post hunc Gesnerus. vinum cum polenta ferve fit; deinde percolatur; polenta abicitur; vinum sub dio ponitur. grandis po- lenta autem dicitur quae ex grandiore farina facta est.
CIX De eruo farinam facito libras IIII et uini cyatos Illl conspargilo sapa postea facito latercuios] Corrupta haec esse Gesnerus intellexit; sed parum apte emendare studuit, cum deleto v. vini scribendum coniceret et cyatlios 1111 con- spergito sapae, h. e. sapae cyathi quattuor admiscendi sunt fa- rinae. nam ut laterculi fieri possint; apparet non solum sapa farinam conspargendani; sed etiam addendum esse vinum. neque conspargere dicitur de iis quae spargendo ad aliquam rem ad- duntur; sed de ipsis rebuS; ad quas quid adspergitur. itaque potius scribendum erat et vini cyatos 1111 addito, conspargito sapa. rectius tamen ratio operis videtur procederC; si trans- positis verbis scribetur de ervo farinam facito libras 1111 et conspai^gito sapa. postea addito vini cyatos 1111^ laterculos facito.
CX Odorem deteriorem demere uino testam de te- gula crassam puram calfacito] Odorem deteriorem vino de- mere si voles, testam sqq. lucundus. Odorem deteriorem demere vino Victorius pro inscriptione posuit et deinde in initio capitis omisit. Odorem deteriorem demere vino si voles, testam sqq. Gesnerus et Schneiderus dederunt supplemento ex Aldina cditione petito. . infinitivus in praeceplis posituS; quo genus indicatur eorum quae praecipiuntur; saepius editores fefellit: 115; 2 vinum ad alvum movendam concinnare , 122 vinum concinnare^ si lotium difficilius transibit, 127 ad dyspepsiam et stranguriammederij 128
124 COMMENT. IN CATONIS
hahitationem delutare, et in ipsis praeceptis 7, 4 sorha in sapa condere vel siccare, 156, 7 postea inde iusculum frigidum sorhere et ipsam hrassicam esse. facilius infinitivi ratio perspicitur in his, 2, 5 quae reliqua opera sint curare uti perficiantur et 61, 2 uhi radices hene operueris, calcare hene. similem brevitatem dicendi in accusativo casu nominum notavi c. 135.
CXI Vinum id quod putabis aquam habere eodem mittito] Eo demittito scripsi. nam neque eodem de vascnlo, in quod sohmi vinum infunditur, dici poterat neque mittito de vino, quod eo infunditur. quamquam demittere de vino vel aqua pro Jnfundere dictum esse ab aUis non invenio. sed de variis rebus, quae in aquam vel in aUam rem Uquidam inmittuntur, Cato eo verbo usus est saepe, c. 81. 88,2. 101. 110. 120. 156,2. 157, 10, et de surcuUs arborum vel seminibus in terram inmissis constanti in ea re usu: cf. 161, 4.
CXII Aquam ex alto marinam sumito mari tranquillo cum uentus non erit dies LXX antc uindemiam quo aqua dulcis non perueniet] Die LXX codex Mediceus m, die septua- gesima lucundus. accusativum dies septuaginta neglegentiae scrip- toris relinquendum esse putavi. indicatur enim spatium temporis, quod est ab eo die, quo aqua ex mari sumitur, usque ad vinde- miam, ad quam aqua marina servanda est. similiter tempus post vindemiam significatur in his, qnae de doUis, in quibus vinum conditum est, extergendis scripta sunt c. 26, lahra doliorum cir- cumfrices. uhi erit lectum dies triginta, si hene deacinata erunt dolia^ ohlinito, h. e. ubi vinum triginta dies, postquam lectum est, in doliis fuerit. — quo aqua dulcis non perveniet post sumito transponi voluerunt RottboelUus et Schneiderus collatis iis quae de eadem re scripta sunt 106, 1 aquae marinae Q. I ex alto sumito, quo aqua didcis non accedit. eiusdem generis exempla, in quibus relativa pronomina a suis nominibus longius remota sunt, in Varr. r. r. I 13, 2 adnotavi.
2 Relinquito in imo quod desciderit] Desciderit Poli- tianus et optima apographa, pro quo desiderit scribendum erat. desederit edita inde a principe editione exemplaria.
3 Tum sumito aquam marinam q. s. s. e. in dolium quinquagenarium infundito aqnae marinae q. X] In mar- gine archetypi ad q. X adscriptum erat quadrantaliaj quod eodem
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 110—113 125
ioco iii codice Parisino A repeliliim est. miniis accurate scrip- turam codicis expressit Politianus, qui idem vocabulum ad ea quae antea scripta erant aquam marinam q. s. s. e., h. e. aquam marinam quae supra scripta est, adnotavit. lum sumito aquam marinam quadrantaUa s. s. et in dolium quinquagenarium in- fundUo quadrantalia X Merula, tum sumito aquae marinae suprascriptae quadrantalia X et in dolium quinquagenarium infundito lucundus. lectionem archctypi, in qua post accusativum aquam marinam genetivus eiusdem nominis in defmitione men- surae repetitus est, Victorius restituit.
Tum acina de uuis miscellis decarpilo de scopio in idem dolium usque dum impleueris manu comprimito acina ut combibant aquam marinam] I)e scopione\\\xi\dx^\wQ archetypi adscriptum erat, sicut Politianus et Victorius adnota- verunt. decerpito de scopio et in idem dolium^ usque dum im- pleveris, manu comprimito, ut comhibant aquam marinam lu- cundus. Un vv. cc. apud me scriptum est de scopione^ quae leclio vera est' Ursinus. de scopis vel de scopione legendum esse Popma adnotavit. scopum vel scopionem in uvis dici illud in quo acina haerent adnotavi in Varr. r. r. II 4, 16. itaque de scopione ex margine codicis recepi et acina, quod post com- piHmito repetitum erat, reslitui, tum acina de uvis miscellis de- carpito de scopione in idem dolium, usque dum inpleveris. manu conprimito acina , ut conbibant aquam marinam. acina enim non comprimuntur in dolium, sed priusquam in dolium coniciantur, manu comprimuntur, ut aquam marinam combibere possint. de- carpito in dolium autem brevitati vel neglegentiae dicendi tribui poterit^ quamquam rectius erat tum acina de uvis miscellis de- carpito de scopione, indito in idem dolium sqq.
CXIII 1 Ut odoratum bene sit sic facito sumito testam picatam] Ut odoratum bene sit in principe editione rubricae loco praescripta, deinde sic facito omissa, reliqua sumiLo testam picatam sqq. tamquam praecepta de vino odorato faciendo in novo capite posita sunt. similiter lucundus haec a superioribus separata dedit, Ut vinum bene odoratum siet, sumito testa?n pi- catam sqq. archetypi lectionem Victorius restituit et verba cum superioribus , sicut in illo scripta erant, continuavit. postea Sylburgius in editione Commeliniana antiquiores editores secutus
126 COMMENT. IN CATONIS
novi capitis initium ciim sna inscriptione fecit, Ut odoraium hene siet. I Ut odoratum hene siet, sic facito. sumito testam pica- tam sqq. Commelinianam editionem reliqui editores expresserimt. Schneiderus tamen recte monnit haec quoque de vino Coo scripta et cum superiore capite copulanda esse.
De lacu quam primum vinum in dolia indito sinito dies XV operta antequam oblinas relinquito qua inter- spiret uinum postea oblinito] Vinim post interspiret vitiose ex superioribus^ ut videtur, repetitum est. hoc deleto scribendum erat relinquito qua interspiret, postea ohlinito. nam interspirare de vino dici non poterat, sed non addito nomine dictum est de spatio in doliis opertis ad spirandum relicto^ et sic in eadem formula scriptum est supra 112, 2 operculum inponito, relinquito qua interspiret, ib. 3 operculo operito, relinquito qua interspiret.
2 Et ne plus quadriennium in sole siueris post quadriennium in cuneum componito et instipa] Et ne plus quatriduum in sole siveris. post quatriduum in culeum com- ponito et in sapa Merula, ubi componito et instipato dedit lu- cundus. quatriduum inde a principe editione receptum erat, quadriennium legit Plinius XIV 79, nec non apud nos quoque Coum vinum cx Italico faciendi rationem Cato demonstravit, super cetera in sole quadriennio maturandum praecipiens. si- miUter de vino graeco scriptum est 105, 2 hienniiun in sole sinito positum esse, ubi item hiduum substituit Pontedera parum considerate. nam quibus rationibus in hoc genere vini parando Romani usi sint, nescimus. deinde de veritate scripturae in cu- neum componito dubitandum non erat. cuneum, pro quo culleum editores substituerunt, defendit Henricus Dressel Bulletino della commissione archeologica communale di Roma v. VII a. 1879 p. 71 ex inscriptione ibidem edita pr, idus Novemhres vinum in cuneum amfurae CCCLXXXIIX. cuneus enim est locus in cella vinaria, ad simiHtudinem cuneorum in theatro factus, in quem amphorae componuntur. in cellam componito olim Gesnerus coniecerat. denique instipato pro instipa recte dederat lucundus. itaque scribendum crat post quadriennium in cuneum conponito et instipato,
CXIV 1 Veratri radices contundito in pila eas ra- dices dato circum uitem et stercus uetus et cinerem
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 113 — 114 127
iieterem et duas partes terrae circumdalo radices uitis] Veratri atri scriptum est 115, 1, veratri alri manipulum coicito in amphoramj ib. 2 tris fasciculos veratri atri circumponito. idem hoc loco Pontedera restituit, veratri atri radices contundito. deinde duas partes terrae circumdato radices viiis duobus no- minibus accusativo casu ad verbum adpositis insolentius dictum est pro eo quod ante scriptum est eas radices dato circum vitem vel quod accuratius dicitur postea 115, 2 iris fasciculos veratri atri circumponito circum radices. item 157, 11 circum vesii- menta eam daio, h. e. circumdato eam vestimenta, et similiter in vetere formula 141, 1 uti illace suovitaurilia fundum agrum terramque meam quota ex parie sive circumagi sive circum- ferenda censeas, ib. 2 agrum terram fundunique meum suovitau- rilia curcumagi iussi. saepius cum ablativo casu ponuntur verba composita, 20, 1 cuneis salignis circumfigi oportety 21, 2 lamnis circumplectito, 22, 1 funi circumligato miliarium, 40, 2 ea stirpem praecisum circumligato, ib. 4 stramentis circumdatb; vel simplicia verba cum praepositione, 33, 4 circum capita sarito, 43, 2 circum sulcos et capita oleaginea — fodere oportet. sed quoniam Cato saepe verbis cum praeposilione circum compositis usus est, ea quae maxime notabilia sunt praeter ea quae supra scripta sunt addam, c. 26 qui lahra doliorum circumfrices, 161,4 sic circumfodito , 33, 2 vineam putatam circumfodito, 93 stra- menta circumponito, ib. ad oleam circumfundito, 28, 1 circum- ligato 40, 4 salicem graecam amplius circumligaio, 20, 2 eos circumplumhaio, 114, 1 radices circumsecato, 76, 2 circum- iergeto, 143, 2 focum purum circumversum haheat.
2 Hoc uinum seorsnm legito si uoles seruare in uetustatem ad aluum mouendam seruato ne commisceas cum cetero uino] Ne commisceas apographa; neglegentius Po- Utianus nec in principe editione non correxit. si voles servare in vetusiatem, ad alvum movendam servato, nec commisceas cum cetero vino edita adhuc exemplaria. restituta lectione archetypi ne commisceas, ut sententia verborum constaret, ad imperativum servalo etiam seorsum addendum erat, hoc vinum seorsum legito, si voles servare in vetustatem ad alvum movendam, seorsum servato, ne commisceas cum cetero vino. nam duae res de vino ad alvum movendam praecipiuntur, primum ut uvae de vitibus
128 COMMENT. m CATONIS
ad eam reiii electis seorsum legantiir^ deinde^ siqiiis vinum ex illis uvis factum diutius servare velit, ut seorsum servetur, ne cum reliquo vino commisceatur. brevius eadem praecipiuntur 115^ 2, per vindemiam de iis vitibus qiiod delegeris, seorsum servato.
CXV 2 Vinum ad aluum mouendam concinnare uites cum ablaqueabuntur signato rubrica] Aliler si voles vinum ad alvum movendam concinnare. vites sqq. lucundus^ qui haec cum superioribus in unius capitis formam coniunxit. vinum ad alvum movendam concinnare si voles. vites sqq. Victorius in initio novi capitis posuit cum inscriptione, quae in manu scriptis libris est^ Vinum ad alvum movendam. hac omissa Gesnerus verba praecedentibus in hunc modum continuavit, vinum ad alvum movendam concinnare si voles: vites sqq. restitui lectionem arche- typi, in quo tria praecepta de vino ad alvum movendum con- cinnando separatim posita erant.
tJXVJI Oleae albae que condiantur] Que vel quo videtur in archetypo scriptum fuisse, quomodo codex Mediceus m ex rubrica in manuscriptis libris praescripta et in indice capitulorum repetita Oleae albae quomodo condiantur. in libris impressis inde a principe editione fuit quemadmodum condiantur.
CXIX Nuculeos eicito] Nuculeos hoc loco in archetypo scriptum erat, saepius nucleos 10, 5 et 37, 1, et nucleis 37, 2 et 66. item 41, 4 vinclis, 3, 5 trochileas, 12 troclias.
CXX Post diem XXX eximito] Post trigesimum diem eximito lucundus. pro hoc scripsi post dies XXX eximito, cuius generis exempla 65, 2 adnotavi.
CXXII 1 Vinum concinnare si lotium difficilius tran- sibit] Vinum concinnare ad lotium scriptnm est in rubrica, Vinum concinnare ad lotium, si difficilius emittit vessica in in- dice capitulorum.
Capidam uel iunipirum contundito in piia libram indito in duobus congiis uini ueteris in uase aheneo uel in plumbeo deferue facito] Capidam uel iuniperum in principe editione Politianus non correxit, sed rubro coiore, quo ct in lectionibus Medicei codicis et in suis coniecturis uti con- suevit, /' Capreidam superscripsit. in archetypo capidam videtur scriptum fuisse, quod vario modo in apographis expressum est.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 114 — 125 129
praeterea in niargine codicis eadem manu, si Viclorio fides habenda est, capidam adscriptimi erat. capreidam dedit lucundus et deinde reliqui editores. scd quod genus herbae dicatur, non constat. iunipirum in archetypo scriptum fuisse, non iuniperum^ et postea 123 iunipiro scriptura apographorum persuadet, et apud Varronem r. r. 18,4 iunipiro Politianus ex codice adnotavit. sed haud dubie corrupta sunt reliqua, libram indito in duobus congiis vini yeieris. nam indito cum praepositione in et ablativo casu dici non poterat, sed aut restituendum est quod ratio sermonis et consuetudo Catonis, qui saepe eo verljo usus est, postulat, libram indito in duos congios, aut deleto v. inditOj quod postea legitur, in lagonam indito, scribendum contundito in pila libram, id in (vel id cum) duobus congiis vini veteris in vaso alieneo vel plumbeo defervefacito. simililer de medicamento boum scriptum est c. 102 melantlii acetabulum — conterito in vini veteris liemina et de vino myrtite Plin. XIV 104 myrtiten Cato quemadmodum fieri docuerit, mox paulo indicabimus: Graeci et alio modo. ramis teneris cum suis foliis in salso musio decoctis tunsis libram in tribus ?nusti congiis defervefaciunt^ donec duo supersint.
CXXIII Ubi refrixerit in lagonam confundito et postea id utito uini cyatum mane ieiunus proderit] Mane in archetypo scriptum fuisse consensu apographorum constat: nam in uno Florentino codice f omissum est. errori autem Po- litiani tribuendum est, quod vocabulum lineola subducta notavit, sicut facere consuevit in iis quae in codice scripta non invenit. vini parum apte cum pronomine id poni C. F. W. Muellerus ob- serv. crit. in prosaicos latinos Landsbergae a. 1865 p. 16 adnotavit, postidea utito vini cyatlium vei posiea id utito et sumito (vei bibito) vini cyathum idem coniecit. potius deleto v. vinij quod ex iis quae anlea scripla erant cum congio vini veteris vitiose videtur repetitum esse, scribendum erat posiea id utito cyatum mane ieiunus: proderit.
CXXIV Canes interdiu clausos esse oportet] Haec praecepta de canibus alieno loco inter praecepta de variis gene- ribus vini concinnandis posita esse Pontedera p. 71 monuit.
CXXV Vinum raurteum sic facito murtam nigram arfacito] Vinum murtJieum Politianus, sed vinum murteum idem in rubrica et in indice capitulorum et postea muriam^ non mur-
Cat. de agbi cvlt. II. 9
130 COMMENT. IN CATONIS
teaniy ut Gesnerus adnotavit. murtheum et deinde murtham in codice Mediceo m scriptum est. Plin. XV 123 de myrto Cato docuit vinum fieri e nigra siccata usque in ariditatem in umbra atque ita musto indita. si non siccentur hacae, oleum gigni.
CXXVI Ad tormina et si aluus non consistet et si teniae et lumbrici molesti erunt] Consistet in rubrica et in indice capitulorum Politianus cum apographis, consistat in rubrica editio Victorii. in contextu verborum consistet apographa et Victorius, consistat Polilianus neglegentius correcta lectione principis editionis, in qua haec in rubrica posita et in initio capitis omissa sunt, retinuit. sed deinde molesti erunt idem cum libris manu scriptis, item in indice capitulorum. nam falso Ges- nerus erunt^ pro quo existent est in principe edilione, a PoUtiano omissum esse adnotavit.
CXXVII 1 Ad dyspepsiam et stranguriam mederi] Mederi in rubrica et in indice capitulorum scriptum non est et in editis ante Victorium exemplaribus omissum erat; tamquam spurium Gesnerus notavit. ad de rebus ad quas quid remedii causa paratur dictum est c. 125 id est ad alvum crudam et ad lateris dolorem et ad coeliacum, c. 126 ad tormina, et addito adiectivo vel verbo c. 123 vinum ad isciacos sic facito, 156, 1 ad omnes res salubre esty 157, 4 optima est ad huiusce modi vulnus, 161, 4 id est optimum ad eam rem. aliorum scriptorum exempla Handius Tursell. v. I p. 118 adnotavit. ad praepositionem autem cum suo nomine adpositas est infinitivus mederi^ quo rem ad medendum utilem esse accuratius definitur.
2 Incenatum iubet esse postridie thuris drachmam unam conterito et mel coctum drachmam unam et uini sextarium origaniti dato ieiuno] Incoenatum iube esse po- stridie. thuris drachmam conterito et mel coctum drachmam unam, et vini sestarium et origanum, dato ieiuno Merula, in- coenatum iube esse, postridie thuris drachmam conterito, et mellis cocti drachmam unam^ ut vini praedicti sextarium, et origanum, dato ieiuno lucundus. et vini sextarium origaniti ex codice Victorius restituit. vinum origanitum dici poterat vinum cum origano mixtum, ut c. 125 vinum murteum, de quo Dios- corides mater. med. V 61 scribit oQLyavLtrjg (olvog) dt' oQLydvov HQaKkacoTLXTig ^xavd^STaL 6^0LCog ta d^v^Ltrj tiolCjv TiQog td
BE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 125-128 131
avtd. vinum ex ipsa radice origani factinn significat Piinius XIV 105, ex liis quac in hortis gignuniur fit vinum e radice asparagi, cuniia^ origano. sed parum apte de melle et vino dicitur conterito, quod de ture potius dicendum erat. quare correcta prava verborum coniunctione, quae olim erat, post ori- ganiti addidi imperativum addito. praeterea iuheto scripsi, ubi in manu scriptis libris iuhet legitur^ in editis exemplaribus iuhe ex principe cditione receptum erat: nam hac imperativi forma Cato uti consuevit, incenatum iuheto esse: postridie tu?is drach- 7nam unam conterito et mel coctum drachmam unam et vini sextarium origaniti addito. dato ieiuno.
CXXVIII Habitationem delutare terram quam maxime cretosam uel rubricosam eo amurcam infundito] Si hahi- tationem delutare vis in indice capitulorum scriptum est, sed Hahitationem delutare in rubrica. si hahitationem delutare vis, terram quam maxime cretosam vel ruhricosam sumito, eo amurcam infundito Victorius, quem deinde reliqui editores secuti sunt. hahitationem delutato terra quam maxime cretosa vel ruhricosa, eo amurcam infundito A. Gronovius apud Schneiderum coniecit. restitui lectionem archetypi, in qua infinitivus hahitationem delutare non addito verbo finito positus est consueto in praeceptis usu, cuius exempki dedi c. 110. accusativus autem terram item sine verbo, sed sequente adverbio eo, ab initio enuntiati positus, terram quam maxime cretosam vel ruhricosam eo amurcam infundito, h. e. Hn terram amurcam infundito', Iribuendus est neglegentiae dicendi, quae videtur profecta esse ab usu demonstrativi prono- minis post nomina casu accusativo anteposita, ad quae pronomen refertur, eodem casu repetiti: 5, 3 amicos domini eos haheat sihi amicoSj 8, 1 africanas et herculaneas — eas in loco cras- siore aut stercorato serito , ib. 2 suh urhe hortum omne genus — haec facito uti serantur, 31, 2 ulmeam pineam nuceam, hanc atque aliam materiem omnem cum effodies, et in nominativo 157, 3 cancer ater is olet ; item in adverbio ihi c. 9 salicta locis aquosis umectis umhrosis propter amnes ihi seri opoi^tet; et post relativa pronomina 6, 1 in agro crasso et caldo oleam conditivam, radium maiorem, sallentinam — quam earum in iis locis optimam dicent esse, eam maxime serito, 20, 1 columellam ferream, quae in miliario stat, eam rectam stare oportet,
9*
132 COMMENT. TN CATONIS
28, 2 arbores crassiores digitis V quae erunt, eas praecisas serito, bl ab arbore abs terra pulli qui nascentur, eos in terram deprimito et 133, 1 arboribus ab terra pulli qui nati erunt, eos in terram deprimito, 58 postea oleas tempestivas^ unde mi- nimum olei fieri poterit^ eas condito, 76, 3 postea in tabula pura, quae pateat p. 7, ibi balteum ponito. alia eius generis exempla Hertzius in vindiciis Gellianis alteris p. 69 et in Gell. XIV 2, 26 indicavit.
Ubi concideris delutato ita neque aspergo nocebit neque mures caua facient] Vbi concideris^ delutato iterumque aspergito amurca: ita neque curculio nocebit neque mures cava facient Schneiderus coniecit collatis iis quae de granario scripta sunt c. 92 et uberius de horreis apud Cokimellam I 6, 13. immo de habitatione dekitanda praecipiuntur haec: ex terra cum amurca et paleis mixta faciendum est kitum, quo et pavimentum et pa- rietes muniuntur. ita fit ut neque parietes aspergine imbrium deleantur, neque in solo mures cava faciant.
CXXIX Aream ubi frumentum teratur sic facito con- fodiatur minute terra amurca bene conspargatur] Pli- nius XVIII 295 in operibus rusticis per autumnum faciendis ponit haec, opera rustica huius intervalli terram iterare — messem liordeaciam facere, aream messi praeparare Catonis sententia amurca temperatam , Vergili operosius. sed ibi in optimis codicibus scriptum est aream messem praeparare, in uno Parisino 6797 aream messem creta praeparare, ab editoribus olun vulgo receptum erat aream ad messem creta praeparare. hinc Schneiderus apud Catonem creta pro terra legendum esse coniecit, confodiatur minute creta. sed cretam in area comme- moravit Vergilius georg. I 178 Area cum primis ingenti aequanda cylindro Et vertenda manu et creta solidanda tenaci, non Calo. eadem in praeceptis de amurca c. 91 scripta sunt, aream sic facito: locum ubi facies confodito, quae Pknius XV 33 repetivit, amurca subigi areas terendis messibus. itaque Cato in eo loco, ubi area facienda est, ipsam terram confodi et amurca conspargi, postea, ubi amurcam conbibit, comminui et coaequari iubet.
CXXXII 1 loui dapali culignam uini quanlam uis polluceto] Quantum uis lucundus et deinde reliqui editores. Paul. exc. Fest. p. 51, 2 Culigna vas potorium: Cato ^culignam'
DE AGEI CVLTVRA LIBRVM C. 128 — 133 133
inquit Un faeno graeco ponit, ut hene oleaf, ib. p. 65, 2 Culigna vas vinarium a graeco dicta, quam illi dicunt xvXiKa^ gloss. latino-graec. v. II p. 118, 46 Culigna 0xsvog oivov. idem nomen inler alia vasormii nomina ponit Varro apud Nonium p. 545, 23, ex quibus apparet certam mensuram culignae non fuisse.
luppiter dapalis quod tibi fieri oportet in domo familia mea culignam uini dapi ei rei ergo macte hac illace dape pollucenda esto] In domo familiaque mea edita ante Victorium exemplaria constanti, ut videtur, in hac formula usu, 134, 2 bis inihi liberisque meis domo familiaeque meae, 139 mihi domo familiaeque meae liherisque meis, 141, 2; 3 mihi domo familiaeque nostrae. deinde eius rei ergo Merula. formulam comprecationis itemque similes comprecationum formulas c. 134 et 139 Carolus Zander versus Ital. antiq. p. 48 in numeros Saturnios redigere studuit.
2 luppiter dapalis macte istace dape pollucenda esto macte uino inferio esto] Macte istace dape pollucenda esto tamquam aliena ab hoc loco Schneiderus inclusit. uino inferio hoc loco in archetypo scriptum erat, uino inferiori 134,3, quod Merula receperat. vino inferio utroque loco Gesnerus re- stituit sollemni in sacrificando formula: Paul. exc. Fest. p. 113, 2. Arnob. adv. nat. VII 31, ib. IV 16. Serv. in Verg. Aen. IX 641.
Dapsioui assaria pecunia urna uini ioui caste pro- fanato sua contagione] Daps lovi assaria pecuina urna vini lovi caste. profanato sine contagione edita inde a principe edilione exemplaria, ubi Popma assariam pecuinam inepte inter- pretatus est carnem aptam et paratam assurae. sine contagione Luebbertus comment. pontific. p. 9 dici voluit ^de Ubaminibus lanta religione in aram porriciendis, ut ne manu quidem ea at- tingere fas sit'. mihi in his formulis, de quihus nihil certi com- pertum habemus, sufficiebat lectionem archetypi restituisse. neque veteres formulas integras servatas, sed quaedam in iis omissa esse puto. sua contagione autem de certa contagione, quae in dape profananda propria erat, videtur dictum esse. contagio enim, quod de coinquinatione vel morbo vulgo dicebatur, de orani contactu vel coniunctione dici poterat.
CXXXIII 1 Propagatio pomorum] De propagatione po- morum ceterarumque arborum pleraque supra c. 51 et 52 le-
134 COMMENT. IN CATONIS
guntur. ea quae hoc loco scripta sunt Plinius XVII 96 excerpsit et suis additamentis auxit, Cato propagari praeter vUeni tradit ficum, oleam, punicam, malorum genera omnia, laurus, prunum {prunam codices), myrtimi, nuces ahellanas et praenestinas^ pla- tanum. propaginum duo genera: ramo ab arhore depresso in scrohem quattuor pedum quoquo et post hiennium amputato ftexu plantaque translata post trimatum: quas {quasi codices) longius ferre liheat, in qualis statim aut vasis fictilihus defodere propagines aptissimum, ut in liis transferantur, alterum genus luxuriosius in ipsa arhore radices sollicitando traiectis per vasa fictilia vel qualos ramis terraque circumfartis atque hoc hlan- dimenfo inpetratis radicihus inter poma ipsa et cacumina — eodem quo supra hiennii spaiio ahscisa propagine et cum qua- sillis saia.
2 Mirtum conuiolum et mirtum album et nigrum] Conuiolum apographa^ coniuolum PoUtianus ex archetypo adnolavil^ non conuolwn, nt est apud Gesnernm. myrtum coniugulum Mc- rula, quod in manu scriptis libris legitur 8, 2 murium coniugulum et alhum et nigrum.
3 Ubi bimum erit ramum tenerum iufra praecidito] Bimum Politianus cum apographis^ non hiemum, ut Gesncrus ad- notavit. hiennium ex principe editione Schneiderus recepit, himum ex mann scriptis libris lucundus restituerat. similem usum in neutro genere adiectivorum 35, 2 notavi.
CXXXIV 1 Priusquam messim facies porcam prae- cidaneam hoc modo ficri oportet] Rubrica capitis in arche- typo spatio vacuo reUcto, sicut in Parisino codice A factum est, omissa erat. in apographis postea factis et in editione Victorii inscriptionis loco posita sunt haec, Antequam messem incipias ut porcam praecidaneam facias, quae ex indice capitnlorum ad de- fectum supplendum repetita sunt. praesidaneam in rubrica codex Mediceus m. — priusquam messim facies apographa Italorum et ex ipso archetypo Victorius, priusquam messis facies A, prius- quam messum facies m, priusquam messem facias edila anlc Victorium exemplaria, quod PoHtianus In principe editionc non correxit. messem in indice capitulorum in archetypo scriptum erat: messim apud Varronem r. r. III 2, 6, messem ib. III 8. apud Catonem accusativus m terminatus praeterea in his nominibus
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 133—134 135
legitiir, c. 69 cummim, 157, 9 fehrim^ 35, 1. IIG. 132, 2 lentimj 10, 2. 11, 3 pelvim, 11 restim, 13, 1 securim, 17, 2. 27. 30. 33, 1. 34, 1, 35, 2. 54, 1. 61, 2 sementimj non sementem. prius- quam cuni indicativo futuri positum est, priusquam messim facies et postea priusquam porcum feminam immolahis, sed cum coniunc- livo praesentis temporis priusquam liasce fruges condas nullo discrimine. praeterea cum futuro legitur semel, c. 72 priusquam in viam quoquam ages^ pice liquida cornua infima unguito ; cum coniurictivo praesentis c. 47 ter prius resicato^ quam ad arho- rem ponas, 53 priusquam semen maturum siet, secato j 143, 2 focum purum circumversum cotidie , priusquam cubitum eat, habeatj 157, 3 priusquam id inponas, aqua calida multa lavato. item antequam cum futuro semel, 161, 2 ne ante sarueris, quam asparagus natus erit; saepius cum coniunctivo praesenlis, 50, 2 haec facito, antequam vineam fodere incipias, 53 seorsum condito, per ver cuf?i arabtmt, antequam ocinum des , quod edint boves, 113, 1 ne odor exeat, antequam vinum indas, ib. sinito dies XV operta, antequam oblinas, 117 antequam nigrae fiant, con- tundantur.
Cereri porca praecidanea porco femina priusquam hasce fruges condantur far triticum hordeum fabam semen rapicium thure uino iano ioui iunoni praefato priusquam porcum feminam immolabis] Cereri porca prae- cidanea porcam foeminam et priusquam porcam foeminam im- molabis edita ante Victorium exemplaria. porco femina et deinde porcum feminam immolabis Victorius ex archetypo restituit, con- stanti in hac sacrificandi formula usu: Fest. p. 286, 17 etiam in commentariis sacrorum pontificalium frequenter est hic ovis et haec agnus, haec porcus, quae non ut vitia, sed ut antiquam consuetudinem testantia debemus accipere; Cic. de leg. II 22, 57 porco femina piaculum pati. item agnum feminam Gell. IV 3, 3 et Paul. exc. Fest. p. 222, 5 lunoni crinibus demissis agnum fe- minam caedito, — porca praecidanea olim inclusi tamquam in margine adscriptum ad rem, de qua praecipitur, indicandam. neque tamen alienum ab his praeceptis est porcam praecidaneam dici sacrum porcae praecidaneae, quod porco femina mactata Cereri fit. deinde aut priusquam hasce fruges condant ut far aut prius- qua?n haece fruges conda?itur far legendum esse Popma coniecit.
136 COMMENT. IN CATONIS
ubi praeterea faha pro faham scribendum esse Pontedera p. 72 adnotavit. hasce fruges condantur Bergkius symbol. in grammat.- latin. p. 101 defendit, ut liasce nominativo casu dictum esset, cuius formae certa exempla in latino sermone extare non video; et secundam verbi personam in huius modi praeceptis deside- ramus. itaque priusquam hasce fruges condas, far sqq. scripsi. deinde lunonij cuius postea mentio facta non esl, delendum aut vino lano lunonio lovi praefamino scribendum esse Meursius coniecit, thuri vino lanum lovemque praefamino Schneiderus, sicut de agro histrando 141^ 1 scriptum est lanum lovemque vino praefamino.
2 lano struem commoueto sic iane pater te hac strue ommouenda bonas preces precor uti sies uolens propitius mihi liberisque meis domo familiaeque meae] Commoveto et commovenda edita inde a principc editione exem- plaria. pro his ommoveto et ommovenda, sollemme in his caeri- moniis verbum^ quod eliam in archetypo saepius corruptum erat, restitui: Fest. p. 202, 33 Ohmoveto pro admoveto dicehatur apud antiquos, ut alia, quae relata sunt. deinde honas preces te precor uli sies volens propitius mihi liherisque meis domo familiaeque meae mactus hoc ferto. fei^tum lovi sqq. Merula. lectionem archetypi dedit Victorius. formulam mactationis, quae in manu scriptis hbris omissa est, addendam, sed hac strue^ non hoc fertOj quod Merula dederat, scribendum esse Schneiderus adnotavit, do?no familiaeque meae, mactus hac strue. nam ita de ferto ommo- vendo scriptum est postea, mactiis hoc ferto.
4 Ubi extra prosecta erunt itanostruem commoueto mactatoque item uti prius obmoueris ioui fcrtum ob- moueto mactatoque item uti prius feceris] Uhi extra pro- secta e?^unt ita ?iostruem apographa, uhi exta prosecta ei^unt lano struem Politianus (non i lano, ut Gesnerus adnolavit) et editio Victorli. in archetypo videtur prima manu extra et itanost?niem scriptum fuisse, deinde correctum exta et lano struem. — uhi exta poriecta erunt, ita voveto, struem co?nmoveto ?nactatoque item uti prius feceris Merula, ubi proiecta dedit Beroaldus, uhi exta proiecta erunt^ ita Ia?io strue?n commoveto mactatoque item, uti prius ohmoveris. lovi item fe?ium ohmoveto ?nactatoque, uti prius feceras lucundus. uhi exia porrecta e?^unt Ursinus con-
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 134 — 135 137
iecit. recle Victorius ex archetypo prosecia reslituerat. prose- canlur enim exla, priusquam dis porriciantur.
CXXXV 1 Romae tunicas togas saga centones scul- poneas] In rubrica capitis in archetypo scripta erant haec, Timicae et ceierae res uhicumquc cmaniur^ pro quibus Victorius ex indice capitulorum in inscriptione dedit haec, Quemadmodum tunicas ceterasquc res et ubi emas. eadem Ponledera p. 73 in ipso inilio capitis ponenda esse adnotavit, Quemadmodum iunicas ceterasque res et ubi emas. Romae tunicas sqq. et sic post rubricam indicium earum rerum de quibus praecipitur repeli solere ex iis quae ex eodem genere c. 106 composui ctpparebit. sed si veterem scripturam, quae in rubrica corrupta erat, sequimur, potius scribendum erit Tunicae ci ceierae res ubi emaniur. Romae iunicas sqq. nam quod accusativo casu non addito verbo posita sunt nomina, brevitati et neglegenliae scribendi in his praeceptis tribuendum est. cuius generis plurima sunt exempla, quae Schoen- doerflerus de genuina Cat. de agric. Hbri forma p. 8 indicavit: c. 10 de oleto instruendo, 11 dc vinea, 12 et 13 de torculario et de cella olearia^ 14 et 15 de villa, 18 dc torculario, 21, 5 de cupa, 22, 3 et 135, 6 de trapeto, 37 de stercore, 162, 1 de salsura pernarum in singulas semodios. item in praescriptionibus, quibus argumentum praeceptorum indicatur, c. 42 Ficos ei oleas aliero modo, 137 Vineam curandam pariiario.
Ornamenta murices catellas] Aeramenia A. Gronovius apud Schneiderum coniecit. ornamenta esse equorum mulorum asinorum eiusdemque generis esse murices et caiellas Popma adnotavit.
Suessae et in lucanis plostra treblae albae] Treblae alhac quae sint, non constat. pro tribuUs dictas esse treblas Gesnerus interpretatur. irihula non iribla legitur in appendice Probi p. 199, 9.
2 Vomeris indutilis optimus erit] Vomis edita inde ab Aldina editione cxemplaria. ^Vomis indutihs: Vomeris in manu scriptis Ubris legimus, quae fortasse lectio repudiari non debet. grammatici enim testantur, vetustissimos multa huiuscemodi pro- lulisse, ut supellectilis nominandi casu et non tantum supellex dicerent' Victorius. de forma nominativi vomeriSj quam Bergkius opusc. min. v. I p. 278 defendit, non erat cur dubitaretur, nisi
138 COMMENT. IN CATONIS
potius Cato scripserat vomer is indutilis optimus erit. nam in- dutilis, in qiio friistra interpretes laboraveriint, recte Gesnerus interpretatus est ^errum, quod indui polest vel inseri ligneae aratri parti'.
Alia uasa ahenea capuae nolae fiscinae campanicae eame utiles sunt] Alia vasa ahenea Capuae. Nolae fiscinae campanicae. hae hamae utiles sunt ex Aldina editione adhuc receptum erat. hae hamae utiles sunt tamquam olim in margine adscripta Gesnerus auctore Meursio inclusit. Nolae fiscinae cam- panicae oleariae utiles sunt Pontedera p. 74 coniecit collatis iis quae de fiscinis scripta sunt c. 163 /iscinas olearias campanicas duas illae rei haheto. rectius erat fiscinae campanicae vimineae utiles sunt vel fiscinae campanicae Capuae utiles sunt. malui tamen in his, sicut in reUquis huius generis praeceptis, de quibus nihil compertum habemus, corruptam archetypi scripturam re- praesentare, quam incertam emendationem exhibere.
3 Fiscinas romanicas suessae casino optimae erunt Romae] Eae optimae erunt Romae lucundus et deinde reliqui editores. lacunam, qua nomen instrumenti rustici ante optimae erunt excidit, indicavi.
4 Cum tortus erit longus p. XLVllII in commissura abibit p. III rel. erit p. XLVI ubi extentus erit accedent p. V longus erit p. LI] Cu7n tortus erit longus p. XLVIII. in commissura ahihit p. III. reliquum erit pedes XLVI. tibi extentum erit accedet p. V. longus erit p. LI Merula, cum tortus fuerit, longus erit pedes XLIX. in commissura ahihunt pedes III. reliquum erit pedes XLVI, uhi extentus erit, ac- cedent ped. V. longus erit ped. LI lucundus. corruptum in principe editione numerum XL VIII pro XL VIIII Boeckhius de rebus maritimis Atheniensium p. 163 de funibus faciendis dis- putans probavit et cum tortus erit^ erit longus pedes XLVIII scribendum, deinde ad hunc numerum rehquos numeros accom- modandos esse censuit. in commissura ahihunt pedes III, reli- quum erit pedes XL VI ex Aldina editione ab editoribus receplum est. rectius erat in commissura ahihunt p. III, reliqui erunt p, XLVL
6 Ex lapricedinis cum eximet] Ex lapicaedinis scriben- dum esse monuit lordanus ephem. Uttcr. gcrman. a. 1882 p. 1528
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 135—136 139
ex lege metalli Vipascensis ephem. epigrapli. v. III p. 1G7 v. 48 et 54 lapicaedims. item C. I. L. v. III n. 75 novae lapicaedinae adinventae, gloss. lat. v. IV p. 105, 1 Lapicedina locus uhi lapides caedunt.
Inter miliariiim et labrum p. II digitos II labra crassa digilum] Numeros pedum et digitorum in archetypo, ut videtur, corruptos Schneiderus ad normam eorum quae postea de secun- dario et de tertio trapeto scripta sunt correctos dedit, inter milia- rium et lalrum ped. I digitos II, labra crassa digitos V. praeterea post p. II vel p. I addidi et et postea in tertio trapeto ad eandem normam scripsi orbis altos p. III et digitos III, ubi item et omissum erat.
7 Trapetum ubi aruectum erit ubi statues ibi e commodato concinnatoque] Trapetum ubi advectum erit, ubi statues ibi et connodato concinnatoque editio princeps, ubi Poli- tianus aruectum et commodato e codice adnotavit, et non mutavit. ibi e cotnmodato, quod habent apographa, in archetypo videlur scriptum fuisse: ibi et commodato ex Aldina editione receplum erat. scribendum autem est ibi accommodato , ut Schoettgenus monuit. nam hoc verbo Cato de compositione trapeti usus est saepius, 21, 5 idem trapetum oportet accommodet, 22, 1 trapetum hoc modo accommodare oportet, ib. 3 domi melius concinnatur et accommodatur. — arvectum et c. 138 arvehant Victorius ex codice restituit.
CXXXVI In agro Casinate sqq.] Rubricae loco in arche- typo praescripta erant haec, Politionem quo pacto dari oporteat, quae Gesnerus in initio capitis posuit. nam in prioribus editio- nibus et in manu scriptis libris ea pro inscriptione posita, deinde in conlextu verborum omissa erant. sed accuratius haec in indice capitulorum scripta sunt, Politionem quo pacto redemptori dare debeas. quare addito dativo redemptori, quem is qui indicem capitulorum fecit legisse videtur, scribendum erat Politionem quo pacto rcdemptori dari oporteat. in agro Casinate sqq. idem nomen in rubrica sequentis capitis scriptum est et eodem loco in margine archetypi adscriptum erat; in contextu verborum idem legitur 145, 3 siquid redemptoris opera domino damni datum erit. quid sit agrum polire, docet Nonius p. QQ, 18 PoUiiones agrorum cultus diligentes, ut poliia omnia dicimus exculta et
140 COMMENT. IN CATONIS
ad nitorem deducta: Ennius satirarum lih. III ^testes sunt lati campi, quos gerit Africa terra politos', idem annalium lib. VIIII ^rastros dentefahres capsit causa poliendi agri' : Varro ^quid mirum ex agri depolitionihus eiciuntur {quid vero ex agri politionibus deiciuntur L. Muellerus), liic in cenaculo polito re- cipiuntur^. item Paul. exc. Fest. p. 71, 21 Bepolitum perfectum, quia omnes perfectiones antiqui politiones appellahani: nam haec quoque haud dubie ad agros referenda sunt. eodem perlinent haec, Fest. p. 234, 34 [PoUmenta, ait Verrius, antiqui] dicebant testiculos porcorum, cum eos castrahant, a politione segetum aut vestimentorum , quod similitcr atque illa curentur , et de notatione impolitiae Gell. IV 12 siquis agrum suum passus fuerat sordescere eumque indiligenier curahat ac neque araverat neque purgaverat , sive quis arhorem suam vineamque liahuerat dere- lictui, non id sine poena fuit, sed erat opus censorium, cen- soresque aerarium faciehant. iiem quis eques Romanus equum Jiahere gracilentum aut parum nitidum visus erat^ inpolitiae notabatur. id verhum significat^ quasi si tu dicas incuriae. cuius rei utriusque aucioritates sunt, et M. Cato id saepenumero adtestatus est. itaque politor est is cui post sementim factam, ut videtur, cura agrorum usque ad messim mandatur vel certa mercede ad singula opera facienda conductus vel parte fructuum pro universo opere constituta. una cum operariis mercede con- ductis poUtor appellatur 5, 4 operarium, mercennarium, politorem diutius eundem ne haheat die; poUtor fructibus in coramune quaerendis conductus apud Ulpianum Digest. XVII 2, 52 Celsus lihro septimo digestorum ita scripsit: socios inter se dolum et culpam praestare oportet. si in coeunda societate, inquit, artem operamve poUicitus est alter, veluii cum pecus in commune pas- cendum aut agrum politori damus in commune quaerendis fruc- tibus, nimirum ibi etiam culpa praestanda est. Salvius poUtor appellatur in fastis Antiatibus C. I. L. v. I p. 327 C. v. 17 Salvius polit. legem poUtionis a Catone scriptam Rudorffius in indice lectionum Berol. aestiv. a. 1846 interpretatus est.
In loco bono parte octaua corbi diuidat satis bona septima] Parte hoc loco in archetypo scriptum erat, sed postea parti quinta et nona parii. deinde satis hono, h. e. in agro satis bono, dedit Meursius a. 1596, post hunc Gesnerus.
DE AGRI CVLTVBA LIBRVM C. 136 — 137 141
Si communiter pisunt qua cx parte politori pars est eam partem in pistrinum politor] Pinsiint Merula, pi- sunt ex manu scriptis libris lucundus et deinde reliqui. pinsat in archetypo scriptum erat 14, 2 et expinsi 2, 4. quid sit com- miiniler pisunt, recte interpretatus est Gesnerus, 'si collatis fru- gibus suis post divisionem in idem pistrinum pisunt': tum enim et dominum et politorem pro sua quemque parte pistori pretium solvere debere. ad ea autem quae de condicionibus antea scripta erant hacc adduntur, ne quid ad partes supra scriptas politori accedat. itaque ex qua parte politori sua pars a domino tributa est, eandem partem politor in pistrinum dabit.
CXXXVII Vineam curandam partiario bene curet fundum arbustum agrum frumentarium partiario fenum et pabulum quod bubus satis siet qui illic sient cetera omnia pro indiuiso] Vineam redemptori partiario ut des in rubrica itemque in indice capitulorum scriptum est. praeterea in archetypo hoc loco in margine adscriptum erat Redemptor^ sicut PoUtianus in margine principis editionis adnotavit. hinc Schoett- genus initium ipsius capitis supplendum existimavit in hunc modum, Vineam curandam redemptori partiario des, uti hene curet fun- dum; simihter Pontedera p. 74 Viniam curandam partiario uii des. hene curet fundum. contra Gesnerus haec praecepta de vinea curanda cum iis quae supra de poUtione agrorum scripta sunt ita coniungi voluit, ut liaec quoque ad officia politoris re- ferrentur, partiario autem pro adverbio, h. e. partiario iure, haberetur, Vineam curandam partiario hene curet, fundum^ ar- bustum, agrum frumentarium sqq., quae ita interpretatus est, 'polilor vineam curandam partiario bene curet, similiterque fun- dum, arbustum etc. partiario tamen eiusmodi politori, qui ce- teroquin commune dividit cum domino, extra illam communionem concedendum foenum et pabulum, quod bobus suis satis siet, non omnibus quidem, sed solis, qui iUic et quam diu illic operis causa sient. cetera omnia, quam diu manet communio iUa, pro in- diviso. divisio enim certis tantum temporibus instituitur'. par- tiario adverbii loco dictum non invenio nisi apud Apuleium metam. IX 21 y ne iuris quidem severitate lege de adulteriis ad discrimen vocabo capitis tam venustum tamque pulchellum puellum^ sed plane cum uxore mea partiario tractabo ; neque eum usum
142 COMMENT. IN CATONIS
Catoni tribuendum esse puto. partiarium autem scimus dici co- lonum qui non pretio soluto agrnm conducit; sed fructus cum domino partitur: Digest. XIX 2, 25 alioquin modicum damnum aequo animo ferre debet colotiuSj cui immodicum lucrum non auferiur. apparet autem de eo nos colono dicere^ qui ad pecu- niam numeratam conduxit. alioquin partiarius colonus quasi societatis iure et damnum et lucrum cum domino partitur. de partiario in calce coquenda praecepta sunt Catonis c. 16, calcem partiario coquendam qui dant, ita datur, ubi item Gesnerus non recte partiario pro adverbio dictum esse voluit. eadem ratio igitur ad viueam curandam adhibetur. nam accusativus vineam curandam partiario, qui interpretes offendebat, non addito verbo positus est non inaudito in praeceptis usu, de quo supra 135, 1 dixi. opera autem partiarii, cui vinea curanda datur, et ad fun- dum vineae et ad arbustum et ad agrum frumentarium, qui in eodem fundo est, pertinet. in ea re igitur faenum et pabulum, quod bubus, quibus in opere faciendo opus est, sufficiat, a domino fundi partiario praebetur; reliqua omnia pro indiviso sunt. divisio autem quae fit inter dominum fundi et partiarium, quoniam certae condiciones scriptae non sunt, sicut de politore factum erat, ita instituitur, ut utrique aequae partes tribuantur.
CXXXVIII Boues feriis coniungere licet hec licet facere aruehant ligna fabalia frumentum quod non da- turus erit mulis equis asinis feriae nullae nisi si in familia sunt] Catonis praecepta de feriis Cokmiella II 21, 5 ex- cerpsit, M. Porcius Cato mulis equis asinis nullas esse ferias aitf idemque hoves permittit coniungere lignorum et frumentorum advehendorum causa. sed quid sit frumentum quod non daturus erit, non apparet. nam inepte Gesnerus dare de venditione dici posse putabat. quod non saturus erit Rottboellius, quod non saturus eris A. Gronovius apud Schneiderum coniecit. aptius, ut puto, erat quod conditurus erit. sed quoniam nescimus, quid de frnmento feriis advehendo Cato praeceperit, corruptam codicis scripturam retinui.
CXXXIX. Lucum conlucare] Rubrica in archetypo relicto spatio omissa erat; ex indice capitulorum inscriptio in recen- tioribus apograpiiis et in editione Victorii addita est. item c. 140 et 141.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 187—139 143
Si deus si deae squoium illud sacrum est uli tibi ius est porco piaculo facere illiusce sacri coercendi ergo liarumque rerum ergo siue ego siue quis iussu meo fecerit uti id recte factum siet] De§. squoium Politianus, non deae squorum, ut est apud Gesnerum. si deus si deae cuius illud sacrum est^ uti tihi ius est porco piaculo facere, illiusce sacri coercendi ergo. harumque rerum ergo siue ego sive quis iussu meo fecerit, uti id fecerit, recte factum siet Merula, si deus, si dea , cuius illud sacrum est, uti tihi ius siet — coer- cendi ergo. harumque rerum ergo sive ego , sive quis iussu meo fecerit, uti id recte factum siet lucundus^ si deuSj si dea es, quoium illud sacrum est, uti tihi ius siet — coercendi ergo. harumce rerum ergo sqq. Victorius. uti tihi ius esi, ubi ius siet ex Aldina editione vulgatum erat^ cx arclietypo restitiii et pravam verborum distinctionem^ qua singulae partes formulae precationis distractae erant, correxi, si deuSy si dea es, quoium illud sacrum est^ uti tihi ius esi porco piaculo facere illiusce sacri coercendi ergo harumque rerum ergo — uti id recie factum sietj eius rei ergo sqq. — sacri coinquendi ergo Salmasius exerciL Plin. p. 412 coniecit coll. Paul. exc. FesL p. 65, 19 Coin- quere coercere. coercendi Marinius Atti e monumenti degli Arvali p. 309 defendit et exemphim eius verbi adscripsit apud Ulpianum Digest. XLIII 27, 1 § 7 deinde ail praetor ^quae arhor ex agro tuo in agrum illius impendei, si per te stat quominus pedes quindecim a terra eam altius coerceas, tunc quo minus illi ita coercere lignaque sihi hahere liceat, vim fieri veto\ coercelur autem vel conlucatur lucus, cum arbores vel rami luxuriantes deciduntur, ne luci officiant: FesL p. 348, 16 Suhlucare arhores esi ramos earum supputare et veluii suptus lucem mittere, con- lucare autem succisis arhorihus locum inplere luce. Paul. exc. FesL p. 37, 12 Conlucare dicehant, cum profanae silvae rami deciderentur officientes lumini. eodem modo Plinius XVII 267 Catonis praecepta interpretatus est, idem arhores religiosas lu- cosque succidi permisii sacrificio prius factOy cuius rationem precaiionemque eodem volumine tradidii. deinde harumce rerum ergo ex editione Victorii receptum erat: harumque rerum ergo ex manu scriptis libris restitui, h. e. ut tibi facere ius est et harum rerum ergo. de sacris piacularibus luci coinquendi et
144 COMMENT. IN CATONIS
operis faciendi causa ab Arvalibus fratribus factis Henzenus Act. fratr. Arval. p. 22 disputavit.
CXL Si fodere uelis altero piaculo eodem modo facito] Si fodere voles scril)endnm esse monuit Weisius quaest. Caton. Gottingae a. 1886 p. 112. et boc ipsum legitur in indice capitulorum^ Si fodere voles, altero piaculo qidd facere deheas, constanti huius formulae si voles usu^ cuius plurima apud Catonem exempla sunt. si velis semel legitur, sed de re ficta^ 69 dolium calfacifo mitius, quam si picare velis. item de rebus fictis con- iunctivus positus est in bis^ praef. 1 est interdum praestare mercaturis rem quaerere, nisi tam periculosum siet, et item fe- nerari, si tam lionestum sit, 31, 1 quae mala in segete sint: si cariosam terram tractes, 95, 2 si in tecto coquas, — excan- descet; contra 38; 1 si uno praefurnio coques, lacunam intus magnam facito, ib. 2 si duohus praefurnis coques, lacuna nihil opus erit. praeterea pauca sunt exempla, in quibus coniunctivus cum coniunctione si pro futuro positus est nullo certo discrimine, 3; 1 tum aedificare oportet, si agrum consitum liaheas, 6, 3 materies, si quo opus sit, parata erit, 121, 1 ide?n vinum taenias perpurgat et lumhricos, si sic concinnes, 145, 3 si viride oleum opus siet, facito, 157, 10 pueros pusillos si laves eo lotio, num- quatn dehiles fient; et in obliqua forma orationis 155, 2 in villa, cum pluet, circumire oportet, sicuhi perpluat, et signare carhone. una cum eodem modo in primaria sententia, a qua pendet con- dicionalis, positus est coniunctivus in praeceptis^ 2, 6 siquid desit in annum, uti paretur, ib. 7 vendat oleum, si pretium liaheat et siquid aliud supersit, vendat ^ 3, 5 si orhes contriti sient, ut commutare possis, 14, 3 si de caelo villa tacta siet, de ea re verha uti fiant, 15 parietes villae si locet, 40, 4 si pluat, ne aqua in lihrum permanet. cum coniunctivo modo imperfecti temporis legitur semel, 157, 8 nullus sutnptus est, et si sutnptus esset, tatnen valetudinis causa experires.
Dum opus cotidie per partes facito] 6^wm opw^ ex principe editione vulgo receptum erat. tum opus quotidie per partes facito Scbneidcrus. dum ex manu scriptis libris Pontedera p. 75 restituit, sed pravo modo interpretatus est, ut esset Mummodo'. immo hoc praeci- pitur, quam diu in luco fodere opus est, colidie illud per partes facien- dum esse. nam intermisso opere denuo porco piaculo faciendum est.
i
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 139 — 141 145
CXLI 1 Mando tibi mani uti illa es iiouitaiirilia fun- dum agrum terramque meam quota ex parte siue circum- agi siue circumferenda censeas uti cures lustrare] Uti illace suouitaurilia in margine archetypi videtur adscriptum fuisse, quod et Politianus in margine principis editionis adnotavit et Victorius ex eodem codicc edidit. nam ante hunc uti illa soU- taurilia fuit in editionibus. Manium nomen esse viUii, ad quem iussu domini procuratio ambarvalis sacri pertineret, Popma putabat, Gesnerus haruspicem aut sacerdotem, cui pater famiUas histra- tionem mandaret/ dici suspicabatur, idem tamen ManUi nomen, quod legitur 144, 2 ex fundo L. Manli et arhitratu L. Manli et 152 Manlii monstraverunt , hic quoque substitui vohiit, quam- quam causa non erat cur de nomine dubitaretur. inteUegitur autem homo rituum et caerimoniarum peritus, cui histratio agro- rum a domino fundi mandatur. sed sive circumagi sive circum- ferenda censeas non addito verbo finito ad infinitivum circumagi dici non potuit, sed circumagi iubes vel circumagi vis scriben- dum est. nam ei cui res mandata erat permittitur, utrum circum- agi hostias veUt, an eas circumferendas esse censeat.
2 Mars pater de precor sqq.] Formulas precationis in formam carminis rhythmici redigere studuit WestphaUus de arte metrica Graecorum v. III 1 p. 67 ed. tert. et de arte metrica generaU a. 1892 p. 223. iambicos et trochaicos versus Zanderus vers. Ital. antiq. p. 36 constituit.
2 Utique tu fruges frumenta uineta uirgultaque grandire beneque euenire siris] Euenire sinas lucundus et deinde reUqui editores. ^Beneque evenire sinas: Receptam lectio- nem retinui, neque tamen quod in optimis exemplaribus offendi reticere volo: memini enim me M. Catonem prae manibus habere, qui vetustissimus scriptor fuit et multa quae obsoleverunt usur- pavit. pro Sinas igitur in ilUs Siris scriptum est' Victorius. de verbo grandire apud Nonium p. 115, 1 scripta sunt haec, Grandire est grandefacere: Varro rerum divinarum lib. II ^cum humus aut semina recipere non possit aut recepta non reddat aut edita grandire nequeaf : Plautus Aulularia (v. 49) ^testudineum istum tihi ego grandibo gradum^ : Lucretius lib. II (1160) ^quae nunc vix nostro grandescunt aucta labore^ — Pacuvius Doloreste ^nec , grandiri frugum fetum posse nec mitescere\ hinc apud Catonem
CaT, DE AGEI CVIiT. IT. 10
146 COMMENT. IN CATONIS
(jraMiri scribi voluit Zanderus 1. c. potuit tamen idem verbum intransitive dici, quod alii grandescere dixerunt, sicut lenire dictum est apud Plantum mil. glor. 583 dum liae consilescunt turhae atque irae leniunt et eadem significatione augere saepius.
3 Eiusdem rei ergo macte hisce suouitaurilibus lac- lentibus esto item esto item cultro facito struem et f e r t u m u t i a d s i e t i n d e 0 b m 0 u e t o] Solitaurilibus lactentibus esto. item cultro facito sqq. lucundus. formulam precationis Mars pater eiusdem rei ergo macte liisce suovetaurilibus lactentibus immolandis esto a Catone ter positam fuisse/ tertio loco unum verbum esto in libris relictum esse Zanderus p. 38 coniecit. esto item^ quae in archetypo bis scripta erant, inclusi. deinde reliqua ita continuanda sunt, item cultro facito struem et fertum uti ad- siet, inde obmoveto, b. e. facito ut strues et fertum adsint cuitro^ quo hostiae mactanlur, et inde ea obmoveto. nam extra ordinem posito dalivo casu cultro factum est ut accusativi struem et fertum post verbum facito ponerentur^ quamquam in hac verborum com- positione, cum accusativus nominis cum primario verbo coniunctus subiecta enuntiatione accuratius definitur, id nomen primum locum obtinere solet: 8, 2 nuces calvas, abellanas, praenestinas, graecas, haec facito uti serantur, 31, 1 vectes iligneos, acrufoUos, laureos, ulmeos facito uti sient parati, 32, 2 arbores facito uti bene maritae sint, 33, 1 vineam sic facito uti curetur, 41, 4 eos surculos facito sint longi pedes binos, 133, 3 eodem modo quod vis genus arborum facere poteris uti radices bene habeant, 2, 5 quae reliqua opera sint curare uti perficiantur, 5, 5 villam videat clausa uti siet, 108, 1 vinum si voles experiri duraturum sit necne.
4 Ubi porcum immolabis agnum uitulumque sic oportet eiusque rei ergo macte suouitaurilibus immo- landis esto nominare uetat martem neque agnum uitu- iumque] Hoiusque re ergo, h. e. iiuiusce rei ergo, Zanderus 1. c. immo aut eiusdem rei ergo scribendum est, ut scriptum erat supra et 134,3, aut deleta que particula eius rei ergo^ ut c. 132, 1 et 139. deinde verba corrupta nominare vetat Martem neque agnum vitulumque tamquam ab interpolatore addita delenda esse lordanus ephem. litterar. German. a.' 1882 p. 1529 significavit. in interpretalione vel emendatione verborum frustra iaboraverunt
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 141 147
iiitcrpreles. nominare vetat matrem neqiie agmim vitnlumque dederat Merula. nominare vetant partem sqq. coiuecit Gesnerus liac addita interpretatione^ partes sacrificii, porcum agnum vituluih, singulatim nominare in ipso sacrificio las non esse, licere autem tum, cum aliquo horum litatum non sit. nominare vetas matrem sqq. Pontedera p. 76, nominare vetas vel vetant porcum sqq. Schnei- derus. non magis probari poterit quod Luebberto commentat. pontilic. p. 8 visum est, verbis nominare vetat Martem indicari ritum sacrificiorum ex ponlificum libris ritualibus a Catone peti- tum esse.
Si minus in omnis litabit sic uerba concipito mars pater siquid tibi in illisces uouitaurilibu s lentibus ne- que satis factum est te hisces uouitaurilibus piaculo] Si minus in omnis litahis, sic verha concipiio, Mars pater, siquid tihi illisce solitaurilihus lactentihus neque satisfactum est, his solitaurilihus piaculo Merula. siquid tihi in illisces uouitaurilihus lentihus fuit in archetypo: praepositionem in, quae in principe editione omissa neque a Politiano ex codice adnotata est, habent apographa et edita inde ab Aldina editione exemplaria. si minus in omnis litahit in exemplis praepositionis in cum accusativo casu coniunctae posui c. 39, 1. quamquam si vulgarem verbi litare usum sequimur, potius scribendum erat si minus omnihus lilahit. nam is qui immolavit, si omnibus hostiis postulata non impelrabit; iterum verba concipere iubetur. deinde verum esse puto, quod Merula dederat, ut deleta praepositione m, quae in hac formula locum habere non videtur, scribatur siquid tihi illisce suovitaurili- hus lactentihus neque satisfactum est. nam neque in vetere for- mula pro non positum est.
Si uno duobusue dubitauit sic uerba concipito mars pater quod tibi illuc porco piaculo neque satisfactum est te hoc porco piaculo] Duhitaverit et sic Meruia, duhita- veris sic lucundus, duhitaverit sic Victorius. et rectius illi Ca- lonis sermonem cognoverant quam Schneiderus, qui et duhitavit ex codice PoUtiani restitaendum et supra litavit pro litahit scri- bendum esse existimabat. nam cum indicativo perfecti temporis si in hoc Catonis libro omnino dictum non est, sed cum futuro utroque saepissime. diversi autem generis sunt haec, in quibus cum perfecto tempore passivi positum est, praeter formulam supra
10*
148 COMMENT. IN CATONIS
scriptam siqiiid neque satisfactum est, 157, 4 siqiiid contusim est et siquid in mammis ulceris natum et carcinoma. itaque olim scribendiim esse conieci si uno duohusve litahit, ut esset 'si is qui immolavit una vel duabus hostiis litabit, reliquis duabus vel tertia hostia non litabil'. poterit tamen teneri duhitahit, si scribetur si in uno duohusve duhitahit, h. e. si in una parte sacrorum vel in duabus partibus dubitabit, num deo satisfactum sit. deinde illoc porco recte Meursius. nam illuc ablativo casu dici non potuit.
CXLII Vilici officia quae sunt quae domino praeceps ea omnia quae in fundo fieri oportet quaeque emiparari- que oportet quomodoque cibaria uestimenta familiae dari oportet eadem uti curet faciatque moneo] Quae domino praeceps, quod habent apographa Italorum, in ipso archetypo scriptum fuisse testimonio Victorii constat. neglegentius PoUtianus lectionem principis editionis quae do?ninus praecipit correxli: nam praeceps ex Marciano codice adnotavit, dominus ex eodem non mutavit, sed rubro colore, quo et in lectionibus Medicei codicis et in suis coniecturis uti consuevit, /' — no superscripsit. quae dominus praeceps codex Parisinus A et Mediceus m, quae dominus praecepit Sylburgius in editione Commehniana. praeterea ab iis quae primum de officiis viUci breviter scripta sunt ea quae postea de viUcae officns accuratius praecipiuntur in archetypo separata erant, ut duo essent capita cum suis rubricis Vilici officia et deinde Vilicae officia. iidem tituU in indice capitulorum scripti sunt. sed quoniam viUcae qnoque officia ad curam pertinent vUici, qui curare debet ut quae iUi mandata sunt recte perficiantur, haec quae in libris nianu scriptis et editis adhuc exemplaribus separata erant continuala dedi. simiUter CoUimeUa, quamquam praecepta de viUco I 8 et de viUca XII 1 separata posuit, tamen viUcae quoque opera vilico custodienda esse scripsit XII 1, 4, ceterum munia quae domi capessuntur non in totum muliehri offtcio relinquenda sunt, sed ita deleganda ei, ut identidem oculis vilici custodiantur . itaque apud Catonem, ut haec omnia vUici officia esse significaretur, oUm sciipsi Vilici officia quae sunt. quae do- minus praeceperit, ea omnia quae in fundo fieri oportet sqq. nam ita de vilico scriptum est 5, 2 consideret quae dominus impera- verit fiant. sed ibi potius quae sint, non quae sunt, et deinde
i
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 141 — 144 149
quae dominns praccepit scribi debebal; et rectius repetitis iis quae hoc loco rubrica praescripta sunt scribetur Vilici officia. vilici officia quae sunt, quae dominus praecepit, ea omnia quae in fundo fieri oportet — eadem uti curet faciatque moneo. nam primum vilicus ea quae ipsius propria suut, de quibus supra c. 5 scriptnm est, administrare iubetur; deinde vilicae quae sunt officia, de quibus antea dictum non erat^ describuntur accuratius et curae eiusdem vilici mandantur.
CXLI1I2 Villam conuersam mundeque \idihQd^i\Mundam- que liabeat edita inde a principe editione exemplaria. de adverbio munde dubitari non debebat. inpune esse communi sermonis usu scriptum est 5, 2, dominus inpune ne sinat esse, et inpune hahere, Terent. Eunuch. 1019 siquidem istuc inpune lidbueris^ Tac. annal. III 70 neque tantum maleficium inpune hahendum. similiter largiter hahere Paul. exc. Fest. p. 378, 1, Cato '^vecticulariam vitam vivere, repente largiter habere, repente nihiV.
3 Mala scantiniana in doliis et alia quae condi solent] Scantiana edita inde a principe editione exemplaria, quod in archetypo scriptum erat 7, 3 poma mala strutea cotonea scanti- ana quiriniana, ubi simili vitio quiriniana scriptum erat pro quiriana, et apud Varronem r. r. I 59, 1; item Plin. XV 50 Cato adicit quiriana et quae tradit in doliis condi scantiana. idem genus malorum cum aliis generibus appellat Cloatius apud Macro- bium Saturn. III 19, 2.
CXLIV In legibus de operibus rusticis locandis et de fructu vendendo c. 144 — 150 multa perturbata, nonnulla etiam verbis quibusdam omissis corrupta esse apparet. quamquam enim alia ab ipso Catone haud duble brevius concepta erant, alia accuratius descripta, tamen omnia sic, ut nunc leguntur, a Catone scribi non poterant, sed ab iis qui postea eius libro usi sunt quaedam mutata vel addita esse puto, quae nunc ab antiquioribus separari neque- unt. quare praeter ea quae manifesto librariorum vitio corrupta erant scripturam archetypi exhibui. ex iis quae ab editoribus mutata vel certis locis coniecturis correcta erant ea quae memoria digna esse videbantur indicavi. nam omnia quae ab antiquissimis edi- toribus vitiose edila vel postea pravis coniecturis mutata erant memoriae prodere inutile erat. de legibus oleae legendae et oleae faciendae c. 144 et 145 quaedam disputavit Uscneras mus. Rhenan.
150 COMMENT. IN CATONIS
a. 1864 p. 141 sqq. legem pabiili hiberni vendendi c. 149 Riidorffius ind. lecL Berolin. aestiv. a. 1846 separatim edidit et explicavit^ legem fructus ovium vendendi c. 150 idem ind. lect. Berolin. liibern. a. 1846. leges oleae legendae et faciendae et legem oleae pendentis c. 144. 145. 146 cdidit et explicavit Bekkerus Zeit- scbrift fCir Recbtsgeschichte v. III a. 1864 p. 423 sqq.
1 Oleam ne stringilo neue uerberato] PHn. XVll qidppe oUvanUbus lex anUquissima fuit ^oleani ne siringito neve verbe- rato\ qui cautissime agunt, liarundine levi ictu nec adversos percutiunt ramos.
Quod ipse liodie delegerit pro eo nemo soluet neque debebitur] Quod ipse eo die delegerit lucundus et deinde reliqui editores. eo die legerit Usenerus. deUgere de uvis dictum estc. 24 uvas apicias percoctas hene legito: uhi delegeris sqq,, 112, 2 uvas reUnquito in vinca, sinito hene coquantur, et ubi pluerit et sic- caverit, tum deUgito, 115,2 de iis vitibus quod delegeris, seorsum servato. ex eodem genere est depurgato dictum pro purgato, 50, 1 cum prato defendes, depurgato, 112, 2 siqua acina cor- rupta erunt, depurgato, 151, 2 depurgato ab herba, et deputare pro putare, 50, 2 ubi vineam deputaveris.
2 Scalae ita uti datae erunt ita reddito nisi quae uetustate fractae erunt si non erunt reddet eaeque arbi- tratu reducetur] Si non erufit, reddet aequas, aut arbitratu deducetur edita inde ab Aldina editione exemplaria, si non erunt, reddet aequom, aut boni viri arbitratu deducetur Schneiderus coniecit, si non erunt, reddet aequas, aut viri boni arbitratu deducetur Usenerus. deleto erunt, quod ex superioribus vitiose videtur repetitum esse, scripsi si non reddet, aequom solvito, id viri boni arbitratu deducetur^ h. e. si redemptor scalas ita uti datae erant non reddet, pro his aequum pretium solvilo, id viri boni arbitratu constituetur et a mercede deducetur. similiter 146, 3 de vasis oleariis scriptum est salva recte reddito, nisi quae vetustate fracta erunt: si non reddet, aequom solvito.
3 Siquid redemptoris opera domino damni datum erit resoluito id uiri boni arbitratu deducetur] Resolvito aut viri boni arbitratu deducetur Bekkerus apud Usenerum et Zeitschr. f. Uechtsgesch. v. III p. 427 coniecit, quia quod reso- lutum esset, deduci nequeat, et ita scriptum est in lege de olea
i
DE AGIU CVLTVRA LIBRVM C. 144 151
facienda 145, 1, si operarii condiicti eriinl aut facienda locata erit, pro eo resolvito aut deducetur. leclio tamen nianu scripto- rum librorum resolvito, id viri boni arbitratu deducetur confirmari vidctur iis quae de his quae praeterea de constituta summa de- ducenda sunt praecipiuntur. brevius idem de olea facienda prae- cipitur ita, 145, 3 siquid redemptoris opera domino damni datum erit, viri boni arbitratu deducetur.
Legulos quot opus erunt praebeto et sictores si non pracbuerit quanti conductum erit aut locatum erit de- ducetur tanto minus debebitur] Et factores edita ante Victo- rium exemplaria, et strictores Victorius. deinde deducetur et tanto 77iinus debebitur lucundus. quanti conductum erit aut locatum erit, tantum resolvito aut deducetur Usenerus coniecit, reliqua autem, tanto miniis debebitur, tamquam in margine olim adscripla deleri voluit. legulos et strictores olearum praebere debet redemptor. qui si eum numerum, de quo convenit, non praebucrit, tantum quantum in conductione vel locatione operarum solutum erit deducetur de summa constituta, tanto minus dominus fimdi redemptori operis debebit. numerus autem hominum, quos redemplor praebere debet, accuratius definitur postea, adsiduos homifies L praebeto, duas partes strictorum praebeto, h. e. duas partes strictorum, unam legulorum. strictores autem sunt qui oleam manu stringunt vel carpunt, leguli qui oleam caducam vel quae harundine quassatur legunt. strictiva olea, h. e. quae manu stringitur, una cum caduca olea appellatur 146, 1.
Qui oleam legerit qui deportarit in singulas depor- tationes -SS.N.II deducentur] Beportationes apographa, neque a Poliliano id in principe editione mutatum est: nam erravit Ges- nerus, qui hunc deleta s littera deportatione scripsisse adnotavit. in singutas deportationes HS.N.II lucundus. de numero sestertio- rum Gesnerus dubitavit et id qiiod in lege de olea facienda scriptum est 145, 2, in singulas sumptiones SS-NXL deducentur, huc quo- que referendum esse putavit. et sane maiorem numerum oHm scriptum fuisse probabile est, quamquam verum est quod Schnei- derus auctore Rottboellio monuit, maius esse domini damnum ex olei furto quam ex furto olearum. ceterum quod in archetypo scriptum crat S&.N.II, notam hanc esse sestertiorum nummorum linea transversa in duabus littciis S significalum est. eadem
152 COMMENT. IN CATONIS
scriptiira fuit postea 5 in tota oletate SS-V et in ?nodios singulos ■SS-.S.S dabuntur, 145, 2 m singulas sumptiones -SS.N.XL dedu- centuVf 146, 1 praeconium praesens -SSL. in liis omnibus Vic- lorius notam IfS ex Aldina editioni in suam editionem receperat; sed in indice erratorum, quem editioni subiecit, scripturam co- dicis, quam dare volebat, indicavit. hinc in secunda editione Victorii et deinde in reliquis editionibus SS non addita linea, quae est in manu scriptis libris, expressum est.
4 Nequis concedat quo olea legunda et facienda carius locetur extra quam siquem socium inpraesentia- rum dixerit siquis aduersum ea fecerit si dominus aut custos uolent iurent omnes socii] Legunda et facienda boc loco in archetypo erat, sed postea pro ea olea legunda et faciunda scriptum erat. legenda et facienda utroque loco habet codex Mediceus m, legunda et faciunda Florentinus f et edita inde a principe editione exemplaria. praecepta de olea facienda, de qua postea praecipitur, ab hoc loco aliena esse Schneiderus putavit. sed idem quid esset concedere non intellexit, cum de sublocatione operis id dici existimaret. caveri enim ne olea legenda a redem- ptore operis minore pretio, quam ipse emisset, alii sublocetur; itaque aliis locetur pro carius locetur legendum esse. non magis probari possunt interpretationes aliorum, qui de operariis ad opus faciendum a redemptore conductis, h. e. de legulis et factoribus, qui ipsi socii essent redemptoris, haec praecipi existimarunt. cavendum enim esse ne quis ex his ab opere suscepto in eum locum, in quo carius olea locetur, discedat vel ne quis discedat, quo carior fiat locatio, nisi si alium statim substituisset. de iis potius qui in licitationibus opus redimere cupiunt haec dici monuit Mommsenus hist. Rom. I p. 850, et comprobatur iis quae addita sunt, quo carius olea legunda et faciunda locetur, concedere autem, ut videtur, dicitur is qui cum alio societatem iniit, ut illi in licitatione operam conducendam committat, quo carius ea a domino fundi locetur, postea autem operam ab illo conductam communiter cum eo faciat. hoc ne fiat, redemptor socium, siquem habiturus est, in ipsa licitatione nominare debet, ut is a domino vel comprobetur vel reiciatur: 145, 3 socium nequem haheto, nisi quem dominus iusserit aut custos. adversum ea siqiiis fecerit, h. e. siquis socium, quem antea non nominaverat, admiserit, omnes
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 144—145 153
socii, qui participes esse operis volunt, si dominus aut custos ila volent, iurare debent sibi cum redemptore de opera concedenda non convenisse. quod cum non minus ad faciendam oleam quam ad legendum pertineat, utrumque in lege de olca legenda prae- cipitur et deinde de facienda olea idem repetitur l)revius. m- praesentiarum autem, quod et a Catonis sermone alienum ct parum apte dictum esse visum est Ilandio Tursell. v. III p. 235, de praesenti tempore pactionis, quo de condicionibus operis futuri agitur, dictum est.
o o
5 Accessiones in MooCC accedit oleae salsae MV olei puri p. VIIII in tota oletate -&S:V. aceti. q. U. quod oleae salsae non acceperint dum oleam legent in modios sin- guIos-SS-.S.S. dabuntur] Accessiones in modios CC oleae acce- dent salis modii V olei puri pondo IX in tota oleitate HSV aceti quadrantalia 11. quo oleae salem non acceperint, dum oleam legent in modios singulos HS dabuntur lucundus. lcctionem archetypi Victorius restituit. sed in hac quod in accessionibus praeter oleam salsam et oleum purum et acetum quinque sestertii ponuntur non magis intellegilur, quam quod postea scriptum est in ?nodios singulos sestertii supra scripti dabimtur. itaque transpositis notis, quae pravo modo in libris manu scriptis et
o
impressis positae erant, scribendum est accessiones in M. MCC
o
accedent oleae salsae M.V, olei puri p. VIIIl, in tota oleitate aceti q. V. quod oleae salsae non acceperint, dum oleam legent, in modios singulos s. s. SSV dahuntur. accessionis loco ad summam pro opere faciendo constitutam in usum legulorum et strictorum a domiiio fundi addentur in modios olearum mille et ducentos oleae salsae modii quinque, olei puri pondo novem et per totam oleitatem aceti quadranlalia quinque. siquid oleae salsae datum non erit, pro ea parte, quam non acceperint, dum oleam legent, in singulos modios ex supra scriptis quinque modiis sestertii quinque dabuntur.
CXLV 1 Facito recte arbitratu domini aut custodis qui id negotium curabit si sex iugis uasis opus erit fa- cito] Si sex iugis apographa et editio Victorii, item Politianus, non si ex uigis, ut Gesnerus adnotavit. 6/ ex virgis dederat Merula, si ex virgeis lucundus. iuga vasa in oleto instruendo
154 COMMENT. IN CATONIS
Cato appellat lO^ l^ vasa olearia imtructa higa V. liaec Turnebiis atlvers. 7, 22 interpretatur trapeta vel prela olearia cum suo omni instrumento, et similiter Iioc loco advers. 10, 18 vasa torcula, iii quibus olea premitur. torcula eadem appellantur in vinea iii- struenda 11, 1, vasa torcnla instructa tria. iuga aulem dicuntur vasa, quae ex variis partibus inter se iunctis composita et ad usum instructa sunt. Usenerus omnem apparatum instrumentorum, qui- bus in oleo parando opus est, quae in praeceptis de oleto in- struendo c. 10 per singulas partes enumerantur, eo nomine com- prehendi voluit idque confirmavit Varronis verbis r. r. I 22, 3 de eo genere Cato scribit, oliveti iugera CCXL qui coleret, eum instruere ita oportere, ut faceret vasa olearia ivga quinque, quae menibratim enumerat. sed errore Gesneri de lectione a Politiano ex codice adnotata inductus si X iugis vasis opus erit scribendum coniecit, ut esset Vlenis iugis vasis' et ex quoque genere instrumentorum decem parari dicerentur. deinde facito, sicut id quod antea scriptum erat, recte facito, ad oleam facien- dam rettulit et baec de numero vasorum ad illud praeceptum accuralius definiendum olim adscripta esse putavit. sed nisi omnia perturbata esseputabimus, haec qiiae de numero vasorum praeci- piuntur de ipsis vasis instruendis dicta sunt. nam primum is qui oleam faciendam conduxit omnem rem arbitratu domini aut custodis recte facere iubetur. deinde sex vasa cum suo apparatu, si eo numero opus est, ab eodem facienda et instruenda esse praecipitur. Homines eos dato qui placebunt aut custodi aut quis eam oleam emerit] Qui placehimt domino aut custodi scriben- dum esse recte monuerunt Usenerus et Eussnerus p. 305. deinde aut qui eam oleatn emerit dedit Merula, aut ei qui eam oleam emerit lucundus. aut quis eam ex codice Victorius restituit, aul qui sam oleam emerit Usenerus coniecit. quis in relativo enun- tiato pro composito pronomine quisquis positum exempUs antiqui sermonis, quae in libris grammaticorum indicata sunt, confirmatur, Fest. p. 166,25 in foedere Latino ""pecuniam quis nancitor liaheto\ ib. 246, 11 iji formula rogationis quis volet magistratus multare, — liceto et sive quis im sacrum iudicare voluerit, liceto, Gell. XVI 10, 5 in duodecim tabulis proletario iam civi quis volet vindex esto, quibus Hertzius in Gell. IV 12, 2 addidit haec, Gell. 1. c. quis eques Romanus equum hahere gracilentum aut parum niti-
DE AGRI CVLTVEA LIBRVM C. 145 155
dum visus erat, inpolitiae notdbatur, ib. XIII 23, 8 ex Claudiis, quos a Sabinis oriundos accepimus, quis erat egregia atque praestanti fortitudine, Nero appellatm est. apiul Catonem quis ciim sive in simili fornuila posilum est c. 139 sive ego sive quis iussu mco fecerit, uti id recte factum siet et quid bis, c. 147 et 148, 2 dominus vino quid volet faciet, pro qiio quod volet scriptum est 156, 6 eo interito quod volet cihi.
Trapeti facito si operarii conducti erunt aut facienda locata erit pro eo resoluito aut deducetur] Trapeti abla- tivo casu dictum esse a nominativo trapetes Gesnerus adnotavit. trapetis scribendum esse Scbneiderus coniecit, ut csset "^lrapete vel trapetis exprimito oleam', parum apte, ut videtur, quoniam trapeto opus esse in olea facienda per se intellegitur. neque de factoribus olearum bacc praecipi puto, sed de ipso trapeto faciendo vel coiicinnando, qua de re praecepta leguntur c. 20sqq., et de hominibns in illo opere adhibendis. ad quam sententiam resti- tuendam corrupta librorum scriptura in bunc fere modum emen- dari poterit, trapetum facito: si operarii conducti erunt aut facienda locata erunt, pro eo resolvito aut deducelur, b. e. tra- pelum redemptor facere debet: in ea re si operarii conducti erunt vel si ea quae facienda sunt locala erunt, pretium, quod a domino fundi pro eo opere solutum erit, redemptor resolvet aut a debita mercede id deducetur. trapetis faciendis si opcrarii conducti erunt sqq. olim conieceram. trapetus masculino genere dicitur 22, 3 trapetus emptus est, et accusativo casu trapetum 20, 1. 21, 5. 22, 1. 135, 6; 7, ablativo trapeto 22, 4; et plurali numero trapeti 18, 5. 135, 2 et trapetos 3, 5. 12. 22, 4. 135, 6. 146, 3, semel trapetibus 18, 2. accusativo casu trapetas dixit Varro r. r. I 55, 5 et III 2, 8.
2 Si sumpserit in singulas sumptiones -SS-.N.XL de- ducentur neque debebitur] Sumptiones libri manu scripti, siim- psiones ex errore secundae editionis Victorii ad reliquas cditiones propagatum erat. -SS:N.XL deducentur apographa et ex arche- typo Politianus: nam errori Gesneri tribuendum est, quod notam numeri XL a Politiano omissam et deducent ut ab eodem e codice adscriptum esse adnotavit. HSXL lucundus, HSNXL Angelius et post hunc Victorius, sed is scripturam archetypi in indice erratorum, ut supra dixi, substituit.
156 COMMENT. IN CATONIS
3 Qui eoriim non ita iuraiierit quae eius pars erit omne deducctur neque debebitur] Qiiae ehis pa?\s erit de- ducelur edita ante Victorium exemplaria. omne ex codice addidit Victorius. quod is fecerit omne deducetur Schneiderus coniecit, sicut de olea legenda 144, 2 scriptum est quod is legerit omne. neutrum genus omne cum nomine pars positum non magis offen- dere debebat editores, quam simile genus dicendi in nomine res et neutro genere pronominum saepius observatum, cuius exempla apud Varronem r. r. I 1, 11 indicavi.
Si uirdem oleum opus siet facito accedet oleum et sale suae usioni quod satis siet uasarium uict. II] Si viride oleum fiet, facito accedat oleum et sal suae usioni, quod satis siet et vasa viminea Merula, si viride oleum opus sit, facito ac- cedet oleum et sal suae usioni, quod satis siet, vasarium vict. II Viclorius, ubi in secunda editione Victorii facito accedere edilum et deinde ad reliquas editiones propagatum erat. virde Catoni vindicandum esse putavit lordanus ephem. litter. German. a. 1882 p. 1529 eiusque formae exemplum indicavit verdiari in inscriptione, quae edita est Bulletino della commissione archeologica municipale a. 1873 p. 271. virdiarium in manu scriptis veterum scriptorum libris legitur saepius, viridis, non virdis in appendice Probi p. 199, 9. in Catonis libro autem virdis praeterea non inveni, sed viridis saepe, apud Varronem r. r. I 31, 5 in corrupta libro- rum scriptura virdea. deinde sale suae usioni in archetypo scri- ptum fuisse Victorius testatur infra 162, 1 sale sternito. praeter haec sale neutro genere a Catone dictum non est, sed mascuHno sal et salem saepe. accedet oleum et oleae salsae suae usioni quod satis siet oUm scribendum conieci. nam ita de accessionibus in locatione oleae legendae scriptum est 144, 5, accedent oleae salsae modii quinque, olei puri pondo novem. vasarium Turnebus advers. 10, 18 interpretatur '^quoddam factorum praemium et mercedem, nomine ducto a vasis torculis, quibus premitur oleum'. sed prava editorum lectione facito accedere vel facito accedat in errorem inductus est, ut ad viride oleum faciendum haec re- ferret, quae ad omnem oleae faciendae locationem pertinere in- tellegi poterat ex iis quae de olea legenda scripta erant. si viride oleum opus est, hoc quoque faciendum redemptor curabit. ac- cessionis loco singuUs factoribus oleum et sal, quantum quidem
i
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 145—146 157
ad ipsorum iisiim satis sit, et iiomine vasarii, li. e. pro paraiidis vasis^ diio victoriati a domino fundi dabuntur.
CXLVI 1 Qui oleam emerit amplius quam quanti emerit omnis pecuniae centesima accedet praeconium praescns -&S-L et oleum romanici P. ooD uiridis P.CC oleae
O O
caducae ML strictiuae MX modio oleario mensum dato unguinis P.X ponderibus modiisque domini dato iri pri primae cotulas duas] De accessionibus, quae emptori oleac pendentis ad ipsum pretium, quanti oleam emerit, accedent, haec omnia scripta esse apparel. nam primum centesimam omnis pe- cuniae, qua oleam emit, coactori argentario^ cuius opera dominus fundi in venditione utitur, solvere debet, deinde sestertios quin- quaginta praeconi mercedem pro praesenti eius officio in pronunti- andis condicionibus emptionis. praeterea domino certa pars olei Romanici et viridis, item oleae caducae et strictivae et unguinis dabitur. sed ibi olei scripsi pro eo quod in libris manu scriptis et impressis erat, oleum. nam parum apte Gesnerus nominativum ita defendit, ut primum ipsa res univera diceretur, deinde duo genera olei ponerentur separatim. de ralione autem metiendi quae his condicionibus interposita sunt, modio oleario mensum dalo, ad d"uo genera olearum pertinent: 144, 3 omnem oleam puram metietur modio oleario. ea quae postea praecipiuntur, ponderibus modiisque domini dato^ ad omnia illa quae antea scripta erant referenda sunt. reliqua in archetypo corrupta erant; iri pri primae Politianus et apographa, iri primae neglegentius Vic- lorius. neque quidquam quod probari possit ad emendationem corruptae scripturae ab editoribus inventum est. ponderihus modiisque domini datim iri primae cotulas duas dedit Pithoeus advers. subsec. 2, 4, sed quomodo haec intellegi vohierit, non exposuit.
2 Dies argento ex K. nou. mensum X oleae legendae faciendae quae locata est et si emptor locarit idibus soluito] Ex K nou. mensium X Politianus cum apographis: nam falso Gesnerus litteram singularem K a Politiano omissam esse adnotavit. ex K, nou. mensium X Victorius, ex Kal. mensium X edita ante Victorium exemplaria. oleae legendae faciundae quae- que locata est Merula et deinde reliqui editores, oleae legendae
158 COMMENT. IN CATONIS
faciunclaeque quae locata cst Pillioeus ]. c. librorum scrlpturam restituit et interpretatus est Bekkerus 1. c, dies argento ex K. Nov. mensium X. oleae legendae faciundae, quae locata est et si emptor iocarit, idibus solvito, h. e. argento solvendo emptori decem menses post kalendas Novembres conceduntur excepla ea summa, quae pro olea legenda et facienda datur: eam enim idibus vel Novembribus vel proximis solvere debet^ sive venditor sive emptor eam operam locavit^ h. e. mercedem pro olea legenda et facienda constituit. eodem pertinere vokiit quae in fme capitis de legulis et factoribus scripta sunt. quibus si emptor mercedem consli- tutam non solverit, dominus fundi, sl volet, solvet, emplor domino eam sunmiam debebit proque ea salis dabit. argento solvendo dies constituitur post decem menses ex kalendis Novembribus. sed de locatione oleae legendae et faciendae in fundo domini quid praescriptum sit, non apparet.
Satisque dari domino aut cui iusserit promittito] Cui iusserit optima apographa, cui ius erit Politianus minus ac- curate, ut videtur, correcta lectione principis editionis cuiiis erit.
3 Vasa torcula funes scalas trapetos siquit et aliut datum erit salua rect-e reddito] Trapetos et siquid aliud datum erit lucundus. trapetos siquid et aliud ex archetypo de- derat Victorius, in quo et pro etiam dici non potuit. et siquid in rerum similium enumeratione dictum est 2, 7 et siquid aliud supersit, 44 et siquid ventus interfregerit.
CXLVII Si iion ante ea exportaueris dominus uino quid uolet faciet] Quid volet libri manu scripti et editio Vic- torii, quod uolet in principe editione Politianus hoc loco non correxit. quid idem ex codice adnotavit 148, 2, si ante non deportaverit , dominus vino quid volet faciet, ubi item in prin- cipe editione quod legitur. ad eandem normam si non ante ex- portaverit scripsi pro eo quod in libris manu scriptis et impressis erat 67* non ante ea exportaveris.
CXLVIII 2 Vinum accipito ante K. ian. primas si non ante acceperit dominus uinum admetietur quod admensus erit pro eo dominus rem soluito] Quod admensum erit, pro eo dominus resolvito edita inde a principe editione exemplaria. quod admensum erit, pro eo domino resolvito vel quod admensum non erit, pro eo dominus resolvito Pithoeus advers. subseciv. 2, 4,
DE AGRI CVLTVIIA LIBRVM C. 146 — 149 159
quod admcnsiis non erit, pro eo dominus resolvito A. Gronoviiis apud Sclineiderum scribendum coniecit. transposito v. dominus, quod posteriore loco non recte positum esse apparet, scripsi quod admensus erit dominus, pro eo t^esolvito: nam rectius hoc esse puto, quam ut deleto eodem nomine legatur quod admensus erit^ pro eo resolvito. ante kalendas lanuarias primas post emptionem emptor vinum, sic ut supra scriptum erat, degustatum acciperc debet. si ante eam diem non acceperit, dominus vinum ei ad- metietur, emptor pro eo vino, quod dominus admensus erit^ pre- tium solverc debet.
CXLIX 1 Qua lege pabulum hibernum uenire oporteat qua uendas finis dicito] Lex pahulo tituli loco praescriptum erat in archetypo, Lex pahulo locando in indice capitulorum. ■ — Fini scribendum esse Turnebus advers. 10, 18 inteliexit, sed prava interpretatione ad tempus venditionis id rettuht, ''qua fini vendas dicito, quod est quousque^ ad quod usque tempus', quod nuper Bekkerus 1. c. p. 433 defendit. recle Schneiderus qua vendas fini dicito dedit et terminos pratorum, ad quos venditio perlineret, non tempus, dici monuit: termini enim propter prata vicinorum definiendi sunt. eadem signidcatio est in reUquis eius dictionis exempiis, quae c. 21,3 indicavL
Pabulum frui occipito ex KaL septembribus] Frui occipito cum apograpliis et editione Victorii Pohtianus, non fieri accipito, ut Gesnerus adnotavit. pahulum fini accipito ante Victo- rium fuii in editionibus. fruor praeterea in libro Catonis non legitur, sed utor et cum accusativo casu et cum ablativo saepius et in oratione Catonis apud Gelhum XIII 24, 1 suum cuique per me uti atque frui licet.
Prato sicco decedat ubi pirus florere coeperit prato inriguo ubi super inferque vicinus promittet tum dece- dito uel diem certam utrique facito] Pirus, quod in prin- cipe editione Politianus non mutavit, ex manu scriptis libris habent Caesenas et Florenlinus f, prius A b m et secunda editio Victorii manifesto errore editorum: nam pirus ipse Victorius dederat, quod Gesnerus restituit. eadem verni temporis definitione Cato usus est c. 131 piro florente dapem pro bubus facito, item Varro r. r. I 37, 5 de pratis ut dcfendantur a pastione, \uod fere ohservant a piro florente, — permittet Merula et deinde reliqui etiitores.
160 COMMENT. IN CATONIS
promittet pariim apte Bekkerus 1. c. p. 433 defendit. nam in irrigiio prato, anteqiiam vicini aquam in prata inmiserint, pabulo dece- dendum est. itaque redemptori tempus^ quo pabulo decedere debet, constituitur in prato sicco, quando pirus florere coepit, in pralo inriguo, quando vicini, qui prata irrigabunt, permittent, vel cerla difes in utroque genere pratorum definitur,
2 Bubus domitis bimis cantherio uini cum emptor pascet domino pascere recipitur. holeris asparagis lig- nis aqua itinere actu domini usioni recipitur] Binis codex Mediceus m el edila ante Victorium exemplaria. hiiiiis Victorius ex codice receperat, hi?iis Sylburgius in editione CommeUniana restituit. canterio uni Merula. deinde domino pascere recipitor^ oleris asparagis lignis aqua itinere actu domino usio recipitor I. F. Gronovius in Senec. consol. ad. Marc. c. 10 scribendum coniecit, ut cum nomine usio ablativus casus sic ut cum verbo uti coniungeretur^ ^perinde ac si diceret domino oleribus et ceteris uti recipitor'. in venditione pabuli domino fundi exceptiones fiunt^ primum ut tum, cum emptor pascet, bubus domitis binis, h. e. duobus iugis boum, et cantherio uni pascuum praebeatur, deinde ut aditus pateat ad holera^ asparagos, ligna^ aquam, item ad itinera et actus, in quibus et homines ambulare et currus vel iumenta agi possint. nam nominibus holeris asparagis sqq. indicanlur res, quibus efficitur ut exceptiones ad usum domini fiant. holeris pro lioleribus dictum Gronovius defendit adscripto Lucilii versu apud Nonium p. 490, 22 Holerorum pro holerum: Lucilius sati- rarum lih.XV ^ Tintinnahulum ahest hinc surpiculique holerorum\ eandem genetivi formam Kochius exerc. crit. in prisc. poet. Bom. (Bonnae a. 1851) p. 15 Lucilio tribuit apud Nonium p. 200, 20 plena vasa olerorum. de indicativo praesentis temporis recipitur, pro quo Gronovius utroque loco imperativum recipitor substituit, in his exceptionum formulis dubitandum non erat. nam in reU- quis huius modi praeceptis Cato vel futuro tempore usus est vel imperativo et coniunctivo.
Siquid emptor aut pastores aut pecus emptoris do- mino damni dederit boniua resoluat] Boniua resoluat, i. e. honi u. a. (boni viri arbitratu) resol^at, in archetypo scriptum erat. Politianus ad" lectionem principis editionis honi viri resol- vat in margine ua superscripto ut adnotavit, ubi ut aut recentiore
DE AGEI CVLTVRA LIBRVM C. 149—150 161
manii in codice adscriptum invenerat aut sua coniectura addidit. viri boni arbiij^atu scripsi constanti^ ut videtur, in hac formula usu.
Donicum pecuniam satisfecerit aut delegarit] Doni- cum satisfecerit aut pecuniam delegarit Schneiderus coniecit. aptius Rudorffius ind. lect. Berol. aestiv. a. 1846 et Zeitschrift f. geschichtUche Rechtswissenschaft a. 1846 p. 187 lacunam in hunc modum supplevit, donicum pecuniam solverit aut satisfecerit aut delegarit.
CL 1 In singulas casei p. is. dimidium aridum lacte feriis quod mulserit dimidium et praeterea lactis urnam unam] Casei p. is, quod est in libris manu scriptis, recte intellexit Merula^ qui dedit casei p. I. S, inepte lucundus casei pondo XV. deinde Rudorffius ind. lect. Berol. hibern. a. 1846 aut lactis feriis quod mulserit dimidium aut lacie feriis quod mulserit dimidiatum legendum esse adnotavit, secutus nimirum Varronis praeceptum apud Gellium III 14, 1 '^Dimidium librum legf aut "^dimidiam fa- bulam audivi' vel quid aliud huiuscemodi male ac vitiose dici existimat Varro. oportet enim, inquit, dicere dimidiatum librum^ non dimidium, et dimidiatam fabulam, non dimidiam. contra autem si ex sextario hemina fusa est, non dimidiatum sextarium fusufu dicendum estj et qui ex mille nummum, quod ei debebatur, quingentos recepity non dimidiatum recepisse dicemus, sed dimi- dium sqq. dimidiatam igitur dici volebat rem in partes duas pares divisam, dimidiam partem alteram rei dimidiatae. et ad hanc normam scripta sunt quae leguntur 151, 3 dimidiatum digitum terram altam succerniio, ut GelUus I. c. adnotavit. neque tamen quae hoc loco scripta erant corrigenda putavi. nam ex his ipsis quae Varro et Gellius de duobus vocabulis disputaverunt apparet scriptores legem Varronis non constanter secutos esse, sed dimi- diam rem de dimidia parte rei dixisse. itaque de vendendo ovium fructu haec praecipiuntur, emptorem in singulas oves casei p. I. S, et dimidiam quidem partem aridam, dimidiam recentem, item lactis quod feriis mulserit dimidiam partem, praeterea reliquis diebus, ut videtur, ex omni lacte urnam unam domino dare debere. numerus autem omnium ovium intellegitur is, qui in oliveto iuge- rum ducentorum et quadraginta dictus erat c. 10, 1 oves centum.
Hisce legibus agnus diem et noclem qni uixerit in fructum et Kal. iun. emptor fructu decedat si inter-
Cat. de agbi cvlt. II. 11
162 COMMENT. IN CATONIS
kalatum erit K. mais agnos XXX ne amplius promittat oues quae non pep^rerint binae pro singulis in fructu cedent] Hisce legibm tamquam alienum ab hoc loco deleri voluit Schneiderus, Imce legihus agnos legendum esse Rudorfflus ad- notavit. deinde ex Kalendis luniis Gesnerus coniecit. lectionem archetypi et in his et in reUqua parte capitis repraesentavi, quam- quam ea quae nunc leguntur neque integra neque eo ordine, quo olim scripta erant, posita esse puto. apparet enim condiciones^ quibus in fructu ovium venditor et emptor vel conductor parti- arius (nam de eo lex scripta esse videtur) utuntur, parum ac- curate indicatas esse. nam praeter certam partem casei et lactis, de qua supra scriptum est, pars agnorum, qui nati erunt, domino fundi dabitur. in quo agni qui diem et noctem vixerint in fructum accedent, ii qui antea mortui erunt non computabuntur. minus certa sunt quae de numero agnorum scripta sunt^ agnos XXX ne amplius promittat, quae eo videntur pertinere, ut emptor phis quam triginta agnos se daturum esse domino non promittat. ex ovibus ipsis eae quae agnos non pepererint in fructu, qui ex numero ovium defmitur et inter dominum et emptorem, ut vide- tur, pro portione dividitur, binae pro singuhs numerabuntur. fructu autem emptor decedet kalendis luniis vel, si intercalatum erit, kalendis Maiis, et si annuus fructus est, sequitur ut kalendis luniis idem fructu uti incipiat.
2 Die lanam et agnos uendat menses X ab coactore releget porcos serarios in oues denas singulos pascat conductor duos menses pastorem praebeat] De lana et agnis vendendis quid praecipiatur, ex corrupta librorum scriptura non apparet. nam die vendat quid sit, probabiliter explicatum esse non video, neque intellegi potest nisi addito numero^ quo tempus venditionis definiatur. tempus idoneum^ quo lana et agni veneant^ dici putabat Turnebus advers. 7, 5. diem constitutam cum patre familias significari voluit Gronovius observ. l,20p. 125, qui de emptore fructus, non de domino, hoc dici intellexit et deinde scribendum esse coniecit mense decimo ah coactore de- leget, Hd est iubeat coactorem suum numerare pecuniam, post- quam dies venit'. post hos Gesnerus probata emendatione Gronovii in hunc modum verba interpretatus est, 'conductor vel emptor fructuum die sibi commoda, tempestive, vendere hic iubetur lanam
DE AGEI CVLTVRA LIBRVM C. 150—151 163
et agnos. mense decimo autem, qui ab initio huius anni, h. e. a luniis vel Maiis adeo kalendis computatur, deleget domino gregis a coactore suo, quo utitur ad minuta aera cogenda ex fructu, quem ipse emit integrum, h. e. solvat domino per coactorem summam, de qua inter ipsos convenit'. die lanam et agnos vendat mensum decem scripsit Rudorftius hac addita interpretatione, ^emptor die decem mensum, id est ad kalendas Apriles, lanam agnosque vendidisse veUt'. ad hanc diem enim dominum de suis mancipiis pastorem praebere, reliquis duobus mensibus conductoris esse pastorem ovibus apponere. nam venditoris iam non interesse venditis agnis et lana per suos servos sine causa custodiri tonsas oves et infructuosas. relegare ah coactore autem esse delegato coactore argentario, per quem auctio rerum venalium facta erat, pecuniam reddere. ab hoc igitur pecuniae ex pretio fructuum venditorum redactae tantum domino solvendum esse, quantum illi a conductore debeatur. — porcos sectarios et in enarrationibus ^sectarius porcus qui gregem praecedens ducit' Merula ex PaiiL exc. Fest. p. 336, 8 Sectarius vei^vix qui gregem agnorum prae- cedens ducit. ex manu scriptis Ubris porcos serarios restituit Victorius. hos esse porcos qui sero ovium nutriuntur monuit Turnebus advers. 7, 5.
CLI 1 Et quo pacto cupresseta seri oporteat minius percennius nolanus ad hunc modum monstrauit] TituU loco in archetypo praescripta erant haec, Cupressum quomodo seras. Semen cupressi qn legi seri propagarique oporteat. nam semen — propagarique oporteat, quae in manu scriptis Ubris rubro colore scripta sunt, ad praescriptionem Cupressum quomodo seras addita et deinde in textu verborum omissa erant. Cupres- sum quomodo seras in indice capitulorum scriptum est. quomodo legi in rubrica habent apographa A f m (nam in codice b haec inscriptionis pars scripta non est), quando legi PoUtianus et item Victorius, qui verba a praescriptione separata in suum locum re- vocavit. deinde minius percenius apographa, minius (corr. menius) parcenius, ut videtur, PoUtianus. Quo pacto cupresseta seri oporteat. \ Mejnius Parthenius nolanus ad hunc modum mon- stravit Merula, Quo pacto cupresseta seri oporteat Memius Per- cenius Nolanus ad hunc modum monstravit lucundus, Cupresse- tum quomodo seras. \ Semen cupressi quando legi seri propagarique
11*
164 COMMENT. IN CATONIS
oporteat et quo pacto cupresseta seri oporteat Manius Percennius Nolanus ad hunc modum monstravit Victorius. qn legi in arche- typo scriptum fuisse testimonio Politiani et Victorii credendum est. sed quomodo legi videtur is qui rubricas fecerat legisse. Manii Percennii nomen Victorius reslituit.
2 Semen cupressi tarentinae per uer legi oportet materiem ubi hordeum flauescit] Semen cupressi tarentinae per ver legi oportet, maturum est, ubi liordeum flavescit lucundus^ quod fraudi fiiit Schneidero^ ut scriberet semen — legi oportet maturum, iibi liordeum flavescit. de semine arborum legendo et de materie caedenda c. 17 dictum est. similiter quae Percennius de materie cupressi docuerat iis quae de semine legendo prae- ceperat addita sunt. — Plin. XVI 139 Cupressus advena et diffi- cillime nascentium fuity ut de qua verhosius saepiusque, quam de omnibus aliis, prodiderit Cato. ib. 141 huic patria insula Creta, quamquam Cato Tarentinam eam appellat, credo, quod primum eo venerit.
Id aridum condito uti aridum expostum siet] Ex- positum editores inde a principe editione omnes praeter AngeUum, qui expostum ex libris manu scriptis dedit: 161, 3 posturus, 22, 3 conposturae. exponere de serendo dictum est a Paliadio III 25, 31 de nucibus avellanis, mense Februario seu planta seu semen exponitur.
Terram cum stercore bene permisceto] Permisceto apographa et editio Victorii, item Politianus, non promisceto, ut Gesnerus adnotavit, commisceto Merula.
3 Subcauas facito uti aquam continere possint] Cti aquam continere possint apographa et editio Victorii, uti cavae aquam continere possint Merula, ubi PoHtianus cavae, quod in codice scriptum non erat, in principe editione non delevit.
Semen serito crebrum ita uti linum seri solet eo cribro terram incernito dimidiatum digitum terram altam succernito id bene tabula aut manibus aut pedibus com- planato] Eadem 48, 2 scripta sunt ita, tum semen serito crebrum tamquam linum, eo terram cribro incer?iito alta?n digitum trans- versum. eam terram tabula aut pedibus conplanato, ubi serito cribo in archetypo scriptum erat. non plane accurate Gellius III 14, 17 Catonis verba rettuUt, M. etiam Cato in libro, quem
DE AGRI CVLTVEA LIBRVM C. 151 — 154 165
de agri cultura conscripsit ^semen cupressi serito crebrum, ita uti linum seri solet. eo cribro terram incernito dimidiatum digitum. iam id bene tabula aut pedibus aut manibus com- planato.
4 Facito II ti aquam addasj Facilo apographa ct ex manu scriptis libris lucundus, neglegentius Politianus facies in principe editione non correxit.
Si herbae natae erunt facito uti ab herbis purges quam tenerrimis herbis et quotiens opus erit purges per aestatem ita dictum est fieri oportet] Si herbae natae erunt, facito uti ab herbis purges quam tenerrimis, et quotiens opus erit, per aestatem ita uti dictum est, fieri oportet Merula, ubi Politianus ex codice post erit addidit purges et uti post ita delevit^ sed neglegentius post ienerrimis non addidit herbis, quod habent apographa et ex archetypo Victorius. ita uti dictum est ex principe editione receptum est.
Et ubi semen satum siet stramentis operiri ubi germen nascere ceperit tum demi] Stramentis operiri: ubi gramen nasci coeperit tum demi Merula, stramentis operiri oportet, ubi germen nasci coeperit, tum stramenta demi lucundus, stra- mentis operiri oportet, ubi germen nascere coeperit, tum demi Victorius. oportet, quod ex Aldina editione adhuc receptum erat, delevi. praeterea nascere Catoni tribuendum esse non credo, sed germinascere coeperit scribendum est, quod olim Meursius con- iecerat. ubi semen satum est, stramentis operitur; ubi germinare coepit semen^ tum stramenta demuntur.
CLII Q. A. M. manlii monstrauerunt] Tituli loco in arche- typo praescripta erant haec, quae in indice capitulorum repetita sunt, De scopis virgeis. in apographis haec rubrica scripta sunt, Victorius eadem pro inscriptione posuit. in Parisino codice A et in Mediceo m ea quae sequuntur q. a. m. Manlii monstrauerunt ad finem praecedentis capitis adiecta ^t deinde in initio sequentis omissa sunt. recte Gesnerus praescriptionem in textu verborum repetendam esse monuit, Be scopis virgeis Q. A. M. (h. e. quem ad modum) Manlii monstraverunt.
CLIII Vinum faecatum sic facito] Plin. XIV 86 Tertium est faecibus vinum expressum, quod faecatum Cato appellat.
CLIV Ea fistulam subdito uti opturarierecte possit
166 COMMENT. IN CATONIS
et at summum qua fini culleum capiet pertundito] Oplu- rari erecte vel erete optima apographa, obturari et recte codex Mediceus m, ohturarier rite Merula, ubi Politianus in principe editione op pro oh et recte pro rite e codice adnotavit. in archetypo videtur opturari erecte scriptum fuisse. uti obturarier recte possitur, ad summum sqq. Schneiderus coniecit.
Id in suggestu inter dolia positum habeto uti in culleum decouinum salire possit id impleto postea ob- turato] Uti hoc in culeum de ea vinum salire possit Merula, ubi Politianus hoCy quod in apographis non legitur, in principe editione non delevit, deinde decouinum, non derouinum, ut Ges- nerus ait, e codice adnotavit et super co rubro colore quo ad- scripsit. de quo uinum codex Mediceus m. uti in culleum de quo vinum salire possit Victorius. certa emendatio corruptae scripturae inventa non est. uti in culleum de eo vinum salire possit Gesnerus hac addita interpretatione, Hn suggestu ponitur labrum^ uti in culleum subiectum emtoris de eo labro fistulae ope vinum salire possit'. rectius Schneiderus ex coniectura Ponte- derae sententiam verborum ita expressit, uti in culleum de dolio vinum salire possit. nam culleus est Idbrum culleare, quod supra scriptum erat. id in suggestu inter dolia positum vino ex dolio saliente impletur ita, ut mensura efficiatur cullei. deinde foramen, quod est in summa labri parte, ad quam usque cuUeus pertinet, obturatur. tum plenum labrum transportatur, vinum in vas emptoris subiectum effunditur. nam ut mensura indicetur, labrum in superiore parte pertusum est; ut vinum transfundi possit, fundum pertusum cum fistula et obturatum habet; ut commode transportari possit, postquam vino impletum est, ad summam labri partem quattuor ansae additae sunt.
CLV 1 Per hiemem aquam de agro depelli oportet in monte fossas inciles puras habere oportet] Inciles puras habere apographa et editio Victorii, inciles pellere puras habere Politianus manifesto erroi^e: nam pellere, quod in prin- cipe editione post inciles tamquam in archetypo scriptum addidit, in hoc non legerat, sed in Mediceo codice m, in quo iniciles pellere puras scriptum est. pellere ex rubrica Per hiemem aquam de agro depellere olim ad depelli adscriptum, postea alieno loco insertum est. inciles plures habere lucundus.
DE AGKI CVLTVRA LIBRVM C. 154 — 155 167
Prima autumnitate cum puluis est tum maxime ab aqua periculum est] Cum pluvius esf Meruh, quod Schneiderus prava opinione de fide antiquissimarum editionum in errorem in- ductus probavit. cum pulvis est ex manu scriptis libris Angelius restituit. apparet enim ab aqua in locis declivibus tum maxime peri- culum esse, cum terra pulverulenta facta est.
Cum pluere incipiet familiam cum ferreis sarculis- que exire oportet incilia aperire aquam diducere in uias et segetem curare oportet uti fluat in uilla cum pluet circumire oportct sicubi perpluat et signare carbone cum desierit pluere uti tegula mutetur per segetem in frumentis aut in segete aut in fossis sicubi aqua con- stat aut aliquid aquae obstat id emittere patefieri re- mouerique oportet] Cum ferreis sarculis exire — aquam de- ducere et deinde sicuhi aqua consistat Merula. praecepta de aqua ex agro depellenda et de villa ab imbribus tuenda sine certo ordine^ ut videbatur, posita Schneiderus in hunc modum corrigenda esse coniecit, aquam deducere in vias, uti fluat^ et segetem curare oportet; in segete aut in fossis sicuhi aqua constat aut aliquid aquae ohstat, id emittere^ patefieri removerique oportet. in villa^ cum pluet, circumire oportet, et sicubi perpluat, signare carhone^ cum desierit pluere^ uti tegula mutetur. neglegentiore genere dicendi, quod saepius in hoc libro invenitur, ad praecepta de aqua diducenda, aquam diducere in vias, interrupto paulum ver- borum nexu adponi poterant haec^ et segetem curare, ut ratio operis accuratius defmiretur: aquam incilibus apertis in vias di- ducere eaque re segetem curare oportet, ut aqua fluat. sed rectius, puto, deleto v. segetem scribetur aquam diducere in vias et curare oportet uti fluat, h. e. curandum est ut aqua fluat. nam de segete dicitur postea. primo autumno igitur, tum cum pluere incipiet, familiam cum ferreis et sarculis exire, apertis incilibus aquam in vias diducere et curare oportet ut aqua fluat. item in villa circumire oportet et videre. sicubi perpluat, eumque locum car- bone signare, ut tegula matetur, cum pluere desierit. per segetem autem^ hoc est tempore sementis, si vel in frumentis, quae sata sunt necdum radices egerunt, vel in segete vel in fossis aqua constat, vel siquid aquae obstat, quominus fluere possit^ id remo- vere et viam patefacere oportet, ut aqua emittatur. de segete ab
168 COMMENT. IN CATONIS
aqua defendenda acciiralius scribit Columella II 8, 3 ceierum locis uliginosis atque exilibus aut frigidis aut etiam opacis pleriimque citra kalendas Octohres seminare convenire, ""dum sicca tellure liceij dum nuhila pendeni^, ut prius convalescani radices frumen- iorum, quam hibernis imbribus aut gelicidiis pruinisve infesientur. sed quamvis iempesiive sementis confecia erii, cavebiiur tamen, ut paientis liras crebrosque sulcos aquarios, quos nonnulli elices vocanij faciamus et omnem umorem in colliquias aique inde exira segetes derivemus. apud Catonem autem per segeiem de tempore dictum est, quod saepius per sementim dixit, 17, 2. 27. 33, 1. 61, 2. similiter 2, 3. 39, 2 per imbremy 31, 2 per rorem, 41, 1 per solstitium, 41, 1 et 115, 2 per vindemiam, 2, 4 per ferias, et de temporibus anni saepius per aesiatem, per autum- ?ium, per hiemem, per ver, item de iis quae suo tempore fiunt 5, 8. 6, 4. 31, 1. 61, 2 per tempus. deinde sicubi aqua constat ex codice Victorius restituit. consistere de eadem re dixit Varro r. r. I 45, 2 videndum necubi aqua consistat, ib. 51, 1 ui, si plueint, non consisiat aqua, II 2, 19 urina necubi in siabulo consistat; consiare Columella V 9, 9 si constei in scrobibus (sic consiet scrobibus codex Sangermanensis) aqua, omnis hauri- enda est.
CLVI 1 De brassica quod concoquit] Rubrica, quae in arcbetypo praescripta erat, De brassica quod medicamenta habeat et aliis ad medicinam periinentibus , et brevius in indice capi- tulorum, Brassica quod medicamenia in se habeai, ad ea omnia quae de brassica scripta sunt pertinet. sed baec in principe editione in duas partes divisa erant, ut duo essent capita cum suis praescriptionibus, Medicamenia brassicae. \ De brassica quod concoquit sqq. et c. 157 Quot brassicae genera ei quae natura. \ Principio te cognoscere oportei sqq. archetypi scripturam Vic- torius expressit praescripto titulo, quem ex indice capitulorum petiverat, Brassica quot medicamenta in se habeat. postea Ges- nerus et Schneiderus divisionem a Merula factam ex antiquissimis editionibus receperunt et baec quae in inilio prioris capitis scripta erant, de brassica quod concoquii, tamquam spuria inckiserunt, in alterius autem capitis initio ea quae in principe editione omissa erant, de brassica Pyihagorea quid in ea boni sit salubritatis- que, deieverunt. haec sic, ut in archetypo scripta erant, restitui.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 155—156 169
apparet aiitem haec verba^ quibiis argumentum rerum quae tractan- lur indicatum est, de hrassica quod concoquU, ad primam partem praeceptoriim, hrassica est — Mbesquc quanium voles, pertinere, non ad ea quae deinde de alvo movenda et de torminibus et de illis quibus aegre lotium it scripta sunt. his subiecta sunt alia et uberiora praecepta de brassica, 157, 1 principium le cognos- cere oporiet — 11 circum vesiimenta eam dato. ad haec per- tinent illa, quae in manu scriptis libris non rubricae loco prae- scripta, sed in ipso contextu verborum posita sunt, Be hrassica pythagorea quid in ea honi sit saluhritatisque. Pythagoras autem una cum Catonc in iis qui brassicam celebraverunt a Plinio XX 78 appellatur. inde Pythagoream dixerat is cuius praecepta in hac parte Cato rettulit. denique ab his diversa sunt ea, quae iii extrema parte 157, 12sqq. de brassica erralica scripta sunt.
Aluum bonam facit lotiumque ad omnes res salubre est] De salubritate lotii eorum qui brassicam ederunt scriptum est in posteriore parte praeceptorum 157, 10. ad haec ne ea quae hoc loco scripta sunt referrentur, mutata verborum distinctione cavendum putavit Eussnerus p. 301, alvum honam facit loiium- que, ad omnes res saluhre est, h. e. brassica salubris est. nam de brassica iis quibus lotium aegre it danda praescribitur postea § 7. animadvertendum potius erat ea quae de hoc medicamento ad varios morbos adhibendo infra scripta sunt hoc loco breviter significarL
2 Postea ollam statuito cum aqua ubi occipiet feruere paulisper dimittito unum manipulum feruere desistet postea ubi occipiet feruere paulisper demittito ad mo- dum dum quinque numeres eximito item facito alterum manipulum item tertium] Paulisper demittito unum mani- pulum. fervere desisiet. postea occipiet fervere: paulisper de- mittito usque admodum dum V numeres. tum eximito sqq. Me- rula, paulisper dimittito unum manipulum, fervere desistet. postea uhi iterum occipiet fervere, paulisper dimittito usque admodum dum quinquies quinque numeres. tum eximitOy et ita facito alterum manipulum, et item tertium lucundus. demittito, pro quo priore loco in archetypo dimittito scriptum erat, Schneiderus utroque loco ex principe editione restituit; in reliquis manu scri- ptorum librorum lectionem exhibuL praeterea coniunctio verborum,
170 COMMENT. IN CATONIS
qiiae vitio Commelinianae editionis corrupta erat, corrigenda erat, uhi occipiet {ervere^ paulisper demiititOy et item postea ubi oc- cipiet fervere, paulisper demittiio. ex tribus brassicae manipulis, qui facti sunt^ unusquisque per breve tempus in aquam ferventem demittitur, quo fit ut aqua fervere desinat. deinde, ubi aqua denuo fervere coepit, item per breve tempus, usque dum quinque numeretur, in aquam demittitur; tum eximitur.
3 Postea conicito contundito item eximito in linteum exurgeto sucum quasi heminam in pocillum fictile] Postea eximiio et contundito et per linteum exugeto succum sqq. lucun- dus, postea eximito, coniicito (in scuiram) et contundito, per linieum exurgeto succum sqq. Schneiderus. item eximito, in linteum indito, exurgeto olim conieci. nam ita scriptum est c. 87 de amulo faciendo, id in linteum novum indito. scriptura Ubrorum manu scriptorum eximito in linteum si vera est^ eandem habet dicendi brevitatem^ quae est 112, 3 de acinis uvarum decarpito de scopione in idem dolium. sed quoniam de eximendis mani- pulis brassicae supra dictum erat, parum apte de eadem re, ut videtur, iterum ponitur item eximito. his igitur^ quae vitiose videntur repetita esse, deletis potius scribendum est postea coni- cito in linieum, contundito^ exurgeto sucum. manipuh postquam ex aqua exempti sunt, in Unteum coniciuntur et contunduntur, sucus in pocillum fictile exurgetur. conicito, si fides habenda est PoUtiano, praeterea in archetypo scriptum erat 157, 15, item coniciantur 31, 1, conici 54, 1; sed saepius coicito 33, 5. 37, 2. 115, 1. 156,5; 7. 157, 9, et coicere 83, coiciat 117; item co- addito 40, 2, coaequato et coaequata 91. 129.
Eo indito salis micam quasi eruum et cumini fricti tantum quod oleat] Quod in exemplis ablativi casus posuit Bergkius symbol. in gramm. latin. p. 58, ut esset Hantum cumini indito, ut inde oleat'. immo tantum cumini addendum est, ut id cum brassica mixtum odore percipi possit.
4 Ubi libido ueniet nausia apprehendet decumbat purgetque sese] Nausia codex Mediceus m et apographa Ita- lorum, nasica corr. nausea Parisinus A, nausiae Politianus, non nausieae, ut Gesnerus adnotavit, lectione principis editionis nauseae et appreliendet non satis accurate, ut videtur, correcta. uhi libido
DE AGRI CVLTVRA LTBRVM C. 156 171
veniet nauseae eimque apprehendet lucundus et dcinde reliqui editores.
Postea iibi deoritum uersus ibit heminam aut paulo plus bibat] Deorihim apographa et ex archetypo Politianus. rubro colore idem ex Mediceo codice dormilim et bibit pro ibit super- scripsit, sua coniectura autem in marginc c' deorsum adposuit. ubi dormitum uersus bibit m. emendationem Politiani dederunt lucundus et Victorius, h. e. ubi inferior alvus movebitur, lieminam aut paulo plus bibat.
Si amplius ibit sumito farinae minutae concas duas infriet in aquam paulum bibat constituet] Consistet edita inde ab Aldina editione exemplaria, quod de alvo dictum est c. 126 si alvus non consistet et similiter 157, 6 mali nihil sinet in cor- pore consistere. constiiuet libri manu scripti, h. e. farina in aquam infriata efficiet ut alvus consistat.
5 Verum quibus tormina molesta erunt brassica in aqua macerare oportet] Brassica in aqua apographa, brassicam in aquam in principe edilione Politianus non correxit et ex im- pressis exemplaribus Victorius recepit. brassicam aqua macerare oportet olim dedi. scribendum potius erat brassicam in aqua macerare oportet: 76, 2 de caseo in aquam indito, ibi macerato. de eodem medicamento accuratius scriptum est 157, 9.
6 Eo interito quod uclet cibi postea editsed sipoterit solam brassicam esse edit] Eo cyminum interito lucundus. simile praeceptum est infra 1. c, dato edit, si poterit^ sine pane; si non, dato panem purum ibidem ?nadefaciat. itaque quod ibi de pane, idem hoc loco de omni genere cibi praecipitur, ut in- tritus in brassicam edatur.
Et si sine febre erit dato uini atri aquatum bibat quam minimum] Bato vini atri duri. aquae tum bibat quam minimum Merula. dato vini atri cum aqua bibat quam minimum olim conieci. nam ita legitur infra I. c, et si febrim non habebit^ dato vinum atrum bibat. sed scribendum potius est dato vini atri duri aquati bibat quam minimum. nam aquatum vini atri a Catone dictum esse, ut esset aquatum de vino atro factum, non credo, sed aquatum vinum dicitur quod aqua temperatum est vel dilutum: 157, 13 bibat vinum lene dilutum. durum autem vinum est quod asperum dictum erat c 109, vinum asperum quod
172 COMMENT. IN CATONIS
erit lene et suave si voles facere^ sic facito, de quo Palladius XI 14, 5 scribit suave vinum de duro fieri docent.
7 Postea inde iusculum frigidum sorbere et ipsam brassicam esse uti quam primum excoquatur cotidie id facito] Brassicam esse oportet, uii quam primum excoquat edita inde ab Aldina editione exemplaria. oportet, quod in manu scriptis libris non legitur, coniecturae lucundi debetur. exempla infinitivi in praeceptis positi dedi c. 10. sed uti quam primum excoquatur quo pertineant, non apparet.
CLVII 1 Principium te cognoscere oportet quae genera brassicae sint et cuiusmodi naturam habeant omnia ad salutem temperat commetatque sese semper cum calore arido simul umida et dulci et amaro et acris sed quae uocatur septem bona in commixturam natura omnia baec babet brassica] Principium te cognoscere oportet, quot genera brassicae sint et cuiusmodi naturam haheant. ad salutem temperat comesta sese semper cum calore et rigore arido, simul et liumido et dulci et amaro et acri. sed quae vocatur ^sXLVosidrjg, haec septem hahet hona in comestura lucundus, qui nomen brassicae esXLVosidijg petiverat ex Plinio XX 79 in tres species divisere eam Graeci antiquissimi , crispam, quam selinada {selinadam codices) vocaverunt a similitudine apii foli- orum sqq. scripturam archetypi Victorius exhibuit praeter pauca, quae immutavit, commutatque et deinde simul humido et dulci et amaro et acri. de manu scriptis Ubris idem adnotavit haec, ^Principium te cognoscere oportet: Multa hic diversa ab communi lectione in antiquis libris invenimus. prima haec pars cum fide inde in nostrum codicem translata: quam tamen quia mendosam arbitrati sumus, nota adposita signavimus. nihil autem erat quod communi pervulgataque lectione delectaremur, eruditiores hoc etiam videbunt, unum tantum modice variavimus, pro Commutat enim in antiquis Commoetat, eadem ratione, ut arbitror, qua Moerorum etiam pro Murorum vetuste dictum fuit. unum igitur hoc variavi, atque id etiam notum facere volui: cupio enim si non doctrinam, fidem meam probari'. in emendanda corrupta scriptura frustra editores laboraverunt. nam pravo iudicio Ges- nerus supplementum Aldinae editionis cum calore et rigore arido probavit, ut septem res dicerentur, quae deinde septem bona
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 156—157 173
appellantur, sic quae vocantur sepiem hona in commixturam^ natura omnia haec hahet hrassica, quae ita interprctatus est, ^cum septem sint facultates medicamentorum simplicium, quae singulae fere singulis insunt, commiscendis proinde, si res ita ferat: eas universas simul praestat brassica, digna ideo, quae uni- versalis medicinae locum subeat'. inepta sunt quae Trilierus ob- servat. IV 21 p. 466 coniecit, sed quae vagantur septem hona incommixta, natura omnia haec hahet hrassica. de brassica is quem Cato in bac parte auctorem secutus erat haec fere docuisse videtur^ brassicam cum calore, h. e. variis anni temporibus, na- turam suam commutare ita, ut simul arida et umida et dulcis et amara et acris esset; sed quae in aliis medicamentis commixtura facta inessent bona, ea omnia natura in se habere brassicam. ad quam sententiam in hunc modum verba redigi possunt^ prin- cipium te cognoscere oportet, quae genera hrassicae sint et cuiusmodi naturam haheant. omnia ad salutem temperat com- mutatque sese semper cum calore, arida simul et umida et dulcis et amara et acris. sed quae vocantur septem hona in com- mixtura, natura omnia haec hahet hrassica. sed quae sint septem bona, quae in brassica inesse dicuntur, ex iis quae postea de ea praecipiuntur non intellegitur.
Nunc uti cognoscas naturam earum prima est leuis quae nominatur] Praecepta Catonis de brassica tetigit Plinius XIX 136 Olus caulesque, quihus nunc principatus hortorum, apud Graecos in honore fuisse non reperio. sed Cato hrassicae miras canit laudes, quas in medendi loco reddemus. genera eius fa- cit, extentis foliis caule magno, alteram crispo foliOj quam api- acam (apianam codex Parisinus 6795, appiacam reliqui) vocant, tertiam minutis caulihus lenem teneram minimeque prohat. ex- cerpta mutato ordine parum accurate posuit XX 80, Cato crispam maxime prohat, dein levem grandihus foliis caule magno. (157, 6) prodesse tradit capitis dolorihus, oculorum caligini scintillationi- que {scintillationihusque codex Parisinus 6795) vel stomacho {scintillationihusque lieni stomacho editores), praecordiis crudam ex aceto ac melle coriandro ruta menta laseris radicula sum- ptam acetahulis duohus matutino, tantamque esse vim, ut qui terat haec validiorem fieri se sentiat. ergo vel cum his tritam sorhendam vel ex hoc intinctu sumendam^ podagrae autem
174 COMMENT. IN CATONIS
morhisque articulariis inlini cum ruta ei coriandro et salis mica et hordei {rutae coriandro vel coriandri salis micae hordei co- dices, ruta et coriandro et salis mica et hordei Maylioffius) farina. aqua quoque eius decocta [decoctae Mayhoffius) nervos ariiculos- que mire iuvari, si foveaniur. (157, 3) vulnera et recentia et vetera, etiam carcinomata^ quae nullis aliis medicamentis sanari possint, foveri prius calida aqua iubet ac bis die tritam inponi. sic etiam fistulas et luxata [fistulas eluxatas codices) et tumores evocari quaeque {fiuosque codices, tumores quos evocaris quos- que Mayhoffius) discuti opus sit. (157, 8) insomnia etiam vigi- liasque tollere decoctam, si ieiuni ederint [edent codices, edant vel edint edilores) quam plurimam ex oleo et sale, tormina, si decocta iterum decoquatur addito oleo sale cumino polenta. si iia sumatur sine pane, magis profuturam. inter reliqua hilem detrahi per vinum nigrum pota. quin ei urinam eius qui brassi- cam essitaverit adservari iuhet calefaciamque nervis remedio esse. verba ipsius subiciam ad exprimenda?n sententiam, ^pueros pusillos si laves ea urina, numquam debiles fieri\ (157, 16) auribus quoque ex vino sucu?n brassicae tepidum instillain suadet, idque etiam tarditaii audientium prodesse adseverat, et inpetigines eadem sanari sine ulcere.
2 Altera est crispa apia conuocatur] ^Altera est crispa, Apiacon vocatur: Veterem scripturam conservavi, quam tameu suspectam habeo. apud Plinium [XIX 136] Apianam vocasse hanc Catonem legitur: in manu tamen scripto Plinio Apiacam in- veni. si rectum esse censuerint periti viri, poterunt cum Plinio hic Apianam legere: ipse nihil temere immutare volui' Victorius. apiaca quae vocatur Plinius legisse videtur.
Et primum scito de omnibus brassicis nulla est illius modi medicamento] Illiusmodi medicamentosior lucundus et deinde reliqui editores. codicum scripturam Victorius adnotaverat, ^JNuUa est illiusmodi medicamentosior: In antiquissimis libris Medi- camento, quod tamen reliquimus. id etiam propler librorum fidem adnotare voluimus'. medicamento Fruterius verisim. 2,21 (Gruter. lamp. V. II p. 871) defendit. ceterum Plinius neglegenter Catonis sententiam rettulit, cum tertium genus brassicae, de quo haec scripta sunt, eum minime probare scribat XIX 136, crispam eundem maxime probare dicat XX 80.
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 157 175
3 Qiiod medicamentum facere non polest] Quod medi- camentum aliud facere non potest edita inde a principe editione exemplaria. quod aliud medicamentum facere non potest est in Jibris manu scriplis § 5.
4 In ea uulnera huiusce modi taetras brassica sa- num faciet optima est ad huiusce modi uulnus] Tere hrassicam Merula. t§tras brassica PoHtianus ex archetypo ad- notavit. rubro colore idem in margine principis editionis Tetras adscripsit et eodem colore c\ teras superscripsit. teras hrassi- cam dedit Victorius. sed praeterea liuiusce modi post ea vul- nera ex iis quae postea scripta sunt^ ad Jiuiuscemodi vulnera^ vitiose videtur additum esse.
Et luxatum siquod est bis die aqua calida foueto brassicam tritam opponito cito sanum faciet bis die id opponito dolores auferet] /S? ^/5 die apponitur, dolores auferet lucundus et deinde rejiqui editores. in his manu scriptorum librorum lectionem restitui. sed praeterea luxatum siquid est et addita praepositione utroque loco his in die scribendum est, et luxatum siquid est, his in die aqua calida foveto, hrassicam iritam opponito^ cito sanum faciet: his in die id opponito, do- lores auferet. nam quod indefinite dictum esse a Catone non invenio: in libris praeter hunc locum scriptum erat semel, c. 160 luxum siquod est, ubi item siquid legendum esse puto. quid saepe dixit et sine nomine et addito genetivo nominis. genetivi plurima sunt exempla, 67, 2 nequid olei suhripiatur, 107, 1 ne- quid viti accedat, 144, 3 et 145, 3 siquid redemptoris opera domino damni datum erit , 149, 2 siquid dominus aut familia aut pecus emptori damni dederit, ib. siquid de iis rehus con- troversiae erit^ 156, 4 negoti siquid hahehit^ 157, 4 siquid in majmnis ulceris naium^ ib. 6 siquid aniea mali intus fuerit, 146, 2 nequid eorum de fundo deportato; et apud GelHum IV 3, 14 fragm. Orig. V 1 ed. lordan. siquid in consulendo advorsi eveniat, b. X 23, 4 fragm. orat. 68 si cum alieno viro prohri quid fecit, Fest. p. 217, 2 fragm. de re militari 4 nequid consul auspici peremat. item siquid aliud, 2, 7 siquid aliud supersit, vendat, 146, 3 si- quid aliud datum erit, salva recte reddito; et 106, 2 siquid plus voles aquae marinae concinnare, ubi siquis in archetypo scri- ptum erat. quidvis cum genetivo 17, 1 quidvis anni legere possisy
176 COMMENT. IN CATONIS
item quidvis anni matura est^ cum nomine quodvis, sed ita iit relativi pronominis natura appareat, 39, 1 quod vis dolium vina- rium, facere poteris, 52, 2 hoc modo quod genus vis propagahis, 101 aliud genus quod viSj 133, 3 eo modo quod vis genus arhornm facere poteris uti radices hene haheant: cf. 156, 6 eo interito quod volet cibi, sed -147 et 148, 2 quid volet faciet, de quo dixi supra 145, 1. similiter in interrogativo pronomine in obli- qua interrogatione, cum genetivo 2, 1 roget, quid operis siet factum — et quid factum vinij 157, 1 quid in ea honi sit salu- hritatisquCj apud Gellium X 3, 17 fragm. orat. 9 ed. lordan. quid lacrimarum et quid illos — opinamini animi hahuisse. cum nomine 1, 6 praedium quod primum siet si me rogahis. itaque neque hoc loco quod in libris scriptum est luxatum siquod est neque c. 160 luxum siquod est ita defendi poterit, ut luxatum vei luxum loco substantivi nominis habealur, quamvis luxum ita dictum sit ibidem ad luxum aut ad fracturam .alliga. — deinde his in die ut scriberetur, constans in hoc genere dicendi usus Catonis postulabat: 2^ his in die fac extergeantur, 64, 2 his in die de- pleto, 87 addat aquam his in die, 89 his in die farciaty ib. prius dato hihere et his in die, 157, 3 his in die contritam in- ponito, 104, 1 misceto ter in die, 88, 1 id aliquotiens in die cotidie facito, 43, 2 semel in mense — fodere oportety 152 in diehus triginia quihus vinum legeris aliquotiens facito scopas. non ad- dito adverbio numeri in cum ablativo casu de tempore dictum est 57 in mense congios IIS et in mense congios quinque et in mense amphoram, 58 oleum dato in mense uni cuique S.I, salis uni cuique in anno modium satis est^ ubi in menses in archetypo fuit, 148, 1 in triduo proxi?no dcgustato, 157, 15 in triduo polypus excidet, 144, 5 in tota oleitate. — denique id opponito de brassica dictum est consueto pronominis usu, quo id quod medendi causa paratum est significatur.
Et siquid contusum est erumpet brassicam tritam opponito sanum faciet] In his quoque, sicut in superioribus, Victorius, cuius exemplum deinde reliqui editores secuti sunt, fidem manu scriptorum hbrorum posthabuit lectioni Aldinae edi- tionis, et siquid contusum est, erumpet. si hrassicam tritam apposueris, et sanum faciet. in scriptura archetypi, quam restitui, Eussnerus p. 306 erumpet deleri voluit tamquam repetitum ex
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 157 177
iis quae supra scripta erant, eadem tumida concoquii, eadem erumpit. immo quod ibi de tumidis, idem hoc loco de contusis praecipitur, brassica adhibita fieri ut aperiantur, de quo Pli- nius 1. c. dicit evocari tumores. siquid contusum est, primum imposita brassica erumpitur, deinde eadem trita et denuo imposita sanum fit.
5 Et si uoles eam consectam lautam siccam sale aceto sparsam esse salubrius nihil est quo libentius edis aceto mulso spargito lautam siccam et rutam cori- andrum sectam sale sparsam paulo libentius edes] Quo libentius edaSj aceto mulso spargito mentam siccam et rutam sqq. Merula et deinde reUqui editores. mentam Plinius I. c. in his medicamentis posuit et mensuram addidit acetabula duo, crudam ex aceto ac melle coriandro ruta menta laseris radicula sumptam aceiahulis duobus matutino. Cato eam herbam una cum coriandro et ruta et aUis condimentis c. 119 in epityro faciendo appeUavit. in praeceptis de brassica mentam non videtur commemoravisse, neque certam mensuram medicamentorum in hac parte indicavit. praeterea Schneiderus siccam utroque loco deleri voluit, quoniam brassicam crudam comedere Cato iuberet; reUqua mutato ordine verborum ita scribenda esse coniecit, et si voles eam consectam lautam sale aceto sparsam esse, saluhrius nihil erit. quo lihentius edas, aceto mulso spargito, mentam, rutam. et coriandrum seciam {adde aut insipa aut intere\ lautam sale sparsam paulo lihentius edes. scripturam librorum, quam restitui, si sequimur^ de brassica praedicantur haec. primum consecatur et lavatur^ deinde siccatur, salc et aceto spargitur. sed quo Jibentius edatur, aceto mulso spargitur. Ubentius etiam edetur, si lauta et siccata cum ruta et coriandro secta sale sparsa editur.
6 Siquid antea mali intus erit omnia sana faciet] Scribendum potius est siquid antea mali intus fuerit.
7 Omnia sana faciet et intro quae dolitabunt] Faciet apographa, neglegentius PoUtianus facit in principe editione non correxil. omnia sana facit, quae intro dolitahunt lucundus, omnia sana faciet, intro quae dolitahunt Victorius. faciet Angelius dederat.
Pro portione brassica si uteris id ut te moneo nihil istorum usu ueniet morbis] Veniet et 7norhus Merula. pro
CaT. Dlt AGRI CVIiT. II. 12
178 COMMENT. IN CATONIS
poriione hrassica si uieris (uti ie moneo) nihil istorum usu veniet ex morhis Iiicundus. ita uti moneo scripsi consueta harum parti- culariim coniunctioiie. deinde aut delendum est morhis aut mor- horum scribendum, pro poriione hrassica si uieris^ nihil isiorum usu veniet morhorum.
Verum morbum articularium nulla res tam purgat quam brassica cruda si edes concisam et rutam et co- riendrum concisam sictam et sirpicium inrasam et bras- sica ex aceto oximeli et sale sparsa] Verum morhum arti- cularem nulla res ianium purgai, quanium hrassica cruda, si eam edes cum ruta et coriandro concisam. sic et laserpiiium inrasum cum hrassica ex aceto oxymelli et sale sparsa lucundus. ^Verum morbum articularem: Vetusta lectio Articularium' Victorius. morhum articularium^ quod fuit in antiquissimis editionibus, Vic- torius restituit, reliqua ex Aldina editione repetivit. edes con- cisam ei rutam et coriandrxm concisam lauiam et laserpiiium inrasum cum hrassica ex aceto mulso et sale sparsa Schneiderus coniecit. laserpiiium Merula dederat ex Plinio 1. c, ubi laseris radicula in alio genere medicamentorum appellatur: silpium eandem rem ipse Cato dixerat. laserpicium idem nominavit c. 116 de lente servanda^ laserpicium aceio diluiio, permisceio lentim aceto laserpiciaio. ab eo diversum non est sirpicium, h. e. lac e cauli- bus vel e radice sirpis profluens: Plaut. Rud. 629 si speras iihi Hoc anno multum fuiurum sirpe et laserpicium. hoc igitur re- stituto in hunc modum verba ad scripturam archetypi conformari poterunt, verum morhum articularium nulla res tam purgat ciuam hrassica cruda, si edes concisam et rutam et coriandrum con- sectam et sirpicium inrasum et hrassicam ex aceio oxymeli et sale sparsam. brassica cruda editur concisa cum ruta et cori- andro consecta; eo sirpicium inraditur, ipsa brassica ex aceto oxymeli et sale sparsa editur. coriandi^us feminino genere dictum est supra^ coriandrum sectam sale sparsam.
8 Haec sic uteris omnis articulos poteris experiri] Hec sic uieris plurima apographa, haec si uteris b et editio prin-
c
ceps a Politiano non correcta, h si uteris codex Mediceus m. in archetypo sic videtur scriptum fuisse, postea correctum si. hac si uteris lucundus. deinde omnes articularios poteris expellere
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 157 179
Meriila, omnes ariiculares morhos poteris expellere Iiicundus. archetypi lectionem Victorius exhibiiit, sed hac si uteris ex Aldiiia editione retiniiit. pro his haec si uteris ex manii scriptis libris restitui, h. e. siquis his medicamentis iitetur, in omnibus articulis poterit experimentum facere, quantam vim ilia habitura sint. utor cum accusativo casu scriptum est c. 118 oleam albam, quam secundum vindemiam uti voles, sic condito, 123 id utito vini cyatuniy 142 quomodo viticam uti oportet, 143, 1 vicinas aliasque mulieres quam minimum utatur^ item 76, 4 donec omne caseum cum melle abusus eris, eifrui cum accusativo tantum 149, Ipabulum frui occipito. alia Plinius L c. inter praecepta Catonis de brassica posuit, tantamque esse vim, ut qui terat haec validiorem fieri se sentiat. sed haec neglegentiae Plinii, qui cum iis quae ex Catonis libro petiverat alia, quae in illo non legerat, coniunxit, potius tribuenda esse puto, quam pravae verborum interprelationi. nam neglegenter Plinium praecepta Catonis illo loco rettulisse notavi supra § 2 de generibus brassicae et § 5 de medicamentis ad brassicam additis.
Nullus sumptus est et si sumptus esset tamen uale- tudinis causa experirus] Experirer edita inde a principe editione exemplaria. ^Tamen valetudinis causa experirer: Receptam lectionem retinui. veterem nunc omnibus exponam, corruptam illam quidem, e qua tameu vera fortasse lectio industria erudi- torum erui quandoque possit: Tamen valetudinis causa experirus, hanc oportet etc' Victorius. experirere Meursius, quod potius activa verbi forma, quam scriptura librorum indicat, experircs scribendum erat. nam de imperativo experire dubito, quoniam in deponentibus hanc imperativi formam a Catone usurpatam esse non video.
Hanc oportet mane ieiunum esse omnis uel siquis est seniosus hac eadem curatione sanum facies] Omnis qui insomniosus est hac eadem curatione sanum facies edita inde a principe edilione exemplaria. ^Omnis qui insomniosus est: Vetus lectio, Omnis vel siquis tst seniosus. Plinius [XX 82], quod re- ceptam lectionem adiuvat: Insomnia etiam vigiliasque lollere de- coctam: communem igitur retinui' Viclorius. immo scribendum est inso?nnis siquis cst vel seniosus, hac eade?n curatione sanum facies.
12*
180 COMMENT. IN CATONIS
9 Postea ferue bene facito] Postea hene fervefacito edita ante Victorium exemplaria. ^Ferve bene facito: Prisca esl haec lectio, quam recepimus: animadvertimus enim M. Varronem eodem pacto locutum, si optimis ac vetustissimis codicibus fides habenda est. de agricuhura^ ubi de modis agrorum disserit [19,2]: Quae sole perferve ila fit^ ut radices satorum comburat. de villaticis pastionibus [III 4, 1]: Sexaginta enim millia Firceliina excande me fecerunt cupiditate' Victorius.
10 Et hoc siquando usus uenerit qui debilis erit haec res sanum facere potest] Et lioc siqitando usu venerit^ ut quis dehilis siet, liaec res sanum facere potest lucundus. lectionem archetypi Victorius restituit, et hoc, siquando usus venerit, qui debilis erit, haec res sanum facere potest, h. e. et lioc de brassica addendum est, eum qui debiUs est, si ita accidit, sanum facere polest. iiam et hoc additum est, ut nova brassicae laus signi- ficetur, sic ut postea et hoc amplius et c. 57 hoc amplius Satur- nalibus et Compitalibus in singulos homines congios IIIS, 94 et hoc amplius, cum ver adpetet, terram adaggerato bene, 142 hoc amplius quo modo vilicam uti oportet. — siquando praeterea legitur 151, 4 siquando non pluet.
Eo hominem demittito cito sanum faciet hac cura] Facies ex Aldina editione Schneiderus dedit; et similiter scriptum est supra § 8 hac eadem curatione sanum facies et postea § 13 sanum facies.
11 Et si mulier eo lotio locos fouebit numquani umseri fient] Numquam ii virosi fienl edita inde a principe editione exemplaria. vitiosi fient Schneiderus conjlecit. miseri fient, quod in codice Mediceo in scriptum est, de morbo dictum esse Georges per litteras mihi significavit.
Ubi in scutra feruefeceris] In chutra lucundus, in scutra ex codice Victorius reslituit. gloss. graeco-lat. v. III p. 325, 11 %akmov scutra: Plaut Pers. 88 bene ut in scutris concaleant.
Eo mulier adsidat operito circum uestimenta eam dato] Operito libri manu scripti et editio Victorii. in editis ante eum exemplaribus operito omissum erat, prava opinione de fide antiquissimarum editionum concepta Schneiderus taraquam spurium inclusit.
DE AGRl CVLTVRA LIBRVM C. 157 181
12 Brassica crratica maximam uim liabet] Plin. XX 92 Silvestris sive erraiicae immenso plus effeclus laudal Cato^ adeo ui aridae quoque farinam in olfaciorio collectam vel odore tan- tum narihus rapio viiia earum graveoleniiamque sanare (sanari codices, aridae quoquc farinae in olfaciorio colleciac vel odore — sanari Mayhoffius) adfirmei.
Siquem purgare uoles pridie ne cenet mane ieiuno (lato brassicam tritam aquae cyathos IIII] Siquem Ubri manu scripli et olim impressi, siquidem editio Victorii secunda manifesto vitio, quod tamen ad reliquas editiones propagatum est. deinde non minus perverse dato hrassicae tritae decoctaeque aquac cyathos 1111 ex Aldina editione Schneiderus dedit.
13 Qui hac purgatione purgatus erit sic eum curato sorbitione liquida hoc per dies septem dato] Qui hac purgatione purgandus erii edita inde a principe edilione exem- plaria. de scriptura manu scriptorum Ubrorum dubitari non de- bebat. nam non de prima purgatione, de qua antea praeceptum erat, haec scripta sunt, sed de curatione eius qui sic, ut supra sci'iptum erat, purgatus est. itaque post primam purgationem ei qui ita purgatus orit per dies septem continuos idem medicamen- (um Uquida sorl)itione bibendum praebetur. per dies septem autem, de quo dubitabat C. F. W. Muellerus annal. philol. a. 1865 p. 558, de spatio temporis, per quod omnis illa cura adhibenda est, dicitur: 70, 2 per triduum de ea potione uni cuique hovi datOj 143; 2 per eosdemque dies lari familiari pro copia sup- plicet. alia exempla eiusdem praepositionis in definilione temporis positae dedi supra c. 155. nam saepius in his, quae certam inuiieri definitionem habenl, accusativum sine praepositione poni notum est.
Ubi esse uolet carnem asinam dato si esse non solet dato brassicam coctam et panem] Carnem assam dato, si esse non volet, dato hrassicam Merula recte, ut videtur. carnem asinam vel asininam inepte defendit Pontedera p. 87. sed rectius sententia procedet, si scribetur uhi esse volel carnem, assam dato.
Et siquis ulcus tetrum uel recens habebit hanc brassicam erraticam aqua spargito] Et siquis libri manu scripti et editio princeps a Politiano non correcta. nam falso Gesnerus et a Politiano deletum esse adnotavit, in errorem in-
182 COMMENT. IN CATONIS
diictus lineola, quam i!le ad t litteram in principe editione ad- diderat.
15 Et si polipus in naso intro erit brassicam errati- cam aridam tritam in malum conicito] hiiro erit Politianus et apograplia Italorum, intro ierit edita inde a principe editione exemplaria et ex manuscriptis libris A et m. intro erit, quod in archetypo fuit, restitui. intro similiter dictum est supra § 7 intro qxiae dolitahunt, item apud Varronem r. r. I 40, 6 ex iitra- que parte quod intro est falce extenuatum, contra ib. I 12^ 2 per aera intus in corpus per os ac nares perveniunt. apud Catonem intus scriptum est bis, 38, 1 lacunam intus facito et 157, 6 siquid antea mali intus fuerit. deinde in manum coni- cito apte coniecit Gesnerus, in calamum conicito Rottboellius.
16 Depetiginis porcae brassicam opponito] Bcinde impetigini parce hrassicam apponito lucundus, deinde petigini parce hrassicam opponito editio Victorii, ubi dein depetigini Ursinus et Popma legendum coniecerunt, depetigini spurcae Schneiderus. depetigo legilur in glossariis latino-graecis v. II p. 44, 27 De- petigo XsTCQa XBiyriv ^ in graeco-latinis ib. p. 359, 32 liTCQa lepra depetigo, XsTtQog leprosus depetigiosus y gloss. lat. v. IV p. 351, 8 Impetigo depetigo. idem apud Lucilium Scaliger apud Dousam p. 61 restituit, Non. p. 160, 19 Petigo genus morhi: Lucilius lih. XXX Inluvies scahies oculos huic deque {denique codices) petigo Conscendere: ib. p. 125, 29. porca de agro dici- tur c. 48 et Varr. r. r. I 29, 3; in depetigine locum habere non videtur, et apte spurcae dedit Schneiderus, quod de cancro dictum est supra § 3, saniem spurcam mittit.
OLVIII 1 Aluum deicere hoc modo oportet si uis bene tibi deicere sume tibi ollam] Alvuin si vis hene deiicere, sume tihi ollam Merula, alvum deiicere hoc modo oportet, si vis hene deiicere, sume tihi ollam lucundus. tihi priore loco omissum Victorius restituit. cum imperativo pronomen legitur postea, sume tihi sextariim, 40, 2 sumito tihi surculum, 133, 3 calicem per- tusum sumito tibi aut quasillum, 40, 2 capito tihi scissam sali- cem, ib. 3 capito tihi surculum, 160 hai^undinem prende tihi viridem, cum futuro 104, 2 hoc vinum durahit tihi usque ad solstitium.
Eo addito brassicac colicolos duos bete colicolos II
DE AGRI CVLTVRA LIBEVM C. 157 — 159 183
ciim radice sua feliculac pullum] Pullum Polilianus cum apographis, non pauUum, ut Gesnerus adnolavit. paulum edita inde a principe editione exemplaria. puUi surculi teneri ex radicibus arborum nascentes dicuntur c. 51 ah arhore ahs terra pulli qui nascentur, 133^ 1 arhorihus ahs terra pulli qui nati erunt. Plin, XVII 65 natura et plantaria demonstravit multarum radicihus pullulante suhole densa et pariente matre quas necet. — nullis vero tales pulluli proveniunt, nisi quarum radices amore solis atque imhris in summa tellure spatiantur. — Felix et feli- cula habet codex Sangermanensis Columeilae II 2, 13. ib. 14^ 6. VI 27, 11. XI 2, 62 et felictis II 2, 9, felicem et felicum Medi- ceus VergiHi georg. II 189 et III 297, item apud Plinium oplimi codices saepius, felicaias libri Ciceronis paradox. 1, 11, felicitatis pro felicatis codex Mediceus Ciceronis epist. ad Att. VI 1, 13, felicata patera et felicis herhae Pauli excerpta Fest. p. 86, 5. Caper de orthogr. p. 106, 1 Felicem, non filicem dicere dehemus: unde et felicata opera priores dixerunt caelata: unde et felix, quam ita credo dictam, quod sit minus felix arvis. glossar. graeco-Iat. v. II p. 217, 38 ayQco^ng hoc gramen felix.
Mitulorum L. II] Mutulorum L. II ex Aldina editione re- ceptum erat. mitulorum ex archetypo restitui: Athen. III p. 85 x^^v xsXlCvav d\ Xsyo^avrjv i0og di^Aot, ijv ^Pcj^atoi ^itXov 6vo^cc^ov6l.
2 Indidem sume tibi sextarium] Indidem cum apographis Politianus, non intidem,, ut Gesnerus adnotavit. itidem Merula, indidem ex manu scriptis libris lucundus restituit.
Exustot rebus quod scriptum est unum quod eorum uis aluum deicere potest] Exustot rehus plurima apographa, ex his tot rehus edita ante Victorium exemplaria, quod Politianus in principe editione non correxit, ex iis tot rehus Victorius. his in uno codice b inveni. deinde quot sctiptum est Merula. quod scriptum est Victorius ex codice dedit, h. e. unum quod scriptum est, quodcumque vis, ex iis tam multis rebus alviim deicere potest.
CLIX Intertrigini remedium in uiam cum ibis ap- sinthi pontici surculum sub anulo habeto] Rubrica in archetypo praescripta erant haec, Intertrigini remedium si uia ihis, et in indice capitulorum Intertrigini si uia ihis remedium;
184 COMMENT. IN CATONIS
sed rectius in textu verborum in viam cum ibis de iis qui itineris faciendi causa in viam procedunt. similiter c. 72 de bubus scri- ptum est priusquam in viam quoquam ages, pice liquida cornua infima unguito. Plin. XXVI 91 iniertrigines negat fieri Cato absinthium. Ponticum secum liabentibus.
CLX Incipe cantare in alio S. f. moetas ueta daries dardaries asiadarides una petes usque dum coeant motas. u§ta Daries Dardares astataries Dissunapiter usque dum coeant] Archetypi scripturam accurate indicavit Politianus. sed in priore formula, ubi una petes scriptum esse videbatur, littera t non prorsus certo in excerptis Politiani apparebat. hanc in codice superscriptam fuisse Victorius indicavit, qui praeter ea quae in adnotatione posui nihil de scriptura codicis adnotavit. una pedes codex Parisinus A, sed una peies apographa Italorum. in altera formula Daries Dardares habent excerpta Politiani et codex Caesenas^ daries dardaries, sicut supra scriptum erat in omnibus, codices A et b. in duobus codicibus m et f altera pars motas uaeta — du7n coeant omissa est. hos seculus Merula in principe editione, cuius leclionem in adnotatione adposui^ unam formulam pro duabus posuit, item lucundus. antiquiorum editionum lectionem Victorius praeter pauca, quae ex codice correxerat, repetivit, in- cipe caniare in alio. S. F. motas uaeta daries dardaries asta- taries dissunapiter iisque dum coeant; reliqua omisit. Victorii editionem deinde rehqui editores expresserunt. mihi satis erat corruptam archetypi scripturam, in qua eadem formula bis scripta erat, exhibere. nam neque Cato verba excantationis, quae ipse non intellexit^ sic ut ab inventore primum concepta erant, dedisse videtur, neque Ubrarii ea quae ab illo scripta invenerant accurate repetiverunt. lectionibus ex editione Victorii vulgatis usus Bergkius script. minor. v. I p. 556 sqq. et hanc et alteram formulam, quae in fine capitis ipsa quoque bis scripta est, ad priscam sermonis formam revocare et emendare conatus est. breviter Plinius prae- cepta Catonis una cum aliis eiusdem generis carminibus tetigit, XVII 267 mira quaedam excogitante soUertia himanaj quippe cum averti grandines carmine credant plerique, cuius verba in- serere non equidem serio ausim, quamquam a Catone proditis (prodiia editores) contra luxata membra iungenda {membra et iungenda vel iungendae codices, membra iungenie ea Silligius)
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 159 — 161 185
harundimim fissiirae: et XXVllI 21 Cato proclidil luxatis memhris carmen auxiliare. quae pariim acciirale, ut niihi videtur, Bergkius ita interpretatus est^ ut ea quae posteriore ioco a Plinio scripta esseut ad lianc formulam, quam Cato in initio capitis posuit, per- tinerent, ea autem quae superiore loco de carmine ad grandines avertendas invento scripta essent ad eam formulam, quam Cato in fine capilis exhibuit, referrentur. illam enim auctore Plinio propler grandines olim inventam, a Catone ad luxata memhra iungenda translatam essc.
Ubi coierint et altera alteram tetigerint id manu prehende] Alteram altera tetigerit lucundus, altera alteram tetigerit recte, ut puto, Victorius.
Et tamen cotidie cantato in alio S. f. uel luxato uel hoc modo huat hauat huat ista pista sista dannabo dan- naustra et luxato uei hoc modo huat haut haut istasis tarsis ardannabou dannaustra] Huat hauat huat priore loco Politianus et apographa, haut haut haut edita ante Victorium exemplaria, huat hanat huat Victorius errore, ut videtur, cum hauat, quod in codice scriptum erat, non hanat, vellet. deinde item priore loco da?inabo dannaustra in archetypo erat, damiabo damaustra in antiquissimis editionibus, damiabo ddnaustra Vic- torius dedit, ubi damiabo ex prioribus editionibus repetitum erat, domiabo manifesto errore in secunda editione Victorii expressum est, domiabo damnaustra editio Commeliniana, quod deiiide in reliquas editiones propagatum est. in altera formula huat haut haut istasis tarsis habent omnes. deinde ardannabou dannaustra in archetypo scriptum erat teste Politiano et apographis, ardan- nabon dunnaustra in editione Victorii expressum est, ubi ardan- nabon ex prioribus cditionibus receptum, dunnaustra errori editoris tribuendum cst. ceterum Bergliius 1. c. haec quae posteriore loco scripta sunt, vel hoc modo huat haut haut sqq. non Catoni tribuenda, sed a librario propter levem scripturae discrepantiam vel ex alio codice vel ex sua recordatione illius carminis ad superiora eiusdem formulae verba adscripta esse existimavit. ipsa verba post Bergkium Zanderus vers. Ital. antiq. p. 44 emendare et in formam versus redigere studuit.
CLXI 1 Locum subigere oportet bene qui liabeat umorem aut loco crasso] Titulus in manu scriptis libris et
186 COMMENT. IN CATONIS
in anliquissimis editionibus praescriptus est Asparagus quomodo seratur. omissa praescriptione lucundus initium capitis ita immutavit, Locum, uhi asparagum seras, hene suhigere oportet sqq. codi- cum scripturam Victorius restituit. post hunc Gesnerus ea quae praescripta erant in textum verborum recepit^ de quo supra c. 106 dixi. nunc adscribam quae Victorius hoc loco in explicationibus de codicibus, quibus usus erat, et de sua editione adnotavit. ^Locum subigere oportet bene: Plura hic antea verba le^ebantur^ quae quia in manu scriptis non inveni, cuncta delevi: illa autem, ut ex multis locis liquido apparet, addita fuerant ab iis, qui sin- gulorum capitum inscriptiones sustulerant. cum enim saepe ex titulis ipsis sermo Catonis penderet^ illi autem sublali forent, necesario adiungere aliquid oportebat, quod de qua re capite illo ageretur, ostenderet. ipse diversam rationem secutus sum, et quemadmodum in omnibus antiquis exemplaribus inveni, inscri- ptiones ante singula capita adposui, et quaecunque nuper in ca- pitibus ipsis adcreverant, abieci. erant aulem illae rubricatis literis formatae, ut facilius dignoscerentur. quod siquis accu- rate attendat sermonem ipsarum, elegans est et ab Catonis ora- tione non abhorret: multis certe locis ita nescessariae sunt, ut sine ipsis omnis postea sermo perturbatus imminutusque sit. quot incommoda ex aliorum correctorum licentia extitissent, ut arbitror, intelligent, qui diligenter quae ab antiquis libris illi variaverant videbunt: nam in nostris expressam veterem scripturam invenient'. — Catonis praecepta de asparago Plinius XIX 147 non plane accurate rettuHt, Nihil diligentius comprehendit Cato, novissimum- que lihri estj nf appareat repentem ac noviciam [rem repentem ac noviciam Mayhoffius, recentem hanc notitiam Detlefsenus) fuisse. locum suhigi iuhet umidum aut crassum, semipedali undique intervallo seri, ne calcetur, praetcrea ad lineam grana hina aut terna paxillo demitti (yidelicet semine tum tantum sere- hantur), id fieri secundum aequinoctium vernum^ stercore satiari, crehro purgari, caveri ne cum herhis evellatur cfsparagus. primo anno stramento ah hieme protegi, vere aperiri, sariri runcari, tertio incendi verno. quo maturius incensus est, hoc melius provenit. itaque harundinetis maxime convenit, quae festinant incendi. sariri iuhet idem non ante quam asparagus natus fuerit, ne in sariendo radices vexentur. ex eo velli
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 161 187
asparagim ah radice: nam si defringatur, slirpescere ei inter- mori: velli^ donec in semen eat, id autem maturescere ad ver incendique ac rursus, cum apparuerit asparagus, sariri ac ster- corari ac post annos VIIII, cum iam vetus sit, digeri subacto stercoratoque, tum spongeis seri singulorum pedum intervallo. quin et ovillo ftmo nominalim uti, quoniam aliud herhas creet. — apud Catonem Schneiderus qui haheat liumorem aut crassum le- gendum esse coniecil. qui haheat umorem aut locum crassum Plinius legisse videtur.
Ubi erit subactus areas facito ut possis dextra sini- straque sarire runcare ne calcetur cum areas deformabis interuallum facito inter areas semipedem latum in om- nes partes] Facito inter eas semipedem lucundus et deinde reliqui editores. ut possis dextra sinistraque sarire runcare ne calcetur post latum in omnes partes transponenda esse Schnei- derus coniecit.
2 Quo anno seueris sustramentis per hiemem operito ne praeuratur] Suhstrameniis edita inde a principe editione cxcmplaria. suhsiramen dixit Varro r. r. III 10, 4^ sed diversa notione. de stramentis eadem praecipiuntur in cupresseto 151, 4, uhi semen satum siet, stramentis operiri. et hoc legit Plinius 1. c. primo anno stramento ah hieme protegi. sed scribendum potius erat quo anno severis semen, stramentis per hiemem operito. deinde praeuratur fuit in archetypo, quamquam peruraiur vide- tur in codice Florentino f scriptum esse et peruraniur \w Pari- sino A. ne rigore peruratur lucundus, ne peruratur recte Victorius.
3 Semen maturum fit ad autumnum ita cum sumpse- ris semen incendito] Neglegentiae Plinii tribuendum esse puto quod de semine asparagi et de ipso asparago incendendo I. c scribit, id autem maturescere ad ver incendique. nam quod supra scriptum erat, tertio anno asparagum verno tempore in- cendendum esse, huc quoque transtulisse videtur. id autumno maturescere, ad ver incendi Pontedera p. 89 scribendum esse coniecit, id autumno maturescere ac decerpi, incendique May- hoffius. de scopionibus asparagi autumno incendendis scribit Columella XI 3, 46 deinde cum spinam feceritj electis seminihus ipsis scopiones ita, uti sunt, in suo loco perurendi sunt et deinde
188 COMMENT. IN CATONIS
sulci omnes consariendi herhaequc eximendae. mox vel stercus vel cinis iniciendus, ut tota hieme sucus eius cum pluviis manans ad radicem perveniat.
4 Deinde fossiilas facito qua radices asparagi dc- mittas] Scribendum polius esse quo radices asparagi de?nittas dixi supra 1, 3, sicut scriptum est 45, 2 palo prius locum ne feceris, quo taleam demittas. nam ita lioc dicitur de surculis vel taleis, quae in terram inmittuntur 41, 4. 46, 1.
Euellito sic circumfodito ut facile uellere possis] Evellito et sic circumfodito , ut facile evellere possis Merula, vellito, sic circunfodito, iit facile evellere possis Victorius. vellito et deinde vellere scripsi, quod ipsum liaud dubie Victorius volebat.
CLXII 1 Pernas sallire sic oportet in dolio aut in seria] Tituli loco in Parisino codice A et in principe editione a Politiano non correcla praescripta sunt haec, Salsura pernarum et ofellae puteolanae, ubi iri uno codice b De salsura sqq. scri- ptum est, Salsura pernarum ofellae puteoJanae in codice Mediceo m et in editione Victorii, De salsura ofellae puteolanae in indice capitulorum. in textu verborum posui quae in archetypo rubrica scripta erant. ex hoc enim is qui rubricas et indicem capitulorum fecit verba receperat. ofella autem Puteolana in ipsis praeceptis de salsura pernarum non appellata est. hanc Cato videtur dixisse frustum de perna deseclum, quod una cum ungula appel- latur 158, 1, si ungulam non hahehis, addiio de perna frustum. offulas carnis Columella XII 55, 4 in praeceptis de salsura suci- diarum commemoravit, caro in lihraria frusta conciditur. deindc in seria suhsternitur sal coctus (coctum codex Sangermanensis), sed modice, ut supra diximus, infractus. deinde offulae carnis spisse conponuntur et alternis sal ingeritur. sed cum ad fauces seriae perventum est^ sale reliqua pars repletur.
Salis romaniensis moliti in singulas semodios] Se- modius edita inde ab Aldina editione exemplaria. pluralis numerus in distributione positus est 54, 1 inde se?nodios singulis huhus in dies dari oportet, 57 ?nense quarto heminas in dies sqq., 67, 1 factorihus det in singulos factus olei sextarios. de accusativo sine verbo in praeceptis posito dictum est supra 125, 1.
In fundo dolii aut seriae sale sternilo] Salem ster?uto
DE AGRI CVLTVRA LIBRVM C. 161—162 189
cdita inde a principe editione exemplaria. sale neutro genere dictum Victorius adnotaverat, quod mutandum non putavi.
2 Ubi iam omnes composueris sale insuper ne caro appareat aequale facito] Aequale facito libri manu scripti et editio princeps a Poliliano non correcla, aequalem facUo dederat lucundus, quod deinde in reliquas ediliones propagatum est.
3 Post diem omnino XII pernas eximito] Post dies omnino duodecim Merula, post diem omnino duodecimum lucundus et deinde reliqui editores. utroque genere dicendi Catonem usum esse apparebit ex iis qnae supra 65, 2 composui.
Die tertio extergito spongea bene] Extergito et deinde spongea in archetypo scriptum erat. extergeto lucundus, et ita in codice Parisino A videtur scriptum esse, constanti in hoc verbo usu, ut dixi supra 2, 4. spongia plurima apographa, sed spongea Politianus et codex Florentinus f, spongeam Mediceus m, neque dubilari de ea scriptura debebat, de qua dixi 23, 3.
Tertio die demito] Demito Ubri manu scripli et editio princeps a PoUliano non correcta, demittito dederat lucundus. ^Tertio die demito: Ita habeiU auliqui codices, et ita arbitror legi debere, non, ut in excusis omnibus, Demittito. M. Varronis optimi codices ita quoque locum illum legunt circa finem primi [168,1]: Si non dempseris ad edendum etc. loquitur autem de pcnsihbus quibusdam, quanquam ilUc etiam impressi habebant Demiseris' Victorius.
Nec tinia nec uermes tangent] Tinea edita inde a prin- cipe editione exemplaria. tiniae scribendum esse pluraU numero intellegi poterat ex iis quae de vestimentis scripta sunt 98, 1 Vestimenta ne tiniae tangant et tiniae non nocebunt.
INDEX
A ab 64
ablaqueare 56
accommodare 139
accusativus antepositus sequente pro- nomine demonstrativo vel adverhio 60 et ibi 131, in primaria enun- tiatione pro nominativo in secun- daria 146. in praeceptis 49. 103. 137. de tempore 55. 100
acina 118
ad 26. 130
adieetiva feminino genere pro suh- stantivo 59. ncutro genere 52. ' 67. 134.
adverhium pro adiectivo 149
adversus adversum 61
abenum abeneus 39
alligare 78
amphora 93
antequam 135
appositio 50. 103
aquatum vinum 171
arhorum nomina 30
arfacere 102
— arius fmita adiectiva 35
artire artare 77
arvehi 139
asyndeton 46. 110
autumnus 21
C pro qu 107 caldus calidus 22. calfacere 102
calida 59
canalis 45
cariosa terra 20
caseum casei 118
catinum 118
cavere 60
caulis colis 21
circum in verhis compositis 127
clostrum 21
coaddere 170
coaequare 170
cocula 36
coercere conlucare 143
cogere 99
coicere conicere 170
condere 89
conficere 99
coniunctivus cum coniunctionihus antequam et priusquam 135. cum 96 dum et donec 92. si 144. ubi 12. cum relativo pronomine 13. cum adverhio qui 34. in ohliqua interrogatione 24. cum verhis 104
conliciares tegulae 41
conponere 89
considerare cum coniunctivo 105
consistere constare 168. 171
constituere 171
controversus 80
convenit 25
convolvolus 117
coquere 106
crassus ager 87
culiffna 132
INDEX
191
cum coniunctio 96. quom 6 curare ctmi coniunctico et cum in- finitivo 104
1) pro t, quod aliquod 81
dare cum coniunctivo et cum infini-
tivo 104 dativus pronominum, hae eae illae
unae 40. dativi usus 54 defrudare 19 defrutum 51 degerere 72 deliculus 13 deligere 150 demittere 124. 188 deorito 101 deorsum deosum 61 depetigo 182 depurgare 150 deputare 150 diluere 102 dimidius dimidiatus 161. dimi-
dium 52 doleum dolium 52 douec donicum 92 dum 92 duo dnos 46 durum vicum 171
'E et i in nominibus 52. 189. pro
0 33 ea eadem adverhium 8 edere, edim 90 egerere 70 enodare 82 eo adverhium 22. 131 — ea et — a in nominativo
lari primae declinationis 22 est cum infinitivo 5 expedit 25 expellere 65 experire 179 exponere 164 extrinsecus 48
Fabaginus 58
fabulus 104
facula falcula 37
facere, face 72
fagineus 58
fascina 72
felix filix 183
feminina adiectivorum 59
ferrea 33. 59
fervere defervere 118
ficulnus ficulneus 57
ficus 30
fini cum ablativo et cum genetivo,
qua fini 48. 159 fornax furnax 43 fortax 73 friare fricare 29 fructus 8. fructi 49 frui cum accusativo 159. 179
Gelus 78
genetivus cum neutris adiectivorum
et pronominum 105. 175 gerundia in — undum 13 glittus 83 globus 109 glubere, glubito 60 grandire 145
H in graecis nominibus omissum 29.
aurire pro haurire 101 helvolus 52 hiemis 58 hirnea 110
hoc amplius, et hoc 180 holus 160
I in ablativo tertiae declinationis 46.
in genetivo qiiartae declinationis 49 ibi 131 id 54 idem 9 iligneus 57 — im in accusativo tertiae decli-
nationis 134 imperativus deponentiuin 20. 179 imum 52
192
INDEX
in cum ablativo detemporenG. cum acciisativo de loco 170. in distri- butione 94. cum verbo litare 147. cum ablativo et accusativo 75. 88
indicativus in obliquis interrogationi- bus 24
inferiam vinum 133
infidibulum infundibulum 32
infinitivus 5. 104. in praeceptis 123
inplere cum genetivo et cum abla- tivo 112
inponere 89. 108
inpune 149
inrigivus inriguus 30
insipire insipere 77
insuper 78
interesse 16
intermestre 71
interspirare 126
intrinsecus 48
intro intus 182
involvolus 117
is 131
— is in accusativo plurali tertiae declinaiionis 37
— is pro iis in ablativo plurali se- cundae declinationis 73
ita 91
iuga vasa 154
iunipirus 129
Lacte 59
lapicaedina 138
laserpicium, sirpicium 178
lavare lavere 105
lenire 146
lenis leniter 64
lingula 111
litare 147
lora 55
lorea pro lauro 21. 59
luna silenti 57
lupinum lupinus 118
Malum malus 30 materies materia 22
mateola matiola 52 medipontus melipontus 16 medium 52 mitulus 183 muries muria 23 murtus 30
Ne cum coniunctivo praesentis 71.
perfecti 72 neutrum gcnus adiectivorum pro sub-
stantivo 52. 67. 134 ni pro ne 46 nisi 85 nodare 61
nucleus nuculeus 128 — nus et — neus finita adiectiva
39. 57
0 joro au 20. 101 0 finita adverbia 79. 96 obliquo 79 oleagineus 67 oletiim olivetum 81 olla auUa 21 ommovere 136 omne 53 opus est 31
Paleae 64
parcere 7
partiarius partiario 141
partim 20
paulum paululum cum genetivo 105
per de tempore 168. 181
pignus pignoris pigneris 33
pinsere 141
pinus 30
pirus 31
plaustrum plostrum 20
pluralis numerus in distributione
188 plus 82
polenta pulenta 43 polire politor 139 pollulus 21 ponere 88. posivi 6. postus 164
INDEX
193
populneus 57
porcus femiiia 35
porrina 59
posea posia 52
post de tempore 100. 189
praefato praefamino 20
priusquam 135
privus 15
pronomen demonstrativum post no-
mina additum 131 puUi in arioribus 183 puriter 106 putescere putidus 15
(Ju pro c 107
qua adverbium 8
qua fini 48. 159
quadrantal 93
qualus quala 118
quam plurimus 28
querneus 57
qni pronomen relatlvum 43. 67. 124.
CU771 coniunctivo 13 qui adverbium 34 quia 44 quid cum genetivo indefinite et inter-
rogative 175 quid pro adverbio 18 quidvis quod vis 175 quis in relativa enuntiatione 154 quisque quisquis 25 quo adverbium 23 quodannis 81 quom 6
Rarenter raro 120 rubricae 122 rudectus 66 rutundus 43
S in archetypo additum 17 sal sale 59. 156. 189 salignus saligneus 58 sarire sarui 6 scopus scopio 125 sculponea sculponia 52. 95
Cat. db agri cvlt. II.
scutra 180
scutula 102
secare 6. resicare 63
secus 48
sedulo 10
sempiterno 96
seorsum 61
sequi, sequito 20
serarius porcus 163
si 144. 147
siligineus 57
similago 106
singularis numerus nominum post
plurdlem positus 16. 76 siquando 180 sirpea sirpia 52 sis sit sint, sies siet sient 5 solstitium solistitium 121 spargere conspargere 113 spica 104 spira 108
spongea spongia 52. 189 statuere 74 stercilinuni 10 stercorare stercerare 33 stirps 77 stramenta 64 studere 14 sub 89. 117 succernere 34 sucula 102 sumraum 52 sumptus sumpti 49 superlativus cum ut et ita, quam et
tam 66 supponere 89 susum sursum 61 suus 53
T pro d 81
temperi 10 tempestivo 96 tergere 11 testum testu 107 tibi in praeceptis 1 82 trapetus 155
13
194
INDEX
treblae 137 trimestre 67 trochilea troclia 16. 52. truUeum trullium 52
.28
U pro 0 43
vallus 41
vas vasum 100
ubi 12. 86. 106
verba intransitiva 146. verhorum formae hreviores 6. tertia persona singularis sine suhiecto 35
verno 68. 96
versus versum 61
vinaceae vinacei 64
vinea vinia 52
viridis virdis, virdiarium 156
unde 19
unguen 109
vomeris 58. 137
-— na et — um flnita nomina 118
usque adeo donec, usque donec,
usque adeo dum, usque dum 92 usus venit, usu venit 18 uti cum ahlativo et cum accusativo
159. 179. utito 20 utrimque secus 48
M. PORCI CATONIS m AGRI CVLTVRA
LIBER
M. TERENTI VARRONIS
REEVM RVSTICARVM
LIBRI TRES
EX RKCENSIONE
HENRICI KEILII
VOL. IL FASC. II COMMENTARIVS IN VAREONIS RERVM RVSTICARVM LIBROS TRES
LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TEVBNER MDCCCXCI
COMMENTARIVS
IN
VARR0NI8 RERVM RV8TICARVM
LTBROS TRES
SCRIPSIT
HENRICVS KEIL
LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI
MDCCCXCI
LIPStAE: TYPIS B. G. TEVBNERI
lii priore liuiiis edilioiiis parle Varionis rerum rusticarum libii uiia cum Catonis de agricultura libro ita editi erant, ut scriptura horum librorum, quae in exemplaribus antea impressis vehementer corrupla ferebatur, ad fidem veteris codicis, quem olim Angelus Politianus et Petrus Victorius usurpaverant, quantum fieri posset, revocaretur. nam ex hoc uno codice eos qui nunc supersunt omnes tamquam ex communi fonte derivatos esse con- stat. emendationem eorum quae in archetypo corrupta erant praeter manifestos libraiii errores et vitia quaedam scripturae ex antiquiore aetate propagata^ quae certa coniectura videbantur cor- recta esse, commenlariis, quibus altera editionis pars destinata erat, reservavi. postea Varronis libros magis emendatos separatim edidi a. 1889. quare nunc ad susceptum opus perficiendum aptum esse visum est eam commentariorum partem, quae ad Var- ronis libros pertineret, primum edere.
Ad constituendam autem archetypi scripturam, a qua omnis emendatio repetenda est, praeter ea quae ex ipso vetere codice a Politiano et Victorio adnotata erant olim duo apographa adhibui, codicem Parisinum A duodecimo vel tertio decimo saeculo scriptum et Laurentianum B quinto decimo saeculo scriplum, quorum lec- tiones in adnotatione subiecta adscriptae sunt. quaedam etiam ex Mediceo codice sive Laurentiano 30, 10, qui m littera signi- ficatus est, adnotavi. his libris nunc paucis locis addidi lectiones duorum codicum, de quibus in praefatione prioris voluminis dictum est, Laurentiani 51, 1, quem Florenlinum dixi, et Caesenatis, non quo quidquam novi, quod in melioribus apographis inventum non esset, ex his accedere posset; sed dissentientibus inter se ex- cerptis Politiani et apographis, id quod saepius accidit, ad iudi- cium de archetypo regendum non inutile fuit novisse, quid in aliis apographis quamvis minus accurate scriptis legeretur. apparet
VI PRAEFATIO
enim Politiaiuim, etiamsi magna diligentia in excutiendo codice iisiis est, tamen quaedam quae aliter in eo atque in principe editione scripta erant omisissc vel parum accuralc discrepantiam codicis adnotasse. noiHuunquam eliam^ ubi vetus scriptura postea correcta erat, correctorem polius quam primam scripturam videtur secutus esse. in huius modi igitur locis, quo certius de eo dis- sensu iudicari posset^ fidem apographorum adscriptis aUorum libro- rum testimoniis connrmavi. ea vero quae ex Mediceo codice admodum vitiose scripto adnotata snnt non tam ad veterem scriptu- ram confirmandam quam ad indaganda interpolatae lectionis vestigia pertinent. hoc codice enim Itali, qui quinto decimo et sexto de- cimo saeculo Varronis Ubros tractaverunt, usi sunt. quo factum est ut lectiones quaedam ex eo depromptae in antiquissimas edi- tiones reciperentur et deiride ad reHquas editiones propagarentur. Post lectiones archetypi coniecturas editorum et doctorum virornm, qui praeter illos in emendanda corrupta scriptura stu- dium el operam collocaverunt, posui, ut constaret, quid quisque ad emendationem contulisset et a quo primum ea quae recte vel probabiliter correcta erant inventa essent. nam in adnotatione, ne veteris et genuinae scripturae memoria mole variarum lectio- num et coniecturarum obrueretur, olim pauca ex his dederam. ac ne nunc quidem operae pretium erat ea omnia, quae in hoc genere vel in editionibus vel in commentariis doctorum virorum temptata erant, repetere. nam et ab iis qui primum hos Varronis libros ediderunt, in primis a Georgio Merula, qui principem edi- tionem curavit, et a lucundo Veronensi, qui Aldinae editioni prae- fuit, multa sine ulla manu scriptorum librornm anctoritate temere mutata sunt, et postea ab aliis, maxime ab Ursino et Scahgero, non cognita traditae scripturae fide ea quae in editionibus ex- pressa erant novis coniecturis aucta sunt^ quarnm magnam par- tem memoriae prodere inutile fuit. gravissima autem operis j)ars fuit haec, ut scriptura archetypi, si modo incorrupta erat, resli- tueretur et ab interpolalionibus et coniecturis, quibus olim de- pravata erat, defenderetur, ea quae vitio laborabant emendarentur et emendata lectio certis argumentis comprobarelur. et quoniam iustam horum librorum emendationem nihil magis impedivit, qnam quod ii qui huic rei operam dederunt propriam sermonis Varro- niani naturam non animadverterant, paulo accuratius ea quae de
I
PRAEFATTO VII
iisii dicendi observaveram exposui et tum^ cum opus erat, exem- plis adscriptis comprohavi. in quo ad illud cpiod agehatur, ut de verilate receptae leclionis constaret, plerumque ea quae in his ipsis lihris inventa erant adnotasse sufficiehat.
Res a Varrone tractatas omni ex parte explicare el com- |)aratis iis quae de iisdem rehus ah aliis scriptorihus disputata sunt illustrare longum et ah huius editionis ratione alienum fuit. sed nonnulia, quae maxime memorahilia erant^ ex hoc genere ad- notavi et quae vel propter hrevitatem quandam dicendi et genus elocutionis ohscin^a erant vel propter amhiguitatem iectionis inter- pretatione egehant explicavi. eodem pertinent ea quae nonnullis locis ex iis scriptorihiis^ qui poslea Varronis lihros usurpaverunt^ vel ex antiquiorihus, quos ipse auctores secutus erat, adscripta sunt.
Maxima pars emendationum, de quihus disputatum est, in minorem editionem recepta erat. ex hac ne quid desideraretur, nunc in commentario conscrihendo operam dedi ut, quaecumque in posteriore editione aliter atque olim in priore expressa essent, repeterentur et ad utramque editionem commentarius accommo- daretur.
Scripsi Halis Saxonum mense lanuario a. MDCCCLXXXXI
COMMENTARIVS
IN
VARRONIS EERVM RVSTICARVM
LIBROS TRES
Varr. rek. rvst. II.
I
Capilula libri primi in archetypo ante ipsum librum scripta erant eodemque loco in pUirimis apographis legunlur. haec Me- rula plurimis locis mutala edidit et libri secundi et tertii capitula, quae in manu scriptis libiis non legunlur, subiecit. idem in ipsa editione praescriptis iisdem tituUs verba in capita^ sicut postea edita sunt, distinxit. Victorius primi Ubri capitula ad fidem codicis correxit, secundi et tertU Ubri indices ex Aldina editione recepit, sed ante hos Ubros coUocavit et tamquam a recentioribus additos et adulterinos, ut ait^ adposita nota significavit. reliqui editores tamen antiquiorum editionum rationem sequi maUierunt, quam veteris codicis fidem a Victorio restitutam. parum accurate autem ab eo qui haec capitula confecit argumenta rerum, de quibus dis- putatum est, indicata esse facile apparet. terminos dierum, quos c. 30 — 36 in intervalUs indicandis addidit, cum Varronis compu- tatione non convenire in adnotatione c. 28, 2 dixi.
C. 5 Quod partes habeat disciplinae cultura agri] Quot partes habeat discipUna cuUurae agri scripsi. pertinent enim haec ad divisionem c. 5^ 1 indicatam, quoniam agri cuUurae quod esset initium et finis dixi, relinquitur quot partes ea dis- ciplina hdbeat ut sit videndum,
C. 14 De septis quae fundi tutandi causa fiunt] Fiant Politianus, itemque postea commoda fiant in principe edi- tione non correxit, sed fiunt utroque loco Victorius et apographa.
C. 18 De numero rusticorum quotiens operis quis- que agri modus coli possit] Quotenis operis scripsi, quae no- minis forma in manu scriptis libris legitur bis, in rubrica c. 28 quotenos dies haheat quodque tempus et c. 44 quoteni modii se- rantur.
1*
4 COMMENT. IN VARRONIS
C. 27 De solis ciirsu indescripto in partes anni quat- tuor et octo et de eis quaque parte in agro debeat fieri] Cursu discripto et de eis quae quaque parte in agro deheant fieri scripsi. anni discripti in sequenti capitulo habent optima apographa.
C. 37 De altera temporum diuisione coniuncta cum sole et luna et habentis sex partes] Hahente sex partes seu gradus Angelius^ qui primus titulum in antiquioribus exemplari- bus omissum ex codicibus addidit.
C. 39 Quattuor esse genera seminum et quae quo tempore loco ut debeant seri] Et quae quo tempore et loco deheant seri Merula, et quae quoque tempore locoque deheant seri scripsi. petita enim haec sunt ex c. 39 de singulis rehus videndum, quae quoque tempore locoque facias.
C. 42 De melica Politianus et apographa, de medica ex c. 42 Angelius, de Melica seu Medica editio Commeliniana.
C. 62. 63 De promendis frugibus tuendi causa. Quem- admodum frumentum promendum sit] Prava distinctione haec corrupta esse ex iis quae c. Q2 et 63 scripta sunt apparet. itaque sic potius duo capitula distinguenda erant, De promendis frugihus. Tuendi causa quem ad modum frumentum promendum sit.
1 1 Potius essem consecutus fundania] Si ocium essem consecutus fundania in margine codicis Florentini ad- scriptum est manu correctoris, quae mihi olim Nicolai Niccoli esse visa est, Otium si essem consecutus Fundania ex Politiani coniectura in Aldinam editionem et deinde in reliquas editiones receptum est.
Annus enim octogesimus admonet me] Annus enim XXCl llrsinus coll, Plin. XVIII 23 nominando M. Varrone, qui octogesimum primum annum agens de ea re prodendum putavit. non pugnare haec cum iis quae de se ipse Varro scripsit Schnei- derus de vit. Varr. p. 229 adnotavit.
2 Quem bene colendo fructuosum cum facere uelis] Eum facere m et corrector Florentini codicis, quod Merula recepit.
RERVM RVSTICARVM LIB. I 1 5
cwn bene colendo (ruciuosum eum facere velis luciiiidus, aixlie- typi scripluram Aiigelius restituit, quem hene colendo fruciuosum conficere velis Victorius. iieglegens verborum compositio, quae secundaria sententia, hene colendo fruciuosum cum facere velis^ addita et cum relativo pronomine quem coniuncta effecta est, edi- tores offendere noii debebat. similis anacoluthia in coniunctione cum admissa est II 1, 3 et homines et pecudes cum semper fuisse sit necesse naiuraj III 2, 4 ei cum haec sit communis universi populi, III 2, 13 duo enim genera cum sint pastionum, III 16, 2 nam cum pauper cum duohus frairibus ei duahus sororibus essem relicius, item III 16, 18 et quidam dicunty tria genera cum sint ducum in apihus] et in coniunctione quod I 41, 4 e quihus parvis quod cnasci coliculi vix queuni. alia huius neglegentiae genera notavi
I 5, 3. 9, 2. 17, 2. III 3, 3.
Meque ut id mihi habeam curare roges] Curae cor- rector codicis Florentini etLipsius epistol. quaest. 4, 11, item omisso pronomine mihi Ursinus. Lipsii coniecturam commendavit Thiele- mannus de verbo hahere cum infinitivo coniuncto disputans in WoelffUni Aichivo v. II p. 65 exempHs adscriplis Cornehi Nepotis Att. 20, 4 curae sihi haheret certiorem facere Atticum et CaeUi Cicer. epist. VIII 8, 10 eos tihi et rem, de qua scripsi, velim curae haheas.
Et non solum ut ipse quaad uiuam quid fieri opor- teat ut te moneam] Ui bis positum Gesnerus defendit adhibita pleonasmi ratione, qua saepe abusus est. quaad praeter hunc locum in archetypo scriptum eral 1 2j2Q usque qua ad tertiam partem decoxeris, I 49, 1 quaad perarescat, I 64 quaad redegeruni,
II 2, 11 quaad refrigeratur et quaad conienebravit, II 2, 15 qua- ad convalueruntj II 4, 21 quaad fiant irimestres, II 7, 12 usque quaad erunt lactanies, III 5, 10 quaad capilulum rutundum est,
III 7, 8 quaad possuni. bis scriptum erat quoad, II 4, 8 quoad pervenii ad lanium et II 7, 8 quoad saiis sit admiiii; itcm bis corrupte quod ad, I 37, 1 quod adveniat ad intermenstruumj et II 2, 17 quod ad facti sunt quadrimestres. his omnibus locis, ubi quoad in editis adhuc exemplaribus vulgatum erat, quaad re- stitui. nam hac sola forma Varro in his libris videtur usus esse, adverbio qua cum praepositione ad composito, sicut in multis. contra in Ubris de Ungua latina, si Florentinum codicem sequimur.
6 COMMENT. IN VARRONIS
qnoadj V 15 quoad in aliquo constitit pretium, IX 1 quoad pa- tiatur consuetudo* el in vetere formiila VII 8 quoad — iiuncupavero, ilein V 23 quoad inhumatus sit, iibi quod in codice scriptum est. quaad Lachmannns in Lucret. p. 331 coniectura restitui voluit semel VII 1, ubi in codice scripta sunt haec, caelum qua attuimur dictum templum; sed ibi verum esse puto quod ex Aldina editione receptum est qua tuimur. praeterea quaad in Mediceo codice legitur apud Tacitum annal. IV 61 quaad vixit et VI 51 quaad privatus fuit. inscriptionum exempla in lexico Forcellini adnotata sunt. de Varronis usu accurate disputavit Reiterus quaest. Varron. gramm. a. 1882 p. 49 sqq.
3 Publice solemus redire cum desideramus quid faciendum sit] Cum consideramus Madvigius Verfassung u. Ver- waltung d. roem. Staates v. II p. 647. publice solemus ire, scire cum desideramus, quid faciendum sit coniecerat idem advers. v. II p. 179, parum intellegens sermonis Varroniani. nam redire vel eo quod sequitur revertatur defendi poterat. infmitivum autem cum verbo desideramus iungendum olim Uisiims desiderabat, cum no- visse pro nobis scribendum coniceret. neque tamen ipse eam con- iecturam probavit. desideramus enim, quoniam vim habet quae- rendi, sine infinitivo dici poterat.
4 Nec ut homerus et ennius mnsas] Ennii invocationem Musarum posuit Varro de ling. lat. VII 20 Musae quae pedihus magnum pulsatis Olympum et Servius in Verg. Aen. XI 660 En- nius ad Musas ^ quae pedibus pulsatis Olympum\
Agricularum in archetypo hoc nno loco scriptum inveni, agri- culae B et m I 18, 7. contra reicolae pro reiculae scriptum fuit II 5, 17. veterem scripturam expressi in his, I 17, 3 formidulosa, II 2, 10 ruscida et constanti usu rutundus I 51, 1. II 7, 5. III 5, 10. 7, 4. 16, 5; 15; 19, item I 14, 2 longuris et II 7, 10 longorios, II 5, 8 displudantur et II 9, 4 displodantur, I 24, 1 poseam et I 60 puseas, III 3^ 5 cluduntur.
5 Qui omnis fructos agri culturae caelo et terra continent] Quia omnes fructus agriculturae caelo et terra con- tinentur Madvigius advers. v. II p. 179. fructos accusativo casu legitur I 2, 5. 44, 3, exortos I 12, 1 et 11 3, 1, invectos I 16, 2; item ablativo casu querco I 8, 4, latrato II 9, 5, ex uno facto olei I 24, 3.
RERVM RVSTICARVM LIB. I 1 7
Itaque quod ii parentes magni dicuntur iuppiter pater appellatur tellus terra mater] Tellus terra mater apograplia et ex ipso archetypo Viclorius, Tellus vero mater edita ante Viclorium exemplaria, quod Politianus in principe editione non correxit. parentes et magni Ursinus. terra delendum esse adnotavit lordanus ad Prelleri mythol. Rom. v. II p. 2. pravam ver- horum structuram, quae olim erat, quod ii parentes magni dicuntur, distinctione post parentes facta correxi. nam propterea quod lupiter, et Telius parentes sunt, dum fructus agri culturae, quos caelo et terra continent, gigniint, iure hi potissimum magni appellantur. de iisdem Varro de ling. lat. V 58 dicit Terra enim et Caelum, ut Samothracum initia docent, sunt dei magni. Terra mater autem propter consuetam eorum verborum compositionem dictum est.
Necessari simplici i littera ex archelypo Politianus adno- tavit et II 5, 9 nugatori, quae ex imitatione vulgaris sermonis Varro recipere potuit. nam II 1, 2 pecuariae athletae scripsi pro pecuari, quod in codice fuit, et II l^ 14 asini arcadicij non ar- cadi. in ablativis retinui I 14, 2 longuris et II 9, 4 internodis, correxi III 2, 17 sestertis et III 5, 7 Pontis.
6 Nec non etiam precor iibri manu scripti et ex archetypo Politianiis, non nec non et precor, ut Gesnerus adnotavit: nec non precor editio princeps.
7 Indicabo a quibus scriptoribus repertas] Repertas apographa, reperias in principe editione Polilianus non correxit, reperitas ex codice adnotavit Victorius, errore aliquo, ut videtur, quo inductus Scaliger reperites commendabat, repetitas Pontedera antiq. lat. p. 90. veriim haud dubie est quod Victorius coniecit repetas.
8 Hieron siculus et attalus philometor] Hierone rege, Attalo rege, Philometore rege PUnius in indice Hbri XIV, Hierone rege, Philometore rege, Attalo rege idem in indicibus librorum XV. XVII. XVIII; et similiter Columella I 1, 8 Siculi quoque non mediocri cura negotium istud prosecuti sunt, Hieron et Epicharmus discipulus, Philometor et Attalus, manifesto errore. Ursinus tamen apud Varronem Attalus et Philometor legendum coniecit; rectius Cuperus apud Gesnerum de regihus Hieron Siculus et Attalus Philometor. nam Atlalum Philometorem Pergami regem dici certum est. de hoc in scholiis Horatianis ab Usenero de schol. Horat.
8 COMMENT. m VARRONIS
Bernae a. 1863 ex codice Parisiiio edilis p. XIII in caim. I 1, 12 scripta sunt haec, Aitalus rex fuit Pergamenorum, qui omnia hona sua Romanis sub iestamento demisit. scripsii autem mulia de agri culiura.
Nicesius maronites] Hicesius Maronites coniecit Schneide- rus Hicesium medicum dici ratus^ qui saepe et a Plinio et ab ahis appellatur, quam(|uam is neque hoc loco, sed supra post Hegesiae nomen, ut ordo Htterarum constaret^ appellandus fuit, neque unde oriundus fuerit scimus. itaque corruptum nomen Nicesii reliqui. Columella, qui I 1; 7 sqq. phnima scriptorum nomina ex Varrone repetivit et patria, qua quisque natus esset, indicata disposuit, unum nominavit Maroniten Hegesiam; sed ibi in Sangermanensi codice hicetias mariotes scriptum est, manifesto vitio, quod tamen Schneiderus defendit.
10 Hos nobilitate mago carthaginiensis praeteriit phoenica lingua quod res dispersas comprendit libris XIIX] Nohilitate Pohtianus ex archetypo, non nobilitates, quod Gesnerus principis editionis lectione nohilitatos in errorem inductus indicaverat. in codice tamen nohilitate fuisse videUir, quod A et B habent, nohiliiatem codex Caesenas, nohilitate m et lucundus. cete- lum ex antiquissimis exemplaribus adhuc prave distincta ferebantur verba in hunc modum, lios nohilitate Mago Carihaginiensis prae- teriit poenica lingua, quod res dispersas comprehendii lihris XXI IX. sed in hoc geuere pluiima, quae ohm depravata erant, adnotare inutile fuit. praeterea qui scripsi, ubi in manu scriptis et editis exemplaribus quod fuit, hos nohiliiate Mago Carthaginiensis prae- teriit, poenica lingua qui res dispersas conprendit lihris XXIIX.
11 Circumcisis rebus quae non arbitror pertinere ad agri culluram] Quas non arhitror Ursinus. prudeutius Petrus Faber comment. in Cicer. LucuII. c. 14 (Cicer. academ. ed. Davis. p. 308) inaequaUtatem orationis in nomine res non insolitam notavit. Varronis exemplum II 1, 3 cum viverent homines ex iis rehus, quae inviolaia idiro ferret terra Gesnerus adscripsit. similia sunt haec, iii quibus cum eodem nomine pronomina vel participia neutro gcnere coniuncta sunt, I^ 3, 1 quae diiungenda essent a cultura cuius modi sini quoniam discretum, de iis rehus quae scieniia sit in colendo nos docete, I 5, 4 iertia pars de rehus dividiiur, quae ad quamque rem sint praeparanda, I 7, 4 quas res duas
RKRVM RVSTICARVM LIH. I 1 — 2 9
sequuntur altera illa duo, 1 31), 3 de singulis rebus videndum, quae quoque tempore locoque facias, II 7, 6 eisdem rebus in emptione dominum mutant, ut in Manili actionibus sunt per- scripta,
II 1 Aediti?no et deinde aeditimi olim scripsi, ut archctypi scriptiira repraesentaretiir. aeditumo et aeditumi iisiis Varronis |)osliilabat, I 2, 12 venit aeditumus, 69, 2 libertus aeditumi, apud Gellium XII, 10 M. Varro in libro secundo ad Marccllum de latino sermone aeditumum dici oportere censet magis quam aedi- tuum, de ling. lat. VII 12 tueri — a quo etiam quidam dicunt aedi- tuum, non aeditomum, VIII 61, ubi aeditumus in lacuna scriptum liiit, et V 50 et 52 in veleribus formulis aeditumus. aliorum scriptorum et inscriptionum exempla Marquardtus composuit de duabus vocabuli formis disputans in epistula ad Mommsenum de Romanorum aeditnis a. 1887.
Acrium fuit in archetypo, item Acrius § 11 et 17 et 44, 3 semel, Agi^ius reliquis locis. Agrii nomen sicut plurima colloquen- tium nomina in his Ubris ad res de quibus disputatur accommodatum esse post Gesnerum praef. p. V monuit Schleicherus meletem. Varron. Bonnae a. 1846.
3 Primum cum orbis terrae divisus sit in duas par- tes ab Eratosthene maxume secundum naturam ad meri- diem uersus et ad septemtriones] Asiam ad meridiem ver- sus, et Europam ad septentriones Ursinus coll. Varr. de ling. lat. V 31 ut omnis natura in caelum et terram divisa est, sic caeli regionibus terra in Asiam et Europam. Eratosthenis divisionem posuit Strabo II p. 111, KalsttccL ds tcdv ri^i6(paiQiG)v sxdrsQOv xobv te ovQavtcjv xal tCbv iitl yfjg tb ^ev PoQeiov, tb dh
VOtiOV.
4 Et sine dubio quoniam salubrior pars seplem- trionalis est quam meridiana et quae salubriora illa fructuosiora dicendum ibique Italiam magis eam fuisse oportunam ad colendum quam Asiam] Et sine dubio, quo- niam salubrior pars septentrionalis, quam meridiana. Et quae salubrior, illa fructuosior, dicendum magis Europatn fuisse opportunam ad colendum, quam Asiam, ibique Italiam lucundus. ex manu scriptis libris et quae salubriora illa fructuosiora Angehus et deinde magis eam fuisse Victorius restituerunt, re-
10 COMMENT. IN VARRONIS
licta tamen collocatione verboriim, quam lucundus inslituerat. el quae salubfior, illa frucluosior, dicendum magis eam (i. e. septentrionalem partem), ihique Italiam, fiiisse opportuna?n ad colendum, quam Asiam coniecit Schneiderus; et sine dubio quo- niam saluhrior pars septentrionalis est quam meridiana, ibiqiie Italiaj et quae salubrior, illa fructuosior, dicendum magis eam fuisse opportunam ad colendum quam Asiam Madvigius advers. V. II p. 179. ordinem verborum qui erat in archetypo ita tantum defendi posse olim significavi^ ut ihi quod Italia scriberetur. sed verum esse puto quod lestitui verbis in hunc modum Iranspositis, et quae salubriora, illa fructuosioraj ibique Italia, dicendum magis eam fuisse opportunam ad colendum quam Asiam. nam neglegentiore sermone usus Varro^ ut ad Italiam potissimum trans- ferrentur quae de septemtrionali parte omnino valent^ primum haec adiecit, ibique Italia, deinde accuratius virtutes Italiae de- scripsit, primum quod est in Europa sqq.
Primum quod est europa] Quod est europa praeter prin- cipem editionem a Politiano non correctam habent A et codex Florentinus^ quod in europa Caesenas, quod est in Europa ex codice m edidit lucundus.
5 Emobi tu quicquam nasci putes posse aut coli natum] En ibi tu quicquam nasci putas posse lucundus. em Victorius restituit, quod item legitur I 56 em quin adsum. cn Ribbeckius de partic. latin. p. 34 defendit^ qui illud ad pronomen quicquam potius quam ad adverbium ibi pertinere voluit, aut ali natum coniecit Ursinus coll. I 44, 4 quae nata sunt, inquit, in fundo alescunt.
IUud paculi sol si perpetuo sit aut nox flammeo uapore aut frigore terrae fructos omnis interire] Fest. p. 352, 26 torrens participialiter pro exurens ponitur, ut est apud Pacuvium in Antiopa yia?mneo vapore torrens terrae fetum exusserif, Isidor. de nat. rer. c. 44 p. 74 ed. Becker torrens fluvius, qui pluvia crescit, siccitate torrescitj id est arescitj de quo Pacuvius ^flammeo vapore torrens torret\ id. Orig. XIII21,2. ad eundem Pacuvii versum respicere Varronem de ling. lat. VI 6 nox, quod, ut Catulus aity omnia, nisi interveniat sol, pruina obriguerint, quod nocet nox, ibique ut Pacuvius ait scribendum esse Ursinus adnotavit. et poterat emendatio nominis commendari
RERVM RVSTICARVM LIB. 12 11
vitio scripturae, quod hoc loco in archetypo fuit, paaiU, h. e. pa- cuii, unde Pacvi scripsi. nam hac forma nominis Varronem usum esse Lachmannus in Lucret. p. 306 docuit. ceterum sententiam Pacuvii, non verha, indicavit Varro; ipsos versus Rihheckius fragm. trag. Rom. p. 78 restituere conatus est.
Ego hic uhi nox et dies modice redit et ahit tamen aestiuodie si nondiffinderem meo insiticiosum numeridie uiuere non possum] Aestivo die^si non defcnderem mc in acstuo- sum meridiem^ vivere non possem lucundns, aestivo dic, si non dif- finderem meo insiticio somno mcridie, vivere non possem Victorius, uhi meridicm coniecit Cuperus apud Gesnerum. ego hic, ubi dics modice ahit et redit, tamen aestivum diem (vel aestatc dicm) si non diffinderem meo insiticio somno meridic, vivere non possem con- iecit Ursiinis, acstivum diem si non diffindcrem somno mcridiano l. F. Gronovius apud Schneiderum_, aestivo dicm si non diffin- dcrem Pontedera p. 91, quod Schneiderus recepit, aestivo dic, si non diffinderem cum insiticio somno mcridie Usenerus annal. philol, a. 1878 p. 80. emendationem coiTuptae scripturae Victorhis, quem reliqui secuti sunt, ex iis quae de eadem re scripta sunt IIl 2, 15 ubi aestate diem ?ncridie dividerc solcam petiverat. aestivo autem non addito suhstantivo nomine dictum esse non in- veni, sicut dictum est hibcrno et verno et aha eius generis, quae Madvigius epist. crit. ad Orell. p. 60 notavit. itaque aestivom dicm scripsi.
6 Quod oleum Venafrano Urslnus, et ita scriptum est in codice Caesenate.
7 Ampclocssam in archetypo scriptum fuit et deinde poli- pirom vel polipiron latinis litteris, sicut pkirima graeca, quae in continuitatem latini sermonis recepta erant. neque tamen con- stans in his vocabuhs fuit vel hhrariorum vel ipsius scriptoris consuetudo.
Ager gallicus romanus uocatur qui uiritim cesarem inundatus est ultra agrum picentium] Picenum editio prin- ceps a Pohtiano non correcta et codex Caesenas, item edita ante Victorium exemplaria, picentium optima apographa et ex ipso arche- typo Victorius. viritim cesennatibus daius cst AngeHus. veram lec- tionem a Politiano inventam uiritim cis Ariminum datus est Victo- rius restituit. prava suhtihtate usus Ursinus coniecit ager Gallicus
12 COMMENT. IN VARRONIS
iogalus vocatur, qui viritim contra senati auctoritatem per Flaminium datus est, secutus scilicet Ciceronem de senect. 4, 11 qui (Q. Fabius Maximus) consul iterum Sp. Carvilio col- lega quiescente C. Flaminio tribuno plehiSy quoad potuit, restitit agrum Picentem et Gallicum viritim contra senatus auctori- tatem dividenti.
Dena cuUea uini fiunt] De dubiis nominibus gramm. lat. V. V p. 576, 19 culleum generis neutri, ut Cato ^ cullea vini\' dixerunt alii culleos, sed non recipitur. neglegenter eadem Varroni tribuit Nonius p. 197, 13 Culleus masculino saepCy neutro Varro de re rustica lil). I Un singula iugera dena cullea vini fiunt^. Plin. XIV 52 idem Cato denos culleos redire ex iugeribus scripsit. Ursinum, qui quindena cullea coniecit, quod sescenas urnas po- neret Columella III 3, 2 et item III 9, 3, ubi septenas in Sanger- manensi codice scriptum est, refutavit Gesnerus non ad Catonem, sed ad ipsius Varronis testimonium eum numerum pertinere monens.
Libo martius praefectus fabrum tuos] L. Martius prae- fectus fahrum tuus lucundus et deinde reliqui editores. Liho ex archetypo restitui, item tuos. cuius modi formas tum, cum in codice scriptae erant, recepi; contra librorum memoriam restituere nolui, I 6, 6 aequos, 10, 2 antiquos, 37, 2 calvos, 55, 5 acervos, n 4, 2 et III 2, 6 avos et proavos, III 17, 8 servos, 16, 34 et in corrupta scriplura ibidem 21 et 32 alvos; itemque I 2, 5 aestivom pro aestivo, 2, 11 ovom, I 31, 4. II 4, 21. III 16, 18 alvom et II 7, 3 equom, ubi equorum in codice fuit.
8 Duo inprimis spectasse uidentur italici homines colendo] In colendo scripsi. nam non quid colendo efficiatur, sed quid in cultura agrorum animadvertendum sit indicatur. saepe autem in archetypo in praepositio omissa erat, I 2, 4 in Europa, 37, 3 in cuttura, 4:1 j 3 qui in ea, ubi quod ea in codice fuit, 50, 3 in iugerum, 55, 5 in dies, 60 in lentisco, 64 in eo, II 1, 20 in nutricatu, 8, 5 in vecturis, 11, 4 in lactis duos congios, 11, 9 in lana, III 3, 3 in allera, 6, 3 in has, 9, 6 in utraque, 12, 1 in eo, 14, 4 in eos, 16, 88 in eadem.
Decolat, pro quo decollat inde a principe editione receptum erat, defendit Gronovius in Liv. XXVII 17, 4.
Sumptum facere in cultura] In cw/^wrtjtm lucundus, quod
RERVM RVSTICARVM LIB. I 2 13
deiiide ab omnibus receplum erat. in culiura etiam Columella I 3; 2^ qui Catoni haec tribuit.
Nec si potest reficere fructus si uidet eos fore ut ppstilentia dispereant] Re/icerefructus,i\(i quo dubitabat Schnei- derus, Gronovius in Liv. XXXV 1, 12 explicavit, h. e. efficere ut fruc- tus redeant: I 24, 3 hostum vocant quod ex uno facto olei reficitur. compositio autem verborum videt eos fore ut dispereant, h. e. videt fore ut ii dispereant, ex his apparebit exemphs, quae ad- scribam, quoniam ea non recte intellecta esse ab editoribus video, I 13, 2 culina videnda ut sit admota, II 5, 18 armentarium meum crehro ut aliquid legat curo, II 9, 2 cum sciam mulorum gregem, cum pasceretur — mulos circumfluxisse, II 9, 15 reliquas quoque canes facit, quae id non hahent, ut sint in tuto^ III 10, 4 cellas provident ne haheant in solo umorem^ III 16, 28 aquam mulsam in vasculis prope ut sit curant.
9 et 10 Tremelium Ubri manu scripti et ohm impressi; Tre- mellium primus, ut videtur, Gesnerus edidit. item I 37, 3 Tre- meiius Hbri, sed II 4, 1 trehellius, ib. 2 de Tremelliis.
Unum cuius maiores de modo agri legem tulerunt nam stolonis illa lex quae uetat plus D iugera habere ciuem R et qui propter diligentiam culturae stolonum confirmauit cognomen quod nullus in eius fundo repe- riri poterat stolo quod effodiebat circum arbores e ra- dicibus quae nascerentur e solo quos stolones appella- bant] Conformavit et deinde e radicihus ne nascerentur Ursinus. et ante relativum pronomen deleri voluit Schneiderus, ut ad Sto- lonem tribunum, qui legem agrariam tulerat, origo cognominis referretur. mutata verborum distinctione Goesius antiq. agrar. p. 47 haec de Stolonis cognomine, et qui — appellahant^ a supe- rioribus seiuncta cum iis quae sequuntur eiusdem gentis C. Lici- nius coniunxit. recte Gesnerus ad illum qui sermoni intererat verba revocavit. nam in hoc quoque, sicut in Tremellio diligen- tiam agri colendi praedicari oportebat. neque obstare huic inter- pretationi quod ad praeteritum tempus ea laus refertur, ex iis quae infra de eodem Stolone scripta sunt, ad te enim rudem esse agri culturae nunc , olim ad Stolonem fuisse dicunt, intel- legitur. provectiore enim aetate sermoni interfuisse fingitur. prae- terea prava verborum distinctione remota circum arhores cum
14 COMMENT. IN VARRONIS
verbo nascerentur coniunxi^ effodiehat circum arbores e radici- bus quae nascerentur.
Eiiisdem gentis C. Licinius tr. pl. cum esset post reges exactos annis CCCLXV primus populumad leges accipien- das in septem iugera forensia e comitio eduxit] E comitiis Merula, archetypi scripturam Victorius restituit. C. Licinium Cras- sum, qui a. 609, li. e. trecentis sexaginta quinque annis post reges ex- actos, tribunus plebis fuit, dici primus animadvertit Pighius annal. Rom. ad a. 608 v. II p. 463, eodemque pertiiiere inteliexit quae de eo scripsit Cicero de amic. 25, 96, meministis, Q. Maximo, fratre Scipionis, et L. Mancino consulibus quam popularis lex de sacer- dotiis C. Licini Crassi videbatur: cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur ; atque is primus instituit in forum versus agere cum populo. nam eandem rem dici a Cicerone, dum tribunum in forum versum agere cum populo instituisse in- dicat, et a Varrone, qui popuium ab eo e comitio in forum ductum, h. e. conciha plebis in forum translata esse, ait, certum est. sed quae sint septem iugera forensia, multum et in diversas partes disputalum est. nam quod Pighius existimavit, eam tunc amph- tudinem vel mensuram fori sine comitio fuisse, non ferre rationes locorum dudum intellectum est. aha, quae olim ad interpretanda vel corrigenda verba haud dubie incorrupta a viris doctis inventa suut, Huschkius in libro de Varronis loco de Liciniis a. 1835 pertractavit. septa pro septem scribendum esse Goettlingius de loco M. Terentii Varronis de re rust.. I 2 a. 1831 coniecit el post eum Langius Antiq. Rom. v, II p. 484 ed. sec. sed ne illud quidem, quod nunc post Huschkii disputationem plurimis probatur, propter septem tabernas in foro sitas apud Festum p. 230 et Livium XXVI 27, 2 septem iugera appellata esse, ei quod res postulal sufficit. agrorum certe significatio, cuius causa haec scripta sunt, in septem tabernis non inest. nimirum ut ea quae de Licinii lege agraria modo dicta erant et quae postea de Scrofae et Varronis opera in agris dividendis posita dicuntur, ita haec de Licinio Crasso a divisione agrorum repetita sunt, ut novum tribuni institutum ad curam agrorum quodam modo referretur. septem iugera autem in agris viritim dividendis saepe data esse constat: Liv. V 30, 8 Plin. XVIII 18 Colum. I praef. 14 Valer. Max. IV 3, 5. popularem ac plebeiam eam mensuram dicit Columella I 3, 10, quamvis pravo
RERVM RVSTICARVM LIB. I 2 15
modo interpretatus sit qiiae de Licinio apiid Varronem scripta in- venerat, Ideoque post reges exacios Liciniana illa septena iugera, quae plehi trihunus viritim diviserat^ maiores quaestus antiquis retulere, quam nunc nohis praehent amplissima veiereta. tanta quidem Curius Deniaius — supra consularem iriumphalemque fortunam putavit esse repudiatoque puhlico munere populari ac pleheia mensura conientus fuii. ab artificiosa autem subtilitate Varronis, cuius plurima exempla in his libris sunt, alienum non est, quod populum traductione in forum facta a tribuno in debitam sibi partem quasi in septena iugera, quae tum viritim dari sole- bant (nam a Romulo bina iugera viritim divisa esse scribit 1 10, 2), ductum esse significat. itaque de C. Licinio Stolone haec tria praedicantur, primum quod unus e maioribus legem agrariam tulit, deinde quod ipse diligenti agri cultura Stolonis cognomen confir- mavit, denique quod eiusdem gentis tribunus C. Licinius Crassus, sicut civibus in divisione agrorum certa agri pars dabatur, ita populo forum quasi suum agrum adsignavit.
10 Alterum collegam tuum uiginti uirum qui fuit] CoUegam triumvirum Merula, archetypi scripturam Angelius resti- tuit. Varronem eo munere functum esse tradit Plinius VII 176 Varro quoque aucior est viginiiviro se agros dividenie Capuae qiiendam qui efferretur foro domum remeasse pedihus.
Video huc uenire] Hunc expuncta n littera A, /?mc reliqua apographa et editio princeps, ubi Politianus n addidit, sed sub- ducta linea notavit. in archetypo hunc videtur scriptum fuisse, postea correctum huc. hunc venire Kettnerus observ. in Varron. Ilalis 1868 p. 12 defendit.
Huiusce inquam pomarii summa sacra uia ubi poma ueneunt contra aurum imago] Huiusce inquam pomaria summa sacra via, uhi poma veneunt, contra auream imaginem lucundus^ huiusce inquam pomaria summa sacra via, uhi poma veneunt conira aurum, id esi magno, sed deletis verbis id est magno tamquam glossemate, Scaliger. vetei'em lectionem restitui. summa sacra via, ubi poma venire solebant (Ovid. art. am. II 2QQj carm. priap. 21, 3) imaginem praebere dicitur pomarii Scrofae. quamquam aptius esse videri poterat quod olim conieceram, huiusce inquam pomarium summae sacrae viae, uhi poma ve- neuni conira aurum, imago. ablativo casu summa sacra via
16 COMMENT. IN VARRONIS
dictiim censuil Nettleship in miiseo philologico Cantabrigiensi a. 1877 p. 172.
11 Cenacomessa] Comesa B et codex Caesenas, com messa A^ comessa Politianus m et codex Florentinus, comesa Merula, Diomed. p. 387, 4 de cuius (comedor) perfecto amhigitur apud veteres, comestus an comesus et comesurus. sed Didius ait de Sallustio ^ comesto patrimonio\ Valgius autem de translatione ^comesa patina^ , similiter et Varro, et ita melius quasi adesa et amhesa. geminatam s litteram praebent codices Piauti Men. 458 Stich. 182 essum, Pseud. 824 essu, Men. 147 essuri, Pseud. 1126 comessurus,
Illut praeter hunc locum a Politiano ex archetypo adnotatum est I 9, 7. 18, 4. 24, 3. 40, 5. 44, 2. 48, 3. 69, 3. II 2, 20. 3, 5. III 3, 3. 5, 8. 7, 2. aliut 1 2, 15. 57, 1. Q2. II praef. 4. 6, 5. 10, 5. III 7, 3. 9, 8; 15. 10, 5. 13, 1. 16, 23; 26. in manu scriptis libris illud et aliud constanter scriptum est. semel aliquit pro aliquid scriptum Politianus adnotavit I 17, 7.
Cenali pompa] Cereali Merula, ceriali Victorius. cenalem pompam novo vocabulo dixit Varro^ ut cum circensi pompa cenam facete compararet.
12 Dum id nohiscum una uideatis ac uenit editumus ex archetypo Politianus adnotavit. eadem legit Victorius, qui corrup- tam antiquiorum editionum lectionem ex codice emendavit. naiii in principe editione haec ita edita erant, dum hic nohiscum una sedeatis aduenietque editimus, ubi sedetis dederat lucundus. ad- uenit apographa, et sic in ipso archetypo prima manu videtur scriptum fuisse, postea correctum ac uenit. I 2, 2 morere oportet nohiscum, dum ille revertatur et deinde voltis — usurpemus, du?n ille venit. praeterea dum de expectatione rei futurae cum con- iunclivo praesentis temporis dictum est I 56 dum fructus in villam referas, II, 2, 11 dum defervescant ; 15 dum adcognoscant, III, 9, 3 dum rumpatur^ 16, 30 dum conveniant; cum coniunctivo imperfecti II 1, 5 dum ad nos perveniret et in obliqua oratione II 4, 1 dum praetor rediret. indicativus autem post coniunctivum positus est I 30 quae superiore tempore fieri oportuerit et non sunt absoluta, III 2, 10 si — fundus in Rosia prohandus sit et — recte villa appellatur , 9, 11 quod inane natet, plenum desidit; et mutato subiecto coniunctivus post indicativum I 4, 4 si — pesti-
RERVM RVSTICARVM LIB. 12 17
leniior est fundus aut iwopter caeli regionem ager calidior sit, \6j 1 si vicina regio est infesta, si quo neque fructus noslros exportare expediat, III 14, 2 qui si naturalis non est — neque habeas. similis neglegentia mutatis verborum modis est I 16, 3. II \j 17. 5, 5. III 9, 5. 16, 6. 17, 4. quamquam quaedam in hoc genere haud dubie corrupta sunt, I 4, 4 quantae sint, quo spectant pro spectent, I 5, 3 sunt ac debeant et I 5, 4 quae moveniur atque in fundo debeant esse pro debent, I 23, 6 ubi aucupare pro aucupere, II 2, 15 dum adcognoscant matrem agni el pabulo se saturant pro saiurentj II 10, 10 quae ad valitudinem pertinent hominum ac pecoris et sine medico curari possint pro possunt.
Ad te enim rudem esse agri culturae nunc olim ad stolonem fuisse dicunt scrofa prius inquit] Pravam ver- borum distinctionem, quae in antiquioribus editionibus erat, ad Stolonem fuisse dicuni, Scrofa. Prius inquii, Gesnerus correxit, ad Siolonem fuisse dicunt. Scrofa^ PriuSy inquit. poterat autem in appellatione Scrofae nomen omitti propterea, quod huic primae partes in sermone tributae erant, ut I 5, 2 quapropter tu potius agri cul- turae paries nobis expone et 9, 7 iertium illud de modis dic. sententiam verborum aperuit ScaHger „a:9%at(?fK)g ad le pro penes te, apnd te: metaphora a gladiatorum magistris, penes quos erat rudis, qua emeritos gladiatores donabant."
14 Viam ueham appellant propter uecturas et uellam non uillam quo uehunt et unde uehnnt] Veham appellant B et edita ante Victorium exemplaria, neque Politianus in principe editione mutavit, uehar appellant codex Caesenas, ueam appellant A codex Florentinus et editio Victorii. viam a vehendo dictam esse non addita vetere nominis forma ait Varro de Hng. lat. V 22 et 35. deinde unde evehiini scripsi ex coniectura Ursini.
Velaturam facere] Vellaturam edita inde a principe edi- tione exemplaria, quod Politianus non correxit, et ex libris manu scriplis m et codex Caesenas; sed velaturam reliqua apographa, item codex Varronis de ling. lat. V 44, Velabrum a vehendo: velaturam facere eiiam nunc dicuniur qui id mercede faciunt.
15 Sed adfinis et ut dextra tibia alia quam sinistra] Aptior fiet verborum coniunctio, si deleto ei scribitur sed adfinis ui dexira tibia. defenditur tamen Ubrorum scriplura libeiiore usu particulae ui in Iranslato sermone etiam non addito vel repetito
Varr. ree. rvst. II. -S
18 COMMENT. IN VARRONIS
verbo positae, I 18, 1 scrihens de oUvetis et vineis ut duas for- mulas, II 8, 6 auribus ut equinis, 9, 4 solo ne ut corneo — sed ut fermentatOj III b, 13 gradatim substructum ut tlieatridion, 7, 3 peristeron ftt ut testudo magna, 16, 6 liaec ut liominum civitates^ 9 omnes ut in exercitu vivunt — et ut colonias mittunt ihique duces conficiunt quaedam ut imitatione tuhae, 20 horridae ut pulverulentae, 29 progeniem ut in coloniam emittere, 37 prostra- tae ut efflictae, 33 oportere ita ut novem partes tollere.
16 Qiiocirca ei succinit pastorali .1. qiiod est iiiferior ut tibia sinistra a dextrae foraminibus] Quocirca et suc- cinit lucundus, quocirca ea succinit pastorali, quod est inferior, ut tihia sinistra dextrae (omisso foraminihus) Ursinus. a praeposi- tionem delendam esse adnotavit Cuperus apud Gesnerum. sinistra a dextra foraminihus Salmasius in script. bist. Aug. p. 494. aut et succinit cum lucundo aut ea succinit cum Ursino scribendum esse apparet: praetuli Ursini coniecturam ea, h. e. agri cultura. in- ferior autem a dextrae foraminihus dicitur sinistra tibia, quae a parte foraminum inferior et quasi infra foramina dextrae tibiae posita est. nam locum addita praepositione significari nomen in- dicat tibiarum dextrae et sinistrae, cum dextra, quae modos in- cipit, in superiore, sinistra, quae est succentiva, in inferiore parte posita esse dicitur. — L littera singularis praeter hunc locum duodecim locis libri primi in archetypo adiecta erat, 2, 19 fructuis uenenum .1. hoc nomine, 7, 4 plus .1. reddant, 11, 1 solent dispe- rire .1. duhium, 18, 2 indiligentiae .1. horum neuter, 23, 5 utendo .1. quid facias, 31, 6 poma .1. dicta, 42 quemadmodam .1. cum pahulum^ 44, 4 praegnatia .1. cum sunt, 55, 1 quae digitis nudis laudahilior .1. quam illa, 59, 2 pauimentaque .1. laudahiliter faciuntj 61 adiciunt ./. mustum, 69, 3 fecisse recte .1. non moleste. in uno codice B eadem littera scripta, sed deinde deleta est I 55, 1 e terra l ac scaliSj II 4, 3 ergo .1. qui. praeterea eodem pertinent corruptae lectiones ex adscripta Httera ortae, I 55, 4 hiluium et ad cihum ledatur, 64 lenilignis et ut videtur I 6, 5 hihernales esse, II 10, 8 leuuncidas, 11, 1 cihili causa. de significatione Utterae pkn^imi probaverunt opinionem ScaHgeri not. in Varr. I 59, 2, qui laudabilem locum ea nota indicari ex- posuit. neque tamen ad unam eandemque notationem omnia exempla revocari poterunt, sed ex vetere studio, quod primus liber magis
RERVM RVSTICARVM LIB. 12 19
quam reliqui expertus erat^ relicta esso videtur nota^ qua emen- datio corruptae lectionis vel adnotatio aliqua in margine adscripta significata erat.
17 Ne capratum pascat quas etiam astrologia in cae- lum recepit non longe ab tauro] II 3, 7 ah Jioc in lege loca- tionis fundi excipi solet ne colonus capra natum in fundo pascat. harum enim dentes inimici sationi, quas etiam astrologi ita recepe- runt in caelum — sunt duo haedi et capra non longe a tauro. inde Victorius corruptam antiquissimorum exemplarium lectionem cor- rexit. ab tauro, quod praeter A et principem editionem a Poli- tiano non correctam habet Florentinus codex, hoc loco in archetypo videtur scriptum fuisse, a tauro m et apographa recentiora et in secundo libro omnes, quod verum esse exemplis Varronis com- positis Roessnerus de praepositioiuuTi ab de ex usu Varroniano HaHs a. 1888 p. 28 comprobavit.
18 Vide inquit ne agri istuc sit ab hoc] Vide, inquit, Agri, ne istuc sit ah hoc Ursinus. ah hoc diversum Schneiderus coniecit. neglegentem verborum collocationem^ quam Ursinus cor- rexit, Varroni relinquendam putavi. ne istuc sit ah hoc ad simi- litudinem vulgaris formulae non ah re est videtur dictum esse.
Quas dixi caprae] Dixisti recte lucundus: nam de capris Agrius dixerat, non Fundanius.
19 Eius enim saliuam esse fructuis uenenum .1.] Non. p. 491, 5 fructi vel fructuis pro fructus — Varro de re rustica lih. I eius enim salivam esse fructuis veneno. venenum Lachmannus in Lucret. p. 52 defendit et exempla Varronis ib. p. 99 adscripsit, I 45, 2 venenum enim gelum radicihus tenellis et I 51, 1 ea enim herharum et formicarum et talparum venenum. ad varie- tatem scripturae spectare poterat littera /, pro qua Vel in prin- cipe editione, Licinius in Aldina et reliquis deinceps editionibus editum erat.
20 Nec nullae inquam pecudes] Archetypi scripturam deleto nec ohm expressi; sed verum videtur quod ex principe edi- tione receptum erat nec ullae, ubi nec non conectendi vim habet, sed exaggerandi, cuius significationis praeterea unum exemplum in his Hbris inveni, III 12, 1 nam neque solum lepores in eo in- cluduntur silva.
Nisi quae agrum opere quo cultior sit adiuuare ut
2*
20 COMMENT. IN VARRONIS
eae qiiae iunctae arare possuiit] Alsi quae agriimj quo culiior sit, adiuvant Ursinus.
21 Sed error hinc quod pecus in agro essepotest et fructus in eo agro ferre] Fructus non in eo agro ferre Me- rula, quem temere secuti sunt editores, quamvis facile esset ver- borum sententiam perspicere, non sequendum esse errorem eorum qui propterea, quod pecus in agro esse et in eo fructum ferre potest, rem pecuariam ab agri cultura non seiungunt. vidit hoc unus Pontedera p. 92.
Ut si habet plures in fundo textores] Habet libri manu scripti et ex archetypo Politianus, non haheatj ut est apud Ges- nerum, luibeas ex principe editione adhuc vulgatum erat. tertiam autem verbi personam saepius Varro sine certo subiecto posuit, non sine ratione vel omisso pronomine quis^ ut interpretibus visum est^ sed in praeceptis, cum forma gerundii vel verbo oportet in- dicatum est, quo verbum pertineat^ I 11, 2 villa aedificanda, potis- simum ut intra saepta villae liabeat aquam. 12, 1 danda opera ut potissimum sub radicibus montis silvestris villam ponat. 21 de indomitis quadripedibus ac pecore faciendum, si prata sunt neque pecus liabet sqq. 41, 3 videndum ut quod transferat cacumen habeat gemmam. III 9, 21 remittendum in datione pro portione, ac decem primis processit, in posterioribus ut deminuat. I 40, 6 inserere oportet referentem ad fructum — ex arbore qua vult habere surculum in eam quam inserere vult ramulum traducit, 52, 1 secerni oportet spicas, ut semen optimum habeat. II 1, 20 in nutricatu quae observari oporteat — ut subiciat sub alterius mammam. 1, 24 scire oportet, in grege quot feminas habeat. 2, 11 ita pascere pecus oportet, ut averso sole agat. III 5, 3 tantum locum luminis habere oportet — 4 diebus viginti ante- quam tollere vult turdos, largius dat cibum sqq. huic legi quae repugnant aut corrupta sunt, ut II 10, 11 detrahere possit, ubi possis scripsi, aut consueta numerorum. mutatione facile explican- tur, ut I 17, 4 ut facientem imitetur et ut animadvertat eum cum causa sibi praeesse.
Si quis quid uult aliud aliud] Aliud semel scriptum et postea argenti fodinas aut alia metdlla recte Merula. nam pa- rum apta efficietur sententia, si repetito pronomine interrogative liaec efferuntur, Aliud? anne ego, inquam, sequar?
KERVM liVSTICARVM LIB. 1 2 21
22 Figilinas lioc loco in archetypo scriptum luit ct dcinde figilinae, sed postea § 24 /iglinas et III 9, 3 /iglina. similia suiit liaec^ in quibus codicis scripturam secutus sum, I 16, 6 et 59, 3 iugulandes, I 67 iuglandem, III 15, 2 iuglandes, I 41, 6 nuculeus, III 7, 1 columinibus; et in graecis I 55, 4 guminasium, II 4, 6 Menaecliimis, III 12, 2 tricilinio. contra I 40, 4 surcloSj II 11, 2 stupla, II 9, 13 vinclis, I 48, 1 et 51, 2 soldum et saepe caldus.
23 Lapidicinae manu scripti libri et veteres editiones, /r/p/- cidinae editio Lugdunensis a. 1549 et deinde reliquae.
Neque ideo non in quo agro idoneae possunt esse non exercendae] Non posteriore loco olim a Gesnero inclusum restitui. nam repetitum in negativa sententia non saepius in his libris Varro admisit, non graecanice, ut putabat Scaliger not. in Varr. de r. r. p. 213 (I 69, 3), sed vulgaris sermonis neglegentiam secu- tus. certa eius generis exempla sunt haec, I 18, 3 neque enim^ si minus CCXL iugera oliveti colas, non possis minus uno vilico habere, 55, 3 nec haec non minima causa, II 9, 10 nec non ita panem hordeacium dandum, ut non potius eum in lacte des intritum, III 2, 16 quotus quisque enim est annus^ quo non videas epulum aui triumphum aut collegia non epulari. corrupta autem esse puto haec, quae correxi, I 2, 20 nec nullae, III 2, 16 non tihi decoquet non ornithon, III 10, 2 nec non aeque fit man- suetum. , ceterum de coniunctis particulis nec iion, quem usum frequentissimum esse in his libris constat, hoc monendum est, ita eas adhiberi, ut quae adduntur minus accurate cum praece- dente enuntiatione copulentur, sed suam vim per se habeant. ilaque plerumque addito verbo vel in initio novae enuntiationis ponuntur, 11,6. 4, 2; 4. 6, 3. 8, 5. 9, 4. 13, 4. 20, 2. 35, 2. II praef. 4. 2, 6; 14. 4, 3. 11, 11. III 5, 6. 16, 8; 25, et adiecto vocabulo, quo vis augeatur I 1, 6. II 10, 9. III 3, 4. 16, 26 nec non etiam, II 5, 9 neque non praeterea, II 10, 11 nec tamen non. rarius non addito verbo coniuncta sunt nomina, sed ita ut eadem vis facile appareat, I 13, 6 orcae in Hispania fervore musti ruptae neque non dolea in Italia. I 39, 2 circiter solsti- tium inseri /icos nec non brumalibus diebus cerasos, II 1, 22 laborant propter aestus aut propter frigora nec non etiam propter nimium laborem. III 2, 14 vidi greges magnos anserum galli- narum columbarum gruu7n pavonum nec non glirium piscium
22 COMMENT. IN VARRONIS
aprorum ceterae venationis. III 1, 10 pai^ia singula voJgo veneunt ducenis nummis nec non eximia si?igulis milihus niunmum. III 16, 12 esse oportet aere temperato neqiie aestate fervido neque hieme non aprico.
Ex is, qiiod habent AB et Florentinus codex, in archetypo fuisse videtur, ex liis apographa quaedam recentiora. deinde de- vorsoriae ex A et Florentino codice recepi, diversoriae habent reliqua apographa. devertitur II ll^ 12 Pohtianus adnotavit, de- vertisset III 3, 9 habet A.
Quod nec satione terra sit natum] Ex satione scriben- dum esse viderat Victorius collatis iis quae de eadem re scripta sunt I 23, 1 fructunij inquii, arhitror esse fundi eum qui ex eo satus nascitur. neque audiendi sunt qui codicis scripturam ita defendunt, ut id quod sine satione et cura, i. e. sponte, proveniat significetur. quod ex terra satione natum coniecit Schneiderus, et fortasse praestabat quod ex satione e terra sit natum.
24 Ohstrigilandi editio princeps a Politiano non correcta, codex Florentinus et Caesenas, ohstrigillandi A B et editio Victorii, neque plane constat, utrum in archetypo scriptum fuerit. cor- rupta sunt Varronis verba in libris Nonii p. 147, 11, ubi ohstri- gilandi habent codex Leidensis et Harleianus, ohstringillandi alii. ohstringillare Ennium et ipsum Varronem dixisse exempHs apud Nonium 1. c. constat, quamvis Kettnerus in observationibus in Varronem a. 1868 p. 21 eam scripturam pravae etymologiae tri- buendam et ohstrigilare a strigile ductum unice verum esse putaverit.
26 Coicere in aquam P, non B.
Ego quod magis inquam pertineat ad fundanii vale- tudinem et in eo libro est satius dicas] Satius dicas, quod apographa habent, in archetypo scriptum fuisse certum est. sacius dicam m, latius dicam Merula, ubi PoHtianus satius ex codice adnotavit, sed dicam non correxit. et in eo lihro est, sa- tius dica?n lucundus et deinde reliqui editores. hoc latinum non esse vidit Lachmannus in Prop. p. 224, qui aut latius aut potius scribendum esse existimavit. et in eo lihro est, scitius dicam coniecit Hauptius opusc. v. III p, 420. sed dicas verum esse, non dicam, et scriptura librorum et sententia verborum confirmatur, quoniam non ipse Varro dicturus est, sed Stolonem ut dicat
RERVM RVSTICARVM LIB. 12—3 23
admonet. itaqiie deleto et, quod saepius in archetypo additum erat, veterem scripturam restitui, ego, quod magis, inquam^ per- tineat ad Fundani valetudinem^ est satius dicas.
Nam huiusce pedes solent dolere in fronte contra- here rugas] Dolere et in fronte ex m a Politiano adnotatum recepit Gesnerus. dolere deleri voluit Scaliger, dolore coniecit Popma. his omnibus offensioni fuit asyndeton minime insolitum in hoc genere, cum duobus verbis res accuratius definitur.
27 De Tarquenna, quod nomen Victorius ex archetypo re- stituit, nihil memoriae proditum est.
Terra pestem teneto salus hic maneto in meis pe- dibns] In meis pedihuSj quae ad explicandam veterem formulam Varro addidit, postea adscripta esse Victorius coniecit, seclusit Gesnerus. Saturnii versus formam, terra pestem teneto^ hic salus maneto post Korschium L. Muellerus de versu Saturnio p. 119 et 156 restituit.
28 Multa inquam item alia miracula apud. Sasernas in- venies et deinde quasi vero inquam non apud ceteros quoque scriptores talia reperiantur secum constare non posse, sed diversis personis tribuenda esse vidit Ursinus et quasi vero inquit Agra- sius legendum esse coniecit. Gesnerus, ut priora Stolonis orationi continuarentur, multa inquit alia scripsit. aptius tamen haec Varroni, qui supra Sasernarum libros reprehenderat, tribuuntur, ea quae sequuntur Stoloni ad reprehensionem Varronis respondenti, quasi vero, inquit, non apud ceteros quoque sqq.
Ante esse oportet brassicam crudam ex aceto aliqua folia quinque] Ex aceto et post alia folia quinque lucundus ex Catone c. 156, 1, cuius verba non plane accurate Varro ex- pressit.
III Igitur inquit agrasius quae diiungenda essent a cultura cuius modi sint quoniam discretum stolo cuni aspexisset scrofam tu inquit et aetate et honore et scientia quod praestas dicere debes ille non grauatus de iis rebus quae inscientia sit incolendo nos docet ars id an quid aliud et a quibus carceribus decurrat ad- metas primum inquit non modo est ars] Inquit Agrius B et codex Caesenas. Agrasii nomen non minus consensu reliquo- rum Ubrorum quam ipsa re defenditur. nam quoniam illi initium
24 COMMENT. IN VARROMS
sermonis tributum erat supia 2,3, ab eodem alteram disputa- tionis partem repeti par erat. deinde ordinem verborum in arche- typo perturbatum Tucundus in Aldina editione, cuius lectionem a reliquis editoribus probatam in adnotatione indicavi, correxit. illud quoque vidit, in praepositionem ante scientia locum non habere, ubi quae in scientia sint scripserat Merula. sed in reli- quis corrigendis^ ut solet, nimia licentia usus est. phira etiam auctore Pontedera p. 51 novavit Schneiderus, igitur — quoniam discretum, de iis rehus dicendum, quae in scientia sint. ecquis in colendo nos docet ars sit, a?i quid aliud, et a quibus carceribus decurrat ad metas. itaque verbis transpositis et praepositione in deleta docete pro docet scripsi, quoniam discretum, de iis rebus quae scientia sit in colendo nos docete — decurrat ad metas. Stolo cum aspexisset — llle non gravatus primum inquit. eodem modo supra 2, 12 scriplum erat docete nos, agri cultura quam summam liabeat. in rehquis scripturam archetypi expressi, nam disiunctis ab agri cultura iis quae ad eam non perlinent Agrasius ab iis qui adhuc de hac parte disputaverant petit ut doceant, quae scientia de iis rebus in colendo sit^ hoc est de iis rebus quae ad culturam pertinent. ad quae Stolo ita respondet, ut Scrofae primas partes concedat. diiungenda, non disiungenda, constanti in hoc verbo usu, I 23, 4. II 1, 20. 9, 12, deiuncti II 7, 12; item deiungunt II 6, 4 de iumentis iugo sohitis.
Eaque est scientia quae sint in quoque agro se- renda ac facienda que terra maximos perpetuo reddat fructus] Quae terra A m, quod terra corr. que terra codex Fiorentinus, quaeque terra recentiora apographa et editio prin- ceps. quae aqua terra unus Politianus adnotavit, parum accu- rate haud dubie. nam in archetypo que terra primum videtur scriptum fuisse, postea correctum quaeque terra, quod in recen- tiores Ubros receptum est. eaque est scientia, quae docet, quae sint in quoque agro serunda et faciunda, quaeque ierra maxi- mos perpetuo reddat fructus Merula, ubi in quoquo agro lucundus dedit et deinde rehqui editores. lectionem archetypi restitui, sed quo terra maximos perpetuo reddat fructus scripsi. nam hoc in iis quae deinde disputantur praecipitur, quid in uno quoque agro instituendum sit, ut terra fructuosa fiat, non quod genus terrae maximos fructus ferat. quo sine comparativo pro ut positum est
RERVM RVSTJCARVM LIB. 1 3—4 25
II 8; 2 matri suppositiciae quoque inserviunt, quo eqiia ministe- rium lactis cibum pullo praebere possit.
IV 1 Qiiae nuiiidi esse enniiis scribit aqua terra anima et sol] Anima et sol manii scripti libri omnes, et unus Politianus in principe editione delevit vel errore aliquo vel cor- rectione veteris libri ductus vel coniectura. hunc secuti sunt qui fragmenta Ennii collegerunt, qui haec tamquam ipsius Ennii verba in fragmentis Epicharmi Enniani posuerunt. Varro autem eodem dicendi genere usus est I 4, 4 porticihus ostiis ac fenestriSj 41, 4 ficus malus punica et vitis, 68 uvae mala et sorha, III
12, 2 sed horum omnium custodia incrementum et pastio aperta,
13, 3 cervorum aprorum et ceterarum quadripedum multitudo.
Priusquam semina iacias quod initium fructuum ori- tur] Quod hinc initium Ursinus, quod ex iis initium Schneiderus non intellecta verborum structura. nam illud ipsum, quod semina iaciuntur, initium est fructuum, quod cum generandi principium praebeat, quasi primum initium oritur.
2 Nec non ea quae faciunt cultura honestiorem agrum pleraque non solum fructuosiora eadem faciunt — sed etiam uendibiliorem] Cultura auctore Ursino deleve- runt Gesnerus et Schneiderus. fructuosiorem eundem inde a principe editione receptum erat. fructuosiorem eadem defendit Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. Berolini a. 1881 p. 28. pronomen eadem autem plurali numero dictum et cum pleraque coniunctum est, ut I 7, 5 eadem omnia, III 16, 24 ex iisdem omnihus rehus, I 23, 6 quaedam loca eadem alia ad serendum idonea.
Nemo enim eadem utilitati non formosius quod est emere mauult pluris quam si est fructuosus turpis] Rariorem ablativi formam utilitati, sicut alia eius generis plura, ubi codicum auctoritate confirmata erant, retinui, I 12, 2 heredi- tati, I 13, 5. 40, 6. III 3, 8; 9 parii, item III 5, 16. 16, 5 orhi, I 12, 3 convalli, I 22, 6. 56 clavi, I 64 igni, I 53 messi, II 11, 5 rumi, III 16, 37 imhri, III 14, 5 farri. — quam si est fructuosius iurpe Merula, archetypi scripturam Victorius restituit, qua?n .s/, eisi fructuosius, turpe est Nettleship in museo philologico Canta- brigiensi a. 1877 p. 173, quod quantopere a simphci Varronis sermone abhorreat, nemo non videt. neque ofTensionem habere
26 COMMENT. IN YARRONIS
debebat baec inaequalitas dicendi, qiiod quae generaliter dicta erant^ formosius quod est, mox ad fundum transferuntur, si est fructuosus turpis.
3 Contra quod in pestilenti calamitas quamuis in feraci agro colonum ad fructus peruenire non patitur] Contraque in pestilenti lucundus. contra quod ex archetypo re- stituit Victorius, ubi quod delendum esse vidit Ursinus. nam quae praeterea mutavit omitto. sed contra adverbii loco saepe in his libris invenitur, non contra quod vel quod contra. ordinem verborum temere mutavit Schneiderus, in pestilenti quamvis in feraci agro calamitas colonum ad fructus pervenire non patitur.
4 Ut tamen multum sit in nobis quo grauiora quae sunt ea diligentia leuiora facere possimus] Quod graviora Merula et deinde reliqui editores. restitui archetypi lectionem, in qua cum verbo facere duo ablativi quo et diligentia con- iuncti sunt.
Si propter terram aut aquam odorem quem aliquo ioco eructat pestilentior est fundus] Odoremve ex principe editione adhuc receptum erat. pro hoc odore scripsi. nam cum quattuor rerum elementis fundus pestilentior fieri possit, terra et aqua odore, quem aUquo loco fundus eructat, eum pestilen- tiorem reddunt, caeU regio nimio calore nocet, aer, cum ventus non bonus flat, corrumpitur.
Ube sint positae uillae] Uhe hoc uno loco in archetypo scriptum fuit, tide III 7, 11 et III 16, 9; non mihe, sed 7ni\ 12,2. II 2, 5. 4, 12. 5, 1, semel me III 16, 2. haec sicut alia, quae ex antiquo et vulgari sermone Varro receperat, tum, cum in archetypo scripta erant, retinui.
5 Inmissis fenestris nouis aquilone et obstructis pestilentibus] Immisso Merula et deinde reHqui editores. in- missis fenestris novis ad aquilonem olim conieceram: I 59, 1 oporothecas qui faciunt, ad aquilonem ut fenestras hdbeant at- que ut eae perflentur curant. sed ^fenestras inmittere' num dictum sit dubito. itaque Merulae emendationem inmisso fenestris novis aquilone recepi. ceterum Varronem piratico bello sub Pom- peio classibus praefuisse scimus. Hippocratem venientem ab Illyriis pestilentiam praedixisse narrat Phnius VII 123.
V 2 Neque eo dico quot habeant] Quo non habeant
RERVM RVSTICARVM LIB. 14 — 5 27
Ursinus recte^ iit puto. non quo non legitnr II 1^3. III 14^4. 16, 15. guod non habecmt praecedente eo defendit Reiterus quaest. Varr. gramm. p. 61.
3 Quae in eo fundo opus sunt ac debeant esse] Debent A m et plurima Italorum apographa, debeant editio prin- ceps a Politiano non correcta et Florentinus codex. quae in eo fundo opus sint ac debeant esse Schneiderus.
4 De his quattuor generibus singulae minimum in binas diuiduntur species] De liis quatuor partibus singulae Ursinus, de his quatuor generibus singula coniecit Gesnerus. de his quattuor generalibus partibus scripsi. nam quae modo dictae erant quattuor partes summae iam dicuntur generales partes, ut II 1, 12 harum una quaeque in se generalis partis habet mini- mum novenas.
Quod habet prima ea quae ad solum pertinent terrae et alterum quae ad uillas et stabula] Alt erum inde ab Aldina editione omissum erat. scribendum erat potius quod habet prima ea quae ad solum pertinent terrae et altera quae ad villas et stabula. nam altera sunt ea quae ad alteram primae partis speciem pertinent: 17,4 quas res duas sequuntur altera illa duo, I 17, 1 de fundi quattuor partibus, quae cum solo haerentj et alteris quattuor, quae extra fundum sunt et ad cuUuram pertinentj dixi, II 1, 16 alterae partes quattuor sunt, II 2, 7 de alteris quattuor rebits deinceps dicam.
Secunda pars quae mouentur atque in fundo de- beant esse] Moveantur ex Commeliniana editione Gesnerus. moventur atque in fundo debent esse scribendum esse vidit Schneiderus.
Tertia pars quae de rebus diuiditur quae ad quam- que rem sint praeparanda et ubi quaeque facienda] Quae priore loco delevi. nam tertia pars quae de rebus vei quae est de rebus dici non poterat ea pars, de qua supra scripta sunt haec, quae in eo praedio colendi causa sint facienda, postea in ipsa rerum tractatione 23, 1 quae et quo quidque loco maxime expediat colere. sed vulgari in praepositione de brevitate et mutato post nomen res genere relativi pronominis cum sequenti- bus haec ita coniuncta sunt, tertia pars de rebus dividitnr, quae ad quamque rem sint praeparanda et ubi quaeque facienda;
28 COMMENT. IN VARRONIS
quarta de temporibns, quae sqq. tertiae partis divisio bipertita est de iis rebus quae praeparandae et ubi eae faciendae sint, item quarta de temporibus quae ad solem et quae ad lunam re- feruntur.
De primis quattuor partibus prius dicam deinde subtilius de octo secundis] De qnattuor partibus separatim non dici, sed statim subtiliorem de octo partibus disputationem sequi iisque partibus novas subinde partes subici Gesnerus ad- notavit, idem tamen in quattuor partes eam disputationem dis- tributam esse animadvertit. nam de prima parte agitur c. 6 — 16, de secunda c. 17—22, de tertia c. 23—26, de quarta c. 27—37,3. quattuor autem partes indicatae sunt ita, ut unius cuiusque partis divisio in binas species, etiamsi ipsarum rerum tractatio biper- titam divisionem non accurate sequatur, tamen appareat, in prima parte 6, 1 igitur primum de solo fundi haec quattuor et 11, 2 villa aediftcanda; in secunda 17, 1 de fundi quattuor partibus — dixi: nunc dicam, agri quibus rcbus colantur et 19, 1 de re- liqua parte instrumenti; in tertia 23, 1 et quoniam habemus illa duo prima ex divisione quadripertita , de fundo et de insiru- ?nento, quo coli solet^ de tertia parte expecto et ibid. duo con- sideranda, quae et quo quidque loco maxime expediat serere: in quarta 27, 1 et quoniam tempora duorum generum sunt, unum annale, quod sol circuitu suo finit, alterum menstruum, quod luna circumiens conprendit, prius dicam de sole et 37, 1 dies lunares quoque observandi. denique huic disputationi, quae Scrofae tributa est, finis imponitur 37, 4 dixi de quadripertita forma in cultura agri. nam in reliqua parte libri Scrofae dis- putatio a Stolone sex gradibus culturae agri descriptis suppletur.
VI 1 Quae sit forma] Qua sit forma ut scriberetur con- cinnitas orationis postulare videbatur.
Quam persecutus] quamque prosecutus Merula, ubi Poli- tianus que delevit, prosecutus non correxit, sed /' per se tutus postea rubro colore adscripsit. quam persecutus apographa Italo- rum, quam per se tuttis A m, ut videtur, et corrector codicis Florentini, quod lucundus recepit. ad tuendos fundos pertinent quae scripta sunt c. 14 — 16.
2 Igitur cum tria genera sint a specie simplicia agrorum campestre collinum montanum et ex iis tribus
RERVM RVSTICARVM LTB. T 5-6 29
quartum ut in eo fundo liaec duo aut tria sunt aut multis locis licet uideri e quibus tribus fastigiis sim- plicibus sine dubio infimis alia cultura aptior quam summis quod haec calidiora quam summa sic collinis quod ea tepidiora quam infima aut summa haec appa- rent magis ita esse] Igitur cum tria genera sint a specie simplici agrorum^ campestre, collinum^ et montanum, est ex his tribus quartum, ut in eo fundo, in quo liaec duo vel tria sunt, ut multis locis licet videri. E quibus — quam infima aut summa. Haec apparent magis ita esse lucundus. a specie simplicia ex manu scriptis libris AngeUus restituit, quod iis quae sequuntur fastigiis simplicibus et simplicia cum sunt defenditur. cum tria genera sint specie simplici Schneiderus. specie autem non genus, sed externam agrorum formam significari intellegi poterat ex iis quae postea scripta sunt 7^ 2 quae specie fiant venustiora. deinde Aldinae editionis lectio, quae a reHquis editoribus recepta erat, obfuit, quominus compositio verborum, igitur cum tria genera sint — quod ea tepidiora quam infima aut summa, haec appa- rent magis ita esse, intellegeretur. hac restituta corruptam libro- rum scripturam in hunc modum correxi^ et ex iis tribus quartum, ubi in uno fundo haec duo aut tria sunt, ut multis locis licet videre. nam licet videre Ursinus restituit, et legitur eadem for- mula saepius, I 9, 6. 14, 3. II 10, 1. fastigia autem non recte Lachmannus in Lucr. p. 223 interpretatus est ^pro tribus generi- bus definitis'. fastigium enim declivitas dicitur, I 14, 2 fastigium habet et I 20, 5 quo fastigio sit fundus. itaque tria genera agro- rum simpUcia, quae supra dicta erant, iam accuratius fastigia vel genera decUvitatis dicuntur, quia sunt campestria coUina montana, itemque postea 5 haec tria fastigia formae et 6 tiHa fasti- gia agri.
3 Quod leuiora et ideo salubriora qui colunt de- orsum magis aestate laborant qui susum magis hieme] Neglegentiore verborum compositione haec tria membra orationis in unam sententiam copulata sunt, ubi lati campi, et ubi mon- tana, qui colunt deorsum. facilius procederet oratio, si omisso et scriberetur quod leviora, ideo salubriora. — deorsum hoc loco in archetypo scriptum fuit, item postea deorsum tardius ct III 5, 4 deorsum in terram, I 16, 6 introrsum, contra deosum ut
30 COMMENT. IN VARRONIS
nuces postea et constanter susum et hic et I 31, 5. susum et deoi^sum iion addito directionis fine de locis ad sunima vel in- fima vergentibus dictum esse adnotavit Lachmannus in Lucret. p. 377.
4 Susum fertiliora] Uberius haec exposuit Plinius XVI 116 est vero in ipsis arhorihus ctiam onustis pcculiaris differentia: summa sui parte fertilior est arhutus quercus, inferiore iuglandes fici mariscae.
5 Plerumque hibernales esse meliora qui colunt campestria] Plerumque plurimumque hihernales hiis esse m, plerumque hiherna iis esse corrector codicis Florentini, quod in Aldinam editionem et deinde in rehquas receptum est. plerum- que hiherna esse ihi meliora quam campestria impressa ante Aldinam editionem exemplaria. plerumque hiherna iis meliora, h. e. iis meliora sunt, scripsi. nam hihernales esse, quod in arche- typo fuit, inde videtur ortum esse, quod olim scriptum erat hiherna esse, deinde correctum /. eis.
Contra aesttua montana iis locis commodiora quod ibi tum et pabulum multum quod in campis aret ac cul- tura arborum aptior] Montana iis (vel his) locis apographa Italorum, montanaque iis locis Politianus, quod si in archetypo fuit, que correctori debetur; montanis locis m et corrector codicis Fiorentini. pravo iudicio Pontedera p. 93 veterem lectionem mon- tana iis locis defendit, Mis locis, ubi prata et vineae', quod miror Schneidero placuisse. nam aestiva montana nulla sunt, sed montana loca opponuntur campestribus, et recte lucundus aestiva montanis locis commodiora. item recte idem ct cultura pro eo quod in archetypo et in priscis editionibus erat ac cultura, quod Victorius recepit. aestate in montanis locis et pabuUim multum et cultura arborum aptior est, quam in campestribus.
6 In unam partem uerget quam is qui est ad libel- lam aequos quod is cum aquae non habet delapsum fieri solet uliginosus eo magis si quis est inaequabilis] Uergit m et impressa inde ab Aldina editione exemplaria, uerget rehqui libri manu scripti et editiones antiquissimae. — hahet Politianus cum plurimis apographis, non haheat, ut Gesnerus adnotavit. haheat in uno Florentino codice inveni, haheant Merula et cor- rector Florentini codicis, hahent m et lucundus. quis deleri
RERVM RVSTICARVM LIB. 16—7 31
voluit Ursiniis, quod Schneiderus probavit. in his omnibus lec- tionem archetypi restitui. nam ager non in unam partem vergens, sed ad libellam aequus tum, cum imbres fiunt neque delapsum aquae habet, uUginosus fit, idque in eo genere agrorum magis accidit, siquis propter lacunas inaequabilis est.
Haec adque huiuscemodi tria fastigia agri ad co- lendum disperiliter habent momentum] Disperiliter hoc loco in archetypo fuit et disperiles III 14, 4 a Uttera in derivatione in e mutata, item gloss. graecolat. v. II p. 52,39 disperile a^vyov ccvlOov, contra disparile II 11, 4. dispar vel disparile coniecit Ursinus: I 18, 8 quod momentum ea res haheat. sed quoniam de tribus fastigiis et eorum vi in cultura agri dictum erat in superioribus, non polerat nunc dici haec fastigia dispari modo ad colendum habere momentum sic, quasi nova de eo discrimine disputatio subiceretur. quare scripsi haec et huiusce modi tria fastigia et (vel quae) ad colendum disperiliter hdbent momentum, h. e. haec et huiusce modi sunt tria ilia fastigia, quae supra dicta erant, et dispari modo, sicut dictum est, ad colendum habent momentum.
VII 2 De formae cultura hoc dico quae specie fiant uenustiora sequi ut maiore quoque fructu sint] De forma culturae hoc dico, quae specie sint venustiore Ursinus. cultura formae dicitur quae ad eam agri formam, quam natura dat, colendo accedit, de quo dictum erat supra 6, 1 altera quam sa- tiones inponunt,
Ex aruo aeque magnos male consito] Magnos apo- grapha, magno Merula, quod in principe editione Politianus non cor- rexit, magno sed m et corrector codicis Florentini, quod inde ab Aldina editione ab editoribus receptum erat. multa autem in arche- typo addita s littera corrupta erant, ex quibus notavi haec, quae ad- scribere haud inutile est, quoniam plurima editoribus fraudi fuisse video, quaedam vero etiam in ipso vetere codice correcta erant, sicut hoc ipsum magnos: I 8, 4 pertusos, ubi cum fundo pertuso scribendum est, 9, 3 facies terrena, 12, 4 improuisos, ubi im- proviso scribendum, 16,6 adsista, 19,1 oliuetis, 19,3 iugus pro iugum, 20,1 nigri.s, 22, 3 sex s. crates, 39,3 uiuas radices, ubi viva radice scribendum est, 54 in uindemia diligentis, 64 leni- lignis, II 3, 2 mulioris, 3, 7 inimici sationis, ubi sationi, 3, 8 in campos, ubi in campo scribendum est, 4, 3 in carnarios, 4, 20 m
32 COMMENT. IN VARRONIS
aceruos, 5, 7 costatos, 7, 3 lacunis pro lacunae, III 2, 1 candi- datoSy 3^ 10 leporarias, 5, 12 tholis, 11, 2 «;i^^ 6?«5, ubi ^/z^6? ea scribendiim est, 12, 4 quis uelit, 16,17 «/m/^^ iibi scribendum erat opercula inponunt, alvi optimae fiunt, 16, 23 urina potas, 16, 25 w^ «/m6\ eidem vitio sunt tribuendum est II 10, 6 qui autem sunt in saltibus.
Quod quaeque suo quicque loco sunt posita ea minus loci occupant] Quod quae suo quaeque loco lucundus, quod quae suo quicque loco Angelius. quod quaecumque suo quoque loco sunt posita Lachmannus in Lucret. p. 94. et sic cum reflexivo pronomine coniunctum pronomen quisque Varro in his libris posuit I 22, 6 omnia certo suo quoque loco — posita, I 69, 1 suo quoque tempore promenda; contra cum nomine II 4, 13 scrofa in sua quaeque liara suos alat oportet, III 16, 38 ut reconciliatae ad suum quaeque opus et domicilium redeant. quicque autem scri- ptum est I 5, 3 quo quicque tempore in eo fundo fieri conveniat.
3 Hoc licet coniectura uidere ex aliquod rebus ut nuces integras quas uno modio comprendere possis quod putamina suo loco quaeque habet natura composita cum easdem si fregeris uix sesquimodio concipere possis] Cum deleri voluit Schneiderus, si Ursinus, non intellecta structura verborum. nam ut nuces nominativo casu dictum est nota in adferendis exempUs brevitate, I 46 ut olea et populus alha et salix, III 5, 2 ut miliariae ac coturnioes; deinde integras in relativa sententia positum, ut nuces sunt, quas integras uno modio conprehendere possis sqq.
4 Quae arbores in ordinem satae sunt] In ordine edita ante Victorium exemplaria, in ordinem ex codice Victorius restituit: I 4, 2 cum in ordinem sunt consita arhusta, 23, 6 in ordinemque arhusculis positis, III 7, 4 columharia fiunt rutunda in ordinem crehra, 8, 2 palos in ordinem, 16, 16 cum in ordinem sini positae; item I 7, 2 si sata sunt in quincuncem, I 43 in sesquipedem ponitur.
6 Cretae ad cortyniam dicitur platanus esse — ad elephantinem I Theophr. hist. plant. I 9, 5 iv KQi^tr] dl Xeystai Ttldxavov nva elvai iv tfi roQtvvaCa TCQog nrjyfj tivi 7] ov (pvllo^olai. — iv 6\ Ev^aQSi Sqvq iativ svavvoTitog ix tijg JioXscjg t} ov (pvkko^oXsL — ksystai ds xal iv Kvtcqg)
RRRVM RVSTICARVM LTB. T 7 33
Ttlatavog slvai roiairrj. U\. I 3, 5 rbv avzov d\ xQoitov }iai cpvkkofioXa Tcal aeifpvXla' itSQl yaQ 'EXecpavTLvrjv ovds rag a^TteXovg ovds rag 6vKag (pa(5i ipvlko^oXatv. Theophrastum seciitus est Plinius XU 11 est Gortijnae in insula Creta iuxta fontem platanus una insignis utriusque linguae monimentis num- quam folia dimittens, id. XVI 81 in Thurino agro, ubi Syharis fuii, ex ipsa urhe prospiciebatur quercus una numquam folia dimittens nec ante mediam aestatem germinans, idque mirum est Graecis auctoribus proditum apud nos postea sileri. nam locorum tanta vis est, ut circa Memphim Aegypti et in Ele- phantine Thebaidis nulli arborum decidant, ne vitibus quidcm. apud Varronem cortyniam vel cortiniam in archetypo scriptum fuit. cortyniam B et princeps editio a PoUtiano non correcta, cortinam corr. cortiniam A, cortiniam codex Caesenas et Floren- tinus. sed num ipsam urbem Cortyniam Varro dixerit dubito; Gortyna scripsisse videtur. graecam declinationem in huius modi nominibus Wesenbergius apud Hahnium ad Cic. Tuscul. disp. I 46, 110 defendit, et hanc solam secutus est Varro I 12, 2. 13, 7 aera,
II pracf. 2 procoetona, ib. et III 2, 2 orniihona, III 7, 2; 11 peristeronay III 16, 7 Helicona, III 13, 3 Orphea, II 5, 4 bupaeda,
III 16, 9 lampada. item in plurali numero I 2, 21 histonas, III 3, 1 ornithonas, III 7, 8; 11 perisieronas, III 16, 12 melittonas,
II 1, 6 Hesperidas, II 11, 12 Cilicas, III 9, 18 meleagridas, 155,5.
III 2, 8 trapetas, II 1, 6 polyarnas. — deinde Elephantinen primum in Commeliniana editione editum est. in his quoque primae decHnationis nominibus plerumque graecam formam Varro retinuit, II 1, 5 in Samothrace, II 5, 4 Attice, II 5, 7 ^ Phoenice, III 16, 13 medice, saepius medica, III 16, 8; 23; 24 erithacen et III 16, 31 oblinunt erithace, I 59, 2 in pinacothece et oporo- thecen, ubi oporothece habent codices, sed ib. 3 in oporotheca, II praef. 2 oporothecen, II 1, 6 Thyesten, sed ib. Aeetam, III 5, 14 stylobaten, item III 5, 11, ubi stylobate habent codices, et mutata decUnatione genetivo casu II 5, 11 stylobatis et I 24, 1 orcitem. corruptum est mellinem III 16, 10, ubi melittaenam scripsi.
Multa sunt bifera ut uites apud mare zmyrnae malus biferae ut in agro consentino] Malus bifera ex principe editione receptum erat. vitis, non vites, legit Plinius XVI 115.
Varr. kee. rvst. II. 3
34 COMMENT. IN VARRONIS
lioc recepto deinde hiferae iii, quae ex superioribus repetita erant, delevi.
7 Discriminatim ut alia in lacubus] Et alia Merula, iit alia lucundus restituerat. deievi ut^ quod ex sequentibus addi- tum erat.
Alia in mari utscribit theophrastus palmas et squil- lam] Squillas ex principe editione receptum est, et sic scripsisse videtur Varro, qui phu^alem numerum posuit pro singulari, quo Theophrastus hist. plant. I 4 (7), 3 usus erat, ra ds ;(«t XKtv 0^0 Xoyov^Bvcov XEQ^aiav itscpvKota itors iv rrj d^aXdrrrj ^iovv^ (poivLxa 0mlXav dv^SQiKOv.
8 In Gallia transalpina] Quo tempore Scrofa in Gallia cum imperio fuerit, memoriae proditum non est. ante Caesaris consulatum eum pro praetore (II 4, 2) provinciam Narbonensem administrasse coniecit Ricardus Reitzenstein de script. rei rusticae libris deperdilis Rerolini a. 1884 p. 13.
9 Gradalim praeponens alium alio agro meliorem dicit esse] Proponens Ursinus coll. I 18, 4 modum neque unum neque modicum proposuit. immo gradatim praeponens non addito nomine, sicut multa verba Varro usurpavit, dictum est, ut sit ^gradus praeponendi faciens'.
10 Scio inquit scribere illum] Ita scrihere illum Ur- sinuS; quod probavit Schneiderus.
Ut ego a quoque antiqui prata parata appellarunt] Ut ego antiqui quoque codex Caesenas, ut ego a quo antiqui Merula, quod restitui. ut ego quoque, a quo antiqui ex Aldina editione vulgatum erat. Varr. de ling. lat. V 40 prata dicta ah eOy quod sine opere parata. Colum. II 16, 1 necessarius ei cultus est etiam prati, cui veteres Romani primas in agricolatione trihueruni. nomen quoque indiderunt ah eo^ quod protinus esset paratum nec magnum lahorem desideraret.
Caesar uopiscus aedilicius causam cum ageret apud censores] C. luhum Caesarem Strabonem, qui Vopiscus appel- latus est, aedilem curulem fuisse a. 664, occisum esse a. 667 scimus, Cic. Rrut. 89, 305 et 307. anno 665 censores fuerunt P. Licinius Crassus et L. lulius Caesar, Plin. XIII 24. XIV 95. hoc anno igitur Caesarem Vopiscum, tum cum aedihtate functus erat, causam apud censores egisse Varro indicat.
I
RERVM RVSTICARVM LIB. 17-8 35
VIII 1 Inqucm et liic et postea 9, 1 non ad ipsiim Var- ronem referendum esse, sed ad Scrofam, intelleget quicumque rationem instituti sermonis perspexerit.
Aliae cnim liumiles ac sine ridicis ut in hispania aliae sublimes ut quae appellantur iugatae ut pleraeque in italia cuius nomina duo pedamenta et iiiga] Quarum nomina ex principe editione receptum erat. ridicarum nomina Ursinus. cuius generis nomina scripsi. praeterea ut ante quac delevi, suhlimes, quae appellaniur iugatae, ut pleraeque in Italia, cuius generis nomina duo. nam iugatae dicuntur vineae sub- limes, propterea quod in his vites, ut sublimes fiant^ adiugantnr; sine iugo sunt humiles, quod genus describitur postea § 5. in iugatis autem vineis duo sunt nomina earum rerum, quibus ad- iugantur, pedamenta et iuga.
Quibus stat rectis uinea dicuntur pedamenta quae transuersa iungunlur iuga] Recta uinea edita ante Victorium exemplaria, queis transversa iunguntur Ursinus, quod non debe- bat probare Schneiderus^ qui haec ita scribenda coniecit, quihus stat recta vinea, dicuntur pedamenta; quis transversa iungitur, iuga. sed iuga, dum transversa adligantur ad pedamenta recta, iungi cum illis dicuntur, et similiter de harundinibus in illa re adhibitis praecepit Columella IV 17, 1 harundines pluribus operis iugantur, quoniam et pluribus locis nectuntur. praeterea de ablativo casu pronominis relativi, in quo saepius erratum esse video, hoc monendum est, breviore forma quis Varronem omnino usum non esse nisi cum praepositionibus: a quis, in quis et maxime e quis saepe dixit et in his libris et de lingua latina.
2 Derecta in archetypo scriptum fuit et I 13, 6 derigas, 18, 1 derigit, 40, 6 et III 5, 9 derectum, contra I 4, 1 dirigere^ II 9, 3 directis nullo discrimine.
Haec ubi domo nascuntur uinea non metuit sump- tum ubi multa et propinqua uillam non ualde] Multa ex propinqua villa recte lucundus. nam ut vinea sumptuosa non est, si ea quibus opus est ad iuga facienda domo, hoc est ex ipso fundo, nascuntur, ita non valde sumptuosa, si multa ex pro- piuqua villa, hoc est ex loco non longe remoto, parantur.
4 In hardulatione in ficis] In harundulatione ex m edidit lucundus et deinde rehqui editores, quod de ramis ficorum
3*
36 COMMENT. IN VARRONIS
liariindine deligatis Gesnerns interprctatus est, in arundinatione Schneiderus, in liarum iugaiione Pontedera p. 94. in articula- tione olim conieci: nam articulationem PliniusXXI 101 el XVII 163 ipsos articulos ramorum dicit. sed probabilis emendatio corruptae vocis inventa non est.
Palus e pertica meliore dura quo diuturnior] Melior e dura, quod diuturnior ex Aldina editione vulgatum erat. restitui lectionem archetypi, in qua qiio cum comparativo posilum est ad causam qua quid efficitur indicandam: pertica, e qua palus fit, melior est dura^ quod eo diuturnior est. I 40, 3 vernum tempus idoneum, quo minus habet umoris, II 1, 11 quo melius potest dicet, II 2, 18 ne lana inquinetur , quo minus vel infici recte possit vel lavarij II 3, 3 ovium se?nen tardius esse, quo eae sint placidiores. item cum vi consecutiva ad conectenda ea quae effi- ciuntur I 1, 11 quo hrevius de ea re conor trihus lihris ex- ponere^ 40, 4 plantae solum stahilius, quo latius aut radices facilius mittity h. e. quo fit ut eo latius mittat, 54, 1 quo prior legenday III 16, 33 quo propter odorem avidius adplicant se; neque minus saepe sine comparativo I 13, 7 quo hi lahorant, h. e. quo fit ut laborent, I 19, 2 quo sequendum ?iohis, I 47 quo et pecus ah prato ahlegandamj III 10, 5 quo temperandum iis, 16, 6 quo nemo has videt, ut illas, in carne,
Quem cum infimum terra uoluit puter euertitur et fit solum summum] Terra solvit Gesnerus hac addita inter- pretatione, ^puter enim evertitur seu convertitur et fit solum s. imum, quod ante fuerat, iam summum'. quem cum terra solvit, puter evertitur et ft solum infimum summum Schneiderus. fit solum summum si verum est, summum dicitur summa pars pali, quae, si infima pars soluta et putrefacta est, sola fit: I 13, 4 latera et summum. similiter neutra adiectivorum, quibus partes rerum significantur, pro substantivis posita sunt I 51, 1 e medio ad extremu?n, III 5, 15 ad extremum^ III 5, 14 infimo, I 48, 1 quod est intimum soldum, I 38, 3 in medio, 50, 2 a quo medio, II 7, 8 scillae medium, III 5, 12 e medio, ib. 14 in mediOj I 18, 5 dimidium vineti, dimidium oliveti, I 22 j 3 dimidio minus, III 9, 6 dimidio minoreSj III 16, 10; 34 reliquum.
Colligatas libris demittunt in tubulos fictiles cum fundo pertusos quos cuspides appellant] Cum fundo per-
KEUVM KVSTICARVM LIB. 18-9 37
iiiso Merula, iibi ciun delevit Ursinus, flciilcs fiindo pertusos Schoettgenus, quod probari non debebaf. nam fundo peiHusos sine praepositione pro in fundo dici non poterat. recte ex principe editione cum fundo pertuso receptum erat: III 14, 5 ollam cum foraminibus^ I 52, 1 axibus dentatis cum orbiculis; II 1, 16 in moniuosis potius locis cum fruticibus scribendum conieci. sed praeterea quas^ non quos, scribcndum erat, demittunt in tubulos fictiles cum fundo pertusOy quas cuspides appellant. nam cuspides dicuntur harundines, quae ex liarundineto petitae et in ima parte praeacutae Ubris colligatae in lubulos demittun- lur, non ipsi tubuli, sicut post Gesnerum lexicographi interpre- tati sunt.
5 Acratophoro Politianus adnotavit, non acratlioplioro.
6 Alterum genus uiniti] TJiniti in archetypo scriptum fuisse Politiano credendum est, quamquam uineti habent apographa Italorum, quod verum est. nam uineae in codicibus A m cor- rectoribus debetur. uineta omnes hbri habent I 11, 2, item uineti I 18, 9 et uinetis I 54, 1.
Sub eam ubi nascitur uua subiciuntur circiter bipe- dales e surculis furcillae ne uindemia facta denique discat pendere in palma aut funiculo] Facetias sermonis non intellexerunt editores, qui interpolatione lucundi probata scrips.erunt ne vindemia pereat et vindemia facta denique discat pendere in palmam. nam furcillas subici vitibus iubet Varro, ut uvae, quae facta vindemia suspenduntur, antea pendere adsuescant. palma quae sit, docet Varro I 31, 3 vitem quam vocant minorem flagellum, maiorem et iam unde uvae nascuntur palmam.
IX 2 In illa enim cum sit dissimili ui ac potestate partes permultae in quis lapis marmor rudus arena sabulo argilla rubrica puluis creta ignis carbunculus id est quae sole perferve ita fit ut radices satorum com- burat] Cum sint Merula, quod Gesnerus recepit. cum superiori- bus haec ita coniungenda esse Schneiderus coniecit, propter ad- mixtiones enim in illa cum sint. manu scriptorum Iibi'orum lectio cum sit, quam inde ab Aldina editione reliqui editores receperunt, ita defendi aliquo modo potest, ut paries permultae per se dican- tur in hunc modum, ^in communi terra, cum ea dissimili vi ac potestate sit, permultae partes sunt', deinde quae sequuntur ab
38 COMMENT. IN VARRONIS
iis in initio novae enuntiationis, in qua genera admixtionis de- scribuntur, posita sint. sed neque ad sententiam satis apta ea ratio est, quoniam non terrae, sed partibus terrae dissimilis vis ac potestas tribuitur, neque ad consuetudinem sermonis Varroniani accommodata est haec verborum conformatio. itaque cum sint scripsi et cum sequentibus verba ita coniunxi, in illa enim cum sint dissimili vi ac potestate partes — comhurat, ah iis sqq. deinde ignis in generibus terrae appellari non potuit, glarea scripserat lucundus, Columellam III 11, 7, ut videtur, secutus. pro hoc scripsi cinis: cineracia terra dicitur infra § 7, cinerea apud Plinium XXXV 192. temere autem Gesneriis ea quae sequuntur id est quae sole — comhurat tamquam spuria notavit. saepe enim Varronem huius modi defmitionibus usum esse facile anim- advertere poterit qui paulo dihgentius hos libros legerit. ex magno exemplorum numero (I 10, 2. 29, 2. 31, 1. 32, 1. 37, 5. 40, 1. 44, 3. 49, 2. II 1, 6; 20. 2, 6. 4, 17. 9, 11; 15. III 4, 1. 9, 2) duo propter ipsam collocationem verborum de interpolatione suspecta erant, III 2, 18 id est cenam, 16, 3 id est qui exercet mellaria. duobus locis usitatam in his formulam id est addidi, I 30 runcari, id est herham ex segetihus expurgari, III 9, 7 gallinarius, id est curator earum.
3 Ab iis quae proprio nomine dicitur terra cum est admixta ex iis generibus aliqua re cum dicitur aut cretosa sic ab aliis generum discriminibus mixta horum uarietatis ita genera haec ut praeterea suptiliora sint alia minimum in singula facies terrena] Ut cum dicitur cretosa Merula, tum dicitur aut cretosa aut glareosa, et sic ah aliis generum discriminihus mista, et uti horum varietates, ita genera haeCj ut praeterea suhtiliora sint alia, minimum in singula facies terna lucundus, ubi nam ad minimum Angelius, nam minimum Victorius dedit. ordine verborum sic, ut supra dixi, constituto cum, quod ante dicitur prave repetitum erat, delevi et lacunam, quam lucundus expleverat, post cretosa signi- ficavi, ah iis — , cum est admixta ex iis generihus aliqua re, dicitur aut cretosa sqq. deinde veterem lectionem, quae inter- polatione editorum corrupta erat, restitui, sed in singula facie terna scripsi, horum varietatis ita genera haec, ut praeterea suhtiliora sint alia, minimnm in singula facie terna. in lerra
RERVM RVSTICARVM LIB. 1 9 39
cLim sint miiltae ac dissimiles partes, ab his partibiis, cum aliqua re ex illis generibus mixta est, variis nominibus appellatur. varie- tatis autem horum discriminum genera ita comparata sunt, ut subtiliora etiam discrimina sint et in una quaque facie vel specie minimum terna genera inveniantur. facies enim est forma agri et species externa, quae variis terrae partibus et admixtionibus efficitur: II 4,4 honi seminis sues animadveriuniur a facie^ 7, 12 videre eorum faciemj 8, 3 facie deheni esse formosi, III 9, 17 aspectu ac facie inconiaminaiae.
5 Sic magna tria discrimina ierrae, quod refert, uirum sit macra, an pinguis, an mediocris, quod ad cuUuram pinguis foecundior ad mulia, macra conira. ita haec primum ab AngeUo in luntina editione edita sunt, h. e. magna sunt tria discrimina terrae, quod refert, cuius generis terra sit, propterea quod pinguis ad multarum rerum culturam fecundior est, quam macra. nam olim in duas enuntiationes male divisa erant verba, sic magna — mediocris et quod ad cuUuram — conira, ubi quo ad culiuram ex Aldina editione Victorius dederat. neque magis probari potest quod C. F. W. Muellerus in ephemeridibus scholasticis Berolinen- sibiis a. 1865 p. 800 proposuit, quod ad culiuram esse "^quod ad culturam pertinet'. geminatae praepositionis exempla adscripsi II praef. 5.
Itaque nus ut in pupinia neque arbores prolixae neque uites feraces] nus cum vetere emendatione in iis in archetypo scriptum fuit. in iis plurima apographa et edita inde a Victorio exemplaria, in ea Ursinus, in exili Schneiderus. in tenui scripsi, quo vocabulo Varro usus est I 23, 2 neque in pingui ierra omnia seruntur recie neque in macra nihil: reciius enim in ienuiore terra ea quae non multo indigent suco. Pupi- niam tribum sterilitate agrorum notabilem fuisse indicant Colu- mella I 4, 3 Pupiniae pestilentis simul et exilis agri culiorem fuisse eum loquuniur liisioriae et Cicero de leg. agr. II 35, 96 agros vero Vaiicanum ei Pupiniam cum suis opimis atque ubcri- bus campis conferendos scilicei non puiabunt.
6 In mediocri autem terra ut in tiburti quod propius accedit ut non sit macra quam ut sit ieiuna eo ad omnes res commodior quam si inclinauit ad illud quod deterius] Quo propius ex coniectura Ursini scripsi: nam de omni genere
40 COMMENT. IN VARRONIS
terrae mediocris haec dicta sunt, non de iino Tiburti agro: deinde in- clinahit, ubi inclinarit vel inclinaret Gesnerus coniecerat. Theophr. de caus. plant. II 4, 9 oi ^yjv aXl! avxciv ye rovrav rj Ttgog d-dreQOv ^SQog aTtoxXCvovGa rijg ivavticoGscog XQEirrcjv.
7 Signa sumi posse aut ex ipsa aut quae nascun- tur ex iis] Aiit ex ipsa aut ex iis quae nascuntur ex ea lucundus. restitui lectionem archetypi. nam demonstrativum pro- nomen ex iis post relativum quae nascuntur positum est, sicut in iis quae sequuntur si sunt prolixa aique quae ex iis nasci debent earum rerum feracia, ubi adque ea quae fuit in arche- typo, ea delendum esse adnotavit Schneiderus. item I 17, 6 qui praestabunt alioSj communicandum quoque cum his, ib. 7 quibus quid gravius sit imperatum — eorum restituat voluntatem, 31, 2 coles qui nati suntj de iis qui plurimum valent.
X 2 Is modus acnua latine appellatur] Colum. V 1, 5 hunc actum provinciae Baeticae rustici agnuam vocant: nam agnuam, non ac?iuam, habet codex Sangerman^nsis, agnam ex- cerpta Isidori gromat. vet. v. I p. 368, 5. agnua ib. p. 246, 1. 339, 17; agna ib. p. 245, 7; agnuar inscriptio Hispaniae Tarra- conensis n. 3361. acnua coniectura Lachmanni editum est apud Frontinum de Umitibus p. 30, 12 ex actibus conicio acnuam primum appellatum, quod Rudorffius in gromaticis institutionibus p. 280 defendit.
Decem pedes et longitudine et latitudine quadra- tum] In longitudinem et latitudinem ex Victorii editione receptum erat, consueto in hoc genere dicendi usu, I 8, 2 m longitudinem et latitudinem iuguta, III 5, 10 patet in latitudinem pedes. XLVIII, in longitudinem pedes LXXII, 5, 15 tabula cavata sit ut tym- panum in latitudinem duo pedes et semipedemj in altitudinem palmum, et ablativo casu cum comparativo III 9,6 utraeque in longiiudinem circiter decem pedum, latitudine dimidio minores, altiiudine paxdo liumiliores; diverso modo II 4, 20 liordeum fusum in longiiudine.
Ab hoc principio mensores non numquam dicunt in subsiciuum esse unciam agri aut sextantem si quid aliud cum ad iugerum peruenerunt] In subsicivo coniecit Schneiderus parum attentus ad usum formulae, quae defenditur iis quae Handius Tursell. v. III p. 322 sqq. composuit. aut sex-
EERVM RVSTICARVM LIB. I 9-10 41
tantem aut quid aliucl lucundiis, quod vulgo recepLum erat, aut sextantem seu quid aliud Hultscliius metrolog. script. v. II p. 52. sic quid aliud scripsi fVequenti apud Varronem usu particulae sic, quae saepe et in his iibris et in libris de lingua latina posita est in enumeratione rerum, cum vel certa res tamquam simiiis additur iis quae dicta erant vel alia eiusdem generis significantur. temere autem Ursinus cum ad iugerum non pervenerunt scri- bendum coniecit.
Quod habet iugerum scripula CCLXXXVIII quantum as antiquos noster ante belium punicum pendebat bina iugera quod a romulo primum diuisa dicebantur uiritim quae heredem sequerentur heredium appellarunt] Quot habet iugerum scrupula ducenta octoginta octo. Quantum autem ad antiquos nostros ante belium punicum pendehant bina iugera: quod a Romulo primum divisa dicebantur viritim: quae quod haeredem sequerentur: haeredium appellarunt Merula, id habet scrupula ducenta octoginta octo. Quantum attinet ad antiquos sqq. lucundus, id habet scrupula CCLXXXVIII quantum as. Antiquus noster ante bellum punicum pendebat bina iugera sqq. Victorius, qui de libris suis haec adnotavit, ^Locus, ut arbitror, egregie restitutus, in antiquioribusque libris fideliter conservatus. unum tantum erat quod improvidos lectores turbare potuit, et ut suspicor, ansam tot erroribus praebuit: Antiquos enim scriptum erat antiqua consuetudine, quae multum in his Ubris retenta est: nam ovom, avos, equos passim pro ovum avus equus scriptum est'. pravam verborum distinctionem Ursinus et Mercerus not. in Non. p. 666 correxerunt et quae heredem sequerentur resti- tuerunt, ubi quae quod heredem in editionibus fuit. apud Nonium p. 61, 11 in manu scriptis libris leguntur haec, heredioli pro- prietatem i?idicat Varro de re rustica lib. /, bina iugera quod a Romulo primum divisa viritim quae heredem sequentur. unde dicebantur apud Varronem quoque deleri voluit Mercerus. bina iugera, quot a Romulo Hultschius secutus interpretationem Lach- manni mus. Rhen. v. II (a. 1843) p. 359, script. min. p. 182. sed bina iugera heredium appellata sunt propterea, quod is modus agri a Romulo civibus datus esse dicebatur, ut heredem sequeretur.
Haec postea centum centuria centuria est quadrata] Haec postea a centum centuria. centuria est quadrata Merula,
42 COMMENT. IN VARRONIS
haec postea a iugeris centum centuria dicta, quae duplicata est quadrata luciindiis, haec postea a centum centuria dicta. centuria est quadrata Viclorius. lieredia centum centuria dicta coniecit Mercerus 1. c, liaec posita centum centuria Hultschius annal. philolog. a. 1880 p. 263 et in Metrologia p. 85. accuratiorem centuriae definitionem dedit Varro de ling. lat. V 35, centuria primum a centum iugerihus dicta est, post duplicata retinuit nomen, et hoc auctore Columella V 1, 7 centuriam nunc dicimus, ut idem Varro ait, ducentorum iugerum ntodum; olim autem a centum iugeribus vocdbatur centuria, sed mox duplicata nomen retinuit. hos secutus est lucundus, cum eandem definilionem hoc loco exprimeret. sed ne reliqui quidem, quorum lectiones supra posui, brevitatem sermonis Varroniani perspexerunt. nani Tiaec centum sunt centum heredia, quae postea, id est post Romulum, a quo heredium instilutum erat, appellata sunt cen- turia. deinde Tiaec porro habent libri recentiores, sed liae porro antiquiores cum principe editione a PoUtiano non mutata. distinc- tionem verborum, quae olim parum accurata ferebatur, ita, ut et ratio sermonis Varroniani et res ipsa postulabat, correxi, centuria est quadrata, in omnes quattuor partes ut haheat latera pedum MMCD. hae porro quaituor, centuriae coniunctae ut sint in utramque partem hinae, appellantur sqq.
XI 1 Quam modus postulauit] Modus fundi postulavit scripsi: nam fundi significatio omitti non poterat. fundus postu- lavit oHm conieceram.
2 Villam aedificandam potissimum ut intra septa uillae habeat aquam — 12, 1 dandam operam] Villam aedi- ficandum ex coniectura Pontederae et deinde dandum operam ex luntina editione dedit Gesnerus, quod nuper defendit Heid- richius, qui in Varronianis I p. 1 sqq. de usu gerundii apud Varronem accurate disputavit. villa aedificanda et danda opera scripsi: nam ita scripsit Varro I 17, 5 dandaque opera et I 21 danda opera, non dandum operam. sententiam verborum per- vertit Schneiderus, cum villae Ursino auctore deleri vellet, quasi habeat de villa dictum esset, non de domino fundi, de quo dicendi genere dictum est I 2, 21. is qui villam aedificat ita aedificare debet, ut potissimum intra saepta villae aquam habeat, vel si id fieri non potest, ut quam proxime habeat.
RERVM RVSVICARVM LIB. I 10-12 43
XII 1 Ita iit contra iientos qiii saluberrimi in agro flabunt quae posita est ad exortos aequinoctiales ap- tissinia quod aestate habet umbrain] Quae posita est omnia apographa, quae posita sit in principe editione Polilianus non correxit. item hahet libri manu scripti^ hal)eat edita ante Victo- rium exemplaria, quod Politianus non correxit. ita ut contra ventos, qui saluherrimi in agro flahunt^ posita sil. ad exorlus aequinoctiales sqq. lucundus. veterem lectionem Victorius re- stituit. item ut contra ventos scripsi. nam duae res de villa praecipiuntur, primum ut sub radicibus montis^ deinde ut contra ventos ponatur. neque ita ut sine verbo dici poterat.
Sin cogare secundum flumen aedificare curandum ne aduersum eum ponas] Si cogare Ursinus, quod probavit Schneiderus. adversum eum ad flumen referri voluerunt inter- pretes^ qui omne genus neglegentiae huic scriptori concedunt, sic quasi fluvium vel amnem antea scripsisset, non flumen. pruden- tius Pontedera p. 99 adversum eam scribendum coniecit^ ut esset *ne adversum flumen villam ponas'. neque tamen adversum prae- positionis vel adverbii loco Varronem dixisse puto. adversus tem- pestatem scriptum est infra et versus saepe cum adverbio vel addita praepositione, I 2, 3 ad meridiem versus, I 31, 5 susum versus, II 7, 5 deorsum versus et intro versus, III 5, 10 in agrum versus, ib. \2 ad porticus versus, III 9, 6 ad exorientem versus. nam participium est quoquo versum I 10, 1, versum dicunt cen- tum pedes quoquo versum quadratum. quare ne adversam eam ponas scripsi. de situ villae eadem praescripserunt Columella I 5, 4 cavendum tamen erit ut a tergo potius quam prae se flumen haheat et ut aedificii frons aversa sit ah infestis eius regionis ventis et amicissimis adversa et Plinius XVIII 33 con- venit neque iuxta paludes ponendam esse neque adverso amne. eodem autem dicendi genere Varro usus est I 55, 2 ne adversam caedat et II 9, 2 tauros solere adversos adsistere.
2 Auertendum etiam siqua erunt loco palustria et propter easdem causas et quod arescunt crescunt ani- malia quaedam minuta] Advertendum edita inde a principe editione exemplaria. avertendum de villa a palustribus locis aver- tenda dictum Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. p. 18 defendit. mihi nec dicendi ratio hoc ferre videtur, ut villa, quae aversa a
44 COMMENT. IN VARRONIS
pahidibus aedificatur^ averti ab illis dicalur, neque ordo prae- ceptorum, quoniam de loco villae eligendo haec praecipiuntur; de instruenda villa in locis palustribus, si ita fieri necesse est, dicitur postea. itaque animadvertendwn scripsi, h. e. animadver- tendum est ne in locis palustribus villam aedifices. nam adver- tere hoc modo dictum in his libris non inveni, animadvertere saepe. — quod arescunt crescuntque animalia Merula, quod arescunt et quod in iis crescunt animalia lucundus, quod arescunt, crescunt animalia Victorius, quod in iis alescunt ani- malia Ursinus coll. Colum. I 5, 6 ne paludem quidem vicinam esse oportet aedificiis nec iunctam militarem viam, quod illa caloribus noxium virus eructat et infestis aculeis armata gignit animalia, quae in ?ios densissimis examinibus involant. Ursini coniecturam omissis v. in iis, quae in codicibus scripta non sunt, Sauppius ind. lect. Gotting. aestiv. a. 1886 p. 15 commendavit adscriptis exemplis verbi alescere Varr. I 2, 6. 44, 4. 45, 3. II 4, 19. Lucret. H 1130. mihi cur arescunt delerem, crescunty quod ad explicandum verbum alescunt additum esse Ursinus putabat, reti- nerem, causa fuit haec, quod alescere de iis maxime, quae cum cura nutriuntur vel fructus causa nascuntur, dictum est, quam- quam ali sine hac notione scriptum est II 5, 14.
3 Ne in eam partem spectet uilla e quibus uentus grauior ex iis partibus adflare soleat] ISe in eas partes spectet villa, ex quibus ventus gravior afflare soleat impressa inde ab Aldina editione exemplaria, recte, iit videtur.
Si quod est quod aduersarium inferatur] Si quid est scripsi. nam quod dictum non est nisi cum nomine, indefinite III 2, 4 num quod emblema, interrogative I 2, 6 quod far sqq., 69, 2 quod funus, et in obliqua interrogatione I 5, 1 quod esset initium, 8, 1 quod genus, 39, 1 quod tempus; quid cum nomine semel III 7, 3 aliudve quid animal in masculino genere quis indefinite cum nomine dictum non est, sed semel qui, 11 4, 14 ne qui porcellus, et in obliqua interrogatione per se positum I 13, 2 scire qui introeat, 69, 2 qui esset animadvertere. in feminino genere quae, non qua I 37, 5. II 5, 17. III 5, 3. 7, 3; 5. 9, 14. 11, 3: nam corrupta haud dubie sunt haec, III 7, 5 si qua perierit et III 16, 34 siqua pars, item in neutro genere pluraliter I 20, 4 siquae sunt et I 37, 3 siquae — ficri conveniret:
RERVM RVSTICARVM LIB. T 12 — 13 45
I 41, 3 siqna etiam — aridiora libri, siquae scripsi. adverbialiter autem dicta sunt baec, I 12, 2 siqua erunt loca palustria, I 36 siqua est aqua, II 1 1, 7 siqua in tonsura plagam accepit, III 5, 3 nequa intrare mus aliave quae hestia possit, 7, 3 ne mus aut lacerta qua adrepere ad columharia possit, 10, 4 neve qua eo accedere possint mustelae. simiUter aliquod tantummodo cum nomine, I 41, 2 et III 10, 6 vas aliquod, II 1, 3 aliquod fuit principium: nam I 16, 2 aliquot sit exportandum vitiose in archetypo scriptum fuit, aliquid Merula restituit.
Praeterea quod a sole toto die illustratur salubrior est quod et bestiolae siquae prope nascuntur et in- feruntur aut efflantur aut aritudine cito pereunt] Ab sole in principe editione Politianus non correxit, sed a sole omnia apographa. quod posteriore loco delevi, saluhrior est et hestiolae sqq. nam locus qui sole ilkistratur non poterat dici sakibrior esse propterea, quod bestiolae ex propinquo loco in- latae aut efflantur aut aritudine pereunt, quasi haec sola esset causa salubritatis, sed ad reliquam loci salubritatem, quae sole efficitur, illud accedit, quod bestiolae pereunt.
4 Quod improuisos facilius opprimere possunt ab hac utraque superiora loca tutiora] hnprouisi Schneiderus coniecit; improviso potius scribendum esse deleta s Httera, quae saepe in fnie vocabulorum adhaesit, dixi supra 7, 2. neque enira hunc adiectivi usum Varroni tribuendum esse puto, ut inprovisos dixerit homines, qui ad repentinos praedonum impetus parum parati sunt. deinde ah liac utraque re scripsi. nam ah hac utraque non addito nomine dici non potuit. ah hoc utroque inde ab Aldina editione vulgatum erat.
XIII 1 Fructus ut est uinum et oleum loco plano in cellis item ut uasa uinaria et olearia potius faciendum aridus ut est faba et faenum in tabulatis] Item ut vasa vinaria et olearia potius faciunda in locis aridis. fructus, ut est faha, lentes, ordeum, et far, et foenum in tahulatis Merula, ita ut vasa vinaria et olearia potius sint in locis aridis, quam Jiumidis, fructus, ut est faha, lentes, ordeum, et far et foenum in tahulatis lucundus. fructihus humidis, ut est vinum et oleum, in loco plano cellas potius faciendum^ aridis, ut est faha, lenteSj ordeum, far et foenum, in tahulatis Ursinus, quae ita transfor-
46 COMMENT. IN VARRONIS
mavit Schneiderus, fructihus Jiumidis, ut est vinum et oleum, loco plano potius cellas faciundum, item ubi vasa vinaria et olearia stent; aridis, ut est faha lens hordeum far et triticum^ i?i tabulatis. haec omnia a genuina archetypi lectione, quam Victorius restituerat, longe recedunt. duo autem sunt genera fructuum, quibus condendis in vilia locus parandus est, alterum, quale est vinum et oleum, loco plano in cellis ponitur, itemque ad haec paranda sunt vasa vinaria et olearia, alterum, quod est aridum, ut faba et faenum, in tabulatis. sed in his ut ante vasa scriptum locum non habet, sed errore librarii repetitum est. potius, in quo non sine causa interpretes offenderunt, hanc vide- tur vim habere, ut fructum non in plano ponendum, sed vasa potius, quae in cellis ponantur, facienda esse praecipiatur. — faciendum hoc loco manu scripti Hbri, et deinde faciundum. in his gerundii formis archetypi scripturam expressi.
Familia ubi uersetur prouidendum si fessi opere aut frigore aut calore ubi commodissime possint se quiete reciperare] Si fessi opere vel frigore aut calore^ et ubi commodissime possint sese quieti recipere Merula. et ubi commodissime recepit Schneiderus, ut alter locus a priore diversus significaretur. aut a frigore olim conieci. neque tamen offendere debebat neglegentius conformata sententia: locus in villa paran- dus est, in quo servi, si labore aut frigore aut calore fessi sunt, versentur, ut in eo loco commode se possint quiescendo reciperare.
2 Vilici proximum ianuam cellam esse oportet] Proxime ex principe editione adhuc receptum erat. de eadem re praecepit Columella I 6, 6 Vilico iuxta ianuam fiat habitatio, ut intrantium exeuntiumque conspectum habeat.
Culina uidenda ut sit admota] Oulina videndum ut sit ad modum apta Ursinus, quod Schneiderus probavit. culina videnda defenditur eo usu, de quo dictum est I 2, 8. admota ad cellam vilici ut sit culina curandum est, quod in hac saepe ver- santur familiares, ut ait Columella I 6, 3 at in rustica parte magna et alta culina ponetur^ ut et contignatio careat incendii periculo et in ea commode familiares omni tempore anni mo- rari queant.
Faciundum etiam plaustris ac cetero instrumento
RERVM RVSTTCARVM LTB. I 13 47
omni in cohorte iit satis magna sint tecta quibus cae- lum pluuium inimicum haec enim si intra clausum in consepto et sub dio furem modo non metuunt aduersus tempestatem nocentem non resistunt] Quibus caelum phi- vium inimicum post instrumento omni transposuit lucundus, quem reliqui editores secuti sunt. phira etiam Schneiderus temere novavit, qui haec ita scribenda coniecit, instrumento omni in coliorte, ut satis magna sint tecta: et quihus coelum pluvium inimicum, sint intra clausum in consepto; haec enim suh dio furem non modo metuunt, sed adversus tempestatem nocentem non resistunt. ad tuenda plaustra et rehqua instrumenta ruslica, quibus caelum pluvium nocet, tecta paranda sunt in cohorte. ea enim si sub dio in consaepto clausa habentur, a furtis quidem tuta sunt, sed tempestate corrumpuntur. in collocandis autem relativis sententiis, in quibus saepius editores offenderunt, quid sibi sumpserit Varro, his intellegitur exempUs, I 29, 2 non nulli postea, qui segetes non tam latas hahent, — occare solent, 64 qui est umorj 69, 1 quod ad cihatum expeditum esse veliSj II praef. 4 qui condiderunt urhem, 11, 4 quod Graeci appellant, III 10, 1 in quibus ubi anseres aluntur, 16, 12 quos alii meli- trophia appellant.
3 Cohortes in fundo magno duae aptiores una ut interdius compluuium habeat lacum ubi aqua saliat qui intra stylobatas cum uelit sit semipiscina] Pro interdius ex Aldina editione interius^ pro uelit ex principe venit vulgo receptum erat. una interior in compluvio haheat lacum, ubi aqua saliat, quae intra stylohatas cum venit, sit semipiscina Ursinus. Columella Varronis praecepta secutus de duobus lacubus vel piscinis, quas dicit, scribit haec, I 6, 21 circa villam dein- ceps haec esse oportebit, — piscinas minimum duas, alteram quae anserihus pecoribusque serviatj alteram in qua lupinum vimina et virgas atque alia quae sunt usibus nostiHs apta ma- ceremus; similiter Palladius I 31. Varro duas cohortes cum la- cubus, quos in iis esse voluit, accuratius descripsit. in altera enim cohorte, quae prope villam est, conpluvium lacum cum aqua sahente esse vult, qui intra stylobatas vel fundamenta columnarum, quae in porticu sunt, speciem praebet semipiscinae. in altera cohorte item lacum esse iubet, in quo eae res quae in aquam
48 COMMENT. IN VARRONIS
demittendae siint niacerantur. conplnvium autem lacum dicit^ in quem interdiu canalibus aqua ad cotidianum boum et pecoris nsum ducitur^ semipiscinam, qiiae dimidiae piscinae formam habet. cum velit si verum est, ad dominum villae refertur^ qui haec ita instituit, ut pars lacus intra stylobatas sit. sed aptius esse videtur quod Merula dederat, cu?n venit, h. e. cum lacus intra stylobatas venit. interdius legitur II lO^ 5 et III 12, 3; interdiu I 21.
4 Cohors exterior crebro operta stramentis ac palea occulcata pedibus pecudum fit ministra fundo ex ea quod evehatur] Fit ministra fundo, ut sit ex ea quod eve- liatur lucundus. sententiam aperuit Schneiderus adscriptis iis quae in geoponicis II 22, 2 scripta sunt, jroAAot de v.a\ xy\v Tcakd^riv ^srcc xo d-6Qi6aL ixxilccvxsg v7t86xQco6av xotg d^QS^- ^a6LV, iva 6v^7taxri&8i6a xal rc5 ovqg) Cv66a7t8i6a KoitQog ysvrjxai. verba brevitate dicendi in relativis sententiis haud in- sohta obscuriora facta sunt: cohors cum crebro stramentis ac palea operta et pedibus pecudum occulcata est, ministra fit fundo, dnm praebet vel ministrat ahquid quod evehi possit. simihter dicta sunt haec, I 16, 2 habent — invectos opportunos, quae in fundo opus sunt, III 9, 6 neque per eas quicquam ire intf^o possit, quae nocere solent gallinis, 16, 8 ohturant omnia — quam erithacen appellant Graeci.
Secundum uillam duo habere oportet stercilina autumnum bifariam diuisum alteram enim partem fieri oportet uillam nouam alteram ueterem tolli in agrnm quod enim quam recens quod confacuit melius] Jutufn- num AB et codex Caesenas, autunum Florentinus m et editio princeps a Politiano non correcta. in archetypo autumnum vide- tur scriptum fuisse, postea correctum aut unutn. alteram cnim in partem ferri oportet e villa novum fimum, altera veterem tolli in agrum. quod enim quam recens, quod cum faciunt melius Merula, alteram enim in partem ferri oportet e villa novum /imumy ex altera veterem tolli in agrum. quod enim infertur recens, minus honum, id cum flacuit, melius lucundus, alteram enim partem ferri oportet e villa novam, alteram vete- rem tolli Victorius in rehquis Akhnam editionem secutus. quod enim quam recens quod confracuit melius, Md est utpote cum melius sit' Scaliger, quod est quam recens quod confracuit me-
RERVM RVSTICARVM LIB. I 13 49
Uus Ursiniis, quod recens, nequcm, quocl conflacuil, melius I. F. Gronovius apud Schneiderum. restitui veterem leclionem, quae ab editoribus corrupta erat. sed primum villam, quod post oporiet ex superioribus repetitum erat, delevi: Colum. I 6, 21 stercilina Cjiuoque duo sint, unum c^uod nova purgamenia recipiat et in annum conservet, alterum ex quo vetera vehantur. deinde C07i- fracuii scribendum esse vidit Scaliger: idem de maceratione olearum legitur I 55, 5 ut ibi mediocriter fracescatj ib. 6 cal- dore fracescit. quod enim, ubi ad coniunctionem quod adfir- mandi causa enim adpositum est, exemplis Apuleii, quae Ouden- dorpius in Apul. metam. IX p. 615 composuit, confirmari solet. Varronis praeterea uniim exemplum est^ I 55, 1 durities enim eorum quod non solum stringit hacam, sed similia haec, II 4, 8 ut volutentur in luio, quae enim illorum requies et I 69, 1 alia cnim — ui celeriier promas. Plauti usum exposuit Langenus Beitr. z. Kritik ii. Erklarung d. Plautus p. 262. oHm, ut in- solentiorem verborum ordinem corrigerem, conieceram ciuod enim confracuit c^uam recens melius. nam hoc ordine in comparativis Varro uti solet.
Periti qui possint] Possunt lucundus recte. nam con- iunctivus possint, quem Victorius ex libris manu scriptis receperat, in hac sententia locum non habet. ordinem verborum correcta distinctione, quae adhuc erat, significavi, periti, qui possunt, ui 60 aqua influat eo nomine faciuni (sic enim maxime retineiur sucus), in eoque ciuidam sqq. periti rustici, qui id facere pos- sunt, curant ut aqua in sterciUnum influat, ut sucus retineatur. eo nomine de causa, cur quid agatur, dictum est, I 2, 20 hoc nomine eiiam Aihenis in arcem non inigi, II 1, 14 hoc nomine enim asini Arcadici in Graecia nohilitaii, I 1, 6 cj^uo nomine rustica Vinalia institutaj II 11, 8 quo nomine quidam his se- cant praia.
5 Quo et in tritura proruere facile possis et si nubilare coepit inde ut rursus celeriter reicere] In iri- turam, quod ex principe editione vulgo receptum erat, restitui. nam ad terendum in aream frumentum proruitur: I 52, 1 seoi^- sum in aream secerni oportet spicas. — coeperii lucundus.
6 Ad fructum rationem] Frucium^ quod in principe editione PoUtianus non correxit, habet Florentinus codex, fruc-
Vark. rer. kvst. II. 4
50 COMMENT. IN VARRONIS
tuum reliqua apographa. II l^ 28 extraordinariae [ructum spe- cies libri omnes, contra I 4, 1 initium fructuum ilem omnes. III 12^ 2 passum a Politiano ex archetypo adnotatum est.
Illorum uillae rusticae erant maioris pretii quam urbanae quae nunc sunt pleraque contra] Plereque codex Caesenas, pleraeque Merula et deinde reUqui editores. restitui lectionem archetypi, in qua quae pleraque neutro genere de ap- paratu utriusque generis villarum dictum est.
Praesepiis laxas] Praesepes Merula. praesepias ex m, ut videtur^ in Aldinam editionem receptum et deinde in reliquas propagatum erat. praesepim latam Nonius p. 218, 9. praesepis laxas scripsi, neutro genere pluraliter praesepia\Q%\\x\x: 112,19 et ablativo casu praesepihus II 7, 7; 10, in praesepiis II 5, 16. laxae praesepes sunt quae late patent, ut I 12, 1 pastiones laxae.
Bolea ex manu scriptis libris recepi et doleis I 61. III 15, 2, cocMeae III 3, 3, cocJileis III 14, 1, cochlearum III 14, 4, coclilea- riis III 14, 1, cochlias III 3, 4, cocliam III 5, 3, cocliaria III 12, 2, (asiolis III 7, 8, Rosia III 2, 9 et 10, Rosea I 7, 10. II 1, 16. 7, ,6. III 17, 6, careotas II 1, 27: nam ciconeae, quod ibi Politianus in principe editione non correxit, in manu scriptis libris non legitur, sed ciconiae. vitiose, ut videtur, capria III 3, 3 et alia I 4, 3 pro caprea et alea et in corrupta librorum scriptura III 5, 4 cauiis.
7 Ac cum metalli ac luculli uillis pessimo publico aedificatis certant] Ac cum metelli Am, ac metelli codex Caesenas, ac cum metali corr. meteli Florentinus. Metellus dicitur non Q. Metellus Numidicus, de quo Schneiderus cogitabat, sed Q. Caecilius Metellus Pius Scipio, qui post pugnam Thapsensem sibi mortem conscivit. hunc enim luxuria celebrem fuisse scimus. Tiburtinam eius villam commemoravit Cicero ad fam. XII 2, 1. Philipp. V 7, 19. Metellus Scipio dicitur III 2, 16. 10, 1.
Quo hi laborent ut spectent sua aestiua triclinaria ad frigus orientis hiberna ad solem occidentem potius quam ut antiqui in quam partem cella uinaria aut olearia fenestras haberet] Quo circa hi laborant et deinde ad solem occidentem potius quam orientem. antiqui non cura- hant in quam partem sqq. Merula. quo elahorant lucundus, quo hi lahorant Victorius. quod ^vel quoniam) hi lahorant potius ui
RERVM RVSTICARVM LIB. I 13 — 14 51
specteni — acl solcm occidentcm^ quam ut qntiquij qui curahant, in quam partcm sqq. SchneidcMHis coniecit. quo hi lahorant quem ad modum intellegendum sit exposui I 8, 4. deinde ut antiqui omisso verbo dictum est, ut antiqui laborabant. praesentis lem- poris cum imperfecto neglegentius coniuncti exempla sunt haec, 1 3 quac diiungcnda csscnt a cultura cuius modi sint quoniam discretum, II 8, 1 venit a Mcnate libertus qui dicat liba ab- soluta esse, — si vellcnt, venirent illuc, II 9, 6 neque corum quis- quam fcccrat, quod in agri cuUura Sascrna pracccpity qui vcllet sc a canc scctari, ut ranam obiciat coctam; similiter II 1, 3 cum accepissem condicionem ct mcac partes cssent primae, non quo non ego pecuarias in ItaJia Tiabcam. correxi haec, II 7, 11 ut restibiles segetes essent exuctiorcs, sic quotannis quac prae- gnates fiant, ubi esse scripsi, item I 17, 3 requisitione ad priorem dominum quid factitarcnt et III 16, 15 non quo non in villae porticu quoque quidam — alvarium collocarenty ubi factitarint et collocarint scripsi.
Cum fructus in eo uinarius quaerat ad dolia aera frigidiorem item olearia calidioremj Cum fructus in ea vinarius quaerat, ut dolia aera frigidiorem, itcm ut olcaria cal- diorem habeat lucundus. archetypi scripturam Victorius restituit. ita olearia in altera editione Victorii a. 1543 expressum est. cum frucius quaerat ut ad vinaria dolia aera frigidiorem ita ad olearia calidiorem Nettleship in annalibus philologicis Cantabri- giensibus a. 1877 p. 173. in ea, h. e. in cella, recte lucundus; in reliquis inaequalitas orationis Varroni relinquenda fuit, fructus vinarius in cella ad dolia, quae ibi constituta sunt, frigidiorem aera quaerit, item olearia dolia calidiorem quaerunt. item negle- gentiae scriptoris tribuo quae de villa in colle potissimum po- nenda hoc loco scripta sunt, quae Schneiderus tamquam spuria notavit vel ex initio duodecimi capitis huc translata putavit.
XIV 1 Quod habet radices ac uiuae sepis praeter-
euntis lasciui non metuet facem] Quod habet radices
vivae saepis ac viatoris praetereuntis lascivi sqq. Merula. radi-
ces ac vivas sepes Pontedera apud Gesnerum. vivae sepis post
naturale scpimentum transposuit Schneiderus auctore Ursino.
rectius Gesnerus verba ab hoc loco ahena, quae olim in margine
adscripta fuisse videnlur;, uncis incluserat.
4*
52 COMMENT. IN VARRONIS
2 Secunda seps est ex agresti eligno] Saepes in prin- cipe editione Politianus non correxit, seps ADm, species et in margine al. seps codex Caesenas, sepes Florentinus, qnod ipsum in archetypo fuisse videtur. ex agresti ligno Merula. pro hoc agrestis e ligno scripsi, quoniam omne hoc saepimenti genus agresle dictum erat supra.
Fit aut palis statutis crebris e uirgultis implicatis aut latis perforatis] Et uirgultis m et codex Florentinus, ac uirguUis edita ante Victorium exemplaria, e virgultis ex codice Victorius^ ubi praepositionem delendam esse olim significavi. sed aptius est et virguUis, nam tria sunt genera agrestis saepimenti, unum qnod fit e palis et virgultis, alterum ipsum quoque e paUs, sed in latere perforatis et longuriis inmissis, tertium ex arboribus truncis in terra fixis.
3 Aggeres faciunt sine fossa eos quidam uocant muros] Aggeres qui faciunt lucundus. aggeres quidam faciunt sine fossa, eosque vocant ?nuros coniecit Gesnerus.
4 Ex terra et lapillis compositis in formis] Informe Merula. in formis defendit Schneiderus adscriptis iis quae de hoc genere maceriae tradunt Plinius XXXV 169 quid? non et in Africa Hispaniaque e terra parietes quos appellant formaceos, quoniam in forma circumdatis duahus utrimque tahulis infer- ciuntur verius quam instruuntur, aevis durant? et Palladius I 34, 4 alii luto inter formas clauso parietes figuratos ex late- 7ihus imitantur.
XV Fines praedii sationis notis arborum tutiores fiunt] Sationihus notis arhorum lucundus. satius notis arhorum tutiores fiant Arnaldus var. coniect. p. 19 satione arhorum tutio- res fiunt Schneiderus, quod recepi, quia aptiorem emendationem corruptae lectionis inventam esse non video.
Ne familiae rixentur cum uicinis ac limites ex liti- bus iudicem quaerant] Non. p. 477, 21 Rixat pro rixatur Varro — idem de re rustica lih. I ne familiae rixent cum vicinis, quamquam ibi quoque in codicibus rixentur scriptum est. deinde Utes ex Umitihus iudicem quaerant coniecit Arnaldus 1. c.
Quod ubi id pote ut ibi quod est campus nulla potior serenda] Quod uhi sic ut quodsi dici Gesnerus adno- tavit, ^ubi id fieri potest, quemadmodum ibi (in Crustumino), quia
i
RERVM RVSTICARVM LIB. 1 14-16 53
est campus, niilla arbor potior serenda'. rectius ita scriptura librorum defendi poterat, ut cum superioribus haec coniungerentur in hunc modum, ^ut multi habent in Crustumino, quod nulla arbor potior serenda est, ubi id fieri potest, ut ibi, propterea quod campus est'. quamquam propter molestam sermonis con- formationem ne hoc quidem placere potest. quare quod in initio enuntiationis vitiose addilum delevi. sententiam verborum recte Gesnerus expUcavit.
Quod maxime fructuosa quod et sustinet saepem ac colit aliquod corbulas uuarum et frondem iucun- dissimam ministrat ouibus ac bubus ac uirgas praebet saepibus et foco ac furno] Sustinet saepe ac cogit scripsi. nam sustinet saepem quid esset, nemo explicavit. sustinet vitem Schneiderus coniecerat coll. Colum. V 6, 5 iilmus, quia et vitem commodissime patilur et iucundissimum pahulum bubus adfert variisque generibus soli provenit, a plerisque praefertur. cogit ex Nonio p. 197, 24 Corhes corhulas Varro de re rustica lib. I cogit aliquot corbulas uvarum et frondem iucundissimam mini- strat ovihus restituerunt Scaliger, Ursinus, Gronovius observ. IV 3. cogere de colligendis fructibus dictum est I 6, 3 celerius hic quam illic coguntur. aliorum scriptorum exempla Gronovius 1. c. composuit. laudantur igitur ulmi, quod et magnam uvarum copiam saepe sustinent atque colligendam praebent et frondem ac virgas in varios usus ministrant.
XVI 1 Relinquitur altera pars quae est extra fun- dum cuius appendices et uehementer pertinent ad cul- turam] Et in uno codice m omissum delevit lucundus, quem deinde editores secuti sunt, recte, ut videtur: nisi potius scri- bendum erat etiam, h. e. etiam appendices fundi ad culturam pertinent. nam et veliementer dici non poterat, ut et ad augen- dam vim adverbii additum esset, "^et vehementer quidem', prae- serlim in formula saepius usurpata, I 2, 24 quae ad agri cuUuram vehementer pertineat, 9, 4 haec discrimina per- tinent ad fructus vehementer, 55, 7 ad agri culturam pertineat vehementer.
2 Quosdam qui sunt prope oeliem] Quosdam prope oclitum al. oeliem m, celie codex Florenlinus. quosdam prope Celiem lucundus. Caralim coniecit Ursinus, loliem Popma, qui
54 COMMENT. IN VARRONIS
de loliensibus in Sardinia insula liaec dicta esse monuit. sed eam regionem quo nomine Varro dixerit, non constat. 'loXastov dixit Diodorus IV 29 et 'loXccsia idem V 15, ^loXdva Pausanias X 17,5; ipsos homines 'loXastg Strabo V p. 225, 'loXasoovg Diodorus V 15, ^lhstg Pausanias X 17, 7, Ilienses Latini, Livius XL 34, 13. XLI 6, 6 et 12, 5, Plinius III 85, Mela II 123.
Quae uicinitatis inuectos habent idoneos quae ibi nascuntur ubi uendant et illic inuectos opportunos quae in fundo opus sunt propterea fructuosa] UM nascuntur ibi vendant Merula, Secundum, quae vicinitatis in- vectos hahent idoneos, ut quae in agris nascuntur ibi vendant, et illinc invectos opportunos ad ea, quae in fundo opus sunt, quod propterea sunt fructuosa lucundus. quae vicinitatis evectus habent Schoeltgenus. et illinc avectus Ursinus, et illinc evectus Cuperus apud Gesnerum. illinc inde ab Aldina editione iure omnes probaverunt; in reliquis non erat cur de veritate veteris scripturae dubitaretur. nam neque bis positum nomen invectus offendere debebat interpretes, quoniam ad utilitatem villae pertinet, ut et vicinitas ei commodum invectum praebeat ad vendenda ea quae in fundo nata sunt, et ipsa ex vicinitate ad se opportunum in- vectum habeat eorum quae in fundo opus sunt; neque in brevitate relativae sententiae quae in fundo opus sunt haerendum erat.
Multi enim habent in praediis quibus frumentum aut uinum aliudue quid desit im^ o vidiWAnm] Habent prae- dia lucundus. liabent in praediis pro habitant dictum interpre- tatur Schneiderus. potius prava verborum distinctio corrigenda erat in hunc modum, multi enim hahent, in praediis quibus fru- mentum aut vinum aliudve quid desitj inportandum^ h. e. multi, quibus in praediis frumentum aut vinum aut quid aUud desit, id habent a vicinis inportandum.
Aliquod sit exportandum] Aliquid scribendum esse dixi I 12, 3.
3 Tertium est item si ea oppida aut uiciniae aut etiam diuitum copiosae agri ac uillae unde non care emere possis quae opus sunt in fundum] Tertium est inde ab Aldina editione ab editoribus omissum neque minus a com- positione verborum quam ab ordine sentenliarum ahenum est. nam neque cum item apte coniungitur tertium est, neque ad
RERVM RVSTICARVM LIB. I 16 55
tcrtiam speciem liaec pertinent, sed ad secundam. quadriperlitam enim distributionem supra propositam ila persecutus est Varro, ut de prima specie breviter diceret 2 e quis quatiuor quod est primu?n sqq.^ uberius de secunda ib, quae viciniialis invcclos hahent sqq., deinde breviter de tertia 6 eundem fundum fruc- tuosiorem faciunt veciurae sqq. et de quarta ib. refert etiam ad fundi fructus sqq. ordinem disputationis lucundus additis sin- gularum partium numeris indicavit, Secundum quae uicinitaiis, Tertio eundem fundum, Quarto refert. Varro autem praeter primam partem numeros non addiderat^ sed ii postea partibus pravo modo distinctis in margine videntur adscripti fuisse, e qui- bus et hoc loco iertium est et in initio tertiae partis quario in textum verborum receptum est. — vici pro viciniae scribendum Ursinus coniecit. oppida aut vici in vicinia scripsi, quod postu- labant ea quae infra scripta sunt 4 si enim a fundo longius al)- sunt oppida aut vici, — copiosi agri Merula.
Quibus quae supersint uenire possint ut quibus- dam pedamenta] Quihusque quae supersint lucundus, quibus quae supersunt Angelius. quihusdam deleri voluit Ursinus.
4 Itaque in hoc genus coloni potius anniuersari o s habent uicinos quibus imperent medicos fullones fabros quam in uilla suos habeant] Imperant ex secunda editionc Victorii vulgalum erat. praeterea prave coniuncta ferebantur verba, quibus imperant medicos, de quo Schneiderus monuit. itaque scripsi habent vicinos, quibus imperent, medicos. nam medici fullones fabri sunt vicini, quos anniversarios habent coloni, ut iis imperent. in hoc genus autem si verum est, opera signiticantur, ad quae vicini adhiberi solent: ^agro seu villae tali' Schneiderus interpretatur. sed potius omissa praepositione scribendum iiaque hoc genus coloni. coloni, qui oppida aut vicos aut copiosos divitum agros in vicinia habent, ex his conductos habent medicos fullones fabros, quos in villa habere solent divites.
Quorum nonnumquam unius artificis mos tollit fundi fructum] Quod nonnunqua?n imius a?'tificis ??iors Merula. quorum ex archetypo Victorius restituit.
Quam partem latifundi diuites domestica copia mandare solent] Latifundii divites do?nesticae copiae Merula^ quae parum considerate Ursinus interpretatus est, latifundii divi-
56 COMMENT. m VARRONIS
tes dici eos qui magna latifiindia habent. qiiam partem latifundii divitis domesticae copiae suppeditare solent coniecit Schneiderus. sed Varro eo nomine omnino usus non est^ sed lati fundi divites dicuntur qui supra dicti erant divitum copiosi agri, et quod domini latorum fundorum instituere consueverunt, ut ad certa opera conficienda domesticam artificum copiam habeant, ad ipsos fundos transfertur.
6 Quibus utrisque rebus euehi atque inuehi ad multa praedia scimus] Invehi multa ad praedia apte coniecit Schneiderus. nam non hoc voluisse videtur Varro, ad multa praedia et viis et fluminibus aditum patere, sed his utrisque multas res ad praedia invehi et ex iis evehi.
Sed etiam fugiant ut introrsum in fundum se re- clinent] Sed etiam fugiant et introrsum reclinent Ursinus. utj h. e. usque adeo ut^ item bis positum est III 5, 17 ita movetur^ ut eum tangat ventum qui flet, ut intus scire possis.
XVII 1 De fundi quattuor partibus quae cum solo haerent] Quattuor sunt fundi partes, de quibus dictum erat c. 6 — 15, forma, natura, modus, quae fundi tuendi causa fiunt. hae res quoniam in divisione partium 5, 4 discretae erant ab iis quae moventur atque in fundo dehent esse culturae causa, haerere cum fundo dicuntur eo usu verbi, quo de stramento dictum est I 50, 2 quod cum terra liaeret et quod cum spica stramentum haeret. quae cum solo cohaerent coniecit C. F. W. Muellerus in annahbus gymnasiorum Berolinensibus a. 1866 p. 488.
2 Mercenariis cum conducticiis liberorum operis res maiores ut uindemias ac fenisicia administrant iique quos obaerarios nostri uocitarunt et etiam nunc sunt in asia] Et etiam omnia apographa et ex ipso archetypo Victorius, ut etiam editiones ante Victorium, quod PoUtianus non correxit. mercenariis et conducticiis liherorum operis. Res maioris, ut vindemias et foenisicia administrant ii, quos obae- ratos nostri vocitarunt, ut etiam nunc sunt in Asia Merula. archetypi lectionem Victorius restituit, sed ohaeratos ex editis exemplaribus retinuit. pro hoc ohaerarios ex Victorii codicibus Schneiderus recepit, operarios coniecerat Mercerus in Tac. annal. III 42. ohaeratos defenditur definitione Varronis de ling. lat. VII 105 liher qui suas operas in servitutem dat pro pecunia
I
EERVM RVSTICARVM LIB. I 16—17 57
qiiam dchehat, dum solveret, nexus vocatur, ut aJj aere obaeratus. tria geiiera siint liberoriim hominum^ quorum opera agri colun- tur, ipsi qui agros possident^ mercennarii, obaerati qui dicuntur. e quibus tribus geneiibus tertium, cum ita esset a prioribus duobus discernendum, ^aut iis quos obaeratos nostri vocitarunt', ad ea quae antecedunt, cum — res maiores ut vindemias ac faenisicia administrantj neglcgentius accommodatum est, iique quos olyaeratos nostri vocitarunt^ h. e. et ut ii sunt, quos nostri obaeratos vocitarunt et qui etiam nunc in Asia sunt.
3 Eam coniecturam fieri posse ex aliarum rerum imperatis et in eo eorum e nouiciis reliquisitio ad priorem dominum quid factitarent] Ex aliarum rerum im- peratis et more incola^^um e noviciis requisito, ad priorem dominum quid factitare?it edita inde ab Aldina editione exem- plaria. veterem scripturam a Victorio adnotatam Scaliger pravo archaismi studio ita transformavit, ex aliarum rerum imperatis et in eo eorum e novitiis reii, quis itio ad priorem dominum, quid factitarentj ubi imperatis pro imparatis, reii pro rei, quis itio pro quae itio dictum esse volebat. ex aliarum rerum im- peratis et requisitione ad priorem dominum quid factitarent Ursinus, ex dliarum rerum imperatis et uno eorum e novitiis requisitOj ad priorem dominum qiiid factitarent ex coniectura Gronovii edidit Schneiderus. certa emendatio corruptae scripturac inventa non est. sententiam verborum Ursini coniectura requisi- tione demonstrayit, qua recepta scripsi ex aliarum rerum im- peratis et in eo eorum e noviciis requisitione^ ad priorem domi- niim quid factitarint. de operariis, num ad agri culturam dociles sint, coniectura fieri potest, siquis animadverterit, quem ad modum alia imperata confecerint, et in iis qui novicii sunt, siquis in ea re ex ipsis requisiverit, quid ad priorem dominum factitarint. nam factitarint^ non factitarent, ratio sermonis postulat. in eo aulem est 'in eo negotio' vel Mn ea parte', 120,5 in eo agri- colae hoc spectandum, II 11, 1 de lacte in eo et tonsura, III 16, 4 quod si in lioc faciunt ' etiam graguli. similiter in quo, I 23, 1 ad pahulum quae pertinent, in quo est ocinum, 59, 2 in quo etiam quidam triclinium sternere solent, 65 genera sunt vini, in quo Falerna, II 1, 12 in quo sunt item ad tres species natura discreti boves asini equi, ib. 20 in quo quot diebus matris
58 COMMENT. IN VARRONIS
sugant mammam, 4, 18 in quo illud antiquissimum fuisse scri- Mturj III 16, 27 in quo diligenter luibenda cura. eiusdem generis exempla ex libris de lingua latina dedit L. Spengelius in editione a. 1885 praef. p. LXVII.
4 Qui litteris aliqua sint humanitate imbuti] Litteris glossema esse Scaliger adnotavit, quoniam litterae et humanitas idem esset. rectius lucundus qui literis sint et aliqua humanitate vel Schneiderus qui literis et aliqua sint humanitate imhuti. nam litteris imbutus est qui scribendi legendique facultatem habet: Colum. I 8, 4 potest etiam inlitteratus, dummodo tenacissimae memoriae^ rem satis commode administrare. itaque scripsi qui litteris atque aliqua sint humanitate imhuti, sicut postea 6 ininus se putant despici atque aliquo numero haheri.
Facilius enim ii quam minore natu sunt dicto aii- dientes] Facilius enim his quam minorihus natu dicto simt audientes lucundus. lectionem archetypi, quam Victorius indica- verat, ita defendit Scaliger, ut dativo casu ii pro ei et minore 7iatu pro ^ei qui est minore natu' dictum esset. facilius enim ii quam minores natu dicto sutit audientes Pontedera p. 108 hac addita interpretatione, ^praecipitur enim qui aetate praestant faci- lius quam iuniores domino esse dicto audientes'. non de vihcis qui domino, sed de operariis qui vilico dicto audientes sunt haec praecipi disci poterat a Columella, qui de vilico scribit I 8, 3 iamque is transcenderit aetatem primae iuventae necdum senec- tutis attigerit, illa ne ei auctoritatem detrahat ad imperium, cum maiores dedignentur parere adulescentulo , haec ne laho- riosissimo succumhat operi, quare scripsi facilius enim iis, quam qui minore natu^ sunt dicto audientes pro eo quod olim dederam facilius enim ei quam minori natu. nam minore natu non minus recte dicitur quam minor natu, de quo post Scaligerum Gronovius in Suet. Aug. c. 53 dixit. neque tamen ablativus minore natu sine nomine vel pronomine pro dativo poni poterat, et aptior hoc loco pluralis numerus quam singularis. nam ad singularem postea transitus factus est, ut facientem imitetur.
Eos praeesse oportet] Oportere scripsL nam non Var- ronis haec praecepta sunt, sed Cassii ex illius libris a Varrone repctita, sicut ea quae de eadem re scripta erant antea mancipia esse oportere et quae deinde sequuntnr non solum enim dehere
IIERVM RVSTICAliVM LIB. 117 59
imperare. Cassiiis aiitem dicitur Cassius Dionysius, quem Magonis libros vertisse iisque ex Graecorum libris multa addidisse dictum erat I 1, 10.
Quod scientia praestet] Quod scientia praeslel et usii ex Aldina edilione vulgatum erat.
6 Iniciendam uoluptatem praefectorum honore ali- quo habendo et de operariis qui praestabunt alios com- municandum quoque cum his] Iniciendam omnia apographa; iniciendum errori Victorii tribuendum est. ad iniiciendam uolupta- tem his praefecturae honore aliquo hahendi sunt, et de operariis qui praestal)unt aliqui. Communicandum quoque cum his Merula, ad iniiciendam voluntatem praeceptorum ^vel ad eliciendam volufi- tatem praefectorimj aliquo honore ha1)endi sunt Ursinus, ad inliciendam voluntatem I. F. Gronovius apud Schneiderum, iniici- endum voluntatem praefectos in aliquo honore hahendo et de operariis qui praestahunt aliquot ScaUger, inliciendum voluntatem praefectorum honore aliquo hahendo Pontedera p. 109. ad scripturam archetypi, quae in editis inde a principe editione exemplaribus corrupta erat, verba revocavi. sed inlicicndam voluntatem potius, quam quod olim conieceram inliciendum vel incitandum, scripsi. nam haec quoque, sicut superiora, a Cassio praecepta esse Varro refert. praestare cum accusativo coniunc- tum defendit Ursinus exemplo Varronis adscripto^ quod est apud Nonium p. 502, 22 Cato vel de liheris educandis, non solum qui primus in alterutra re praestet alios, sed etiam qui sii secundus et tertius. neque umquam aliter, si nomen additum est, II 2, 10 herha ruscida meridianam — praestat, III 1, 3 ur- hanos agricolae praestant.
7 Ut quibus quid grauius sit imperatum aut ani- maduersum qui consolando eorum restituat uoluntatem] Ut — sit qui consolando sqq. Ursinus, quod Schneiderus pro- bavit hac addita interpretatione, ^ut habeat, quo consolari vilicum eiusque voluntatem sibi reconciliare possit'. veram verborum coniunctionem demonstravit C. F. W. Muellerus annal. gymnas. Berol. a. 1866 p. 488. nam qui adverbii loco dictum et cum participio animadversum coniunctum est, aliquo modo animadver- sum. apud Varronem eius usus exempla sunt III 9, 5 gallos salaces qui animadvertunt et cum vi adfirmandi in initio sen-
60 COMMENT. IN VARRONIS
tentiae III 2, 18 ille, qui simulac promiseris minervalj incipiam, inquit, ubi quin ex Aldina editione receptum erat. Plauti exempla post copiosam disputationem Fleckeiseni in miscellaneis criticis p. 23 sqq. composuit Schoemannus opusc. acad. v. IV p. 300. similiter dictum esse ui qui Munro in Lucret. I 755 demon- stravit.
XVIII 2 Indiligentiae 1] Indulgentiae Licinius ex Aldina editione vulgatum erat.
3 Modulos relinquit nobis] Reliquit Merula recte. nam perfecto tempore opus erat de iis quae in libris scripta et me- moriae mandata erant, non praesenti.
Quod cato si uoluit ut debuit sit proportione ad maiorem fundum et minorem adderemus et demeremus praeterea extra familiam debuit dicere uilicum et uili- cam] Quod Cato si voluit (ut dehuit) uti proportione, ut ad maiorem fundum vel minorem adderemus vel demeremus, extra familiam dehuit dicere villicum et vilUcam lucundus, ubi ut ante ad maiorem Victorius omisit. sed in his explicandis frustra inter- pretes laboraverunt, neque felicius res cessit Scaligero, qui ita legendum coniecit, quod Cato si voluit, ut dehuit, uti proportione, ad maiorem fundum vel minorem addere vel demere, extra fa- miliam sqq. duae res in Catone reprehenduntur, primum quod ad certum fundi modum numerum mancipiorum constituit, deinde quod vilicum et viUcam non extra familiam dixit. ad quam sen- tentiam corruptam archetypi scripturam in hunc modum emendavi, quod Cato si voluit, dehuit sic, ut pro portione ad maiorem fwidum et minorem adderemus ei demeremus. praeterea extra familiam sqq., h. e. si Cato dilucide modos constituere voluit, sic praecipere debuit, ut ad maiorem et minorem fundum pro portione adderemus et demeremus.
4 Duo uilici aut tres habendi fere operarii modo et bubulci pro portione addendi ad minoris ad raaioris modos fundorum] Hahendi fuere Merula. hahendi fuere: ope- rarii modo et huhulci pro portione demendi vel addendi ad minores maioresve modos edita inde ab Aldiua editione exem- plaria. restituta scriptura archetypi distinctionem verborum correxi et ad minoris delevi, duo vilici aut Ires hahendi. fere operarii modo et huhulci pro poriione addendi ad maiores modos fundo-
RERVM RVSTICARVM LIB. I 17 — 19 61
rum. nam omissis minoribus fiindis, in qnibus vilicum habendum esse per se apparebat^ de maioribus fundis praecipitur. in his igitur non phires viUci habendi sunt, sed operariorum et bubul- corum numerus pferumque pro portione augendus est.
TJt arari non possit quod si confragosus atque arduis cliuis] Ut totus arari non possit^ ut si sit confragosus aique arduus clivis ex Aldina editione vulgatum erat.
5 E quo quom sexta pars sit ea XL quae de CCXL demuntur] Diminuitur Merula, demitur lucundus, demuntur Victorius restituit. neque dubitandum erat de singulari numero sit cum nomine pars coniuncto, quamvis sequatur phirahs ea quadraginta: II l^ 12 tertia pars est in pecuaria quae non pa~ rantur, III 3, 6 earum fructus erat ovd et pulli.
Non uideo quemadmodum ex eius praecepto demam sextam partem et de XIII mancipiis] Et Schneiderus delevit. neque tamen dubitandum de frequenti usu particulae et pro etiam positae, cuius haec exempla ex his Hbris adnotavi, I 37^ 5 quae- dam si — proscideris, et iterandum, 41, 4 ea quae laxiora et fecundiora, II praef. 6 quod et ipse pecuarias hahui, 1, 24 nam et qui parat pecus necesse est constituat numerum, 2, 14 deter- rent db saliendo et fiscellas — quod alligant, 8, 4 ante ad- missuram et largius facimuSj 9, 5 itaque et a regionihus appel- lantur^ III 9, 21 quidam et triticeo pane farciunt^ 14, 3 ipsae et ruminantes — vitam diu producunt, 17, 1 quod et candida- tum nostrum venturum sciehamus. aha, quae non recte ad hunc usum relata erant, deleta particula et, quae saepe in his libris manifesto librariorum errore addita est, correxi.
In C iugeribus] Omissa praepositione Nonius p. 501, 1 Varro de re rustica lib. I centum iugeribus vinearum opus esse quindecim mancipia.
6 Qui ait singula iugera quaternis operis uno ope- rario ad conficiendum satis esse] Qui ait ad singula iugera quaternas operas ad conficiendum satis esse Ursinus. uno ope- rario dativo casu dictum esse vidit Gesnerus. singula autem iugera quaternis operis unum hominem confodere posse ex Sasernae praeceptis dictum erat supra § 2.
XIX 1 In oliuetis CCXL iugeris] lugerum edita inde a principe editione exemplaria. archetypi scripturam Kettnerus observ.
C2 COMMENT. IN YATIRONIS
in Varr. p. 13 defendit collatis ipsius Catonis verbis lO^ 1 qiio- modo oletum agri iugera CCXL instruere oporteat, quae Varro repetiverat 18, 1; sed addito genetivo agri et singulari numero olivetum. quare scripsi in oliveti CCXL iugeris. eodem modo scriptum est 22 y 3 oliveti iugera CCXL qui coleret. iugeris ablativo casu legitur I 10, 1, iugerihus I 18, 1 et 5. III 12, 1, genetivo iugerum; singulari numero iugerum iugeri iugero.
Ita fit ut saserna dicit uerum ad C iugera iugum opus est] Ita fit ut Saserna dicat verum ad centum iugera iugum opus esse ex principe editione vulgatum erat. ita si Saserna dicit — opus est Schneiderus. ita fit ut, si Saserna dicit verum, ad C iugera iugum opus sit scripsi.
Neutrum modum horum omnem ad agrum conuenire puto] Modum in m et in Florentino codice omissum delevit lucundus. modi autem dicuntur qui a Saserna et a Catone con- stituti erant, quorum neuter ad omnem agrum convenit.
Alia enim terra facilior aut difficilior est aliam terram boues proscindere nisi magnis uiribus non possunt] Alia enim terra facilior aut difficilior est alia. Terram proscindere non nisi hoves magnis niribus possunt Merula, ubi terram duram proscindere nisi hoves magnis virihus non possunt lucundus dedit, terram hoves proscindere nisi magnis sqq. Victorius. archetypi scripturam Schneiderus restituit.
2 Relinqiiunt uomeres] Vomerem recepi ex Nonio p. 80, 16 Varro de re rustica lih. I et saepe fracta hura re- lincunt vomerem in arvo.
Quo sequendum nobis in singulis fundis dum sumus nouicii triplici regula superioris domini instituto et uicinorum et experientia quadam] Quod sequendum Merula, quo sequendum (sequenda vohiit) nohis in singulis fundis, dum sumus novicii, triplex regula, superioris domini institutio et vici- norum et experientia quaedam lucundus, quo sequendum nohis — triplicem regulam, superioris domini institutum et vicinorum et experientiam quandam Schneiderus. archetypi scripturam in luntina editione restitutam exhibuerat Victorius. in hac sequen- dum non addito nomine dictum est de iis qui, dum ipsi novicii sunt, propositam ab ahis normam sequuntur vel praeceptis qui- busdam ducuntur, sicut II 1, 24 ut quidam faciunt sequendum,
RERVM RVSTTCARVM LTTJ. [19 C3
ut quosdcm suhducas. in ea re aiitem triplici regiila ntendum est, instituto prioris domini, instituto vicinorum, experientia ea, de qua dictum erat 18, 8.
3 Asinum molendarium posteriore loco in arclietypo scri- plum fuit. molendarias meias in codicibus Ammiani XVII 4, 15 legitur et molendare iriticum apud Pompeium grammalicum p. 309, 12. asinum molarium ex Catone c. 11 Victorius restituit.
In hoc genere semiuocalium adiciendum de pecore ea sola quae agri colendi causa erunt ut solent esse pe- culiaria pauca habenda quo facilius mancipia quae solent se tueri et adsidua esse possint] Pecuaria pauca hahendaj quo facilius mancipia quae solent se tueri^ et assidua esse non possunt Merula. in hoc genere semivocalium adiiciendum de pecore, quod ea sola, quae dixit, agri colendi causa erunt, ut solent esse pecuaria, quae pauca hahenda, quo facilius tueri possint, quoniam mancipia, quae solent esse assidua, esse non possunt lucundus. archetypi scripturam AngeHus et Victorius re- stituerunt, sed ut solent esse pecuaria ex prioribus editionibus retinuerunt, quae deinde Schneiderus tamquam aliena inclusit. quae solent esse peculiaria pauca hahenda Ursinus. quae sint peculiaria, docuit idem adscriptis iis quae supra scripta erant 17, 7 ut peculiare aliquid in fundo pascere liceat et de ling. lat. V 95 peculiares oves aliudve quid: nam ita ibi legendum coniecit pro eo quod in Florentino codice scriptum est pecula- toriae oves. sed quid sit mancipia quae solent se tueri non video a quoquam explicatum esse; sed quae solent ex superiori- bus, ubi ut solent esse in codicibus scriptum est, repetitum erat. hoc igitur omisso scripsi in hoc genere semivocalium adicien- dum de pecore ea sola quae agri colendi causa eruni et quae solent esse peculiaria pauca hahenda, quo facilius mancipia se tueri et adsidua esse possint. ad ea quae de bubus et asinis in oliveto et in vinea habendis Cato praeceperat adiciendum est de pecore, hoc est de ovibus et subus, ea sola habenda esse, quae vel ad agrum colendum utiHa sunt vel pro peculio servis con- cedi solent, quo faciUus illi se tueri et ad adsiduitatem incitari possint.
In eo numero non modo qui prata habent ut potius oues quam sues habeant curant sed etiam qui non solum
64 COMMENT. IN VARRONIS
pratoriim caiisa habent propter sterciis] Curent editio princeps a Politiano non correcta et codex Caesenas, sed curant reliqua apographa. in eo numero non modo qui prata hahenty ut potius oues quam sues haheant, curent, sed etiam qui prata non hahentj quia non solum pratorum causa hahere dehent, sed etiam propter stercus lucundus. in his quoque Angehus in luntina editione scripturam archetypi restituerat. in Victorii tamen edi- tione, quam deinde rehqui expresserunt, praeter unum curent, pro quo curant dedit, Aldinae editionis lectio repetita est, invito quidem ipso editore, sicut apparet ex iis quae in explicationibus ad hunc locum adnotavit, quae adscribam, ^Lectionem eam retinui, quam formis olim in hac urbe excusi hbri habebant. eandem enim in manu scriptis inveni et in pervetusto in primis, cuius maxime auctoritatem sequor. nec me latet Venetiis excusos valde ab hac dissentire. opinor autem, cum locus obscurus sit et for- lasse decurtatus, ahquem qui corrigere voluit, ut ilh codices habent, ex ingenio restituisse. cum muha autem ilUc et addita et immutata sint, tam hbere mihi a priscis vestigiis discedendum non putavi'. in pecore habendo non modo ii qui prata habent, sed etiam qui non sokim pratorum causa, sed propter stercus pecus habent, curant ut potius oves quam sues habeant.
4 De canibus uero utique quod uilla sine iis parum tuta] In impressis exemplaribus inde a principe editione haec omissa erant. in manu scriptis autem libris utique scriptum est, non utile, quod Politianus scripsit. quare dubium non est, quin utile, quod nuper Zahlfeldtius quaest. crit. in Varron. rer. rust. libr. p. 22 defendit, aut errori Pohtiani aut coniecturae tribuendum sit. exempla particulae utique post Lachmannum in Lucret. p: 250 ex his libris composuit Reiterus quaest. Varron. p. 7, 11 4, 3 tum utique sint cervicihus amplis, 4, 21 utique ne minores quam semestreSy 10, 11 utique uterque horum ut secum haheat equas domitas singulaSj III 7, 6 ipsae enim propter pullos quos hahent utique redeunt, 9, 15 cum aestate tum utique cum tempestas sit mollis, 12, 7 duo quidem utique te hahere puto. eandem parti- culam restitui II 4, 22 non utique quot verres haheat: cf. II 10, 1. propria autem particulae vis, ut illud quod certum et natura rerum confirmatum vel ab omnibus concessum est significet, singu- lari quadam brevitate dicendi hoc loco obscurata est. nam post
RERVM RVSTICARVM LIB. I 19-20 65
ea quae de pecore adicienda esse dictiim erat iam de canibus hoc dicitur adiciendum esse, hos sine duhio hahendos esse, propterea quod sine iis villa parum tuta sit.
XX 1 Amplis cornihus et nigri s potius quam aliter ut sint lata fronte] JSigri . S. potius praeter B hahent codex Caesenas et prima manu Florentinus, et sic in ipso archetypo scriptum fuisse videtur, nigris potius reUqui. nigris potius quam aliter, ut sint lata fronte edita inde a principe editione exem- plaria. nigri potius quam aliter ut sint, lata fronte scripsi. nam de ipsis huhus haec praecipiuntur^ non de cornihus. nigrum colorem in huhus maxime expetendum esse scrihit Varro II 5, 8 colore potissimum nigro. ah hoc diversum est quod de cornibus praecipitur ih. 7 et apud Columellam VI 1, 3 nigrantibus cor- nibus.
2 Hos ueteranos ex campestrihus locis non emen- dum in dura ac montana nec nontra si incidit ut sit uitandum] JIos veteranos ex campestribus locis emendum, non in dura ac montana, nec non si incidit vitandum Merula, ubi nec non si ita incidit dedit lucundus^ hos veteranos ex cam- pestribus locis non emendum in dura ac montana, nec non ita si incidit ut sit vitandum Angelius, hos veteranos ex campestri- hus locis emendum non in dura ac montana, nec non, ita si incidit, ut sit vitandum Victorius addita coniectura nec contra si incidit. hanc qui prohaverunt, non animadverterunt diversa docere Columellam VI 2, 12 longeque omnis bos indigena melior est quam peregrinus. nam neque aquae nec pabuli nec caeli mu- tatione temptatur neque infestatur condicione regionis, sicut ille qui ex planis et campestribus locis in montana et aspera per- ductus est vel ex montanis in campestria. quare nec non contra si incidit scripsi; in reliquis scripturam archetypi restitui. hoves ex campestrihus locis in montana emendi non sunt, et si contra incidit, hoc est ex montanis in campestria, ut vitandum sit. nec non contra etiam Zahlfeldtius ohserv. in Varr. rer. rust. libr. p. 29 defendit, sed verhis in hunc modum coniunctis, nec non^ contra si incidit ut sity vitandum.
Sine aratro tum eo leui principio per harenam aut molliorem terram] Sine aratro aut eo levi simul gradi facias, et principio per arenam aut molliorem terram leniter procedant
Vabe. ree. evst. II, 5
66 COMMENT. TN VARRONIS
Merula. veterem leclionem Angelius restituit. Schneiderus tamen pravo iudicio Merulae supplementa probavit et in hunc modum refmxit, sine aratro, tum eo levi simul gradi faciant, ut prin- cipio — procedant.
3 Consuetudine celeberrimae ad utilitatem adducit] Celeherrima Merula, celelierrime Angehus, celerrima Victorius, celerrime Schneiderus. celeherrima ex principe editione recepi. nam propter celebritatem locorum ipsa consuetudo, quae in illis locis facta est, celebris dicitur.
Alternis fit] Alternis vel alterius fit plurima apographa, alternis sit editio princeps a Politiano non correcta, alterius sit codex Florentinus.
4 Ubi terra leuis ut in campania ibi non bubus grauibus sed uaccis aut asinis quod arant eo facilius ad aratrum leue adduci possunt ad molas et ad ea si quae sunt quae in fundo conuehuntur] Vaccis et asinis editio princeps a Politiano non correcta et codex Caesenas, uaccis aut asinis reliqui. uhi terra levis^ ihi non huhus gravihus, ut in Campania coniecit Gesnerus. librorum scripturam defendit Schneiderus collatis iis quae de terra Campanica rettulerunt Cato c. 135 aratra in terram validam Romanica hona erunt, in terram pullam Campanica et Columella II 10, 18 putre solum, quod Campani pullum vocant, de bubus Campanis apud Colu- mellam VI 1, 1 scripta sunt haec, Campania plerumque hoves progenerat alhos et exiles, lahori tamen et culturae patrii soli non inhahiles, de facilitate culturae V 4, 3 Campania — non utitur hac molitione terrae, quia facilitas eius soli minorem operam desiderat. — huhus grandihus coniecit Ursinus, idem tamen gravihus defendi posse adnotavit exemplo Varronis apud Nonium p. 314, 28 Varro Gerontodidascalo uhi graves pavo- num alantur atque pascantur greges. acumen orationis Varro quaesivisse videtur duobus adiectivis levis et gravis inter se oppositis. in reliquis sententiam verborum Schneiderus pertur- bavit, cum haec ita ederet, eo facilius ad aratrum leve adduci possunt. ad molas et ad ea, si quae sunt, quae in fundo con- vehuntur^ [in qua rej alii asellis, alii vaccis ac mulis utuntur. nam cum tria sint, ad quae adhiberi iuvenci possunt, leve aratrum, molae, ea quae in fundo convehuntur, cum priore genere, quod
RERVM RVSTICARVM LTB. T 20—22 67
fit in levi terra, neglegentius coniuncta sunt altera duo. et ad molas et ad ea ediderat lucundus.
Exinde ut pabuli facultas est] Proinde Ursinus. ex- inde Gesnerus defendit coll. I 24, 3 exinde ut vasa olearia quot et quanta haheant. Plautina eius usus exempla composuit Lorenzius in Plaut. Mostel. 227. exin de tempore dictum est I 28, 2. 31, 3.
5 In confragoso enim haec ac difficili ualentiora parandum et potius ea quae per se fructum reddere possint] In confragoso enim ac difficili liaec valentiora paran- dum et potius ea, quae plus fructum reddere possunt lucundus. restitui veterem lectionem. nam per se fructum reddere dicitur de utilitate, quam vaccae et asini etiam praeter agri culturam praebent. neglegentior autem verborum collocatio in huiusmodi compositionibus non aliena est ab usu Varronis, I 19, 2 superiofis domini instituto et vicinorum, 24, 4 cacumina populorum serenda et harundinetum, 26 fiscinas expedi et urnam, 27, 3 cum gelu cortices ex imhrihus careant et glacie, ubi et in codicibus omissum addidi, 40, 3 in sicco et macro loco et argillosOy 40, 4 plantae solum stahiliuSj quo latius aut radices facilius mittit^ III 9, 20 evulsis ex alis pinnis et e cauda.
XXI Canes potius cum dignitate et acres paucos habendum quam multos quos consuefacias potius noctu uigilare et interdiu clausos dormire] Be canihus, sine quihus utique villa parum tuta sit. Canes potius sqq. Merula anteposita rubrica, quam ex iis, quae in fine capitis undevicesimi in Ubris scripta erant, concinnaverat. cum dignitate de asino dictum est II 6, 3 cum dignitate ut sit, et similiter de forma suis II 4, 3 ea est cum amplitudine memhrorum. potius post consuefacias ex superioribus, ut videtur, repetitum delevi.
De indomitis quadripedibus ac pecore faciendum] Faciendum deleri vokiit Scaliger tamquam ortum ex lemmate, quod quidem in capitulis huius libri scriptum est, Si prata sunt in fundo, pecus non est, quid sit faciendum. hunc Gesnerus et Schneiderus secuti sunt, parum attenti ad brevitatem dicendi in his praeceptis usurpatam. nam in fine eius partis quae est de semivocah genere instrumenti breviter praescribitur, quid de in- domitis quadripedibus, in quibus pecus est, domino fundi facien-
5*
68 COMMENT. IN VARRONIS
dum sit. faciendum sic: si praia sunt coniecit Roessneriis de praeposilionum ab de ex usu Varroniano p. 37.
XXII 1 Quae ex uiminibus et materia rustica fiunt] Materia ruscaria Schneiderus coniecit^ ut certum genus ligni significaretur, quamquam ruscum^ quod est genus dumelorum^ ad ea inslrumenta quae deinde appellantur minime aptum esse ap- paret. rustica materia dicitur quae ruri nascitur.
Fiscinae tribula malli rastelli] Malei Merula, mallei lucundus et deinde reliqui editores. pro hoc valli scripsi, quod genus instrumenti in iis quae e viminibus fiunt commemoratur 1 23, 5. usus vallorum describitur I 52, 2. ex aUo Varronis libio videntur petita esse quae corrupla leguntur apud Servium in Verg. georg. I 166 et mystica vannus lacchij id est cril)rUm areale, legimus tamen et vallus secundum Varronem lianc fisti- cula pollio mysta vallus, quod idem niJiilo minus signi/icat, ubi fiscinae trihula valli, Pollio mystica vallus scriptum fuisse Thilo coniecit; item apud Festum p. 375, 10 Valvoli fahae foUiculi appellati sunt, quasi vallivoli, quia vallo iacti excutiantur. de eodem nomine scripta sunt haec, de dubiis nominibus gramm. lat. V. V p. 592, 24 Vallus, in qua frumentum excutitur, generis feminini, ut Virgilius nunc mystica vallus et in excerplis Capri V, VII p, 112, 2 Vallus haec, qua frumentum excutitur, item apud Plinium XVIII 296 de usu valiorum in messe facienda valli praegrandes — per segetem inpelluntur et ita derepiae in vallum cadunt spicae.
Canahi libri manu scripti, cannahi m principe editione Poli- tianus non correxit. in archetypo videtur canahi scriptum fuisse, postea correctum cannahi.
2 Si emptae erunt potius ad utilitatem quam ob speciem] Imnio ad speciem. oh praeter hunc locum semel in his libris legitur, sed vitiose scriptum, III 9, 11 id esse oh inane, saepe propter. ad speciefn legitur, quamvis diversa nominis significatione, III 5, 4 ad speciem cancellorum et ib. 10 ad ta- hulae litterariae speciem.
3 Vasa olearia iuga quinque] Vasa olearia instructa iuga quinque lucundus ex Catone 10, 2.
De ferramentis quae sint et quod opus multitudinem] Multitudine m. quae sint el quot opus ad multitudinem impressa
RERVM RVSTICARVM LTB. I 22 69
indc a principe cditione exemplaria. qiiae sint et qua opus mul- titudine scripsi, li. e. qiiae et cjuam nuilLa ferramcnta opus sint: nam ita postca § 5 de ferramentis in vinario fuiido scriptum est et genere et multitudine qua sint.
4 Vasa torcularia] Vasa torcula Ursinus, ut est apud Catonem 11, 1.
Quod annis m archetypo scriptum fuit constanti in iioc vocabulo usu, I 44, 2; 3. U 4, 10. 5, 17. 1, 11. III 5, 7. 16, 10; 33; item aliquod plerumque, raro aliquot, et quod saepius quam quot^ quae omnia ab usu antiquitatis minime aliena esse constat. sed in his commodo legentium hoc dedi, ut quot et aliquot et quotannis reciperem, librorum scripturam in adnotatione ex- hiberem.
6 Instrumentum et supellectilem rusticam omnem oportet habere scriptam in urbe et rure dominum uili- cum contra ea ruri omnia certo suo quoque loco ad uiilam esse posita] In urbe dominum et ruri villicum atque ea omnia certo suo quaeque loco ad villam debent esse posita lucundus, in urt)e dominum, villicum contra ea ruri omnia suo quaeque loco posita Ursinus. certo suo quoque loco ad villam seposita Lachmannus in Lucret. p. 95. deleto verbo esse, quod ex proximis in hunc locum videtur illatum esse, scripsi certo suo quoque loco ad villam posita. nam seposita neque usurpatum a Varrone invenio neque ad sententiam aptum est. domiiunn cnim supellectilem rusticam et in urbe et ruri scriptam habere, viH- cum contra eadem omnia ruri in certo loco prope villam posita habere oportet. ruri praeterea semel scriptum est, II praef. 1, rure saepius, I 37, 3. III 3, 5. 4, 2. 7, 11. 9, 2. contra vespere bis, II 7j 8 et III 9, 10 mane et vespere, saepius vesperi.
Quibus in uindemia utuntur et corbubulae et sic aiia] Corljuhulae in archetypo scriptum fuisse credere debemus testimonio Victorii in Cat. 11, 5, quamquam corJ)ulae plurima apographa habent. ut corhulae ex principe editione receptum erat. potius deleto etj quod in codicibus est, scribendum erat quibus in vindemia utuntur corbulae. nam corbularum usus in vindemia fuit, I 15 aliquot corbulas uvarum. deinde et sic alia, ubi olim item et delevi, quoniam id in hac formula addi non solet, non plane inauditum est, III 14, 4 et sic in aliis regionibus,
70 COMMENT. IN VARRONIS
de ling. lat. Vlll 61 citharicen et sic alia, ib. 65 alaiicns et sic alia.
XXIII 1 Ocimum manu scripli libri. ocinum scribendum esse apparebit ex iis quae dixi I 32, 4.
2 Quae ibi sunt maioris] Quae cibi sunt maioris scri- bendum esse pro eo quod lucundus dederat, quae succi sunt maioris, post Victorium adnotavit Ursinus et testimonio Plinii, qui haec exscripsit XVIII 165, confirmavit. cibi maioris autem non solum ea sunt, quae maiorem cibum edentibus praebent, ut sunt casei II 11, 3 ex hoc lacte casei qui fiunt, maximi cihl sunt bubuli — , minimi cibi et qui facillime deiciantur caprini, sed etiam quae ipsa maiore cibo, quem terra praebeat, egent. rQO(pyjv dixit Theophrastus de caus. plant. III 21, 2 au ^sv yccQ iXccTtovg xal xov^orsQccs ^BOVxau tQocpijg, ot ds nXstovog xal Go^azod BGxBQag.
3 Quaedam etiam serenda non iam propter prae- sentem fructum quam in annum prospicientem] Non tam A et m ex vetere emendatione, ut videtur. neglegentiam sermonis, quod post gerundium accusativus participii positus est, quaedam serenda prospicientem, tamquam graecismum Schneiderus notavit. prava editorum dihgentia hoc dicendi genus mutatum erat II 7, 14 dandum hordeum cotidie adicientem et III 9, 15 prodigendae in solem — evitantem caldorem et frigus, ubi praeterea notabile est aliud neglegentiae genus in eadem dictione admissum. nam post gerundium obiecti loco additus est accusativus nominis, prodi- gendae in solem — neque pxdlos, sed omne ornithoboscion; simi- liter III 3, 4 quaedam adsumenda in villam, ut glires cochlias gallinas, III 9, 4 genera ei tria paranda, maxime villaticas gal- linas, quae ipsa quoque in editis exemplaribus temere mutata erant. item infmitivus in praeceptis post gerundium positus cst
II 7, 12 frenos suspe?idendnm — interdum inponere iis puerum,
III 9, 8 acus substernendum ; cum pepererunt, tollere substramen.
Itaque lupinum cumdominus siliculam cepit et non- numquam fabulia si ad siliquas non ita peruenit ut fabam legere expediat si ager macrior est pro stercore inarare solent] Ciun necdum siliculam cepit edita inde ab Aldina editione exemplaria, cum siliculam cepit Scaliger, cum siliculam incepit vel cum siliquare coepit Ursinus, cum non nimis
RERVM RVSTICARVM LIB. I 23 71
siliquarc coepit Popma, doniciim siliculam cepit Pontedera p. 117, qiiando ?ninus siliculam cepit Petrus Faber comment. in Cicer. academ. I 8 p. 275 ed. Davis. coniecerat, post hunc Saimasius Plin. exerc. p. 172. lios secutus cum minus siliculam cepit scripsi. nam de lupinis idem quod de fabis docuisse videtur Varro, lum cum siliquas satis magnas non ceperint, haec pro stercore in- aranda esse. de lupinis Plinius XVK 54 scribit haec, inter omnes autem constat nihil esse utilius lupini segete, priusquam silique- tur, aratro vel hidentihus versa manipulisve desectae circa ra- dices arhorum ac vitium ohrutis; de fabis Theophrastus hist. plant. VIII 9, 1 b 81 xvcc^og^ SoTtSQ ilex^ri^ xal aXXcog ov ^ccQV Kal m KOTtQL^stv doxst rriv yrjv dia ^avotfita xal sv6ri- jpoav' 8l 0 xal oi nsgl MaKsdovCav xal ®sx%aliav^ oxav avd^co^LV, avazQSTCovac tag agovQag, quae repetivit Plinius XVIII 120.
4 Nec minus ea discriminanda in conserendo quae sunt fructuosa propter uoluptatem] Qtiae sunt fructuosa ah iis, quae fiunt propter voluptatem lucundus, quae sunt fruc- tuosa praeter voluptatem Pontedera p. 118. tria genera siint earum rerum quae in agri cultura fiunt, primum earum quae fructum ferunt, secundum earum quae propter voluptatem in- stituuntur, tertium earum quae, quamquam neque ad victum ho- minum neque ad sensum et delectationem pertinent, tamen ad agrum colendum utiles sunt.
5 Umbrosis locis alta seras ut corruda quod ita petit asparagus aprica ut ibi seras uiolam et hortos facias quod ea sole nutricantur] Aprica, quod in corrigenda principis editionis leclione PoUtianus omiserat, habent manu scripti libri. umhrosis locis alta seras, ut coruda non ^noceat, quod ita petit asparagus. et aprica sit terra, uhi seras violam Meruia, umhrosis locis alia seras, ut corruda, quod ita petit asparagus, et apricuSy ut ihi seras violam lucundus, umhrosis locis alta seras, ut corruda, quod ita petit asparagus, apriciSy ut ihi seras violam Angelius. umhrosis locis alia seras, ut corrudam, quod ita petit asparagus, et apricis^ ut ihi seras violam et hortos facias, quod a sole nutricantur Ursinus. corrudam dici aspara- gum silvestrem docet Columella XI 3, 43 sativi asparagi, quam corrudam rustici vocant, semina^ item PHnius XIX 151. XX 110.
72 COMMENT. IN VARRONIS
hanc Cato 6, 3 in iimecto loco iiiia ciini hariindineto seri iubet, unde asparagi fiant. idem praecipit Varro, cum corrudam in um- brosis locis serendam esse dicit^ quod asparagus, quem inde fieri vult, ita petit, umbrosis locis alia seras, ut corrudam sqq. deinde aprica breviter dictum est pro eo quod accuratius dicendum erat ^aprica quae sunt'.
Sic alia et alio loco serenda ut habeas uimina unde utendo . 1. quid facias nt sirpeas uallus crates — ubi aucupare] Sic et alia alio loco serunda, ut habeas vimina, unde utendo aliquid facias, ut scirpeas vallos crates Merula, ubi viendo quid facias lucundus ex Nonio p. 189, 16 restituit, quam- quam ibi in manu scriptis libris verba Varronis corrupta sunt, Viere vincire inflectere, Varro de re rustica lib. I ut liabeam ut mina inueniendo quod facias. deinde sirpeas qualos crates coniecit Sylburgius in editione CommeHniana p. 775. — primum sic alia, quae ab editoribus in initio novae sententiae posita erant, cum superioribus^ quae de apricis locis praecepta erant, coniunxi, deinde manifestam lacunam supplevi, et alio loco vir- gulta serenda. nam cum varia genera arborum pro varia natura locorum in fundo serenda sint, alio loco ea e quibus vimina ad instrumenta rustica paranda fiunt, aho loco silva caedua, aho ut aucupium fieri possit, in primo genere omitti non poterat, quid esset illud quod propter vimina seri deberet. salicta serenda oUm conieci. sed salictum antea cum harundineto appellatum erat. virgultorum autem mentio in viminibus parandis facta est Colum. X 12, 90. — vallus in archetypo scriptum fuit, non vallos, sed valli I 22, 1 et vallis I 52, 2. aucupere ex Gesneri coniectura recepi.
6 Spartum unde nectas bubus paleas lineas restis funes] Nectas boues paleas m. spartum, unde lineas restes funes facias, quibus nectas boves paleas et alia lucundus. Bodaei emendationem nectas bubus soleas recepi. nam palearum hic locus non est. solearum usum demonstrant haec, quae ab inter- pretibus adscripta sunt, Colum. VI 12, 1 postea lifiamenta sale atque aceto inbuta adplicantur ac solea spartea pes induitur, Galen. de aliment. facult. I 9 (med. graec. v. VI p. 502) xad-ccTtsQ 6 ^TtccQTog ovo^a^o^svog iorcv^ i^ ov tcXbkovOiv vTtodi^^ara roCg v7iot,vyloig. linearum autem sive funiculorum etiam in rusticis operibus frequens usus fuit.
I
RERVM KVSTICARVM L113. I 23-24 73
Quaeilani loca eadem alia ad serendum idoneam] Idonea Merula. quaedam loca eadem, et dlia ad serundum idonea lucundus. eadem alia non recte Gesnerus ita interpre- tatus est, ut eadem esset nominativus^ alia accusativus cum verbo sercndum coniunclus^ 'quaedam loca simul ad diversa serenda sunt idonea^, et eodem fere modo Pontedera p. 120, ^quaedam loca, in quibus iam quid satum est, eadem ad serendum aliud esse idonea'. melius Madvigius advers. v. II p. 180 sententiam verborum expressit, ^scribendum alias (hoc est interdum seri possunl, interdum )ion possunt), nisi fuit alias ad serundum idonca, alias non idonea\ quamquam apparet in his semel poni adverbium alias non potuisse. nam hoc dicit Varro, quaedam loca non omni tempore ad serendum idonea esse, sed eadem, quae alio tempore idonea sint, alio tempore non esse. similiter II 1, 16 neque eadem loca aestiva ct hiherna idonca omnibus ad pascendum. igitur eadem alia loca sunt, quae, cum natura eadem sint, tamen ad sationem diversa vel alio modo ad serendum idonea sunt.
Dessitis seminibus] Dcsitis inde a principe editione re- ceptum erat. dissitis Ursinus recte, quamquam ipse vulgatam lectionem retinendam pulabat. nam dcsitus de serendo nemo dixit, sed dissercrc de iis quae certo ordine disposita seruntur Varro de ling. lat. VI 64 quod dicimus ^disscrit' item translaticio aequc ex agris verho: nam ut olitor disserit in areas sui cuiusquc generis res, sic in orationc qui facit, disertus.
7 Quod scribit de sationibus] De sationibus deleri voluit Ursinus.
XXIV 1 In agro crasso sqq.] Non. p. 94, 7 Conditaneum quod condi vel condiri potest recte dici Varro de re rustica lib. I in agro crasso et calido olcam conditaneam radium maio- rem satlentinam horcitem puseam serginam albicurem colminiam.
2 Et ei ferendo arborem perire] JEt ferendo Merula.
3 Quod ex uno facto olei reficitur] Conficitur vel cfficitur coniecit Gesnerus. reficere de reditu fructuum dictum est I 2, 8 non posse rcfici.
Quod cato ait circum fundum ulmos etpopulos unde frons ouibus et bubus sit et materies seri oportere sed hoc neque in omnibus fundis opus est neque in quibus
74 COMMENT. IN VAREONIS
opiis propter frondem maxime sine detrimento ponuntur a septemtrionali parte] Fros in excerptis lulii Romani apud Charisium p. 130, 30 legitur, fros sine n littera, ne faciat, in- quit Plinius, frontis, quasi non dicatur nisi frons xh ^stcoTtov, quod se prohare dicit^ quoniam anticum u non recipiehat n, sed nec cum vertit in o: Varro rerum rusticarum lihro I, ulmos et populos, unde est fros, idem antiquitatum Bomanarum lihro XV fros faenum messis. frons est in libris manu scriptis Nonii p. 114, 1, ubi Muellerus restituit fros, quod olim Lipsius con- iecerat, Fros pro frondis Vergilius Georgicorum 11 praecipue cum fros tenera inprudensque lahorum, Varro de re rustica lih. 1 quod Cato ait^ circum fundum ulmos et populos, unde fros ovihus et huhus sit. item Non. p. 486, 9 Varro Pa?^menone, caeditur lotos alta, fros decidit Palladis, platanus ramis. in uno codice A fros scriptum est 11 5, 11; in ipso archetypo fuit tondes pro tondens 1 37,2 et glas III 2, 12. 13, 1. — deinde a septemtrionali parte editio princeps a Politiano non correcta et apographa Italorum, a septemtrionali plaga A m et corrector codicis Florentini ex vetere interpolatione, quae in Aldinam edi- tionem recepta et deinde in reUquas propagata erat. in com- positione verborum frustra laboraverunt interpretes, cum non animadverterent haec verba, sed hoc — maxime, a reliquis sepa- rata et in parenthesi interposita esse. nam quae a Catone de ulmis et popuHs frondis causa circum fundum serendis praecepta erant, ea ita probavit Varro, ut eas arbores sine detrimento poni a septemtrionali parte diceret, propterea quod ibi non officerent soH. simul adnotavit neque in omnibus fundis id opus esse, neque ubi opus esset, propter frondem maxime fieri. saepius autem huiusmodi sententiis, quibus interpositis nexus verborum suspen- ditur, usus est, quae non intellecta compositione verborum edi- toribus difficultatem paraverunt.
4 IUe adicit ab eodem scriptore] Quicumque rationem sermonis a Varrone instituti bene perspexerit, non dubitabit, quin ad Scrofam haec pertineant, non ad Stolonem, sicut Gesnerus et Schneiderus adnotaverunt. Scrofae enim supra c. 3 praecepta de agri cultura tradenda mandata erant, quo munere ita fungitur, ut ipse sermonem regat, reliqui brevioribus sermonibus additis ea quae ab illo disputata erant augeant. itaque postquam Stolo
KERVM RVSTICARVM L113. 1 21 — 26 75
praecepta Catonis de sationibus commemoravit, iam Scrofa eo ser- mone suscepto adicit quae praeterea ab eodem scriptore ea de re praecepta erant. similiter de Catone scripta sunt haec^ I 22, 5 dicimtur ab eodem scriptore.
Ibi oculos harundinis pedes ternos altum ab alio seri aptam esse utrique eadem fere culturam] Alium ab alio et deinde eandcm Merula. Cat. 6, 3 ibi oculos harundinis pedes ternos alium ab alio serito. ibi corrudam serito, unde asparagi fiant. nam convenit liarundinetum cum corruda. inde supplementa petivit lucundus, quem deinde reliqui editores secuti sunt, ibi oculos — seri, ibi quoque corrudam, unde asparagi fianty aptam esse utrique eandem fere culturam. neque credi potest praecepta Catonis a Varrone ita deminuta esse, ut quae ab illo de communi cultura corrudae et asparagi scripta erant ad cacumina populorum et harundinetum transferret. itaque lacu- nam indicavi.
XXVI Ridica uitis a septemtrione uersus tegatur] Ad septemtrioncm m et Florentinus codex et edita inde ab Aldina editione exemplaria. figatur m et corrector Florentini codicis, quod lucundus recepit. tegatur ex libris Angelius restituit. de eadem re Columella IV 16, 2 scribit isque palus ponendus est, ut frigorum et aquilonum excipiat violentiam vitemque protegat.
Et si cupressos uiuas pro ridicis quas inserunt alternos ordines imponunt neque eos crescere altius quam ridicas patiantur .neque propter eos ut adserunt uites] Et si cupressos vivas pro ridicis inserunt, alternos ordines imponunt, neque eas crescere altius quam ridicas patiuntur, neque propter eas adserunt vites lucundus. neque propter olus adserunt vites Pontedera p. 122, quod Schneiderus recepit. de usu cupressorum in vineis sokis Plinius scribit XVI 140 duo genera earum, meta in fastigium convoluta, quae et femina ap- pellatur; mas spargit extra se ramos deputaiurque et accipit vitem. Varro, siqui his arboribus pro ridicis utantur et eius rei causa alternos ordines cupressorum imponant, eos in his ordini- bus illud observare dicit, ne altius crescant, quam ridicae vitium esse solent, neve prope ipsos arborum ordines serantur vites, quas ad illarum ramos deputatos, ut ait PHnius, alHgare volunt. itaque archetypi scripturam restitui, sed ut adserant scripsi. nam
76 COMMENT. IN VARRONIS
iiiepta siint quae ad indicativimi modiim ut adserunt defendendum Scaliger commentus est, 'neque propter eos ordines cupressorum ita ponuntur vites, ut adseri solent ulmis'. sed praeterea patiiui- tur scribenduni erat, neque eos crescere altius qiiam ridicas patiuntur, neque propter eos ut adserant vites. nam minus apte liaec quoque ad iliud quod supra scriptum erat observant refe- runtur. nt adserant autem consueta apud Varronem brevitate dictum est pro eo quod uberius dicendnm erat ^neque ita faciunt ut adserant': I 20, 2 Iws veteranos ex campestribus locis non emendum in dura ac montana, nec non contra si incidit, ut sit vitandum, II 4, 12 quae prae pinguitudine carnis non modo sur- gcre non posset, sed etiam ut in eius corpore sorex exesa carne nidum fecisset. eiusdem fere generis haec sunt, III 7, 4 colum- haria singula esse oportet ut os haheat, 8, 1 locum constituen- dum — eumque item ut de columhis dictum est, ut haheat ostium, 16, 7 7ieque ignava ut non — resistat.
Fiscinas expediet urnam] Fiscinam expedi et urnam Victorius.
XXVII 1 Comprehendit editio princeps a Politiano non mutata, item I 50, 2, sed comprendit plurima apographa, et hanc solam formam Varro in verbis conprendo et deprendo et in simplici prendo in his libris probavisse videtur, I 1, 10. 7, 3. 9, 1. 40, 6. 50, 2. II 1, 4. III 5, 18. 10, 5. semel sine discrepantia librorum legitur comprehensas II 2, 2 et eodem modo re- prehendis I 2, 24.
Claeuis ac sole percalefactis aptiores facere ad ac- cipiendum imbrem et ad opus faciliores relaxatas] Cavis ah sole percalefactis aptiores fieri ad accipiendum imhrem et ad opus faciliores relaxatis lucundus. glaehis post Politiainuii Victorius restituit. glehis ah sole percalefactis vel glehas ah sole percalefactas aptiores fieri ad accipiendum imhrem et ad opus faciliores reddi Ursinus. utrnm deleto ac, quod in codice ante sole scriptum erat, glaehis sole percalefactis scribendum sit, an addita praepositione glaehis a sole percalefactis , non constat. nam sine praepositione dictum est I 9, 2 quae sole perferve ita fit, cum praepositione I 12, 3 a sole toto die inlustratur. proba- bilius tamen visum est a sole, quam quod oHm dedi sole, et III 8, 3 a stercore ne offendantur potius quam stercore, ubi simi-
RERVM RVSTICARVM LIB. I 26 — 27 77
liter ac stercore in arclietypo scriptum crat. nam saepius in eius modi elocutionibus ah praepositionem pro ablalivo Varro usur- pavil, I 59, 2 datiir ah arte^ III 2, 17 vinci a villa, de quo usu Roessnerus de praep. ab de ex usu Varroniano p. 23 disputavit. de reliquis non est cur dubitetur. nam iis sationibus, quae vere fiunt, agricolas terram rudem proscindere oportet duabus de causis, primum ut quae ex ea enata sunt exradicentur, deinde ut glaebis calefactis sationes et ad imbrem accipiendum aptiores et, cum relaxatae sint, ad opus faciliores faciant.
Neque ea minus binis arandum ter melius] Eam recte Ursinus. nam ad terram haec pertinent, non ad sationes. mimis his Merula, miniis hinis ex archetypo restitui. simiUter alternis I 20, 3. II 7, 11. lil 16^ 9. et postulat hoc nsus Varronis, qui adverbiis numerorum plus vel ?ninus sine quam particula non addidit: nam III 10, 3 plus quam ter pro plus quater scripsi. cum reliquis numeris eadem constanter non addito quam posuit, et in significatione aetatis maior et minor non addito quam I 20, 1 neque minores trimos neque maiores quadrimos, II 2, 18 non minorem quinque mensum, 5, 13 non minores oportet inire himas, 7, 1 7ie sint ?ninores tinmae, maiores decem an?ioru?n, III 6, 2 ?ninores himae non ido?ieae; contra II 2, 14 ?ieque pati oportet mi?iores quam himas saliri, 4, 7 ?ieque mi?iores ad??iitte?\- dae quam anniculae, 4, 21 ne mi?\ores qua?n semestres.
3 Aestate fieri messes oportere autumno siccis tem- pestatibus uindemias ac siluas excoli commodissime tunc praecidi arbores oportere secundum terram] Opor- tere utroque loco deleri voluit Ursinus, oportet Gesnerus con- iecit. infinitivus, quo praecepta referuntur aliorum, non eius qui loquitur, neglegentiae cuidam dicendi tribui poterit, ut quid ii, quorum rationes in sationibus facifendis modo descriptae erant, in reliqua parte anni fieri velint, indicetur.
Prioribus imbribus] Vulgari scripturae vitio correcto p?imo?ihus scripsi, sicut legitur II 2, 14 primitus oritur lierha imhrihus primorihus evocata.
Cum gelu cortices ex imbribus careant glacie] Et imhrihus carea?it et glacie Merula. ex imhrihus careant et glacie scripsi. hieme tum putantur arbores, cum cortices gelu et glacie carent, quod imbribus efficitur. nomine gelu autem praeter
78 COMMENT. IN VARRONIS
ipsam glaciem gelida per hiemem iiatura ramorum, quae imbribus temperanda est, significatur.
XXVIII 1 Et efficiat ut ner dies habeal XCI aestas XCIV autumnus XCI hiems XXCIX quae redacta ad dies ciuiles nostros qui nunc sunt primi uerni temporis ex ad VII id. febr. aestiui ex ad VII id. mai. autumnalis ex ad VII id. sextil. hiberni ex ad IV id. nou.] Et ef/lciai hbri manu scripti, efficitur omisso et in principe editione edidit Merula, ubi PoUtianus ex codice et addidit^ sed efficitur non correxit. efficitur ut ver dies lidbeat nonaginta unumj aestas nonaginta quatuor, autumnus nonaginta duos, hyems octoginta octo. quae divisio redacta ad dies civiles nostros, qui nunc sunt, primi verni temporis extant ad septimum Idus Februarii, aestivi extant ad septimu?n Idus Maii, autumnalis extant ad tertium Idus Sextilis, hyherni extant ad tertium Idus Novemhris lucun- dus. lectionem archetypi Victorius restituit, sed efficitur ex im- pressis exemplaribus retinuit et autumnales scripsit. in scriptura librorum iUud recte a lucundo emendatum erat, quod pro VII id. Sextil. scripsit tertium idus Sextilis, quod post eum Schnei- derus recepit. nam ita et numerus efficitur dierum nonaginta quattuor, qui aestati tribuuntur, itemque dierum unius et nona- ginta, qui sunt autumni, et dies est vicesimus tertius, postquam sol in signum leonis transiit, a quo die initium aestatis fit. auctore enim Cohimella XI 2, b2 a. d. XIII kal. Augustas sol in leonem transitum facit, a quo die, qui est dies XX mensis luhi, vicesimus tertius est a. d. III idus Sextiles^ qui est dies XI mensis Augusti. in reliquis de fide veteris scripturae dubitari non debebat, et in his quoque Varronis rationes cum Columella consentiunt, XI 2, 4 XVII kal. Fehr. (d. XVI m. lanuar.) sol in aquarium transit, ib. 36 XV kal. Maias (d. XVII m. April.) sol in taurum transitum facit, ib. 76 XIIII kal. Novemhres (d. XIX m. Octobr.) sol in scorpionem transitum facit. ab his die- bus enim vicesimus et tertius, a quo Varro tempora veris aestatis hiemis numerat, est VII id. Febr. (d. VII m. Febr.), VII id. Mai. (d. IX m. Maii), IV id. Nov. (d. X m. Novembris).
2 Suptilius descriptis temporibus obseruanda quae- dam sunt eaque in partes VIII diuiduntur] Descriptis apo- grapha Italorum et editio princeps a Politiano non correcta, et
RERVM RVSTICARVM LIB. I 28 79
ita in ipso archetypo scriptiim fuit. discretis, qiiod habent co- dices A et m, veteri coniecturae tribuendum est, quam Victorius commendavit et post hunc reliqui editores receperunt. sed verum est descriptis. — ea quae editio Commeliniana et ex hac Ges- nerus. ohservanda qiiidem sunt ea quae Pontedera p. 124. eaque ex editionibus ante Commelinianam impressis Schneiderus restituit.
Primum a fauonio ad aequinoctium uernum dies XL hinc ad uergiliarum exortum dies XLIV ab hoc ad sol- stitium dies XLIIX inde ad caniculae signum dies XXVII dein ad aequinoctium autumnale dies LXVII exin ad uergiliarum occasum dies XXXII ab hoc ad brumam dies LVII inde ad fauonium dies XLV] Primum ah fauonio ad aequinoctium vernum dies quadraginta. hinc ad vergiliarum exortum dies quadraginta quattuor. ab hoc ad solstitium dies quadraginta novem sqq. Merula, primum ab favonio ad aequi- noctium vernum dies quadragintaduo. hinc ad vergiliarum ex- ortum dies quadragintaquatuor. ah hoc ad solstitium dies qua- dragintanovem. inde ad caniculae signum dies vigintinovem. deinde ad aequinoctium autumnale dies sexagintaseptem. exinde ad vergiliarum occasum dies trigintaduo. ah hoc ad hrumam dies quinquagintaseptem. inde ad favonium dies quadraginta- quinque lucundus. codicis scripturam Victorius restiluit praeter unum locum, in quo ipso invito, ut videtur, Aldinae et luntinae editionis lectio relicta est, ad caniculae signum dies XXIX, ubi in manu scriptis libris dies XXVII et in aniiquioribus editionibus dies viginti septem scriptum erat. Victorium rehqui editores se- cuti sunt praeter Schneiderum, qui partim coniectura, partim ex veteribus editionibus numeros in hunc modum mutavit, primum a favonio ad aequinoctium ve?'num dies XLV. hinc ad vergi- liarum exortum dies XLVI. ah hoc ad solstitium dies XLIIX. inde ad caniculae signum dies XXIV. dein ad aequinoctium autum- nale dies L XV III. exin ad vergiliarum occasum dies XLV. ah hoc ad hrumam dies XLIV. inde ad favonium dies XLV. in his unum haud dubie recte a Schneidero emendatum est, quod in prima parte anni scripsit ad aequinoctium vernum dies XLV, quo numerus dierum trecentorum sexaginta quinque, quem ratio anni a Caesare constituti postulat, efficitur. in reliquis partibus
80 COMMENT. m VARRONIS
et Schneiderus et post eiim plurimi, qui de hac anni divisione copiose disputaverunt, in errorem inducti sunt propterea^ quod de fide numerorum^ qui in editis exemplaribus^ sicut supra scrip- tum est, leguntur, parum constabat. numeros autem archetypi, quos restitui, si sequimur una cura certa emendatione quam dixi XLV pro XL, Varro in octo partibus anni constituendis lios terminos probavit, quos additis numeris dierum^ quibus nunc utimur, adscripsi.
favonius a. d. VII id. Febr. (die VII m. Februarii) aequinoctium vernum a. d. IX kal. April. (die XXIV m. Martii) vergiliarum exortus nonis Maiis (die VII m. Maii) solslitium a. d. VIII kal. lul. (die XXIV m. lunii) caniculae signum a. d. XII kal. Sextil. (die XXI m. lulii) aequinoctium autumnale a. d. VI kal. Octobr. (die XXVI m.
Septembris) vergiliarum occasus a. d. V kal. Novembr. (die XXVIII m.
Octobris) bruma a. d. IX kal. lanuar. (die XXIV m. Decembris). sed in constituenda bruma vel aequinoclio autumnali ipse aliam rationem secutus est in iis quae de sexto intervallo scripta sunt 34, 1 sexio intervallo ab aequinoctio autwnnali incipere scrihunt oportere serere usque ad diem nonagcsimum unum; post brumamj nisi quae necessaria causa coegerit^ non serere. nam ut numerus compleretur dierum unius et nonaginta ab aequinoctio autumnali usque ad brumam, utriusque quidem temporis die, ut par est, comprehenso, aut aequinoctium a. d. VII kal. Octobr. (die XXV m. Septembris) constituendum erat, aut potius bruma a. d. VIII kal. lanuar. (die XXV m. Decembris). nulla autem auctoritas tribuenda est rubricis ante hunc Hbrum scriptis. quas qui con- fecit et dies menstruos, quos Varro non indicaverat, ipse addidit et intervalla inter hos dies a Varronis numeris plane diversa con- stituit. ceterum si quis terminos a Varrone positos, quos supra indicavi, ad eas normas, quas Columella Eudoxo, ut ait, auctore secutus est, aptare velit, numeri qui erant in codice pluribus locis mutandi erunt. velut si caniculae signum, ut fieri solebat, in a. d. XIII kal. Sextiles posuerat, quarto intervallo dies viginti sex, quinto dies sexaginta octo tribuendi erant. sed quoniam nescimus, quas rationes Varro in his terminis constituendis secutus
RERVM RVSTICARVM LIB. I 28—29 81
sit, praeter unum numerum manifesto errore, ut dixi, corruptum reliquos sic, ut in codice scripti erant, potius servare quam in- certis emendationibus temptare debemus.
XXIX 1 In primo interuallo] In praepositionem inclusi, quoniam in reliquis intervallis Varro ablativo casu non addita praepositione usus est.
Seminaria omne genus ut serantur putari inpratis circum uites ablacuari radices quae in summa terra sunt praecidi prata purgari salicta seri segetes sarire] Putari in primis inde a principe editione receptum erat, quod inepte Schneiderus defendit vinearum vel seminariorum puta- lionem intellegens. neque magis probari possunt quae alii con- iecerunt, in paratis Popma, ut parata essent vineae, vipretas Scaliger verbis in hunc modum transpositis, putari, circum viies ahlaqueari, vipretas, radices quae in summa tet^ra sunt praecidi. varia temptavit Pontediera p. 125^ sed in eo acquievit, ut in pratis putari interpretationem esse putaret eorum quae deinde scripta sunt prata purgari. quod genus operum Varro praeceperit nescimus; sed putationem non esse in pratis, sed in vineis vel arbustis certum est. quare lacuna, qua verba corrupta esse videntur, suppleta scripsi putari arhusta, siercorari in pratis. haec enim Columella de eodem tempore anni scribens praecepit XI 2, 16 arhustorumque sive putatio sive alligatio finienda, ib. 18 hoc eodem tempore stercoris pars in prata digerenda, pars oleis et ceteris arhorihus inspargenda. ipse Varro vineas et arbusta putari iussit in septimo et octavo intervallo c. 35 et 36; eadem igitur opera^ quae extrema anni parte fieri voluit, initio etiam sequentis tribuit. olim praeparari in pratis scribendum conieci, qua de re Varro I 37, 5 et Columella XI 2, 27 scribunt. ad eandem rem pertinet quod in secundo intervallo legitur prata defendi, quae est pars praeparationis. — sarii^i Sylburgio auctore, ut videtur^ primum in Commeliniana editione editum est. arari schoha Bernensia in Verg. georg. I 1 nec sane segetes simpliciter pro terra ponuntur, sed pro terra arata^ ut Varro rerum rusticarum primo lihro prata purgari^ salicta seri, segetes arari convenit. eadem cum iis quae apud Varronem sequuntur scripta sunt in scholiis Laurentianis et Parisinis a Mommsenio mus. Rhen. V. XVI a. 1861 p. 443 editis, nec sane segetes simpliciter pro
A^ARR. RBR. RVST. II. 6
82 COMMENT. IX YARRONIS
ierra pommtur, sed pro terra arata, Varro rerum rusticanm libro I prata purgari, salicta seri, segetes arari convenit; et infra, seges dicitnr quae (1. quod^ aratum nondum satum est. verum esse sariri disci poterat a Varrone c. 36 et a Columella XI 2, 9 eodem mense ante kal Fehruarias sariendae segetes autumnales. nam quae in octava parte anni de segetibus sarien- dis praecepta sunt, ad primam quoque partem^ sicut reliqua opera, ex aliqua parte pertinent.
Seges dicitur quod aratum satum est aruum quod aratum necdum satum est] Seges dicitur quod aratum sed necdum satum est Merula, et similiter scholia Vergiliana supra scriplaj manifesto errore, quamquam Pontedera p. 125 longa dispu- tatione principis editionis lectionem defendit. manu scriptorum librorum lectionem lucundus restituit^ nisi quod 7iec pro necdum edidit^ quod Viclorius correxit. Varronis definitiones, sicut alias rusticorum vocabulorum definitiones, Verrius receperat: Fest. p. 340, 31 Seges dicitur ea pars agri, quae arata et consita est, a serendo videlicet, Paul. exc. Fest. p. 2b, 12 Aj^vum dicimus agrum necdum satum.
Nouaiis ubi satum fuit antequam secunda aratio renouatur rursus] Novalis uhi satum fuit antequam secunda aratione renovetur. Rursus Merula et deinde reliqui editores, rursus parum commode cum sequentibus coniuncto. veram ver- borum coniunctionem Ursinus demonstravit. restabat ut novatur potius quam renovatur scriberetur, antequam secunda aratione novatur rursus. nam aratio renovatur ineptum est, sed ager secunda aratione novatur: Varr. de ling. lat. V 39 qui inter- mittitur a novando novalis ager.
2 Terram cum primum arant proscindere appel- lant cum iterum offringere dicunt quod prima aratione glaebae grandes solent excitari cum iteratur offringere uocant tertio cum arant iacto semine boues lirare di- cuntur] Serv. in Verg. georg. I 97 proscisso: propria voce usus est. cum enim primo agri arantur, quando duri sunt, proscindi dicuntur; cum iterantur, ohfringij cum tertiantur, lirari. Paul. exc. Fest. p. 199, 3 Offringi terra dicitur, cum iterum trans- verso sulco aratur. apud Varronem Ursinus verba cum iteratur offringere vocant tamquam ex margine adscita deleri et deinde
RERVM RVSTICARVM LIB. T 20 83
(leleto V. boves scribi voiiiit lirare dicnnt, qiiod Gesnerus et Schneiderus probaverunt. potius neglegentiae scribentis tribuen- dum est, quod pro eo quod dicendum erat ^cum iteralur, ofTrin- guntur' repetivit ea quae supra scripta erant cum iteratur, ojfringere vocant. lirare dicuntur boves qui liras in agro faciunt, de quibus Columella II 4, 8 scribit liras autem rustici vocant easdem porcas, cum sic aratum est, ut inter duos latius distantes sulcos medius cumulus siccam sedem frumentis praeheat et auctore Varrone Velius Longus de orthogr. p. 73, 4 hoves, cum se a recto actu operis detorserint, delirare dicuntur,
Ut in apulia et id genus praediis per sartores oc- care solent] Praediis apographa omnia, praedii Politianus in principe editione non correxit. ut in Apulia id genus praedii ex Aldina editione receptum erat. restitui lectionem archetypi: III 9, 17 aliis id genus rehus, I 14, 3 hoc genus saepes, II 1, 23 hoc genus rehus, II 10, 1 quod genus sint hahendi pastores. — deinde satores Merula, sarritores lucundus, saritores Victorius, sed sartores libri manu scripti et III 2, 5 sai^toris; eodem modo codex Sangermanensis Columellae II 11. 12. XI 3, 35 et saepius; et in titulo provinciae Africae CIL v. VIII n. 10570, 3, 12 hinas sartorias, hinas messorias operas.
3 Qua aratrum uomere lacunam striam fecit sulcus uocatiir quod est inter duos sulcos elata terra dicitur porca quod ea seges frumentum porrigit] Striam in Aldina editione omissum erat. lacunam tamquam glossam deleri voluit Ursinus. strias Vitruvius III 3, 14. IV 1, 7. 3, 9. 4, 2 dixit in cohimnis partes elatas cum canalicuHs suis. idem igitur vocabu- lum Varro de sulcis usurpavit, sed, quo accuratius cava pars significaretur, lacunam addidit. similiter ad definitionem porcae, quod est inter duos sulcos, appositionis loco additum est elata terra. nam non recte Muellerus in Non. p. 61, 18 quod ibi pro quoad dictum esse adnotavit: apparet enim tum qua potius quam quoad scribendum fuisse. deinde quod ea seges frumentum por- ricit dictum est sicut I 31, 3 quod ea vitis inmittitur ad uvas pariendas. nam porca, non sulco, seges frumentum porricit. poi^- rigit et deinde porrigere in codice fuit, quae Politianus et Victorius correxerunt. idem vitium est in codice Festi p. 238, 7 porcaSy quae inter duos sulcos ftunt, ait Varro dici, quod porrigant
6*
84 COMMENT. IN VARRONIS
frumentum. ad eandem definitionem pertinent haec in excerptis Pauli p. 108, 9 porca autem est inter duos sulcos terra eminens. aliam defmitionem dedit Festus p. 2 18, 16, aliam Varro de ling. lat. V 39.
XXX Haec fieri segetes runcari herbam e segetibus expurgari boues terram proscindere] Haec fieri dehent edita ante Victorium exemplaria, quod Politianus in principe edi- tione non correxit. dehent^ quod Merula addiderat, in manu scriptis libris hoc loco non legitur et a Victorio deletum est. segetes runcari, terram proscindi Ursinus, quod Schneiderus pro- bavit. addita consueta formula id est^ de qua dixi I 9, 2, scripsi haec fieri, segetes runcari, id est lierham e segetihus expurgari^ hoves terram proscindere, nam infinitivi non addito verbo finito in his praeceptis positi sunt saepius.
Quae superiore tempore fieri oportuerit et non sunt absoluta antequam gemmas agant ac florescere incipiant fieri quod si quae folia mittere solent ante frondere inciperunt statim ad serendum idonea non sunt] Oportuerat m et edita ante luntinam editionem exem- plaria. pro fieri utroque loco seri scribendum coniecit Ursinus; fiant posteriore loco habebant editiones ante Victorium. deinde emittere et ante frondem m. quod si quae folia mittere solent, ante frondem florere incoeperint^ statim ad serendum idonea non sunt Merula, quod si quae folia emittere solent aut ante fron- derCy qiiam florere inceperint, statim ad serendum idoneae non sunt lucundus, quod si quae folia amittere solent, ante frondere inceperint, statim ad serendum idoneae non sunt Victorius. ex his unum verum est folia amittere^ quod legitur I 7, 6 folia liieme non amittat et amittant folia. reliqua sic, ut in archetypo scripta erant, exhibui et verba, quae ab editoribus separata erant, coniunxi, fieri, quod, siquae folia amittere solent sqq. nam ad seminaria potissimum, quae supra in primo intervallo dicta erant, haec pertinent. in his igitur ea quae superiore tempore absoluta non sunt secundo intervallo perficienda sunt, antequam ea quae seruntur gemmas agere et florescere incipiant, propterea quod ea quae folia amittere solent, si antea frondere inceperunt, ad serendum idonea non sunt.
XXXI 2 Pampinare est e sarmento coles qui nati sunt de iis qui plurimum ualent asecundum nonnum-
UERVM RVSTICAKVM LIB. I 30 — 31 85
qiiam etiam tertiiim relinquere reliquos decerpere] asecun- dum optima apograplia, ad sccimdum editio princeps a Politiano non correcta et codex Caesenas. Non. p. 93, 20 Varro de re rustica lib, I e sarmento caules qui nati sunty de his qui plurimum valent primum ac secundum, nonnumquam etiam tertium relin- querCj reliquos decerpere. inde primum ac secundum lucundus. idem supra postea occare id est com?ninuere ex Nonio p. 61, 25 primus restituit. Varronis praecepta de pampinatione expressit Columella IV 27, 2 idemque vinitor, qui ante ferro, nunc manu decurtet (decutet cod. Sang.j umbrasque compescat ac super- vacuos pampinos deturhet. nam id plurimum refert non inscite facere, siquidem vel magis pampinationi quam putaiioni consulit ipse Varro Theophrastum de caus. plant. III 14, 7 videtur secutus esse. — coles et postea colibus habent Varronis libri et I 41, 6 colis, I 31, 4 et 41, 4 coliculus. simiUter II 5, 8 et 7, 5 coda. I 52, 1 plostellum et I 22, 11 plostra, sed saepius cauda et plaustrum; item II 7, 8 et 8, 4 origa pro auriga.
Resicari ex codice Victorius adnotavit, quamvis resecari Politianus in principe editione non correxerit. eodem modo in codice scripta erant haec, III 16, 34 praesicatur , I 50, 1 sub- sicuerunt, ib. 2 subsicent, ibidem tamen subsecari subsecentur subsecatur et desecat, sicut I 33. 41, 10; semel I 31, 4 sicari vitiose: nam in compositis codicis scripturam exhibui. item I 10,2 subsicivum et saepe faenisicia et faenisiceSy semel II 11, 7 fae- nisecia, quod correxi.
3 Maiorem etiam unde uuae nascuntur palmam] Maiorem unde etiam coniecit Gesnerus: immo maiorem et iam unde. nam palma est viiis, quae est maior quam flageUum et ex qua iam uvae nascuntur.
Similiter ac flabellum flagellum] Similiter flabellum ac flagellum ex luntina editione adhuc receptum erat. nam in antiquioribus etiam pkira perturbata erant.
Posterior quo ea uitis immittitur ad uuas parien- das dicta primo uidetur a pariendo pariiema exin mutatis litteris ut in multis dici coepta palma] Posterior, quod ea summittiiur ad vites parietinas, dicta primo videtur a pariendo parilema, exin minutis litteris, ut in multis, dici coepta palma Andreas Schottus observ. hum. 4, 24. mutilaiis lit-
86 COMMENT. IN VARRONIS
teris Burmannus in Verg. Aen. XI 543. quod ca scribendum esse etiam Gesnerus animadvertit: I 29, 3 quod ea seges fru- mentum porricit. nam inmitti dicuntur ea quae non deciduntur, sed ut crescant relinquuntur, Cic. de senect. 15, 53 sarmentorum ea, quam dixi^ aliorum amputatio, aliorum inmissio, Plin. XVI 141 utraque autem (ciipressus) inmittitur in perticas, Verg. georg. II 363 dum se laetus ad auras Palmes agit laxis per purum inmissus habenis.
4 Ex altera parte parit capreolum is est coliculus uiteus intortus ut cincinnus is enim uitis quibus te- neat id qua serpit ad locum capiendum quo capiendo capreolus dictus] Ex altera parte caprea dicta, quod parit capreolum. is est coliculus viteus iiitortus ut cincinnus, is enim vites quihus teneat et quas eripiat et ad locum capiundum se erigit. ex quo a capiendo capreolus dictus Merula, ex altera parte caprea dicta, quod parit — . is enim vites ut teneat, serpit ad locum capiundum. ex quo sqq. lucundus. ex altera parte parit ex codice Victorii Schneiderus reslituit; in reliquis inter- polationes editorum probavit, is enim vitis quo se teneat atciuc serpat ad locum capiundum, ut se erigat, ex quo sqq. plurali numero Paul. exc. Fest. p. 57, 16 Capreoli vitium cincinni in- tortij quia ad locum capiendum tendunt, appellati. hinc olim scribendum conieci ut cincinni, vitis quihus teneat id quo serpit. nunc aptius esse visum est ut cincinnus: hi sunt enim vitis qui- hus teneat id quo serpit ad locum capiendum, a quo capiendo capreolus dictus. nam singularem numerum in defmitione nominis positum sequitur pluralis hi sunt, quoniam in singulis vitibus plures sunt capreoli. similem numerorum mutationem notavi in demonstrativis pronominibus I 49, 1 cum peraruit, de his mani- pulos fieri, 50, 1 manipulmn — uhi eos fecerunt ?nultos, II 3, 1 ut eam paret — - et de iis eam potius, 3, 7 capra — harum enim dentes, III 9, 6 in utraque fenestra lata tripedaliSj et eae pede altiores, 10, 2 est enim alterum genus — , 7iec cum iis lihenter congregantur; in relativis pronominibus I 2, 17 ne capra natum pascat: quas etiam astrologia in caelum recepit, II 4, 15 pepe- rit — , quihus hordei circiter hinas lihras aqua madefactas dare solent, III 12, 6 alterius generis est — , qui hoc fere mutant. contra singulariter dicta pronomina praecedente plurali numero
RERVM RVSTICARVM LIB. 131 87
nominum, II 3, 9 grcgcs faciunt — , ad pcrniciem eum pcrducaf, 9, 4 debcnt cssc — ingredienti ei displodantur , 9, 11 pancs, magis enim co aluntur, et similiter II 5, 8 ncquc ingrcdicntibus qui displudantur nec cuius ungulac divarent, 11, 11 pcllibus sunt vestitac — , cuius usum apud anticos quoquc Graecos fuissc apparet. saepe etiam in praeceptis niimeros verborum, quibus pronomina non addita sunt, mutari notum est. sed in hoc quo- que genere multa olini ab editoribus depravata sunt^ quorum partem Victorius emendavit. adscribam haec, quae, quoniam Vic- torii diligentiam fugerant, adhuc corrupta in editis exemplaribus ferebantur, I 17, 4 ut facicntem imitetur, II 2, 17 agni — nc quid laboret — non dcsiderat matrcm, 4, 19 matrcm — ut crcbro reditu alere possint porcos, 6, 3 eligendi mas et femina cum dignitatc ut sit^ 7, 3 cqui — c^im cavos habcat fum renasccnlcs et deinde omnes habere solet renatos, III 7, 4 columbaria singula csse oportet, ut os habeat, 9, 2 qui ornithoboscion instituere vult — ut capiant magnos fructus, 9, 7 cubilia gallinarum — cum incubaf, 12, 4 de iis Archelaus scribit, annorum quot sit. pluralem numerum ex Merulae coniectura recepi l 54, 2 si quid reliqui habeant musti, ubi habeat in manu scriptis libris est; item singularem II 4, 13 quod alienos non aspernatur pro pki- rali alienos aspcrnantur.
Omne pabulum primum ocimum farraginem uiciam nouissime fenum sicari ocinum dictum a graeco uerbo oceos quod uaiet cito similiter quo ocimum in hortoj Primum ocinum Schneiderus. eadem forma restituenda est I 23, 1. nam ocimum est genus herbae in hortis, quod Sxl^ov vel ^aat- kiTiov Graeci dixerunt et graeco nomine Latini, ut ait Varro de Hng. lat. V 103 quae in hortis nascuntur, alia pcregrinis voca- bulis, ut graecis ocimum menta ruta^ quam niinc Ttijyavov appcUanf. de hoc plura dixit Meyerus histor. botan. v. I p. 344. ab eo diversum est genus pabuU viridis, quod rustici ocinum dixerunt, cuius mentionem facit Cato c. 27. 53. 54, ubi ocinum in archetypo fuit. idem apud Varronem legit Nonius p. 550, 25 Ocinum quod ocimum dicimus, Varro de re rustica lib. I primum ocinum farraginem (farracinam coM.) viciam, novissime facnum secari (frenum uocari codd.^. ocinum dictum a gracco verbo ocaeos, quod valet cito (iiaccitos codd.j, similiter quod ocimum
88 COMMENT. IN VARRONIS
m Iwrlo. Plin. XVII 197 m vinea vetere serllo ocinum, 198 ocimim, quod in vinea seri iubef, antiqui appellahant pabuhim umbrae patiens, quod celerrime proveniat. id. XVIII 143 apud antiquos erat pabuli genus, quod Cato ocinum vocat^ quo siste- bant alvom bubus; id erat e pabuli segete viride desecium, ante- quam gelaret — . Varro appellat a celeriiale proveniendi e graeco, quod oceos dicunt. — quod venit cito ex Plinio apiul Nonium scripsit Hadrianus lunius, apud Varronem auctore Pontedera p. 137 Schneiderus. similiter quod recte idem. ocinum a graeco verbo coKScog dictum est, simiiiter atque ocimum, quod in horto est. deinde alia nominis derivatio additur, quod alvum citet bubus.
Id est fabuli segete uiride sectum antequam genat siliquas] Id est pabuli segetes virides sectae, antequam gene- rent siliquas Merula, id genus pabuli suni segetes virides sectae ante, quam gerant siliquas lucundus, id est pabuli segete viride sectumy antequam gerai siliquas Angelius, id ex pahuli segete viride sectum anie, quam genat siliquas Victorius. id esi ex fabali segeie scripsi. nam fabulia pro fabalia dictum esse non credendum est Scaligero, fabalia dixerunt Cato 37, 1 Varro I 23, 3 Cohimella II 10, 9. Plinius autem in iis quae supra de ocino adscripsi Varronis verba aut non intellexerat aut corrupta legebat. genat ex codice Victorius restituit, item I 40, 1 genendi et ge- nendum, II 2, 19 genit, 6, 3 genuntur.
5 Contra ex segete ubi sata admixta hordeum et uicia et legumina pabuli causa uirdea quo fart ferro caesa ferrago dicta aut nise quod primum in farracia segete seri coepta] Contra — pabuli causa sunt. inde quod far ferro caesum farrago dictum, aut quod primum in farracia segete seri coeptum Merula, conira — pabuli causa viridia, quo far el ferro caesa, farrago dicia, aui quod primum in farracia segete seri coepta Angelius, conira — pabuli causa viridia. quod far ferro caesa, farrago dicia, aut 7iisi quod primum in farracia segete seri coeptum Victorius, contra — pabuli causa, viridia quod ferro caesa, ferrago dicta aut farrago ^vel dicia, nisi farrago), quod — seri coepta Schneiderus. farraginis defi- nitionem a Varrone receperat Verrius, Paul. exc. Fest. p. 91, 14 Farrago appellaiur id quod ex pluribus saiis pabuli causa datur iumentis. ea autem ab aliis ferrago dicebalur, gloss. lat. v. IV
I
RERVM RVSTICARVM LIB. 1 31 — 32 89
p. 342 ferrago virldis. quare duas vocabuli derivatioiies Varro posuit, alterani a ferro, alteram a farre ductam, in liunc modum, conira ex segeie, iihi sata admixia hordeum et vicia et legu- miiia, pahuli causa viride ab eo, quod ferro caesa, ferrago, aut inde farrago, quod primum in farracia segete fieri coepla.
Eo equi — purgantur] Ea lucundus et Victorius^ eo, \\. e. viridi, Angelius restituerat.
Quibus cum susum uersus serpit ad scapum lupini aliumue quem ut haereat id solet uincere] Susum uersus plurima apographa, susum uersum codex Floreiitinus et Politianus, qui lectionem principis editionis quibus sursum uorsum parum accurate correxerat. vincire Merula. sententiam verborum, in qua interpretes laboraverunt, demonstrant ea quae de vitibus supra scripta sunt. vicia enim, cum susum versus serpit, ut ad scapum aliquem haereat, capreolis id quo pervenit vincire solet, quibus, cum susum versus serpit — , id solei vincire.
Aquam addi cotidie a quo quod indiget potu poma .1. dicta esse possunt] Non. p. 61, 28 Pomorum a VatTOtie pro- prietas explanaia esi de re rustica lib. I, aquam addi cotidie vesperi, a quo, quod indigent potui, poma dicta esse possunt. id. p. 502, 20 Dativus pro ablativo — Varro de re rustica lib. I a quOj quod indigent potui, poma dicta esse possunt. apud Var- ronem vesperi, quod in manu scriptis libris et in antiquissimis editionibus non legitur, ex IXonio addidit lucundus, deinde omisit Angelius, quem Victorius secutus est; restituendum esse Mercerus ad Non. I. c. adnotavit, quamquam erravit, cum idem in ^optimo codice Varronis', h. e. Parisino, scriptum esse adderet. potui apud Nonium posteriore loco habent omnes, item priore loco optimi libri, potus ex correctura Harleianus, potu pauci ex dete- rioribus, potuis novissimi editores. hoc cur Varroni tribuatur causa non est. nam corrupto libro Nonius vet is quem ille auc- lorem secutus erat usus est.
XXXII 1 Quindecim diebus] De frumentis alios numeros Varrone aiictore indicat Piinius XVIII 56 Varro quaier novenis diebus ft^uges absolvi iradit et mense tiono meti. sed ea aut ab hoc loco aliena aut parum accurate a PHnio relata sunt.
2 Ervilatri, ut fuit in archetypo, Victorius dedit in secunda editione, erviliam antiquiores inde a principe editione, sicut scriptum
90 COMMENT. IN VARRONIS
est apud Plinium XVIII 58. 98. 143. XXI 70, Colum. II 13, 1, Paul. exc. Fest. p. 82, 21. ervillam ex Varronis satura codices Nonii p. 204, 23.
XXXIV 1 Ut ante brumam sata quae septimo die bruma sata quadragesimo die uix existant] Ut ante hru- mam sata septimo die, quae a hruma sata XL die edita inde a principe editione exemplaria. ut ante hrumam sata quae septimo die, post hrumam sata quadragesimo die vix existant scripsi, h. e. ut eadem semina, quae ante brumam sata septimo die exi- stunt, si post brumam sata sunt, vix quadragesimo die existant. post hrumam ut scriberetur postulabant et ea quae supra scripta sunt post hrumam non serere et quae Plinius XVIII 204 ex hoc loco refert, inter omnes autem convenit circa hrumam serendum non esse magno argumento, quoniam hiherna semina, cum ante hrumam sata sinij septimo die erumpant, si post hrumam vix quadragesimo. bruma sata defendit Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 16, ut esset ^tempore brumae', pro quo hrumalihus diehus scriptum est I 29, 2.
Putescere semina soleant] Putrescere m et edita ante Victorium exemplaria. hoc restituendum esse monuit Lachmannus in Lucret. p. 188. nam putrescere constanti usu dicitur de iis quae umore vel calore vel frigore resolvuntur, ut apud ipsum Varronem II 5, 16 ne ungulae putrescant et saepius apud Colu- mellam II 10, 26. 11, 8 III 11, 7. XI 2, 61. 3, 56 et apud Pal- ladium III 25, 15; putrefacere Colum. III 12, 1 umorem terrae putrefacere deposita semina, et putrefieri Pallad. I 33. III 10, 3. X 9. adiectivo puter usus est Varro I 8, 4 palus — - puter ever- titur, I 41, 1 tenellum enim cito facit putre. putescere autem non reperio dictum esse nisi de iis quae cum malo odore cor- rumpuntur, Cat. 3, 4 olea putescet —, oleum foetidum fit, Varr. de ling. lat. V 25 puticidae, quod putescehant ihi cadavera proiecta, Cic. Tusc. disp. I 43, 102 de corpore mortui humine an suhlime putescat. neque repugnant quae de carne suum scripta sunt Cic. de deor. nat. II 64, 160 cui quidem, ne pute- sceret, animam ipsam pro sale datam dicit esse Chrysippus et de fm. V 13, 38 animum illi pecudi datum pro sale^ ne pute- sceret, ubi putresceret habent manu scripti Hbri, sed putisceret Nonius p. 161, 17.
BERVM RVSTICAKVM LIB. I 3-4 — 37 91
XXXV 1 Serere liliiim et crocum qiiod iam cgcl radicem rosam ea conditur radicitus in uirguias pal- mares] Eget apographa, egit in principe editione Politianus non correxit. quod iam egit racUcem: rosa etiam conciditur edi- tiones ante Victorium, qui rosam ea ex codice recepit. veram verborum sententiam demonstravit Schneiderus, serere liliutn et crocum; quod iam egit radicem, rosetum conciditur. sed aptius esse puto quod scripsi, serere lilium et crocum. quae iam egit radicem rosa, ea caeditur sqq. nam de surculis rosarum haec praecipiuntur a Theophrasto hist. plant. VI 6, 6, a Palladio XII 11 et in geoponicis XI 18, 2.
XXXVII 1 Bipertiti] Quadripertiti Ursinus coniecit, non animadvertens hanc bipertitam divisionem, quam Varro posuit, opponi vulgari illi et quadripertitae, quae postea dicitur.
Quod adueniat ad intermenstruum] Quoad uenianl intermenstruum m, quod adueniat ad intermenstruum reliqui omnes. quoad veniat in principe editione Politianus non cor- rexit, quod veniat Victorius. quoad probaverunt Lachmannus in Lucret. p. 133 et C. F. W. Muellerus ephem. scholast. Berol. a. 1865 p. 800. pro lioc quaad scripsi, de qua forma dixi I 1, 2. — de intermenstruo die Varro de ling. lat. VI 10 scribit a men- sibus intermestris dictum, quod putabant inter prioris mensis senescentis extremum diem et novam lunam esse diem, quem diligentius Attici €vr}v xal vsav appellarunt ah eo, quod eo die potest videri extrema et prima luna.
Quaedam contra quae metas ut frumenta et cae- duas siluas] Quaedam contra, ut quae metas frumenta et cae- duam silvam lucundus, quaedam contra quae metas, ut frumenta, et caedas, ut silvam Pontedera p. 146, quod Schneiderus pro- bavit. neque tamen dubitandum erat de mutata forma orationis. quaedam crescente potius quam senescente iuna facienda, quae- dam sunt quae contra, i. e. senescente luna, metas.
2 Nidecrescenti luna tondes caluos fiam] Nt de- crescenti vel inde crescenti plurima apographa et ipsum haud dubie archetypum, quamvis decrescente Politianus non mutaverit. ut decrescente ex principe editione Ursinus et Schneiderus pro- baverunt coll. Plin. XVI 194 Tiberius idem et in capillo tondendo servavit interlunia. M. Varro adversus defluvia praecipit ob-
92 COMMENT. IN VAllRONIS
servandum id a pleniluniis et XVIII 321 omnia quae caedunlur^ carpunlur, conduntur, innoceniius decrescente luna quam cre- scente fiunt. immo hoc dicit Agrasius, se cavere ne, si crescente luna capillum tondeat, calvus fiat. quare scripsi ne crescente luna tondens. nam ni pro ne dictum num Varroni tribuendum sit, dubito, quamquam Ursinus coniectura scribere non dubitavit I 59, 3 ni extrinsecus spiritus adflet et III 16, 34 ni quid eximatur.
3 Numquam rure audisti inquid octauo lanam lunam et crescentem et contra senescentem et quae crescente luna fieri oporteret et tamen quaedam melius fieri post octauo lanam lunam quam ante] lanam lunam utroque loco edita inde a principe editione exemplaria. oportet codex Florentinus, oporteat m et lucundus. octavo lanam lunam crescentem et contra senescefitem, et quae crescente luna fieri oporteat, tamen melius fieri post octavo lanam lunam Ursinus. de formula apud rusticos usurpata octavo lanam lunam, qua dies octavus ante plenam et ante novam lunam significabatur, non videtur dubitandum esse. sed altero loco, ubi quaedam melius post eum diem fieri dicitur, post octavum scripsi. et ante tamen delendum esse vidit Ursinus, quae crescente luna fieri oporteret, tamen quaedam melius fieri post octavum lanam lunam quam ante. nam addito post relativam sententiam pronomine quaedam pars indicatur eorum quae fieri oportet, I 55, 1 quae manu stricta, melior ea quae digitis nudis, I 4, 2 ea quae faciunt cultura honestiorem agrum pleraque non solum fructuosiorem eadem faciunt, III 9, 16 quod fere quae ante pleraque non succedunt.
Dixi de quadripertita forma cultura agri] Culturae edita inde a principe editione exemplaria. pro eo in cultura scripsi. quadripertitam autem formam apparet non eam dici, quae ex quattuor partibus lunae ducitur, sicut Gesnerus adno- tavit, sed quattuor partes agri culturae dicuntur, quas ScroCa supra 5, 3 proposuerat. hac igitur disputatione fmita iam Stolo descriptionem addit operum rusticorum in sex partes divisam, quae est altera temporum divisio sexpertita.
4 Quin sexpertita] Quae in sex partita est lucundus. quae est sexpertita scripsi. nam quin particula adfirmativa hic locum non habet.
RERVM RVSTTCARVM LIB. I 37 — 38 93
Faciendi scrobes] Non. p. 225, 7 Scrohes feminino ge- nere, mascnUno Plautus — Varro rusiicarum rerum lib. I scro- biculum dicit, idem Manio quod du?n administrant , in scrobe fodiendo inveniunt arcam. scrobiculum in hoc libro non legi, setl errori grammalici tribuendum esse Victorius adnolavit. lacu- nam, qua Varronis verba apud Nonium liausta erant, Muellerus significavit.
5 Cum etiam nunc platanus nouella esset] Etiam tunc editio Commeliniana. praeteriti temporis cum etiam nunc positi exempla indicavit Handius Tursell. v. II p. 586. cum prae- senti tempore etiam nunc legitur II 1, 5 etiam nunc in locis multis genera pecudum ferarum sunt et boves perferi etiam nunc sunt, ib. 9 multa etiam 7iu?ic — dicitur, II 4, 18 etiam nunc vestigia apparent^ 11, 9 etiam nunc vellunt, III 1, 6 etiam nunc ita dicunt, 2, 3 etiam nunc ructor, item I 2, 14 rustici etiam nunc quoque viam veham appellant. II 11, 15 etiam nunc dicuntur scripsi, ubi etiam inde dicuntur est in libris. semel in archetypo etiamnum scriptum erat, II 4, 10 etiamnum quod- annis e Gallia adportantur Romam pernae, ubi etiam nunc edidit Merula.
Quaedam si bubus et aratro proscinderis et iteran- dum antequam semen iactas] Proscinderis libri manu scripti, proscideris in principe editione Politianus non correxit. ad quae- dam, si — proscideris, iterandum Ursinus. immo quaedam loca post primam arationem etiam iteranda sunt, antequam semen iaciatur. iacias scripsi pro iactes, qupd adhuc in editionibus fuit. iaciuntur enim semina, non iactantur, I 4, 1 priusquam iacias semina, I 42 ut semen iaciatur.
Ut defendantur a pastione] A pastione deleri voluit Ursinus coll. I 30 prata defendi; sed Columella XI 2, 27 prata purgare et a pecore defendere.
XXXVIII 2 Si caueto dominus] Si caveat ex Aldina edi- tione receptum erat, si cavet scripsi. nam coniunctivi modi nulla ratio est.
3 In eo si in medio robusta aliqua materia sit de- pacta negant serpentem nasci] In eo si medio Ursinus coll. Colum. II 14, 6 sed eodem medio loco robustam materiem de- figere convenit. potius corrigenda erat verborum coniunctio, ut
94 COMMENT. IN VARRONIS
in eo cum verbo nasci coniungeretur, in eo, si in medio rohnsta aliqua materia sii depacta, negant serpentem nasci. nam in medio per se positum est, de quo dixi I 8, 4.
XXXIX 1 Sationis autem gradus secundus hanc habet naturam ad quod tempus cuiusque seminis apta sit ad serendum] Ita haec, sicut in manu scriptis Ubris scripta sunt, in editis exemplaribus ferebantur. neque tamen sententiam ver- borum a quoquam video explicatam esse. in secundo autem gradii^ qui est saiionis, cum et de generibus seminum et de tempore locoque quo serenda sunt disputandum sit, sicut postea dicitur, in primis naturam cuiusque seminis in hac parte spectandam esse apparet. ex variis igitur emendationibus, quibus ad hanc rationem verba accommodari poterant, praetuU hanc, sationis autem gradus secundus haec liahet: natura ad quod tempus cuiusque seminis apta sit ad serendum. nam genetivi cuiusque seminis a suo nomine interpositis verbis ad quod tempus separati sunt, sicut III 2j 15 ut sexaginta milia ea pars reddiderit eo anno villae. simiha etiam haec sunt^ I 4, 3 m pestilenti cala- mitas quamvis in feraci agro, III b, 7 de illo genere sunt turdi adventicio, III 6, 6 quod potius factum tum luxuriosi quam severi honi viri laudahant. aha hberioris verborum coHocationis exempla dedi I 20, 5. contra hbrariorum vitio tribuo quae deinde in codicibus scripta sunt ad quod quaeque tempus res facillime crescat, quae recte, ut videtur, lucundus transposuit, ad quod tempus quaeque res facilUme crescat. ibidem in archetypo facilissime videtur scripj^um fuisse, postea correctum facillime. nam facilissime habent B et Florentinus codex, faciHissime A, facillime editio princeps a PoUtiano non correcta.
2 Cum pleraque uere quam autumno inserantur] Vere melius quam autumno ex Aldina editione receptum erat. quam non addito comparalivo vel, ut ohm credebatur, omisso potius dici de iis quae ahis praeferuntur notum est. ex his Var- ronis Ubris exempla eius usus adnotavi haec, III 4, 1 ah his tem- porihus quam superiorihus^ et cum duobus comparativis I 41, 5 in hoc enim umidiora quam aridiora, II 5, 9 de mediis duohus prior quam postetior, praecedente potius II 1, 14 iia potius hovem emunt coi^nihus nigrantihus quam alhis, capram amplam quam parvam.
RERVM RVSTICARVM LTB. T 30 95
3 Cum semina sint fere quattuor generum quae transferuntur e terra in terram uiuas radices quae ex arboribus dempta demittuntur in humum quae inse- runtur ex arboribus in arbores] Semina fere sint minus accurate Politianus, semina sint fere omnia apographa. cum semina fere qnattuor sint generum, quae transferuntur e terra in terranij per se a natura, alia ex industria ut faciunt vivi- radices sqq. Merula, cum semina fere quatuor sint generum, quae non transferuntur e terra in terram, sed per se fiunt a natura, alia ex industria, ut faciunt viviradices lucundus. con- iecturis editorum haec corrupta esse animadvertit Viciorius, qui remotis iis quae ab illis addita erant verba ita exhibuit, cum semina fere quatuor sint generum^ quae transferuntur e terra in terram, viviradices. idem ex quattuor generibus seminum tria modo indicari monuit. eum defectum ita supplendum coniecit Ursinus, quae primigenia, quae transferuntur sqq., similiter Popma quae nata vel quae prius quam sata nata, quae trans- feruntur sqq. lacunam eodem loco Gesnerus indicavit. tamen Schneiderus pravo antiquissimarum editionum studio et auctore Ponledera p. 148 interpolatam lectionem repetivit, cum semina fere quatuor sint generum, quae per se fiunt a natura, alia ex industria, quae transferuntur e terra in terram, ut faciunt vivi- radices. primum genus seminum, quae tamquam primigenia natura dedit, descriptum est 40, 1 et 2 primum semen — ex raporum brassicam. huius significatio hoc loco in codice omissa est. nam ad secundum genus, quod 40, 3 descriptum est, pertinent ea quae transferuntur e terra in terram, cum plantae vel surculi cum suis radicibus ex terra exempti in aliam terram transferun- tur. quod genus viviradices dicere solebant^ quas in vitibus ac- curatius descripsit Columelia V 5, 7, eoque nomine Varro supra c. 35 de rosis usus est. idem hoc loco Merula ediderat. sed aptius est viva radice, quod ipsum vetere coniectura inventum in codice m legitur. nam viva radice haec semina ex terra in terram transferuntur. itaque scripsi cum semina sint fere quat- tuor generum, quae natura dedit, quae transferuntur e terra in terram viva radice. sequitur tertium genus, de quo 40, 4 agitur, cum ex arboribus surculi vel taleae in humum demittun- tur, et quartum, quod fit insitionibus, quod 40^ 5 et 6 descri-
96 COMMENT. IN^VARRONIS
bitiir. accuratius autem Tlieophrastus^ a quo Varro in liac parte plurima petivit, genera sationum distinxit hist. plant. II l^ 1 ai yEV86eLS tav devdQcov xal o^og rcov cpvxav tj avto^aroL ri aito 07tBQ^atog tj cctco QL^rjg rj aito TiaQaGndSog tj aito axQS- yiovog ri aito xXcjvog rj «jr' avtov tov 6telB%ovg eiolv rj etL tov ^vlov ocataxoTtevtog elg ^locqcc' xal yaQ owwg evua (pvetat. pro his tria genera posuit Varro iisque addidit quartum, quod fit insitionibus^ quas Theophrastus ib. 1, 4 a se omissas esse scribit, at yccQ e^g^vtetac Tcal ot evocpd^al^LCj^ol Tcad^ccTteQ ^Ll^eig tLveg elGLV tJ %at aXXov tQonov yeveOetg, TteQL av voteQov AfXTfoi'. primum igitur genus posuit illud, quod ccTtb GiteQiiatog Theophrastus dixit, eodemque genere complexus est avto^dtovg yeveCeLg ipsum Theophrastum hist. plant. III 1, 4 et de caus. plant. I 5 secutus; alterum est dito QLt,rjg, tertium continet reliqua non subtiHus, sicut a Theophrasto factum est, distincta.
XL 1 Et si aqua quae influit in agrum inferre solet] Et si in aqua quae fluit et in agrum inferre solet lucundus, et si qua aqua quae influit sqq. Nettleship annal. philol. Cantabrig. a. 1887 p. 173. Varro expressit haec, quae de Anaxagora apud Theophrastum scripta invenit, hist. piant. III 1, 4 'Avai^ayoQag ^ev tbv deQa ndvtcav q^dCKCJv e^eLV (STteQ^ata xal tavta OvyxatacpeQo^eva ta vSatL yevvdv td (pvtd et de caus. plant. I 5, 2 el 8e drj xal 6 drjQ 67teQ^ata dLdco6L (SvyxatacpeQCJV, S^TteQ (prjolv ''Ava^ayoQag^ %al TtoXka y.dlXov' dkXag yaQ dv TtOLolev dQ%dg xal tQO(pdg. etL d^ ol nota^ol xal ai ovq- Qoal xal eKQrjy^ata tcov vddtcov itoXXayo^ev ejtdyovOL (jJteQ- ^ata xal devdQcov Tcal vXrj^dtcov.
Illud quod apparet ad agricolas] Ad agricolas deleri voluit Ursinus.
Quaedam enim ad cenendum propterea usque adeo parua ut sint obscura] Ad oriendum sunt usque adeo parva edita ante Victorium exemplaria, ad genendum propterea usque adeo parva Victorius. ad cernendum in Wetere codice' esse Ursinus adnotavit, cui nimium confisus est Schneiderus, qui ad cernendum usque adeo parva dedit. neque enim dubitandum est, quin ad genendum recte emendaverit Viclorius et supra ge- nendi. sed ineptum est propterea, pro quo p?^07ia scripsi, quae-
RERVM RVSTICARVM LIB. I 39—40 97
dam enim ad genendum prona usque adeo parva. similiter scriptiim est postea 41, 4 ad crescendum prona et de iiivencis I 20, 2 ad domandim proni.
2 Num prima quae sine colono priusquam sata nata] Inepte haec inde ab Aldina editione interrogative ferebantur. nain prima Gesnerus scribendum coniecit, quod ex Veneto codice Ponte- dera in addendis ad Gesneri editionem adnotavit. sed ad brevi- tatem orationis aptius esse visum est deleto num, quod ex repe- tita praecedentis vocabuli syllaba extrema ortum esse videtur, scribere prima quae sqq. prima autem semina sunt ea quae sine colono, priusquam sererentur, nata sunt, secunda ea quae, prius- quam sata essent, nata non sunt, sed collecta ex illis quae antea sata erant. atque haec, quae secunda dicuntur, sunt ea ipsa quae deinde in secundo genere seminum describuntur, non reliqua omnia, quasi nova seminum divisio in duas partes facta esset, ut Gesnero visum est.
3 Quo minus habet umoris] Quod minus Schneiderus. quo cum comparativo positi exempla dedi I 8, 4.
4 Tertium genus seminis quod ex arbore per sur- clos defertur in terram si in humum dimittitur in qui- busdam cum est uidendum ut eo tempore sit deplanta- tum quod oportet] Si in humum — cum est tamquam orta ex adnotationibus in margine adscriptis Scaliger delevit, reliqua ita scripsit, tertium genus setninis, quod ex arhore per surclos desetitur in terram. videndum ut eo tempore sit deplantatum, quo oportet. sed in hoc genere seminis, quod per surculos fit, duae rationes a Varrone indicatae sunt, altera, cum surculus, dum in arbore haeret, in humum demittitur, ut radices agat, quod genus Cato c. 133 descripsit; altera, cum de arbore clavolae vel taleae quae dicuntur sine radicibus transferuntur. in priore igitur ratione, ad quam haec pertinent, in quibusdam arboribus certum tempus observandum est, ut surcuhis, quem quis postea trans- ferre vult, deplantatus, id est in humum demissus sit, antequam gemmare aut florere inceperit. itaque omisso cum, pro quo tamen in codice m et in principe editione legitur, scripsi ter- tium genus — si in hu?nwn demittitur, in quibusdam est viden- dum ut eo tempore sit deplantatum, quo oporfet.
Id fit tum] Id fit tamen m, id ftt enim Merula.
Vaer. rer. rvst. II. 7
98 COMMENT. IN VARRONIS
Qiio latius aiit radices faciliiis mittit] Quo latius, ut radices facilius mittat edita inde a principe editione* exemplaria^ perturbata vera verborum sententia. nam plantae solum stabilius est quam eorum quae defringuntur, quo fit ut ea latius aut faci- lius radices mittat.
In terram demittunt dum in oleagineis seminibus arbores uidendum ut sit de tenero ramo ex utraque parte aequabiliter praecisum quas aliis clauolas alii taleas appellant] Demum in oleagineis ex principe editione receptum erat; tu7n coniecit Ursinus. in terram demittendum: in oleagineis ck Scaligeri coniectura edidit Schneiderus. mihi probabilius esse visum est dim in archetypo errore scribentis additum esse. arhores delendum esse Scaliger et Ursinus monue- runt. itaque scripsi in terram demittunt: in oleagineis seminibus videndum sqq. — alii clavolas edidit lucundus. Non. p. 414, 28 Taleas scissiones lignorum vel praesegmina Varro dicit de re rustica UTj. I (nam etiam nunc rustica voce intertaliare dicitur dividere vel excidere ramum), ex utraque parte aequahiUter praecisum, quas alii clavulas (clahulas codd.^, alii taleas appel- lant, clavolae autem a simiHtudine clavae dictae sunt. clavas dicit Palladius IV 10, 12 clava commodius seri potest, quae sit inanubjHi crassitudine, longitudine cubitali^ quamquam is clavas et taleas distinxit ib. 13 talea et gracilior et brevior esse polest, quae similiter ut clava mergetur. sed talea palmis duobus su- persitf clava onmis obruitur.
5 Non enim pirum recipit quercus neque enim si malus pirum hoc secuntur multi qui haruspices audiunt muilum] Non enim pirum recipit quercus. neque enim si ma- lum piruSj lioc sequendum. mulii aruspices audiunt, a quibus sqq. Ursinus. de brevitate dicendi 7ieque enim si malus pirum, h. e. ^neque enim si malus pirum recipit, pirum recipit quercus', dubitari non debebat. sed hoc recte Ursinus, quod mulfum ex superioribus repetitum delevit; nisi potius cum acumine a Var- rone idem vocabulum bis positum erat. haruspicum doclrinam accuratius indicavit Plinius XV 57 neque omnia insita misceri fas est, sicut nec spinas inserij quando fulgura expiari non queunl facile, quotque genera insita fuerunt, tot fulgura uno ictu pronuntianiur.
RERVM RVSTICARVM LIB. I 40 99
6 Si eiusdem generis est dumtaxat ut sit utraque maius] Malus codex Florentiuus, maius reliqua apograplia. dum- taxaty ut si utraquc inahis Ursinus et Sclmeiderus.
Ex arbore qua uult habere surculum in eam quam inserere uult ramulum traducit et in eius raino prae- ciso ac diffisso implicat eum locum qui contingit ex utraque parte quod intro est falce extenuatum ita ut ex una parti quod caelum uisurum est cortice cum cor- dice exaequatum habeat] Ac diffisso et deinde corticc cum cordice phuima apographa: minus accurate Politianus principis editionis lectionem correxit. cx arbore enim, a qua quis vuU luibere surculum, in eam, quam inserere vult, ramulum tra- ducit et in eius ramo praeciso ac difisso implicat, tum ramuli locus, qui contingit ex utraque parte, qua fissuram intrat, falce extenuatur, ita ut ex una parte, qua coelum visurus est, cor- ticem cum cortice exaequatum haheat lucundus. scripturam archetypi Victorius reslistuit praeter pauca, in quibus Aldinam editionem seculus est, ex arhore, e qua quis vult liahere sur- culum, in eam, quam inserere vult, ramulwn traducit et in eius ramo praeciso ac difisso implicat, eum locum, qui contingit ex utraque parte^ quod intro est falce extenuatur, ita ut ex una parte, quod coelum visurum est, corticem cum cortice exaequa- tum liabeat. plura Schneiderus novari voluit, cum impeditam more Varronis coniunctionem verborum non intellegeret. descri- bitur autem genus insitionis simile ei quod in vitibus indicat Cato 41, 2 altera insitio est: si vitis vitem continget^ utriusque vitem teneram praeacuito, obliquo inter sese medullam cum medulla libro conligaio. accuratius Columella V 11, 13 in ramo olivae in ficum inserendo rem exposuit. ex ea igitur arbore, ex qna surculum habere volunt, ramulum traducunt in illam, in quam eum ramum inserere volunt et in ramo eius praeciso ac diftisso ramulum, qui ex altera arbore traductus eum locum con- tingit, inplicant, postquam is, quantum quidem intro inplicatum est, falce ex utraque parte extenuatus est. inplicant autem ita, ut ex una eius ramuli parte id quod caelum visurum est cor- ticem exaequatum cum cortice alterius rami habeat. sed in his, quae sic, ut in codice scripta erant, exhibui, primum ex arbore qua vult liabere surculum non repetita ante relativum
7*
100 COMMENT. IX YARROOTS
pronomen praepositione dictum est pro ^ex qua arbore vult iiabere'. deinde quam inserere vuU de arbore quae novum ramum accipit dictum est, sicut apud Columellam V ll^ 3 arhorem quam inserere voles, ib. 7 si pusillam arhorem inserere voles et saepius et apud Cohimellam et apud Plinium. in eam in quam inserere vult coniecit C. F. W. Muelierus ephem. gymnas. Berol. a. 186G p. 487. verba autem vult traducit inplicat in praeceptis posita sunt sine pronomine, quod editores addiderant. denique quod intro est et quod caelum visurum est diversas partes ramuh significat.
Cum comprendit unde propagatum est ab altera arbore praecidit] Ah altera arhore Ursino auctore Gesnerus inclusit. cum comprelienderit, id quod propagatum est ah altera arhore praecidit Schneiderus coniecit. ramuhis tum^ cum con- prendit, h. e. concrevit cum eo ramo, in quem propagatus est, ab altera arbore, unde propagatio facta erat, praeciditur.
XLI 1 Quo tempore quaque transferas haec in pri- mis uidenda quodque prius uerno tempore inserebantur nunc etiam solstitiali] Quaeque transferas Merula, deinde quod quae prius Beroaidus. e quibus quaeque transferas haud dubie verum est. sed quod quae prius, quod post Beroaldum omnes receperunt, neque cum yerbis neque cum rebus, de quibus agitur, convenit. nam non de omni genere insitionum haec dici apparet, sed de iis quae olim verno tempore, postea etiam sol- stitiah fieri solebant^ in quibus sunt fici 39^ 2. itaque deleto quod scripsi quo tempore quaeque transferas, liaec inprimis videnda, quae prius sqq. in observando tempore^ quo quaeque transferuntur, in primis ea videnda sunt, quae, cum olim verno tempore insererentur, iam etiam solstitiah inseri solent.
2 Itaque qui fit caniculae signo commodissime ex- istimatur ea inseri] Itaque quod inserittir caniculae signo, commodissime aestimatur inseri lucundus. itaque si fit Zahl- feldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. hbr. p. 29. delevi qui fit, quod ex superioribus videtur repetitum esse: nisi potius scriben- dum erat itaque quae fiunt caniculae signo, commodissime ex- istimantur ea i?iseri. sed Varro ad ficum contulisse videtur quod de omni genere Theophrastus praecepit de caus. plant. I 6, G t6 ^* vdoQ ra ^av ivo(pd^aX^i(5^a Ttoke^iov. £K67]7tei yccQ xal
RERVM RVSTICARVM LIB. I 11 101
aitoXXvai TtagaQQSOv dca triv dod^svsiav, d* o xal £7cl xvvl doxet d^cpakiGxatog slvai.
3 Vitem triduo antequam iiiserant desecant] Vilcm Iriduo in archetypo fuit, non iiitem cum tridiio, quod ex codice m Politianus adscripsisse videtur. nam in reliquis cum non legitur. dcinde in qucm inscinmt scripsi, ubi in qua in archetypo fuit. in quam scribendum esse ex iis quae supra 40, 5 et 6 scripta sunt intellegi poterat.
In qua umor aduenticius effluere possit] Undc humor lucundus. deleta praepositione in scripsi qua umor, h. e. ut eo loco umor effluere possit.
In fico et malo punico et si qua etiam horum natura aridiora] Punico et deinde aridiora apographa omnia: minus accurate Pohtianus. punica Merula restituit. praeterea siquac, non siqua, scribendum esse dixi I 12, 3. de punicis mahs et de licis eadem docet Phnius XVII 113 punica vcro et ficum quae- que alia sicca sunt recrastinare minime utilc.
Videndum ut quod transferat in cacumen habeat gemmam] In praepositionem delevi. nam cacumen in transla- tionibus vel insitionibus dicitur surculus, qui inseritur, ut supra 40, 6 ramuli cacumen: item Colum. V 11, 4 ea tantum cacumina, quae inscrcre voles, relinqtic, ib. cacumina olivae, 12, 3 cacu- mina cytisorum vere disponito.
4 De iis primis quattuor generibus seminum] Dc his privis, ^hoc est de his singuUs quatuor seminum generibus', coniecit Trillerus observ. IV 27 p. 466. primis inchisit Gesnerus, qui haec ad quadripertitam seminum divisionem supra 29, 3 indicatam pertinere adnotavit. haec quattuor autem genera semi- num prima dicuntur non propter naturam seminum, sed propterea quod ea divisio primaria est. nam in uno quoque genere pkn*es et diversae sunt species seminum.
E quibus paruis quod enasci coliculi uix queunt] E quibus, quod parvis, cnasci sqq. Gesnerus, quod Schneiderus probavit. recte tamen idem adnotavit orationem interpositis verbis omnia — aridiora suspensam, deinde mutatam absolvi his, quare ex terra potius sqq.
5 In hoc enim umidiora quam aridiora] Vario modo haec ab interpretibus temptala sunt, cum vim particulae quam^
102 COMMENT. IN VARRONIS
in comparationibus non intellegerent. nam hoc dicit Varro^ in crescendo potiora habenda esse ea qiiae iimidiora quam quae aridiora sunt.
Quare ex terra potius in seminariis surculos de ficeto quam grana de fico expedit obruere praeter si aliter nequeas] Quare et ferra Gesnerus coniecit. immo sur- culi ex terra de ficeto prompti potius obruendi sunt, quam grana de fico. praeter de exceptione non addito accusativo casu nominis scriptum est I 38, 1 stercus optimwn scribit esse Cassius volu- crium praeter pahistrium ac nantium^ saepius praeterquam, I 2, 20 in arcem non inigi praeterquam semel, 45, 1 legumina — praeterquam faha^ II 4, 3 cum amplitudine menibrorum praeter- quam pedihus capite^ ib. 19 non producunt ex haris matrem praeterquam potum, III 3, 8 praeterquam lepusculiim e vena- tione vidit numquam, 9, 10 ut diem et noctem incuhent praeter- quam mane et vespere, 12, 2 horum omnium — pastio aperta praeterquam de apibus, et cum coniunctione I 45, 1 praeter- quam siquid regio aut tempestas viti attulit, II 7, 3 praeterquam cum dentes sint facti brocchi.
Pesticulam per ficos quas edimus perserunt] Resti- culas per ficos lucundus. de usu resticulae in satione ficorum in geoponicis X 45, 5 praecepta sunt haec, iav yccQ xiq Pqs^ccs OvKa 7C£Qi7tXcc0rj iv (jxolvlg) xal rovto (pvtev6ag aQdsv^i], ilicpvYiOetai Ttollcc cpvta^ ativa %Qri ^etacpvteveiv.
6 Sic genera ficorum chiae ac chalcidicae et lidiae africanae — perlata] Lydiae et Africanae ex Aldina editione re- cepi. sed praeterea liaud scio an scribendum fuerit sic plurimagenera.
Quod ex eo tardius enascebatur colis quam ex aliis] Quam ex taleis lucundus. restitui scripturam archetypi: ex oleae nucleo tardius nascebantur caules, quam ex aliis nucleis vel se- minibus. de taleis oleagineis dictum est 40, 4. deinde sevimus pro serimus scribendum Gesnerus coniecit.
XLII In primis obserues] Be ?nelica pro titulo in prin- cipe editione praescriptum est, quod ex capituhs, quae ante librum in codicibus scripta sunt, petitum erat. inde lucundus fecit haec, De medica i?i primis obse?^ves, quae deinde per editiones pro- pagata sunt, quamquam apparet non de medica, sed de omni genere surculorum hoc praecipi.
RERVM RVSTICARVM LIB. I 41—44 103
XLIV 1 Obseruabis quantum in ea regione consue- tudo crit screndi ut tantum facias quantum valet regio ac genus terrae ut ex eodem semine aliubi cum decimo redeat aliubi cum quinto decimo] Ohservahis — lU taniim facias, quod tanium valei regio ex coniectura Ursini scripsi. in serendo observandum est ut tantum seras, quantum in ea regione consuetudo est serendi, quod regio ac genus terrae tantum valet, ut idem semen in aliis regionibus alios fructus ferat.
2 Ut in etruria locis aliquod in italia in subari- tano dicunt] Ui in Heiruria ei locis aliquoi in lialia. In Suhariiano sqq. lucundus.
In syria ad garada et in africa ad byzacium item ex ni 0 d i 0 n a s c i c e n t u m] Gadara Schoettgenus. ex modio nasci CL Pontedera p. 160, quoniam Plinius XVII 41 campo Byzaceno eum numerum tribueret, in Byzacio Africae illum centena quinqua- gena fruge fertilem campum — vidimus scindi et XVIII 94 cum e modio, si sit aptum solum, quale in Byzacio Africae campo, centeni quinquageni modii reddaniur. idem tamen V 24 de de eodem Byzacio scribit ita appellaiur regio CCLM p. per circui- ium fertilitatis eximiae cum centesima fruge agricolis fenus reddente terra.
2 An in vervacio quae interdum requierii scripsi remota prava verborum distinctione, quae ex veteribus editionibus pro- pagata erat.
3 In olynthia quod annis restibilia esse dicunt] Quod annis, quod ex superioribus videtur repetitum esse, inclusi; vitiosum esse aut redundare Schneiderus adnotavit. Theopbr. de caus. plant. I 20, 4 ev yovv rrj 'OXvvd^ta cpaolv cog asC xi xaQTtocpoQSi, TtaQalkayrjv ds Ttoiovvxai ocata tQiBtCav.
Relinqui oportet paulo aut leuioribus sationibus] Paulo aui libri manu scripti omnes, aui paulo in principe edi- tione Politianus non correxit. aut paulo leviorihus saiionihus serere lucundus. serere, quod ex Aldina edilione receptum erat, in manu scriptis libris non legitur. itaque aut delevi.
Dicetur inquit agrius de tertio gradu de nutrica- tionibus adque alimoniis eorum] Dice igiiur Pontedera p. 160, quod Schneiderus probavit. de tertio gradu, qui est de nutricationibus et alimoniis fructuum, sicut de reliquis gradibus,
104 COMMENT. IN VARRONIS
ilisputatio Licinio Stoloni debetur. hunc igitur ad eam disputa- tionem Agrius adliortatur futuro tempore dtcetur cum vi ad- monendi, non interrogative, ut olim dederam.
4 Praegnantia Politianus in principe editione non correxit, sed praegnatia, quod plurima apographa habent, haud dubie fuit in archetypo.
Spicam sic alia a quo profectum redit semen] Spicam, sic alia simile ei^ a quo profectmn est, reddunt semen lucundus, spicam, sic alia simile ei^ a quo profectum, redit scmen \\c\o- rius^ quem deinde editores secuti sunt parum prudenter: nam simile ei ipso invito, ut videtur, ex Aldinae et luntinae editionis lectione relictum erat. restituta vetere lectione et emendata di- stinctione verborum, spicam, sic alia: a quo profectnm, redit semen, vera sententia facile apparet: semen redit ad id, a quo profectum est. nota autem in relativis pronominibus haec dicendi brevitas est, quae saepius a grammaticis in veteribus scriptoribus animadversa est, quod praecedente relativo pronomine et omisso deinde demonstrativo duae enuntiationis partes minus accurate inter se conectuntur. memorabilia eius generis exempla in his libris sunt haec. nam aha, quae vulgaria et omnibus nota sunt, omitto, quamquam ex his quoque quaedam ab editoribus impru- denter mutata erant. I 27, 2 vere sationes qiiae fiunt, terram proscindere oportet, 38, 1 quae loca in agro stercoranda, viden- dum et qui et quo genere potissimum facias, 41, 2 quae autem natura tninus sunt mollia, vas aliquod supra alligant^ 52, 1 quae seges grandissitna atque optima fuerit, seorsum in aream secerni oportet spicas^ II 2, 12 quilius in locis messes sunt factae, in- igere est utilCj 6, 2 asinorum gregem qui facere vult hotium, primum videndum, 7, 11 alternis qui admittant, diuturniores equas, meliores pullos fieri dicuniy h. e. iis qui admittant vel siqui admittant, 11, 5 qui aspargi solent sales, melior fossilis, III 2, 1 bonu?n co?isilium, qui co?isulit et qui co?isuiitur, opti- mum habe?idum, 13, 1 que?n fu?\dum in Tuscukmo emit hic Varro a M. Pupio Pisone, vidisti ad bucina?n co?ive?iire, 16, 6 iis unctus qui accessit pung?mt, 16, 7 ut ?ion, qui eius (opus) co?ie- tur disturl)arej resistat; et addito nomine vel pronomine II 2, 9 co?itra illae i?i saltibus quae pascuntur et a tectis absunt lo?ige, po?^tant secum crates, h. e. in illis quae pascuntur portant^ III
KEKVM KVSTICARVM LIB. J 44—15 105
16^ 34 favi qiii eximiuiturj siqiiae pars nihil hahel — , praesica- lur; item addito demoustrativo I 31, 2 coles qui nali sunl , de iis qui plurimum valent primum ac secundum — relinquere.
Quod praeguatiouis idem bishabere uou potest] Quod praegnationis diem idem his habere non potest Merula et auctore Poutedera p. 160 Schueiderus, quod praegnationis diem habere non potest Ursiuus. quae illi verbis Theophrasti de caus. plaut. I 14, 1, quae Varro expressit, commeudari volucrunt, dia rovro yccQ ov8^ idv ng acpilri rov xaQitov )] avd-og, dvvarau Tidktv 'hega yevvdv did ro ^rj Xa^^dvsLV rov rijg KVYj^scog xqovov. quamquam facile apparet iempus praegnationis dicendum fuisse, uou die?n. sed scribendum potius praegnationes, uam pluralis uumerus propter adverbium bis positus est. praegnationis autem accusativo casu dictum esse, quod Gesnerus adnotavit, credi nequit.
XLV 1 Praeterquam faba ea enim serius aliquauto prodit seges ostendit item milium et sesima et cetera similiter aequis fere diebusj Seritis aliquanto prodit seges. ostendit idem milium et sesama lucundus, ubi quam seges Schnei- derus couiecit. verum vidisse puto Ursinum, qui verba segcs ostendit tamquam giossam ex margiue illatam delevit. neque quid- quam quod huc referri possit apud Theophrastum hist. plaut. VIII 1, 5 inveuitur, pXaardvst de ro ^ev ^drrov, ro 81 ^Qadv- reQov, %al xQtd-r] ^ev Kal TtvQog epdo^ata ^xdXtcSra, jtQoreQet de 1] KQtd-7] ^dlXov, rd 6' oaitQta reraQrala 7] Tte^itrata TtXrjv Kvd^cov^ Tiva^og de Tcal rwv 6tr(X)dc5v evta 7tleto(3tv. evtaiov yaQ %al jtevrexatdeKaratog , 6t£ de Tial etTcoCratog. dvCcpve- 6rarov yaQ rovro Ttdvrcov , edv de dri xat 67taQevrog eTtl TiXeov vdcjQ eittyevriraty %al TtavreXcog. haec euim Varro expressit.
2 Veuenum euim gelum radicibus tenellis sub terra et supra uirguUa ue eodem tempore aeque crescunt] Radicibus tenellis siib terra et supra virgultis, quae nec eodem tempore aeque crescunt lucundus et deiude reUqui editores, quo in errorem inductus est Madvigius in Cic. de fiu. exc. III p. 821, cum haec ita scribenda coniceret, venenum — et supra virgultis, nec eodem tempore aeque crescunt. scribendum potius erat et supra virgulta non eodem tempore aeque crescunt. nam ne pro simpHci negatione a Varrone usurpatum uon est; nec Merulae coniectura iuveutum erat.
106 COMMENT. IX VARROKIS
3 Radices aiUiimno aut hieme magis siib terra quam supra alescunt] Adolesctint ex secunda editione Viclorii vulgo receptum erat. nam in prima editione, sicut in antiquioribus, alescunt legitur. quam quae supra adolescunt Pontedera p. 161 et Schneiderus. — deinde quod tectae plurima apographa, quo tectae codex Caesenas. quo in principe editione Politianus non correxit.
Supra terram aere frigidiore tinguntur] Tanguntur coniecit Victorius, restringuntur Scahger, stringuntur Pontedera, cinguntur Schneiderus. ringuntur, quod ex Aldina editione Ges- nerus recepit, errori potius quam coniecturae editoris deberi videtur. Theophr. de caus. plant. I 12, 3 Ttid-avbg ds y,a\ ravrr] do^eisv dv 6 loyog^ ort rd ulv dvco zcoXverac dtd rov tisqi^ ccEQa ipvxQov ovra, rd de xdrcj 6rEya^6y.£va rrj yfj Kal d^a avyxaraxXsLO^eva vtco rot' %^SQiiov did r)]v dvri7iSQi(5ra6iv rfi rs vyQorrjn xal rQocpy TtQoaav^srca. Varro quo vocabulo expresserit id quod apud Theophrastum invenerat y.cjXvsrai, non plane constat. sed aptissimum ad hanc descriptionem videtur esse quod scripsi^ coguntur, quod de frigore dici notum est, Verg. georg. IV 35 frigore mella cogit hiems, Gell. XVII 8, 13 si istaec quae calidiora simt difficilius gelu coguntur, congruens est ut quae frigidiora sunt facile cogantur.
Weque radices longius procedunt nisi quo tempore uenit solis duplex causa radicum quod et materiem aliam quam aliam longius proicit natura] Materiem plurima apographa, materiam codex Caesenas et editio princeps a Poli- tiano non correcta. neque radices longius procedunt, nisi quo tempore venit sol his duplex causa, qiiod et radicum mate- riam sqq. ex Aldina editione receptum erat, ubi nisi quo per- venit sol coniecit ScaUger, nisi quo tepore venit sol Victorius var. lect. 35,3 et omisso priore loco longius Ursinus, ?iisi quo tepor venit solis Popma, nisi quotenus pervenit sol Schneiderus coniecit. recuperata genuina codicis scriptura apparet verum essc quod Popma invenerat, tepor venit soIiSy et legit hoc PHnius XVI 129 quidam 7ion altius descendere radices, quam solis calor tepefaciatj idque natura loci tenuioris crassive, dixere. — radi- cium restitui ex Charisio p. 142, 14 Radicium Varro rerum rusticarum I et 111. — materies sine discrepantia librorum legitur
RERVM RVSTICARVM LIB. I 45—48 107
I 24, 3, materia I 22, 1. 41, 4; item duritics I 55, 1, durilia
II 9, 15; maceria I 14, 4. III 13, 2. 15, 1, maccrie III 3, 5. 5, 11 et maceriem III 15, 1; sed luxuria et luxuriam taiitum I 13, 6. 59, 2. III 3, 6; 10 et mollitiam I 41, 4.
XLVI Discrimina siint natiira aliquod ex quibusdam foliis propter eorum versuram quod sit anni tempus ut dici possit] Discrimina sunt naturalia, quod ex quibusdam — quod sit anni tcmpus dici possit lucundus. arclietypi scripturam secutus scripsi discrimina sunt naturae aliquot, ex quibusdam — quod sit anni tempus ut dici possit. nam natura est varia arborum natura, cuius discrimina etiam in versura foliorum con- spiciuntur. similiter I 38, 1 ?iam discrimina eiiis aliqiiot.
XLVII Eorum molliora erunt natura cacumina ut olea ac fi] Ac ficus m et corrector codicis Florentini, ac fi, quod habent apographa, prima manu in archetypo scriptum fuiL molliore Ursinus coUatis iis quae supra 45, 2 scripta erant quae molli natura simt; contra 41, 2 quae autem natura minus sunt mollia.
Herbaeque eligendae eae dum tenerae sunt uellen- d a e p r i u s e n i m a r i d a e f a c t a e i* i x a n t u r] Herhaeque eligendae : cae dum tenerae sunt vellendae prius aridae factae. etenim rixantur Merula, herbaeque elidendae et dum tenerae sunt vel- lendae. nam aridae factae rixantur lucundus, ubi aut dum tenerae sunt vellendae potius Ursinus coniecit, et dum tenerae sunt vcUendae, prius enim sqq. Victorius. prius enim adolefactae Gesnerus, prius enim validae factae Trillerus observ. IV 27 p. 467. in seminario Iierbae sunt eligendae, quod de vinetis Colu- mella IV 5 praecepit, omnisque herbas et praecipue gramina ex- tirpare, quae nisi manu eliguntur — revivescunt. similiter Varr.
III 9, 14 eligendi pedes. eae herbae autem vellendae, dum te- nerae sunt, quoniam, si aridae fuerint, vehementius vellentibus resistunt. sed in his ineptum est prius, quod neque cum parti- cipio aridae factae neque cum verbo rixantur recte coniungitur. pro hoc acrius scripsi, acrius enim aridae factae rixantur. poterat etiam pertinacius scribi.
XLVIII 1 In segetibus autem frumentum quo culmus extulit spicam ea quae multilata non est in hordeo et tritico tria habet continentia] [In segetibus autem frumen-
108 COMMENT. m VARRONIS
lumy qiiod cidmus extulit. spica ea, qiiae miitica non est luciin- diis, iibi mutilata Victoriiis restituit. in segetibus autem frumen- torum, quod culmus extulit, spica. ea quae mutilata non est, ut in hordeo Gesnerus, in segetihus autem frumentum, in quo cuhnus extulit spicam: ea quae mutilata non est, in ordeo Schnei- derus^ in segetitjus autem frumenti quam culmus extulit spicam, ea sqq. olim conieci. veram verborum sententiam perspexerat Gesnerus, quamquam ipsa verba non satis apte constituit. nam postquam de seminariis et pratis breviter dictum est, accuratius de segetibus disputatur ita, ut partes quae sunt in culmis et nomina quibus eae appellantur definiantur. ex his primum poni- tur spica, quo nomiue illud, quo culmus in segetibus frumentum extulit, appcllatur. deinde snbtiHus ipsius spicae partes descri- buntur. ad hanc sententiam in hunc modum verba conformavi, m segetihus autem frumentum quo culmus extulit^ spica: ea quae mutilata non est, ut in liordeo sqq., nisi potius ea quom muti- lata non est scribepdum erat.
Proinde ut grani apex sit gluma et arista] Proinde ut grani tlieca sit gluma, et apex arista lucundus.
2 Scriptum scio esse in euhemeri libris uersisj Scito Muellerus Enn. fragm. p. 82. scripturam archetypi in Euhe- meri libris, quae in principe edilione corrupta erat, Politianus adnotatione in margine editionis adscripta defendit. eandem ad- notationem postea in miscelJaneorum c. 25 edidit.
Etymum habere a glubendo] Paul. exc. Fest. p. 98, 8 Gluma hordei tunicula, quod gluljatur inde granum.
Non ut gtuma aut arista gerat — sed ut uuam phuima apographa. sed uuam codex Florentinus. non ut gluma?n aut aristam gerat — sed uvam Pohtianus in priiicipe editione non correxit.
3 Qua sublatent herba] Sub qua latent herba scripsi. nam neque sublatent, quod ante Gesnerum legebatur, dictuni est, neque q^ua sub latent herba, quod Gesnerus edidit, Varroni tri- buendum esse credo.
Quod infirma spica ad culmum stramenti summum ilem minus quam granum est appellatur urrucum con- ticuisset] Appellatur A m et codex Florentinus cum principe editione a Pohtiano non correcta, appellatum apographa quaedam
RERVM RVSTTCARVM LIB. T 48 — 49 109
recentiora. doinde ucrum cum coniicuisset ni. in in/ima spica ex Aldina editione receptum est. qno nomine autem Varro id quod in infima spica minus quam granum est dixerit, corrupta arclietypi scriptura urni (nam cum ad seqnenlia pertinet) non constat. urruncumj ex principe editione receptum erat^ quod quasi a graeco vocabulo ogoyKog, cacumine montis^ dictum Schnei- derus defendit. idem tamen uragum vel uracum coniecit, ut id pro graeco vocabulo ovQa%6g dictum esset, quod de infima spicae et suprema culmi parte dictum esse adnotavit ab Aeliano hist. anim. VI 43 de formicis^ ot de rjys^ovsg aviQitovCi xal tovg TcaXov^evovg ovQa%ovg rav xaQTtt^av diatQayovteg ta Syi^g) ta %atco QL7Ctov6iv. de eodem vocabulo Lobeckius proleg. pathol. graec. p. 333 monuit ab ovqcc ductum esse et de spicis vel mucronibus plantarum dici apud Dioscoridem de mater. med. IV 176, ubi de thymo scripta sunt haec, sxst ds xscpd^ia ksitta Kovcpa ovQaxovg s%ovta cog tQt%ag. apud Varronem latinum nomen, sicut in reliquis, scriptum fuisse apparet^ non graecum. urruca nuper commendavit Rothsteinius ephemer. litterar. German. Berolin. a 1889 p. 1678 de versu luvenalis 6, 276 tu tihi iunc, uruca, places fteiumque labellis Exsorbes disputans. diversa sunt, quae de nomine uruca grammatici tradunt, schol. luvenal. I. c. f/enus est animalis foedi spinosi, ut ericius. uruca autem esi proptie illud quod in faha nascitur, ut gurgulio. gloss. latino- graec. v. II p. 211, 59 uruca Tcdc^Ttrj^ gloss. graeco-Iat. p. 338, 10 Tcd^Ttrj la%dvov eriica uruca.
XLIX 1 Dicam inquit de fructibus maturis capien- disprimum de pratis summissis] Bic, inquit Agrius, de fructi- hus maturis capiendis. et ille, Primum de pratis summissis lucundus, ubi dicam inquit de fructihus a Victorio e codice re- stitutum, sed et ille ex Aldina editione relictum erat. apparet autem haec omnia Stoloni tribui, qui cum tertio gradu finito expectasset, siquid forte a reliquis desideraretur, iam de quarto gradu, qui est de fructibus maturis capiendis se dicturum esse pronuntiat. deinde distinctionem verborum, quae olim erat, cor- i^ex^i, primum de pratis summissis herha, cum crescere desiit ei aestu arescit, suhsecari falcihus dehet. summissa autem prata sunt quae non depascuntur pecore, sed, ut faenum paretur, ad crescendum submittuntur: Cat. 8, 1 pratum — ne faenum clesiei,
110 COMMENT. m VARRONIS
summittito, Colum. XI 2, 15 per hosce dies locis maritimis et calidis ac siccis prata vel arva purgantur et in faenum sum- mittuntur, ib. 27 a quinquatribus prata recte summittuntur , II 17, 2 summittique pro natura locorum aut temperius aut serius.
L 1 Messis proprio nomine dicitur in his quae me- timiir maxime in frumento et ab eo esse uocabulo de- clinata] Quae metuntur Merula, quae metimur ex archetypo Victorius restitult. est pro esse ex Selere codice' Ursinus. pro- priam nominis significationem una cum origine vocis indicari Victorius adnotavit. nam a metiendo messis declinata esse dicitur. huic autem explicationi mox additur alia, quasi a medio dicta esset messis, quod sibi placere ait Stolo. hisit enim fere in hoc genere derivationum Varro, neque quid ipse probaverit scimus. imprudenter haec Schneiderus pervertit^ cum recepta antiquissi- marum editioniim lectione metuntur et coniectura Ursini est scri- l)eret messis proprio nomine dicitur in iis quae metuntur, maxime in frumento, et ah eo est vocabulo declinata.
Coiciunt in corbem] Coiciunt in archetypo scriptum fuisse, non coniciunty oplimorum apographorum consensu comprobatur, et hoc ipsum voluisse videtur PoUtianus, qui minus accurate codicis scripturam significavit. eodem modo in rehquis locis scrip- tum erat constanti in hoc verbo usu^ I 2, 16. 54, 3. 59, 3. III 5, 8. 14, 4. 17, 7.
2 Ligneum habent incuruum bacillum in quo sit extrema serrula ferrea] Batillum m, ut videtur, bacillum icliqui omnes. extremo ex principe edilione receptum, sed hatillum ex Aldina relictum erat, quamquam hacillum in luntina editione Angehus restituerat. vallum legendum coniecit Schneiderus coll. Plin. XVIII 296 GaUiarum latifundiis valli praegrandes dentihus in margine infestis duahus rotis per segetem inpelluntur iumento in contrarium iuncto: ita dereptae in vallum cadunt spicae. idem tamen recte defendit hacillum. describitur enim is metendi modus, cum spicae bacillo ligneo incurvo comprehenduntur et serrula ferrea, quae in extremo bacillo affixa est, desecanlur. huic simile est illud genus, quod Columella II 20, 3 indicavif, multis mergis vel pectinihus spicam ipsam legunt.
In segeti relinquunt] Segeti plurima apograpiia, segete in principe edilione Politianus non correxit.
I
RERVM RVSTICARVM LIB. I 50-51 111
Q II 0(1 lerra haeret] Qiiod terrae haeret ex principe edi- tione receptiim erat. pro hoc quod cum terra haeret scripsi, quod postulabant ea qjiiae sequiintur quod cum spica stramen- ttm haeret.
3 Cum est matura seges metendum cum in ea iuge- rum fere una opera propemodum in facili agro satis esse dicatur messas spicas coruibus in aream deferre debent] Dicitur codex Caesenas. cum est matura seges^ meten- dum. cum in ea iugerum fere una opera messu?n est, prope- ?nodim i?i facili agro satis esse dicitur, ut messas spicas in aream corhihus deferre deheant lucundus. archetypi scripturam Victorius restituit, ubi cu??i in iugerum scribendum esse Scluiei- derus coniecit, neque tamen quo id pertineat explicavit. et cor- rupta haud dubie sunt haec, cum in ea iugerum dicatur. itaque deleto cum, quod ex superioribus repetitum erat, scripsi^ cum est ?natura segeSj metendum: in eo in iugerum fere una opera — satis esse dicitur. in metendo una fere opera in iugerum iii faciU quidem agro, iibi minus densa seges est, sufficere dicitur. II 4, 22 in ce?itum sues decem verres satis esse putant, II 9, 16 in fundum satis esse duo, I 16, 3 quae opus su?it in fundim. — i?i ea nuper Heidrichius Varronian. I p. 30 ita defendi posse pu- tavit, ut esset in messe facienda.
LI 1 Quam perflare possit uentus] Quae pe?^flare editio Aldina. quam Angelius et post hunc Victorius reslituerunt: I 57, 1 gra?iaria suhlimia, quae pe^^flentur^ 59, 1 ut eae per- flentur curant,
Solida terra pauita maxime si est argilla ne aestu peminosa in rimis eius grana obiitescant] Solida terra pavita, maxime si est argillosa, ne aest?i perrimosa in rimis eius gra?ia ohlitescant Merula, solida terra pavitam, maxime si est argillosa, ne aestu rimosa sqq. lucundus, ubi si est argilla ne aestu pae?ninosa ex codice Victorius restituit. solidam terra pavita et deinde ?ie aestu fiat peminosa et recipiat aquam et ostia apc?Hat murihus ac formicis Ursinus. apud Nonium p. 163, 11 in libris manu scriptis haec ita leguntur, Peminosum ?nali odoris a pedore dictum: Varro de re ?^ustica lih. I solida te?Ta pavita, maximc si est argilla, ne situ peminosa in ri?nis eius gra?ia ohlitiscant. aream, de qua haec scripta sunt, ex solida terra
112 COMMENT. IN VARRONIS
pavita fieri oportet et maxime, si est argilla^ ex liac facienda est. deinde siiu paeminosa, quod apud Nonium legitur^ ita defendit Scaliger, ut dc granis quae situm contraxerunt dictum esset. ipsam aream potius aestu hiscentem paeminosam dici ex prae- ceptis Varronis apparet: nam praeterea de significatione vocabuli nihil constat. et vidit hoc Froehdius de hoc loco disputans annal. philol. a. 1876 p. 349, cum Nonii lectionem cum ea quae in Varronis lihris est in hunc modum coniungeret, ne si sit aesiu paeminosa. idem apud Nonium Muellerus edidit. aptius tamen et magis accommodatum ad Varionis sermonem est quod olim Gesnerus coniecerat, ne aesiu paeminosa si sit.
Ea enim herbarum de amurca et formicarum et tal- parum uenenum] Ea enim herharum est inimica ex principe editione adhuc receptum erat, quamquam Victorius de amurca in codice scriptum idque ex margine in verba Varronis illatum esse adnotaverat.
2 Quo succedant homines in aestu tempore meridi- ano] Tempore meridiano deleri voluit Ursinus.
LII 1 Quae seges grandissima atque optima fuerit seorsum in aream secerni oportet spicas ut semen opti- mum habeat] Quae e segete grandissimae atque optimae fue- rint spicae, seorsum in aream secerni oporiet, ut semen sqq. llrsinus coll. geopon. II 16, 3 nvlg ds tovg ccdQorsQovg crd%vag BTtiXeyovrai rovg B%ovrag xoxxovg TtlyJQSig xal rsleCovg Kal £Lg 67c6qov rrjQov6L naXkCova rov 8k rovrcjv TcaQnov xo^i^o^s- voi. grandissima dicitur ea seges, quae spicas grandissimas atque optimas habet. ex hac spicas seorsum a reliquis in aream secerni oportet. neque tertia persona verbi habeatj pro qua haheas Ges- nerus et Schneiderus scribi vohierunt, offensionem praebebit iis qui Varronis usum, de quo I 2, 21 dixi, perspectum habent.
Id fit e tabula lapidibus' aut ferro asperata quo im- posito auriga aut pondere grandi trahitur iumentis iunctis aut discutit e spica grana] Exasperata Merula. quae imposiio auriga aut pondere grandi trahitur iumentis iunctis, ut discutiat lucundus. quo imposito in luntina editione restitutum, sed ut discutiat ex Aldina relictum erat. tribulum fit e tabula quae lapidibus aut ferro asperata cst: in eam auriga vel pondus aliquod grande imponitur, tum iumentis iunctis
RERVM RVSTICARVM LIB. I 51 — 54 113
trahitiir, ita grana e spica discutit. itaque scripsi qiiae cum in- posilo auriga aut pondere grandi trahitur iumentis iunctis, dis- cutit e spica grana, nisi potius quod cum scribendum erat. apud Nonium p. 228^ 27 inepte haec cum superioribus coniuncta sunf, Tribulac — neutro Varro rerum rusticarum lib. I quod /it apud alios iumentis hic tribulo fit.
2 Quod ungulis e spica exteruntur grana] Quoad Schneiderus ex coniectura Schoettgeni. quorum scripsi: nam ungulis iumentorum grana exteruntur. quod defendit Heidrichius Varronian. I p. 31 et eius usus exempla adscripsit II 2, 14 quod alligant et III 5, 4 quod plus ponit.
Ita fit ut quod leuissimum est in eo atque appel- latur acus euannuatur foras extra aream] Evanatur Be- roaldus, evannatur lucundus. Non. p. 19, 16 Evannatur dictum est ventiletur vel moveatur a vannu, in qua legumina ventilan- tur. — Varro de re rustica ut quod levissimum est in eo atque appellatur aciis ac palea evannatur foras extra aream, ubi in lemmate euannetur habent Ubri manu scripti, evannatur novissimi editores restituerunt, quod exemplis Pomponii et Lucilii a Nonio adscriptis confirmatur. inde scripsi acus ac palea evannatur.
Purum ueniat. Ad corbem messi facta spicilegium uenire oportet] Ita haec in hbris manu scriptis et in anti- quissimis editionibus scripta sunt. in Florentino codice et in principe editione etiam titukis ante Ad corbem additus cst De stipula. pravam verborum distinctionem lucundus correxit.
LIV 2 In uindemia diligentis uua non solum legitur ad bibendum eligitur ad edendum] In vindemiam diligen- tius uva non solum legitur ad bibendum sed eligitur ad eden- dum edita inde a principe editione exemplaria. supplementa praebuit Nonius p. 444, 22, ubi haec paulo pleniora, sed item corrupta in libris manu scriptis leguntur, Legere et eligere non sub ea (I. eadem) significatione intellegi vult Varro de rustica- tione lib. I ^africa prius debet descendere uitae uindemia dili- gentis uua non solum legitur sed etiam eligitur ad uiuendum eligitur ad edendum^, ut sit legitur colligitur, ut plerumque, eligitur melior quaequc de plurimis. ex his lacunam, quae in archetypo fuit, in hunc modum supplevi, in vindemia diligenti uva non solum legitur sed etiam eligitur, legitur ad bibendum,
Yarr. rer, rvst. II. 8
114 COMMENT. IN VARRONIS
eligitur ad edendum. vetere scripturae vitio, iit videtiir, dili- gentis et apud Varronem et apud Nonium in codicibus scriptum tuit. nam vindemiam diligentis non addito substantivo nomine a Varrone dictum esse parum credibile est. vindemia diligens est^ in qua omnia opera diligenter fiunt, nisi potius hoc ipsum dili- genter scribendum erat.
Itaque lectius defertur in forum uiniarium] Lecta Schoettgenus, lecta citius Popma. vinarium Merula. forum autem vel forus (nam utrum masculinum an neutrum genus Varro probaverit, non constat) est apparatus in torculario, in quo uvae, postquam Iect*ae sunt, collocantur^ ut exprimantur. fora in iis quae in vindemia paranda sunt Columella commemorat XI 2^ 71 torcularia vero et fora diligenter emundata lotaque et XII 18, 3 lacus vinarii et torcularii et fora omniaque vasa, item in tor- culario oleario Cato 18, 3 et Phnius XV 23.
In ollulas addatur] Abdatur Ursinus. addatur defendit Gesnerus coll. III 15, 2 in hoc dolium addunt glandem.
Alia quae in ara in carnarium escendat] Alia quae in aram ut in carnarium ascendat lucundus, alia quae in lior- reum aut carnarium descendat Ursiniis coU. Colum. XII 44, 4 alii cum legerunt uvam, siqua sunt in ea vitiosa grana, forfici- bus amputant atque ita in horreo suspendunt, in quo triticum positum est. alia quae in aream ut in carnarium ascendat Popma et Gesnerus. in uvis servandis variae fuerunt rationes, quas Cato c. 7 et Columella XII 44 descripserunt. ex his Varro nunc praescribit hanc, ut uvae in carnario in tabulatis suspen- dantur, ubi siccitate loci et fumo conserventur. simile est Catonis praeceptum 7, 2 ad fabrum ferrarium pro passis eae recte ser- vantur. sed de ara non sine causa interpretes dubitaverunt, et verum esse puto in aream, qiii est locus in carnario ad uvas accipiendas factus, alia quae in aream in carnarium escendat.
Subiciendi sub plerum] Prelum m et Florentinus codex. deinde sub praelo ftuere fuit in archetypo, ubi sub plero habent apographa recentiora.
3 Et rursus cum expressum circumcisicitum ap- pellant] Circumcisitium Scaliger, ut id genus vini esset, quod Cato 23, 4 tortivum mustum circumcidaneum appellat. de eodem genere dicit Columella XII 36 mustum tortivum est quod post
RERVM RVSTICARVM LIB. I 54 — 55 115
prirnam pressuram vinaceorum circumciso pede exprimitur. pliira Ursinus^ ut solet, novavit, et succum expressum circumcisivum appellant.
LV 1 Ea quae uapulauit macescit] Inarescit Merula, macescit ex codice Victorius. pro hoc marcescit scripsi. nfnu macescunt animalia^ quae macra fiunt, II 1, 17 ?nacescentes melius concipere dicuntur, II 5, 15 algor eni?n eas et famis macescere cogit, Colum. VII 7, 1 atque alia genera pecorum^ cum pesti- lentia vexantur, prius morho et languorihus macescunt. mar- cescunt fruges et herbae, quae vigorem amittunt; translate de animahbus dictum est III 5, 3 desiderium marcescere facit volucres, III 16, 20 de apibus propter lahorem asperantur ac mar- cescunt. idem verbum restitui III 16, 9 Axius noster ne ?narcescat.
Quae manu stricta melior ea quae digitis nudis lau- dabilior.l. quam illa quae cum digitabulis durities enim eorum quod non solum stringit bacam sed etiam ramos glubit] Ea quae digitis nudis legitur^ quam illa quae cum digitalihus. duricies enim eorum non solum stringit hacam lucundus et edita inde ab Aldina editione exemplaria, ubi legitur Scahger et Ursinus deleverunt; laudahilior, quod in manu scriptis Hbris legitur, ex prava interpretatione litterae 1 ortum esse iidem adnotaverunt. digitahulis ex scriptura archetypi, quam Victorius indicaverat, restituendum esse item Scaliger et Ursinus indicaverunt: gloss. latino-graec. v. II p. 49, 30 digitale et digitahulum daxrv- ^i^d^Qa, gloss. lat. V. IV p. 331, 9 digitahulum digitum. in inter- pretando vocabulo inutiliter laboravit Schneiderus, qui non manicas hoc loco, sed instrumentum hgneum in effigiem digitorum divi- sum dici adnotavit. immo ex iis oleis, quae manu strictae sunt, melior est ea quae digitis nudis, quam quae cum digitabuhs vel manicis slricta est. reliqua apud Nonium p. 119, 11 ita scripta sunt, Gluvere Var?^o de re rustica^ duritia est enim ea quod non solum stringit hacam sed etiam ramis gluvit ac reliquit ad gelicidium et p. 403, 9 Stringere — Varro de re rustica lih. 1 quod non solum [celeriter praeterire] stringit uacam sed etiam ram gluhit. coniunctionem quod una cum enim positam defendit Scaliger adscripto exemplo Varronis, de quo supra dictum est, I 13, 4, post hunc Kettnerus observat. crit. in Varr. p. 23. duri- ties enim eoru?n causa, quod Muellerus in Non. p. 119 coniecil.
8*
116 COMMJ]NT. IN VARRONIS
2 Qui manii taiigi noii polerunt ita quati debent ut harundine potius quam pertica feriantur] Quae manu edita ante Viclorium exemplaria. qui manu ex codice Victorius recepit. restitui quae: nam de oleis haec dici, non de ramis^ et ex iis quae supra scripta erant quae manu stricta et ex iis quae sequuntur 7ie adversam caedat apparet^ quamvis PHnius XV 12 de ramis arborum scribat qui cauiissime agunt, harundine levi ictu nec adversos percutiunt ramos.
3 Nec haec non minima causa] Ut liaec non minima causa ex principe editione Gesnerus et Schneiderus receperunt, postquam codicis iectionem Victorius restituerat. nec liaec minima causa dedit Schleicherus, qui priorem huius capitis partem in melematis Varronianis Boimae a. 1846 editis p. 16 expressit. de geminata negatione non sublata vi negandi dixi I 2, 23. de oleis alternis annis fructus ferentibus scribit Columella V 8, 1 nam quamvis non continuis annis, sed fere altero quoque anno fructum adferat, eximia tamen eius ratio est, ib. 9^ 1 1 deinde constitutum iam et maturum olivetum in duas partes dividere, quae alternis annis fructu induantur. neque enim olea continuo hiennio uherat.
4 Alia ad cibum ledatur alia ut eliquescat] Alia ad cihum eligitur ex Aldina editione receptum erat. ad cihum ut condatur Ursinus. ledatur, quod ex archetypo Victorius adnota- verat, delendum esse vidit Scaliger. ansam erroris dedisse ad- scriptam I litteram Schleicherus adnotavit. videtur autem ad- scriptum fuisse /. ut edatur.
Itaque dominum et balneas et giminasium sequitur] Gi?ninasium A et Florentinus codex, gymnasium apographa Italo- rum. itaque dominum et ad halneas et ad gymnasium sequitur lucundus. archetypi scripturam Victorius recepit hac addita inter- pretatione, Vibis necessarium est et balneis et gymnasiis'. accu- sativum halneas et gymnasium non addita praepositione de loco dictum esse Gesnerus sibi persuasit. rectius Schneiderus ct in halneas et gymnasium. nam ad alterum olei usum, ut corpus extrinsecus ungual, id quod in balneis et gymnasiis fit, haec per- tinere apparet, itaque dominum in halneas et guminasium se- quitur.
5 Ilaec dc qua fit oleum congeri solet aceruatim dies singulos] EodfMU modo Nonius p. Q2y2. acervatim per
RERVM RVSTICARVM LIB. I 55 117
dies singulos liicuiulus. oleae, e quibus oleum fit^ acervatim iii lahulata coiigereudae sunt ita, ut sirigulis diebus singuli acervi liant, de quo Columella XII 52, 3 scribit iahidaium, quo inferatur olea, necessarium esl, quamvis praecepium haheamus ui unius cuiusque diei frucius molis eiprelo siatim suhiciatur. verum iamen quia inierdum 7nuUiludo hacae iorculariorum vincii lahorem, sit oporiei pensile horreum, quo inportentur frucius, idque tahula- tum simile esse dehei granario ei hahere lacusculos tam mulioSj qiiam posiulahit modus olivae, ui separetur ei seorsum repona- iur unius cuiusque diei coaciura. itaque apud Varronem acer- vaiim in dies singulos scripsi. nam ita in distributione in poni- tur, non per, I 2, 7 in singula iugera dena cullea vini fiuni, II 3, 10 in dies singulos denarios singulos dare — sperans se capturum de praedio in dies singulos denarium mille, II 9, 7 preiium faciunt in singula capiia, III 2, 14 in annos singulos plus quinquagena milia e villa capere dicehaty III 6, 3 dat in ?nenses singulos hordei slngulos modios, III Q^ Q in singulos ternos exigerei pullos, II 7, 1 admissarios haheo — singulos in feminas denas, II 2, 20 ne minus haheamus in centenas oves hirtas singulos homines^ in pellitas hinos, III 8, 3 ohiciunt iriii- cum siccvm in cenienos vicenos turiures fere semodium. item in addidi III 6, 3 in has a procuratore iernos pullos exigii.
Primus quisque aceruos demittatur per sena ad uasa olearia ac trapetas quae res molae oleariae ex duro et aspero lapide] Primitus quisque acervus dimittitur per serias ac vasa olearia ei irapetas quaeres^ molae oleariae duro et aspero lapide WtxxA^^^primus quisque acervus demiiiatur per serias ac vasa olearia ad irapeia, in quae eam iereni molae oleariae e duro ei aspero lapide lucundus. demiiiaiur per se ad vasa Popma, demiiiaiur per sena vasa olearia ad irapetas coniecit Schneiderus. serias in principe editione recte restitutum esse certum est. nam pravo iudicio Scaliger sena, quod ex codice Victorius adnotaverat, ita defendit, iit senum esset genus vasis, quod siuum vel siuus dicitur. serias in apparatu torcularii Cato c. 12 commemoravit et ipse Varro III 2, 8 serias olearias aui trapetas; vasa, in quibus oleum servatur, easdem appellavit Columella XII 52, 14 dolia auiem et seriae, in quihus oleum reponitur, non ianium eo tempore curanda sunt, cum fructus
118 COMMENT. IN VARRONIS
necessitas cogit, ib. 17. eas igitiir Varro, si archetypi lectionem sequimur, ab oleariis vasis ita distinxit, ut oleae ex tabulatis iii serias, ex his in vasa olearia ac trapetas demitterentur. sed potius scribendum erat demittatur per serias ac vasa olearia ad tra- petas, h. e. per serias et aha genera vasorum. trapetas autem ipsas molas olearias Varro dixit et hoc loco et de ling. lat. V 138 trapetes molae oleariae vocantur, trapetes a terendo, nisi grae- cum est. subtiHus distinctis generibus instrumentorum CoUimella XII 52, 6 molas a trapeto, quod dixit, diversas posuit, oleo , autem conficiendo molae utiliores sunt qiiam trapeium, trapetum quam canalis et solea. denique veterem lectionem quae res molae oleariaCj quae interpolata Aldinae editionis lectione, quam supra posui, in editis exemplaribus corrupta erat, veram • esse Scaliger cognovit et usum nominis res adscriptis exemplis comprobavit. exempla autem, quibus id nomen cum relativis vel demonstrativis pronominibus pro certo aliquo nomine ponitur, in his Varronis libris sunt haec, I 16, 6 viae — aut flumina — , quihus utris- que rehus evelii — scimus, I 17, 1 liomines et adminicula ho- minum, sine quihus rehus colere non possunt, II 4, 6 faha ct hordeo et cetero frumento, quae res non modo pinguitudinem efficiunt, III 16, 23 propolim — quam rem etiam nomine eodem medici utuntur, II 7, 8 scillae medium conterunt — ; tum ea re naturam equae — tangunt, III 16, 12 meUttonas ita facere opo?^tet, quos alii melitrophia appellant, eandem rem quidam mellaria; et similiter I 12, 4 ah liac utraque re superiora loca tutiora, ubi re in codice omissum addidi.
6 In acervis iactando ventilare oportet] In acervis, quod ex superioribus, ut videtur, consueto librariorum errore repetitum erat, delevi. nam in acervis ventilare dici non poterat de oleis, quae, dum etiam in acervis sunt, iactando ventilantur.
7 Non solum denigrare terram sed multitudine facere sterilem] Sed etiam multitudine Merula. sed non ad- dito etiam post non solum legitur praeterea I 37, 2 non solum in ovihus tondendis, sed in meo capillo.
LVI Em quin adsum] Ita in archetypo scriptum fuisse testimonio Victorii constat (nam quod in explanationibus ahsum scripsit, errori tribuendum est), atque hoc ipsum Politianus voluit, quamquam in lectione principis editionis ille enim ecquid
RERVM RVSTICARVM LIB. I 55—57 119
adsiim corrigenda enim iion delevit. em qiiim adsiim codex Fiorentiniis, el qui adsum Caesenas, en adsum m, quod in Aldi- nam editionem receptum erat. em qui adsum Ribbeckius de particulis latinis p. 31 coniecit. retinui lectionem arcbetypi a Victorio primum editam, in qua cum verbo adsum, qiiod habet vim demonstrandi, quin particula adfirmativa coniuncta est.
Quod ita fit iucundius pabulum] Fiet Ursinus.
Ex eo intellegitur quod pecus utroque posito liben- tius est] Brevitatis dicendi, qua Varro usus est, parum intelle- gens fuit Gesnerus, cum in hunc modum verba conformanda esse putaret, id ex eo intelligitur, quod pecus utroque posito illud lihentius est, vel adeo quod sit iucundius ex eo intelligitur, quod pecus utroque posito illud libentius est.
LVII 1 Et triticum condi oportet] At triticum ex prin- cipe editione receptum erat. de condendis fructibus eodem ordine, qui supra c. 49 sqq. de fructibus maturis capiendis institutus erat, disputatur, primum de pratis et faenisiciis, deinde de fru- mento, tum de uvis et pomis, postremo de oleis. in qua dispu- tatione cum post faenisicias de frumento condendo praecipiendum esset, neque et neque at locum habet. quare delevi particulam, quae saepe in codicibus errore scribentis addita erat.
Parietes et solum opere tectorio marmorato lori- candi] Loricandum scripsi^ quod ratio et usus sermonis postu- labat, sive accusativo casu dictum est parietes et solum sive nominativo: I 13, 4 cuius latera et summum virgis ac fronde vindicatum a sole.
Ex argilla mixto acere] Mixta scripsi. nam hoc legit Priscianus V p. 162, 17 invenitur etiam hoc acus huius aceris, quod Graeci 6Kv^aXov dicunt, id est purgamentum frumenti, Varro rerum rusticarum III ^acus substernendum gallinis par- turientihus^ (acus in area excutitur): idem in I argillam mix- tam acere. ea enim quae inter duo Varronis exempla scripta sunt non sunt Varronis, sed a grammatico addita.
2 Quidam granaria habent sub terris speluncas] Suh terra scribendum erat: I 63 suh terra qui hahent frumen- tum in iis quos vocant sirus^ I 45, 2 suh terra crescunt, ib. 3 suh terra alescunt.
Alii ut in hispania citeriore puteos ut in agro car-
120 COMMENT. IN VARRONIS
thaginiensi et oscensi] Carthar/iniensi PoMiimmSj carthaffinensi vel cartaginensi libri manu scripti. transposilis verbis scripsi alii puteos, lU in Hispania citeriore in agro Carthaginiensi et Oscensi. nam in Hispania citeriore dnae frumenti condendi ra- tiones notantur, altera sub terra in puteis, quac est in agro Carthaginiensi et Oscensi, altera, quae postea describitur^ supra terram, cum granaria in agro subhmia fiunt, quod in Hispania et in ApuUa quidam faciunt.
3 Subtus a solo uentus regerare possit] Regelare ex Victorii editione receptum erat. refrigerare potius scribendum esse vidit Schneiderus. siibtus a ventis refrigerari possit Ursinus coniecerat. nam regelare est gehi hberare, Colum. I 5, 8 de villa matiitino regelari ortu poterit, ut concreti rores liquescant, XI 2y 7 de vitibus et arboribus dum hae regelatae secantur, X 77 post ubi Rhipaeae torpentia frigora hrumae Candidus aprica zephyrus regelaverit aura^ Senec. epist. 67, 1, Martial. HI 93, 17. XI 8, 6. rcfrigerare, frigidum facere, legitur apud Varronem I 61 refrigeratum conditur, II 2, 11 quaad refrigeratur^ III 17, 9 refrigerare piscinas.
LVIII Faba legumina] Faba et legumina edita ante Victo- rium exemplaria, sicut legitur apud Phnium XVIII 307, neque a Varrone taha sine copula posita esse puto.
Quas suspendas opportunissimas esse duracinas et aminneas scantianas De pomis conditiua mala struthea cotonea scantiana scandiana orbiculata et quae antea mustea uocabant nunc melimela appellant haec omnia in loco arido et frigido supra palea posita seruari rccte putant] Duracinas et amineas et scantianas lucundus. de uvis praecepta Catonis 7, 2 sunt haec, quae minus accurate a Varione expressa sunt, quas suspendas duracinas aminnias maiores, vel ad fahrum ferrarium pro passis eae recte ser- vantur. eadem a Plinio XIV 47 sic, ut apud Catonem scripta sunt, repetita, pauca etiam de Varrone addita sunt, quas suspen- das — servantur. nec sunt vetustiora de illa re latinae linguae praecepta; tam prope ab origine rerum sumusi amineam proxime dictam Vai^ro scantianam vocat, in nostra aetate pauca exempla consummatae huius artis fuere. sed scantianas uvas nemo comme-
RERVM IIVSTICAEVM LIB. 1 57 — 58 121
moravit, poma eo nomine saepe appellantur. qiiare diibito, num singuhui Varronis opiuioni hoc tribuendum sit, ut aminneas uvas scautianas dixerit, sed vitio scribentis factum esse pulo, ut ex iis quae postea de pomis scripta sunt in hunc locum nomen transferretur. atque etiam apud Plinium parum apte haec inter- posita esse facile apparet. itaque apud Varronem scantkmas in- clusi, apud Plinium ea quae huc pertinent, amineam proxme dictam Varro scantianam vocat, ex Hbro Varronis vetere vitio corrupto videntur addita'esse. duracinas aminneas olim scriben- dum conieci, ut est apud Catonem; poterat tamen Varro, si duracinas ab aminneis uvis diversas esse volebat, addita copula duracinas et aminneas scribere. sequuntur praecepta de pomis, de quibus Cato 7, 3 scribit haec, quae ipsa quoque Varro nou plane accurate expressit, poma, mala strutea cotonea scantiana quiriniana, item alia conditiva, mala mustea et punica. in his primum in editis ante Victorium exemplaribus de pomis omissum et tituli loco de pomis condiendis vel condendis, quod in indice capitulorum iegitur praescriptum erat. de pomis conditiva autem, i. e. ea quae ex pomis conduntur, sic ut poma apud Catonem, universum genus significant eorum, de quibus praecipitur. deinde in luntina editione pro eo quod in manu scriptis libris et in antiquioribus editionibus legitur scandiana ex Catone substitutum erat qiiiriniana, quod a Victorio receptum et in reliquas edi- liones propagatum est. sed ex iis malorum generibus, quae a Catone nominata erant, Varro repetivit quattuor, struthea cotonea scantiana mustea, duo addidit uova, scaudiana (nam ita potius scribendum est) et orhiculata. e quibus orbiculata saepe ap- pellantur, scaudiana a Scaudio^ inventore generis, nomen traxisse ait Plinius XV 49. eadem appellant Plinius iterum XV 58, Colu- mella V 10, 19, Cloatius apud Macrobium Saturn. III 19, 2, Celsus de med. II 24. IV 26. scaudiana habent optimi codices apud Plinium et Macrobium, scaidiana codex Sangermaneusis Colu- mellae. — supra paleas Am et edita iude ab Aldina editione exemplaria, supra palea apographa recentiora. supra paleam olim scripsi. nam plerumque singulari numero paleam Varro dixit, I 13, 4 operta stramentis ac palea, 52, 2 acus ac palea, 59, 3 suhstrata palea vel etiam floccis, II 2, 10 folia ficulnea et palea, 5, 12 palea ac faeno, III 10 substernendum palea^ ib. 4 suhstramen e
122 COMMENT. m VARRONIS
palea; sed plurali mimero I 57, 2 paleis suhstetiiunt , II 8^ 2 ediicant euni palets faeno hordeo.
LIX 2 Etenimt in quibus luxuria concesserit ut in piuacothece faciant] Etenim si ii quihus luxuria concesserit, id in pinacothece faciunt lucundus. veterem scripturam Angelius restituit, ubi etenim ii quihus scribenduni coniecit Schneiderus. neiitro genere dictum est in quihus, non masculino. nam genus significatur luxuriae, in quo illa cenarum ratio est; neque ii qui in pinacotheca cenam faciunt idem in oporotheca instituunt.
3 In tabulis iit opere marmorato] In tuhulis ut in opere marmorato lucundus, ubi tahulis Angelius restituit. in tahulis aut in opere coniecit Schneiderus^ in tahulis in opere scripsi. in oporotheca opus marmoratum fieri supra dictum erat. in hoc alii in tabulis mala ponunt, alii paleam vel floccos sub- sternunt.
Mala cotonea struthea in pensilibus iunctis] Pensilia postea c. 68 dicuntur fruges pendentes. quod si quis ad hanc descriptionem transferre volet, pensilia iuncta erunt rami frugum pendentium inter se coniuncti, in quibus mala cotonea et struthea suspenduntur. sed rectius intelleguntur tabulae vel crates pen- dentes et inter se iunctae, in quibus mala ponuntur. temere Schneiderus multa, in quibus pensilium pomorum mentio facta esset, excidisse et post struthea notam lacunae adponendam esse putavit.
Sorua per se — facile durare seruare rapa con- secta in sinape] Servare oUm propter insolentem verborum compositionem delendum notavi. poterit tamen hoc neglegentiae scriptoris et brevitati dicendi in hoc genere praeceptorum tribui, quod diversi generis infinitivi durare et servare positi sunt. similis neglegentiae exempla inveniuntur I 30 sqq. I 49.
Eaque si coieceris in terram et obteris circum ramum si extrinsecus spiritus adflet ea non modo in- tegra exsimi sed etiam maiora] Eamque si conieceris edita inde a principe editione exemplaria. ohteres lucundus. sic ne extrinsecus spiritus af/Iet Angelius. oh?'ue?is vel oh?'uas circum ramum^ ni extrinsecus spiritus afflet Ursinus^ ubi ni pro ne posi- tum esse voluit. Varronis praecepta de punicis malis rettulit Plinius XV 60, M. Varro et in doliis harenae servari iuhet et
RERVM RVSTICARVM LIB. I 59-60 123
inmatura ohnii terra in ollis fundo e/fractOj sed spiritii excluso ac surcuio pice inlito; sic etiam crescere amplitudine maiore, quam possint in arhore. ipse Varro secutus est Theophrastum de caus. plant. V 6, 1 tcc ds rojv TcaQTCav ^eyed^rj toSv xato- Qvtto^EVCDV iv tatg xvtQaigj otav KatdycjOi tovg dxQS^ovag, olov Qocjv %al ^rjXcjv svloycog yCvstai. to ts yaQ vito toi; rjliov xal tov dsQog d(paiQov^svov rj %vtQa xcjXvsl dito^ts- yov(5a xal d^a trjv sk trjg yrjg sXksi votCda^ dt r]g tQScpstat. ex his primum eaque si coieceris, sicut in codice scriptum erat, restitni: nam ipsa mala punica cnm olla in terram coniciuntur. deinde ohleris scribendum esse olim viderat Petrus Faber com- ment. in Cicer. academ. I 8 p. 274 ed. Davis. collatis iis quae supra ex Plinio posui et ipsius Varronis verbis I 41, 2 ne ex- trinsecus imhres noceant aut nimius calor, argilla ohlinendum. idem postea Zahlfeldtius coniecit; ohleveris coniecerat Schneiderus. denique ne ex luntina editione recepi, eaque si coieceris in ter- ram et ohleris circum ramum, ne extrinsecus sqq. — breviores verborum formas a Varrone usurpatas esse post Spengelium emendat. Varron. spec. I a. 1830 p. 5 adnotavit Kettnerus obser- vat. crit. in Varr. a. 1868 p. 1. rariora eius generis exempla in his libris sunt haec, I 8, 5 oppleris, 44, 2 requierit, III 16, 32 remoris. item II 4, 10 et 9, 7 consuerunt, II 7, 13 consuerint, non consueverunt ; I 36 nority III 2, 14 nosti, 16, 3 nosse et novisse. praeterea in prima coniugatione frequentissimae sunt formae breviores et vulgares, pleniorum pauca sunt exempla, II praef. 2 servaverunt, II 1, 8 nominaverunt, ib. 28 appellaverunt, III 9, 2 et 16, 29 factitaverunt , I 18, 8 repastinaverimus ; in quarta I 1, 11 et II 10, 8 audiij I 2, 27 et III 16, 10 audivij reliqua sine v littera; III 7, 7 ohleverunt.
LX De oliuitate oleas esui optime condi scribit Cato orcites et puseas aridas uel uirides in muria uel lentisco contusas orcites nigras sale si sint confricatae dies quinque et tum sale excusso biduum si in sole positae fuerint manere idoneas solere] Non. p. 148, 1 Olivitatem fructus oleae Varro — idem de re rustica lih. I ^non modo integra eximi sed etiam maiora, quam in arhore umquam pependeritit (inaior — pependerit codd.). de olivitate oleas esui optime condi sct^ihit Cato\ Catonis verba sunt haec, 7, 4 oleas
124 COMMENT. IN VARRONIS
orcites posinSj eae optime condimtur vel virides in muria vel in lentisco contusae, vel orcites, uM nigrae erunt et siccae, sale confriato dies V, postea salem excutito, in sole ponito biduum. apud Varronem aiitem de olivitate in editis ante Victorium exem- plaribus omissum erat. neque vim praepositionis perspexerunt editores^ qui hoc tituli loco praescriptum esse putabant^ sed genera indicantur olearum, quae de olivitate, hoc est ex fructi- bus oleae, ut est apud Nonium, ad edendum conduntur. sed quae de praeceptis Catonis referuntur, in codicibus corrupta sunt. neque enim oleas orcites et puseas aridas vel virides condi scribit Cato, sed virides in muria vel orcites, ubi nigrae et siccae fuerint, sale confriatas. quare aridas, quod in alienum locum translatum erat, in suum locum restitui, orcites et puseas vel virides in 7nuria vel in lentisco contusas: orcites nigras aridas, sale si sint confriatae sqq. confriatae scribendum esse monuit Ursinus: I 9, 7 frietur, I 57, 1 adfriat, III 6, 37 infriandum, sed III 9, 12 perfricant et III 16, 37 perfricanda.
Condire recte amurcam sqq.] Pravo modo haec ab edi- toribus distincta erant, condire: recte amurcam sqq. condi ex coniectura Ursini Schneiderus edidit. restabat ut coniunctio ver- borum corrigeretur, condi recte: amurcam sqq.
LXI Eius conditio cum expressa effluxit quod sta- tim de ea decoquuntur duae partes et refrigeratum conditur in uasa] Eius conditio, cum expressa olea^ quod stalim efftuxerit de ea, decoquuntur duae partes lucundus, quod Schneiderus recepit, postquam scriptura archetypi a Victorio restituta erat. deleto quod, quo ordo verborum perturbatur, scripsi eius conditio: cum expressa effluxit, statim de ea deco- quuntur duae parles sqq. cum primum amurca expressa ex olea effluxit, duae partes de ea decoquuntur, deinde id quod reUctum est refrigeratur et in vasa conditur. temere Schneiderus haec cum iis quae de amurca luenda praecipiuntur c. 64 coniungenda et duo capita a librariis divulsa in unum corpus redigenda existimavit, non intelleclo nimirum ordine disputationis, quem Varro insti- tuerat, ut primum de condendis, dehide de promendis et tuendis fructibus ageretur. decoquuntur duae paries quid sit, explicavit Schneiderus comparatis inter se iis quae de anuirca scripta sunt apud Columellam VII 5, 9 eidem remedio est amurca duabus
RERVM RVSTICARVM LIB. I GO— 03 125
partibus decocta et aputl Celsum de med. V 28, 16 amurca ad tertiam imrtem decocta. decoclis enim duabus partibus relin- quitur tertia; et ita scripsit Varro I 2, 26 usque qua ad ter- tiam partem decoxeris et Columella XII 12, 3 usque in quartam partem decoquunt, item XII 24, 1 et XII 34. neutro genere participii refrigeratum ea pars amurcae, quae post decoctionem relicta et refrigerata est, significatur: I 2, 17 et II 3, 7 capra natum^ II 2, 14 natum ex liis, I 13, 2 intra clausum in con- saepto, I 41, 1 recenti insito, III 17, 7 salsamentorum emptum.
LXII Ea quod dissimilia sunt inter se aliut alio tempore tuendum et utendum] tneptum est quod adhuc ex Aldina editione receptum erat ea quae dissimilia sunt. sed quo- niam ea quae condita sunt aut tuendi aut utendi aut vendendi causa promuntur et de iis quae vendenda sunt dicitur c. 69, scribendum erat aliud alio tempore tuendum et utendum et ven- dendum.
LXIII In sole ponere oportet aquae catinos] Oportet atque catinos codices Nonii p. 546, 9 et editio princeps Varronis, manifesto vitio, quo tamen Schneiderus commotus est ut oportet atquc aquae catinos in editionem reciperet.
Ad usus cibatus expedire] Cibatus delevit Ursinus col- Inlis iis quae postea scripta sunt c. 64 ad usum recte promitur et c. 68 quando ad usum oporteat promi. contra ad cibatum legi- tur 69, 1, quod ad cibatum expeditum esse velis. itaque scripsi ad usum cibatus expedire. nam plurali numero neque ad usus neque ad cibatus dici potuit. cibatus' praeterea legitur II 4, 15 cibatu susientare^ 9, 8 cibatus canis, III 5, 4 cibatui offas po- siiaSf 8, 3 cibatui quod sit,
Ut in pistrino pisatur ac torreatur] Pristino codex Caesenas, pisi?ino reliqua apographa. pistino errori Politiani, qui minus accurate principis editionis lectionem prisiino correxerat, tribuendum videtur. pristino codices Nonii p. 163, 15. Pisare frangere vel tundere, Varro de re rustica lib. I promendum hieme {diem codd.), ut in pristino pisetur ac torreatur. apud Varronem c. 69 pistrino et apud Catonem c. 136 pistrinum in omnibus libris manu scriptis est. Plautinorum codicum scripturas Ritschelius opusc. v. II p. 459 adnotavit. deinde pisetiir ex Nonio recepi, quod Ceorges Philol. v. XXXII p. 530 probavit et
126 COMMENT. IN VARRONIS
exemplis confirmavit. lll 16, 28 pisierunt ex codice restitui, quamquam ea forma perfecti ab aliis usurpata iion est; pinsui Pomponius apud Diomedem p. 373^ 7 et apud Priscianum 1. XII p. 535^ 21. sed pinsihant Ennius apud Varronem de ling. lat. V 23, ubi Bergkius script. min. v. I p. 360 pinsehant scribi voluit. pinsere Varro apud Nonium p. 152, 13 in pristino pin- seret far, ib. 15 ruri far pinsebat; de ling. lat. V 138 pilum, quod eo far pisunt.
LXIV Amurca cum ex olea expressa qui est humor aquatilis ac recrimentum et conditum in uas fictile id quidam sic solent tueri diebus XV eo quod est leuissi- raum ac summum deflatum ut traiciant in alia uasa et hoc idem interuallis duodeciens sex mensibus proximis item faciant] Retrimentum conditum edita inde a princip^ edi- tione exemplaria, et apte hoc defendit Victorius exemplo Varronis apud Nonium p. 217, 24 Varro Prometlieo lihero retrimenta cihi qua exirent per posticum canalem feci. cibi retrimenta legitur Macrob. comm. in somn. Scip. I 6, 77 et retrimenta sae- pius Saturn. VII 4, 18; 23; 24. 11, 9. 15, 19; 20. recrementa Gell. XVIIll, 2, ex recrementis farris Piin. XVIII 142. utrum- que est in glossis latino-graecis v. II p. 170, 6 recrementum, p. 174, 2Q retrimentum. Varro autem retrimentum oleae dicit quod terendo relinquitur vel fraces, quas dicit Cato c. 64 et 67 et cum amurca ab oleo removendas esse docet. hoc igilur una cum amurca a quibusdam in vas fictile conditur et per sex menses quinto decimo quoque die promitur, ut illud quod in eo levissimum ac summum est defletur et in alia vasa traiciatur; tum demum decoquitur. itaque haec condendi et tuendi ratio diversa est ab altera, quae antea c. 61 descripta erat, cum amurca statim, cum expressa ex olea effluxit decoquitur. — deinde in eo quod est scripsi; ex eo ex Aldina editione Schneiderus. iis- dem intervallis ex eadem editione restituendum esse Gesnerus adnotavit.
Tum decocunt in ahenis lenilignis duas partes quaad regerunt] Tum plurima apographa et Victorius, tunc in principe editione Politianus non correxerat. lenibus lignis Scaliger coll. Cat. c. 69 lenihus lignis facito calescat, Plin. XXXVI 193 lenihus autem aridisque lignis coquitur. sed verum est quod
RERVM RVSTICARVM LIB. I 64—65 127
idem coniccit leni igni: Plin. XXI 122 lenique igni sucus coquilur, donec fiat crassitudo mellis. nam lenibus lignis in amurca co- quenda vix opus est, sed leni igne. ad duas partes Ursinus^ ad duas partes quoad redegerunt Gesnerus et omissa praepositione, quam Ursinus addiderat^ decoquunt — duas partes quaad rede- gerunt (sc. ad minus) Reiterus quaest. Varron. gramm. p. 56. hi omnes fundameiito emendationis usi sunt loco Varronis apud Nonium p. 551, 18 Sapa, quod nunc mellacium dicimus, mustum ad mediam partem decoctum. Varro de vita populi Romani lib. I sapam appellabant quod de musto ad mediam partem de- coxerant, defrutum, si ex duabus partibus ad tertiam redegerani deferve faciendo. recte autem Gesnerus ad duas partes redc- gerunt. nam sine praepositione redigere dici non potuit, ut esset ^ad minorem partem redigere'. sed hoc potius praescribitur, amurcam ila decoquendam esse, ut una parte decocta ad duas partes redigatur, tum decocunt in aJienis leni igni, ad duas partes quaad redegerunt.
Tum denique ad usum recte promitur A, et hoc voluit Politianus, qui minus accurate principis editlonis lectionem cor- rexit. mustum denique apographa Italorum, mustum tum deni- que m. in archelypo mustum denique prima manu scriptum fuisse videtur, postea correctum tum denique.
LXV Quod mustuni conditur in dolium ut habeamus uinum non promendum dum feruet neque etiam cum processet ita ut sit uinum factum si uetus bibere uelis quod non fit antequam accesserunt anniculum prodit] Neque etiam cum processit, ita ut sit vinum factum. si vetus bibere velis , quod non fit antequa?n acescit anniculum promito Merula, neque etiam cum processit, nisi prius sit vinum factum. si vetus bibere velis, quod non fit antequam accesserit annus, tum, cum fuerit anniculum, promitto lucundus, neque etiam cum processit ita, ut sit vinum factum. si vetus bibere velis, quod non fit ante, quam accesserit annus, tum, cum fuerit anniculum, prodit Victorius. ceteris obfuit error Victorii, qui Aldinae edi- tionis lectione deceptus pro eo quod ipse ex codice ediderat prodit in antiquis codicibus promitto legi adnotavit. quod non fit, antequam accesserunt anni, culleum promito coniecit Zahl- feldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 31. correcta prava
128 COMMENT. IN VARRONIS
verborum distiiictione^ (iiiae iiitle a principe editione vulgata erat, scripsi neqtie etiam cum processit ita, iit sit viniim factum, si vetus hibere velis, quod non fit, antequam accesserit annus: an- nicidum prodit. niustum neque dum fervet neque cum eo pro- cessit, iit iam vinum factum sit^ promendum est^ siquis vetus vinum bibere velit. vetus autem vinum tum demum fit, cum annus praeteriit. anniculum prodit, i. e. anno postquam conditum erat primum e cella pomitur.
Ex eo genere uvae quod mature cocescant] Quae, dum maturescit, coacescat lucundus, quod mature coacescat Victorius. pluralem numerum coacescant cum si'ngulari quod coniunctum exemplis nominum pluralis numeri, quibus id genus vel quod genus additum est (I 29, 2), parum apte defendit Zahl- feldtius 1. c. cocescat scripsi, sicut I 41, 2 colescat^ III 16, 28 coctas pro coactas, cuius generis exempla Lachmannus in Lucr. p. 134 composuit.
LXVI Oleas albas quas conderis nouas sic celeriter promas nisi condideris propter amaritudinem respuit })alatum] Oleas alhas^ quas condire vis novas, sic celeriter con- dito, ut promas, nisi condieris, propter a?naritudijiem illas respuit palaium lucundus, oleas all)as, quas condideris in vas, ut cele- riter promas, nisi condieris, propter amaritudinem respuit pala- tum Ursinus, oleas alJ)as, quas condideris novas, si celeriter promas, nisi condideris, propter amaritudinem illas respuit pa- latum Victorius. in verbis nisi condideris corrigendis frustra laboraverunt editores. his remotis scripsi oleas albas quas con- dideris, novas si celeriter promas, propter amarifudinem respuit palatum. ex duobus generibus olearum, quae conditae sunt, albae, dum novae sunt, omnino non promendae, nigrae, si novae pro- muntur, prius sale macerandae sunt, ut libenter edantur.
LXIX 2 Narrat ab nescio quo percussum cultello concidisse quem qui esset animaduertere in turba non potuisse] Si integra haec sunt, sicut in archet^ypo legebantur, Ijoc dicit libertus, se in turba animadvertere non potuisse, quis percussus esset, postea patronum interfectum esse intellexisse. aptius tamen procedet oratio, si scribitur narrat patronum ab nescio quo percusswn cultello concidisse, quem qui esset sqq.
3 Nec si eum scruare non poiuisset quin non multo
RERVM RVSTICARVM LIB. I 65~II PRAEF. 129
post animam efflaret tamen putaret se fecisse recte] Non satis accurate Scaliger duas negationes pro una positas esse adnotavit, nec si — non potuisset, de quo genere dixi I 2, 23. sed repetita negatione dictMidum erat nec, si eum servare non potuisset — , iamen non putare se fecisse recte. pro lioc ne- glecta negatione^ quae ab initio posita crat, scriptum est tamen putare.
II
Praef. 2 Quum uocent] Quum liabent optima apograpba et in archetypo legisse videlur Victorius, quin editio princeps a PoHtiano non correcta et codex Caesenas, quem Florentinus. retinere autem villam per hidibrium dicuntur ii qui, dum graecis vocabulis partes villae appellant, nomen viliae tueri sibi videntur.
2 Podyterion plurima apographa, et sic in archetypo scriptum fuit^ non apodyterion, quod Merula restituit et PoHtianus in prin- cipe editione non correxit. deinde peripteron ex manu scriptis Hbris restilui, n£Qi6r6QSc5va lucundus dederat, qui graoca voca- bula exhibuit, quae postea ab editoribus recepta sunt.
3 Frurnentum locamus qui nobis adueat qui saturi fiamus ex aphryca et sardinia] Sententiam verborum, quae olim prava distinctione obscurata erat^ demonstravit Commeliniana editio, frumentum locamus qui nohis advehat , qui saturi fiamus ex Africa et Sardinia, h. e. ut ex Africa et Sardinia saturi fiamus. nam adverbii ioco qui cum verbo fiamus positum est: I 24, 4 ut sit qui vitis alligari possit, II 1, 28 est qui expleas duplicem istam lacunam^ III 17, 9 maritumum flumen inmisisset in piscinas, qui reciproce fluerent ipsae; et similiter I 38, 1 videndum et qui et quo genere potissimum facias, II 1, 16 quando et qui et ib. 17 qui potissimum quaeque pecudum pasca- tur, in interrogatione III 2, 12 qui minus possum.
4 Nec si possunt in agro pasci armentarius non aliut ac bubulcus] Nec si possit in agro pasci armentarius, non aliud ac huhulcus lucundus, ubi Gesnerus pravam verborum distinctionem correxit, non alius Schneiderus coniecit. restituta lectione archetypi addidi armenta, quod exciderat, nec si possunt in agro pasci armenta, armentarius non aliut ac huhulcus. ut
Vare. rkr. rvst. II. 9
130 COMMENT. IN YARRONIS
opilio ab aratore diversus est, ita armentarius, neque propterea, quod armenta in agro pasci possunt^ non alius est armenlarius, qui boves indomitos pascit, alius bubulcus^ qui eos in arando agit. alhid neutro genere dictum I 2, 15 aUud pastio et aliud agri cultura, I 3, cultura non aliud est, item III 2, 10 villa?n — quae esset utrumque, et ea et urhana.
Causa fit] Fit deleri voluit Ursinus.
5 Coloni aeque agricultura factum ut nascerentur e terra contra pastoris ea quae nata ex pecore] Coloni ea quae in agriculiura Merula. coloni, ut ea quae in agri- cultura nascaniur e terra fructum faciant, contra pastoris, xit ea quae naia ex pecore lucundus. lectionem arcbetypi a Victorio indicatam coloni aeque agricultura facium sqq. pravo modo defendit Scaliger ita^ ut aequus esse labor colono et pastori diceretur, cum alter ex terra fructus perciperet^ alter ex pecore. ea quae pro aeque scribendum esse viderat Merula, sed in reli- quis non erat cur codicis scriptura mutaretur. coloni sunt ea quae ut e terra nascerentur agri cultura factum est, pastoris ea quae ex pecore nata sunt. nam pro scientia eorum quae nascun- tur ipsae res, ad quas ea scientia pertinet^ appellantur. deinde relativum pronomen quarum , quod sequitur, ad ea quae antea scripta erant, alia ratio ac scientia coloni, alia pastoris, refertur.
Ex ea enim quoque fructus tolli possunt non mediocres ex ornithonibus. ita baec inter se coniungenda neque interposita distinctione, quae in Commeliniana editione addita erat, separanda sunt. nam bis posita praepositione ex et cum uno verbo con- iuncta accuratius res definitur consueto Varronis usu: l 2, 9 e radicibus quae nascerentur e solo, 16, 4 ne de fundo familia ab opere discedat, 54, 2 in piscinam in amphoram picatam descendai —, in aream in carnarium escendat, 59, 3 m tabulis in opere marmorato, II 1, 2^ in hibernis habent in villis mu- lieres, 4, 11 in Hispania ulteriore in Lusiiania, III 2, 13 ex iis pasiionibus ex una villa maiores fructus capere, ib. 14 ex quibus rebus — plus quinquagena milia e villa capere dicebaij 1, 6 e quo foras ex peristerone evolare possint matres, 12, 6 ab eo dictu?n leporem a celeriiudine , 13, 1 ex superiore loco e pa- Jaestra. similia sunt baec, quae ipsa quo(pie editoribus offensioni
RERVM RVSTICARVM LTB. II PRAEF.— 1 131
fuerunt, I 9, 5 ad cuUuram pinguis fecundior ad muUa, I 39, 1 natura ad quod tempus cuiusque seminis apta sit ad serendum.
6 Turrani, quod habent apographa, in archetypo fuit, non Turanni, quod in principe edilione Pohtianus non correxit. item II 11, 12 turrani, III 1, 9 turranium. codicis scripturam Victo- rius restituit.
Qua de re pecuaria breuiter ac summatim percur- ram] Deleto pronomine qua Ursinus iustum verborum nexum reslituit, tihi — de re pecuaria percurram. nam iis quae inter- posita siint, qui vehementer delectaris — ministres et quod eo facilius faciatn — equarias, non mulato enuntiatioiiis ordine causa indicata est, cur ad Turranium haec dispiUatio de re pe- cuaria mittatur. quare de pecuaria Victorius conieccrat inter- rupto ordine sermonis.
Incipiam hinc HIC INTERMISIMUS] Hic intermisimus in archetypo maiusculis litteris scripta erant ideoque in apo- graphis Italorum omissa sunt. videtur autem hoc a librario ad- scriptum esse, qui intermisso spatio lacunam veteiis scriplurae a se significatam esse indicaverat. Lachmaniius script. min. p. 165 ipsi Varroni ea verba tribuenda esse putavit, quae ab illo ad- scripta essent, ut intermissam a se narrationem, quam postea perficere volebat, adnotaret. Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 23 ^codice archetypo mutilato haec verba ex- trema amissae partis orationis esse' opinatur, cum in iis quae lacuna periissent narratum esset propter discessionem Menalis sermonem intermissum esse. de abrupto sermonis initio monue- rant Victorius et post eum Scaliger et Ursinus.
I 1 Cum menates discessisset] ifcT^/^/iflf^ lucundus, i)!fe;i^5 Schneiderus, qui eundem hunc esse putabat atque eum qui dicitur II 3, 11 alii etiam ad quindecim, ut Menas. Menates iterum appeliatur II 8, 1 venit a Menaie libertus. exemplum nominis praebet titulus CIL v. I n. 633. de forma nominis disputa- verunt Ritschelius opusc. philol. v. IV p. 459 et 474 et Momm- senius CIL 1. c. gentile autem nomen esse, non cognomen, inde intellegi poterat, quod Varro, ubi primum eos qui sermoni inter- fuerunt nominat, gentiU nomine uti consuevit.
lUa tria editio princeps a Poliliano non correcta et codex Caesenas, tria iUa plurima apographa, neque certo constat, quo
132 COMMENT. IN VARRONIS
modo liaec in archetypo scripla fuerint. sed illa tria compro- batur usu Varronis, I 6, 2 ex iis tribus quartum, uhi in uno fundo haec duo aut tria sunt, 7, 4 quas res duas sequuntur altera illa duo, 23, 1 illa duo prima; contra I 7, 5 secimdu?n ilJud, 9, 7 tertium illud.
Cum poetam sesum uisere uenissemus ne medici aduentus nos inredisset] Aldinae editionis lectio cum Petam fessum visere venissemus, ni medici adventus nos interrupisset vulgo recepta erat, ubi fessum pro aegroto dictum esse volunt, ut I 13, 1 fessi opere, III 16, 8 fessum sublevant, quamquam haec diversa esse apparet. probabilis emendatio corruptae scrip- turae inventa non est, sed inpedisset scribendum esse vidit Ur- sinus. praeterea nisi medici scripsi: nisi potius nei medici scribendum erat. ni praeter formulam adfirraandi III 3, 9 peream, ni piscem putavi esse legitur III 1, 10 ni tuis quoque litteris ex- ornati parietes essent.
2 De tertia parte ubi est de arte] Quae est Ursinns.
Vg TtSQ] Hom. II. H114. 77 709. 0 107 o tisq aeo TtoX- Ibv a^SLVcov.
C lucilii hipri] Clucilii vel clucili apographa, C Lucilli Politianus, de quo falsa rettuHt Gesnerus: nam Lucilli in prin- cipe editione non mutavit, sed C addidit. Hirpi ex Wetere codice' Ursinus notavit. unde C. Lucilii Hirpi Schneiderus edi- dit; C. Lucceii Hirri in adnotationibus idem coniecit, sicut apud Ciceronem epist. ad fam. VIII 8, 5 in senalus consulto ohm ex coniectura Manutii legebatur. sed il^i in Mediceo codice lucius scriptnm est, Lucilius Nipperdeius in Caes. p. 136 restituit; idem apud Varronem C. Lucili Hirri scribendum esse monuit. praeter Varronem verum nomen tradidit Pkitarchus Pompei. c. 54 de tribunatu Hirri a. 701 scribens, kccI Xoyog sv^vg i%6QSi jtoXvg vTtsQ diKtdtoQog, ov TtQCJtog Sig ^scov s^svsyKstv st6X^rj6s AovycClliog 6 driyiaQ%og rco drnKp TtaQaivcov sXs^d-at diKtd- TOQa TIo^Ttifiiov, inde et Glandorpius oHm apud Caesarem de beli. civ. I 15 idem nomen restituit et Nipperdeius ib. III 82. nam a rcliquis Hirrus dicitur et al) ipso Varrone iternm appellatur IH 17, 3, ubi Hirriiis in codicibus scriptum est. de cius cum Scrofa amicitia scribit Cicero ad Att. VII 1, 8 redeo ad Hinum. coepe- ras eum milii placare, per/lce: hahes Scrofam, hdbes Silium,
liVAiVU KVSTICAKVM LliJ. 11 1 133
Epirolici pcciiaria thictac fiiit in archelypo, cuiiis scriptura neque a Politiano nequc a Victorio accurate indicata erat. epiro- tici pccuaria thicta codex Florentinus, cpirotici pccuaria Ihictc Caesenas. cpirotici pccuarii athlctac Victorius collatis iis quae III 5, 18 scripta sunt athlctac comitiorum. ad horum siniililu- dinem pccuariac athlctac scripsi. nam genetivus in hac compo- sitione verborum deesse non poterat.
3 In Italiam omnia apographa, in Italia Merula, quod in principe edilione PoUtianus non correxit.
Et homines et pecu cum semper fuisse sit neccsse] Pccu Politianus adnotavit, pccd' A^ pccudcs m, pccus codex Flo- rentinus. pccoi^um scmpcr apographa Italorum. pccua, quod antiquos libros habere Victorius adnotavit, in codicibus non in- veni. pecu superscripta d littera correctum, ut esset pccudcs, in archetypo fuisse videtur. verum autem haud dubie est pecu- des, quod lucundus edidit. nam pccu vel pecua Varro non dixit, sed pccus neutro genere singulari numero saepe, pccus pecoris pccori pccore, quo universum genus significatur, bis plurali numero pccorum addito nomine eiusdem numeri I 2, 21 grcges pccorum et II 7, 16 mcdici pecorum. feminino genere singula animalia appellantur plurali numero saepe, pccudcs pecudum pc- cudibus, singulari numero ter addito pronomine quisquCj II 1, 13 unam quamquc pccudcm, ib. 14 unius cuiusquc pecudis, ib. 15 quamquc pccudcm, quae iion diversa sunt ab eo quod ibidem 17 scriptum est quacque pecudum, semel per se solum eadem signi- ficatione II 11, 2 firmo cibo pecude pasta.
4 Ex hac uita in secundam descendisse pastori- ciam e feris adque agrestibus ut arboribus ac uirgultis ac decarpendo glandem arbustum mora poma colligerent ad usum sic ex animalibus] Et ex hac vita in sccundam dcscendissc pastoritiam c fcris atquc agrestibus, ut ex arboribus ac uirgultis decerpcndo glandem arbutum mora pomaque colligc- rent ad usum, sic ex animalibus lucundus. ibi I. F. Gronovius apud Graevium lect. Hesiod. p. 17 coUegcrant scribendum con- iecit hac addita interj)retalione, ^cum^ ut ex arboribus et vir- gultis decerpendo glandem arbutum mora pomaquc in usum col- ligere consueverant antehac, sic ex animalibus silvestria quae possent caperent', quod Gesnerus et Schneiderus probaverunt
134 COMMENT. IN YARRONIS
non perspecto ordine verborum et nexu sententiarum. nam sen- tenliis philosophorum de principiis rerum et de initiis vitae humanae una periodo breviter comprehensis impedita est com- positio verborum. in priore parte periodi autem haec posila sunt^ ct homines et pecudes cum semper ftiisse sii ?iecesse — Aristo- ieles Stagerites; in altera parte primum subiciuntur haec, necesse est humanae vitae ab summa memoria (h. e. ab summa memoria humanae vitae) gradatim descendisse — ferret terra, deinde sine copula liaec, ex liac vita in secundam descendisse pastori- ciam, e feris atque agrestibus ut arborihus (h. e. ut e feris atque agrestibus arboribus) — colligerent ad usum, sic (h. e. simiU modo) ex animalihus — mansuescerent. ■ sed hae duae periodi partes neglegenlius inter se coniunctae sunt, cum post cum coniunctionem, cum semper fuisse sit necesse, in parenthesi posila sint haec, sive eijtim aliquod fuit principium et sive conira principium liorum extitit nullum sqq., deinde vero neglecta iusta verborum composilione ad haec ipsa, quae interposita erant^ altera pars necesse est descendisse adplicetur. in his autem infinitivus descendisse non addito nomine de hominibus dictus est, sicut postea a vita pastorali ad agri culturam descenderunt. deinde ac posteriore loco lucundus delevit, arhuta coniectura PoUtianus restituit, virgultis decarpendo glandem arhutum.
Siluestria dependerent ac concluderent et mansue- scerent] Deprenderent Beroaldus. et mansuefacerent Grono- vius I. c, et sic legitur II 2, 2 oves conprehensas ah hominihus ac mansuefactas. ut mansuescerent Bauerus in Sanct. Minerv. III 3 p. 489 coniecit; idem tamen et mutato subiecto verbi recte dici adnotavit, ^et illa mansu escerent'. phira eius generis exempla in liis hbris inveniuntur, quae editoribus suspicionem moverunt^ I 1, 6 neque rohigo frumenta atque arhores corrumpit neque non tempestive florent^ 1, 7 quae non inerunt et quaeres, 59, 3 cum haereant in sua virga et demiseris, II 1, 16 greges ovium longe ahiguntur — atque ad puhlicanum profitentur, 1, 21 mor- hosum pecus est viiiosum, et quoniam non valet^ saepe magna afficiuntur calamitaie, 7, 10 praegnatem neque inplere ciho neque esurire oportet, III 1, 2 ex iis duahus stirpihus fit miscel- lum tertium genus f?'uctus causa aique i?icedunt in locam unutn, 7, 7 multi in iheatro e si?iu ?nissas faciu?it aique ad locum re-
liEKVM liVSTlOAUVM LJB. II 1 135
deunl, d, 2 quem ad modum admiUant ci parianl, 10, 2 est cnim alterum gcnus varium, quod ferum vocatur , nec cum iis lihenter congregantur, nec aeque fit mansuetum.
Hac natura quietae libri manu scripti omnes. errori Poli- tiani tribuendiim cst, quod in corrigenda principis editionis lec- tione natura non addidit.
Ad corpus uestitum et pclles adtulerunt] Ad vestitum et pelles et lanam attulerunt Schneiderus, ad corpus vestiendum lanam et pellcs adtulerunt Ilcidrichius Varronian. I p. 32, ad corporis vestitum pelles attulcrunt olim conieci. poterat tamen vestitum et pelles a Varrone ita dici, ut vestitum diceret vestes e lana ovium factas.
5 Dum annus perueniret] Dum ad nos perveniret Victo- rius, impersonali verbi usu, ut I 23, 3 fabalia, si ad siliquas non ita pervenit, I 44, 1 cum dccimo redeat et cum centesimo redire solitum, I 2, 22 magis putem pertinere. dum ad nos pervenirent Buttmannus de Dicaearcho p. 17.
Ab ouibus ut in phrygia] TJt in Phrygia ex ovihus lucundus.
Caprarum quas latine rotas appellant] Platyccrotas, quod est cervorum genus apud Plinium XI 123, post Turnebum probavit Scaliger, strepsicerotas ex Plin. VIII 214 et XI 124 Schneiderus. sed latinum nomen appellari ex iis quae deinde de feris capris in Italia narrantur apparet.
Putat optima apographa et ex archetypo, ut videtur, Victo- rius, putant m et codex Caesenas et edita ante Victorium exem- plaria, quod in principe editione Politianus non correxit.
In dardanica et medica] Dardanica libri manu scripti omnes, Dardania Politianus in principe editione non correxit. deinde Maedica scripsi, h. e. MaidiXT], quam regionem una cum Dardanica Strabo VII p. 316 et 318 appellat
Phrygia et chaonia] Lychaonia Beroaldus, Lycaonia Pli- nius VIII 175 et libri Varronis II 6, 3.
6 Polyrnas, quod habent apographa, in archetypo scriptum erat; polyarnas, quod in principe editione Politianus non correxit, Merulae coniecturae debetur.
Quod ipsas pecudes propter caritatcm aureas ha- buisse pelles tradiderunt] Qui ex principe editione receptum
136 COMMENT. IN VARRONIS
est repetito pronomiiic^ sicut postca iit bis positum est. olim fjuod (leleveram.
Ut argis atreus quajii sibi tliiesten subduxc queri- tur ut in colchide actam] Et in Colcliide Oeta Merula. ut Argis Atrcus, quam sibi TJujesten subduxissc queritur, ut in Colchide Oeta lucundus, ubi suhduxc et Aceta Victorius tledit. Aectan Politianus coniecerat. correcta distinctione verborum, quae ex Aldina editione vulgata erat, et addita praepositione ad scripsi ut ArgiSj Atreus quafn sibi Thyestcn subduxe qucritur , ut in Colchidc ad Acctam. nam ad Aeetam habet loci signiricalionem, sicut in Libya ad Hcspcridas, ubi pravo iudicio Schneiderus ad delevit. exempla praepositionis ad cum nominibus hominum in significalione loci coniunclae praebent libri grammaticorum; Var- ronis sunt haec, I 2, 12 ad tc cnim rudem csse agri cuUurac nunCy oIi?n ad Stoloncm fuisse dicuni, III 2, 12 posse ad te ficri — pastioncs, III 14, 3 ad propolam vitam diu producunt, I 40, 1 apparct ad agricolas, II 1, IG ad publicanum profi- tentur.
7 Nec niulto secus nostri ab eadem uoce sed ab alia littera uox earum non me sed be sonare uidetur oues balare uocem efferentes e quo post balare dicunt extrita littera] Oucs bclare m. ncc multo secus nostri ab eadcm voce^ sed ab alia litcra bela vocarunt. non enim me, sed bcc sonarc videntur oves vocem cffcrentes, a quo post bclarc dicuntj cxtrita litcra lucundus, ubi dictum pro dicunt legendum esse Ursiiuis coniecit. ncc mulio secus nosiri ab cadem vocc, sed ab alia litera. vox carum non me, sed bee sonare vidctur. oves bcclarc vocem efferentes, a quo belarc dicuntj exirita litera Victorius e vetustis libris, ut ait. bclarCj quod ex Aldina editione receptum erat, Varroni tribuendum non est, sed balarc, quam- quam belare de ovibus dictum leslantur glossae v. IV p. 313, 7 balanies belantes oves, ib. 25 belal balai. Varro autem si halare a sono ovium be extrita littera dictum esse volebat, healare scribere debebat. praeterea dicunt transposui, oves he alarc vocem effercnies dicunt, c quo posi halare exirita litiera.
Sed appellantur] Et appellantur lucundus. sed ex codice Victorius restituit.
8 Anno etiam item in mari terraque ab his regio-
EERVM KVSTICAKVM LIB. II 1 137
nibus notae a pecore in mari quod nominaueruntj Eliam, quod in principe edltione omissum neque a Politiano additum esl, legitur in omnibus apogiaphis. rcgionum nolac ex Aldina edi- tione receptum erat. a pccorc tamquam glossam Gesnerus in- chisit. sed praeterea in mari ex superioribus videtur repctitum esse, an non ciiam item in mari tcrraque ab liis (i. e. a pe- cuariis) rcgionibus notac^ quod nominaverunt.
Cantherium montem unum thracium alterum cim- merium] Bosporum unum ex principe editione receptum est, et lortasse in hicuna, quam olim indicaveram, etiam phn*a exciderunt.
9 Denique in italia a uitulis ut scribit piso] In inde a principe editione omissum erat. pro hoc non scripsi: nani haec quoque, sicut reliqua, formam habent interrogandi, denique non Italia a vitulis?
Aes antiquissimum quod est flatum pecore est no- tatum] Quod cst conflatum pecore cst pcctorc nolatum m, quod conflatam pccorc, pccore cst nolatum lucundus, quod flatum cst pecorCj pccore cst notatum Victorius, quae lectio deinde editiones usque ad Gesnerum occupavit.
10 Et quod urbis cum condita est tauro et uacca quae essent muri et portae definitum] Et quod urbs cum condita cst lauro et vacca, qui essent muris portae dc/i?iitum Merula, et quod urbs cu?n co?idita est, tauro et vacca qui essent mu?n et portae defi?iitum lucundus et deinde rehqui editores. qua cssent Gesnerus coniecit, ut Schneiderus adnotavit, ubi cssc?it Madvigius advers. v. II p. 180. urbis in Wetere codice, in mar- gine vero aeque antiqua manu' taurus et vacca in uruo urbis condendac scriptum esse Ursinus adnotavit, unde et quod urvo urbis, cum co?idita est, tauro et vacca qui csscnt sqq. legendum esse coniecit. et quod u?'vo u?'bis, cum co?idita est, tauro ei vacca iunctis qui essent sqq. Schneiderus edidit. remola inter- polatione Ursini scripsi et quod, urbs cum condita cst, tauro ct vacca qua cssent sqq. nam nominativum urbs, non genetivum, qui in archetypo fuit, ratio sermonis et usus Varronis postulat. qua autem de eadem re dictum est de hng. lat. V 142 qua viam reli?iqucbant in muro, qua in oppidum portarent, portas^ et in his libris in significatione loci saepe vel praecedenle nomine vel omisso, I 8, 4 tubulos cum fundo pertuso, qua umor adventicius
138 COMMENT. IN VARRONIS
transire possit, 8, 5 qua boves iuncti arare possint, 16, 1 viae
aut fluvii, qua portetur, 16, 6 si viae sunt, qua plaustra
agi facile possint, aut flumina propinqua. qua navigari possit,
29, 3 qua aratrum vomere lacunam striam fecit, 41, 3 in-
cicluntj qua umor adventicius effluere possit, III 5, 10 forma
qua est quadrata, iibi item in codicibiis quae scriptum est, 5, 11
caviae, qua introitus in aream est, 9, 7 ostium sit^ qua galli-
narius — ire possit, 9, 14 qua de clunibus coeperint habere
pinnaSj 16, 8 omnia, qua venit inter favos spiritus, 16, 16 media
alvOj qua introeant apes, ib. ad extremam, qua mellarii favum
eximere possint, 17, 9 specus — , qua aestus introire — posset.
Sic a maiore eqiiitius taurius cognomina adsigni-
ficari quod dicuntur ut anini caprae statili tauri pom-
poni uitulos] Sic a tnaiore equitius taurus cognomina assigni-
ftcari, quot dicuntur ut Annii caprae Statili tauri Pomponii
Vituli Merula, ubi quod dicuntur anni lucundus, quod dicuntur
ut Annii Caprae, Statilii Tauri, Pomponii Vituli Victorius. Equi-
tius Taurius Angelius restituerat, quod Victorius var. lect. 32, 11
probavit ibique reliqua sic scripsit, cognomine adsignificari di-
cuntur, ut Annii Caprae, Statilii Tauri, Pomponii Vituli. plura
novavit Ursinus, sic a maiore Equitius Thorius Asinius, a maiore
item cognomina adsignificari, quod dicuntur Annii Caprae, Sia-
tilii Tauri, Voconii Vituli. lacunam post nomen Taurius Schnei-
derus indicavit; idem in adnotationibus item cognomina adsigni-
ficant legendum esse coniecit adposito exemplo eiusdem verbi
II 11, 10 olim tonsores non fuisse adsignificant antiquorum
statuae. tria nomina, quae a maiore pecore ducta essent, posita
fuisse Ursinus vidit et probabiliter addidit Asinius. hoc recepto
in hunc modum verba restitui, sic a maiore Equitius Taurius
Asinius, idem cognomina adsignificare dicuntur, ut Anni Caprae,
Statili Tauri, Pomponi Vituli. nam singulari numero et nomi-
num et cognominum exempla posita sunt.
11 Relicum est de scientia pastorali de qua est d^endum quod ST^rofa noster cui haec aetas defert rerum rusticarum omnium palmam quo melius potest dici] Quo melius potest, dic Scaliger. de qua quod est dicen- dum, 0 Scrofa noster, — quo melius poiest dice Ursinus, quo melius potes dice Gesnerus, de qua quod est dicendum Scrofa
RERVM RVSTICARVM LIB. II 1 139
nosler — , quo melius potestj dicet Schiieiderus. ex tiiperliUi ilivisione, qiiae siipra § 2 proposila erat, restat tertia pars de qiia dicendum est. de hac Scrofam dicturum esse ii)idem dictum erat, de tertia parte, uhi est de arte^ Scrofa suscipiet eodem referuntur haec, quod Scrofa noster, quo melius potest, dicet.
Ut fructus quam possint maximi capiantur ex ea a quibus ipsa pecunia nominata est] Ex eo scripsi. scientia enim pecoris parandi et pascendi inventa est, ut ex pecore, non ex ipsa scientia, fructus capiantur. a fructibus porro^ qui e pecore capiuntur, pecunia nominata est.
12 Cuius genera tria oues capra sus] Ovis edila indc a principe edilione exemplaria. restitui phiralem muiierum, qui est in reliquis partibus, oves caprae sues.
Tertia pars est in pecuaria quae non paratur ut ex iis capiatur fructus sed propter eam aut ex ea sint muli canes pastores] Quae non paratur, ut ex ea capiatur fructus, sed propter eam, ut muli canes pastores lucundus^ ubi Ursinus sed propterea ut ex ea sint ut muli scribendum con- iecit. manu scriptorum librorum lectionem Gesnerus prava inter- pretatione usus ita defendit, ut pronomine iis ea quae partis nomine comprehenduntur synesi non inusitata, ut ait, significentur, 'non paratur haec pars, ut ex iis capiatur fructus, sed ut propter eam aut ex ea sint'. pluralem verbi numerum parantur^ ut in Parisino codice vetere coniectura, ut videtur, scriptum est, pro- nomen iis postulat; deinde indicativo modo sunt scribendum est, tertia pars est in pecuaria quae non parantur, ut ex iis capia- tur fructus, sed propter eam aut ex ea sunt, muli canes pasto- res. in tertia parte sunt eae res quae in pecuaria non ita parantur, ut ex iis fructus capiatur, sed quae vel propter rem pecuariam vei ex ea sunt. in priore genere sunt canes et pasto- res, in altero muli, qui ex asinis et equis nascuntur.
Horum una quaeque in se generalis partis habet hominum nouenas] Ilahet, quod in principe editione omissum neque a Politiano additum est, consensu apographorum confirma- tur. harum una quaeque in se generales partes hahet novenas lucundus et deinde reliqui editores omisso v. homimim, pro quo minimum scripsi. omnino Schneiderus coniecerat, et item postea ita fiunt omnino partes minimum octoginta et una , ubi omnes
140 COMMENT. IN VARRONIS
parles ex Aldina editione receptiim erat, omnhim paries ex archc- typo restitui. similiter igenelivus omnium cum nominibus totam rem vel partitionem lotius rei significantibiis coniunctus est 111 12, 7 liorum omnium tria gencra, III 2, 5 omnes omnium uni- versae Reatinae.
13 Primum ut bonum pares pecus unum scire opor- tet qua aetate quamque pe'cudem parare habereque ex- pediat] Unum tamquam ex interpretatione v. primum orlum delevit Ursinus. transposito vocabulo scripsi scire oportet, qua aetate unam quamque pecudem parare hahereque expediat.
Itaque in bubulo pecore minoris emptis annicuiam et supra decem annorum] Emitis anniculam ex principe editionc receptum erat. sententiam verborum corriipit lucundus, itaque in bubuio pecore nec minor emitur annicula nec quae est supra decem annos. nam minoris pretii esse dicunlur pe- cudes anniculae et plus quam decem annos natae. scd emilis non magis liic locum habet, quam II 2, 3 observate, ubi ohser- vant correxi. quare scripsi minoris emitur annicula. nam etnpsis coniectura tribuere Varroni nolui.
14 E quattuor altera pars est cognitio formae] Ex novem partibus rei pecuariae, quae supra dictae erant, primum quattuor priores describuntur, deinde 16 alterae partes quattuor, denique 24 nonum utriusque partis commune. itaque e quattuor p?imis altera pars est scripsi, et simihter scriptum est I 41, 4 de his primis quattuor generibus seminum.
Ita potius libri manu scripti omnes, non itaque potiuSj quod in principe edilione Politianus non correxit.
Asini arcadi] Arcadici scribendum esse dixi I 1, 5, et ita scriptum est II 8, 3 seminio Arcadico, II 7, 6 Thessalici equi.
15 Ad mutationem dominij Domini plurima apographa et ex ipso archetypo, ut videlur, Viclorius, dominii edita ante Victorium exemplaria.
In emptionem alias stipulandum statim esse alias e sano recore alias neutro] In emptione alias stipulandum statim esse e valetudinariOj alias e sano pecore^ alias e neutro lucundus, ubi sa?iim esse, alias non e valetudinario Ursinus coniecit. e valetudinario, quod in codicibus non scriptum, sed coniectura Iiicundi inventum et deinde in editioiies propagatum
RERVM RVSTICARVM LIB. II 1 141
est^ Popma removit. praeterea neiUrum scribendum erat, m emptione alias siipulandum sanum esse, alias e sano pecore, alias neuirum.
16 Pasccndi primiim lociis qui est eius ratio triplex] Primus locus edita inde a principe editione exemplaria recte. nam pastio in alteris quatluor divisionis partibus primum locum tenet.
In montuosis potius locis quam fructicibus quam in herbidis campis] In moniosis poiius locis et fruiicibus lucundus. deleto priore loco quam scripsi in moniuosis pofius locis fruticihus. nam fruticibus, qui sunt in montuosis locis, caprae pascuntur: nisi potius scribendum erat iti motiiuosis locis cum fruiicibus.
Exiguntur in burbures altos montes] Gurgures edita ante Victorium exemplaria, But^bures Victorii edilio prima^ sed Gurgures secunda et deinde reliquae ediliones. corruptam arche- typi scripturam, qua nomen montium significatur, retinni. non addito nomine eadem res narratur II 8; 5 si exacii suni aestivo tempore in niontes, quod fit in agro Reatino.
17 Quod hordeum et faba interdum sit quibusdam obiciendum et dandum bubus lupinum et lactariis me- dica et cytisum] Quod ordeum et fabam interdum ovibus obiiciendum et dandum bubus lupinum et lactariis medicam et cythisum Ursinus. feminina cum neutris coniuncta hordeum et faba, medica et cyiisum offensionem praebere non debebant. de coniunctivo modo una cum indicativo posito, sit obiciendutn, cum praecedat fii satura, sequatur item datur, diclum est I 2, 12.
18 Facere oportet editio princeps a PoHtiano non correcta et codex Caesenas, facere oporteat, quod reliqua apographa habenr, in archetypo fuisse videtur.
19 Oua ianenemia appellabant ex archetypo PoHtianus ad- notavit vel errore aUquo vel quia appellabant ohm in codice scriptum^ deinde correctum erat: nam, oua iane nemi appellant apographa omnia. vjiriva^ta Pohlianus et post hunc Victorius ex PHnio X 160 et Aristotele hist. anim. V 1, 4. VI 2, 8.
Remanserunt in uoluis intimis uocant chorion] In valvolis intimis, quas vocant %oqiov Ursinus^ in volvis intimis: in iis vocant %oqCov Netthiship annal. philolog. Cantabrig. a. 1877 p. 174. phn^a periisse apparet, quae in hunc fere modum re-
142 COMMENT. IN VARRONIS
stitiii posse oliiii conieci, remanserunt in volvis. nam Graeci folliculum, in quo inclusi haerent in volvis intimiSj vocant cliorion. IoqLov, a qiio latinum nomen cordus Varro derivatum esse voluit, quid sit, docet Aristotelcs hist. anim. VI lO^ 58 xoqCov de xal v^eveg idLOc TteQL exaaTov yCvovraL tc5v i^^Qvcjv, xad^aTteQ ijtl Tcjv TeTQanodov.
20 Tertia res est nutricatu qua adseruari oporteat] Adseruari ex archetypo Pohtianus adnotavit, obseruari apographa omnia^ tertia res est de nutricatu quid ohseruari oporteat Iiicun- dus. tertia res est in nutricatu quae olservari oporteat scripsi: simihter supra de fetura altera pars est in fetura quae sint ohservanda. accuratius autem erat tertia pars est, quamquam res pro parte dictum est II 2^ 7 de alteris quattuor rehus deinceps dicam.
E quis quoniam pori sunt ad sacrificium ut immo- lentur olim appellali sacres] Quom puri Ursinus, qui iam puri ex Hervagiana editione Gesnerus adnotavit, quod recepi. nam quoniam de tempore dictum Varroni tribuendum esse non puto^ neque ad hanc verborum compositionem aptum est. ex porcis ii qui iam ad sacrificium puri sunt, ut inmolari recle possint (nam ita verba coniungenda sunt), olim sacres appellali sunt. prava autem interpretatione Prellerus mythol. Rom. v. I p. 421 n. 3 usus est, cum ex duobus mensibus porcos puros esse diceret, quia tum demum a malribus deiungerentur. nam definitio temporis hoc loco addita non est^ sed de eo quid Vano praescripserit, apparet ex his quae de eadem re scripta sunt II 4, 16 qui a partu decimo die hahentur puri et ah eo appellan- tur ah antiquis sacres, quod tum ad sacrificium idonei dicu?itur primum: paulo aliter Plinius VIII 206 suis fetus sacriftcio die quinto purus est. neque sacres dicebantur porci qui a mamma depulsi erant^ sed lactantes, qui in piacularibus sacris adhiberi soleliant.
21 Quod morbosum pecus est uitiosum et quoniam non ualet saepe magna adficiuntur calamitate] Quod mor- hosum pecus et vitiosum, et quando non valet, saepe magna gregem afficit calamitate ex Aldina editione receptum erat. arche- typi scripturam a Victorio indicatam Scaliger enallage numerorum, quam dicit, defendit ^pecus^ quia imbecillum nimis est et morbis
RERVM RVSTICARVM LIB. II 1 143
obnoxiuin^ proplerea accidit iit diversas offensiones incurrat'. immo quoniam pecus non valet, domini pecoris saepc magna cala- mitate adficiuntur. mutatum enim est in altera parte enunlia- tionis subiectum verbi^ de quo diclnm est supra U l^ 4.
Cuius scientiae genera duo ut in hominem unum ad quem adhibendi medici altera quae ipse etiam fastor diligens mederi possit] Cuius scientiae genera duo, unu?n ut in liominem^ ad quem adliihendi medici, alterum^ quo ipse etiam pastor diligens mederi possit lucundus. quoi ipse Ursinus. in pecore, sicut in homine^ duo sunt genera morborum, alterum eorum ad quos medici adhibendi sunt, alterum eorum quibus ipsi pastores mederi possunt. ad hanc sententiam restituendam pauca in vetere scriptura emendanda erant^ cuius scientiae genera duo, ut in homine, unum ad quae adhibendi medici, alterum quae ipse etiam pastor diligens mederi possit. nam res ipsae, quae uno et altero genere continentur, appositionis loco ad nomina, quibus totum genus significatur, additae sunt: II 6, 3 horum genera duo, unum ferunij quos vocant onagros, \ b, 4l secunda pars, quae moventur — , est item hipertita, II 1, 12 tertia pars est in pecuaria quae non parantur^ III 3, 3 species — altera item extra villam quae sunt, ib. 5 secunda quae macerie — cluduntur. — verbum mederi cum accusativo casu legitur apud Terentium Phorm. V 4, 3 quas — mederi possis et apud Apuleium metam. VII 17 p. 195 iniquitatem ponderis medehatur, ubi iniquitate in Fioren- tino codice scriptum est.
22 Propter nimium laborem ut contrariam nuUam exercitationem] Contrarium editio princeps a Pohtiano non correcta et codex Florentinus, contrariam reliqua apographa. aut contra propter nullam exercitationem ex Aldina editione receptum erat. omissa praepositione, quam lucundus addiderat, scripsi aut contra nullam exercitationem: I 7, 7 in loco aquoso aui etiam aqua, II 5, 13 pariunt in decem annos, quaedam etiam plures, 1, 15 in suhus maiales, gallis gallinaceis capi, III 9, 9 dehent potius in concipiendo occupatae esse, quam incuhando , 10, 4 producunt in prata, item piscinas.
Signa autem sunt ut eorum qui si e labore febrem habent adapertum umido spiritu] Si e lahore hbri manu scripti. e omisit Politianus, qui neglegentius lectionem principis
144 COMMENT. IN VAHRONIS
editionis sine Idbore correxit. qui sive ex aestu sive e Idbore fehrem hahent, adapertum os Immido spiritu ex Aldina editione vnlgatum erat. remotis Incnndi interpolationibns si delevi, ada- pertum os recepi, ut eorum qui e lahore fehrem hahent adaper- tum os umido spiritu.
23 Et item cibo snstinetnr] Ciho ahstinetur Ursinns coniecit collatis iis quae apud Cokimellam VI 7, 2 de dolore ventris scripta sunt, quae cum accident, prohihendus erit hos potione per hiduum primoque die ciho ahstinendus. magis huc pertinent quae in geoponicis XVI 4, praecipiuntur de eqnis qui febrem liabent, xEt^avog ds d-alTtteov, cog ^rj Qtycor], xccl tQOCprjv olLyCoxriv oqo^cjv i^ nvQCJV aXevQOv doveov xal jtovov vdcoQ %liaQov 7iQO(5KoiiL6tiov^ OLVG) ts a^a EkaCoi iXiavd^ivtL aksL- Tttiov Ttdv to 6cj^a xal dta KOtUag na^aQtiov ., al^d ta az Tov tQaxrjkov 7] tc5v TtSQL cpaQvyya 7] to (jtijd^og g)XePc5v tJ Toi) Ttodog dcpaLQtteov. et pauco ciho sustinetur Scbneiderns coniecit.
Demittitnr sanguis maxime e capite] Demitur codex Caesenas, et ita edidit Schneiderus. e capite plurima apographa, non a capite, quod in principe editione PoHtianns non correxit.
24 Quod epulae sint alienandae] Quot reiiculae Me- rnla: II b, 17 reiculae reiciundae, Non. p. 168, 2 Reiculas oves aut aetate aut morho graves , Va?TO Cato vel de liheris edu- candis ^ et ut in grege opilio oves minus idoneas removere solet, quas reiculas appellant. saepe enim unus puer petulans atque inpurus inquinat gregem puerorum\ operam perdiderunt qni post certam Mernlae emendationem alias emendandi rationes tempta- vernnt: petilae coniecit Scaliger.
25 Ne te fallat] Ne te numerus fallat Incundus.
26 Et id pertinere putant quo facilius ad greges pastores retineant et puerperio familiam faciunt maio- rem] Faciant edita inde a principe editione exemplaria. restitui archetypi lectionem faciunt.
Si inquam numerns non est nt sit ad amussim — quare deme si uis duas res] Demes Mernla. si inquam nu- merus non est ad amussitn, — deme si vis duas res lucundus. sic inquam numerus et deinde quare demas si vis Ursinus. sic ex coniectura Ursini recepi et quare, quod ab editoribns omissum
RERVM RVSTICAKVM LIB. II 1 — 2 145
erat^ restilui^ sic, inquam, numerus non est ul sit ad amussim — quare deme. nuinerus novenarius, qui modo constitutus erat, non sic est^ ut ad amussim sit. sed vel is inquam olim con- ieceram.
27 Peperisse mulam] Mula scripsi et deinde ex manu scriptis libris 7nula et equa, ubi mulam et equam ex principe editione receptum erat.
Non scitis palmulas careotas syriam parere in iurea in italia non posse] Non scitis palmas carioias in Stjria parere, invectas in Italiam non posse lucundus, non scitis palmulas cary- otas in Syria parere in ludea, in Italia non posse Victorius^ ubi Iturea pro ludea scribendum coniecit Scaliger. corrujjtam archetypi scripturam olim exhibui. sed verum videtur i7i ludaea, quod ante Victorium PoUtianus coniecerat. nam de fertiiitate pahiiarum in ludaea scribit Plinius XIII 26 ludaea vero incluta est vel magis palmis, quarum natura nunc dicetur: sunt quidem et in Europa vulgoque Italia, sed steriles, et de caryotis XIII 44 ab his caryotae maxime celehrantur — . sed ut copia ibi atque fertilitas, ita nobilitas in ludaea. Syrias palmas Theophrastus de caus. plant. II 3, 7 et hist. plant. II 6 praedicat. itaque syrias scripsi^ quo genus signiflcatur caryotarum, quae a Syria dicebantur: nam pahnulae videntur arbores dici, quae caryotas pariunt, non fructus ipsi, palmulas careotas sy?ias parere in ludaea.
28 Ouae latius, quod in principe editione Politianus non correxit, Merulae coniecturae deberi videtur; quod libri manu scripti.
II 2 Nunc quintus caecilius cum nomine eodem] Cognomine eodem Victorius et Ursinus. Atticum ab avunculo Quinto Caeciiio testamento adoptatum esse a. 696 narrant Cicero ad Att. III 20 et Cornelius Nepos vit. Att. 5.
Quoniam in me uidere conicisse oculos] In me video coniecisse Merula, vos in me video coniecisse lucundus. Varroni primae partes disputationis tributae erant supra 1, 3.
Quae ita ab aetate] Ouae iia cognoscunlur ab aeiaie Schneiderus. oves ab aetate bonae sunt ita, si neque vetulae neque merae agnae sunt: I 14, 2 fossa ita idonea, si omnem aquam, quae e caelo venitj recipere potest.
Alterae iam nondum alterae iam non possunt dare
YaRR. RF.R. RVST. II. 10
146 COMMENT. IN VAREONIS
fructum] lam, quod una cum nondum poni non poterat, priore loco (lelevi. aliae sunt oves quae nondum, aliae quae iam non amplius fructum dare possunt.
3 Apicas appellabant] Paul. exc. Fest. p. 26, 13 Jpica diciiur ovis quae ventrem glahrum hahet. nam ex Varrone haec petita sunt, non minus quam quae praecedunt Arvum dicimus agrum necdum satum ex I 29.
Caudis obseruate ut sint in italia prolixis in syria breuibus] Ohservare codex Florentinus et Caesenas et impressa inde a principe editione exemplaria. pro hoc ohservant scripsi. nam in hac descriptione neque imperativus neque infinitivus locum habent.
4 Id fieri ex duabus rebus potest animadverti] Fieri libri manu scripti omnes; neglegenter codicis scripturam Polilia- nus adnotavit. sed recte Merula id fere ex duahus rehus. nam fieri de iis qui habent pecus boni seminis parum apte dicitur. fere autem de iis quae vulgo fiunt a Varrone dictum est saepe et in simili sententia II 4^ 13 animadvertunt fere ex primo pariu.
Tortis cornibus promis ad rostrum rauis oculis lana opertis auribus ampli pectore et scapulis et clunibus latis] Intortis cornihus edita ante Victorium exemplaria ex Colum. VII 3; 3. tortis ex codice Victorius restituit. pronis et deinde aurihus amplis Merula, amplo pectore Ursinus, quod deleto et Schneiderus recepit, amplo pectore, scapulis et clunihus latis. hunc in altera editione secutus sum, quia et concinnior videbatur lectio et magis convenire cum praeceptis Columellae I. c. et geo- ponicorum XVIII 1. sed vera esse puto quae in archetypo scripta erant, ampli, pectore et scapulis et clunihus latis. nam non solum corpus et membra corporis ampla dicuntur, sed etiam ani- malia ipsa quae amplo corporc sunt, gallinae III 9, 4 et 19_, anseres III 10, 2, cochleae III 14, 4.
5 lure utimur eo quo lex praescripsit] Quod in prin- cipe editione Politianus non correxil; quo in archetypo fuisse consensus apographorum docet. neque tamen hanc dicendi rationem Varroni tribuendam esse puto, ut non repetito verbo ad ablativum nominis casum relativum pronomen accommodaverit in huius modi sentenlia, Mure utimur eo quo uti lex praescripsit'. ifaque ox editis adhuc exemplaribns qnod lex praescripsit recepi.
RERVM RVSTICARVM LIB. II 2 147
6 Extra lusca surdam mirinni id rst ventre glabro| Luscam Meriila. id est ventre glahro lainqiiam pravam inler- pretationem deleri voluit Schneiderns et ante hunc Pontedera p. 421, quoniam quae ventre glabro esset ovis non mina dicere- tur, sed apira, sicut supra dictum erat. sed de minis ovibns praeter linnc Varronis locum nihil memoriae proditum est. nam diversa est mina mamma in excerptis Festi p. 122, 8 Minam Aelius vocitatam ait mammam alteram lacte deftcientem^ ubi Muellerus minam obsoleto positivo gradn dictam esse et ovem et mammam adnotavit. in nomine lusit Plautns Trucul. 654 minas ovis in crumina liac in urhem detuli.
Spondesne cum id factum est tamen grex dominum non mutauit nisi est adnumeratum] Spondes nec m, quod in principem editionem receptum et deinde in ceteras propagatum erat, spondes'^ nec cum id factum est, notabih errore, quem primum Ursinus, post hunc Gesnerus correxit. — dominum non mutatj nisi si sit aes adnumeratum lucundus. haec quoque ante Gesnerum editiones occupaverant.
7 Magis ad orientem quam ad meridianum tempus ubi stent] Tempus Schneiderus inclusit, quia tempus inepte de regione diceretur. tcmpus ubi stent Ursinus deleverat.
Ut euerri facile possit ac fieri purum non enim solnm ea uligo lanam corrumpit ouium sed etiam ungu- las] Everri editio princeps a PoHtiano non correcta et Hbri antiquiores, euerti apographa Italorum. fieri ab u?ina purum Pontedera p. 422. cavendum esse ne urina in stabulo consistat Varro praecipit § 19 et accuratius Cohimella VII 4, 5 stabula vero frequenter everrenda et purganda uriiorque omnis urinae deverrendus, qui co?nmodissime siccatur perforatis tahulis, quihiis ovilia constei^nuntur, ut grex supercuhet. de eadem re hoc loco uiigo dicitur. quare ea delevi. idem vocabuhim in archetypo additum erat II 4, 13.
8 Subicere oportct uirculta alia] Virgulta et alia lucundus. veterem scripturam Victorius reslituit. virgultaj alia vel virgulta alta Netlleship annal. philol. Cantabrig. a. 1877 p. 174. detrahenda esse vetera virgulla, in quibus oves cubant, et in eorum locum subicienda alia per se intellegitur.
Septa secreta ab aliis quo inicientis secludere possis
10*
148 COMMENT. IN VARRONIS
item quo corpore aegro] Incientes Victorius coll. Paiil. exc. Fest. p. 97^ 15 incieiis propinqua pctrhd, quod incitatns sit fetiis eius. praeterea qiiae corpore aegro scripsi. iiam non addito pronomine corpore aegro dici noii potuit^ et iisdem saeptis in- cluduntur incientes oves et quae aegro corpore sunt.
9 Contra ille in saltibus quae pascuntur et a tectis absunt longe portant secum grates] Contra illae Victorius^ contra illi in saltihus qui pascunt Ursinus, contra illi in saltibus qui pascuntur Schneiderus. de ovibus haec dici, non de gregibus^ apparet, deinde de pastoribus portant secum crates, mutato post relativum pronomen subiecto verbi^ h, e. in illis ovibus^ quae in saltibus pascuntur, portant secum crates. cuius generis exempla dedi I 44, 4.
10 Ut iugum continet sirpiculos sic calles publicae distantes pastiones] Colles publicae Merula, xihi publice dedit lucundus, caJles ex codice Victorius restituit, calles puhlicae Scaliger. masculino genere calles dixit Varro 11 9^ 16 calles sil- vestres longinquos.
Eaeque ibi ubi pascuntur in eadem regione tamen temporibus distingunt ut aestate quod cum prima luce exeunt pastum] Easque ibi — distingunt, ut aestate Gesnerus. post Varronis interpellationem Atticus in instituta disputatione ila pergit, ut ad ea quae de diversitate locorum in hibernis et aestivis pastionibus ipse dixerat orationem accommodet in hunc modum, eaeque (pastiones) ibi, ubi pascuntur in eadem regione, tamen temporibus distinguntur ^ aestate quod cum prima luce exeunt pastum. aestivae et hibernae pastiones, etiamsi in eadem regione greges pascuntur, tamen temporibus distinguuntur, propte- rea quod aUter fiunt aestate, ahter hiberno ac verno tempore. eae quoque olim conieceram, quo facilior fieret transitus a Var- ronis interpellatione ad Attici sermonem.
Puto propellunt] Potum propellunt ex coniectura Ponte- derae Schneiderus edidit. Varronem secutus est Vergilius georg. 111 324, hunc Columella VII 3, 23.
11 Sub umbriferas rupes et arbores putulas sub- iciunt quaad refrigeratu aere uespertino rursus pascunt ad solis occasum] Patulas subiiciunt, quoad refrigerato aere vespertino rursus pascant Merula. quoad refrigeratur aer, et
KERVM RVSTICAKVM LIH. II 2 149
vesperdno rursus pascunt Sclineidcriis, dein refrujcralo acrc, vesperlino rursus pascunl idem coiiiecit in adnotationibns. subi- gunt, quaad refrigeralur: aere vesperiino rursus pascunt scripsi. nam subigcre, non suhicerc, de pecore dicitnr conslanti nsu horum verborum, ahigere II 1, 16. 5, 11, adigerc II b, 16, cxigcre
II \, 17. 3, 8. 4, 6, inigerc I 2, 20. 52, 2. II 2, 12; 15. III 10, 3; 5, prodigere II 4, 8. 7, 11. III 9, 15, redigcrc II 5, 12, et hoc ipsum suhigcre II 4, 6, subigunt in umbrosum locum. deinde rcfrigcratur non addito nomine per se positum est, sicut contenc- bravit: I 16, 1 qua portclur , II 2, 6 ^?/5« si cst adnumcratum,
III 9, 3 usquc dum rumpatur.
13 Quod ad pastiones attinet haec ferc sunt] 113,6 de alteris quattuor quod esi de pastu, hoc dico, 3, 8 quod ad feturam periinet, desistcnte autumno exigunt — Jiircos, III 14, 1 quod ad venationem pcrtinet, brevitcr secundus irasacius cst acius, 16, 15 quod ad locum pertinet, hoc gcnus potissimum cligendum.
Redicrunt stabula iibri manu scripti omnes, redierint ad stabula editio princeps, ubi Politianus redicrunt ex codicc ad- notavit, sed praepositionem non delevit.
Quae postea concipiunt fiunt uegrandes at^juc ini- uecillae] Qui postca concipiuntur — imbccilli Ursinus. quae postea concipiuntur cum Schneidero scripsi. nam vegrandes et imbecillae fiunt oves quae post definitum lempus conceptae sunt, non ipsae matres quae conceperunt: Plin. VIII 187 coitus omni- bus ab arcturi occasu, id est a. d. III idus Maias, ad aquilac occasum X kal. Augustas. gerunt partum diebus ccntum quin- quaginta . postca conccpii invalidi. cordos vocabant antiqui post id tempus natos. similiter Varro II 7, 7 de equis quae post tc?n- pus 7iascuniur fere vitiosa atquc inutilia existunt et II 8, 3 de mulis quae ex co concipiuntur fiunt dcteriora. vegrandia autem dicuntur quae ad suam magnitudinem non pervenerunt, de quo post Benlleium in Hor. sat. I 2, 129 disputavit Ribbeckius de particulis latinis p. 8.
14 Ita factis praegnantibus quod sunt molesti ob- sunt] Obsunt delevit Scaliger, inclusit Gesnerus. quod si sunt molesti obsunt Schneiderus. sed ita quid sibi velit, non video ab interpretibus explicatum esse. itaque iam scripsi, iam factis
150 COMMENT. IN VARRONIS
pracfjnatihus quod sunt molesti, ohsunt, h. e. arietes obsiint proplc- rea^ qiiod ovibiis tum, ciim iam praegnates factae sunt, molesti sunt. iwaegnatihus autem constanti usii Varronis ct antiquorum scriptorum: praegnas II 2^ 14. 5^ 6. III 12, 5, item II 4, 7 et 14, ubi praegnax in archetypo fuit, praegnatem II 10, 9, ubi item praegnax scriptum erat, praegnates II 5, 13. 6,4. 7, 11. 9, 11, praegnatia et praegnationes I 44, 4, praegnatihus II 7, 10. prae- gnantem semel scriplum fuit II 7, 10, ubi praegnatem Parisinus codex habet. eandcm formam lestatur Plinius apud Charisium p. 141, 28 praegnatium ut optimatium.
Deterrent ab saliendo et fiscella seiunco aliauc qua rc quod alligant ad naturam] Deterrent a saliendo et fiscellas e iunco aliave qua re, quod alligent Merula, deterrent a saliendo fis- cellis e iunco aliave qua re^ quam alligant lucundus. restitui vc- tcrem lectionem, in qua quod postpositum editoribus offensioni fuit, deterrent ah saliendo, et fiscellas e iunco aliave qua re quod alligant ad naturum. arictcs ne minores natu saliant etiam ca re deterrent, quod fisccllas e iunco ahave qua re factas ad nalu- ram ovium alligant. neque et pro etiam positum a Varronis scr- mone alicnum, est.
15 Inigunt in stabula eaque habent ad cam rem scclusa] Iniiciunt in ea stahula, quae liahent lucundus, inigunt in stahula ea, quae liahent Victorius.
16 Antequam exeunt pastum et cum reuerterunt] Exeant edila antc Victorium cxemplaria, sicut supra scriptum est antequam matres in pahulum exeant. hoc loco exeunt, si verum est, propter ca quae addita sunt cum reverterunt. sed quoniam in hac coniunctione saepius ab editoribus erratum cssc video, quae dc usu Varronis in his libris observavi addam. saepe et constanli propcmodum usu antequam cum coniunctivo praesentis temporis ponitur praclcr haec pauca, quae manifestam temporis significalionem habent, I 40, 4 id fit tum^ antequam gemmare aut florere qiiid incipit^ 11 2, 18 castrare oportet agnum non minorem quinque mensum, neque antequam calores aut frigora se fregerunt, III 5, 4 diehus viginti antequam tollere vult turdos, largius dat cihum, I 29, 1 uhi satum fuit, antequam secunda aratione novatur rursus. nam III 7, 11 haud dubie antequam aedifices scribendum est, non aedificas. praeterea cum coniunc-
REliVM RVSTICARVM LIB. II 2 151
tivo perfecti temporis bis, III 16, 37 si quando subilo irribri in pastu sunt oppressac aut frigore suhito, antequam ipsae pro- viderint id fore, I 65 quod non fit, antequam accesserit annus^ iibi accesserunt in codicibus scriptum est. cum futuro exacto bis post futurum in negativa sententia ])0sitnm, II 1, 1 nos tc non dimittemus, inquit, antequam illa tria explicaris, II 8, 1 vos ante ire non patiar, antequam mihi reddideritis. denique prius- quam ita, ut in unum vocabulum prius et quain coaluerint, in bis libris usurpatum non est, sed quater interpositis vocabulis separata sunt, I 41, 2, I 45, 3, I 68, II 4, 6; ter continuo posita, sed ita ut prius ad primariam potius sententiam quam ad secun- dariam pertineat, I 4, 1 cognoscenda prius, quam iacias semina, I 27, 2 quae sunt ex ea enata prius , quam ex iis quid se- minis cadat, ut sint exradicata^ I 40, 2 neque prius quam sata nata.
17 Matres eorum iis temporibus non mulgeant qui- dam qui ut melius omnino perpetuo quod et lanae plus ferunt et agnos plures] Mulgent lucundus. qui melius edi- tiones antiquissimae, melius qui Ursinus, quod Schneiderus recepit. qui ut melius ex codice Victorius restituerat, quod Gesnerus quasi sollemnem formulam 'qui faciunt ut est melius' parum apte interpretatus est. itaque qui id melius scripsi, h. e. qui id melius faciunt. idem pronominis id usus est in formula et id, quae non addito verbo ponitur I 1, 3 et id etiam ignotissimis quoque hominibus, 13, 5 et id ab area, 16, 5 neque id creb?ius quam opus est, II 1, 20 et id quo tempore, 9, 16 et id marem et feminam, 10, 4 et id ubi oportuit, cum verbo II 8, 4 et id ante admissuram et largius facimus. — deinde agnos pinguiores scribi voluit Ursinus collatis praeceptis geoponicorum XVIII 3, 9 ^B%Qi dl ^rjvcjv dvo ovk a^eXKZBov xov ydXaxrog' kccXXlov da £L ^rjdaTtovs., £vtQa(pe(5TaxoL yaq e(5ovxaL ol aQvaq.
Ne quid laboret curandum] Laborent in principe edi- tioue Politianus non correxit, laboret codex Florentinus, sed laboret reliqua apographa. laborent et deinde desiderant ex prin- cipe editione receptum erat.
18 Atticae] ^ln antiquioribus cunctis Atticae invenimus: in nuUis, ut antea in excusis legebatur, Altinales^ Victorius. antiaticae Merula, altinates lucundus.
152 COMMENT. IN VAKRONIS
19 Iloriim praescpia] Harum, h. e. oviiim pellitarum, editores IJipontini et post hos Schneideriis.
Itaqiie faciunt lapide strata et urina necubi in stahulo consistat] TJt urina ex principe editione receptum erat. delevi et, quod non addito verho dici non poterat. faciunl lapidc strata et prona, urina sqq. coniecit Heidrichius Varronian.
I p. 35.
19 His quaecumque iuhentur uescuntur ut folia figulena et palea uinacea furlures ohiciunlur modice] Figulena, non /igulnca, ut apud Gesnerum legitur, Politianus ex codice adnotavit^ ficulnca m et codex Caesenas, figulnca Floren- tinus. inepte autem IJrsinus "^liis sc. praesepihus' coll. Colum. VII A, 2 singula capiia pcr Memem recte pascuntur ad prac- scpia, apparet legendurn esse his quaecumque luhenter vescun- tur, h. e. ovihus ohiciuntur quaecumque luhenter vescuntur: II 7, 11 quinquemcstribus pullis factis — ohiciendum farinam hor- deaciam molitam cum furfurihus, et siquid aliud terra natum lihenter edent, — 111 16, 37 ficulncis lignis et I 40, 4 oleagineis seminihus, contra I 18, 8 ficulnas insitiones. deinde uinacea lihri manu scripti et editiones ante Gesnerum, qui vinaceae dedit manifesto errore, quem tamen Schneiderus repetivit. neutro genere
II 4, 16 dari solent vinacea. similiter nominativo casu I 48, 3 conditum gladium, II 1, 4 caseum adhibitum.
Genit lacte Sanitate sunt multa] Gencrat lac. De sani- tate Meiula, uhi gignit lucundus, gcnit Victorius correxit. lacte, non lac, scrihendum esse Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. lihr. p. 28 monuit, eamque formam uhique apud Varronem restituendam esse existimavit. mihi satius fuit scripturam arche- typi ex[)rimere, in quo lactc praeter hunc locum scriptum erat H 1,4. 8,2. 9,10; lac H 3,2. 4, 15; 19; 21. 11,2; item H 11, 4 de fici raino lac. praelerea lactc coniectura restilutum est II 11, 1 uhi lanae est in lihris.
20 Sed ea ut dixi in iibro scripta magister pecoris hahet] II 1, 23 item ad alios morhos aliae causae et alia signa, in omni pecore quac scripia haberc oportct magistrum pecoris. sed illa Scrofae sermoni lril)uta sunt, haec Attico. quare Mor- gagnius in epistula in Gesneri editione edita I 97 p. 1219 ut dixisti vel ut dixti scrihendum coiiiecit, parum apte interposita
RKUVM ItVSTlCAKVM LIIJ. II 2 — 3 153
yppellatioiic Scrofac. et videtur lioc Meglcgciitiae Vai roiiis Iriljueii- (lum esse^ (juod noii accuratc sermoncs loquentiuiii distinxit.
Nc minus habeamus in centcnas oues liircas singu- 1 0 s h 0 m i 11 e s i n p c 11 i t a s c a p r a e b i n o s ] Hirlas Mc r ula. caprac, quod olim ad ea quae deinde de capris praccipiuntur in maigine adscriptum erat, delendum esse vidit lucundus. in reliquis de iiitegrilate vcteris scripturae dubitari non debebat. m cenioias ovcs liirlas singnlos homincs, in capras binos Schnciderus: pellitas cnini ovcs appcllari non potuisse, quoniam graccum pecus seu pellitum raro foris et plerumque domi alatur, ut ait Columella VII 4, 2. m ccntcnas ovcs hirtas singulos, in pellitas binos Zahl- ieldtius 1. c. p. 25, quod ille de arietibus, non de pastoribus dic- tum esse voluit, ne de numero marium et feminarum dcflnilio deesset. de pellitis ovibus pascendis scribit Columclla VII 4, 4 libcris aiitem campis ct omni surculo ruboquc vacaniibus ovcm graccam pascere mcmincrimus nc, ut supra dixi, et lana car- paiur ei tegumen. de numero autem ovium, quae sub uiio pastore habcntur; quae est nona pars disputationis, brcvius dictum est propterea, quod eius rei moduli naturales non sunt. itaque in Epiro hic est mos, ut in centenas oves hirtas hon minus quam singuli, in pellitas, quarum maior cura habenda erat, non miniis quam bini pastores habeantur, quocum consentiunt quac de eadem re scripta sunt II 10, 10 cgo in ociogenas hirtas ovcs singulos paslorcs constitui, Aiiicus in cenienas.
III 1 Accipe a me cum homcrico melanthio cordo de capellis] Ciun cditio princeps a Politiano noii correcta el codex Caescnas, con AB ct codex Florentinus. in archetypo quid scriptum fuerit non plane constat. Mclanthio condo Scaliger. accipe a me ceu Homerico Melanthio exordium dc capcllis con- iecit R. Ungcrus de Valgii poem. p. 406, in quibus neque ceu sermoni Varronis convenil, neque accipere exordium quid sit in- tellegitur. itaque accipc a me nunc Homerico Melanthio cordo scripsi. nam quasi Melanthium Homericum se iam dc capellis dicturum csse Cossinius promittit. addito autem iiomine cordo quod acumen Varro quaesiverit nescimus. sed quoniam cordi dicuntur qui sero nati sunt, tamquam Melanthium quendam o-^Cyovov se esse Cossinius significare poterat.
Quemadmodum oportet breuiter oporteat diccre
154 COMMENT. ]N VARRONIS
diste] Lisle plurima apograplia, disce in principe editione Poli- tianus non correxit. quemadmodum hreviter oporteat dicere disce lucundus, quemadmodum oporteat hreviter dicere disce Victorius.
2 Forma uidendum ut sint firmae magnae corpus lene ut habeant] De forma lucundus. addita praeposilione pars indicatur divisionis eius quae antea II 1, 14 proposita erat. e quattuor enim partibus primis scientiae pastoralis secunda est cognitio formae: II 2, 3 de forma ovem esse oportet corpore amplo, Ij 4 de forma esse oportet magnitudine modica, ubi item in codicibus de omissum erat, 4, 22 de numero in centum sues decem verres satis esse putant, l^ 6 de stirpe magni in- terest qua sint, 7, 16 de medicina vel plurima sunt in equis et signa morborum et genera curationum. similia etiam haec, I 18; 1 de familia, 19, 1 de reliqua parte instrumenti, II 3, 10 de maribus et feminis. plura eius generis exempla, cum res de qua agitur significatur, Roessnerus de praepositionum ab de ex usu Varroniano p. 34 composuit. — coryus leve Ursinus restituit ex geoponicis XVIII 9, 4 dst 8e BKXiyeiv ano xcov ro%ddcov rag evTtayeig^ ^sydXag re Kal ^e^vco^evag xal tov ^av XQ(5ra Xetov £xov6ag, da6vxQi%ag^ %a ovxtara ^eydka xal oyxcodri exov0ag,
Sub rostra duas ut mammulas pensiies habeant] Sub rostro scribendum erat et II 7, 3 sub eis lacunae, ubi sub ea lacunis in archetypo fuit. nam sub praepositio cum accu- sativo non dicitur nisi addito verbo, quo motus significatur, I 8, 6 sub eam — subiciuntur, 13, 5 sub quod tectum — subicere, 54, 2 subiciendi sub prelum, II 1, 20 subiciat sub alterius mam- mam, III 16, 35 subiciunt sub alterum regem, II 2, 11 sub um- briferas rupes — subigunt, III 5, 14 cibus obicitur sub retem, 1, 4 sub ordines singulos tabulae ftctae ut sint.
Hircus mulioris et potissimum pilo albo ac ceruice et collo breve gurgulione longiorej Hircus melior is ex principe cditione Schneiderus, hircus moUiori ex Aldina reliqui editores, neque probabiliorem emendationem inventam esse video. quamquam hirco amplior potius pilus, non mollior, tribuendus erat. de forma hircorum plura scripta sunt in geoponicis XVIII 9, 6, x^v de TQaycjv exKQLVovOi xovg ^eydXovg xal e^TclevQovg lOXia le iiei^ova exovxag^ da6vxQLxag ^axQOXQLxag Xsvkoxql-
KERVM RVSTICARVM LIl]. II 3 155
;^as, avyiva xal TQaxrjlov ^Qa%vv xal nayyv 'iyovxa^i^ i^Q^^yyj^v ^\ ^aTCQOtsQov, et apud Coliimollam VII 6, 2 capcr ciit sub maxillis binac vcrruculac collo dcpcndcni optimus habclur, am- plissimi corporis, cruribus crassis, plcna ct brevi ccrvicc, flaccidis et pracgravantibus auribus, cxiguo capitc nigro dcnsoquc ct nilido atquc longissimo pilo. unde apud Varrouem quaedam ex- cidisse suspicatus olim scribendum conieci liircus mclior is qui esi corpore amplo, cruribus longis, villis dcnsis longis ct poiissi- mum pilo albo.
3 In sauracti fiscello] In Sauracti ct Fisccllo scripsi, sicut coniecerat Schoettgenus et ante liunc Cluverus Ital. antiq. p. 545. Catonis verba in secundo libro Originum editores po- suerunt.
Oues enini quas pascimus ortae sunt ab onibus feris] Ui oriac sunt Schneiderus coniecit.
4 Ut ex insula media capras habeant] Melum insulam dici, Mediam autem pro Melia propter commutationem littciarum appellatam esse Scaliger adnotavit. Mclia scripsi, quamquam de capris Meliis nihil memoriae prodilum est. insula Mclia dictum est sic ut praef. 3 cx insula Coa et Chia.
5 De emptione aliter dico adque fiet] De emptione alitcr atque dc ovibus dico lucundus, dc emptionc alitcr dico atquc /it Viclorius ^hoc inteliectu, ut ostendal se conlra consue- tudinem hominum sentire, qui sanas capras stulte promitlant, cum illae sanae ne puncto quidem temporis sint'.
Mamilibus scriptum reliquit] Mamilibus AB et ipsum archetypum, ut videtur^ non manilibuSy quod Politianus habet lectione principis editionis Manilius non satis accurate correcta, mamillius m, manibus codex Florentinus, manulibus Caesenas. item II 5, 11 mamili actioncs et II 7, 6 in mamili aciionibus in archetypo scriptum erat et de ling. lat. VII 105 mamilius scribii in Florentino codice, ubi Manilius Pomponius Laetus correxil. idem vitium reperitur in manu scriptis libris Ciceronis de orat. I 58, 246 Manilianas venalium vendendorum legcs cdisccre, ib. 48, 212 M: Manilium. est enim M.' Manilius consul a. 605, cuius acliones vel leges venalium vendendorum magna auctoritate apud iurisconsultos fuisse scimus.
Illas capras hodie recte esse et bibere posse habere-
156 COMMENT. IX VAIIKONIS
qiie licerej Illascc capras ex coiiicctura Pontcderae p. 425, hahcreque recte licere ex Aldina editione receptum est. nam ita in reliquis formulis scriptum est.
Quod etiam arclielaus scri])it] Quod etiam, ut Arche- laus scribit Schneiderus coniecit. Alcmaeoni eam rem tribuit Aristoteles hist. anim. I 11, 45 'AlK^aCGiv yag ovk aXrid^rj Xeyst (pd^svos avaTtvsLV xag aiyag xara ta cora. Archeiaus prae- terea apud Varronem appellatur lll 11, 5 et 12, 4.
6 Id, ut pleraque, lapide aut testa suhsterni oportet, caprilc qiio minus sit uliginosum. ita haec recte ab editoribus distincta erant. nam neutro genere pronominis id significatur illud in quo pecus stabulatur. id igitur, sicul pleraque stabula, lapide aut testa substernendum est, ne caprile uliginosum sil. item ut plera- que — suhsterni oportet caprile, quominus etc. coniecit Heidri- chius Varronian. I p. 36 coll. II 5, 16 de vituUs item his, ut ferc in omnibus stabulis, lapides substerncndi. similis pronominis usus reperitur in liis, I 3 ars id an quid aliud, 31, 5 id solet vincire, 4:2 id seritur ita, III 11, 1 si id non, I 2, 2Q eoquc unguere corpus, III 16, 28 ex eo factas offas adponunt; item in relativo pronomine I 29, 3 quod cst inter duos sulcos elata terra dicitur porca, I 8, 6 quod antiqui vocabant cestum, III 7, 2 quod alii vocant peristerona.
Substerni uirgultis Politianus, suhsternimus uirguliis A, sub- slerni gultis plurima apographa, et hoc videtur in arciietypo scriptum fuisse, postca correctum substcrni virgultis.
Quod tamen habent sua propria quaedam] Habel edita inde a principe editione exemplaria. incluso pronomine quod pluralem numerum, tamen hahent, restitui.
7 A carpendo caprae nominatae] Paul. exc. Fest. p. 48, 14 Caprae dictae, quod omne virgullum carpani. — deinde capram natum, quod habent apographa, in archetypo scriptum erat; capra naium in principe editione Politianus non correxit.
Harum enim dentes inimici sationis] Scribendum erat potius inimici sationi: I 13, 2 quibus caclum pluvium inimicum, I 41, 1 aqua recenti insito inimica.
Sunt duo haedi et capra non longe a tauro deleri voluit Ursinus tamqnam translata ex II 1, 8. hunc secuti Gesnerus et Schneiderus verba inchiserunt.
I
RERVM RVSTICARVM LTB. II 3—4 157
8 Exiguiit a grege in cainpos hircos in caprilia iteni ut in arietibus dictum] In campos apographa omnia et im- pressa inde ab luntina editione exemplaria, in campo ediiio prin- ceps a Pohtiano non correcta, e campis Aidina, ubi Ursinus a grege e campis delevit. restitui principis editionis h^xtionem in campo, quae Merulae coniecturae debetur. nam a grege capra- rum, qui in campo pascitur, hirci separandi et in capriiia exigendi sunt. de secernendis arietibus dictum est II 2, 13.
Post quartum mensem reddit] Post quintum mensem Ursinus collatis iis quae de capris scripta sunt apud Aristotelem hist. anim. VI 19, 130 'hvsl Sa itevxe ^rjvag xal TtQo^atov xal at^j in geoponicis XVITI 9^ 1 %vo(poQBi ds e ^fjvag, S67t€Q za TtQo^ara, apud PHnium VIII 200 concipiutit Novemhri mense, ut Martio pariant. idem docet Varro, cum post quartum mensem capras parere dicit.
9 Quae se congregent ac condensent] Quae se con- gregant et condensant editio princeps^ ubi Politianus congregent correxit, condesent in margine adscripsit. et condensent codex Caesenas, ac condensent reliqui et editio Victorii.
IV 1 Sed qui se portu post itaiico prodit] Sed quis e portu ex Aldina editione receptum est. nam Italicus portus, de quo interpretes dubitaverunt, dicitur propterea, quod post ea, quae de ovibus et capris ab Epirotis^ h. e. ab Altico et Cossinio^ qui in Epiro pecuarias habebant (II 1, 2. 2, 1), disputata erant^ iam de suillo pecore disputatio Italico homini tribuitur. inepta autem sunt quae ohm ad corrigendam scripturam inventa erant: sed quis Epirota post ita ilico prodit coniecit Scaliger, sed quis e porculatorihus Italicis prodit Gesnerus, quod Schneiderus re- cepit, sed quis expertus post ista alia prodit Trillerus observ. IV 27 p. 468.
Nec me esse ab eum aeuo ortum] Interpolatam Aldinae editionis lectionem nec me esse ah atavis eius cognominis ortum correxit Victorius, nec me esse ah Eumaeo ortum.
Licinio INeruae praetori] A. Licinius Nerva inter prae- tores a. 587 appellatur apud Livium XLV 44, 11.
2 Dixit celeriter se illos ut scrofa porcos disiec- turum] Nominativum scrofa post accusativum se positum defendit Lachmannus in Lucret. p. 17G.
158 COMMENT. IN VARRONIS
3 Jb initio fit studiosus apographa Italoriim^ et ila in arche- lypo scriptiim fuisse videtur, ah initio fastidiosus codex Fioren- tinus. fui studiosus, quod in principe editione Politianus non correxit, Merulae coniectura videlur inventum esse.
Potius ab laniario] Lanario apographa recentiora, sed lani- ario Am, neque Politianus hoc in principe editione correxisse videtur.
Praeterquam pedibus capite] Pedihus et capite luciin- dus, quod Schneiderus recepit. asyndeton in huius modi descrip- tionibus et praeceptis admittendum putavi, III 9, 14 qua de clunihus liahere coeperint pinnas, e capite, e collo eorum crehro eligendi pedes, I 6^ 5 prata ihi herhosa, putatio arhorum tolera- hilior, et in adiectivis I 9, 5 prata retorrida muscosa, II 3, 2 videndum ut sint firmae magnaey in verbis I 2^ ^2^ pedes solent dolere, in fronte contrahere rugas, I 13, 2 aliquot res conficiun- iur, cihus paratur ac capitur. alia, quae haud dubie corrupta erant^ addita copula correxi, I 41, 6 genera ficorum chiae ac chalcidicae et Ixjdiae et africanae, I 58 faha et legumina, II 3, 3 in Sauracti et Fiscello, II 9, 14 muscae et ricini et pulices, III 16, 23 melle et pi^opoli. similiter et in archetypo omissum erat I 6, 6 et ad colendum, 27, 3 et glacie, II 7, 2 et fere omnium, 9, 2 et eo venisset, III 1, 10 et parum putasses, 2^ 16 et spero, 5, 13 et exteriores . atque addidi I 17, 4 qui litteris aique aliqna sint humanitate imhuti.
Ilnicoloris potius quam iiarias] Unicoloris potius quam varii Merula, unius coloris poiius quam varii lucundus. arche- typi scripturam Victorius rostituit. unicolores scripsi. nam nec uni coloris genetivo casu a Varrone dictum esse credendum est, quamquam I 16, 6 dalivo casu uno operario scriptum est et I 2, 19 genetivo alii dei, neque accusativo casu unicoloris. sed in his accusativi formis vitiose scripta sunt haec, I 44, 4 praegnationis et II b, 11 actionis, in comparativis I 18,4. I 20, 1. III 2, 13 maioris et ininoris, quae ipsa quoque errori potius librarii, quam Varroni tribuenda esse puto, sicut in ablativo I 51, 1 suhlimiori. restant praeter adiectiva in is terminata haec, quae ex archetypo recepi, I 1, 4 Conseniis, 6, 5 et III 17, 3 pluris, I 13, 6 prae- sepis, II 1, 12 pariis, III 1, 6 collis, 12, 6 Alpis, 13, 1 cicuris, 16, 10 locuplelis, 16,22 primoiis, 17,4; 7 piscis. II 7,4 con- grueniis coniecit IIei(hMchius Vaironian. I p. 39.
I I
RERVM RVSTICARVM LIB. II 4 159
4 Progeiiie et regione caeli] Caell deleri vohiil Ponte- dera p. 425, incliisit Schneiderus.
Si potius ex his locis uhi nascuntur amplas quam exilis parari semi solent sicuihasce sues] Sl potius ex his locis, uhi nascuntur ampli, quam exilcs. parari et emi solent siCy illasce sues edita ante Victorium exemplaria, quae in hunc modum Ursinus correxit, si potius ex his locis, ubi nascuntur amplae, quam. exiles, paratae. emi solent sqq. si potius ex his locis, ubi nascuntur amplas quam exilis pararis. emi solent sqq. Victorius. in his accusativos amplas et exilis ab ordine verborum ahenos esse monuit Schneiderus. itaque scripsi si potius ex his locis, ubi nascuntur amplac quam exiles, pararis. scrofae boni seminis esse cognoscuntur, si quis eas ex iis locis potius, ubi amplae nascuntur, paraverit, quam ex iis, ubi exiles. exilis autem, quod in archetypo scriptum erat, in corrupta codicis scriptura non satis auctoritatis habere videtur. praeterea nominativo casu plurali scripta erant praegnatis II 7, 11, omnis III 2, 5 et mani- festo vitio sermonis II 5, 2, recte Aeolis III 1, 6 et III 12, 6 ex graeco AloXuq.
5 Perfunctas esse a febri et a foria] Foria neutro genere dixit Nonius p. 114, 9 Foria stercora liquidiora: Pom- ponius Macco ^ conforisti me Diomedes^, Laberius in panilicis ^foriolus esse videris, in coleos cacas^. foriolus qui foria facile emittat, soluti scilicet ventris. inde forire ductum est et forica apud luvenalem et in scholiis luvenalis 3, 38. apud Varronem soria coniecerat Reinesius syntagm. inscript. p. 932, quod pro suria dictum de suriendo vel subando interpretatus est.
8 Q u a e o ii i m i II o r u m r e q u i e s ] Quod est illarum requies lucundus, quae est illorum requies Angelius et deinde reliqui edilores. de coniunctione enim cum relativo pronomine posita dixi I 13, 4.
Verris octo mensum incipit salire permanet ot ut id recte facere possit ad primum deinde id retro quoad peruenit ad laiiium] Permanetque et ut Merula. permanelque, ut id recte facere possit, usque ad quartum annum, deinde castratur saginaturque, quoad perveniat ad lanium lucundus ex Columella VII 9, 4 mares vel cum primum ineunt semestres, aut cum saepius progeneraverunf, irimi auf quadrimi castrantur, ut
160 COMMENT. IN VARRONIS
possi?it pinguescere. archetypi sciiptiiram Victorius restitiiitj sed permanet ut et cleinde it retro scripsit. ad trimum Scaliger. ceterum Varro secutus est Aristotelem^ qui de generatione suum uberius disputavit hist. anim. V 14^ 50 sqq. vq d' hyjEVBi \uv xal oxsvstccL TCQ&tov OKtd^Tjvog, tiTitSi S' 7] ^"riXsia fisv svi- av6ia' ovt C3 yaQ 6v^^aivsi 6 xq6 vog trjg Kvi^6sc3g' 6 d' ccQQrjv ysvva ^sv oxtd^rjvog^ (pavla ^svtoi tcqIv ysvsG^ai sviavdog. ov 7tavta%ov ds, Sgtisq SiQ7]taiy oy^oicjg av^^aivovGiv ai rjXiXiai. svia%ov ^sv yccQ at vsg 6%svovtai ^sv xal 6xsv- ov6i tstQa^rjvoi, a6ts ds ysvvav xal SKtQscpSiV^ s^d^rjvoi. iviaxov d' ot xdTtQOi dsKdynqvoi dQ%ovtai 6%svsiVy dyad^ol 8\ ^s%Qi sjti tQiSxsg. ib. 55 KdjCQog 6' dya^og ^sv 6%svsiv ^s%Qi STcl tQistsg, tcjv ds nQsG^vtsQov %SiQco td sxyova.
9 Sus graece dicitur uys olim thysus dictus ab illo uerbo quod dicunt ©TEIN] Olim ^vg vg dictus Scahger^ oliin thtjs est dictus Casaubonus in Athen. IX p. 401, olim Q^vg dictus Pontedera p. 425 et Schneiderus. originem nominis cum ipsa forma propter eam inventa tradiderunt Athenaeus IX p. 401 ot ds 6vv siQrJGd^ai Oiovsl d^vv roi/ Sig d^v6iav svdstovvta et Clemens Alexandrinus slrom. II p. 484 Xsystai yovv tiva tav cpiko6og)Ovvtc3v stv^oXoyri6ai trjv vv d-uv sivai cpdvai d)g sig ^v6iv Tcal 6(payrjv ^ovov sTtitrjdsiov.
Ab suillo enim genere pecore inimolandi initium primum sumptum nidetur] Ab suillo enim genere pecoris Victorius. ah suillo genere olim scripsi deleto pecore, ut II 5, G in huhulo genere; sed suilhim pecus postea § 10, item II 9, 1 in suillo pecore. quare ah suillo enim pecore scripsi, generc inclusi.
10 Dignum insigni nuptiarum] Jnsigne ex principe editione recepi. dignum in signum nuptiarum m et editio Aldina. deinde pecu adnotatum esse a Politiano Gesnerus nescio quo errore rettulit. — ah natura A et codex Florentinus, a natura apographa recentiora et editio princeps a Politiano non correcta.
Animam datam esse proinde ac salem quae seruaret] Proinde Ubri manu scripti et editio Victorii, proin Politianus adnotavit, non proin, ut apud Gesnerum scriptum est. animam datam pro sale qui servaret impressa ante Victorium exemplaria. III 8, 1 proinde magnum ac midtitudinem alere velis. item II 1, 27
RERVM RVSTICARVM LTB. II 4 161
proinde ut non aliquoiiens dicatur Romae peperisse mula^ III 16, 30 proinde ut milites faciunt^ 17, 4 proinde ut sacri sint, et diversa, ut apparet, significatione, h. e. ea ratione ut, I 2, 19 proinde ut capite darent poenas, I 48, 1 proinde ut grani apex sit gluma et arista, nusquam proin, sed dein bis in archetypo scriptum fuit, I 28, 5 et 34, 2: nam II 5, 8 deifi videtur scriptum fuisse.
II 11, 1 dein caprinum scripsi, ubi in caprinum in libris est. exin legitur bis et exinde item bis, ut dixi I 20, 4. ex aliis Varronis libris exenipla dederunt Kettnerus observ. crit. in Varron. a. 1868 p. 5 et Reiterus quaest. Varron. gramm. p. ^^.
Pernae comatinae et cauarae et petasiones] Peta- sones codex Caesenas, petasiones reliqui. pernae tomacinae et taniacae et petasiones edita inde a principe editione exemplaria. tomacinas pernas Scaliger putabat esse eas quae tomacula dice- rentur apud luvenalem 10, 355 candiduli divina tomacula porci, quamquam haec aliter explicantur a sclioliasta, ^pinguia quaedam viscera'. pro taniacae idem scripsit taeniacae hac addita inter- pretatione, ^taeniacae sunt oblongae offae a figura dictae, eo modo quo portulaca, pastinaca. eas Graeci vocant ^ieXCdag xal tcXsv- Qidas'. comacinae (ex coniectura Pelisserii) et sequanicae Turne- bus advers. 4, 6 a Comacis in provincia Narbonensi apud Plinium
III 36 et a Sequanis, de quibus Strabo IV p. 192 dicit od-ev ai %dXXL6tai xaQi%£Lav tcov vsicjv kqscjv sig tijv 'Pcj^rjv xata- Ko^i^ovtai. de pernis Gallicis non plane constat. sed ut Ca- varae certe a Cavaribus in Gallia Narbonensi dictae erant, ita Comacinae a regione videntur nomen habuisse. itaque scripsi pernae Comacinae et Cavarae et petasones.
11 Cato scribit his uerbis in italia inscrobes terna atque quaterna milia aulia succidia uere sus usque adeo pinguitudine crescere solet] Catonis verba in arche- typo et in impressis exemplaribus corrupta multi emendare stu- duerunt; neque tamen certa emendatio inventa est. in Italia Insubres terna atque quaterna millia succidias hahere, sus usque adeo sqq. Turnebus advers. 4, 6, in Italia Insobreis terna atque quaterna millia a vila Succi Duuvirei sus usque adeo, id est in Italia in agro Insubrensi — a villa Succi duumviri, Scaliger coniecit argute, ut solet: nam de veritate ipsc dubitavit. in Gallia verres terna atque quaterna millia habent succidia, sus vero
Varr. rer. rvst. II, 11
162 COMMENT. IN YARRONIS
usque adeo Ursinus^ msaliia in scrobes, terna atque quaterna milliaj Gallia succidias habere, sus usque adeo Popma, in Gallia Insubres terna atque quaterna millia lautia succidia habere. sus usque adeo Pontedera p. 426, in Italiam Insubres terna atque quaterna milia succidiarum advehere; sus usque adeo lordanus Caton. fragm. p. 11, in Gallia Insubres terna atque quaterna milia saliunt succidiarum: sus usque adeo Peterus histor. Roman. rel. v. I p. 62. Insubres in Italia habitantes scripse- rat Cato, qiii regionem Itahae nomine comprebensam, non origi- nem gentis spectabat: Serv. in Verg. Aen. X 13 (Caton. fragm. orig. IV 11 ed. lordan). eosdem Varro suae aetatis morem secutus Galliae tribuit. deinde de saUendis pernis haec dicta esse pro- babiliter Peterus coniecit. itaque deleto v. aulia, quod ex repeti- tione praecedentis vocabuli milia ortum esse videtur, scripsi in Italia Insubres terna atque quaterna milia succidiarum sallere, sus usque adeo pinguitudine crescere solet.
Siquis quo traicere uolet] Velit Merula, vult Victorius. pro hoc volt scribendum esse vidit lordanus 1. c. deinde ulteriore post Lusitania inepte repetitum, quod inclusi, lucundus de.Ieverat.
Volumnio ex codice m in principem editionem receptum neque a Politiano mutatum est, ualumnio, quod habent apographa, in archetypo scriptum erat.
12 Scio me esse spectatum suem] Scio esse spectatam suem lucundus. scio isse spectatum ex Wetere codice' adnotavit Ursinus. archetypi lectionem Victorius restituit, quam deinde grammatici pro exemplo deponentis verbi ponere consueverunt. scio me issc spectatum scripsi.
In uineta factum] Corruptum esse nomen regionis Victo- rius et Scahger adnotaverunt, in Venetia iidem coniecerunt.
13 Quam porculationem appellabant] 4?^/?^^te^ Ursinus. simili vitio II 6, 2 emebant pro emant scriptum est.
Secundo ea cum iam pasci possunt secernunt] Sed eos cum Merula et deinde reliqui editores. secundum ea vel etiam secundo ea de tempore dictum iiexa tavta vel eTcl rov- zoLg Ursinus et Scaliger defenderunt idque in geoponicis XIX 6, 8 expressum esse putaverunt, rcc ds riKxo^eva dca istiicavog ksi- TCod-rjXa yCvsraL dia rrjv dv^XQaacav rov dsQog Tcal ro ^rj ^sraka^pdvsLV ydkanrog Cxavcog rav ^rirsQCDV avra dLCod-ov-
RERVM RVSTICARVM LIB. II 4 163
^tvcjv Slcc t6 rag ^rjlccg 67tavLt,ov6ag ydlanxog ^Ca %-Il^o- ^svag vTib tcjv odovtcjv BkxovG^ca. aTtetdav de ^sta trjv 6vkhri\l)LV t8Kcj0Lv, idaavtsg tavta ^sta tc5v ^rjtsQcov dL^rj- vovj listd tavta xojql^ovOlv. Varro porcos ipso secundo meiise, ciim iam pasci possiiiit, a matribiis secerni dicit. itaque deleto pronomine ea scripsi secundOy cum iam pasci possunt, secernunt. nam secundum ea pro postea dictum^ quod Schneiderus probavit^ latinum non est.
Quod matres aspernantur propter exsiguitatem iac- tis quod dentibus sauciantur propterea mammae] Quod matres eos aspernantur Pontedera p. 426. et quod dentibus sauciantur lucundus, quod Victorius et deinde reliqui editores receperunt. sententiam verborum aperiunt ea quae supra ex geoponicis adscripta sunt. matres enim aspernantur porcos prop- terea, quod ab illis propter exiguitatem lactis mammae sauciantur dentibus.
Scrofa in sua quaeque hora suos alat oportet por- cos quo alienos aspernantur et ideo si conturbati sunt in fetura fit deterius] Scrofa libri manu scripti et Politianus, non scrofas, ut apud Gesnerum scriptum est. hara et deinde quae alienos aspernatur Merula, quoniam alienos aspernatur lucundus^ quo alienos aspernatur Angelius, quo alienos asper- nantur ex codice Victorius, quo alienos spernant Scaliger, quod ita interpretatus est, Md est separent; spernere enim apud veteres separare, secernere, spargere. vult igitur singulas scrofas suis haris separari, ut ne alieni porculi immisceantur'. quo alieni spernantur Pontedera p. 426. quia alienos non aspernatur Schnei- derus: nam ita voluit, aspernantur ipso invito in editione relic- tum est. quod alienos non aspernantur Reiterus quaest. Varron. gramm. p. 103. scrofas non aspernari alienos porcos, nisi iUi separentur, docent geoponica XIX 6, 11 %al sxdatriv ds %olqov tUtovGav sv ldLdt,ovtL 6vcps(p s^pXritsov, Sats ^rj ^CyvvaQ^aL dXlriloLg td itaQa dLacpoQcav tLKVo^sva TtQog ts tdg ^rjtSQag triv yovrjv Kal td %OLQLdLa (Svvs^L^sdd^aL tatg ts%ov6aig. sav yaQ dkXrikoig 6vvava^LyPj, ddvvatov dLayvavaL avtd tdg tsxov6ag. ^sltLOv df, sl sxd6tri tQscprj td idLa. similiter Colu- mella VII 9, 11 facilli?ne porci, si evaserint liaram, miscent se et scrofa^ cum decubuit, aeque alieno ac suo praehet uhera.
11*
164 COMMENT. IN VARRONIS
itaque porculatoris maxime officium est ut unam quamque cum sua prole claudat. ad eandem sententiam Schneiderus post pra- vam Scaligeri coniecturam Varronis praecepta revocavit. sed prae- terea necessario scribendum erat fit deterior. nam scrofa, si alienos porcos praeter suos alit, deterior fit: 11 2, 14 neque non ipsae fiunt deteriores, 6, 4 remissione lahoris flt deterior, 8, 3 quae ex eo concipiuntur fiunt deteriora. itaque scripsi quod alienos non aspernatur et ideOy si conturhati sunt in fetura, fit deterior. nam pluralem numerum aspernantur, qui in archetypo erat^ post singularem scrofa alat sequente item singulari fit deterior a Varrone scriptum esse credendum non est, quamvis multa in hoc genere admiserit, de quo dictum est I 31, 4.
14 Natura diuisus eorum annus] Natura divisus est eius annus lucundus. earum ex Victorii editione receptum est. nam de scrofis haec dici apparet, non de omni genere suum.
Nequi porcellus] Nequi libri manu scripti et editio Vic- torii, nequis impressa ante Victorium exemplaria, quod Politianus non correxit.
Altum palmipedale] Altum deleri voluit Ursinus, inclusit Gesnerus.
15 Totiens harenam inicere oportet aut quid item quod exsugat umorem in singulas haras inicere debet] Toties in singulas arenam iniicere oportet aut quid aliud, quod exugat humorem lucundus, quod Schneiderus recepit, toties arenam aut quid item^ quod exugat humorem, iniicere dehet Ursinus, toties arenam iniicere oportetj aut quid aliud quod exugat humorem in singulas i?iiicere dehet Victorius, ubi extrema verba in singulas iniicere dehet Pontedera p. 426 delevit, Gesnerus inclusit. totiens harenam aut quid item quod exsugat umorem in singulas haras inicere dehet olim conieci. verum tamen neglegentior verborum compositio, quae interpretes offendit, non aliena a sermone Varronis iudicanda erat. deinde peperit, quod libri manu scripti habent, in archetypo scriptum erat; pepererit in principe editione Politianus non correxit.
In quibus hordei circiter binas libras aqua ma- defactas dare solent quodque cum depublicant] Quodque conduplicant Merula, et hoc quoque conduplicant lucundus. pro hoc quod quidam duplicant scripsi. praeterea praepositionem in
RERVM RVSTICARVM LIB. II 4 165
antc relativum pronomen delevi. nam ad scrofas quac pepererunt pronomen pertinet plurali numero post singularem posito, ut saepius, non ad haras: Colum. VII 9, 13 atque eae quihus partus siimmittitur cocto sunt hordeo sustinenclae , ne ad maciem sum- mam perducatur et ex ea ad aliquam perniciem.
16 Deliti appellantur] i^^to" Merula. gloss. latino-graec. V. II p. 42, 9 delitum djtoyaXaKttad^sv, ubi delicum scripsit Vul- canius not. in gloss. latino-graec. p. 30: gloss. latin. v. IV p. 328, 52 delictus depulsus, quod correxit Loewius gloss. nomin. p. 115: Cat. 2, 7 armenta delicula^ oves deliculas. deinde corruptam in editis exemplaribus distinctionem verborum in hunc modum cor- rexi, cum insanum quem putat, ut pietur, in Epidamno in- terrogat.
Vinacea ac scopei ex uuis] Scopi Angelius. sunt autem scopi uvarum, in quibus acina haerent, I 54, 2 scopi cum folli- culis, item de asparagis Pallad. III 24, 8 incendamus in scopis et IV 9, 12 scopos eius incendes, ubi scopas est in editionibus. eosdem alii scopiones dicunt, Cato 112, 3 decarpito de scopione, Columella XI 3, 46 scopiones ita uti sunt in suo loco perurendi sunt, XII 39, 3 sine scopionibus in dolium coicito, 45, 2 sepa- ratis scopionihus.
17 Amisso nomine lactantes dicuntur nefrendes] Lactantis Merula, et rectius genetivo casu haec dici apparet. poterit tamen nominativus ita defendi, ut lactantes porci qui ad- huc dicebantur, cum depulsi sunt a mamma, eo nomine amisso iam dicantur nefrendes. ceterum lactentis et supra neque iam lactentes dicuntur in Commeliniana editione coniectura Sylburgii, ut videtur, expressum et deinde in reliquas editiones propagatum est. porcis lactentibus postea § 21 est in libris manu scriptis et editis: item lactantes II 5, 16. 7, 12. 11, 5, sed lactentihus II 11, 5. quae sic ut in archetypo scripta erant exhibui. nam quae oUm a grammaticis de his vocabulis praecepta sunt usu scriptorum, si manu scriptos libros sequimur, non confirmantur. aliorum scriptorum exempla indicavit Hertzius in vindiciis Gellianis p. 48 et in Gell. IV 6, 2. apud Ovidium quoque art. am. II 375 catulis lactantihus et metam. X 227 lactantes vitulos in optimis codicibus scriptum est.
Id est frangere tamquam postea addita deleri voluit Heinsius
166 COMMENT. IN VARRONIS
adversar. p. 524. eadem explicatioiie verbi frendere usiis est Ateiiis apud Festum p. 162.
Porcus graecum est nomen antiquum sed obscura- tum quod nunc eum vocant choeron] A Graecis nomen ductum esse Varro de ling. lat. V 97 adnotavit^ inde porcus, nisi si a Graecis, quod Athenis in lihris sacrorum scriptum est por- coe {porcae porco codex Florentinus, TtdTtQa %al noQxcp vulgo). ea quae hoc loco scripta sunt olim Nauckius Philol. v. II (a. 1847) p. 154 ita interpretatus est, ut Varro pravo etymologiae studio ductus nomina porcus et ;tor(>off copulaverit et in graeco %oiQog nihil nisi antiquum porcus deflexum liberius et obscuratum in- esse crediderit.
In eorum petu scrofae bis die ut bibant curant] lii eorum foetu ex Victorii editione receptum erat. in eorum partu potius scribendum esse apparet ex iis quae deinde de pariendo praecipiuntur. similia sunt ea quae de asinis scripta sunt II 6, 4 in partu eadem fere observant quae in equis et II 1, 27 admissuram et parturam. nam fetus de matribus dici- tur, quae pullos vel quid aliud pariunt, aut ipsi pulli qui nascun- tur vel fructus dicuntur fetus. fetu vitulorum legitur II 5, 3, sed de fecunditate terrae, in qua multi vituli nascuntur.
Parere nunc oportere porcos quod mammas habeat si minus pariat fructuariam idoneam non esse] Parere lot oporiet porcos, quot mammas habeat edita inde ab Aldina edi- tione exemplaria. restituto infinitivo oportere, quem ratio sermonis postulat, scripsi parere dicunt oportere porcos. porcis suam cuique mammam a matribus destinari narrat Plinius XI 233. itaque scrofam dicunt oportere tot porcos parere, quot mammas habeat, eam quae eum numerum non expleat fructuariam idoneam non esse. temere autem Nettleship annal. philol. Cantabrig. a. 1877 p. 174 numeri indicium post minus excidisse suspicatur.
18 Quod portenderit factum tricesimum annnm ut labinienses condiderint oppidum alba] Triginta annis ut Lavinienses conderent oppidum Alham lucundus. condiderint ex archetypo Victorius restituit. post tricesimum annum pro tri- ginta annis, quod vulgo receptum erat, scripsi, h. e. exacto anno tricesimo: II 3, 8 post quartum mensem reddit.
Huius suis ac porcorum etiamnunc uestigia appa-
RERVM RVSTICARVM LIB. II 4 167
lent ianuie] Apparent Lavinii scripsit Victorius lucili sane con- iectura. sed probabilius visum est corruptam arcbetypi scripturam iamne ex eo quod et antecedit et sequitur etiamnunc consueto in his libris vitio librarii ortum esse.
19 Nutricari octonos porcos paruulos primo pos- sunt] Niitricare ex principe editione receptum est: nutricat supra § 14 et passiva notione nulricantur I 23, 5 et II 2, 17. sed forma deponentis III 3, 4 nutricere saginesque, ubi nutricare in archetypo fuit.
Quod neque mater potest sufferre lac] Quod nec mater sola potest sufferre lac Merula, ubi neque dedit lucundus, quod mater potest sufferre lac Victorius, quod mater neque potest sufferre lac editio Commeliniana. sufficere lac coniecit Gesnerus. restitui lectionem archetypi, in qua sufferre de scrofis dictum est, sicut suppeditare postea § 21 si scrofa lac non potest suppeditare.
Ut crebro reditu lacte alere possint porcos] Lacte, quod in antiquissimis editionibus omissum erat, Scaliger et Ursi- nus lamquam glossema deleri voluerunt, inclusit Gesnerus. deinde possit ex Aldina editione adhuc receptum erat. restitui pluralem numerum, quo etiam praecedente singulari universum genus significatur.
20 Cum creuerunt capiuntur sequi matrem pastum domique secernunt a matribus ac seorsum pascunt ut desiderium ferre possint parentis nutrices] Cum creve- rint, cupiunt sequi matrem pastum, domique secernunt a matri- bus ac seorsum pascufit, ut desiderium ferre possint parentis. Nutrices Merula, cum creverunt, cupiunt sequi matrem, tum domi secernunt a matribus ac seorsum pascunt, ut desiderium ferre possint parentis lucundus, qui nutrices delevit. pastum domique Victorius ex codice restituit, reUqua ex Aldina editione repetivit. in scriptura archetypi, quam Victorius adnotaverat, capiuntur sequi (nam cupiuntur errori Gesneri tribuendum est) frustra laboraverunt Turnebus advers. 8, 8 et Scaliger, qui ca- piuntur de impetu naturae dici posse sibi persuaserunt, ut esset ^naturali motu impelluntur' vel ^cupiunt expetunt desiderant'. contrario modo idem verbum interpretatus est Fruterius con- iectan. III 4 (Gruter. lamp. v. V p. 358), ^prohibentur et inter-
168 COMMENT. IN VAEEONIS
cipiuntur matrem persequi in pastionem', et similiter Pontedera ^impediuntur sequi matrem pastum'. patiuntur Varronem scrip- sisse ex iis quae modo dicta erant, siinint exire pastum, intellegi poterat. eodem verbo usus est de puUis asinarum II 6^ 4 proximo anno noctihus patiuntur esse cum his et de canibus II 9, 10 morticinae ovis non patiuntur vesci carne. — pro domique Saup- pius ind. lect. Gotting. aest. a. 1886 p. 16 denique scribendum esse coniecit, ut tres essent gradus pascendi et secernendi por- cos, primus, cum domi retinentur, dum matres in propinquo loco villae pascuntur, secundus, cum una cum matribus pastum pro- deunt, tertius, cum seorsum ab illis pascuntur. quod si Varro voluisset, certe tum denique secernunt scribere debebat. sed hoc potius praecepit, porcos, cum creverunt, interdiu cum matri- bus in pascua prodigendos, noctibus, cum domi stabulis coer- centur, ab illis secernendos et seorsum pascendos vel alendos esse, ut paulatim carere nutrimento, quod matres praebent, earumque desiderium ferre consuescant. — parentis 7iut?icis Scaliger, nutricis omisso parentis Fruterius I. c, parentis nutri- cum I. F. Gronovius apud Schneiderum, ut nutrices dicerentur ubera scrofarum. verum esse puto quod ScaUger coniecit parentis nutricis: nam recte haec coniunguntur, propterea quod nutriendo scrofae desiderium porcorum excitant.
Quamuis in aceruos positum] Qua?n si id in acervos positum est lucundus, quam si in acervos positu?n Angehus. quam si in acervo positum scripsi, quod et res ipsa et usus sermonis postulat. nam neque pluraUs numerus aptus est, neque cum accusativo casu praepositio poni poterat.
Ad duodecim conuenire dicuntur] Ad duodecim in archetypo scriptum fuisse PoUtiano credendum est, quamquam duodecem habent apographa praeter Caesenatem codicem, ad duodecem B, ab duodecem Am et codex Florentinus. ad bucci- nam Ursinus recte. nam numeri indicatio hic locum non habet. III 13, 1 vidisti ad bucinam inflatam certo tempore apros et capreas convenire ad pabulum.
22 Greges maiorum inaequabiles habent] Greges ?naiores edita inde a principe editione exemplaria, quod a nemine explicatum esse video. archetypi scripturam a PoUtiano adnota- tam ita defendit Schneiderus, ut greges maiorum dicerentur scro-
RERVM RVSTICARVM LIB. II 4—5 169
fariim verrium maialium^ qui distinguerentur a gregibus porcorum, quos separatim pascendos esse supra dictum erat. quamquam porcorum greges non minus inaequabiles esse quam maioris pe- coris ex iis quae deinde de porcis scripta sunt apparet. itaque omisso genetivo maiorum, qui ex eo quod sequitur maiores vide- tur ortus esse, scripsi greges inaequahiles hahent. nam de magnitudine gregum eadem fere praecipiuntur, quae de ovibus scripta sunt II 2, 20 relinquitur de numero^ quem faciunt alii maiorem^ alii minorem: nulli enim huius moduli naturales; et de bubus II 5, 18 quidam hahent aut minorem aut maiorem numerum.
Aliquod maiores faciunt] Aliquot non addito nomine praeterea legebatur III 7, 5 ut hoc optimum esse scripserint aliquot et III 7, 11 cum aliquot supra centum milium sester- tium haheant instrumentum , ubi pro aliquod, quod libri manu scripti habent, aliqui scripsi. idem hoc loco restituendum fuit. nam aliquot cum nominibus coniunctum saepissime in his libris legitur; sine nomine non videtur dictum esse.
Gregis numerum pastor ab sua utilitate constituit •non ut quod uerres habeat id enim ab natura sumen- dum] Ad suam utilitatem editio princeps, ubi ah et utilitate Politianus e codice adnotavit, suam reliquit. ah sua utiliiate, quod apographa habent, haud dubie in archetypo fuit. deinde non utique quot verres haheat scripsi. non ita vel non item Gesnerus coniecerat. numerum gregis pastor ab sua utilitate constituit; in constituendo verrium numero, qui a natura sumen- dus est, suam utilitatem sequi nequit.
Vl Sinepirotae inquit charete et uarronem nostrum inquid poemenalaon scrofam enim mane salutaui] Pravo iudicio usus Gesnerus accusativum Varronem nostrum ita defen- dit, ut aposiopesin salutatoriam hanc esse diceret. non magis probari potest quod Schneidero placuit a Brenckmanno, ut ait, inventum in observationibus miscellaneis Belgicis v. VI p. 579 en Varronem nostrum, quod Schneiderus ita interpretatur: Lucienum post communem omnium salutationem, cum Varronem quoque adesse vidisset, hunc ut primarium et praecipuum adloqui et simul de Scrofa, ne praetereundo tacitus eum offenderet, hoc addere, se illum iam mane vidisse et salutasse. ut iustus rerum
170 COMMENT. IN VARRONIS
et verborum ordo restitueretur, Scrofam enim ante et Varronem nosirutn posui et verbum inquit, quod post haec ex superioribus^ ut videtur, repetitum erat, delevi, Synepirotae, inquit, %aiQEte^ Scrofam enim et Vat^ronem nostrum, jtoi^eva Xacjv, inane sa- lutavi. nam praeter Scrofam et Varronem reliqui qui aderant, sicut in initio sermonis II 1, 2 dictum erat, in Epiro pecuarias habebant. itaque illi in sahitatione Lucieni simul nominantur-, ceteri communi Synepirotarum nomine comprehenduntur.
Hoc adferam meum corium et flagra] Huc afferam Beroaldus et deinde reUqui editores. lioc pro Uuc praeterea in archetypo scriptum erat III 5, 8 hoc coieceris. interpretationem verborum temptavit Victorius var. lect. 24, 18, ^ostendere enim voluit qui ea protuUt, se aequum hominem esse ac paratum omnem poenam perpeti, si peccasset'. iocatur autem Lucienus, cum amicis conviciantibus, quod sero venisset, respondet se, cum iusta pro reditu peregisset, iam ad eos rediturum et tergum suum cum flagris adlaturum esse, ut poenas solveret verberibus. cete- rum haud scio an rectius mecum scribatur, quam meum, ut corio lora e corio facta significentur, non tergum hominis: Plaut. Poen. 138 heri in tergo meo tris facile corios contrivisti bubulos.
Dum asses soluo palibus] Palilihus edita inde ab Aldina editione exemplaria, quod qui defendunt sermones de re pecuaria tamquam Palilibus habitos fingi putant. Ursinus Palilihus postea additum esse existimavit, ut indicaretur qui dies is esset, quo asses solverentur. Pali coniecit Schneiderus. scripsi Laribus. nam his asses dari solitos esse Varro de vita populi Romani narrat apud Nonium p. 531, 8. iisdem sacra fieri pro reditu scimus. discedit igitur Lucienus una cum Murrio a reliquis, ut asses pro reditu solvat Laribus, ut videtur, compitalibus.
2 Atticus murrio narrasti inquit eadem qui ser- monis sint habiti] In Aldina editione haec et quae sequuntur ita mutata erant, Vaccius Murio, Narra isti inquit eadem — in quo quidem meae partes — si quis scit^ ubi nunc labar obser- vet. Menas. Vide quid agas inquam Vacti. archetypi scripturam cum certa lucundi emendatione narra isti Victorius restituit. eadem autem ablativo casu pro adverbio dictum est, h. e. eadem ratione vel simul.
Nunc ubi labar olim in editionibus erat; nuncubi legendum
RERVM RVSTICARVM LIB. II 5 171
esse Ursiiius adnotavit, quod Schneiderus recepit: ill 2, 4 nun- cubi hic vides citrum,
3 Ut scribit Timaeas] Gell. XI 1 Timaeus in historiiSj quas oratione graeca de rehus populi Romani composuit, et M. Varro in antiquitatibus rerum humanarum terram Italiam de graeco vocabulo appellatam scripserunt , quoniam hoves graeca vetere lingua italoC vocitati sint, quorum in Italia magna copia fuerit, bucetaque in ea terra gigni pascique solita sint com- plurima.
Ut diceretur italus] Qui diceretur Italus ex Aldina edi- tione Sclnieiderus restituit.
4 Agris homogyros] Argis ovoyvQog edita inde ab Aldina editione exemplaria. Homogyri Argivi mentionem fecerat Varro in libris de gente populi Romani, e quibus petita sunt haec apud Augustinum de civ. dei XVIII 6, quae Kettnerus stud. Varron. a. 1865 p. 67 secundo iibro tribuit, Argus quoque post ohitum deus haberi coepit templo et sacri/iciis honoratus, qui honor eo regnante ante illum delatus est homini privato et fidminato cuidam Homogyro, eo quod primus ad aratrum boves iunxerit. eodem pertinere quae hoc ioco scripta sunt et quae Pausanias VII 24, 2 de love homagyrio narrat Carolus Frickius de fontibus Augustini (Hoexter a. 1886) p. 17 adnotavit.
Noui inqui diue maiestatem] Novi inquit Menas maie- statem lucundus. inquit ille Victorius.
Bysycon bupaeda bolimon] Paul. exc. Fest. p. 32, 10 Bulimum Graeci magnam famem dicunt assueti magnis et amplis rehus praeponere bUj a magnitudine scilicet hovis. hinc est quod grandes pueri hupaedas appellant et mariscam ficum husy- con. quae a Varrone petita esse Victorius adnotavit.
5 Filius neptuni a menaiippa] E Menalippa Victorius. simili brevitate dicta sunt haec, in quibus ab praepositio ad origi- nem rerum vel hominum indicandam nominibus addita est, II 2, 1 pastores a Pergamide Maledove, II 11, 2 lac melius est a valen- tibus, de ling. lat. V 31 Asia dicta ah nympha, a qua et lapeto traditur Prometheus.
Nasci duicissimas apes mellis matres a quo eas graeci bugones appellant] Nasci apes dulcissimi mellis matres legendum vel apes deiendum esse Ursinus coniecit. — ^ovyovag
172 COMMENT. IN VARRONIS
appellant lucundus, quod lemere probaverunt editores, quasi a nominativo ^ovyovri dictum esset. Povysvstg Scaliger. idem vitium correctum est in geoponicis XV 2, 14 aC Povyevetg yna Kal EiKoCxfi W^Q^ t,(poyovovvtai^ ubi ^ovyovstg erat in libris.
Et hunc plautium locutnm esse latine quam hirrium praetorem renuntiatum romam in senatum scriptum habemus] Hirrhm phirima apographa et ex archetypo, ut vide- tur, Victorius; Hirtium in principe editione Pohtianus non cor- rexit, hyrtium codex Florentinus, hircium Caesenas. et hinc Plautium locutum esse latine. cum Hirtium praetorem renun- tiatum Romam in senatum scriptum hdbere Merula, quem deinde rehqui editores secuti sunt. de Plautio et Hirrio nihii, quod huc videatur referri posse, memoriae proditum est. itaque corruptam archetypi scripturam repraesentavi.
Quam qui bugoniam scripsit] Bugoniam Eumeh carmen esse tradit Hieronymus in Euseb. chron. a. 1250 p. 81 ed. Schoeu., Eumelus, qui 'bugoniam et Europiam, et Arctinus, qui Aethiopi- dam composuit et Iliupersin, agnoscitur. nihil compertum esse de scriptore carminis Varro indicat. de generatione autem apum ex bubus scriptum fuisse carmen probabiliter coniecerunt Scaliger in Euseb. chron. 1. c. et Salmasius in Sohn. p. 859. nam qui ad ipsorum boum generationem rettulerunt idque Varronis verbis effici voluerunt, Marckscheffehus Hesiod. fragm. p. 239 et Bergkius mus. Rhenan. a. 1842 p. 365, facetias sermonis Varroniani parum perspexerunt. hoc enim dicit Vaccius, se sua disputatione de dignitate et praestantia boum Varroni non minus satisfacturum esse, quam eum qui bugoniam scripserit.
6 Bouum nouello] Nouello phirima apographa, nouellorum in principe editione Pohtianus non correxit. nouello in archetypo videtur scriptum fuisse, deinde correctum nouellorum. houum hoc uno loco in archetypo scriptum fuit, praeterea houm supra 4 et 5 et deinde 7, 6; hovom in codice Florentino Varronis de hng. lat. IX 33.
Quae sterilis est uacca taura appeUata quae prae- gnas horda ab eo in fastidies hordicalia nominantur quod tum hordae boues immolantur] Appellatur editiones ante Victorium, qui appellata ex codice recepit. infastidies apo- grapha, in fastis dies in principe editione Pohtianus non cor-
RERVM RVSTICARVM LTR. II 5 173
rexit. nominatur ex ^vetere codice' Ursinus. de laura Varroiiis testimonio usus erat Verrius, Fest. p. 352^ 15 Paul. exc. p. 353, 1 Tauras vaccas steriles dici existimatur hac de causa, quod non magis pariant, quam tauri. item de horda Paul. exc. Fest. p. 102, 15 Horda praegnans, unde dies, quo gravidae hostiae immolahantur , hordicidia, ubi Muellerus hordicidia apud Var- ronem scribendum esse adnotavit. fordicidia eadem dixit Varro de ling. lat. VI 15 fordicidia a fordis hubus: hos forda quae fert in ventre. quod eo die puhlice immolantur hoves prae- gnantes in curiis compluris, a fordis caedendis fordicidia dicta. itaque scripsi ah eo in fastis dies hordicidia nominatur. poterat etiam omisso dies scribi ah eo in fastis hordicidia nominantur.
7 Potius ad fructos ferendos integrae quam iam exparte] Expertae edita ante Gesnerum exemplaria. expartae Scaliger adscripta glossa, quam postea Vulcanius in glossis Isidori edidit, ^veteres glossae, quas penes me habeo, exparta partu vacua\ eadem in glossis Vaticanis glossar. latin. v. IV p. 68, 34 leguntur. expartae Gesnerus dedit.
Ut sint bene compositae ut integris membris] Ut sint hene compositis et integris memhris Ursinus. ut sint hene compactae olim conieci Columellam secutus, qui compactos boves dicit VI 1, 2 Eiruria et Latium compactos, sed ad opera fortis. sed bene compositae vaccae dicuntur quae apta memborum iunc- tura conspicuae sunt. hoc enim in asinis laudatur II 5, 2 firmos, omnihus partihus honestos et in equis II 7, 4 formosos nulla parte corporis inter se non congruentis. idem vocabulum de equo legitur in rhetoricis ad Herennium IV 46, 59 neque equus indomituSj quamvis hene natura compositus sit, idoneus potest esse ad eas utilitates, quae desiderantur ab equo. ceterum formae boum simihter descriptae sunt in geoponicis et Magone auctore apud Columellam: geop. XVII 2 dcc^dXsig eKXsxteov avTtaystg rotg 6(6^a6c, TtSQL^i^KSig sv^syed^SLg svKsgatag Ttlatv^stcDiiovg ^sXavocp^dliiOvg^ yvd^ovg Gvvsatal^svag syov6ag^ sv6i\i0vg ^rj KVQtdg, dvsTitvy^svag tdg Qtvag s%ov(5agj av%sva ^axQov xal 7ta%vv, sv6tsQvovg, %silri ^sXavit,ovta s%ov6ag, ^aO^VTtXsv- Qovg Ttlatvvcotovg , og^d^aX^ov s%ov6ag ^syav^ ovgdv jtQO- ^Yixri ^avov0av tcov TttSQVojv 7toXvtQi%a^ ^Qa%iOvag PQa%stg, 6Kskri oQ^d OtSQsd 7ta%vtsQa [idklov 7] ^axQOtSQa, ^ii} TtaQa-
174 COMMENT. IN VARRONIS
xQL^o^sva JtQog alXriXa^ nodag Iv tS Padi^SLv ^ri TtXarvvo- ^BVovs ayav ^rjds xrjXag diSOtaX^evag^ rovg ovv%ag rsksCovg xal laovg^ ^VQ0av svagjrj Kal ^rj aTts^vlo^svriv. doxL^d^ov6L ds aQLGrag rag rotg %Qc6^a0L ^avd-i^ov^ag xal ra 6%skri ^sXava s%ov6ag ayg svysvslg. Coliim. VI 1, 3 parandi sunt hoves novelH quadrati grandibus membris, cornihus proceris ac nigrantihus et robustis, fronte lata et crispa, liirsutis aurihus, oculis et lahris nigris, narihus resimis patulisque, cervice longa et torosa, palearihus amplis et paene ad genua promissis, pectore magno, armis vastis, capaci et tamquam inplente utero, laterihus porrectis^ lumhis latis, dorso recto planoque vel etiam suhsidentc clunihus rutundiSy crurihus conpactis ac rectis, sed hreviorihus potius quam longis, nec genihus inprohis^ ungulis magnis, caudis longissimis et setosis, pilo totius corporis denso hrevique coloris rohii {colore ruhii cod. Sangerm.) vel fusci, tactu corporis mol- lissimo.
Compressis malis subsimi ne gibberi spina leuiter remissa apertis naribus| Compressis malis suhsimisve, gibheri spina leviter remissa sqq. lucundus, compressis maliSy subsimae, ne gihherae, sed spina leviler remissa Ursinus, compressis malis, suhsimiSj ne gihheris, pinna leviter remissa apertis narihus Ges- nerus coniecit, pinnam de septo narium interpretatus, compressis malis, suhsimi, ne gihberi^ sed spifia leviter remissa Schneiderus, ubi Georges Philol. v. 32 p. 697 ne gihhera spina sed leviter remissa scribendum coniecit. feminino genere, quod scriptum est supra, compositae^ ohlongae^ amplae^ haec quoque efferenda esse Ursinus intellexit; neque audiendus est Schneiderus^ qui masculinum genus, quod est in codicibus, suhsimi ne gihheri, ita defendit, ut primum de vitulis diceretur et feminis et castratis, postea de maribus. nam cum ad parandos armentorum greges haec omnia pertineant, primum formae describuntur vaccarum, deinde breviter dicitur de tauris. idem ordo est in geoponicis; masculino genere usus est Columella de eligendis bubus ad iaborem aptis scribens. itaque scripsi suhsimae, ne gibherae, spina leviter remissa. in quibus suhsimae ad conformationem oris et narium, gibherae ad dorsum pertinet. nam in membris corporis describendis plane certum ordinem Varro secutus non est. prae- terea letiiler potius quam lcviter scribendum erat.
RERVM RVSTICARVM LIB. 11 5 175
8 A coUo corpore apoleo demissa beiie costatos] Demissa libri manii scripti, demisso in principe editione Politianus non correxit. a collo palearibus demissis, corpore amplo hene costato lucimdiis ex Columella I. c, ubi Victorius costalos ex codice dedit. demissa, quod erat in archetypo, restitui; reliqua ita emendavi, a collo palea demissa, corpore hene costato. nam palea^ pro qiio palearia dixit Columella, de simili re dictum est in gallis Varr. III 9, 5 palea ruhra suhalhicanti et Colum. VIII 2, 9 paleae ex i^utilo alhicanteSy quae velut incanae harhae dependent, ubi in Sangermanensi codice galeae scriptum est.
Inferiorem partem frequentibus pilis subcrispisj Suhcrispam ex Aldina editione receptum est: II 7, 5 iuha crehra fusca suhcrispa suhtenuihus saetis et deinde coda ampla suhcrispa.
Neque ingredientibus qui displudantur nec cuius ungulae diuarent] II 9, 4 qui ingredienti ei displodantur, ubi displorantur m. archetypo scriptum erat. similiter LucretiusIV 710 explaudentihus alis. deinde divaricent edita inde a principe editione exemplaria. retinui quod in archetypo scriptum erat divarent. est enim a varando dictum divarare et ohvarare, quod Ennii exemplo adscripto Nonius testatur p. 147^ 17 Ohvarare pervertere depravare, dictum a varis.
Torium atactu non asperum] Corium attractu 7ion asperum Merula. attactu lucundus. pro hoc tactu scripsi, quod est apud Columellam I. c. tactu corporis moUissimo et in geopo- nicis pvQ6av €vaq)ij.
Colore potissimum nigro deinde robeo tertio the- Iiio] Dein, h. e. deinde, in archetypo fuisse videtur. nam deinde editio princeps a Poliliano non correcta et codex Caesenas^ dein Florentinus, dein AB et editio Victorii. theluo libri manu scripti et Politianus, non thelus^ ut Gesnerus adnotavit. ruheo tertio helvo Merula. ruhro edidit Beroaldus. roheo defendit Scahger adposita inscriptione CIL v. VI 826, ubi vitulo rohio scriptum est. idem vocabuliim de colore boum praeter Columellam I. c, quem Palladius IV 11, 2 secutus est, legitur Paul. exc. Fest. p. 264, 10 Rohum ruhro colore et quasi rufo significari^ ut hovem quoque rustici appellant, manifestum est, luvenal. 8, 155 rohumque iuvencumj Gell. IV 6, 2 siquid succidaneis opus esset,
176 COMMENT, m VARRONIS
rohiis siiccideret. item de asino Pallad. IV 14, 3 7iigri vel mur- rini maxime coloris aut ruhei, de galiinis CoUim. Vill 2, 8 sint ergo matrices rohii coloris, de mure Serv. in Verg. georg. I 181 mus agrestis roheus. idem autem color, qui olim dicebatur robeus vel robius, postea vulgo rubeus dictus est. utrumque legitur in codice Bobiensi Sacerdotis gramm. lat. v. VI p. 462, 1 coloris erat ruhei, 3 piscis roheus.
9 De mediis duobus prior quam posterior in eo prior utrique plures quam nigri et albi] Be mediis duo- hus prior quam posterior melior, utrique pluris quam nigri et alhi edita inde a principe editione exemplaria, ubi Gesnerus nigros et albos intellegendos esse varios seu maculosos adnotavit; utrique ad lahorem pluris coniecit Pontedera p. 430, utique pluris, i. e. certe nigris et albis praestat, Schneiderus. archetypi scripturam a Victorio indicatam prior quam posterior in eo prior argute defendit Scaliger, Mudit facetus senex: de mediis, inquit, duobus coloribus, robo et helvo, prior^ hoc est robus, est quo- que prior non solum loco, sed et bonitate'. sed his omnibus fraudi fuit genetivus pluris pro nominativo plures ex principe editione receptus. apparet enim non de dignitate, sed de numero boum, qui in uno quoque ex quattuor coloribus inveniuntur, haec scripta esse. veram verborum senlentiam indicavit Zahlfeldtius quaest. crit. in Varron. rer. rust. libr. p. 32, qui prior quam posterior crehrior, utrique plures scribendum esse coniecit, et similiter Vahlenus ib. prior quam posterior numero prior, utrique plures. deletis verbis i?i eo prior, quae ex prava praecedentis vocabuli repetitione videntur orta esse, scripsi de ?nediis duohus prior quam posteriorj utrique plures quam nigri et alhi. robei boves sunt numero plures quam helvi, utriusque coloris plures quam nigri et albi.
Neque non praeterea ut mari seminis boni sunt quorum et forma est spectanda et qui ex his orti sunt respondent ad parentum speciem et praeterea quibus regionibus nati sunt refert] Mari Politianus cum apographis, non mariSy ut Gesnerus adnotaverat, quod LachmannuS in Lucret. p. 56 in exemplis nominativi pluralis is terminati posuit. ut mares seminis honi sint Merula. deinde et qui ex his orti sunt ul respondeant lucundus. plura novavit Ursinus, qui neque nort,
1
RERVM RVSTICARVM LIB. TI 5 177
ul mares honi se??iinis sint, filiorwn est forma spectanda, quod qui ex his orti sunl , respondent ad parentum speciem scriben- dum coniecit, et siniilitcr Schneideriis ?ieque non ut mares boni seminis sint, et qui ex his orti sunt, eorum forma est spectanda, si respondent ad parenlum speciem. restitui lectionem arclietypi et qui ex his orti sunt respondent. nam cum bonitas seminis in maribus ex tribus rebus cognoscatur, sicut de subus dictum erat II 4, 4 a facie et progenie el regione caeli, cum prima parte, quae est de forma, neglegentius coniuncta est secunda, et qui ex his orti sunt sqq., deinde adiecta tertia de regionibus. — coniunctivum nati sint pro indicativo nati sunt, qui adhuc in editis exemplaribus erat, C. F. W. Muellerus ephem. gymnas. Berol. a. 1865 p. 872 restituit.
Nugatori ligusti] lugatorii ligustici ex Aldina editione receptum erat, nugatorii Ligusci Scaliger. parvos in Liguria boves esse ait Columella III 8, 3 armentis suNimibus insignis Mevania est, Liguria parvis. hos Varro nugatorios dicit, ad opus faciendum minus aptos quam Gallicos. utrumque autem genus ItaUae tribuit, propterea quod opponitur transmarino boum generi. nugatori retinui, ut I 1, 5 necessari. Liguscus ager dicitur I 18, 6 et Ligusci montes III 9, 17.
10 Transmarini epirotici non solum meliores to- tius graeciae sed etiam quam italiae] Sed etiam Italiae edita inde a principe editione exemplaria. archetypi lectionem sed etiam quam Italiae Hauptius opusc. v, I p. 200 defendit. neque reicienda videtur haec dicendi brevitas, quod ad utramque sententiae partem comparativus meliores refertur, cum in priore parte potius superlativus gradus scribendus esset: ex transmarinis bubus Epirotici non solum meliores boves totius Graeciae sunt, sed etiam meliores quam Italiae boves. quamquam apparet non plane eiusdem generis esse versum Ennii, de quo Hauptius 1. c. disputavit, apud Ciceronem de div. I 31, ^^ (Enn. Alexandr. v. 41 ed. Ribb.) mater optumarum multo mulier melior mulierum. nam in hoc et nomen mulier additum et melior, ut monuit Woelfflinus de comparatione p. 69, propter allitterationem positum est. itaque apud Varronem olim aequabilitatis orationis causa scripseram meliores quam. totius Graeciae,
De italicis quos propter amplitudinem praestare
Vark. ree. rvst. II. 12
178 COMMENT. IN VARRONIS
dicunt ad uictimas faciunt] Farclunt lucundus. faciunt Schneiderus restituit; ideni praepositionem ad ante victimas de- lendam esse coniecit. liunc secutus scripsi victimas faciunt, nisi potius scribendum erat ad victimas faciunt pingues: II 1, 20 hoves altiles ad sacrificia puhlica saginati dicuntur opimi.
Non tam frequentes quamquam in thracia] Quam qui in Thracia edita inde a principe editione exemplaria inepte inter- posito pronomine. itaque deleto quam scripsi quam in Thracia.
11 Paulo uerbosius haec qui mamili actionis se- cuntur lanii qui ad cultrum bouem emunt qui ad altaria hostiae sanitatem non soluent stipulari] Manilii actiones et deinde non solent Merula, et qui ad altaria lucundus, quod a Victorio receptum et deinde ad reliquas editiones propagatum erat. quo commotus est Scaliger ut prava distinctione in hunc modum verba dirimeret, paulo verhosius haeCy qui Manilii actiones sequuntur. lanii, qui ad cultrum hovem emunt, et qui ad altaria sqq. hunc Gesnerus et Schneiderus secuti sunt. de- leto et, quod non fuit in archetypo, verba sic, ut in antiquioribus editionibus expressa erant, exhibui, paulo verhosius haec, qui Ma7iili actiones secuntur lanii, qui ad cultrum hovem emunt: qui ad altaria sqq. in emptione boum lanii, qui Manihi actiones secuntur^ verbosius stipulari solent; ii qui ad altaria bovem emunt sanitatem non solent stipulari.
Ilieme cum hibernant secundum mare aestu abi- gantur in montes frondosos] Cum hihernant tamquam orta ex interpretatione v. hieme deleri voluerunt Scaliger et Ursinus^ inckiserunt Gesnerus et Schneiderus. ahiguntur recte Merula. si hieme greges hibernandi causa secundum mare pascuntur, aestate in montes frondosos abigi solent. nam hie^ne ad tempus indicandum additum est propter illud quod sequitur aestu.
13 Significat discensu taurus cum init si quod si mas est in dexteriorem partem abit] Cum iniit, siquidem si mas est edita inde a principe editione exemplaria^ quamquam siquidem hoc modo a Varrone dictum non est. nam diversum est II ll^ 1 si quidem, inquam, adieceritis. itaque deleto si priore loco veterem lectionem restitui, in qua cum init de tem- pore ineundi vel admissurae dictum est. taurus tum, cum init, descensu significat, utrum mas an femina concepta sit. Varronem
RERVM RVSTICARVM LIB. IT 5 179
videtur seciUiis csse Coliimella VI 24, 3 qui ubi iuvencam super- venitj certis signis conprendere licetj qiiem sexufti generaverit, quoniam^ si parte dextra desiluit, marem seminasse manifestum est; si laeva, feminam. eadem res narratur a Plinio VIII 176 et in geoponicis I 17, 6.
Aristolem plurima apographa, Aristotelem in principe edi- tione Politianus non correxit. in archelypo aristolem videtur scriptum fuisse, postea correctum aristotelem. de generatione marium et feminarum Aristoteles de generat. animal. VI 1 sqq. disputavit.
Pleraeque pariunt in decem annis quaedam etiam plures] In decem annis libri manu scripli omnes, in decimo anno Politianus in principe editione non correxit. in decem annoSy quaedam etiam in plures ex Aldina editione receptum erat, repetita contra fidem Hbrorum praepositione. in cum accu- sativo de tempore dictum est II 2, 12 faciunt in annu?n segetes meliores.
A dulpini eamortu usque ad dies quadraginta aut paulo plus] A delphini exortu Merula. geopon. XVII 10, 3 &Qa ds TtQog oxsLccv [tet QccTCodav] ri aito delfplvog eTtLtoXijg, tov- te6tL TteQi tag aQ%ag roi5 'lovvCov iirivog^ eag TJ^eQcov ^\ dicitur autem exortus delphini vespertinus, de quo Cokimella XI 2, 45 scribit IV idus lunias delphinus vespere exoritur. falsa de eadem re Plinius VIII 177 rettulit, coitus a delphini exortu a. d. pridie nonas lanuarias diehus triginta, quo die delphinum matutino exoriri Plinius XVIII 234 scribit.
14 Exemptis testiculis si statim admiseris statim concipere] Si statim amiseris concipere m, si statim admiseris concipere ex Aldina edilione Viclorius receperat. nomen taurum desiderari ScaHger adnotavit; idem nomen in Wetere codice' post admiseris scriptum esse adnotavit Ursinus, quod Schneiderus pro- bavit. itaque pro statim, quod bis scriptum est in manu scriptis libris, posteriore loco taurum scripsi, si statim admiseris taurum, concipere: Aristot. de generat. anim. I 4, 11 %aX Tjdrj tavQog tig ^eta trjv eKto^rjv evd-ecjg 6%ev6ag eitliqQGiiSe 8ia t6 /ijjjrco roi;g TtoQOvg aveaitda^ai^ Colum. VI 26, 3 formam ser- vat mariSj cum generandi vim deposuit, quam tamen ipsam non
12*
180 COMMENT. IN VARRONIS
protinus amittit. nam si patiaris eum a rccenti curati07ie feminam inire, constat ex eo posse generari.
14 Itaqiie quod eas aestate tabani concitare solent et bestiolae quaedam minutae sub cauda alii ne con- citentur aliqui solent includere septis] Aliqui Merula omiserat. hoc restituto lucundus alii delevit, quae lectio ex Aldina editione in reliquas propagata est, itaque quod eas aestate tahani concitare solent et hestiolae quaedam minutae sub cauda, ne concitentur^ aliqui solent sqq. in quibus et hestiolae quaedam minutae suh cauda non addito verbo dici non poterat. quare archetypi scripturam in hunc modum emendavi, suh cauda ali, ne concitentur, aliqui solent. nam de vermiculis, qui ex ovis tabanorum sub cauda boum nascuntur^ haec videntur scripta esse. quamquam ali insolentius dicitur de rebus quae per se nascuntur et crescunt, sicut adnotavi I 12^ 2.
15 Aestate ad aquam appellandum bis hieme semel] Appeliendum Merula. his die, hieme semel coniecit Heidrichius Varronian. I p. 38.
17 Quibus non satis praebent matres] Non satis lactis praehent lucundus, quod Schneiderus recepit.
18 De sanitate sunt complura quae exscripta de magonis libris armentarium meum crebro ut aliquid legat curo] Ut aliquid de eo legat curo Merula, ut legat curo coniecit Gesnerus. armentarium meum liahere, crehro ut aliquid legaty curo olim conieci, propterea quod scripta hahere de eadem re saepius legitur II 1, 23. 2, 20. 7, 16. 10, 10. nohii tamen lectionem archetypi mutare, in qua accusativus armentarium meum cum verbo curo coniunctus est, aliquid aulem adverbii loco positum, cuius usus exempla apud Ciceronem Halmius in Cicer. p. Sest. 4, 10 indicavit.
Minorem aut maiorem numerum gregum] Gregum delendum esse Popma adnotavit, incluserunt Gesnerus et Schnei- derus. nam de numero taurorum haec dici apparet, non de numero gregum, qui postea defmitur.
Nam apud eum duo tauri in septuaginta mairibus sunt] Apud Atticum ex coniectura Ursini recepi. nam et Atti- cum et ipsum Vaccium, qui haec loquitur, duos tauros habere ad septuaginta matrices dictum erat supra § 12.
RERVM RVSTICARVM LIB. II 5 — 6 181
VI 1 Murrlus, qiiod habent apographa Italoruiii ct editio Victorii, in ipso archetypo videtur scriptum fuisse, nou murius, quod in principe edilione Politianus non correxit et ex manu scriptis Ubris iiabent A et m,
2 Quod faciunt peioponnesi cum potissimum eos ex arcadi emebant] Ex Arcadia Merula, quod PoUtianus non correxit, ex arcadi vel ex archadi apographa. Peloponnenses lucundus, Peloponnesii Victorius. Peloponnesi de loco dictum esse, non de hominibus, ex eo quod sequitur in Italia intellegi potcrat. deinde emant editio Basileensis a. 1521, quod Gesnerus et Schneiderus receperunt. vitium veteris scripturae emebant cognoverat Ursinus, qui nt potissimum eos ex Arcadia emant vel ciun potissimum eos ex Arcadia emimt scribendum coniecit. cum coniunctivo modo praesentis temporis cum ponitur iii de- fniitione rei, quae accuratius describitur vel confirmatur, I 57, 2 triticum conspargunt, cum addant in circiter mille modium qua- drantal amurcae, II praef. 2 nec putant se habere villam, si non multis vocabulis retineant graecis, cum vocent particulatim loca, III 5, 2 testudo — fit magna, in qua milia aliquot turdo- rum ac merularum includere possint, quidam cum eo adiciant praeterea aves alias, 14, 3 vitam diu producunt, cum ad eam rem pauca laurea folia intericiant et aspergant fw^fures, 16, 32 favorum foramina obducta videntur membranis, cum sint repleti melle, et similiter cum coniunctivo perfecti temporis III 7, 7 interficere solent duabus virgis viscatis — , cum inter eas po- suerint obligatum animal.
Murenae optimae elutae sunt in sicilia] Flutae Me- rula: Macrob. Saturn. III 15, 7 de murenis SicuUs et de anguUlis utraeque ex illo loco graece plotae vocantur , latine flutae — . et si enumerare velim, quam multi magnique auctores murenas e freto Siculo nobilitarint , longum fiat. sed dicam, quid M. Varro in libro qui inscribitur Gallus de admirandis dixerit his verbis, Un Sicilia quoque^ inquit '^manu capi murenas flutas, quod eae in summa aqua prae pinguedine flutentur\ eaedem plautae dicuntur apud GolumeUam VIII 17, 8 item plautas quae maxime probantur murenas: nam ita ibi in manu scriptis Ubris legitur. flutae autem dictae sunt graeco nomine Ttlcaxri ad simi- Utudinem latini verbi fluere transformato.
182 COMMENT. IN VARRONIS
3 Unum ferum quos uocanl onagros in phrygia et lycaonia sunt greges multi] De gregibus ferarum supra II. 1, 5 scripta sunt haec, genera pecudum ferarum sunt aliquot, ah ovihiis, ut in Phrygia^ uhi greges videntur conplures. hinc ut, quod omitti non poterat, addidi^ onagros, ut in Pkrygia.
Eligendi et mas et femina cum dignitate ut sit] Sint ex Aldina editione receptum erat; sit ex archetypo restitui.
4 Quod remissione laboris sic deterior] Fit deterior edita inde a principe editione exemplaria, quod comprobatur ex- emplis eius dictionis supra II 4, 13 adscriptis. archetypi lectionem Scaliger defendit; hic deterior Victorius coniecerat.
In pastu eadem obseruant] Veteri emendationi debetur quod in codicibus A et m legitur in partu. idem vocabulum restitui II 4, 17. de partu equorum pauca scripta sunt 6^ 11.
5 Quorum greges non sane fiunt niestei qui onera portent ideo quod plerique diducuntur ad molas] Didu- cuntur, quod optima apographa habent, in archetypo fuisse vide- tur. nam deducuntur errori Pohtiani minus accurate lectionem principis editionis deducantur corrigentis tribui poterit. nisi ei qui onera portent Merula, ubi ii ex Aldina editione receptum erat. nisi ex eis qui onera portant scripsi.
VII 1 E quis feminasque modius equiculus uir fortis- simus etiam patre militari iuxta ac mares habere solebat] Commodius Equiculus lucundus^ quod ille ex corrupta codicis m scriptura feminas comdius equiqulus effecerat. Q. Modius Aequi- colus vir fo?iissimus etiam in re militari sqq. ^ex velere codice' Ursinus. Q. Modius Equiculus Victorius. de Q. 3Iodio nihil me- moriae proditum est. quare lectionem archetypi etiam patre militari exhibui. olim ex coniectura Ursini etiam in re mititari recepi^ propterea quod non videbatur omitti posse equas etiam ad militarem usum aptas haberi.
Qui habere uoluerunt] Voluerint ex Aldina editione re- ceptum erat. qui hahere volunt scripsi, quod et sententia ver- borum postulat et usus Varronis, II 3, 1 qui caprinum gregem constituere vult, 4, 3 qui suum gregem vult hahere idoneum, 6, 2 asinorum gregem qui facere vult honum, III 9, 2 qui orni- thohoscion instituere vult, 11, 1 qui autem volunt greges ana- tium hahere.
\
RERVM RVSTICARVM LIB. II 6 — 7 183
Priniiim spectare oportet aetatem quam praecipiunt uidemus ne sint minores trimae maiores decem anno- rum] Primum oportei spectare aetatem, quam praecipiunt. videndum ne sint lucundus, qui in his quoque scripturam codicis m secutus erat. primum oportet spectare aetatem, ne sint mi- nores trium, maiores decem annorum Ursinus. restitui lectionem archetypi, sed post praecipiunt addidi sic, quod in hac verborum conformatione omitti non poterat, primum spectare oportet aeta- tem, quam praecipiunt sic: videmus sqq. olim, ut aptior verbo- rum coniunctio fieret, quam praecipi ita videmus scribendum conieci.
2 Aetas cognoscitur et equorum fere omnium qui ungulas indiuisas habent el etiam cornutarum quod equus triginta mensibus primum dentes medios dicitur a m i 1 1 e r e ] Equorum aetas et fere omnium cognoscitur m, aetas cognoscitur et equorum et fere omnium Merula, aetas cognosci- tur equorum et fere omnium edita inde ab Aldina editione exem- plaria. et fere omnium quae ungulas indivisas hahent et etiam cornutorum Pontedera apud Gesnerum et Schneiderus. arche- typi scripturam et equorum fere omnium Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 20 ita defendit, ut praecepta de dentibus quae sequuntur non de omnibus equis, sed de plurimis valere dicerentur et his adderentur cornutae pecudes. in quo et illud perversum est, quod praecepta ad omnes fere equos, non ad totum genus pertinere dicuntur, et inepte de equis addita sunt haec, qui ungulas indivisas hahent. itaque lectionem prin- cipis editionis, quae vetere emendatione inventa erat, restitui. mutatio autem generis mascuHni et feminini, et equorum et fere omnium qui ungulas indivisas hahent et etiam cornutarumy eo defendi poterit, quod in priore genere, quod ungulas indivisas habet, praeter equos sunt muU et |isini, in altero, quod cornua gerit, pecudes. hae igitur, cum divisas habeant ungulas, in de- fmienda aetate eandem legem sequuntur atque equi et rehqui fere omnes, qui indivisas ungulas habent. de dentibus boum Aristoteles hist. anim. VI 21, 145 dixit xov<^ ^' oddi^rag fidXKu povg dtstijs ^cat ovx dd^Qoovg, «AA' Sotisq iTtitog^ de dentibus et aetate equorum ib, 150 s%£l ^ev ovv odovrag tsttaQccxovta^ ^dkXei d\ tovg ^av TtQcotovg tattaQag^ tQiaxovtd^rjvog^ tovg
184 COMMENT. IN VARRONIS
^€V dvo avcodsv Tovg de dvo xchcj&ev. ixstdav ds yevrizaL ivtavTog^ pdkXei zov a^roi^ xQoitov raTzaQag, dvo ^ev dvcodsv dvo ds xdtcod^ev, xal TtdXiv oTav dkkog iviavTog yevriTai, 8TSQ0vg TSTTaQag roi^ avTov tqojiov. TSTTdQcav d' irav jiaQsXd^ovTcov Kal sh, ^rivcov ovkstl ^dXlsi ovdsva, et deinde 154 dx^d^sL ds xal Zmtog Kal rj^tovog ^STa Tovg ^oXovg. OTav ds TtdvTag C36i j^spirjKOTsg, ov Qadiov yvcovat Trjv rjXL- Kiav^ dib Kal Xsyovec yva^rjv sxsiv, oTav d^oXog fj' oTav ds ^spXrjKOjg^ ovK s%slv. oXcjg ds ^dXiaTa yvcoQiisTaL rj rjXiKLa ^STa Toijg ^oXovg tc5 kvvoSovtl' t^v iihv .yuQ L7t7ta6TC3v yCvszaL ^LKQog dLcc Trjv TQtil^LV (Kard TOiJTov yaQ i^^dXXsTaL 0 xaXivog)^ tcjv ds ^rj LTtTtaOTcjv ^syag ^sVy dXX' aTtrjQTrj^s- vog, Tc5v ds vscov o^i;g Kal ^iKQog. haec a Varrone expressa, sed quaedam alio auctore adhibito ab eo addita vel mutata sunt. post Varronem de iisdem rebus scripserunt Columella VI 29, 4 et Plinius XI 168, ex quibus ea quae huc pertinent postea ad- scribam. ex Varronis praeceptis plurima translata sunt in ex- cerpta Apsyrti quae feruntur in geoponicis XVI 1. ex his nunc adscribam haec, 1, 12 tov d^s %q6vov kol Trjv rjXLKLav r^v iTtitcov KCii, TtdvTOv TC3V ^ovcjvvxovg Tag onXdg i%6vTG)v (5%s- dbv Kal Tojv KSQa6(p6QC3v yvcoC^^sd^a aTto rijg rc5v 6d6vTcov iK^oXfjg. X' \isv yaQ ^rjvcov ysv6^svog 6 TtcoXog TtQCoro^oXst TC3V i^TtQO^d^LCJV, oi)g KaXov^sv ro^stg, rovg ^isGovg dvo Kdrcod^sv Kal dvco^sv 8vo djtopdXXcov. dQx6^svog ds toO T£Ta^Toi> srovg iK^dXXst itdXLV dXXovg dvo Kdrcod^sv i^ SKa- rsQOV ^SQOvg Kal dvcodsv coaavrcog. cpvsLV ds doKst tot£ Kal rovg Kvvodovrag. rsXsLcoGag ds rd 6' srrj Kal Toi) s iittXa- ^6^svog Tovg XoLTtovg iK^dXXsi Karco&sv Kal dvcod^sv i^ SKa- TSQOv sva^ rovg dl cpvo^svovg KoCXovg s%sl, i^pdg ds sCg t6 SKTOV srog dvanXrjQovraL rcov TtQcorcov rd KOiXco^ara. ijti- Xa^cov ds Tov 5' Ttdvrag sj(^l 6v^7ts7tXrjQco^svovg kol ovdsv oXcog s%ovrag KoCXco^a. toi;tov ds Cv^^dvzog ovkstl qc^Slov iTtLyLvcoCKSLv rd srrj. simiUa sunt quae eiusdem Apsyrti nomine praescripto leguntur in Hippiatricis a Simone Grynaeo editis Basileae a. 1537 p. 226 ^ "A\l;vQTog MsvsKQarsL KXa^o^svLco %aLQSLV. ^ovXonaC <5s SLdsvat iv rotg %%7tOLg Kal dXXoLg o6a ^c6vv%ag o^tXdg s%sl rdg rcov 6d6vTcov iKcpv6sLg Kal rcov ircov 7tQ0(Sd-s6sLg sqq.
RERVM RVSTICARVM LIB. 11 7 185
3 Quinto anno incipiente iteni eodem niodo admit- terem bimas cum canos liabeat tum renascentes eis sexto anno impleri septumo omnes habere solet relatos et completos] Quinto anno incipiente item eodem modo amittere binoSy quos caninos habent^ tum renascentes eis, sexto anno impleri: septimo omnes habere solent renatos et completos Merula, ubi incipienti Victorius edidit, quos cavos habent tum renascentes eiSy sexto anno implere Schneiderus. caninos, quod ex principe editione reliqui editores receperunt^ petitum erat ex Cohunella VI 29, 4 annorum notae cum corpore mutantur. nam dum bimus et sex mcnsum est, medii dentes superiores et inferiores cadunt. cum quartum annum agit, his qui canini appellantur deiectis alios adfei^t. intra sextim deinde annum ?noIares superiores et inferiores cadunt. sexto anno quos primos mutavit exaequat. septimo omnes explentur aequaliter, et ex eo cavatos non (non deest in hbris) gerit. apud Varronem cavos restituit Schneiderus ex geoponicis 1. c. tovg dl q)vo^evovg KoCXovg e%si. nam canini dentes sunt qui ibi dicuntur Kvvodovreg. hos columellares dicit Varro et eum secutus Phnius XI 168 equo sunt numero quadra- ginta: amittit tricesimo mense primores utrimque binos, sequente antio totidem proximos, cum subeunt dicti columellares; quinto anno incipiente binos amittitj qui sexio anno renascuntur ; sep- timo omties habet et renatos et inmutabiles. praeterea pravam verborum coniunctionem, quae in editionibus fuit, correxi et re- stituto ex archetypo singulari numero habeat et solet, in quo editores offendere non debebant, pro eis scripsi ei, h. e. dentes, quinto anno incipiente item eodem modo amittere binos, cum cavos habeat tum renascenteSj ei sexto anno inpleri, septumo ofnnes habere solet renatos et conpletos. quinto anno incipiente equus item binos dentes amittere solet, et cum eos qui tum re- nascuntur cavos habeat, hi sexto anno inpleri solent, septimo autem anno omnes habere solet dentes renatos et conpletos.
Hoc maiores qui sunt intellegi negant posse prae- terquam cum dentes sint facti brocchi et supercilia cana et sub ea lacuni sex obseruatu dicunt eum equo- rum habere annos sedecim] His maiores qiii sunt, negant intelligi posse: praeterquam cum dentes sunt facti brochi et supercilia cana et sub ea lacunae, ex observatu dicunt eum
186 COMMENT. IN VARRONIS
equum hahere annos XVI Meriila. intelligl negant posse Iiicun- dus, sitit facti hrocchi Victorius ex manu scriptis libris dederunt. praelerea hoc maiores, i. e. septimo anno maiores, ex archetypo restitui; reliqua ita emendavi, cum dentes sint facti hrocchi et supercilia cana et suh eis lacunae, ex eo ohservatu dicunt eum equom hahere annos sedecim. Varronem secutus est Plinius XI 169 ahsumpta hac ohservatione senectus in equis et ceteris veterinis intellegitur dentium hrocchitate^ superciliorum canitia et circa ea lacunis, cum fere sedecim annorum existimantur ; item Columella VI 29, 5 post ea quae supra adscripsi, nec postea quot annorum sit manifesto conprehendi potest. decimo tamen anno tempora cavari incipiunt et supercilia nonnumquam cane- scere et dentes prominere. accuratius Apsyrtus in hippiatricis p. 227 Kol ovK 80Ti Qadiov imyivcoGKECd^ai tcjv itcov xbv XoiTibv %^oVoi/. Xiystai 6a otav tovg odovtag ixcov cpavfi TtQOJcejttcoKotag, 'e%ri d\ xal tag ocpQvg itoXiag xal ta vTtoxdtco Ta5i/ ocpQVcov xoiXotsga xal tovg 6(pd-al^ovg *, TtaQatrjQst- od^ai, 7ca0iv, oti iatlv iv rc5 exKaidsKdtc) stsi 6 iTtnog. brocchi dentes sunt qui in hippiatricis dicuntur TtQOJtSTttcoxotsg, apud CoUimellam prominentes, apud Aristotelem in iis quae ex hist. auim. VI 21, 154 supra adscripsi de canino dente equorum ditriQ- trj^ivog. eodem vocabulo de dentibus canum usus est Varro II 9, 3 superiorihus directis potius quam hrocchis. de dentibus homi- num interpretatur Nonius p. 25, 21 Bronci sunt producto ore et dentihus prominentihus: Lucilius satirarum lih. III hi^oncu'' Bovillanus dente adverso eminulo hic est^ Rhinoceros, Nonii interpretatio repetita est in glossa apud Loevvium gloss. nomin. p. 144. idem saepius in glossis legitur de iis qui labrum tumi- dum habent, Loew. prodr. gloss. p. 391. praeter LuciUum eo nomine usus est Plautus apud Festum p. 375, 21.
4 Forma esse oportet magnitudine modica quod nec uallos nec minutos decet esse equas clunibus ac uentri- bus latis equos admissura quos uelis habere lege oportet amplo corpore formosos] Forma esse oportet magnitudine media: nec vastos nec minutos decet esse. equas clunihus ac ventrihus latis. equos ad admissuram quos velis hahere legere oportet amplo corpore formosos Merula, ubi media quod lucun- dus, modica quod Angelius restituit. forma esse oportet magni-
RERVM RVSTICARVM LIB. II 7 187
ludine media, quod nec vastas nec minutas decet esse equas: clunibus ac ventribus latis Schiieiderus auctore Pontedera p. 433 coll. geopou. XVI 1, 1 xag ^rjXsLag LTtTtovg, e^ cov TtcjXotQoq)!^- Ooy^ev^ eivai iqt] evitayetg xal ^eyed^og e%ov6ag tKavov xal coQaLag ideiv TtXdtog re e%eLV ev xolg ^egeCL xrig 'noLXCag %al Tcaxa xag kayovag. de forma esse oportet magnitudine modica^ quod nec vastos nec minutos decei esse, equas clunibus ac ventri- bus latis. equos, ad admissuram quos velis liabere sqq. scripsi. de usu praepositionis de, quam addidi, dixi II 3, 2. vastus de figura animalium dixit Cicero de nat. deor. I 35, 97 elephanto beluarum nulla prudentior ; at figura quae vastior? Columella VI 1, 2 de bubus vastos et albos, ib. 3 armis vastis et VII 3, 7 de ovibus eliges bimam vasti corporis. masculinum autem genus nec vastos nec miiiutos, pro quo femininum genus in geoponicis est, Gesnerus defendit. nam primum de forma universi generis equo- rum, deinde separatim de equabus et de equis admissariis praecipitur. Nulia parte corporis inter se non congruenti qualis futurus sit equus epulio coniectari potest] Congruenli qualis editio princeps a Politiano non mutata, congrue nti qualis A, congrue nu qualis B, congruenn qualis codex Florentinus, congrue inequalis Caesenas, congruos un qualis m. nuUa parte corporis inter se non congruente. unde qualis futurus sit equus, e pullo coniectari potest lucundus, ubi Victorius unde delevit. nulla parte corporis inter se non congruenti num dici potuerit pro eo quod accuratius dicendum erat ^omnibus partibus corporis inter se congruentibus', dubito. itaque congruentes scripsi, sicut de vaccis scriptum est II 5, 7 ut sint bene compositae. de forma equorum apud Columellam et in geoponicis praecepta sunt haec, quae adscribam, propterea quod his auctoribus editores abusi sunt ad corrigenda ea quae apud Varronem leguntur, Colum. VI 29, 2 corporis vero forma constabit exiguo capite^ nigris oculis, nari- bus apertis, brevibus auriculis et adrectis, cervice molli lataque nec longa, densa iuba et per dextram partem profusa, lato et musculorum toris nuineroso pectore, grandibus armis et rectis, lateribus inflexis, spina duplici, ventre substrictOj testibus pari- bus et exiguis, latis lumbis et subsidentibus , cauda longa et setosa crispaque, mollibus atque altis rectisque cruribus^ tereti genu parvoque neque introrsus spectantij rutundis clunibuSj femi-
188 COMMENT. IN VARRONIS
nibiis lorosis ac numerosis, duris ungulis ct altis ct concavis ruiundisquc, quihus coronac mediocrs superpositae sunt. geopon. XVI 1, 9 xriv KBcpakriv 8^60 ^lxqccv^ o/ifia fieXav, gtvag ^rj 0v^7t67ir(OKVLag, (ora 7tQ06a6raX^Eva, rQd%YiXov anaXov^ xatrriv ^ad^etav ovXoreQav ^Qapj^ KexXi^Evrjv btiI ro: de^ia roi} avxB' vog, 6trjd-og evQv fie^va^evov, cj^OTcXdrag ^sydXag, ^Qa%iovag o^j-O-oi;^, KoiXCav evoyxov, didv^ovg ^iKQOvg^ Qd%Lv ^dXcara ^ev dLTrXfjVj ei 8e ^t] ys, ^rj KVQr7]v, ovQav ^eydXrjv ovXo- rQi%ov^ OKeXri oQ^d^ ^rjQOvg ^e^vcj^evovg, oTtXrjv evTCeQiyQafpov Kal jcdvrod^ev o^aXcjg 6v^7te7tr]yvtav^ ^drQa%ov ^lkqov, ovv%a 6reQe6v.
5 Naribus noii angustis auribus adplicatis angusta iuba crebra] Kon angusta iuha pro angusta iuba Merula^ quod deinde a reliquis editoribus receptum est. Ursinus haec et quae sequuntur ex Columella et geoponicis l. c. in hunc modum trans- formanda coniecit, naribus non angustis, auribus applicatis, cer- vicc molli, non angusta, iuba crebra, subcripsa, inclinata in dexteriorem partem cervicis. unde Schneiderus cervice molli, quod apud Columellam legitur, recepit, naribus non angustis, auribus applicatis, cervice molli, non angusta, iuba crebra. apparet tamen angustam vel non angustam neque iubam apte dici neque cervicem. quare deleto angusta, quod ex superioribus vitiose repetitum erat, scripsi naribus non angustis^ auribus ad- pUcatiSy iuba crebra. apud Columellam autem et in geoponicis multa in Iiis descriptionibus addita esse, quae apud Varronem non legebantur, facile intelleget quicumque haec inter se com- paraverit. non magis probandum est, quod postea Schneiderus geoponicorum descriptionem secutus verba in hunc modum trans- ponenda et mutanda esse coniecit, scapulis latis, humeris rectis, ventre modico , lumbis deorsum vcrsum pressis, spina maxime dupUci.
Cruribus rectis aequalibus intro uersus potius figu- rata genibus rutundis ne magnis ungulis duris] Nec magnis m et Merula. cruribus rectis et aequaUbus, genibus ?^otundiSj nec magnis nec introrsus spectantibus , unguUs duris lucundus, quae Victorius recepit, sed ne ?nagnis e codice dedit. c?'uribus rectis aequaUbus, potius figura aUis, gcnibus rotundis, ?iec magnis nec introversus specta?itibus , unguUs duris Schnei-
RERVM RVSTTCARVM LIB. II 7 189
derus. scilicet liaec qiioque edilores ad Columeilae ratiouem re- vocare studuerunt. restitui scripturam arclietypi, sed /iyuratis scripsi pro eo quod iii illo erat figurata.
Toto corpore ut habeat uenas quae animaduerti possunt quod liuiusceniodi sit et cum est aeger ad me- dendum adpositus corpore multo] Quae animadverti possint, cjuod huiuscemodi sint Merula, quae animadverti possint, quod qui huiuscemodi sit, et cum est aeger ad medendum est apposi- tus, corpore multo lucundus. corpore multo aut spuria aut alieno loco collocata esse auctore Pontedera p. 434 Sclineiderus ad- notavit. et possunt liaec ex eo quod supra scriptum erat toto corpore repetita esse. praeterea et, nisi quae exciderunt^ quo per- lineat non intellegitur. nam venas, quae animadverti possint, haljere equum volunt, propterea quod tum, cum aeger est, venae feriri possunt et sanguis demitti. quare deleto et scripsi toto corpore ut haheat venas, quae animadverti possint, quod qui huiusce modi sit, cum est aeger, ad medendum adpositus. de stirpe sqq.
6 Itaque ad hoc nobiles a regionibus dicuntur in graecia thessalici equi a terra apuliabrosea roseani] Lacunam, qua haec corrupta in manu scriptis et editis exemplari- bus ferebantur^ ita supplevit Ursinus, in Graecia Thessalici, in Italia AppuU ac Roseani, similiter Ponledera p. 434 in Graecia Thessalici equi, a terra Appulia Appuli, ab Rosea Roseani. praeterea ah hoc scribendum esse apparet, non ad hoc, sicut scriptum est infra § 16 itaque ah hoc in Graecia potissimum medici pecorum iTtiiCaxQOL appellati. hoc igitur restituto et la- cuna suppleta scripsi itaque ah hoc nohiles a regionihus dicun- tur, in Graecia Thessalici equi a Thessalia, in Italia ah Apulia Apuli, ah Rosea Roseani.
In primis progreditur] Praegreditur edita inde ab Aldina editione exemplaria^ progreditur ex archetypo restitui.
7 Equinum pecus pascendum in pratis potissimum herba in stabulis ac praesepibus arido feno cum pepe- rerunt hordeo adiecto bis die data aqua] Data manu scripti libri omnes; danda, quod in principe editione Politianus non correxit, Merulae coniectura inventum et deinde in reliquas edi- tiones receptum est. ablativo autem casu dictum est data aqua, sicut hordeo adiecto. equi in stabulis arido faeno et, cum
190 COMMENT. IN VARRONIS
pepererunt^ adiecto ad faenum hordeo aqua bis die data pas- cendi sunt.
Horum feturae initium admissionis facere oportet ab aequinoctio uerno et solstitium] Ad solstitium Merula. (fe liorum foetura Pontedera p. 434^ quod Schneiderus probavit. idem dicendi genus est II 9, 11 de canibus, feturae principium admittendi faciunt veris principio, ubi de fetura inde ab Aldina editione receptum erat. feturae aulem si verum est, dativo casu dictum rem significat, propter quam admissiones fiunt, h. e. ad feturam^ II 4^ 7 ad feturam verres duohus mensibus ante secer- nendi. deinde neglegentiae dicendi tribuendum est, quod initium admissionis fieri dicitur al) aequinoctio ad solstitium, cum omne tempus admittendi dicatur: II 11; 4 caseum facere incipiunt a vergiliis vernis exortis ad aestivas vergilias.
8 Admittere oportet cum tempus anni uenerit bis die mane et uespere peroriga misit appellatur quiqui admittit] Admittere oportet — vespere . peroriga enim appella- tur quisquis admittit Merula . admittere oportet — vespere pero- rigam . sic appellatur etc. coniecit Victorius, ^ut perorigam cum superiore parte haereat'. admittere oportet — vespere perori- gam. is ita appellatur, quiqui admittit Scahger. per origam scribendum esse vidit Pontedera p. 434, quod Schneiderus re- cepit. origa pro auriga, ut scriptum est postea § 9, legilur de eadem re II 8, 4 itemque ut ineat equas per origas curamus. praelerea Plinius VIII 156 hac forma videtur usus esse in eadem re, aequa ex causa in Reatino agro laceratum origam inveni- mus ubi prorigam in libris manu scriptis legitur. inanem operam autem olim Varronis et Plinii interpretes in corrupto vocabulo explicando vel corrigendo consumpserunt, cum perorigam vei prorigam, prurigam, praeorigam proprio nomine appellari pula- rent eum qui equos admittit. non maior fides eiusdem vocabuli est apud TertulUanum de monogamia c. 1, inter alienos spadones et aurigas tuos ta?itundem quereris de domestico obsequio, quan- tum de fastidio extraneo, ubi pro aurigas Rigaltius perorigas scripsit. — bis in die in editione Commeliniana coniectura Syl- burgii, ut videtur, editum, deinde a reliquis editoribus receptum erat, bis die libri manu scripti et editiones antiquiores, quod restilui. praetcrea qui ad?niitit scripsi, admittere oportet, cum
RERVM RVSTICARVM LIB. II 7 191
tempus anni veneril, bis die, mane et vespere, per origam: sic appellatur qni admittit.
Eo enim adiutaiite equa alligata ceierius admittun- tur] Equae aUigatae celerius admittuntur Merula, equa alligata celerius admittitur lucundus. Merulae coniecturam Victorius re- ceperat. restitui lectionem archetypi. nam adiutante auriga, cum equa alligata est, celerius equi admittuntur.
9 Cum equus matrem salire cum adduci non posset eum capite obuoluto auriga adduxisset et coegisset matrem inire cum descendenti demsisset ab oculis et ille impetum fecit] Demsisset A, dessisset codex Florentinus, de?nisisset B et Caesenas. principis editionis lectionem cum equus matrem ut saliret adduci non posset, cum capite obvoluto auriga adduxisset et coegisset matrem inire, cum descendenti dempsisset ab oculis, ille impetum fecit neglegentius correxit Politianus, cum salire cum pro saliret et eum pro cum ante capite ad- notaret, reliqua relinqueret. cum equus matrem ut saliret adduci non posset et eum capite obvoluto peroriga adduxisset et coe- gisset matrem inirCj cum descendenti velufn dempsisset ab oculis, ille impetum fecit lucundus. perturbatam in archetypo composi- tionem verborum transposito ab initio sententiae cum et deleto et ante ille emendavi, equus matrem salire cum adduci non posset, cum eum capite obvoluto auriga adduxisset et coegisset matrem inire, cum descendenti dempsisset ab oculis, ille impetum fecit. nam adduci cum infinitivo coniunctum editores oflendere non debebat. demere autem non addita re, qua caput obvolutum erat^ dictum est, ut multa in hoc genere verborum. rem ipsam alio auctore narravit Plinius I. c, similem Aristoteles hist. anim. IX 47.
Itaque in stabulis et umore prohibere oportet umum] Itaque in stabulis ab humore prohibere oportet humum edita inde ab Aldina editione exemplaria. et umore restitui, ubi et pro 'Ctiam dictum, prohibere autem cum ablativo casu coniunc- tum est.
11 Alternis qui admittant diuturniores equos me- liores puUos fieri dicunt itaque ut restibiles segetes esset exuctores sic quod annis quae praegnatis fiant] Esset in arclietypo fuisse consensu apographorum constat, essent
192 COMMENT. IN VARRONIS
iii principe editione Politianus non mutavit. exactores et prae- gnans fiat m. alternis qui admiltunt, diuturniores equos et me- liores pullos fieri dicunt. itaque ut restihiles segetes essent ex- uctiores, sic quot aniiis quae praegnantes fiant Merula, ubi praegnans fiat ex codice m recepit lucundus, molliores pullos editio Commeliniana. admittant ex libro Politiani, equas ex con- iectura Pontederae p. 435 Schneiderus reslituit. itaque scripsi alternis qui admittant, diuturniores equas, meliores pullos fieri dicunt, h. e. siqui alternis annis equos admittant, his equas diu- turniores, pullos meliores fieri dicunt, mutato nimirum subiecto in altera parte sententiae^ cuius generis exempla in relativis pro- nominibus dedi I 44, 4. femininum genus autem equas cum res ipsa tum iilud quod sequitur quae praegnates fiant postulat. — exuctioreSy quod post Merulam ab omnibus receptum erat, quin verum esset dubitari non debebat. exsucciores I. F. Gronovius apud Schneiderum. exucti segetes sunt qui remotis succis macri facti sunt, ut luvenal. sat. 8, 90 ossa vides rerum vacuis exucta medullis. sed coniunctivum essent in hac dictione locum non habere vidit Gesnerus, qui concinnius videri sint adnotavit. pro hoc infmitivum esse posui^ nisi potius deleto esset scribendum erat ut restihiles segetes exuctiores, sic quotannis quae prae- gnates fiant. sententiam Varronem ab Aristotele hist. anim. VI 22, 156 accepisse Victorius adnotavit, Zxav 8\ tekt] tj LJiJtog, ovx evd^vg ^exa xovxo Til^Tilaxai, aXXa ^iaXuTtu %q6vov Kal
XL7CX8i a^SLVOV XSXCCQXG) 7] 7t£^7CX(p 'sXEi [18X0, XOV XOKOV. £Va
6' ivLavxov xal Tcd^Ttav dvdyKrj diaXsLTtELV xal TtOLSLV SajtSQ
VSLOV.
In decem diebus secundum partum cum matribus in pabulum prodigendum ne unguias commurat stercus tenebat] De Politiano falsa rettuht Gesnerus: nam cbmurat stercus tenehat, non tenellas uerehat, Pohtianus ex codice ad- notavit, comhurat stercus tenellas ex sua coniectura adscripsit. ne ungulas comhurat stercus cavendum ex Aldina editionc re- ceptum erat. ne ungulas comhurat stercus cavendum tenellas Schneiderus. in scriptura archetypi, quam editores corruperant, primum ante decem praepositionem in, quae in hac temporis defmitione locum non habet, delevi, deinde teneras scripsi et pravam verborum collocationem correxi, decem diehus secundum
RERVM RVSTICARVM LIB. II 7 193
pariiim cnm matrihus in pabulum prodigendum, ne ungulas teneras conburat stercus. inde a (Jecimo die post partiim pulli ciim matril)iis in pascna prodigendi sunt, ne stercus in stabulis ungulas eorum comhurat. brevius de eadem re praecepit Colu- mella VI 27, 12 paulatim deinde producendus erit providendum- que ne stercore ungulas adurat.
Edent] Edunt Merula, edint Heinsius in Verg. Aen. XII 801. futuri temporis usus quam late pateat in praeceptis, ex his ap- parebit exemplis, I 12, 1 contra ventos qui saluberrimi in agro flabuntj ib. 2 siqua erunt loca palustria, 17, 6 qui praestabunt, 19, 3 quae agri colendi causa erunty 22, 1 quae nasci poterunt, 31, 5 si prata irrigua habebis, ib. quae insita erunt, 45, 2 si loca erunt frigidiora, ib. si erunt imbres secuti, 47 et eorum molliora erunt natura cacumina, 54, 1 uva cum erit matura, ib. 2 quae calcatae uvae erunt, 55, 2 quae manu tangi non poterunty ib. qui quatiet, II 7, 14 si frigus erit, III 9,8 cum parturient, ib. 15 cum iam pinnas habebunty 16, 35 quae crebrius inter se pugnabunt.
14 Ab undecimo die usque ad quartum decimum dandum hordeum cottidie adicientem minutatim] Adii- ciendo ex principe editione vulgo receptum erat, adiicientem Schneiderus restituit. de accusativo participii post gerundia posito dixi I 23, 3. deinde quod decimo quarto die feceris coniecit Ursinus, quod Schneiderus probavit.
Ab eo tempore mediocriter extriendum] Exercendum Merula. exercere de labore equorum dixit Columella VI 27, 11 neque opere neque cursu exerceaniur , item de pecore Varro
II 1, 22 propter nimium laborem aut contra nullam exercita- tionem aut si^ cum exercueris, statim sine intervallo cibum aut potionem dederis. ineptum autem est quod Salmasius in Solin. p. 40 coniecit strigandum.
15 EquJs quod alii sunt ad rem militarem idonei] Eqy,i ex codice m lucundus dedit. e quis Victorius coniecit et sic saepe loqui Varronem adnotavit: similiter dictum e quis in his libris legitur II 1, 20 e quis qui puri sunt, I 5, 3. I 16, 2.
III 1, 9. hinc olim Victorii coniecturam probavi; sententiae magis convenire videtur equi, quod inde ab Aldina editione recep- tum erat.
Vakr. rer. rvst. n. 13
194 COMMENT. IN VARRONIS
Alios eligit adque alit ac docet aliter qiiadrigariiis adesultor] Adesultor plurima apographa^ addesultor codex Cae- senas, ac desultor Politianus in principe editione non correxit. aliter docet pro alit ac docet scribendum coniecit Gesnerus.
Neque idem qui uectorios facere uult ad epiiippium aut ad praedam quod ut ad rem militarem quod ibi ad castra habere uolunt acres sic contra in uiis habere ma- lunt placidos] Ibi liahere ad castra volunt acies. Sic contra Merula. neque idem, qui vectarios facere vult. neque eodem modo parantur ad ephippium, ut ad praedam^ quod ut ad rem militarem, quod ibi ad castra habere volunt acres. Sic contra in viis habere malunt placidos lucundus, ubi Ursinus rhedam pro praedam scribendum et deinde quod ibi ad castra delenda esse adnotavit. archetypi lectionem Victorius restituit, sed pravam vocabuh formam vectarios ex Aldina editione retinuit. neque item voluit Gesnerus; deinde correcta prava verborum distinctione, quae inde a principe editione erat, et verbis ad rem militarem tamquam glossa notatis edidit quod ut [ad rem militarem, quod] ibi ad castra habere volunt acres, sic contra sqq. interpolatam Aldinae editionis lectionem, sicut solet, Schneiderus probavit, qui haec ita edidit, neque item, qui vectarios facere vult; neque eodem modo parantur ad ephippium aut ad rhedam: quod ut [ad rem militarem, quodj ibi ad castra habere volunt acres, sic contra sqq. vecturarios idem in adnotatione coniecit. trans- posita ut particula scripsi neque idem qui vectorios facere vult ad ephippium aut ad raedam^ quod ad rem militarem^ quod ut ibi ad castra habere volunt acres^ sic contra in viis habere malunt placidos, quamquam probabilius fuerit quod qui ad rem militarem. qui equos vectorios vel ad ephippium vel ad raedam facere vult non idem facit, quod is qui eosdem ad rem militarem idoneos facere vult, propterea quod ut in bello ad castra acres habere volunt equos, ita ruri in viis placidos habere malunt.
Demptis enim testiculis fiunt quietiores et ideo quod semine carent ii cantherii appellati] Appellati apo- grapha, non appellantur, quod in principe editione Politianus non correxit. et ideo quod semine carent, ii canterii appellati lucun- dus et deinde reliqui editores, quasi a carendo canterii appellali essent. deleto et distinctionem verborum quae in antiquissimis
I
RERVM RVSTICARVM LIB. II 7—8 195
editionibus fuit restituit Pontedera p. 436, fiunt quietiores, ideo quod semine carent. ii canterii appellati. hunc Schneiderus secutus est.
Gallis gallinaceis capi] In gallis edita ante Victorium exemplaria. Charis. p. 103, 26 Capo dicitur nunc, sed Varro de sermone latino ^iterum\ ait, ^ex gallo gallinaceo castrato fit capus\
VIII 1 Sacrificarentur] Sacrificarent Merula. sacrifi- carentur Victorius restituit: II 11, 5 solent sacrificari. alia Var- ronis exenipla adnotavit Nonius p. 480, 1.
Vos ante ire non patiar antequam mihi reddideri- tis] Vos ire edita inde a principe editione exemplaria.
Non suo ope genere] Non suopte genere Merula: III 7, 1 suapte sponte.
Ex equo et asina hinnius] Hinulus Meruhj hinnus lucim- dus, sicut in libris scriptum est infra 6 hinnus qui appellatur. hinnulus probat Hauptius opusc. v. II p. 39. ceterum quae apud Nonium p. 122, 2 leguntur, sed vitio grammatici corrupta, Hinnos vel himias suh quo sensu accipere debeamus, Varro designat: ait enim ex equis et hinnulis (et in nullis codices, et asinis Mercerus, et asinahus Hauptius^ qui nascantur hinnos vocari^ ex alio Varronis libro videntur pelita esse. nam secundum et tertium librum rerum rusticarum Nonius vel is quem ille auctorem seculus est non legit.
2 Uterque eorum ad usum utilis partu fructus neuter] Ad usum utilis, partu, fructu, ventre lucundus, ad usum utilis, ad fructum neuter Ursinus. manu scriptorum libro- rum scripturam Angelius reslituit, post hunc Victorius. ad usum utilis, partu fructuosus neuter scripsi. nam ad usum rerum rusticarum utiles sunt hinni et muli, partu pullorum neuter fruc- tum fert domino.
Quod id lacte quam asininum at alia omnia dicunt esse melius] Ac omnia alia Merula, ac alia omnia lucundus, at (h. e. ad^ alimonia Lachmannus in Lucret. p. 352. eodem vocabulo Varro usus est I 8, 7 in partu et alimonio, HI 16, 15 a mellis alimonio, I 44, 3 de nutricationihus atque alimoniis, H 1, 24 et 5, 16 in alimoniis.
Matri suppositiciae quoque inseruiunt quo equa ad ministerium lactis cibum pullo praebere possit] Ad et cihum redundare Gesnerus adnotavit. ministerium praehere quid
13*
196 COMMENT. IN VARRONIS
sit, apparet ex iis qiiae de apibiis scripta sunt III 16, 25 duplex mmisterium praeheri, ut e fciba apiasiro cucurhita hrassica ceram et cihum sqq. saepius legitur verbum ministrare, I 31, 2 ne relictis colihus sarmentum nequeat ministrare sncum, II praef. 6 quo faciUus sumptihus multa poscentihus ministres, II 11, 11 fructum ut ovis e lana ad vestimentum, sic capra e pilis mini- strat ad usum nauticum, III 17, 2 lympliae aquam piscihus nostris viUaticis ministrant et Neptunus et aquam et piscis mini- strat. item I 13, 4 cohors — /it ministra fundo. similiter igitur ministerium lactis praebere dicitur equa, quae pullo lac ministrat vel praebet tamquam cibum, matri suppositiciae quoque inser- viunt, quo equa ministerium kictis cihmn pullo praehere possit.
2 Hic ita eductus a primo potest admitti] Educatus et in margine al eductus codex Caesenas. ah uno m, a himo Beroaldus, ah initio lucundus, a trimo Ursinus. eandem aetatis definitionem habet Columella VI 37, 9 sed ei non oportet minori quam trimo feminam admitti, geoponica XVI 21, 8 ovoi 8\ TtQog 6%BCav ano y' itcov ecjg i iQr^0i^oi et similiter hippiatrica p. 56, Aristot. hist. animal. V 14, 53 ovog df tQLaxovrd^rjvog oxsvsi' ^ccl oxevstai' ov ^evtoi yEvvSGt ys (hg etii t6 itoXv aXX^ tj tQUtatg tJ tQiEtstg ocal i^a^rjvoc. apud Varronem idem scripturae vitium fuit in archetypo II 4, 8 ut id recte facere possit ad primum, quod ScaHger correxit: II 1, 13 a hima aut trima fructum ferre incipit, 5, 17 castrare non oportet ante himum, 7, 13 meUus post trimum. sed praeterea educatus scri- bendum esse ex iis quae praecedunt educant eum paleis cognosci poterat. neque educere de alendo Varro dixit, sed educare, infra 4 educamus et 6 educant, II 9, 12 educentur, item Cokimella VI 37, 8 quamvis materno lacte sit educatus. similiter Colum. III 10, 16 de surculo vitis scribendum est velut altricis uherihus educatus, ubi eductus est in Hbris: Colum. IV 27,4 quo com- modius singulos alumnos educent.
3 Asinariumadmissarium] Asinum admissarium Beroaldus. De asinis quem amplissimum formosissimumque
possunt eligunt] Be asinis quenque amplissimum et formo- sissimum quem hahere possunt eligunt lucundus, de asinis quam amplissimum et formosissimum eUgunt Ursinus, de asinis quam amplissimum formosissimumque possunt eUgunt Schneiderus.
i
RERVM RVSTICARVM LIB. TI 8 197
Tricenis ad quadringentis miiibus admissarii ali- (juod uenierunt] Tricenis ac quadringentis Merula, tricenis ac quadrigenis lucundus, trecenis ac quadrigenis Ursinus, quod Gesnerus et Sclineiderus receperunt. de pretio asinorum praeter hunc locum scripsit Varro II 1, 14 lioc nomine enim asini Ar- cadici in Graecia nohilitati, in Italia Reatini^ usque eo ut mea memoria asinus venierit sestertiis milibus sexaginta et unae quadrigae Romae constiterint quadringentis milihus et III 2, 7 asinum tuum, quem milii quadraginta milihus emptum ostende- has. ex quibus ea quae in tertio libro scripta sunt mutato nu- mero Plinius VIII 167 repetivit, asinum CCCC milihus nummum emptum Q. Axio senatori auctor est Varro, haud scio an om- nium pretio animalium victo. numerum a Plinio traditum Ursinus not. in Varr. II 1, 14 tribus locis apud Varronem temere mutata manu scriptorum librorum scriptura restitui voluit. nam II \, 14 scribendum coniecerat asinus venierit sestertiis millihus qua- dringentis et unae quadrigae Romae constiterint XII HS et III 2, 7 quadringentis millihus emptum. sed Plinius parum accurate videtur rettulisse, quae apud Varronem scripta invenerat. quare lioc loco dedi quod in codice m ex vetere emendatione, ut vide- tur, scriptum est tricenis ac quadragenis; in reliquis duobus locis lectiones archetypi retinui.
4 Et id ante admissuram et largius facimus ut cibo suffundamus uires ad feturam] Ante admissuram largius edita inde a principe editione exemplaria. et ex archetypo re- stitui, h. e. etiam largius facimus. suffulciamus coniecit Georges coll. Coiumell. VI 24, 4 nec forda simul operis et uteri gravetur onere. quae cum partum edidit, nisi cibis fulta est, quamvis hona nutrix lahore fatigata nato subtrahit alimentum, Senec. epist. 95, 22 vino fulcire venas cadentes.
Eodem tempore quo equos adducentes idemque ut ineat equas per origas curamus] lidemque ut ineant lucun- dus, iidem ut ineant Schneiderus coniecit. per perorigas Syl- burgius in editione Commeliniana p. 755. in singulari numero post pluralem hos pascimus et equos posito editores offendere non debebant. sed pronomen idem de asino admissario non recte dicitur. pro hoc item scripsi, itemque ut iiieat equas per ori- gas curamus. eodem tempore, quo equi adducuntur ad equas,
198 COMMENT. IN VARRONIS
etiam asinus addiicitur eodemque modo per origas curatur ut equas ineat.
Cum pepererit equa] Cum peperit ex principe editione recepi: II 2, 15 et 5, 15 cum parere coeperunt, 4, 15 cum peperit.
5 Alterum ut uecturis sufferre labores possint] Alterum in uecturis m . alterum ut in vecturis scripsi. neque enim Mabores sufferre vecturis' dici poterat sic, ut de nutricatu scrofarum scriptum est II 4, 19 quod neque mater potest sub- ferre lac. Mabores sufferre' legitur Columell. I praef. 12 viridem aetatem cum rohore corporis ad labores sufferendos desideret.
6 Hinnus qui appellatur est ex equo et asina minor quam mulus corpore plerumque rubicundior auribus ut equinis iubam et caudam similem asini] Ex equo et asina deleri voluit Pontedera p. 437 tamquam repetita ex iis quae de hinno supra scripta erant, contra ex equo et asina hinnus. — auribus ut equis m. inde auribus ut aequis edidit lucundus. equinis Victorius restituit. auribus ut equi, ita iuba et cauda similis (vel similior) asini coniecit Schneiderus. aures ut equinae sunt aures equinis auribus similes. accusativos autem iubam et caudam non puto ita defendi posse, ut Gesnero visum est, quod in descriptionibus variari casus membrorum soleant. cuius generis multa exempla sunt; sed in longioribus descriptionibus hoc fieri solet negiegentia quadam dicendi, quae ab hoc loco aheua est. itaque scripsi iubam et caudam habet similem asini. nam pro- babilius hoc visum est, quam quod olim conieci iuba et cauda similis est asini. deinde educant habent omnia apographa, non educunt, quod in principe editione Pohtianus non correxit,
IX 1 Relinquitur inquit atticus de quadripedibus quod ad canes attinet maxime ad nos qui pecus pasci- mus lanare] Quod ad omnes attinet coniecit Ursinus; idem tamen prava licentia usus, ut solet, ita legi posse adnotavit, re- linquitur, inquit Atticus, de canibus, quod attinet maxime ad nos. lacuna potius corrupta esse videntur quae in archetypo scripta erant. eam in hunc modum supplevi^ quod ad canes attinet, quod pertinet maxime ad nos. ex iis quae de quadripedibus praecipienda sunt (nam de pastoribus postea dicitur) relinquitur ea pars, quae est de canibus, quae disputatio maxime ad eos qui pecus lanare pascunt pertinet.
I
RERVM RVSTICARVM LIB. II 8 — 9 199
Canes enim ita cuslos pecoris et eius qui eo comite indiget ad se defendendum] Cuslos pecoris omnia apographa, custos est pecoris in principe editione Politianus non correxit. canis enim ita custos est pecoris. ovis, quod eo comitetur, in- diget ad se defendendum Merula, canis enim ita custos est pecoris, ut eius, quod eo comite indiget ad se defendendum lucuiidus, ubi in luntina editione est deletum et qui eo ex codicibus restitutum est. canis enim ita custos pecoris, ut eius, quod eo sqq. Victorius. probabilis emendatio corruptae scripturae inventa non est. nam latinum non est quod Scaliger temptavit, canis enim ita custos pecoris, ut enim, quod eo comite indiget, quod graece interpre- tatus est axE drj deov avt(p tijg avtov ^oiqd^eCag. ex iis autem quae deinde de pecudibus, quae ab impetu ferarum se ipsae de- fendunt, scripta sunt apparet haec de eo genere pecoris, quod ad se defendendum custodia canis indiget, dici. ad quam senten- tiam in hunc modum verba conformavi, canis enim custos pecoris eius quod eo comite indiget ad se defendendum. nam canes, quod fuit in archetypo, propter corruptam codicis scripturam nomi- nativo singulari Varroni tribuere nolui, quamquam faeles scriptum est tll 11, 3 et faelis aut maelis III 12, 3, et similiter famis II 5, 15 et verris II 4, 4; 8.
In suillo pecore tamen sunt quae se uindicent sues uerres maiales scrofae] Sues, quod Pontedera p. 438 tam- quam insiticium notavit, inclusi. neque enim cum verribus maiali- bus scrofis tamquam ab his diversi appellari poterant sues. deinde quae sequuntur prope enim haec apris condonanda sermoni Var- ronis putavi^ quamquam insolenter positum est adverbium prope cum dativo casu apris: haec quae modo dicta sunt in suillo pecore similitudine naturae propinqua sunt apris.
2 Cum sciam mulorum gregem cum pasceretur eo uenisset lupus ultro mulos circumfluxisse et ungulis caedendo eum occidisse et tauros solere diuersos ad- sistere clunibus continuatos et cornibus facile propul- sare lupos] Eoque venisset edita inde a principe editione exemplaria. pro hoc et eo venisset scripsi. de compositione ver- borum dixi I 2, 8. nam verbo sciam additum est accusativo casu nomen gregem, quod ad subiectam potius enuntiationis partem pertinebat, cum grex mulorum pasceretur. facilius procederet
200 COMMENT. IN VARRONIS
oratio, si deleto mulos scriberetur cum sciam mulorum gregem^ cum pasceretur —, ultro circumfluxisse. sed ineptum est tauros solere diversos adsistere, qui clunibus continuati stant. itaque adversos scripsi. nam muli circumsistunt lupum, ut ungulis cae- dant, tauri adsistunt adversi et continuati clunibus, ut cornibus eum propulsent.
Quare de canibus quoniam genera duo unum uena- ticum et pertinet ad feras bestibus assiluestribus assilu- estresalterum quod custodiae causa paratur et pertinetad pastorem dicam de eo ad formam artis expositam in nouem partes] De canibus quorum genera duo Marklandus epist. crit. p. 13 non intellecta vi et usu praepositionis de, qua universum genus, ad quod distributio pertinet, indicatur. — ad feras bestias ac siluestres edita inde ab Aldina editione exemplaria, ubi ac con- iunctionem, quae corrupta archetypi scriptura non commendatur, delevi. — ad formam artis dispositam Merula et Schneiderus. forma artis in novem partes exposita dicitur quae supra 11 1, 12 sqq. exposita et in novem partes distributa erat.
3 Magnitudine ampia oculis nigrantibus aut rabis] Magnitudine ampli coniecit Schneiderus. oculis nigricantibus aut ravis dedit Hauptius opusc. v. III p. 347 de ravo colore disputans et similiter apud Columellam VIII 2, 7 ravidi vel nigricantes oculiy ubi nigrantes est in libris. de canibus simiha scripta sunt apud Columellam VII 12 et in geoponicis XIX 2. ex quibus ea quae ad hanc partem pertinent ex geoponicis adscribam, 1 xcov kvvojv iyTCQivov^i rcDV ^ev ccQQevov xov^ iiByaXoq)veig toig (ogI xal totg oyKOLg, ^slavocpd^dk^ovgj ^vKTrJQa o^oxQovv '8%ovtag^ XsClri ^sXavovvta 7} vjisQvd^Qa xal odovtag o^etg, ^eyaXoxe- cpdXovg 7tXatv6teQvovg ^axQOKCjXovg, ^Qa%Covag GteQeovg xal Ttaietg e%ovtagj ^KeXrj oQd^d, ei de ^rjy Gxa^^oteQa ^dXXov rj ^kaicd^ Ttodag ^eydkovg, ev de ta eTti^aCveiv TtXatvvo^evovg, daictvXovg dirjQd^QCJ^evovg, ovv%ag KexvQtcj^evovg., Qd%iv ev- d-etav ecog ti]g ovQag, tr}v de ovqccv 7ta%etav dno trjg incpv- oeog ^eiOVQC^ov0av oXrjv, vXay^a e%ovtag ^aQvtatov^ %Q^' ^a6i XevKovg %a\ ^dXiGta tovg dxoXovd^ovvtag totg TtOi^vCoig %aQ07tovg totg '6^^a6i xal Xeovtoeidetg, dv te da6etg tvy%d- vc36iv ovtag, dv te ^iXoC. eyxQCvovOi de xal tovg (xeya ro %d6^a e%ovtag, o^oCcag de xal tovg 7toXvav%evag xal 7ta%v-
I
RERVM RVSTICARVM LIB. II 9 201
TQaxYilovg. et deinde 4 rojv ds ^rjXscdjv doKL^d^ovGi tag KSKoa^Yj^evag rotg TtQOstgrj^svoLg TcXsovsKxri^aGi^ nQoCsti ds Ka\ ^syalo^dad^ovg rdg xs stc^ avtav ^rjXdg iao^sysd^sig sxovGag.
Nec penduli sublus] Nec penduU omnia apographa, neque penduUs in principe editione Politianus non correxit.
4 Cruribus ac collo internodis rectis et potius uariis quam uatiis pedibus magnis et altis qui ingre- dienti ei displorantur] Et potius libri manu scripti et Vic- torius, ac potius edita ante Victorium exemplaria, quod in prin- cipe cditione Politianus non correxit. magnis el aUis libri manu scripti, magnis aUis editio princeps a Politiano non correcta. ac coUo internodis, quae ex superioribus repetita erant, Merula delevit. deinde vai^is pro variis ex sua coniectura dedit Victorius: nam quod de codicis scriptura adnotavit, ad vatiis pertinet, pro quo uaciis in editionibus antea impressis inveniebat. vara crura autem sunt distorta et distantia pedibus introrsum retortis: Horat. sat. I 3, 47 Porphyr. in Hor. I. c. Non. p. 2Q, 7. vatia sunt in interiorem partem conversa distantibus pedibus, unde cognomen Vatia ductum est: Varr. de Hng. lat. IX 10 siquis puerorum per deUcias pedes male ponere atque imitari vatias coeperit, hos corrigi oportere si concedat, contra siquis in consuetudine am- hulandi iam factus sit vatia aut conpernis, si eum corrigi non concedat, Plin. XI 254 namque et hinc cognomina inventa Pkmci Plauti Pansae Scauri, sicut a crurihus Vari Vatiae Vatinii, quae vitia et in quadripedihus. glossas eodem pertinentes dedit Loewius prodrom. gloss. p. 388. deinde altos non posse dici pedes canis intellexit Schneiderus, qui transpositis verbis et aUis ad crura haec referri voluit, crurihus rectis et aUis et potius vatns quam vatiis, pedihus magnis qui sqq., idque confirmari putavit iis quae ex geoponicis graecis supra scripsi. sed in his non accurate Varronis verba expressa esse apparet. Varro autem quid scrip- serit, ex iis quae supra de bubus scripta erant, H 5, 8 pedihus non latis neque ingredientihus qui displudantur , intellegitur. itaque scripsi pedihus magnis et latis, qui ingredienti ei dis- plodantur.
Selone ut corneo ne nimium duro sed ut fer- mentato ac molli a feminibus summis corpore sup-
202 COMMENT. IN VARRONIS
presso] Solo nec ut corneo nec nimium duro Victorius. ne ex archetypo restitui. solum de homine dictuni est I 47 solum enim hominis exitium herhae. deinde ac feminihus editum erat errore eorum qui Victorii editionem repetiverunt. nam et ipse Victorius et antiquiores omnes a feminihus, ut in manu scriptis libris legitur, dederant, quod Schneiderus restituit. forma autem canum describitur haec, ut corpus a superiore parte feminum suppressum, in reliqua parte pendente ventre auctum habeant.
Latrato graui hiatu magno] Latratu edita inde a prin- cipe editione exemplaria, latrato defendit Kettnerus observ. crit. in Varron. p. 16.
Colore potissimum albo quod in tenebris specie ieonina] Lacuna liaec corrupta esse vidit Ursinus coUatis iis quae apud Columellam VII 12, 3 de colore canum scripta sunt, sit autem coloris unius, isque magis eligitur alhus in pasioralij niger in villatico: nam varius in neutro est laudahilis. pastor alhum prohatj quoniam est ferae dissimilis, magnoque opus inter- dum discrimine est in propulsandis lupis suh ohscuro mane vel eiiam crepusculo , ne pro hestia canem feriat. unde Ursinus, adhibitis etiam iis quae supra ex geoponicis adscripsi, apud Var- ronem legendum coniecit ita, quo in tenehris eos a lupis pastor discernai, radianiihus oculis etiam in tenehris specie leonina, simihter Conradus Gesnerus histor. animal. 1. I p. 261 post tene- hris haec fere addenda adnotavit, a lupis et aliis feris facilius dignoscaniur . simpliciore ratione usus in hunc modum lacunam supplevi, quod in tenehris facilius agnoscuniur , specie leonina.
5 Ut boni seminii sint] Seminii Pohtianus cum apo- graphis, non seminiis, ut Gesnerus adnotavit. seminis dederat Meruhi, seminii lucundus restituit. seminium de stirpe animahum dictum est II 1, 14. 3, 3. 6, 1; 2. 8, 3. III 9, 6.
Salamentini] Sallentini Victorius, quod recepi, quamquam de Sallentinis canibus nihil memoriae proditum est, sicut de La- conibus et Epiroticis.
Eaque consuetudo firmior quae sit ad pastores] Quae ftt scripsi. nam neque coniunctivus in relativa sententia locum habet, et fteri aptius dicitur quam esse post verbum ad- suescit.
6 Pastores ut dedurent in metampinos saltus et
I
RERVM RVSTICARVM LIB. II 9 203
traclepore] Ut deduxerunt m el edita ante Victorium exem- plaria, ut deducerent apographa quaedam Italorum et Victorius. in Metapontinos saltus ct Heraclcae emporium ex priiicipe edl- tione receptum est. ad Heracleae forum coniecit I. F. Gronovius apud Schneiderum. greges ea condicionc venierunt, ut canes sine pastoribus accederent, pastores autem ex Umbria in longin- quas regiones ad Metapontum et Heracleam greges deducerent. deinde quid ad locum, quod plurima apographa habent, in arche- typo fuit, (lui ad locum Merula, quod in principe editione Poli- tianus non correxit.
7 Sed quod quarum de emptione fit alterius cum a priore domino secundo traditum est] Sequitur quarlum de emptione, id fit alterius, quod a priore domino secundo tra- ditum est lucundus, sequitur quartum de cmptione, fit alterius, cum a priore domino secundo traditum est Victorius, sed, quod quarium de emptione, fit alterius sqq. Pontedera. emendationem lucundi a reliquis editoribus probatam quamvis incertam, sequitur quartum^ retinui. nam scientiae pastoralis pars quarta est de emptione, II 1, 15 quarta pars est de iurc in parando. numerus autem, qui in reliquis partibus omissus est, addi poterat, propterea quod ad formam artis in novem partes expositam de canibus se dicturum esse Atticus promiserat. praeterea pro neutro genere traditum posui mascuUnum traditus, quod ratio sermonis postulat, sequitur quartum de emptione: fit alterius, cum — traditus est.
Nisi quod hic utiliter exceptum est] Formula stipula- tionis de sanitate pecoris scripta est II 2, 6. in hac quae pro utilitate venditoris et emptoris excepta sunt ad emptionem canum non pertinent.
Ut solent bini agni oues] Ovis Merula: II 2, 5 ut agni cordi duo pro una ove adnumerentur.
8 Cibatus canis proprior hominis quam ouis pasci- tur enim ecuria et ossibus] Proprior apographa omnia, pro- pior Merula, quod in principe editione Politianus non correxit. pascitur enim carne m. e culina edita inde a principe editione exemplaria, iure Ursinus, ligurria Popma. certa emendatio cor- ruptae scripturae inventa non est. nam inepte Pontedera p. 440 e curia defendit cenaculum curialium dici existimans. coniecturae debetur carne, quod ex codice m olim recepi. pro hoc eduliis
204 COMMENT. IN VARRONIS
scripsi, qiio omne geniis esculentorum significari poterat. cibatus canis propior est hominis cibatui quam ovis, quoniam iis rebus quibus homines vescuntur et ossibus pascitur.
9 Nisi si ut quidam putant etiam illuc peruenerint prouerbium ut tollunt anticum uel etiam ut MT&ON aperiant de actaeone adque in dominum adferant dentes] Ut tollant m et codex Caesenas, ut videtur: nam Politiano falso id tribuit Gesnerus. nisi ut quidam putant et illuc pervenerint, proverhium attoUunt antiquum, vel etiam ut aperiant de Actaeone Merula, riisi si, ut putant quidam^ etiam illuc pervenerint, pro- verhium ut tollunt antiquum, povki^ca xvmv^ aperiani de Ac- taeone lucundus, nisi etiam illuc pervenerint, ^vd^ov ut tollant antiquum vel etiam ut aperiant Ursinus. archetypi scripturam Victorius restituit. ut tollant ex Ursini coniectura Gesnerus edidit. in rehquis non erat cur de veritate lectionis dubitaretur. nam de proverbio antiquo de canibus inanes sunt editorum con- iecturae. Varro quod proverbium dixerit ipse indicavit de ling. lat. VI 31 canis caninam non est. itaque de cibariis dili- genter providendum est, quibus si carent canes, eo pervenire possunt, ut aut antiquo proverbio, quod est ^canis caninam non est', sublato ipsi inter se comedant, aut in dominum, sicut est in fabuHs de Actaeone, impetum faciant.
10 Nec non ita panem hordeacium dandum ut non potius eum in lacte des intritum] Hordeacius panis canibus dandus est ita, ut intritus potius lacti quam sine lacte detur. neglegentiae autem et brevitati dicendi tribuendum est, quod in altera parte sententiae ante potius repetitum est non, de quo dixi I 2, 23.
A pecore non cito descunt] Deserunt m, desciscunt ex luntina editione Victorius et post hunc reliqui receperunt. descerCy quod pro dehiscere vel deiscere dictum legitur in glossis latinis V. IV p. 50, 17. 329, 33; 37, ab hoc loco alienum est.
Dant etiam ius ex ossibus] lus in archetypo scriptum fuisse consensus apographorum persuadet, quamquam iis adnotavit Politianus, minus accurate, ut videtur, scriptura codicis indicata.
11 Quae cum admissae pariunt circiter solstitio] Quae tunc admissae Ursinus. quae tum admissae scripsi: geopon. XIX 2, 6 ^L^disiv ds XQV ^f^Qog aQ%o^Evov ^ ojrog 6 zoxETog
RERVM RVSTICARVM LIB. II 9 205
TCSQi TQOTtag yevYitac d^sQivdg. deindc circiter solstiiium dedi ex emcndatione Reiteri quaest. Varron. gramm. p. 69, qni cir- citer cum accnsativo in definitione temporis dictum esse in liis libris adnotavit, I 39, 2 circiter solstitium, II 2, 11 circiter meridianos aestus, 11, 7 circiter hordeaceam messem, III 5, 7 circiter aequinoctium autumnale, 8, 3 circiter messem. advorhii loco es4; in his, de ling. lat. VII 76 huius ortus significat cir- citer esse extremam noctem, Non. p. 451, 8 Varro Marcipore, repente noctis circiter meridie, sicut Plaut. Mostell. 579.
12 Acus aut quit item aliut quod molliore cubili facilius educentur] Molliore plurima apographa et editio Vic- torii, meliore codex Florentinus et edita ante Victorium exemplaria. principis editionis lectionem meliore cuhiculo Politianus non correxit. aut quid aliud editiones antiquissimae, aut quid item aliud ex manu scriptis libris Angelius restituit. aut quid item legitur II 4, 15 et II 5, 16, aut quid aliud II 6, 5. III 9, 15. III 13, 1, sic quid aliud I 10, 2, aut quam aliam I 9, 1, aut qua alia re II 2, 16.
Inritant ad pugnandum quo fiunt acriores neque defatigari patiuntur quo fiant segniores] Fiant utroque loco ex principe editione vulgatum erat. quo fiunt segniores vel ne fiant segniores Ursinus. indicativum fiunt, qui priore loco in archetypo fuit, posteriore propter sententiam verborum postu- labatur, utroque loco posui. ceterum in geoponicis XIX 2, 11 de his rebus paulo aliter scripta sunt haec, 'nai avyxQorov^tv slg ^ccxrjv TtQog akXriXovg^ Kata^aQSL6^ai ds ovk sa0i xccqlv xov ^ri dsiXiav ^rjds xaraTttacjasiv, aXXa xatatoX^av sv toig Ttovoig ^i]d^ vTtstxsiv xata ^rjdsv. dscj^otg ds i5vvs^it^ov0i tb y,sv TtQcjtov i^dvti, slta xatd ^SQog <jidi]Q(p.
13 Leuibus uinclis] Levihus numellis Merula ex Paul. exc. Fest. p. 172, 4 Numella genus vinculi, quo quadrupedes deligantur. archetypi scripturam Victorius restituit.
Cubilia substernenda fronde aut pabulo] Fronde aut acuhus vel fronde aut fahuli Schneiderus coniecit, ubi fahuli a faba derivatum esse volebat, quod potius fahali dicendum erat. idem huc rettulit ea quae in geoponicis scripta sunt XIX 2, 8 (5tQCiVvvov6i ds avtotg d%vQa, wCts xoitrjv ^alaxrjv s^Siv xal Ovvd^dXTts^d-ai' 8v(5%Si^SQOv ydQ s6ti Tcal tovto to t,aov. aptius erat palea. sed pabulum dixit Varro de iis quae pabuli
206 COMMENT. IN VARRONIS
caiisa pecori daiitur, I 31, 4 omne pahulum^ primum ocinum farraginem viciam, novissime faenum seca?i.
15 Ne luilnerentur a bestiis imponuntur bis col- ioria quae uocantur melium id est cingulum circum collum ex corio firmo cum clauulis capitatis quae intra capita insuitur pellis mollis] Imponuntur his collaria, quae vocantur melium Merula. mellium m, melium reliqui codices, mellum lucundus, maelium Victorius. millus eadem res dicitur Paul. exc. Fest, p. 151, 4, Millus collare canum venaticorum factum ex corio confixumque clavis ferreis eminentibus adversus impetum luporum: Scipio Aemilianus ad populum ^vobis% inquitj ^reique publicae praesidio erit is quasi millus canf. unde millum probavit Schneiderus. deinde quibus intra insuitur con- iecit Ursinus, cui infra capita insuitur Schneiderus. canibus imponuntur collaria ex corio firmo facta et clavuUs ferreis capi- tatis, qui in exteriore parte tamquam stimuli eminent, confirmata. intra capita autem clavulorum, quae in interiore parle eius cin- guli sunt, ne collum caiiis ferro laedatur, pellis mollis insuitur. similia de ea re praecepta sunt in geoponicis XIX 1, 2 (pvXamiov ds tovg To5i/ Ttoi^evav (pvXaxas zvvag, co^rjv ^vgaav xoig TQa%7\Xotg avrav TteQid^evtag %al tov lai^ov xal %a6av trjv (pdgvyya d0(palit,o^8vovg %avtQa te OidrjQa dit avtijg dva- GtTj^avtag. tovtCDV ydg ti tcov ^8qc5v eI d-rjQiOv dipatto, dvaiQTJasi tov Kvva. idv de ti etSQOV ^8Qog ddxrj, tQav^a
7tOi7]6Si fAOl^Ol/.
16 De quo numero alius alium modum constituit quod si sunt regiones ubi uestiae sint multae] Ubi bestiae sunt m. numero delendum esse olim conieci, ut de quo neutro genere dictum esset. deinde verba, quae ab editoribus prava distinctione separata erant, in hunc modum coniunxi, de quo numero alius alium modum constituit^ quod, si sunt regiones ubi bestiae sint multae, debent esse plures.
Ita enim sunt adsiduiores quod cum altero idem fit acrior et si alter uidem fiter aeger est ne sine cane grex sit] Et si alter indesinenter aeger est edita inde a principe editione exemplaria. archetypi scripturam Victorius in- dicavit et de emendatione adnotavit haec, ^ut quid de hoc loco sentiam libere loquar, suspicor aut identidem pro indesinenter
RERVM RVSTICARVM LIB. II 9 — 10 207
legendiim esse, aut verba illa deformata vacare, quod negligenter librarius aliquis superiores voces hic etiam non suo loco scripsisset et eas etiam mendose et corrupte scripsisset, intelligo illas, AUero idem fit acrior^. nihil autem profecerunt qui post Victorium in corrigendis verbis perperam repetitis operam consumpserunt: et si alter iiidem uter aeger est, h. e. si alteruter itidem, coniecit Scaliger, et si alter quidem fetura aeger est Popma, et si alter videlicet aeger est Pontedera p. 440, et si alteruter, ut interdum fit, aeger est Nettleship annal. philol. Cantabrig. a. 1877 p. 174. sed ea quoque quae ante haec scripta sunt corrupta esse apparet: nam pronomen idem non habet quo referatur. itaque scripsi quod cum altero item alter fit acrior^ et si alteruter aeger est^ ne sine cane grex sit.
X 1 Ad maiores pecudes aetate superiores ad mi- nores etiam pueros ut utroque horum firmiores qui in callibus uersentur quam eos qui in fundo cotidie ad uillam redeant] Etiam pueros et utroque horum firmioreSy qui in collihus versantur, quam eos qui in fundo et quotidie ad villam redeunt lucundus. archetypi scripturam Victorius resti- tuit, sed et utroque ex Aldina editione retinuir. hoc ita defendit Gesnerus, ut ad maiores et minores pecudes referretur. pastores potius dici ex pronomine horum nitellegi poterat. itaque utros- que scripsi et ut particulam delevi, ad maiores pecudes aetate superiores, ad minores etiam pueros, utrosque horum firmiores qui in callihus versentur sqq., nisi potius utique utrosque horum scribendum fuit, quod legitur postea § 11 utique uterque horum ut secum haheat equos. accusativo autem casu, in quo offendebat Schneiderus, haec dicta sunt, non relata ad ea quae antea scripta erant, hahendi pastores, sed coniuncta cum his quae post inter- positam sententiam itaque in saltihus licet videre — pascant sub- iecta sunt, eos cogere oportet. eandem explicationem habent coniunctivi modi versentur et redeant, pro quibus lucundus in- dicativos versantur et redeunt substituerat. primum enim de aetate et de genere pastorum praecepta ponuntur: alios enim ad maiores pecudes parare oportet, alios ad minores, horum utros- que alios qui in callibus montium versentur, ahos qui in fundo pascentes cotidie ad villam redeant. deinde, si plures greges sint, quem ad modum in pascuis pastores habendi sint, praecipitur:
208 COMMENT. IN VARRONIS
iiam inlerdiu onines communiter pascere, noctu ad suum quem- que gregem pernoctare oportet.
2 Quod is qui aetate et scientia praestat animo aequiore reliqui parent] Quod is qni — praesiat plurima apograplia et editio princeps a Politiano non correcta, quod iis qui — praestant ex codice m in Aldinam editionem receptum, ex hac ad reliquas propagatum erat. restituto singulari numero praestatj qui in archetypo fuit, scripsi quod ei qui aetate et scientia praestat, quod ipsum commendatur iis quae sequuntur ita tamen oportet aetate praestare, ut — possit.
4 Neque basculus neque turdulus idonei galli ap- positis si maxime ad iumenta] Appositissimi Victorius^ con- sueto in his libris usu vocabuli, I 7, 5 ad vitem adpositus, 9, 5 ad serendos surculos — adpositus, 23, 1 aiia enim loca adposita sunt ad faenum, 11 praef. 5 ad id pecus adpositum, 7, 5 ad medendum adpositus, III 8, 3 ad saginandum adpositissimum tem- pus, 9, 9 adpositissimae ad partum. praeterea Vastulus scripsi pro eo quod adhuc in edilionibus erat Basculus.
Aut si in iure cessit cui potius cedere] Cui potuit cedere edita inde ab Aldina editione exemplaria, qui potis cedere Scaliger. qui potuit cedere dedi ex coniectura Gesneri.
5 In horum emptione solet accedere peculium aut excipiet stipulatio intercedere sane eum esse] Aut si excipiet stipulatio intercedere, sanum eum esse Merula, aut si excipi et stipulatio, intercedere sanum eum esse lucundus, ubi aut si excipiet stipulatio Victorius dedit. correcta prava ver- borum distinctione scripturam archetypi aut excipi et stipulatio intercedere Arnaldus var. coniect. p. 320 restituit. deinde sanum esse scripsi, aut excipi et stipulatio intercedere, sanum esse. exempla stipulationum in venditione mancipiorum composuit Hertzius, Gellii quae ad ius pertinent capita quattuor ind. lect. Vratislav. hib. a. 1868 p. 14.
Cibus eorum debet esse interdius separatim unius cuiusque gisues gregis uespertinus in cena qui sunt sub uno magistro communis] Cibus eorum dehet esse in- terdiu separatim unius cuiusque gregis. vespertinus in coena qui sit sub uno magistro communis Merula, ubi Politianus qui sit non mutavit, communis autem superscripta e littera super i
RERVM RVSTICARVM LTB. 11 10 209
correxit^ ut osset communeSj non commune, ut Gesnerus adnota- vit. que sunt sub uno magistro communi m, qui sunt suh uno magistro communis a|)ographa Italorum, quod lucundus restituit. in prioribus Victorius de scriptura archetypi haec adnotavit^ Mocus valde mendosus, unius cuiusqxie gisues gregis. haec enim satis est indican^ propter auctoritatem librorum'. in corrigenda cor- rupta scriptura gisues^ quae una cum emendala lectione gregis in codice fuit, frustra post Victoriiim interpretes laboraverunt. in suo grege coniecit Heidrichius Varronian. l p. 41. com?nunes autem errori Politiani tribuendum est: nam in codice videtur communis scriptum fnisse. interdiu in uno quoque ^yq^^ sepa- ratim debet esse pastorum cibus^ vesperi in cena commiinis eorum qui sub uno magistro sunt.
Alii pro iis qui aliut] Qui plurima apographa, quid in principe editione Politianus non correxit. qui in archety} o videtur scriptum fuisse, deinde correctum quid.
6 Qui autem sunt in saltibus et siluestribus locis pascunt]. Delevi sunt, quod ex littera s praeter ordinem inter- posila videtur ortum esse, qui autem in saltibus et silvestribus locis pascunt. nam eadem sunt silvestria loca et saltus, in quibus ipsis pastores greges pascunt.
7 Quae in opere multis regionibus non cedant uiris] Quae in opere, ut in multis regionibus non cedant viris lucundus et deinde reliqui editores, quae in opere multis regio- nibus non cedunt viris Ursinus.
8 De nutricatu hoc dico easdem fere et nutrices et matres semel simul aspicit ad me] iSm^/ delevil Merula. easdem fere et nutrices et matres. Tremellius simul aspicit ad me edita inde ab Aldina editione exemplaria, ubi matres esse, simul aspicit Ursinus, matres esse melius, simul aspicit Scaliger coniecit. verum viderat Merula: nam in archetypo cum emendata lectione simul scripta erat corrupta semel
Pueros quos alerant alias singulos alias binos quae ostenderunt fetas nostras quae in conopiis iacent dies aliquot esse leuuncidas] Alerant et deinde ostenderunt apo- grapha. parum accurate Politianus archetypi scripturam adnota- vit: nam alerent et ostendunt in principe editione non mutavit. pueros quos alerent — quae ostenderent edita inde ab Aldina
Vakr. rku. kvst. II. 14
210 COMMENT. IN VARRONIS
editione exemplaria. alerent, qiiod Merulae coniectnrae debetiir, retinui; indicativum ostenderunt, in quo editores ofTendere non debel)ant^ ex codice restitui. eiuncidas ex emendatione Victorii Schneiderus edidit.
9 Praegnax saepe cum uenit pariendi tempus non longe ab opere discedere ibique enixam puerum re- ferre] Praegnantem ex principe editione receptum erat, pro quo praegnaiem scripsi. archetypi scripturam Zahlfeldtius quaest. crit. in Varron. rer. rust. hbr. p. 15 defendit, quasi oratione sic instituta, ut fmito modo sequeretur discedit et refert, deinde substituto infinitivo enixam scriptum esset. sed cavendum est ne omne genus neglegentiae Varroni potius quam erroribus libra- rioium tribuamus.
Quibus mos eorum nonne denegauit — filios habere] Nonne et deinde luibere in archetypo fuisse consensu apographoriim constat: neglegentius Politianus principis editionis lectionem cor- rexit. non denegavit Merula. ceterum forma sermonis parum accurate ab editoribus expressa est. nam hoc quoque apud Illy- lios institutum esse narrat Varro, ut virgines, quibus mos eorum id non denegavit, ante nuptias succumberent quibus vellent iisque incomitatis vagari et filios habere liceret. post Varronis inter- pellationem Cossinius, cui haec pars ti'ibuta erat, in disputatione instituta de pastoribus pergit.
10 Quae ad ualitudinem pertinent hominum ac pecoris et sine medico curari possint magistrum scripta habere oportet] Hominum ad pecoris errore eorum qui Vic- torii editionem repetiverunt expressum est: nam ipse Victorius hominum ac pecoi^is ediderat. ut sine medico curari possint ex Aldiiia editione receptum erat. pro hoc scripsi et sine medico curari possunt. nam post indicativum pertinent coniurictivus possint locum non habet. dim esse genera morborum, alterum in quo medico opus est, alterum quod sine medico curari potest, dictum erat [I 1, 21.
11 Greges ouium sed magnum quos miliarios fa- ciuiit quidam facilius de summa hominum detrahere possit quam de minoribus] In gregibus ovium, sed magjiis, quos miliarios faciunt quidam, facilius de summa hominum de- irdhere possuni, quam de minorihus edila inde al) Aidina editione
RERVM RVSTICARVM LIB. II 10—11 211
exemplaria, iibi Ursiniis ex Setere rodice' greges ouiim sed magni adnotavit. de mimero pastornm ii qui magnos ovium greges habent facilius detrabere possunt, qnam qui minores habent greges. ad hanc senl(4itiam corrnptam archetypi scripturam in bunc modnm (;onformavi, greges ovium si sunt magnij quos miliarios faciunt quidam^ facilius de summa hominum detrahere possis, quam de minoribus,
Ut sunt et ait tici et mel septingenari enim me tu opinor octingenarins habuisti nec tamen non ut nos arietum decumam partem] Ut sunt et Attici et mei. septin- genarii enim mei, tu opinor, octingenarios hdbuisti Victorins: nam ut sunt et Attici in editione dedit, ut sunt Attici Tremellius edita ante Victorium exemplaria. septingenarios greges se babere dicit Cossinius, Varronem, ad quem haec dicta sunt, habuisse octingenarios, sed tamen, sicut et ipse habeat et Alticus, decimam partem gregum arieles. siniiHter in gregibus caprarum nnmerus hircorum definitns est II 3, lO^ in gregibu'^. ovinm autem II 2 de arietibus nibil praeceptum, sed de numero pastorum dictum est ibidem 20.
Utique uterque horum ut secum habeat equas do- mitas sjngulas in his regionibus in qnibus stabulari solent equas abigere ut in apulia et in lucaniis accidit saepe] Stahularii ex codice m lucundus et in prima editione Victorius, stahulari Victorii editio secunda, quod Gesnerus per graecismum, ut ait, et enallagen casus inepte interpretatus est Mu quas stabulatum solent eqnas abigere'. et in iis regionibus, in quibus stabulari solent, et in iis, quo aestivatum aut hiber- natum solent abigere Ursinus. describitur potius mos qui videtur fnisse in nonnuUis regionibus, ut greges equarum interdiu in campis pascerentur, noctu in stabula abigerentur^ cuins rei causa equae domitae pastoribus adduntur. itaque scripsi in quibus in stabula solent equas abigere; nisi potins stabulatum pro sta- bulari scribendum erat. — in lucaniis, quod optima apographa habent, in archetypo fuit, non in lucanis, quod PoUtianns in prin- cipe editione non correxit. pro hoc in Lucania scripsi.
XI 1 Siquidem inquam adieceritis de extraordi- nario pecudum fructu praedictum est de lacte in eo et tonsura lanae est omnium rerum quas cibili caus^a ca-
14*
212 COMMENT. IN VARRONIS
pimus liquentium maxime alibile et id ouillum in ca- prinum] Sed inquam quid adieceritis? de extraordinario pecu- dum fructu praedictum est, de lacte in eo et tonsura lanae. est enim lac omnium rerum quas cibali causa cupimus liquen- tiufn maxime alibile, et id ouiIu?n inde capfinum Merula^ sed inquam si quid adieceritis de extraordinario pecudum fructu, et de lacte in eo, et tonsura lanae. est enim lac omnium rerum, quas cibi causa capimus, liquentium maxime alibile, et id ovil- lumj inde caprinum lucundus. archetypi scripturam Victorius restituit, sed ut praedictum est scripsit, cibi causa et inde ca- prinum ex Aldina editione recepit. si quidem adieceris, inquam, de extraordinario pecudum fructu, ut praedictum est, de lacte, inquam, et tonsura lanae. lacte est omnium rerum quas cibali causa capimus, liquentium maxitne alibile Ursinus ^ex vestigiis veteris scripturae'. ut praedictum est de lacte caseo et ton- sura. lacte, aitj omnium ref^um quas cibali causa capimus Pontedera p. 443. de extraordinario pecudum fructu dictum erat supra II 1, 28 extraordinafiae ffnictum species duae accedunt magnae, quarufn una est tonsura, — altera, quae latius patet, de lacte et caseo. ad iiaec referuntur ea quae hoc loco scripta sunt, si quidem, inquam, adieceritis de extraordinario pecudum fructUj ut praedictum est, de lacte in eo et tonsura. nam in eo, de quo dubitandum non erat, quid sit, apparebit ex iis quae de ea formula dixi I 17, 3. deinde de lacte sequuntur haec, lacte est omnium ref^um, quas cibi causa capimus, liquentium maxime alibile, et id ovillum, dein caprinumj ubi pro lanae ex Pontederae coniectura dedi lacte, nam lanae tonsura noii est, sed ovium. cibi causa recte dederat lucundus. denique pro ifi caprinum, quod olim lamquam spurium et ortum ex eo quod sequilur tum capfifium notaveram, dein caprinum scripsi. nam maxime alibile est ovillum lac, post hoc caprinum. tribiita autem est haec disputatio de lacte et tonsura Cossinio, cuius sermo bis ab ipso Varrone interpellatus est, 5 nofi negarim inquafn — lac- tantes a lacte et 10 omnino tonsores — barbam magnam. per- sonae indicium excidisse suspicatiis erat Gesnerus.
2 Horum sunt discrimina quaedam et a pastionibus ct a pecudum natura et a motu a pastionibus quod fit ab ordeo et stupla et omnino arido et firmo cibo pe-
RERVM RVSTICARVM LIB. II 11 213
cude pasta ad perpurgandum ea quae auuridipas eo magis fuisse ex herba quae ipso sumptae perpurgare soleut corpora nostra] Magis fuisse Politianus et apographa, magis si ussae parum accurale Victorius ex codice aduotavit. et mulctu pro et a motu dedit Merula, et a mulctu lucundus, quem reliqui editores secuti sunt. ah ordeo et stipula edita inde a principe editione exemplaria. ad perpurgandum ea quae viridi pascuo magis ftusse ex herba quae ipsa sumpta perpurgare cor- pora nostra solet Merula. quod fit ah ordeo — pecude pasta, id alihile ad perpurgandum, id quod a viridi pascuo, et eo magis fluxe ex herha, quae eadem ipsa sumpta perpurgare cor- pora nostra solet lucundus, quae Victorius repetivit, sed eadem omisit. pastu pro pascuo ex Wetere codice' Ursinus adnotavit, reliqua ita legenda esse coniecit, et eo magis si usae eis herhiSy quae eaedem ipsae sumptae perpurgare corpora nostra solent. lectionem archetypi a Victorio adnotatam ScaUger in hunc modum correxit, quod fit ah ordeo — pecude pasta. ad perpurgandum ea quae ah viridi pascuo eo magiSj si ex herha, quae ipsa sumpta perpurgare solet corpora nostra, ubi Pontedera apud Gesnerum eo magis si usa est herha coniecit. hoc recepto Schneiderus scripsit quod fit ah ordeo — pecude pasta, id ali- hile, ad perpurgandum id, quod ah viridi pascuo, et eo magis si usa est ea herha, quae ipsa sumta perpurgare corpora nostra solet. tria sunt genera discriminum in lacte, quae postea accu- ratius definiuntur, primum a pastionibus, quia interest, utrum arido pabulo an viridi pecus pascatur, alterum a pecudum iiatura, quia aUud est lac a valentibus, aUud a veleribus, tertium a mul- gendo atque ortu, sicut infra scriptum est, quod meUus est lac quod proximo tempore post partum sumitur. itaque ah ortu scripsi. gravius coriupta sunt ea quae de pastionibus scripta sunt. in quibus cum manifesto duo genera lactis discernantur, alterum ad alendum utUe, quod optimum fit a pecude arido pabulo pasla, aUerum ad purgandum aptum ab ea pecude, quae viridi pal)ulo pascitur, prioris generis definitionem in libris imperfectam esse apparet, quod viderat lucundus. in altero genere verba vitiosc in aichetypo scripta erant; sententiam emendationes Scaligeri et Ursini aperuerunt. nam ad perpurgandum utile esse dicitur lac quod fit a pecude quae viridi pasta sit, maxime si eae herbae,
214 COMMENT. IN VARRONIS
quibus aluntur, ipsae quoque corpora purgare soleant. itaque expleta lacuna corruptam archetypi scripturam in hunc modum correxi, a pastionibus, quod ad alendum utile quod fit ah hordeo et stupla et omnino arido et firmo ciho pecude pasta; ad per- purgandum ah ea, quae a viridi pasta, eo magis, si fuerit ex lierhis, quae ipsae sumptae perpurgare solent corpora nostra. similia praecepta de natura laclis sunt apud Dioscoridem de mater. med. II 75 itav 8e yaXa xotXiag xal (5xo^d%ov dvatQeTttixov^ oTtov eoxl vo^r^ axa^(iG)VLa ij ikXePoQog i] Xivo^oOtig rj xh]- ^atig^ G30718Q xal iv totg Ove^tCvoig oQSOiv vcp' 7]^cov i6t6- QTjtai. stupla ex archetypo restilui. eadem vocabuli forma est in menologio rustico CIL v. I p. 359 XXII B, 15 stuplae^ ib. XXII A^ 14 stupulae. viride de pabulo legitur I 31, 4 ex fahali segete viride sectum, ib. 5 pahuli causa viride.
A mulgendo adque ortu optimum est id quod neque enim cum longe abest a mulso neque a partu continuo est sumptum] Quod neque emunctum longe ahest lucundus. sententiam demonstravit conieclura Ursini, a mulgendo, quod optimum est id, quod neque longe ahest neque a partu continuo est mulctum. verba facih emendatione egebant, a mulgendo atque ortu optimum est id quod neque nimium longe ahest a fnulso neque a partu continuo est sumptum. mulsum aulem propter dulcedinem dicitur lac quod a partu primum est: Plin. X 52 de iecore anseris exemptum quoque lacte mulso augetur.
3 Et etiam est discrimen] Est etiam discrimen lucundus. et etiam iegitur I 17, 2 et etiam nunc sunt in Asia, 48,1 aristam et etiam, primiius spica cutn oritur^ vaginam, 59, 3 punica mala — matura et etiam inmatura, II praef. 5 disciplinam — pecoris pascendi et etiam villaticae pastionis, 1, 2 aetas cognoscitur et equorum — et etiam cornutarum, III 9, 9 quae ante aut post nata sunt et etiatn prima eo tempore non supponenda. contra etiam per se in iungendis verbis positum esl I 47 omne iumen- tum etiam hominem, II 4, 10 prisci quoque Latini etiam Graeci, III 12, 1 iugera quadraginta — etiam hoc maius.
4 Tamen si ioca propter et pabulum disparile non usque quaque idem fit lactis duos congios addunt coa- gulum] Tametsi propter loca edita inde a principe editione exem- plaria. postpositae post nomen praepositionis propter alia exempla
RERVM RVSTICARVM LIB. IT 11 215
in frequenti eius praepositionis usu apud Varronem iion sunl; neque lamen illud in hac verborum compositione, loca propter et pahulum, a Varronis sermone videtur alienum esse. — lactis duohus congiis addunt lucundus, in lactis duobus congiis addunt deleto verho fit Ursinus, in lactis duos congios addunt Victorius: I 57^ 2 cum addant in circiter mille modium quadrantal.
Alii pro coagulo addunt de fici ramo lac et acetum aspargunt item aliis aliquod rebus quodquod graeci appellant ali opon ali dracuan] Item aliis aliquot rehus, quod Graeci appellant alii opon, alii draconon Merula, ubi alii OTtov, alii dQaKovxLOV lucundus dedit. alii otcov^ alii ddxQvov Victorius. ordinem verborum in hunc modum mutari voluit Schneiderus, lac^ quod Graeci appellant alii oitov^ alii dccKQvov, et acetum. aspergunt item aliis aliquot rehus. omne genus suci, qui ex ramis arborum vel plantarum effluit, otiov vel daKQVov dici docet Theophrastus hist. plant. I 2, 3 ro ^ev ovv vyQov (pavsQov, 0 dri nalovoC tiveq aTiX^g iv a7ta6tv oitov, a07t6Q xal Msvi6x(x)Q, OL d' iv ^sv totg aKXoLg avcjvv^cog, iv ds XL0LV oTtov Kal iv aXkoLg daKQVov, et de caus. plant. VI 11, 16 KalovOL ds ta ^sv oitovg.; ta dl dccKQva. KOLVOtSQOv d\ ojroV, dLacpsQSL da lCag ovdev, iTtel ro ys KOLvotatov avcovv^cjg Xeyo^avov i] vyQOtrig 7] oLKeCa Kad-' eKaOtov neil^Lv exov6a. ex his generibus suci maxime iiiud quod de fico sumilur ad coagulandum lac iitile esse ait idem de caus. piant. I 16, 7 KaC- tOL ye tijg tcav rj^e^QCOv d-eQ^otritog iKetvo (peQeraL (jrj^etovy 1] tcov OTtcov dvvafiLg. 6 ^ev yccQ trjg avKrjg ro yccXa Ttriyvv- 6LVy 6 ds tov iQLveov ov 7ti]yvv0LV 7] KaKcog. apud Varronem autem quae de graecis vocabuiis scripla sunt, neglegentius ad coagulum, cui eae res inserviunt, relata et in fine sententiae ad- dita sunt, de quo dixi I 13, 2.
5 INon negarim inquam ideo aput diuae rumniae saccellum a pastoribus satam ficum ibi enim solent sacrificari lacte pro uino et pro lactentibus] Rumiae sacellum et deind(; sacriftcare Merula, Ruminae sacellum Schnei- derus, sacrificari ex codice Victorius restituit. lacte pro vino et pro hidentihus lactentihus Ursinus hac addita explicatione, ^nam aliis diis hostiis bidentibus et vino Utabant: Rumiae vero lacte et hostiis laclentibus'. lacte pro vino lactentihus Gesnerus, quod
216 COMMENT. IN VARRONIS
ita interpretatiis est^ ^pro lactentibus piieiis divae Rumiae sacri- Ucant lacLe, quod pro vino adhibent'. lac, non vinum, in sacris divae Ruminae adhiberi nariat Varro apud Nonium p, 167, 23, Plutarchus Romul. 4, quaest. Rom. 57. sed pro lactentibus sive pueris sive pecudibus ea sacra fieri nescimus. neque credendum est Varronem duas nominis explicaliones posuisse, alteram a ge- nere sacrorum petitam, alteram ab iis pro quibus sacra fiunt, cum diversa praepositionis significatione, lacte pro vino et p?'0 lactentihus. itaque deleta praepositione, quae perperam repetita erat, scripsi lacte pro vino et lactentihus , h. e. lacte, quod pro vino adhibetur, et lactentibus sacra Ruminae fiunt.
Mammae enim rumus siue ruminare ut ante dice- bant a rumi etiam inde dicuntur subrumi agni lactantes a lacte] Mammae enim rumis sive ruminare, ut ante dicehant, a rumi, et inde suhrumi dicuntur agni lactentes a lacte Merula. mammae enim rumis sive rumae, ut ante dicehant, a rumi, et inde dicuntur suhrumi agni lactentes a lacte impressa inde ab Aldina editione exemplaria, quae vario modo viri docti emendare studuerunl. a rumi Sylburglus in Commeliniana editione p. 773 Welut exegema sequentis adverbii inde expungendum' adnotavit. mamma enim rumis sive rumin: ea re^ ut ante, dicehant a rumi, et inde dicuntur suhrumi agni lactentes, omisso tamquam glossemate a lacte, Scaliger, mamma enim rumis sive rumina, ut ante dicehant: a rumi inde dicuntur suhrumi agni lactentes Ursinus, mammae enim rumeis sive rumina, et, ut ante dicehant, a rumi etiam dicuntur suhrumi agni lactentes Pontedera p. 445, mammas enim rumis sive rumina ante dicehant, et inde dicun- tur suhrumi sqq. coniecit Schneiderus, mammas enim rumis, si verum opinor, antiqui dicehant; a rumi deinde dicuntur suh- rumi agni lactentes Reiterus quaest. Varron. gramm. p. 96. rumis nominativo casu dixit Varro de eadem re disputans 11 1, 20 anti- quo enim vocahulo mamma rumis, ut opinor, et apud Festum p. 270, 24, ubi in excerptis Pauli p. 271, 4 scripta sunt haec, mamma autem rumis dicitur, unde et rustici appellant haedos suhrumos, qui adhuc suh mammis hahentur. ruma idem apud Nonium p. 167, 24 Rumam veteres mammam dixerunt: Varro Cato vel de iiheris educandis, ^hisce manihus lacte fit, non vino, Cuninae propter cunas, Ruminae propter rumam, id est prisco
RERVM RVSTICARVM LIB. II 11 217
vocabulo mammamj a quo suhrumi etiam nunc dicunlur agni\ ilem rumis Fest. p. 306, 32 Suhrumari dicuntur haedi, cum ad mammam admoveniur, quia ea rumis vocabatur vel quia rumine trahunt lacte sugentes et Plin. XV 77 lupa infaniibus praebens rumimy ita vocabant mammam. iitrumque est in glossis latino- graecis v. II p. 176, 2 et 11. contra rumen, a quo ruminare dictum est, Non. p. 18, 11 Rumen dicitur locus in ventre, quo cibus sumiiur ei unde redditur^ unde et ruminare diciiur, Paul. exc. Fest. p. 271, 6 Rumen est pars colli, qua esca devoralur, unde rumare diccbatur, quod nunc riminarc, ib. p. 9, 14, in glossis Amplonianis apud Loewium prodrom. gloss. p. 136 et gloss. nomin. p. 140, Isidor. orig. XI 1, 59. hoc de mamma a Varrone dictum esse credendum non erat interpretibus. itaque in scrip- tura archetypi verba haud dubie corrupta siue ruminare, quae ex iis quae supra scripta erant divae Ruminae videntur repetita esse, delevi, reliqua in hunc modum refinxi, mamma enim rumis, ut ante dicebant: a rumi etiam nunc dicuntur subrumi agni, lactantes a lacie.
6 Qua spargi solent sales melior fossiles quam marinus] Qui aspergi solent sales: melior e fossilis quam ma- rinus Merula. c Politianus non delevit; sed in apographis est non legitur. quin aspergi solent sales, melior fossilis Iiicundus. qui inspergi solent Ursinus. pro hoc qui aspargi solent scripsi, h. e. ex iis salibus, qui lacti aspargi solent, fossiUs sal melior quam marinus: geopon. XVIII 19, 2 TioX aXeg ds cpQVKtol tct]^- (jov0i ydXcc xal OvTcijg onog xal za aTiaXa avrrjg KlcovCa ^ (pvXXa.
7 Eadem re perinungunt] Perungunt edita ante Victo- rium exemplaria, perinungunt ex codice dedit Victorius.
9 Cum sole calidiore tonsa ex sudore eius lana fit mollior] Quoniam sole edita inde ab Aldina editione exemplaria. ex sudore ovis coniecit Gesnerus, quod Schneiderus probavit. restituta lectione archetypi vera verborum compositio facile ap- paret, cum sole calidiore tonsa, ex sudore eius lana fit mollior. tum, cum oyis caUdiore sole tonsa est, ex sudore eius lana mol- lior Ut. eadem praecipiuntur in geoponicis XVIII 8, 4 trjQeiv ds XQ^ OTiag ev ^e^ay^eva ^era TtQOJtriv S^av^ dve^rjQa^- ^svrjg Trjg ev rotg eQiOig did vvKrhg eTtiTCSCov^rjg 6q66ov^
218 COMMENT. IN VARRONIS
xsLQtjtaL, ^ccXXov de iv tjIlg). 6vvcdQovvrog yag xov kslqo- ^svovy avaXa^^avstai b idQcos in tcqv iQiov xal 8v%QOv0reQa xal ^aXaKcoreQa yivsxai.
Alii vellera alii uellimna appeilant ex quorum uo- cabulo animaduerti licet priiis lana uulsuram quam tonsuram inuentam] Alii vellera, alii velumia appellant. ex quorim vocahulo animadverti licet prius lanam vulsuram quam tonsuram inventam Merula, ubi lanae vulsuram ex codice m dedit lucundus, velumina Victorius. vellimina coniecit Scaliger, velamina idem coniect. in Varr. de ling. lat. V 48 p. 37. vela- mina vel velamenta a velando de lana ovium dici notum est: glossar. latino-graec. v. II p. 205, 29. Varro autem duo nomina vellera et velamina propter similitudinem soni tamquam duas formas unius vocabuli, quod a vellendo ductum esset, posuisse videtur. quare ex quo vocahulo scripsi. deinde pro lana, quod olim tamquam spurium notaveram, in lana dedi, alii vellera, alii velamina appellant, ex quo vocahulo animadverti licet prius in lana vulsuram quam tonsuram inventam.
10 Omnino tonsores in italia primum uenisse ex cilicia dicuntur p. r. c. a. CCCCLIII ut scriptum in pu- blico ardeae in litteris extat eosque adduxisse publium l i c i n i u m m a e n a m] /^ italia primum venisse ex sicilia dicunt P. R. conss. an. CCCCLIIII Merula ex Plinio VII 211 sequens gentium consensus in tonsorihus fuit, sed Romanis tardior. in Italiam ex Sicilia venere post Romam conditam anno quadringentesimo quinquagesimo quarto adducente P. Titinio Mena^ ut auctor est Varro. antea intonsi fuere, ubi thinnio est in libris manu scriptis, Titinio dedit Harduinus. apud Varronem Licinium scribendum esse coniecit Sylburgius in indice editionis Commelinianae v. Menam ex Columella XII 4, 2, ubi inler eos qui de rebus rusticis scripserunt Menas {mecenas cod. Sang.) Licinius nominatur. Titinium ex coniectura Haiduini recepi. numerum retinui eum qui in archetypo Varronis fuit, quamquam de hoc quoque Plinio fidem habendam esse puto. praeterea in Italiam scribendum esse apparet. de passivo dicuntur, pro quo dicunt Pouledera p. 445 et Schneiderus probaverunt propter ea quae sequuntur eosque adduxisse, dubitari non debebat. nam in pubUcis Ardeatium lit- teris haec scripta fuisse Varro refert.
RERVM RVSTICARVM LIB. II 11 219
11 Fructum ut ouis e lana ad uestimentum sic caprae pilus ministrat ad usum nauticum] Ut fructum ovis ex principe editione, sic capt^a pilos ex Aldina receptum erat. ad vera invenienda archetypi scriptura viam monstrabat, fructum ut ovis e lana ad vestimentum, sic capra e pilis mini- strat ad usum nauticum.
12 Unde ciiicia et cetera eius generis soient fieri sed quod primum ea tonsura in ciiicia sit instituta nomen id cilicas adiecisse dicunt] Eius generis ferri solent lucundus, quem deinde reliqui editores secuti sunt. nomen id ciliciis adiecisse Ursinus. cilicia sunt panni ex pilis caprinis lacti, qui, quod tonsura caprorum primum in Ciiicia instituta est, eo nomine appellati sunt. his igitur ipsi Cilices, a quibus usus eorum orlus erat, nomen dicuntur adiecisse: Serv. in Verg. georg. III 313 usum in castrorum: quod inde tormenta fiant itemque cilicia, quae Celsus ait retulisse Varronem ideo sic appellari, quod usus eorum in Cilicia ortus sit.
Illi hoc neque ab hoc quod mutaret cossinius et simul uituli libertus] Cu?n ille lioc, neque quisquam ahnutaret, simul Vituli sqq. Ursinus, qui in superioribus dicunt deleverat. ille hoc, neque ah lioc qui mutaret et simul sqq. Gesnerus, quod Schneiderus piobavit. pravo iudicio interpretes de Cossinii nomine dubitaverunt, cum ad illius disputationem de lacte et ton- sura haec referrent. apparet enim verba, quibus sermonibus col- loquentium fmis imponitur, ad universum librum pertinere. Cos- sinius autem nominatim appellatur, non solum quod illi extremae partes tributae erant, sed etiam quod ab eius adhortatione II 1, 1 omnis sermonum ratio profecta erat.
Itaque discedimus ego et scrofa in hortos ad uitu- lum niger in turrani in oste illi partim domum partim ad lenatem] Ad Vitulum Nigrum Turannium ^non Turrannium). mox illi partim domum, partim ad lenatem edita anie Victorium exemplaria, ad Vitulum, Niger in Turranii nostri, illi partim domum^ partim ad Lenatem Victorius, ubi Niger in Turranianos, et illi Scaliger coniecit ad Vitulum, Niger Turrani noster, alii partim domum, partim ad Maenatem Ursinus. Turranius, ad quem liber scriptus est, iisdem verbis appellatur II praef. 6.
220 COMMENT. TN VARRONIS
de Menale dictum est II 1, 1. illi autem, pro quo Ursinus alii scribi voluit, sunt ii qui praeter Varronem et Scrofam sermonum participes fuerant.
III
I, 1 Quidni pinni dubium non est quin hae non solum loco discretae sint] Quidni Pinni Politianus in mar- gine principis editionis ex codice adscripsit, quidni pinnii apo- grapba, Q. Pinni Merula. quidni Pinni ex archetypo restitui. nam quidni in negativa sententia duhium non est ponitur cum vi adfirmandi, ut significetur illud quod per se certum est. prae- nomen autem Pinnii, ad quem Varronis hber scriptus est, me- moriae non est proditum. T, Pinnius appellatur a Cicerone ep. ad fam. XIII 61. — locum vitio eorum qui Victoiii editionem a. 1543 repetiverunt vulgatum erat, quod inepte Gesnerus de- fendit. nam ipse Victorius cum antiquioribus loco dederat.
2 Ogygos ex manu scriptis Ubris restitui. oUm Ogyges ex principe editione receptum erat.
Nam in hoc nunc denique est ut dici possit] Nunc deleri voUiit Ursinus, qui in hoc de tempore dictum accepit. ia?n in hoc coniecit Popma. nam in hoc — condita Roma est in parenthesi posita Gesnerus et Schneiderus exhibuerunt. deleto nam, quo ordo verborum perturbatur, eam sententianj, quam res postulabat, restitui: cum vetustissimum oppidum apud Graecos sit Thebae, in agro Romano Roma, in hoc, ii. e. in hoc oppido, nunc denique, non tum cum Ennius scripsit, dici potest septingentos fere esse annos, postquam Roma condita est; Thebae autem cir- citer duo milia annorum et centum suiit.
4 Maiores nostri ex urbe in agris redigebant suos ciues quod et in pace a rusticis romanis alebantur et in bello ab his alebantur] In agros redigehant — et in hello ah his tuehantur el alehantur Merula, in agris redigehant — et in hello ah his tuehantur lucundus, quem reliqui editores secuti sunt. his se tuehantur Madvigius advers. v. II p. 180 coniccit. in agros scribendum esse Schneiderus monuit. deinde in hello ah his ducehantur scripsi, quamquam ne hoc quidem certum esse scio. nam in archetypo genuinum verbum prave repetito verbo alehantur perierat.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 1 221
5 Agere vitam libri manu scripti omnes et impressa inde ab Aldina editione exemplaria, vitam agere in principe editione Politianus non correxit.
6 In graecia aeolis boeoti sine afflatu uocant col- lis tbebas] Aeoleis Boeotii Victorius. Aeolis et Varro dixit IIl 12, 6 de ling. lat. V 25 et 102 et alii, quorum exempla Lacb- mannus in Lucret. p. 280 dedit. lehas Merula et Victorii editio repetita: nam ipse thebas ex Aldina editione receperat.
Cuius uestigium in agro sabino uia salaria non longe a rete miliarius cliuus appellatur thebae. Cum agriculturam primo propter paupertatem maxime in- discretam babebant quod a pastoribus qui erant orti in eodem agro et serebant et pascebant quae postea creuerunt pecunia diuiserunt] Rete apograpba, reate prin- ceps edilio a Politiano non correcta. rete in archetypo videtur scriptum fuisse, postea correclum reate. miliarius clivus appel- latur. Tehae cum agriculturam primo propter paupertatem maxime indiscretam haberent sqq. Merula, milliarius clivus ap- pellantur Thehae, Cum agriculturam primo propter paupertatem maxime indiscretam haherentj quod a pastorihus qui erant orti in eodem agro et serehant et pascehantj qui posiea creverunt peculia diviserunt lucundus, ubi appellatur dedit Victorius, Tehae editores ex repetita Victorii editione. arcbetypi leclionem restitui, sed cum coniunctionem, quae in codice in initio novae enuntia- tionis, sicut Politianus indicavit, posita erat, transposui et per- turbatum verborum ordinem correxi, cuius vestigium in agro Sahino via Salaria non longe a Reate, miliarius clivus cum appellatur tehae. agri culturam primo propter paupertatem maxime indiscretam hahehant, quod a pasiorihus qui erant orli in eodem agro et serehant et pascehant: quae postea creverunt pecunia diviserunt. vestigium priscae linguae, qua colles voca- bantur tebae, est in agro Sabino, cum miharius clivus, qui est in via Salaria, eo nomine appellatur. nam vetus Sabinorum voca- bulum a graeca origine repeti et ad nomen graecae urbis expli- candum adhiberi voluit Varro. deinde de principiis agri culturae scribit baec: primum bomines qui a pastoribus orti erant cul- turam agrorum non discretam habebant a pastionibus, cum propter paupertatem in eodem agro et greges pascerent et frumenta
222 COMMENT. IN VARRONIS
sererent; postea ea qiiae et in agris et in gregibus crevernnt pecunia dala diviserunt, quo factum est ut alii essent pastores^ alii agricolae. in iis quae adhuc ex Aldina editione recepta erant^ qtd postea creverunt pecuUa diviserunt, neque de hominihus qui postea nati sunt recte dicitur qui postea creverunt, neque peculia dici poterant divisae agricolarum et pastorum possessiones.
8 Multum homines locupletes ob eam rem aut con- ductos aut emptos habent saltus] Multum homines locu- pletai et oh eam rem sqq. lucundus. in lectione archetypi, quam restitui, multum adverbii loco positum et de iis quae saepe fiunt diclum est: III 5, 8 in fenus des licehit multum, Ib, 2 ea non utuntur multum. eodem referri poterant haec^ I 40^ 5 multi qui haruspices audiunt multum, ubi multum tamquam repetitum ex superioribus inclusi.
Altera uillatica quod humilis uidetur a quibusdam adiecta ad agriculturam cum esset pastio neque expli- cata tota separatim quod sciam ab ullo] Altera, quod humilis videretur, a quihusdam adiecta ad agriculturam neque explicata separatim, quod sciam, ab ullo Ursinus, ex quibus vide- retur probavit Gesnerus. altera villatica pastio, quod humilis videretur , a quihusdam adiecta ad agriculturam est neque ex- plicata sqq. Schneiderus coniecit. villatica pastio^ propterea quod videlur humilis esse, a quibusdam ad agri culturam adiecta est, sic quasi illius pars esset, cum tamen pro pastione potius ha- benda esset.
10 Cum enim uillam haberes opere tectorio et in- testino ac pauimentis nobilibus iithostrotis spectan- dam parum putasses esse ni tuis quoque litteris exornati parietes essent ego quoque quo ornatior ea esse posset fructu quod factu quod facere possem haec ad te misi] Ni tuis editio princeps a Politiano non cor- recta et codex Florentinus, intuis B et Parisinus codex, intus Caesenas, inscius m. exornati parietes essent. Ego quoque quo ornatior ea esse posset fructu quam factUj quoad facere possem ad te misi haec Merula, ubi haec ad te misi lucundus restituit, reliqua ex principe editione repelivit. parumque putasses esse, ni tuis quoque litteris exornati parietes essent: ego quoque quo ornatior ea esse posset fructu quam sumptu sqq. Ursinus. ni tui
RERVM RVSTICARVM LIB. III 1 — 2 223
quoque et deinde quo ornaiior ea esse posset iam fruciu quam faciu scribendiim Gesnerus coniecit. fruciu quam siruciu Schnei- derns^ fructu quam fastu Madvigius advers. v. II p. 180 coniecit. ordinern verborum, quae ab editoribus prava distinctione distracta erant, Ursini coniectura parumque demonstravit. pro boc et pa- rum scripsi. deinde tuis litierh, si vei*um est, ad libros a Pinnio scriptos pertinet^ quamquam de his memoriae nihil proditum est. denique quod in archetypo scriptum erat quod faciu fruslra con- iecturis emendare studuerunt editores. apparet enim non cor- rigenda, sed delenda esse verba, quae prava repetitione orta erant, cum enim villam haberes — speciandam ei parum puiasses esse, ni iuis quoque liiieris exornaii parietes esseni, ego quoque, quo ornatior ea esse posset fruciu, quod facere possem, haec ad te misi.
II 1 Comitiis aediliciis cum sole caldo ego et q. axius senator tribulis suffragium tulissemus] Ego atque Axius edita ante Victorium exemplaria, quod in principe editione Politianus non correxit, ego et quae (vel que) axius apogiapha, ego ei Q. Axius Victorius, quod legerat Plinius VIH 167. Q. Axius dicitur idem apud Gellium VI 3, 10 et apud Ciceronem ad Atl. X 11, 2, ubi que anxius, et ib. 13, 2, ubi a Daxio in Mediceo codice scriptum est. reliquis locis et a Varrone et a Cicerone sine praenomine Axius appellatur. ceterum prava distinctione Schneiderus comitiis aediliciis, cum sole sqq. dederat: nam recte comiiiis aediliciis cum sole sqq. antiquiores.
Dum diribentur inquid suffragia] Dirimuntur lucun- dus, dirihentur ex manu scriptis Hbris Angelius restituit. diri- mentur et III 5, 18 dirimerent pro dirihereni Gesnerus et Schneiderus dederunt.
Vis potius uillae publicae utamur umbra quam pri- uati candidati tabella aedificemus nobis] Quam pri- vati candidati tabella, dum ita aedificemus nohis lucundus, quam privaia candidaii tahella (sive potius umhella) umhri- ficemus nohis Ursinus hac addita interpretatione, ^tabellam enim sive umbellam candidati tabernaculum sive umbraculum intelligit, quod in campo Martio tendebant, ubi convenirent et se a sole et pluvia defenderent'. archetypi lectionem ex principe editione Gesnerus restituit. sed quae sit candidati tabella dimidiata vcl quo verba Varronis, si vera est Hbrorum scriplura, pertineant,
224 COMMENT. IN VARROXIS
nescimus. nam vanae siint de ea re opiniones interpretum. taber- nam a candidato in campo factam, in quam ipse cum fautoribus se reciperet, propter exiguum spatium vel propter defectum slruclurae dimidiatam dici Turnebus advers. 4, 6 ei 8, 7, Sca- liger, Gesnerus pulaverunl. labellam^ in qua nomen candidati scriptum erat, dici voluit Valesius in Ammian. Marcell. XVIII 5, 6: hanc enim cum Axius et Varro conscidissent ^et dimidiatam qui- dem, in qua scriptum erat candidati eius cui favebant nomen, in cistam coniecissent, reliqua tabellae parte umbram sibi facere poterant'. non plus profecit Stobbius Philolog. a. 1868 v. 27 p. 98 divisa inter popuhim et principem comitia significari putans. Non solum quod dicitur malum consiliuin consul- tori est pessimum sed etiam bonum consilium qui con- sulit et qui consulitur bonum habendum] Esse pessimum edita ante Victorium exemplaria, quod in principe editione Poh- tianus non correxit, est pessimum apographa omnia et Victorius. qui consulit et cui consulitur Uisinus^ quod Schneiderus pro- bavit. consulit Axius, qui quaerendo a Varrone consiiium peti- verat; consuhtur Varro, qui respondendo id de quo iUe quaesi- verat probai. versus autem, cuius sentenliam, non verba, Varro referre volebat, apud GeHium IV 5, 5 legitur, tum igitur, quod in Etruscos aruspices male consulentes animadversum vindica- tumque fuerat, versus liic scite factus cantatusque esse a pueris urhe tola fertur, ^Malum consilium consultori pessimum esf .
2 Sedebat ad sinistram ei] Ei ex codice adnotavit Poli- tianus^ de quo falsa rettulit Gesnerus; idem habent apographa et Victorius, eius m et edita ante Victorium exemplaria.
3 Quo uis aues] Quo uis praeter Parisinum codicem liabent Florentinus et Caesenas, cuius in principe editione Poli- tianus non correxit.
Ad lacum uelini eunti] Lacum uelini hoc loco habent hbri manu scripti et lacu uelini de ling. lat. V 71 codex Fio- rentinus. Veii?ium lacum dixerunt alii, ad angulum Velini Varro postea § 9. de lacu Vehno controversiae Interamnatium et Reatinorum fuerunt anno 700: Cic. ad Att. IV 15, 5, pro Scaur. 2, 27.
4 Num minium aut harmonium num quod emblema aut lithostroium quae illic omnia eontra aurum] Har-
RERVM RVSTICARVM LIB. III 2 225
monium vel armonium apographa, armenium lucundiis ex Piinio XXXV 30 floridi sunt quos dominus pingenti praestat, minium, armetiium, cinnaharis sqq. idem aurum, quod ex superioribus repetitum erat, delevit.
Haec quo succedant e campo ciues et reliqui omnes illa quo equae et sini] Sini omnia apographa, asini Politianus in principe editione non correxit. sini in archetypo videtur scriptum fuisse, deinde correctum asini, homines autem scriben- dum esse, non omnes^ ex his ipsis quae subiecta sunt, equae et asini, intellegi poterat; et ineptum est dicere reliquos omnes in villam publicam succedere.
Ubi cohortes ad dilectum consuli adductac consi- dant] A dilectu coniecit Madvigius advers. v. II p. 180, quoniam ante dilectum cohortes non essent; item Verfass. u. Verwalt. d. rom. Staates v. II p. 472.
Ubi censores censu admittant populum] Censum, ^hoc est ut censeatur', Ursinus. censu ablativo casu, ut esset ^quando census agitur', Gronovius de pecun. vet. IV 1 defendit. rectius Gesnerus, ^possit etiam videri censu dativus antiquus pro ad censum '.
5 Tua inquid scilicet auxius haec in campo martio extremo utilis] AxiusMeruh. scilicet omisit lucundus, Axii nomen Victorius delevit. utrumque ex archetypo restitui, sed transposito scilicet perturbatum verborum ordinem correxi, tua scilicetj in- quit Axius, liaec sqq. respondet enim haec Axius cum ironia ad praecedentem Appii sermonem, quo iiie viiiam pubiicam in campo Martio laudaverat. utiiis autem dicitur viiia, quae sine ornamentis ad soiam utiiitatem facta est.
Sumptuosior quam omnis omnium uniuersae rea- tinae tum enim oblitae tabuiis pictis nec minus signis ad mea uestigium ubi sit nulium iysippi aut ante phiiu et crebra sartoris et pastoris] Ad (non ai) mea omnia apographa. oUita et deinde at in ea vestigium uhi sit Lysippi aut Antephyli et crehra sato?is et pastoris Merula. sumptuosior quam omnes omnium reatinae ^ tum et ohlita taoulis est pictis, nec minus signis ornata. at meam vestigium uhi sit nullum Lysippi aut Antiphyli videhis, sed crehrum satoris et pastoris lucundus, ubi Victorius at mea et deinde Antiphyli sed crehra
Vauk. rer. rvst, II. 15
22Q COMMENT. IN VARRONIS
dedit, reliqiia ex Aldina editione repetivit; cu?)i et ohlita tahulis est Gesnerus. tam et ohlita tahulis pictis, nec minus signis ornata: an mea vestigium uhi sit nulhm Lysippi aut AntipMli Schneiderus ex coniectura Pontederae {) 447. at in mea vestigium uhist Lijsippi aut Antiphili? sed crehra Madvigius advers. v. II p. 180. arclietypi scripturam in hunc modum emendavi, sumptuosior quam omnes omnium universae Reatinae? tua enim. ohlita tahulis piciis nec minus signis; at mea, vestigium uhi sit nullum Lysippi aut Antiphili, at crehra sartoris et pastoris. nam in hac copia ver- horum^ omnes oinnium universae Reatinae, non magis offendere debehant editores^ quam in brevitate dicendi, ohlita tahulis pictis nec minus signis. villa publica tabulis pictis et signis referta est, contra Axii villa ita instructa est, ut nulla sint graecorum artificum vestigia^ sed plurima ruslicorum hominum, Afitiphilu Scahger et Ursinus probaverunt, Antiphili scripsi. nam graecam lerminationem in genetivo a Varrone admissam esse non inveni. nominativo casu in archetypo scripta erant haec, I 1, 8 A?istan- dros et Rhodios, 1, 9 Dionysios, 9, 7 Rithtj?i0Sj 40, 1 physicos, II 5, 4 Peloponnesos et Homogyros , III 1, 2 Ogygos, accusalivo
II 6, 2 Rhodon, III 16, 7 Olympon, item II 4, 10; 17 choe?^o?i, bj 4 husycon et hulimon, III 1, 3 cataclysmon et plurali numero I 57, 2. I 63 si?'us, III 16, 3 melitturgoe; in neutro genere plu- rima constanti fere usu, ut o?mithohoscion et taha praeter ea quac in communem usum recepta erant, III 5, 9 ??iuseu?n, III 5, 1 pe?istylu?n, ib. 11 epistylum, sed II praef. 2 peristijlon, contra
III 5, 17 hemisphae?iu??i, 10, 1 amphihiu?n, 13, 2 therotrophiwn ; item II 1, 2 histo?ncon et III 16, 3 adverbium historicos.
Cum uilla non sit sine fundo magno] Cum uilla Am, cum illa apographa Italorum, cum l illa editio princeps a Poli- tiano non correcta. cum uilla deleta u littera in archetypo fuisse videtur. cum ^^///«lucundus^ quem reiiqui editores secuti sunt. verum esse cum illa Ursinus vidit. apparet enim de Axii villa haec dici, non de omni villa, quasi sine magno fundo villa esse non possit,
7 Quadraginta milibus] Quad?nngentis milihus Ursinus in Varr. II 1, 14 ex PHnio VIII 167 asi?iu?n CCCC milihus num- mum emptum Q. Axio senato?n auctor est M. Var?'0, haud scio an omnium pretio a?ii??ialiu?n victo. errori potius Plinii eum numerum tribuendum esse dixi II 8, 3.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 2 227
7 Metuo iie pro uilla emam ostia in lilore seiana sedes] Ostiae in littore seianas aedes Merula. Ostiae in litore (leleri voluit Ursinus. Ostia, quod olim in margine videtur ad- scriptum fuisse, inclusi. nam si nomen repetere volehat Varro, in Osiiensi lilore potius dicere debebat.
8 Cum diceret nullam sc accepisse uillam qua magis delectatus esset] Accedisse Scaliger, accessisse Ursinus. acce- pisse interprelatur Gesnerus ^nulla se villa acceptum esse'.
9 Quid gus inquit est ista uilla] Quid igitur inquit edila inde ab Aldina editione exemplaria, neque probabilior cor- lupti vocabuli emendatio inventa est. quod genus inquit Popma coniecit.
Nummius uilla tua eit] Non minus villa tua erit edita inde a principe editione exemplaria, num minus villa tua erit Madvigius advers. v. II p. 180. neque de futuro tempore erit dubitandum est: II 1, 25 quo pacto enim erunt novenae partes? et similiter I 2^ 21 sic venalium greges dicemus agri culturam esse, ib. sic etiam res aliae erunt adsumendae.
10 Nihilo minus esse uillam eam quae esset simplex rusticam quam eam in quo esset utrumque et ea et urbana] Ea quae esset simplex rustica editio princeps a Poli- tiano non correcta, eam — rusticam apographa. eam quae esset simplex rustica, quam eam in qua esset utrunque, et rustica scilicet et urbana lucundus, ubi Victorius ex ^optimis exemplari- bus' et ea et url?ana restituit. et ea et urlfana tamquam glossema Gesnerus inclusit. eam quae esset utrumque scripsi, sicut supra quid est ista villa scriptum erat, riihilo minus esse villam eam quae esset simplex rustica, quam eam quae esset utrumque, et ea et urbana. villae nomine non minus digna est ea quae simplex rustica est, quam ea quae simul et rustica villa est propter fructum et urbana propter ornatum.
Fructus capiantur magni — utrum propter oues aut propter aues] Capiuntur et deinde an propter aves ex codice m lucundus.
11 Quae ad uillam si in aluariis opus faciunt] Si in lihri manu scripti, sin in principe editione Politianus non cor- rexit. aluariis cum Politiano A et codex Florentinus, alueariis
15*
228 COMMENT. IN VARRONIS
libri recenliores. ad villam in alveariis lucundus, ad villam Seii in alveariis ex coniectura Ursini Sclineiderus. Seii nomen similiter corruptum erat III 11, 2. alvarium et alvaria in archetypo scriptum erat III 3,5. 12,2. 16,10; 11; 15; apud Columellam in codice Sangermanensi IX 11, 1. 15, 5 alvare, IX 5, 3. 6, 1. 7, 2; 4. 9, 1. 14, 10. 15, 11 alvaria vel albaria, IX 8, 1 alvari- hus, IX 15, 6 albario ohiecta; in manu scriptis libris Plinii XXI 70 et 80 alvaria, XII 98. XXVIII 79 alvariis, in titulo Cordu- bensi CIL v. II 2242 alvari locum occupavit. apud Quintllianum I 12, 7 alvarihus ex Ambrosiano codice restituendum est. et hanc solam nominis formam veteres grammatici noverunt, Charis. p. 106, 31 Alvaria neutro genere pluraliter dicuntur, Vergilius (georg. IV 34) "^ seu lento fuerint alvaria vimine texta% quamvis Cicero in Oeconomico singulariter dixerit ^ apes in alvarium concesseranf, in excerptis Capri p. 107, 12 alvaria in Monte- pessulano codice scriptum est. alvearia inferioris aetatis gram- matici, Beda de metr. p. 252, 2 et in glossis saepius. item alvi dicuntur apum, non alvei, apud Varronem III 16 et apud Colu- mellam in nono libro saepe. semel apud Varronem III 16, 8 in archetypo vitiose scriptum erat alvei, bis apud Columellam IX 9, 4 et 14, 1 alveis et IX 3, 1 alveorum vitiose in Sangermanensi codice. ceterum alvarium accusativo casu dixit Varro III 16, 11 et 15, sicut Cicero apud Charisium, et alvariis Plinius; alvare et alvarihus Columella et Quintilianus, sed alvario ohiecta Colu- mella 1. c, nisi ibi alvari potius scribendum est.
Et nunc pluris tua uilla illic natos uerres lanio ucndis quam hinc apros macellarios eius] Et num pluris tua villa illic natos verres lanio vendis, quam hic apros millia- rios emis? Merula, et num pluris nunc tu e villa illic natos verres lanio vendis, quam hic apros macellarios emis? lucundus, ubi quam hic apros macellarios Seius Victorius dedit: nam hic in editione retinuit, quamquam in explicationibus ex codice hinc scripsit. macellario Seius rectius Turnebus adversar. 8, 7 et Ursinus. e villa deleri voluit Ursinus. hunc secutus olim tua villa tamquam adscriptum ad adverbium illic inclusi. sed verum esse puto tu e villa, quod ex Aldina editione receptum erat, et num pluris tu e villa illic natos verres lanio vendis, quam hinc apros macellario Seius? Axius enim e villa lanio vendit verres.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 2 229
qiii ibi iiati erant, Seius ex siia villa maceliario veiidit apros non natos ibideni, scd in leporario habitos.
12 Posse ad te fieri] Ad ie omnia apograplia et ante Victorium Angelius, apud te in principe editione Politianus non correxit.
13 Duo enim genera cum sint pastionum unum agreste in quo pecuariae sunt alterum uillaticum in quo sunt gallinae ac columbae et apes et cetera quae in uilla solent pasci de quibus et poenus mago et cassius dio- nysius et alii quod separatim ac dispersim in libris re- iiquerunt quas seius legisse uidetur] Duo genera et deinde quos Seius editio princeps: quas Politianus ex codice adnotavit. duo enim genera cum sini — alii quid separatim ac dispersim in libris reliquerunt, quos Seius legisse videtur edita inde ab Aldina editione exemplaria. de structura verborum Gesnerus adnotavit hacc, ^protasis continetur soHs verbis duo enim genera cum sint pastionuin, reliqua omnia pertinent ad apodosin'; lioc (immo Jios) Seius scribi voluit Ursinus, duo genera sunt pasiionum Schnei- derus. alii quaedam et deinde quae Seius scripsi. nam inter- missa post relativam sententiam de quihus — reliquerunt com- positio verborum neglegentiae a Varronis sermone non alienae tribui poterit, duo enim genera cum sini pastionum — , de quibus et Poenus Mago et Cassius Dionysius et alii quaedam — reli- querunt, quae Seius legisse videiur et ideo ex iis pasiionibus — frucius capere. aha eius anacoluthiae exempla composui I 1, 2.
14 Aprorum ceterae uenationes] Aprorum ei ceierae venationis lucundus. aprorum et cetera venaiionis editio Victorii manjfesto editoris errore, qui tamen deinde in reHquas editiones propagatus erat. venaiio dicitur omne genus animaUum, quae saepto includuntur, III 12, 2 saeptum venationis, Colum. IX prael'. 1 clausa venatio.
Ex quibus rebus scriba librarius — plus quinqua- gena milia e uilla capere dicebat] E villa ex coniectura Ursini Gesnerus et Schneiderus incluserunt. geminatae praeposi- tionis exempla dedi II praef. 5.
15 Atque in hac uilla qui est ornithon] Atqui con- iecit Ursinus. Varronis sermonem post interpellationem Axii con- tinuari adnotavit Gesnerus.
230 COMMENT. TN VARRONIS
Ut sexaginta milia ea pars reddiderit eo aiino uillae] Ea pars viUae reddiderit eo anno lucundus. ordinem verborum qiii fuit in archetypo Victorius restituit.
16 Sed ad hunc bolum peruenias] Sed ul ad hiinc bolum pervenias ex Aldina editione receptum erat^ sed ad himc holum ut pervenias Zahlfehltius quaest. crit. in Varr. rer. rust. Hbr. p. 9.
Cenae quae tunc innumerabiles ex candefaciunt an- nonam macelli reliquis annis omnibus et hanc expecta- bis summam spero non tibi decoquet non ornithon neque hoc accedit his moribus nisi raro ut decipiaris quotus q u i s q u e e n i m e s t a n n u s q u o n o n u i d e a s e p u 1 u m a u t triumphum aut collegia non epulari quae nunc innume- rabiles incendunt annonam] Quae tunc priore loco^ quae nunc posteriore omnes: tunc posteriore loco Pohtianus adnotavit, sed non ex Marciano codice, sicut Gesnerus indicavit. quae tunc innumerabiles excandefaciehant lucundus et post hunc rehqui editores. ne decipiaris idem lucundus. omnihus si hanc ex- pectahis Angehus. reliquis annis Ofunihus, si hanc spectahis summam, spero tihi non decoquet ornithon, neque hoc accidat his morihus, nisi raro, ne decipiaris et deinde nunc innumera- hilia incendunt Ursinus. reliquis annis omnihus et hanc expectahis su?nmam spero non tihi decoquet non ornithon. neque hoc accidit his morihus nisi raro ut decipiaris sqq. edita inde a Victorio exemplaria^ ubi Gesnerus et Schneiderus non et post decoquet et post collegia inchiserunt. reliquis annis omnihus, ait, hanc ex- pectahis summam et deinde accidet coniecit Nettleship annal. philol. Cantabr. a. 1877 p. 175. restituta archetypi scriptura Zahl- feldtius orationem ita conformavit, ut sermonem Varronis post in- numerahiles finitam exciperet Merula, cui primae partes disputa- tionis supra mandatae erant, eique rehqua tribuerentur, cenae quae lunc innumerahiles. (Merula) Excandefaciunt annonam macelli reliquis annis omnihus et hanc exspectahis summam. spero non tihi decoquet nunc ornithon neque hoc accidet his morihus nisi raro ut decipiaris sqq. in quibus neque sermo inter Varronem et Merulam divisus, qui uni Varroni debetur, probari potest, neque ipsa verba apte procedunt. itaque primum pro tunc scripsi nunc, quod infra in archetypo scriptum erat^ deinde et ante spero addidi, non post decoquet inepte repetitum delevi.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 2 231
cenae, qucie nunc innumerciMles exccinde faciunt annonam macelli, reliciuis annis omnihus et lianc expectahis summam et, spero, non tihi decoquet ornitlion, h. e. et summam supra dictam non assequeris et ornithon, ut spero, non deficiet. maximus enim fructus ex ornithone capitur tum, cum epulae publicae vel cenae collegiorum fiunt, quibus pretium rerum venalium augetur; reli- quis annis, quibus eae non sunt, quamvis ad eandem summam non perveniatur, tamen illae pastiones suum IVuctum praebent. tum in his, quotus ciuisque enim est annus, ciuo non videas epu- lum aut triumphum aut collegia non epulari, repetitum non offendere non debebat editores: nullus fere annus est, quo epulum aut triumphum non videas aut quo collegia epulari non videas. dcnique ea quae restant, ciuae nunc innu?nerahiles incendunt annonam, ex superiore loco inepte repetita esse apparet, sicut Schneiderus significavit.
17 Ahuccius et hoc loco et III 6, 6 fuit in archetypo, quod Ilerlzius annal. philol. a. 1873 p. 337 defendit. Alhutius olim utroque loco ex principe editione receptum erat. ceterum ser- moni Varronis, quem paucis interpositis, sed propter luxuria?n inquit sqq., Axius interpellaverat, haec continuantur.
Minus decem milia] Minus dena millia edita inde ab Aldina editione exemplaria.
Se supra centum milia e uilla recepturum agro] Agro, quod in editis inde a principe editione exemplaribus omissum neque a Politiano ex codice adnotatum est, habent apographa omnia, recle delevit Merula: videtur enim ex eo quod sequitur age ortum esse. e villa deleri voluit Ursinus^ ex illa coniecit Gesnerus.
Age non M. Cato nuper cum lucilli accepit tutelam e piscinis eius quadraginta rnilibus sestertis uendidit pi- scis] Lucilli etiam codex Sangermanensis Columellae VIII 16, 5, lucilii codices Macrobii Saturn. III 15, 6. luculli apud Varronem ha- bent libri recentiores et impressa inde a principe editione exemplaria. est autem Lucullus Lucii Luculli, qui contra Mithridatem pugnavit, filius, cuius tutelam Cato avunculus gerebat piscinae Lucullorum laudantur a Varrone III 3, 10 et 17, 8. quadragies seslertium coniecit Ursinus ex Plinio IX 170 |XL| HS piscinae a defuncto illo veniere. cum Varronis codice censentiunt codices Macrobii
232 COMMENT. IN VARRONIS
1. c, quod M. Varro in libro de agri cidtura referl M. Catonem, qui post Uticae periit, cu?n heres testa?nento LucuUi esset re- lictus, pisces de piscina eius quadraginia ?nilibus vcndidisse. piscinas Liiculii quadringentis milibus sestertium veniisse dicit Columella 1. c. ac tame?i isdem te??iporihus, quihus lianc ?ne?no- rahat Varro luxuriam, maxime laudatur severitas Cato?iis, qui ?iihilo ?ni?ius et ipse tutor Luculli gra?idi aere seste?^tiu?n miliutn quad?'i?igento?'um piscinas pupilli sui venditahat.
18 Ille qui simulac promiseris minerual incipiam inquit id est cenam] Quin simulac edita inde ab Aldina edi- tione exemplaria. qui ex arcbetypo reslilui^ quamquam id ab aliis cum vi adfirmandi in initio sententiae positum non inveni. id est cenam, quae post ?ni?ierval transposuit Scbneiderus, inclusi.
Ego uero non recuso nel hodie ex ista pastione crebro] Et ex ista pastione ex Aldina editione Victorius recepit, ubi et ab iis qui postea editionem Victorii expresserunt omissum est. atque ex ista pastione Pontedera p. 447; Aldinae editionis lectionem dedit Schneiderus. vel hodie vel ex ista pastione crehro scripsi. promittit enim Axius se mercedem daturum esse vel eo ipso die vel postea ex fructu pastionis saepius.
Expone merula non grauate priraum inquit] Exponere, Merula, non gravare. Primum i?iquit lucundus, expo?ie, Me?^ula, non gravate. Primum i?iquit Victorius, qui baec adnotavit, ^Ele- gantior est antiqua lectio, quam restitui duobus verbis immutatis'. pravam verborum distinctionem, quae erat in editionibus, Ponte- dera p. 447 correxit.
III 1 Dico omnia apograpba et ex ipso archetypo, ut vide- tur, Victorius, dicam edita ante Victorium exemplaria, quod in principe editione Politiauus non correxit.
2 Ubi soliti lepores sint] Soli lepores Victorius var. lect. 32, 11 restituit ex Gellio II 20, 2 ve?^ha Varronis suhieci, ^villaticae pastionis genera su?it tria — ani?nalia quae pascuntur\ de eadem re Varro III 12, 1 scribit ?iam neque solum lepores in eo includuntur silva — sed etiam cervi aut capreae.
Animalia quae pascantur] i^rtr5C?//zAwr codices Gellii 1. c. et apud Varronem codex Florentinus et Merula, pascantur, quod fuit in archetypo, edita inde ab Aldina editione exemplaria.
3 Harum singula genera minimum in binas species
RERVM RVSTICARVM LIB. III 2 — 3 233
diuidi possunt in prinia parte nt sint quae terra modo sint contentae ut sunt pauones turtures lurdi altera specie sunt quae non sunt contentae terra solum] In prima parte ut siint quae tcrra modo sunt contentae Merula, in prima parte ut sint, quae terra modo sunt contcnta, ut sunt pavones turtures turdi. altera spccies eorum sunt, quac non sunt contenta terra solim lucundus, ubi eorum Victorius delevil, horum singula et deinde altera specic sint quae non Ursinus coniecit. harum rerum singula scripsi, sicut supra scriptum est scientem essc oportet earum rerum et postea earum rerum cul- tura. deinde addita in praepositione scripsi in altera specie sunt: nam in mutata structura verborum praepositio omitti non poterat, liarum rerum singula genera minimum in hinas spccics dividi possunt, in prima partc ut sint quac tcrra modo sint contentae^ ut sunt pavones iurtures turdi: in aliera specie sunt quac non sunt contcntae terra solum. similiter structura verborum mutata est in his quae de altero genere scripta sunt, duas Jiahct divcrsas spccies, unam in qua cst aper caprea lcpus, altcra itcm extra villam quac suni, h. e. altera species item earum rerum est, quae extra villam sunt. alteram extra villam coniecit Ursinus.
Coclcae editio princeps a Politiano non correcta et codex Caesenas, choclcac Florentinus, cochlcac alia apographa.
4 De his sex partibus ad ista tria genera artificum paranda aucupes uenatores piscatores ut ab iis emenda quae tuorum seruorum diligentia tuearis in fetura ad partus et nata nutricare saginisque in macellum ut per- uiant] Nutricari Victorius ex archetypo adnotavit manifesto errore: nam nutricare Politianus et apographa. ah his emenda — nutricare saginesque, in macellum ut perveniant Merula. de his sex partihus adhuc ista tria genera artificum comparanda aucupes — nutricare saginareque ^ in macellum ut pcrveniant lucundus, ubi paranda Victorius dedit, reliqua ex Aldina editione repetivit. dc his sex partihus: ad haec ista tria gcncra arti- ficum paranda^ aucupes venatores piscatores, aut ah his emenda, quae — nutricerc sagincsquc Scaliger, ad has sex partes ista tria genera artificum comparanda, aucupes venatores piscatores, aut ah his sumenda, quae tuorum scrvorum diligeniia tuearis in fetura ac partu et nuiricatu saginisque, in macellum ut per-
234 COMMENT. IN VARRONIS
vcniant Ursiiiiis. lacunani, qua scriptura archetypi corrupla erat, in hunc niodum supplevi, de his sex partibus ad ista tria genera item tria genera artificum paranda: nam praepositione de uni- versum genus villaticarum pastionum, ad quas tria genera perti- nent, significatur. rehqua a Merula et Scahgero emendata sunt, aut ah iis emenda quae — nutricere saginesque, in macelhm ut perveniant. ad tria principalia genera pastionum, quae supra dicta erant, tria genera artificum^ qui animaha captent, paranda sunt aut ab iis emenda animalia, quae servi tueantur ad partus facien- dos et ad puUos ex iis natos nutricandos.
Quaedam adsumenda — ut glires cochlias gallinas] Cochlias iu archetypo scriptum fuisse Politiani testimonio con- slat, choclias codex Florentinus, coclias B ct Caesenas. ut glires cocleae et gallinae lucundus et deinde reUqui editores. quaedam assumendum Ursinus.
5 Tertiae piscinae dulces fieri coeptae et e flumi- nibus captos recipere pisces] Recepere ex Aldina editione receptum est.
6 Alter sublimis] Alterum sublime Gesnerus, ut esset alterum aviarium. immo aUer gradus sublimis dicUur altera pars antiqui gradus, h. e. subUmis locus^ in quo cokimbae habentur.
8 In secunda parti ac leporario] Parti apographa et ex ipso archetypo Victorius, parte edita ante Victorium exem- plaria, quod in principe editione Politianus non correxit. ac leporario definitionem habet praecedentis nominis: I 21 de in- domitis quadripedibus ac pecore faciendum, III 5, 4 ad speciem cancellorum scenicorum ac theatri.
Neque enim erat magnum ad septum quod nunc ut habeant multos apros ac capreas complura iugera ma- ceriis concludunt] Magnum id septum Merula. praeterea quod ?iunc ut habeat scripsi: ut saeptum multos apros ac capreas habeat, complura iugera maceriis concludunt. nam inepte pro- nomen accusativo casu ad verbum concludunt refertur.
Cum emisti fundum tusculanum a M. Pisone in lepo- rario apri fuerunt multi] GcU. II 20, 3 is (Varro) item infra eodem in libro ita scribil, "" cum emisti fundum Tusculanum a M. Pisone, in leporario apri multi fuere\ M. Pupius Piso dici-
RERVM RVSTICARVM LIB. 111 3 235
liir inrra 13^ 1, M. Piso idem III 6, 2. est aiitem M. Pii[)ius Piso Calpuriiianiis, qui consul fuit a. 693.
9 In tertia parti quis habeat piscinam] Habcat apo- graplia, hahet edita ante Victorium exemplaria, quod Poiitianus non correxit. hahehat editio Victorii.
Quis contra nunc mithon non dicit] Rhyiiton editiones antiquissimae, Rhinton edidit Victorius, quem reUciui seculi sunt. verum nomen apud Columellam VIII 16, 4 est in libris manu scriptis, itaque Terentius Varro ^nullus est\ inquit, "^hoc sacculo nehullus ac minthOj qui non iam dicat nihil sua interesse, utrum eius mocli piscibus an ranis frequens habeat vivarium\ nam quod ibi in editis exemplaribus legitur, nebulo ac rhinthon, ex principe edilione receptum est. ^Cvd^cov a ^iv^a dictum in Philodemi libro nsQl xaTacov f. 21 legitur, Tcal ^QEvd-va^^ai d8 xal pQSvd-vo^svov covo^a^ov ^al en vvv ovo^cc^ov^lv, eh^ anb xov TtaQad edo^evov d^v^tcc^atog 7] ^vqov tcov d^scov ^qsv- d"vogy (Dg xad^ ri^ag Koi ^tvd^cjvag aTtb trjg ^ivd^rjg, stt acp btovdTJTtots, tbv aitb trjg siQYj^svrig dcad-s^sog xats^pXsTtovta TtaOi Tcal TtaQS^^XsTtovta Kal tij KscpaXf] xataascovtcc xal xata- 6^iXQL^ovta tovg djtavtavtag ?j tovg chv av tcg ^vrjfiovsv6rj, Kav 0361 tcov ^sydXov sivai doxovvtcov, ^std dtaavQuov xal ^oXtg Ttov ^Qay^sCag aTtoKQiOscog, vTtSQoyriv idCav s^cpaivovorigj dklov d' ovdsvbg aQa loyov s^7toiOv6r]g. minthae autem vel mentae varia esse genera conslat, quorum notissimum fuit illud, quod propter suavitatem odoris rjdvoO^ov dicebatur, de quo Plinius XIX 159 scribit haec, mentae nomen suavitas odoris apud Graecos mutavit, cum ante mintha vocaretur, unde veteres nostri nomen declinaverunt. nunc autem coepit dici rjdvoa^ov. grato menta mensas odore percurrit in rusticis dapibus. ab hoc ^iv- d^covsg dici poterant qui mentae odore delectabantur. quod nomen Varro ad irrisionem hominum delicatorum et luxuriosorum con- vertit. ceterum quod apud Columellam additum est nebulo, ab ipso Columella videtur ad explicandum minus notum vocabulum adscriptum esse.
Non philippus cum ad immidium hospitem casini diuertisset et ei e tuo flumine lupum piscem formosum apposuisset] Minidium cditiones ante Victorium, qui Immidium ex archetypo edidit; Ummidium Scahger et Bentleius in Ilor. sat.
236 COMMENT. IN VARRONIS
I 1, 95 . 6? vicbio flumine luciindiis ex Columella VIII 16, 3 ubi (le eadem re scripta sunt liaec, lautitiae lociipletiim maria ipsa Neptujmmque clauserunt iam tum avorum memoria, cum circum- ferretur Marcii Philippi velut urbanissi?num, quod erat luxuriose factum atque dictum. nam is forte Casini cum apud liospitem cenaret adpositumque e vicino flumine lupum degustasset atque expuissetj inprohum factum dicto prosecutus, ^peream\ inquit^ ^nisi piscem putavi'. apud Varronem tuo flumine defendit Victo- rius adpositis iis quae de eo flumine scripta sunt III 5, 9 cum haheafu sub oppido Casino flumen, quod per villam fluat.
10 Sic nostra aetas in quam luxuriam propagavit leporarias ac piscinas protulit ad mare] Leporarias apo- grapha, leporaria in principe editione Politianus non mutavit. inquam in principe editione expressum erat. sic nostra aetas inquam, luxuria propagavit lucundus, sic nostra, inquam, luxuria propagavit Ursinus. inquam ita defendit Gesnerus, ut baec Varroni orationem Merulae interpellanti tribuerentur et deinde ante quare nomen Merulae interponeretur, parum apta, ut apparet, distributione. itaque scripsi sic nostra aetas in quam luxuriam propagavit leporaria, liac piscinas protulit ad mare. in quam luxuriam haec aetas leporaria propagavit, eadem usa est, cum piscinas ad mare proferret.
Quis enim propter nobilitates ignorat piscinas phi- lippi hortensi lucullorum] Nobilitatem edita inde a principe editione exemplaria. restitui pluralem numerum, quem in ab- stractis nominibus saepius posuit Varro, I 44, 4 praegnationes, III 14, 4 magnitudinibus.
IV 1 Ego uero inquit ut aiunt post principia in castris id est ab iis temporibus quam superioribus] Ab his temporibus Merula, ab his potius incipiendum temporibus lucundus. a postprincipiis , id est ab his incipiendum tempori- bus Ursinus. archetypi scripturam Victorius restituit, sed potius ex Aldina editione retinuit, ab iis potius temporibus, ubi ab his dedit Gesnerus. ego vero, inquit, a postprincipiis, ut in castris Scaliger, ego vero, inquit, a postprincipiis , ut aiunt, in castris Gronovius de principiis et poslprincipiis disputans lect. Plautin. p. 303 et observat. 4, 10; ego vero inquit, ut aiunt in castris, post principia Nettleship annal. philol. Cantabr. a. 1877 p. 175.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 3-5 237
post principia parmii apte interpretalus est Popma V'go, inqiiit, volo te esse post principia in castris, id est ab liis potius tem- poribus quam prioribus incipere' coll. Terent. Eunuch. 781 tu hosce inslrue, ego ero post principia. debcbat potius sic, Wolo te incipere post principia'^ quamquam ne hoc quidem ad formam sermonis aptum esse apparet. sed verum esse a postprincipiis moruiit Schneiderus. nam postprincipia ipse Varro dixit ea quae post principia rei fiunt vel sunt apud GeiUum XVI 9, 5 quodsi non liorum omnium similia essent principia ac postprincipia et ib. 18, 6 voluptas autem, inquit, vel utilitas talium disciplinarum in postprincipiis existit, cum perfectae ahsolutaeque sunt, in principiis vero ipsis ineptae et insuaves videntur; praelerea Plautus Pers. 452 sic ei procedunt postprincipia et Afranius apud Ciceronem p. Sest. 55, 118 postprincipia atque exitus vitiosae.vitae. castrensis autem vocabuli origo indicatur iis quae addita sunt, ut aiunt in castris: nam ita haec scribenda sunt, ego vero, in- quit, a postprincipiis, ut aiunt in castris, id est ah his tempori- bus quafn superioribus.
Sexaginta enim milia fircilina excande me fecerunt] Fircellina edita inde ab Aldina editione exemplaria, pro quo Fir- celina scripsi. sexaginta milia sestertium ex ornithone mater- terae Varronis rediisse dictum erat III 2, 15. hanc igitur Fir- celliam fuisse Gesnerus adnotavit.
2 Merula duo genera sunt inquit ornithones libri manu scripti, Merula inquit, duo sunt ornithonis genera editio princeps, ubi Polilianus ordinem verborum correxit, sed ornithonis non mutavit.
V 1 Dicam de hoc ornithone quod fructus causa faciunt] Dicam primo de ornithone editio princeps, ubi Poli- tianus ex archetypo primo delevit et hoc post de addidit, dicam de hoc arinthone m, dicam primo de hoc ornithone apographa Italorum. archetypi lectionem dicam de hoc ornithone lucundus dedit. deinde quod pro quem positum, quasi aviarium dictum esset, non ornithon, Gesnerus et Schneiderus defendunt. immo neutro genere dictum est de hoc, h. e. de hoc genere ornithonis, dicam de hoc, quod fructus causa faciunt. nam de ornithone ad argumentum indicandum in margine videtur adscriptum fuisse.
Unde non ubi sumuntur pingues turdi] Unde nonnulli
238 COMMENT. IN VARRONIS
sujnwUur ex m ediderat Incundus. veterein lectionem reslituit et explicavit Victorius, Mocalur in verbo sumuniur, quod simplicem intellectnm non habet. nam sumere et mann capere et ore signi- ficat^ id est comedere ac devorare. ostendit igitur se loqui velle de ornitlione, e quo promuntur tnrdi^ non in quo apparato con- vivio eduntur'.
Testudo ut peristylum tectum legulis] Ut peristylum editio princeps a Politiano ex archetypo non correcta et optima apographa^ ut perystilum codex Florentinus^ ut eperistilum Cae- senas^ ut peristylium Beroaldus. aut, quod ex altero codice Poli- tiani pro ut Gesnerus adscripsit^ potius coniecturae tribuendum est: hoc Schneiderus recepit. testudo in modum peristyli tegulis aut rete tecti paranda est.
Jn qua milia aliquod turdornm ac merularum in- cludere possint quidam cnm eo adiciant praeterea aues alias quoque] Praeterca codex Florentinus et ex archetypo^ ut videtur, Victorius. praeter ea Politianus in principe editione non correxit. praeter eas A, praetereat B et codex Caesenas. quidam cum eo adiiciant praeter ea alias quoque Merula, qui- dam cum eo adiiciunt praeter eas aves alias quoque lucundus^ ubi praeter eas aves deleri voluit Ursinus, praeterea aves dedit Victorius. restituto coniunctivo adiciant, pro quo adiiciunt ex Aldina editione in reliquas editiones propagatnm erat, vcrba olim prava distinctione distracta in unam sententiam redegi, includere possint, quidam cum eo adiciant praeterea aves alias quoque. nam inepte editores a pronomine quidam novae enuntiationis iniiium fccerant. alias autem post nomen positum est frequenti apud Varronem usu, I 2, 21 res aliae diversae, 9, 5 discrimina suhtiliora alia, II 2, 8 virgulta alia, III 10, 5 frumentum aliud, III 12, 1 in locis aliis.
2 Coturnices in principe editione Politianus non correxit, conturnices m, cotornices reiiqui libri omnes, et hoc iii ipso archetypo olim scriptum, postea correctum fuisse videtur.
Canales angustas] Angusto m, angustms reliqui libri omnes. feminino genere canalis Varro in his libris praeter hunc locum bis dixit, III 7, 8 et 11, 2, masculino numquam; item apud Servium in NcYg. georg. IV 265 Var)'0 divinarum libro VI ^canales eas despicit templum'' (despescit templa codex^, femi-
RERVM RVSTICARVM LIB. IIT 5 239
nino genere canales dixit: conlra canalicuhm , non canalicu- lam III 5, 14.
Et fix eis caduca qnae abnndat per fistnlam exire ne Inlo aves laborent] Et ex eis caduca, quae ahundat et exit per fistulam^ facil nt liito aves lahorent lucnndns arcbe- typi lectionem Victorins restituit. quae ahnndat tamqnam glossam vocis caduca Ursinns et Schottus observ. histor. 3, 8 deleverunt^ inchisit Gesnerus. caducam idem Gesnerus scribendum coniecit. de caduca aqna Frontinns de aquis II 94 liabet haec, ne quis privatus aliam aquam ducat, quam quae ex lacu liumum accidit (haec enim sunt verha legis), id est quae ex lacu ahundavil: eam nos caducam vocamus; ib. 110 impetrantur autem et eae aquae quae caducae vocantur, id.est quae aut ex castellis aut ex manationihus fistularum ahundant. ex qnibus apnd Varronem dilucida fit verbornm coninnctio, in qua interpretes haeserunt: aquam, qnae caduca ex canalil)us abundat^ h. e. quae caduca fit, dum abnndat ex canalibus, per fistulam exire oportet. deinde cocliam habent Ubri manu scripli, cocliliam in principe editione Politianus non correxit.
3 Ne qua intrare mns] Ne aqua editio Victorii mani- festo errore, qui tamen ab editoribus, qui iliam expresserunt, re- petitns est.
4 Mnltos esse palos ubi aues adsidere possint prae- terea e perticis inclinatis ex humo ad parietem et in eis tranersis gradatim modicis interuallis perticis ad- nexis ad speciem cancellorum scenicorum ac theatri] Praeteiea et perticas inclinatas ex liumo ad parietem et in eis transversas alias gradatim modicis intervallis annexas Incundns archetypi lectionem Victorins restituit, ubi Gesnerns ad anle speciem inclnsit, ut intellegeretur ^oportet esse speciem'. prae- terea et perticas inclinatas ex humo ad parietem et in eis trans- versas gradatim modicis intervallis perticas annexas Schneiderus. ac theatri idem inclusit ex coniectura Ursini. deleta praeposi- tione e scripsi praeterea pet^ticis inclinatis sqq. nam ablativi, qnibus apparalns describitnr perticarnm, qnae in aedificio in- strnendo ad palos adduntur, perticis inclinatis et deinde perticis adnexis, offensionem habere non debebant. praeter palos, in qui- bus aves adsidere possint, perlicae ex hnmo in parietes inclinantnr.
240 COMMENT. IN VARRONIS
et in his traversae adnectuntur perticae, ut species efficiatur can- cellorum^ qui sunt in tlieatro.
Antequam tollere uult turdos largius dat cibum quod plus ponit et farre subtiliore incipit alere] Antequam tollere velis turdos, largius dat cihumque plus ponit Merula, ante- quam quis tollere velit tiirdos, largius dal cibum et aquae plus ponit lucundus. recte Victorius lectionem archetypi restituit, in qua Gesnerus quis tollere vult, Schneiderus praeterea cibumque plus ponit dederunt^ non intellecto nimirum usu sermonis Varro- niani. nam et tertia verbi persona non addito pronomine recte dicitur, et quod coniunctio in iis quae ad rem accuratius defmien- dam adduntur ponitur. largius enim cibus dalur, cum et plus ponitur et far subtiHus. II 2, 14 deterrent ah saliendo — quod alligant, III 15, 2 quae figuli faciunt multo aliter atque alia, quod in lateribus eorum semitas faciunt.
In hoc tecto cauiis quae cauiis tabulata habeant aliquod adportat subplementum contra hic auiarium quae mortuae ibi sunt aues ut domino numerum reddat solet ibidem seruari] In lioc tecto cavus quae tabulata liabeat aliquod ad porticae supplementum. contra hoc aviarium sqq. Merula. cor- rupta in libris manu scriptis et editis verba lucundus ita correxit et supplevit, in lioc tecto caveaque tabulata habeant aliquot ad perticae supplementum. contra hoc aviarium est aliud minus, in quo quae morluae ibi sunt aves^ ut domino numerum reddat, curator servare solet. priorem partem Scaliger ad veterem lec- lionem a Victorio adnotatam hoc modo revocavit, in hoc tecto caviisque avis tabulata habeant aliquot. ad portae sublimentum. conira hoc aviarium est aliud minus. in quibus sublimentum pro subhmine dictum superius hmen significare, tabulata autem in Hmine cavi affixa, in quibus aves vel exeuntes ex cavo vel antequam id ipsum subeant insidere soleant, dici voluit. Schnei- derus, quoniam Columella VIII 3, 3 in gahinariis tabulatorum menlionem faceret, apud Varronem haec ex descriptione gahinarii huc delata et ibi III 9, 7 post cubilia earum transponenda ibique sic scribenda coniecit, in hoc tecto caveisque tabulata habeant aliquot ad perticae (vel perticarum) supplementum. sententiam, quam ratio descriptionis postulare videbatur, in hunc modum rcstitui, in hoc tecto caveas, quae tabulata habeant aliquot ad
RERVM RVSTICARVM L1I3. iri 5 241
perticarum supplcmenUm j h. e. in co teclo caveas esse oportct ciim labulatis, qiiae pro siipplemento perticarum sint et locum sedendi avibus praebeant. deinde lacunam indicavi, contra lioc aviarium * quae mortuae ihi sunt aves — solet servare. nam de alio aviario, quod ex contraria parte faciendum est, haec dici apparet.
6 Turdi qui cum sunt nomine mares re uera femi- nae quoque sunt neque id non secutum ut esset in me- rulis quae nomine feminino mares quoque sint] Qui cum sint et deinde quae nomine quoque feminino mares tamen sunt m. qui cum sint — mares quoque sunt scripsi. nam ut in prioribus conlunctivum cum sint ratio sermonis postulat, ita postea indica- tivum mares quoque sunt, sicut olim lucundus ediderat, concin- nitas commendat. de turdis et merulis idem docet Varro de ling. lat. IX 55 dici corvum turdum, non dici corvam turdam, contra dici pantheram merulam, non dici pantherum merulum.
7 Aequinoctium autumnale] Charis. p. 118, 25 ^w/ww- nal VarrOj aequinoctium autumnal, quod idem Plinius eodem lihro VI notat.
8 Coieceris libri manu scripti omnes, non conieceris^ quod in principe editione Politianus non correxit.
Sexaginta milia quae uis statim in fenus des licebit multum dic illut alterum genus ornithonis] Des licehit . tum mihiy tu dic illud alterum genus ornithonis lucundus, ubi mihz tunc dic ^ex vetere codice' Ursinus, mihi tum dic Ponte- dera p. 449 coniecit. archetypi scripturam a Victorio adnotatam ita interpretatus est Scaliger, Un foenus des ticehit multum. dic illud atterum genus, hoc est in foenus multum des licebit'. sexaginta miha sesterlium ex ornilhone FircelUae rediisse et Axii cupiditatem ad hoc genus pastionis excilavisse dictum erat supra 2, 15 et 4, 1. sequitur disputatio de altero genere ornilhonis, quod delectationis causa paratur, quale Varronem habere dictum est supra 4, 2. sed in hac parte quoniam ipse Varro sermonem suscepit, postquam de priore genere Merula dixit, illius appella- tionem omitti non potuisse lucundus intellexit. nam non expresso nomine Varroni huius generis describendi munus attribui, sicut Scaligero visum est, intellegi nequit. itaque scripsi in fenus des licehit muttum. tum mihi, tu dic illut alterum genus, ubi multum adverbii loco positum est, h. e. magnopere licebit.
Vaui{. eer. bvst. II. 16
242 COMMENT. IN YARRONIS
Ornithotrophion M. leni strabonis] Plin. X 141 aviaria primus insiituit inclusis omnium generum avibiis M. Laenius Straho Brundisi equestris ordinis.
Sed etiam in tusculano magno aedificio luculli] Sed etiam Thusculanum magnum aedificium Luculli lucundus. lec- tionem archetypi Victorius restituit, quem deinde reliqui editores secuti sunt. scripsi in Tusculano magna aedificia. nam magna aedificia Luculli, quae sunt in agro Tusculano, Varronis ornithon vicisse dicitur.
9 Derectum ab insula ad musaeum quae est animo fluuio ubi confluet altera amnis ad summum flumen ubi est musaeum circum huius ripas ambulatio sub dio pedes lata denos ab hac ambulatio est in agrum uersus orni- thonis locus] Alter amnis m. a Vinio fiuvio, uhi confluit alter amnis lucundus. ah liac amhulatione in agrum edita inde a principe editione exemplaria. ah imo fluvio Turnebus et Scaliger. ad museum delevit Ursinus. in imo fluvio scripsi, ad miiseum et deinde posteriore loco amhulatio, quae olim in margine viden- tur adscripta fuisse, delevi, derectum ah insula, quae est in imo fluvio, uhi confluit altera amnis^ — ah hac est in agrum sqq. per villam fluit flumen, ita ut ex altera parte villae in alteram pontibus transeatur. in huius ima parte est insula, ad summum flumen museum; longitudo fluminis ab insula usque ad summum flumen, ubi est museum^ pedum nongentorum quinquaginta est. ibi circum ripas fluminis ambulatio est; ab hac in agrum versus locus ornithonis situs est.
10 Inter quos locus qui est ornithonis patet in latitudinem pedes XLVIII deformatus ad tabulae littera- riae speciem cum capitulo forma quae est quadrata patet in latitudinem pedes XLVIII in longitudinem pedes LXXII qua ad capitulum rutundum est pedes XXVII] Lnter quas Merula. inter quas — forma, quae est quadrata, patet in longi- tudinem pedes LXXII, qua ad capitulum rotundus est ped. XXVII lucundus, ubi forma qua est Gesnerus edidit. inter quas locus, qui est ornithonis, deformatus ad tahulae litterariae speciem cum capitulo, qua est quadratus, patet in longitudinem p. LXXIII, in latitudinem p. XLVII, qua rotundus est p. XXVIII Ursinus, inter quas locus, qui est OiiiithoniSj deformatus ad
RERVM RVSTICARVM LIB. IIT 5 243
tahulae literariac speciem cnm capitulo, forma qua est quadrata, patet in latitudinem p. XL VIII, in longitudinem p. LXXII; qua ad capitulum rotundus est, p. XXVII Sclineidenis. vcrba qiiae in archetypo bis scripta erant, jmtet in lalitudinem pedes XLVIII, priore loco potius quam posteriore delenda esse Ursinus et Schnei- derus intellexerunt. practerea quaad capitulum ruiundum est ex archetypo restitui; reliqua rectc dedcrat Schneiderus. nam locus ornithonis, qui est inter macerias ad speciem tabulae litterariae formatus, duas habet partes, alteram quadratam vel oblongam, alteram rotundam. in priore parte^ ubi forma quadrata est, quan- lum in latitudinem et in longitudinem locus pateat indicatur; in posteriore, quaad rotundum capitulum est, simplici numero spatium definitur.
11 Ad hacc ita ut in margine quasi infimo labulae descripta sit ambulatio ab ornithone plumula in qua media sunt cauiae qua introitus itur in aream est] Qua introitus in aream est Merula, qua iter in aream est ex Aldina editione Victorius, qua introrsus iter in aream est ^ex Uyckiano codice' Gesnerus edidit. vera esse haec sola, quae in antiquissimis editionibus expressa erant, qua introitus in aream est, monuit Scaliger. de Ryckiano autem codice^ h. e. Parisino, quem a Ryckio collatum Schoettgenus et Gesnerus habuerunt, illi errave- runt. in v. plumula frustra laboraverunt Turnebus advers. 21, 23, Scaliger, Pithoeus advers. subseciv. 1, 12, Gesnerus, cum in cor- rupto vocabulo notas numeri, quo mensura ambulationis indica- retur, latere putarent. videtur potius species quaedam aedificii, quod ad ornithonem adiectum erat, signiflcari. nam ad ea quae de loco ornithonis supra scripta sunt duae res accedunt, ambulatio quasi in infimo tabulae margine descripta et a parte ornithonis adstructus locus, in quo medio sunt caveae avium, a quibus in- troitus in aream patet. sed ea pars cur plumula dicatur vel quo nomine appellata fuerit, nescimus.
Porticus sunt primoribus columnis lapideis pro mediis artibusculis humilibus ordinatae] Intermediis ar- husculis lucundus et deinde reliqui editores. pro mediis ex arche- typo restitui, h. e. pro mediis columnis. nam porticus in prima parte columnas lapideas habent, in media parte, quae est inter primores columnas et maceriem, humilibus arboribus pro columnis
16*
244 COMMENT. IN VARRONIS
ordinatae sunt. super lias a summa macerie ad epistylum colum- narum et inter ipsas columnas est retis cannabina.
Cannahina plurima apograpba et Victorius, canahina edi- tiones ante Victorium, quod Politianus non correxit, et codex Caesenas.
Auihus omnigenits et deinde 14 aues sunt omnigenus fuit in archetypo, sed 1 29, 1 seminaria omne genus et 111 6, 3 omne genus ohiecto frumento.
Cihus ministratur apograpba et ex ipso archetypo Victorius, cihus administratur m et editiones ante Victorium, quod Poli- tianus non correxit.
12 Secundum stylobatis interiorem partem dextra et sinistra ad summam aream quadratam e medio diuer- sae duae non latae oblongae sunt piscinae] Ison latae sed ohlongae impressa inde a principe editione exemplaria. secun- dum stylohatas interiore parte et deinde e media Ursinus. in- teriorem stylobatis partem dici eam quae aream interiorem, non quae maceriam exteriorem, respicit, diversas piscinas autem, quae per semitam inter utramque procurrentem divisae sunt, Gesnerus adnotavit. e medio est ex media regione areae: I 51, 1 e medio ad extremum.
Extra eas columnas est silua manu sata grandibus arboribus tecta ut infima perluceat tota septa maceriis altis] Tecta ab lioc loco alienum est. nam exlra cokimnas silva est manu sata arboribus grandibus, ita ut in infnna parte per- Uiceat, quae tota altis maceriis saepta est. sed ea qua ratione arboribus tecta dicatur, non intellegitur. quare delevi vocabulum, quod ex prava scriptura eius quod sequitur tota huc videtur in- latum esse.
13 Inter columnas exteriores pro pariete reticuli eueruis sunt ut perspici in silua possit et quae ibi sunt neque auis ea transire] Perspici et deinde quae ihi libri manu scripti omnes. errori Politiani videtur tribuendum esse, quod in principe editione prospici non correxit et qui pro qiiae e codice adnotavit. reticuli e nervis edita inde a principe edi- tione exemplaria. perspici i?i silvcmi Turnebus advers. 21, 23. eas transire ex secunda editione Victorii receptum erat, ea tran- sire Schneiderus restituit. reticulos e nervis Kellerus annai philol.
REUVM RVSTiCAliVM LiU. ill 5 245
a. 1886 p. 697 interpretatus est reticiilos e filis lerrcis factos, (juamquam hoc genus retium ncque a Varrone neque ab aliis commemoratum invenio. quare haud scio an potius scribendum sit rciicuU tenuis. deinde scripsi iit prospici in silvam possit et quae ibi sunt videri neque avis ca transire. nam qiiae ibi sunt non addito verbo dici non poterat. reticuli pro pariete sunt, ut prospectus in silvam pateat et quae ibi sunt aves videri ab iis quae in ornitbone inchisae sunt possint, neque tamen avis ea parte transire possit.
Intra interiores columnas — inter has exterioresj Intcr has et exteriorcs lucundus, intcr interiorcs columnas — intra has et cxteriores Turnebus, intcr utroque loco Schneiderus.
14 Pcr canaliculum libri manu scripti et impressi antc Victorium, per canaliculam editio Victorii, quod deinde ad reU- quas editiones propagatum erat.
Subter columnarum stylobaten est lapis a falere pedem et dodrantem alta] Subter hbri manu scripti et PoU- tianus, subtus cditio princeps, quod Gesnerus Pohtiano tribuit. altus lucundus, alta Viclorius ex archetypo reslituit. lapis femi- nino genere dictum ab Ennio Nonius j). 211, 9 notavit. falcre in partibus aedificiorum ab ahis dictum non invenio nequc apte explicatum ab interpretibus video. Turnebus crepidinem lapideam stagnum ambientem phalerum dici putavit nomine a candore lapidis imposito, quoniam cpdXBQov apud Graecos esset candidum. Scahger pilam vel molem stagno oppositam, quae totum peristyU onus sustineret, esse voluit; faleria autem dicta esse quasi haleria, quae mari opponerentur. reUqua quae ab editoribus et ab iis qui de ornithone Varronis separatim scripserunt disputata et pictis tabuUs ilhistrata sunt non repetam. nam in eo ab iUis erratum est, quod apparatum convivii in ornithone instituti a Varrone describi putaverunt, quamquam id ipsum in LucuHi ornithone supra 4, 3 improbaverat, neque certa epularum significatio in ipsis verbis inest. sed convivae dicuntur aves, ad quarum pabula- tionem quae instituta sunt describuntur. itaque si Varronem sequi- mur, falere est semita circum stagnum facta et culcitis atque cohuTJclhs, iu quibus aves adsidant, instar falerarum ornata. ab hoc ad stylobaten cohimnarum est lapis pedem et dodrantem ahus, ipsum falere duorum pedum altitudinem a stagno habet; infimo
246 COMMENT. IN VARRONIS
loco intra faleris spatiiim incliisiim est stagniim cum margine et insula, ex qua machina quadam omnia quae ad edendum et ad bibendum parata sunt ad sedilia avium admoventur. denique in ea parte faleris, quae ad stagnum spectat, quod suggestum faleris postea dicitur, et in ipso margine stagni (nam haec sunt navaUa) circum excavata sunt stabula anatium.
Ad duo pedes altum] Duos praeter principem editionem a Politiano non correctam habent m et codex Caesenas, sed diio rehqua apographa et deinde sine hbrorum discrepantia duo pedes et se7nipede?n. item duo fuit in archetypo I 18, 5. 11 b, 12. 7, 2. 9, 16. III 1, 9. 16, 10; 27. duos in omnibus libris scriptum est ter, I 10, 1 duos acius, I 29, 3 duos sulcos, II 11, 4 duos congios.
Circum falere et naualia sunt excauata anatium sta- bula] Et natatilia lucundus, iiti navalia Ursinus, et navalia ex suis libris restituit Victorius. ipsa ripa stagni vel margo pedalis, qui modo dictus erat, propter excavata illo loco in circuilu sta- bula anatium iocose dicitur navalia.
15 Ita ut ad extremum ubi orbile solet esse acui- tum tabula cauata sit ut tympanum] Acutum edita inde a principe editione exemplaria, quod pravo modo interpretatus est Turnebus, ^est autem orbile rotunditas ipsius orbis, qui acutior in fme est'. non minus perverse Scaliger coniecit ita ut ad ex- tre?nu?n, uhi orVile solet esse, acetahula cavata sit, hac addita interpretatione, ^columella loco cardinis, qui convenit in cavum modii, habet acetabulum, in quod potius ipse rotae modius con- venit': nam acetabulam pro acetabulo dici voluit. ita ut ad ex- tremum, uhi orhile solet esse , arcus cum tahula cavata si Schefferus de re vehiculari I 4 p. 49. arcuatum scripsi, quod Gesnerus coniecit. sed rectius erat scribere arcuata tahula ca- vata. nam in cohimella est rota radiata, quae avibus vicem mensae praebet. in eius parte extrema, ubi in rotis orbile esse solet, radiis adflxa est arcuala tabula, quae cavata est ad speciem tym- pani. ea rota a puero circum axem ita vertitur, ut ea quae in tabula cavata ad edendum et ad bibendum posita sunt ad omnes aves admoveantur.
16 Ubi solent esse peripatasmata] Peripatasmata omnia apographa, et hoc videtur in archetypo scriptum fuisse, deinde
REllVM RVSTICARVM LIB. 111 5 247
correctiim peripetasmata , quod in lectione principis editionis peristetasmata Politianus dedit. ceterum quae de usu peripetas- matum apud Varronem de ling. lat. V 168 scripta sunt, graeca sunt pcristromata ct pcripetasmata , sic alia quae item convivii causa ibi multa, interpretes in errorem induxerunt, ut apparatum convivalem hoc loco describi putarent, quamquam ipsa verba huic inlerpretationi repugnare apparet. dicuntur enim tegumenta vel aulaea, quibus suggestum faleris exornari solebat. tegeticulae cannahinac dicuntur III 8, 2.
Peruenit omnia apographa habent, prouenit in principe edi- tione Politianus non mutavit. deinde commeant edita inde a prin- cipe editione exemplaria. commetant ex archetypo restitui.
Epitoniis uersis ad unumquemque factum sit ut fluat conuiuam] Epistomiis — factum sic ut fluat convivam Merula, factum sic ut fluat in convivam lucundus. epitoniis^ sicut in apographis scriptum est, non epistoniis, ut Gesnerus indicat, Politianus ex archetypo aduotavit; item Victorius, qui haec ad- notavit; ^antea in excusis Epistomiis: veriorem esse Epitoniis lectionem putavi. nam ita in cunctis manu scriptis inveni'. epi- ionia habent etiam codices Vitruvii IX 9, 11 et X 13, 3; b, ubi vulgo epistomia ex coniectura lucundi legitur; item Senecae epistul. 86, 5 et in digestorum I. XIX t. 1 I. 17. ab his omnibus epitonia dicunlur foramina et instrumenta quaedam, quibus intenta vi machinarum aqua effunditur, non instrumenla quibus chordae funesque intenduntur, ut Victorius interpretatur.
17 In horologio quod fecit cyprestes] Cyrrhestes Turnebus. in octogono, quod fecit Andronicus Cyrrhestes Ursinus ex Vitruvio I 6, 4, qui de ventis scribit haec, sed qui diligentius perquisierunt, tradiderunt eos esse octo, maxime quidem Andro- nicus Cyrrestes, qui etiam exemplum collocavit Athenis turrim marmoream octagonon et in singulis lateribus octagoni singulo- rum ventorum imagines excalptas conira suos cuiusque flatus designavit. Andronici nomen apud Varronem excidisse adnotavit Schneiderus.
18 Nos athietae comitiorum ima cum id fieri non miraremur] Aihletae ex II 1, 2 pecuariae athletae restitutum est. ima, quod ex prava litterarum repetitione videtur ortum esse, delevi: una ex principe edilione receptum erat. deinde
248 COMMENT. IN YARRONIS
suffragaturum libri manu scripti omnes, suffragatorum Politianus in principc editione non correxit.
VI 1 De pauoue inquit libere dicas] De pauonihus m et rubrica Florentini codicis. verum hoc esse vidit Ursinus.
Qui secus siquit diceres de iis gentilitatis causa fortasse ante cum duceret serram] Fortasse libri manu scripti omnes, non fortassis, quod in principe editione Politianus non correxit. qui secus si quid diceret — fortasse ante eum duceret serram lucundus. si quid diceres Ursinus reslituit. for- iasse an tccum duceret serram Ursinus et Scaliger. sertam tamen perperam praeferebat Scaliger restim vel funiculum interpretatus. fortasse an Varro dixit \\\ IQ, 10 et in libris de lingua latina ter, V 34. VII 40. VIII 7; forsitan in rerum rusticarum libris numqiiam, de ling. lat. bis, VI 14 et IX 60, ubi L. Spengelius fortasse an scribi voluit, forsitan Reiterus quaest. Varron. gramm. j). 105 defendit. serram ducere, h. e. altercari, post Cuiacium ob- serv. 9, 8 explicavit Gronovius observ. 4, 5 adscripto exemplo Varronis apud Nonium p. 25, 1 Varro Mysteriis ^ aes defrau- dasse coponem, ohham luto ohlevisse, cum portitore serram duxe\
Ex iis M. aufidius lyrcho su])ra sexagena milia num- mum in anno dicitur capere] Ex his M. Aufidius Lurco H. S. sexagena millia nummum lucundus. supra sexagena Angelius restituit. sestertium sexagena millia nummum Schneiderus coll. Plin. X 45 pavonem cihi gratia Romae primus occidit orator Hortensius aditiali cena sacerdotii. saginare primus instituit circa novissimum piraticum hellum M. Aufidius Lurco exque eo quaestu reditus sestertium sexagena milia hahuit.
2 Pascendi greges agrestes transmarini esse di- cuntur in insulis sami in luco iunonis item in planasia in insulam pisonis] In insula Pisonis editio princeps a Poli- liano non correcla et codex Caesenas, in insula?n pisonis reliqua apographa. pavonum greges agrestes transjnarini — item in Planasia insuia 31. Pisonis luc^uidus. in Planasia in silva M. IHsonis Ursinus. archetypi lectionem pascendi reslitui et pravam verborum distinctioncm, quae fuit in editionibus, correxi, pascendi greges agrestes. transmarini esse dicuntur in insulis, Sami in luco lunonis, item in Planasia insula M. Pisonis. pascendi sunt ad villani agrestcs greges pavonum, transmarini habentur in insuhs:
RERVM RVSTICARVM LIB. 111 G 249
Coliimell. VHl 11, 1 Uaque hoc genus alitum netnorosis et pai^vis insulis, quales ohiacent Italiae, facillime continetur.
Ad admissuram haec minores bimae non idoneae nec iam maiores natu] Haec ex archetypo Politianus adnotavit, non hac, ut apud Gesnerum legitur. item III 9, 18 haec novis- simaCj 16, 6 haec ut hominum civitates, 16, 17 de alvis haec commoventur, ubi hic commoventur in codice fuit. trimae Ursinus, quod probavit Schneidcrus. nam haec aetas ab aliis tribuitur pavonibus, Aristot. hist. anim. VI 9, 47 6 ds racog ^fj ^sv nsQL Ttsvte xal SLK06LV sxri^ ysvva ds tQLsrrjg ^dXLOra^ Colum. VIII 11, 5 hoc genus avium, cum trimatum explevit, optime pro~ generat, siquidem tenerior aetas aut sterilis aut parum fecunda est, PUn. X 161 pavo a trimatu parit, primo anno unum aitt alterum ovum, sequenli quaterna quinave, ceteris duodena, non a?nptius, intermittens binos dies ternosve parit, geopon. XIV 18, 3 tQLStstg ds aC d^rilsLai ysvo^svai rL%rov0iv ^ aC ds vscjrsQat 7] ov% eK^dXXovOiv ri ovtc smQscpovGi rd vsorna.
3 Ita ut in fetura det uberius antequam salire in- cipiant has a procuratore ternos pullos exigit] Ifos Merula. detur uherius et ante quam salire incipiant. is a pro- curatorc ternos pullos exigit lucundus. det uherius et antequam Victorius. maribus ante admissuram largiorem cibum dari in secundo libro de pecudibus dictum est saepius, 2, 13. 5, 12. 8, 4. idem in pavonibus facit Seius, ut in fetura det uherius, antc- quam salire incipiant. nam ad feturam etiam admissura et ea quae admittendi causa parantur pertinent. deinde scripsi in has a procuratore ternos pullos exigit, quod accuratius dictum est postea § 6 si in singulos ternos exigeret pullos,
Ut nuUa ouis hunc adsequatur fructum] Nulla avis scripsi. ex iis avibus quae in aviariis aluntur nulla similem fructum fert atque pavo. nam comparationem cum ovibus, quae facta erat III 2, 11, hoc loco ineptam esse apparet.
4 Oua emit ac supponit gallinis ex quibus ex iis excusos pullos refert intestabilem eam in qua pauones habet] Ex quihus ex his pullos excussos refert. in tectum id in quo pavones hahet Merula, ubi excussos pullos refert in id tectum lucundus, ex his delendum et ex Wetiistis codicibus' in testudinem eam in qua scribendum Ursinus adnotavit. archetypi
250 COMMENT. IN VARRONIS
lectionem Victorius restituit. in tesiudinemj quod ex codice m Politianus adnotaverat, Gesnerus recepit. a quibus coniecit idem, ut intellegeretur *a gallinis ex ovis excusos'. rectius Ursinus demonstrativum pronomen post relativum vitiose additum delevit, ex quibus excusos pullos referi in tesiudinem. simile vitium in archetypo fuit I 12, 3. testudo de ornithone dicitur III 5, 1 et 7, 3; excudere de ovis vel puliis III 9, 2; 10; 13. 10, 3; 4 et apud Columellam in octavo libro saepe, ubi excludere et ex- clusus dederunt editores, excudere et excusus habet Sanger- manensis codex praeter pauca, quae in illo quoque vitiose scripta sunt.
Tectorio leuata] III 11, 3 omnes parietes tectorio levi- gantur.
5 Pastorem earum cum uatillo circumire oportet] Earum omnia apographa, eorum in principe editione Politianus non correxit. hatillo ex Aldina editione olim receptum erat. vatillo ex archetypo restitui, quam nominis formam post dispu- tationes Ritschehi opusc. v. III p. 793 et Loewii gloss. nom. p. 178 Buechelerus in Umbricis p. 63 et Nettleship annal. philol. Canta- brig. a. 1883 p. 202 confirmaverunt.
6 Primus hos Q. hortensius augurali aditiali cena posuisse dicitur] Aditiali optima apographa AB et codex FIo- rentinus, adiciali m et Caesenas, adiiciali editio princeps, ubi i litteram ante c PoUtianus delevit: omissum est in editione Aldina et in libris Macrobii Saturn. III 13, 1. adiiciali ex luntina edi- tione Victorius retinuit, aditiali ex Plinio X 45 restituit Schnei- derus. Plinii verba adscripta sunt supra, Macrobii 1. c. sunt haec, accipite et M. Varronis verha de agri cultura libro teriio, qui cum de pavonibus in villa nutriendis loqueretur, sic aity ^Primus hos Q. Hortensius augurali cena posuisse dicitur, quod potius facium tum luxuriose quam severe (I. luxuriosi quam severi) boni viri laudabant. quem ciio secuii mulii extulerunt eorum pretia, ui ova eorum denariis veneant quinis, ipsi facile quin- quagenis\ apud Varronem augur pro augurali scribendum con- iecit Victorius.
Quod potius factum tum luxuriosi quam seueri boni uiri laudabant] Tam luxuriosi Merula. quod protinus facium tam luxuriosi sqq. lucundus, quod ex Aldina editione Victorius
RERVM RVSTICARVM LIB. III 6 —7 251
rcccpit, quamquam in luntina vetus lcctio cx codicibus rcstituta crat. Hortcnsii faclum tum, cum illud primum al) co institutum cst, luxuriosi potius quam severi boni viri probabant.
Grex centenarius facile quadragena milia sestcrtia ut reddat ut quidem abuccius aiebat si in singulos ternos exigeret pulios perfici sexagena posse] Albulius edita inde a principe editione exemplaria. grex cenienarius facile XX millia sesteriium ui reddai^ ui quidem Albuiius aiebai: ac si ut Seius ternos exigeret puUoSy perfici sexagena posseni Ursinus. at si quis in singulos iernos exigeret pullos Schnei- derus coniecit. de numero Ursinum erravisse manifeslum est, quoniam non greges, sed pulli qui nascuntur vencunt. ii aulem bini vel terni numerantur. neque neglegentior verborum com- positio iustara offensionem habet. nam cum accuratius haec ita fere efTcrenda essent^ ^ut grex centenarius quadragena milia reddat atque adeo, ut quidem Abuccius aiebat, perfici sexagena possint', cum superioribus ea quae sequuntur ita copulata sunt, ut pro finito verbo infinitivus posse a verbo aiebai pendens poneretur et haec ipsa ad confirmanda ea quae de fructu gregis scripta erant adderentur. nolenti Varroni hanc slructuram accidisse adnotavit Bernhardy paralip. syntax. graec. p. 16. simiUs neglegentia est II 10, 8 ui ie audii dicere — te vidisse maircs familias.
Vll 1 Apparitor appi] Apii m et editio princeps, ubi altc- rum i Pohtianus delevit, sed appi habent apographa. deinde Merula Axio si unquam peristeroirophion constituisses ex edi- tione Victorii recepi.
2 Alterum genus illud columbarum est clementius] Alterum genus illud omnia apographa et ex ipso archetypo Vic- torius. illud in editionibus ante Victorium omissum neque a Politiano e codice adnotatum est. inclusi pronomen, quod ex iis quae de agrestibus columbis scripta sunt illut alterum agresie huc videtur translatum esse. nam de hoc domestico generc columbarum, quod clementius est quam agreste, antea dictum non erat.
3 Camara tectus] Camara hoc loco fuit in archetypo. postea camarae habet editio princeps a Politiano non correcta, camerae apographa et deinde cameram omnes, sed III 8, 1 cama- ras et camaram. et hanc solam formam Varro probavisse videtur,
252 COMMENT. IN VARRONIS
sicut Verrius Flaccus apud Charisium p. 58, 23. camera et ca- merae ex Aldina editione receptum erat.
4 Ordines quam plurimi possunt] Quam phirimi esse possimt Victorii editio secunda et deinde reliquae. in manu scriptis libris et prioribus editionibus esse non legitur.
Columbaria singula esse oportet ut os habeat quo modo introire et exire possit intus ternarum palmarum ex omnibus partibus] Haheant et possint m. ut os hahcant quo introire et exire possint Merula. ternorum palmorum lucun- dus. nt os haheat quo introire et exire possit. i?itus ternorum palmorum Victorius. columharia singula esse oportet iiitus ter- norum palmorum ex omnihus partihus^ et ut os haheant, quo , iniroire et exire possitit Schneiderus coniecit. restitui leclionem archetypi. nam mensura columbariorum constituitur haec, ut unum quodque columbarium os habeat non maius, quam ut eo introire et inde exire tantummodo columba possit, in interiore autem parte spatium habeat ternarum palmarum. palma feminino genere pro palmo in manu scriptis libris legitur apud Plinium VII 28 cuhitorum quinum et hinarum palmarum.
5 Aquam esse oportet quo infiuat] Aquam puram esse oportet quae inftuat lucundus. archetypi lectionem dedit Victorius, ubi aqua scribendum esse oUm conieci. neque enim accusativo casu cum verbo esse coniuncto dici poterat aquam esse oportet quo influat pro eo quod dicendum erat ^esse oportet quo aqua influat'. sed verum esse puto quae, quod lucundus dederat, aquam esse oportet quae influat. nam de aqua haec praecipiun- tur, quae in eum locum in quo cohimbaria sunt influere debet per fistulam, ut videtur, sicut de ornithone dictum est III b, 2, non de certa parte, in quam influat. ceterum qui alteram lectionem defendunt uti poterunt iis quae de ea re uberius, sed alio auctore, praescripta sunt in geoponicis XIV 6, 4 %(d6xeov 61 xa oiTiC) XovriJQa ^Si^ova^ Xva xal TtCveiv %al kovE6%-aL dvvcov- rai Tial ^rj jtQOcpdGei ror vdarog avvsxcjg avd-QCJTtog \7taQs- vo%lfi ratg TtSQLOrsQalg^ oTtSQ aq)6dQa zarapiccTtrsi.
Pastorem columbarum quodquod mensibus crebro oportet euerrere] Columharium Merula, cohmharia lucundus. columhariiun ex antiquissimis editionibus in secundam Victorii editionem receptum et deinde ad reliquas propagatum erat. nam
RERVM RVSTTCAKVM LTH. II F 7 253
in priore editione Victorius cx arclietypo dederat colwnibarum. pastores autem columbarum sunt qui postea columbarii dicunlur, sicut de pavonibus 6, 5 scriptum est luistorcs carum. necjue pastores per se non addito genetivo dicuntur curatores avium in pastionibus villaticis. cverrcre autem non addito nomine dictum est, sicut plurima, quibus opera rustica significantur.
Ita ut boc optimum esse scripserunt aliquod siue quae columba quid offenderit ut medeatur si qua pe- rierit ut efferatur] Scripscrint aliquij sive si columbam quid offcndcrit Merula^ scripserint aliquot sqq. lucundus, scripscrint aliquot, si quid offenderit Ursinus, scripserint aliquot, sive quae columha quid offendcrit Victorius. si pro sive scribendum esse monuit Reiterus quaest. gramm. Varron. p. 96 de usu particulae sive disputans. nam cum iis quae de columbariis everrendis et de stercore columbino praescribuntur res diversissima de medicina columbarum particula sivc, h. e. vel si, coniungi non poterat. praeterea iisus sermonis Varroniani postulabat ut aliqui et si quae pericrit scriberetur, de quo I 12^ 3 et II 4^ 2^2 dictum est, ita ut hoc optimum csse scripserint aliqui. siquae columha quid offenderit, ut mcdeatur; siquae perierit, ut efferatur.
6 Item quae fetae sunt in certum locum ut disclu- sum ab aliis rete habeat quo transferatur e quo foras ex peristone euocare possint matresque quod faciunt sqq.] Ex pcristone apographa, ex pcristerone Politianus in principe editione non correxit. item — recte haheat, quo transferantur et quo foras ex peristeronc cvocare possint matres: quod qui- dem faciunt Merula, item quae foetae sunt^ ut certum locum disclusum ah aliis rectc haheant, quo transfcrantur, e quo foras evocarc possint matrcs: quod quidcm faciunt lucundus, item quac fetae sunt^ ut locum disclusum ah aliis retc hahent (immo haheai), quo transferanturj e quo foras cvolare possint etc. Ursinus, item quae foetae sunt, in certum locum ut disclusum ah aliis rete habeant, quo transfcrantur, e quo foras evocare possint matres- que: quod faciunt Victorius, ubi in delendum et deinde et quo foetas cvocare possint scribendum Scaliger coniecit. de ioco in quo columbae habentur apud Columellam VIII 8, 4 scripta sunt haec, circa fenestram — haheatque adpositam satis amplam caveam retihus cmunitam, quae excludat accipitres et recipiat
254 COMMENT. IN VARRONIS
egredientes ad apricalionem columhaSy nec minus in agros emillat matrices, quae ovis vel pullis incuhant, ne quasi gravi perpetuae custodiae servitio contristatae senescant. nam cum paulum circa aedificia volitaverunt ^ exhilaratae recreantur et ad fetus suos vegetiores redeunt, propter quos ne longius quidem evagari aut fugere conantur. Varro aiitem curatorem columbarum certum locum habere iubet rete ab aliis disclusum, in quem fetae colum- bae incubandi causa transferantur et e quo matres, cum iam pullos habent, in agros evolare possint. itaque in praepositionem et que post matres vitiose additum delevi et ex Ursini coniec- tura evolare scripsi. ex peristerone autem, quod inde ab Aldina editione omissum erat^ restitui, item quae fetae sunt, certum locum ut disclusum ah aliis rete haheat, quo transferantur, e quo foras ex peristerone evolare possint matres. quod fa- ciunt sqq.
Quod libero aere cum exierint in agros redinte- grentur altera de causa propter inlicium] Quo lihero — propter illiciwn lucundus. altera propter pulliciem, h. e. propter pullos, Ursinus, quod probavit Schneiderus. inlicium, quod de apibus dictum est III 16, 22; 31, defendit Buechelerus mus. Rhenan. a. 1884 p. 418. duabus de causis matres pullorum evo- lare volunt, quarum altera haec est, quod ipsas libero aere redin- tegrari dicunt. altera de causa id faciunt propter inlicium, quod columbis ad pullos revolantibus inliciuntur aliae, vel eiusdem peri- steronis, quae pullos non habent, ne avolent, vel ferae, ut illas sequantur.
7 Virgis uiscatis defictis in terra] Defixis in terram edita inde a principe editione exemplaria. defictis Victorius ex codice restituerat et hac forma participii Varronem in his libris usum esse saepius adnotaverat, III 3, 2 adficta villae, 7, 4 tahulae fictae, 9, 7 cuhilia adficta. Diomed. p. 377, 11 figor amhigue declinatur apud veteres tempore perfecto: reperimus enim fictus et fixus, Scaurus de vita sua ^sagittis' inquit ^ confictus\ Varro ad Ciceronem tertio fixum. item Lucret. III 4 ficta vestigia.
Animal quod item petere soleant accipitres] Quod intercipere soleant ex codice m lucundus. archetypi lectionem Victorius restituit. quod impetere solcant Salmasius in Solin. p. 614 et hoc auctore Schneiderus. non maiorem fidem habet
RERVM RVSTICARVM LTB. ITT 7 255
verbum impetere III 16, 8, iibi in principe editione legitur im- petentes cib se eiiciunt fucos: nam inpectantes habent manu scripli libri, insectanics Victorius restituit. itaque deleto item, quod neglegentiae librarii videtur tribuendum esse, scripsi quod pctere soleant.
Multi in theatro e sinu missas faciunt atque ad locum redeunt] Atque ad locum redeuntj quae abundare visa sunt Ursino, incluserunt Gesnerus et Schneiderus offensi, ut vide- tur, mutata verborum structura, cuius exempla dedi II 1, 4.
8 Item fere haec in turribus ac summis uillis qui habent agrestes columbas quaad possunl imitandum in peristeronas aetate bona parandum neque pullos ncque uetulas totidem mares quod feminas] Ite7n feras has in turribiis ac suminis villis qui liabent agrestes columhas, quoad possunt, immittunt in TCEQLGtSQcovag aetate bona, parantque ut nec pullos neque vetulas iotidemque mares quot foeminas liabeant lucundus, itcm feras has — immittendum in 7CSQL6teQavas aetate bona. parandum neque pullos neque vetulas, totidem mares quot foeminas Victorius. archetypi lectione restituta et prava verborum dislinctione, quae in editis exempiaribus fuit, correcta, item — imitandum. in peristero?ias aetate bona pa- randum sqq., vera sententia facile apparet. cum duo sint genera columbarum, alterum agrestium, quae in turribus ac summis villis habentur, alterum earum quae peristerone includuntur, ea quae de cibo in peristerone praebendo praecepta sunt iis quoque qui alterum genus habent, quantum quidem facere possunt, imitanda sunt. deinde quod genus coliimbarum in peristeronas parandum sit, praecipitur.
10 Ut cibo uti possint m et editio princeps a Politiano non correcta. possuntj quod habent apographa, in archetypo fuisse videtur.
Qui ita educantur celerius pinguiores fiunt quam alii et candidae fiunt parentes eorum Romae si sunt formosi bono colore integri boni seminis paria singula uolgo ueneunt ducenis nummis] Qui ita educantur, celerius pinguiores quam alii fiunt, et candidiores parentes eorum. Romae si sunt sqq. Merula et mutata coniunctione verborum pinguiores quam alii fiunt et candidiores. parentes eorum Romae lucundus.
25G COMMENT. IN VARRONIS
pinguiores fiunt qumn alii Victorius, reliqua ex Aldina editioue repetivit. de columbis tamen, quae pullos pepererunt et una cum illis aluntur, lioc dici, quod candido colore fiunt, non de pullis, ex feminino genere candldae, quod est in libris manu scriptis, intellegi poterat. hoc igitur restituto scripsi qui ita educantur, celerius pinguiores fiunt quatn alii, et candidae fiunt parentes eorum. Romae — veneunt ducenis nummis. dum pulli cum matribus in nidis relinquuntur iisque uberior cibus obicitur, et celerius pulli pinguescunt et pinguiores fiunt, quam qui aliter aluntur, et parentes eorum, quoniam una cum illis domi pascun- tur, candidae fiunt. deinde quae de pretio columbarum scripta sunt, de omni genere pullorum columbinorum dicuntur. neque aliter haec intellexit Cohimella, qui Varronis verba breviter ex- pressit VIII 8, 9 nam et octies anno pullos educat, si est hona matrix, et pretiis eorum dominicam conplet arcam, sicut eximius auctor Marcus Varro nohis adfirmat, qui prodidit etiam illis severiorihus temporihus paria singula milihus singulis sestertio- rum solita venire.
11 lam issem emptum emissem ad uillam] Emissem olim inclusi, ut scripturam archetypi repraesentarem. sed verum esse puto quod ex Aldina editione receptum erat, iam issem emptum et ?nisissetn ad villam. nam diversa sunt aha, in quibus cum emendi verbo praepositio ad ponitur, II 5, 11 ad cultrum hovem emunt et ad altaria et I 22, 2 si empta erunt potius ad utilitatem.
Quasi uero inquit pica non in urbe quoque sint multi antibe columbari qui in tegulis habent non uiden- tur habere peristeronas cum aliquod supra centum mi- lium sestertium habeant instrumentum] Columharia^lQYwXdi. quasi — sint multi, columharia qui in tegulis hahent, an tihi non videntur hahere sqq. lucundus, quae probavit Schneiderus. veterem scripturam ex archetypo restituerat Victorius. in urbe quoque sunt multi peristerones eorum qui in teguUs columbaria habent. sed deinde cum aliqui — haheant scripsi, h. e. aliqui ex iis qui columbaria in tegulis habent, quamquam aliquot video defendi posse, si de columbariis dicitur, quae pretioso apparatu instructa sunt.
Emas censeo et antequam aedificas rure magnum
I
RERVM RVSTICARVM LTB. UI 7 — 8 257
condiscas hic in urbe cotidie hicrum asscm semissem condere in loculos] Aedifices Merula. ex asse semissem con- dere lucundus. et antequam aedifices rure magnum, condiscas hic in urhe quotidie asses condere in loculos Ursinus. ^antiquo- rum librorum lectionem' Victorius restituit. antequam aedi/icas rure magnum, condiscas Schneiderus. scribendum potius erat antequam aedifices rure, magnum condiscas sqq. nam lepido sermone usus Pica Axio suadet ut, antequam ruri peristeronem aedifjcet, in urbe condiscat assem semissem tamquam magnum lucrum in loculos condere. aedifices autem recte dederat Merula. cum indicativo enim antequam non ponitur nisi in definitione temporis, cum coniunctivo saepe in praeceptis vel cum eodcm modo in primaria sententia coniunctum.
Tum merula sic perge deinceps ille turturibus item inquit locum constituendum] In principe editione sic inter loquentes distributa erant verba, Tum Merula sic, Perge dein- ceps. Illej Turturibus inquit locum constituendum, quae in Aldina editione in hunc modum mutata sunt, Axius, tu Merula deinceps perge. Ille, Turturibiis inquit locum constituendum. archetypi iectionem Victorius restituit, sed sic post nomen Merulae omisit. perturbatum esse ordinem personarum, quibus Varro sermones distribuerat, lucundus intellexerat. nam cum omnis haec dispu- tatio de villaticis pastionibus Merulae tributa sit, huic etiam ea pars quae est de turturibus debetur ncque sine certa causa in aUum transferri potuit. quare scripsi tu, Merula, sic perge deinceps. Illej Turturibus item^ inquit, locum constituendum, ubi deinceps institutum disputationis ordinem significat. Pica enim, qui post Axium sermonem Merulae interpellavcrat, iam admonct ilhim ut de pastionibus, sicut instituerat, disputare pergat. similes admonitiones sunt III 5, 8 tu dic, 9, 1 dic sodes, 10, 1 iransi.
Vni 2 Cannabinae AB et edita inde ab luntina editione exemplaria, canabinae editio princeps a Politiano non correcta et codices m Florentinus Caesenas.
Infimum ordinem oportet abesse a terra non minus tres pedes inter reliquos dodrantes a summo ad cama- ram ad semipedem aeque latum ac mutulus a pariete extare potest in quibus dies noctesque pascuntur] Aeque alte muiili a pariete extare possunt lucundus. plura Ursinus^
Yarr. ker. rvst. II. 17
258 COMMENT. IN VARRONIS
ut solet, novavit, intej^ reliquos ab imo ad cameram acl semi- pedem aeque latum ac mutulus a pariete extat. archetypi lectionem Victorius restituit, ubi summum a camara ad semi- pedem aeque latum scribendum Schneiderus coniecit. de turtu- ribus apud Columellam VIII 9, 3 scripta sunt haec, receptacula non tamquam columhis loculamenta vel cellulae cavatae fiunt, sed ad lineam mutuli per parietem fixi tegeticulas cannabinas accipiunt praetentis retibus, quibus prohibeantur volare^ quoniam, si id faciant, corporibus detrahunt. in his adsidue pascuntur (pascantur codex Sangermanensis) milio aut iritico. similiter Varro in loco turturibus constituendo pro columbariis certos ordines mutulorum aut palorum tegeticulis cannabinis tectos, in quibus aves sedeant, in pariete fieri iubet. eorum ordinum igitur spatia ita constituuntur, ut infimus ordo a terra non minus tres pedes absit, inter reHquos dodrantis spatia sint, a summo ad camaram semipedis spatium. latitudo autem ordinum, quorum certus modus non est, longitudine mutulorum definitur: sunt enim tam lati, quam mutuli extare ex pariete possunt. neglegen- tiore autem compositione verborum ea quae de omnibus ordinibus dicenda erant ad unum translata et post descriptionem universi apparatus haec, quae ad mutulos illos et tegeticulas impositas per- tinent, in quibus dies noctesque pascuntur, addita sunt. sed in superioribus ad praepositio ante semipedem errore scribentis videtur repetita esse. nam certam spatii definitionem in hac descriptione desideramus, a summo ad camaram semipedem^ non minus accuratam, qualem addita ad numeros praepositio signi- ficat: II 1, 20 fere ad quattuor menses, 3, 10 ad centenas pascunt, III 5, 14 ad duo pedes altum, latum ad quinque, 11,2 altum esse oportet ad pedes quindecim.
3 Ac stercore ne offendantur] Ac stercore apographa, a stercore in principe editione Politianus non correxit. in arche- typo videtur ac scriptum fuisse, postea correctum a. quare olim, ut veterem scripturam repraesentarem, ac inclusi. sed verum videtur a stercore, de quo dixi I 21, 2.
Ad saginandum ad potissimum tempus] Appositissimum apographa quaedam recentiora et edita inde ab Aldina editione exemplaria, aptissimum Ursinus.
Matres eorum tum optimac sunt cum pulli plurimi
RERVM RVSTICARVM LIB. III 8-9 259
gignuntiir qni ad farturam meliores] Tunc optimae edita inde a principe cditione cxemplaria, iunc opimae Gesnerus con- iecit. tunc optimae sunt, tunc pulli plurimi gignuntur Schnei- derus ex coniectura Pontederae p. 452. turtures circa messem, tum cum plurimi pulli gignuntur^ optimi sunt. pulli autem^ qui tum nati sunt^ ad farturam meliores sunt quam matres. similiter de saginandis turturibus scribit Columella VIII 9, 2 aestate vel sua sponte^ dummodo sit facultas cihi, pinguescit, ib. 4 huius avis aetas ad saginam non tam velus est idonea quam novella, itaque circa messem, cum iam confirmata est pullities^ eligitur.
IX 1 Axius ego quae requiro sarsurae assurae mem- bra de palumbis gallinis dic] Axius. egoque requiro far- turae a sura membra de palumhis. de gallinis dic editio prin- ceps, Axius. ego duo requiro farsurae membra. de palumhis ac gallinis dic Ursinus, Axius. eho, quae requiro a farctura assanda, memhra de palimbis et gallinis dic Angelius. corruptam archetypi scripturam Victorius expressit, sed ex Aldina editione, in quam principis editionis lectio recepta erat, de palu?nbis de gallinis retinuit. farturae assurae Gesnerus coniecit. ego quae requiro farsurae membra de palumbis et gallinis dic Schnei- derus. sarsurae a sarciendo dictum intellegi nequit. a farciendo autem farsura non minus recte dicitur quam fartura. sed Var- ronem ea nominis forma usum esse et ad huius simiUtudinem factum novum vocabuhim assuram, quod de assis carnibus dice- retur, addidisse probabile non est. praeterea fartura pakimborum, quam post gaUinas Cato c. 90 et Cohimella VIII 8 tractaverunt, a Varrone descripta non est, sed paucis verbis commemorata in fine huius capilis. quare vera esse puto haec sola, Axius, ego quae requiro farturae membra, de gallinis dic, vel certe scri- bendum de gallinis et palumbis dic. nam hae solae aves ex iis quae terra modo contentae sunt (III 3, 3) restant, dc quibus agatur. eas igitur partes farturae, quae ad has pertinent, se re- quirere dicit Axius.
Raciocinari cum Politiano libri manu scripti omnes praeter A, racimari A, quod ex codice Victorius adnotavit, raiiocinari edi- tiones ante Victorium. in archetypo quid fucrit non plane con- stat, sed rocinari olim scriptum fuisse puto. racemari Victorius, quod a vindemia translatum ct de minoribus racemis neglegentia
2G0 COMMENT. IN VARRONIS
vindemiatorum relictis postea coliigendis dictiim esse volebat, in- aiidita in eo verbo significatione neque apta ad hunc locum. vcterem lectionem raiiocinari restitui. nam exposita gallinarum pastione de reliquis avibus^ siquid idoneum fuerit, subductis ratio- nibus colligi posse Axius significat.
2 De his qui ornithoboscion instituere uult id est adhibita scientia ac cura capiant magnos fructus ut maxime factitauerunt deliaci haec quinque maxime animaduertant oportet] Instituere volunt iidem adliihita scientia Merula. instituere volunt iidem adhibita scientia ac cura ut capiant — liaec quinque animadvertant oportet lucun- dus^ ubi maxime post quinque ex archetypo addidit Victorius, reliqua ex Aldlna editione repetivit. id est ut hahita scientia ac cura capiant ex scriptura codicis m defendit Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 33. unde adhibita scientia ac cura capiant olim conieci. sed recte lucundus ut addiderat: simili formula usus est Varro I 38, 5 praeparatio siquae fit in pratis, id est ut defendantur a pastione. idem maxime, quod ex superioribus repetitum erat, delevit. neque hoc legisse videtur Columella, qui Varronis praecepta de gallinis expressit VIII 2, 4 huius igitur villatici generis non spernendus est reditus, si ad- hibeatur educandi scientia, quam plerique Graecorum et prae- cipue celebravere Deliaci sqq. et deinde ib. 6 igitur cui placebit sequi nostra praecepta, consideret oportet primum quam multas et cuiusmodi parare debeat matrices, deinde qualiter eas tutari et pascere, mox quibus anni temporibus earum partus excipere, tum demum ut incubent et excudant efficere, postremo ut com- mode pulli educentur operam dare. itaque apud Varronem scripsi de his qui ornithoboscion instituere vult, id est adhibita scientia ac cura ut capiant magnos fructus^ — haec quinque animad- vertant oportet. nam singularis numerus qui vult sequente plurali capiant et animadvertant offendere editores non debebat. qui de villaticis gallinis ornithoboscion instituere vult, id est utilitatis causa, non ut is qui spectat ut ornithoboscion perfectum habeat; de quo postea dicitur, ei quinque res animadvertendae sunt.
3 Ex quibus tribus codex Florentinus et editio princeps, ubi quis pro quibus Politianus adnotavit, et quibus tribus codex Caesenas, e quis tribus alia apographa.
RERVM RVSTICARVM LIB. lll 9 261
Gallos castrant iit sint capi candenti ferro inuren- tes ad infima crura usque dum rumpatur at quod extat ulcus oblinunt figlina creta] Rumpantur et illiniuni Merula. inurentes calcaria ad infima crura, usque dum rumpaniur atque extet ulcus, quod ohliniunt figlina creta lucundus, inurentes in- fima crura, usque dum rumpantur, ac quod extat ulcus ohliniunt figlina cera Ursinus. in scriptura archetypi, quam Victorins restituerat, pro ai, quod in hac descriptione locum non habel, et scripsi, usque dum rumpatur et quod extat sqq. rehqua con- iectura temptari non debebant. nam et inurentes ad infima crura non indicala parte, quae inuritur in cruribus, recte dicitur, et dum rumpatur, h. e. dum ruptura fiat, per se ponitur. accuratius Cohunella VIII 2, 3 rem descripsit, nec tamen id patiuntur a?nissis genitalihus, sed ferro candente calcarihus inustis, quae cum ignea vi consumpia suni, facta ulcera, dum consanescani, figulari creta linuniur. unde interpolata Adinae editionis lectio, inurentes cal- caria ad infima crura, petita est.
4 Qui spectat ut ornithoboscion perfectum habeat sic licet genera ei tria paranda maxime uillaticas gal- linas e quis in parando eligat oportet fecundas] Sint licei tria genera paranda Merula. sint licet ei iria gcnera^ paranda maxime villaiicas gallinas oportetj e queis in parando eligat foecundas lucundus, sint licet genera tria, parandum iamcn villaticas gallinas, e quis eligai oporiet fecundas Ursinus. sint licet etiam Victorius, in reliquis archetypi scripturam expressit, ubi Scaliger scilicet ei genera iria parandum scribendum con- iecit. e quibus verum est scilicet, quod ex vetere emendatione, ut videtur, in duobus codicibus A et m legitur. nam de accu- sativo villaiicas gallinas post gerundium posito dubitandum non erat, scilicei genera ei iria paranda, maxime villaiicas gallinas.
Crista erecta] Crista recia Ursinus ex Columella VIII 2, 8 reciis ruiilisque cristis, ib. 9 de gallis suhlimes sanguineaeque nec ohliquae cristae. geopon. XIV 7, 9 «g iTtCitav yccQ aC ^av- d^l^ovGai xal jtSQLTtodccKrvXoL tas otl^SLg ^sydlag 's%ov(Sai x6v ts l6(pov sjtriQ^svov xal aC ^sXav^TttSQOi xal totg oyKotg HsydXai rot'^ ts ccQQSvag Qadicog oi'(5ov6i xal TtQog aotoxCag XQsCttovg slgC.
5 Gallos salaces qui animaduertunt si sunt lacer-
262 COMMENT. IN VARRONIS
tosi] Quod anmadveriunt ex ^vetere codice' Ursinus, qui ani- madvertuntur Gesnerus verbis parum apte in hunc modum con- iunctis, ^gallos salaces eligat oportet, qui animadvertuntur, si sunt lacertosi'. qui, quod olim inclusi, si verum est, pro ad- verbio habendum est, ut sit ^aUquo modo'.
6 Melicos] Medicos edita inde ab Aldina editione exem- plaria. Melicas gallinas falso appellari quae Medicae dicendae essent Varro adnotavit infra § 19. neque tamen nomen vulgo usurpatum Melicos mulavisse videtur, quod fecit Columella VIII 2, 4, praecipue Tanagricum genus et Rliodium prohahant, nec minus Chalcidicum et Medicum^ quod ah imperito vulgo littera mutala Mclicum appellaiur. Varronis doctrinam Verrius secutus erat, Paul. exc. Fest. p. 124, 10 Melicae gallinae, quod in Media id genus avium corporis amplissimi fiat, l littera pro d suh- sliiuta.
Si ducentos alere uelis] Bucenias ex Aldina editione receptum erat.
Duae caueae — utraeque in longitudinem circiter decem pedum latitudine dimidio minores quam in alti- ludine paulo humiliores utraque fenestra lata tripedali et eo pede altiores] Laiitudine dimidio minores, altitudine paulo liumiliores. utrisque fenestrae laiiiudine tripedali et eo pede aliiorcs lucundus. veterem lectionem haud dubie corruptam Victorius dedit. quam in aliiiudinem Scaliger. latitudine dimidio minores, in aliitudine paullo liumiliores. uirisque fenestrae laii- iudine iripedali, uno pede aliiores Schneiderus. in descriptione duarum cavearum, quae gallinis constituendae sunt, primum modi ipsarum cellarum, deinde fenestrarum, quae in iis sunt, indicantur in hunc modum, utraeque in longitudinem circiier decem pedum, latiiudine dimidio minores, aliiiudine paulo liumiliores: in uira- que fenesira laia iripedalis, et eae pede aliiores. nam quam in aliiiudinc, quod fuit in archetypo, intellegi nequit et ab edi- toribus correctum est. deindc in utraque cavea est fenestra lata tripcdalis, et eae duae fenestrae uno pede altiores sunt. utraequc autem plurali numero de duabus caveis dictum est propter ad- ditos eodem numero comparativos minores et humiliores. nam in reliquis exemplis pronomen uierque pluraliter dictum ad maio- rem numorum referlur: I 16, 6. 17, 2. 32, 2. II 5, 9. 6, 2. 10, 1.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 9 263
7 Inter duas ostium sit qua gallinarius curator earum ire possil] Inter eas oslium sitj qua curaior carum irc possit Ursinus. curaior carum delcri voluit Scaliger. galli- nariuSy id est curaior carum scripsi, de quo dictum est I 9, 2.
In pariete exclusa sint cubilia earum] Exculpta edita inde a principe editione exemplaria. exclusa dicuntur cubilia quae postea accuratius definiuntur aut cxculpta aui adficta fir- miier, Columella VIII 3, 4 de eadem re scribit ita crassos pa- rictes acdificarc convenit^ ut excisa per ordinem gallinarum cubilia recipiant.
Ita ut in parietibus circum omnia plena sint cu- bilia gallinarum aut exculpta aut adficta firmiter] Posita sint lucundus et ex Aldina editione Schneiderus. plena sint Vic- torius restituerat. ple?ia sint cuhilibus gallinarum aut cxculptis aut afftctis Gesnerus coniecit. de ipsis cubilibus potius gallina- rum hoc praecipitur, curandum esse ut omnia plena sint, ne nimius motus incubantibus gallinis noceat.
9 Optimum esse partum aequinoctio uerno ab autumnali] Aequinociio verno aui auiumnali lucundus, aequi- nociio verno ad autumnale Angelius et deinde reUqui editores, ah aequinociio verno ad auiumnale Ursinus, et hoc praecepisse videtur Varro, cum ova ante aut post illud tempus nata non sup- ponenda esse scribat. ceterum de fetura gallinarum et de tem- pore incubandi plura neque plane inter se consentientia ab aliis Iradita sunt, a Columella VIII 5, 8, a Plinio X 150 et in geopo- nicis XIV 7, 14. quare apud Varronem quaedam omissa vel per- turbata esse Ursinus et Schneiderus crediderunt.
Et ea quae subicias potius uetulis quam pullitris et quae rostra aut ungues non habeant acutos] Pullliris Politianus ex archetypo adnotavit, non pullisiris, ut ait Gesnerus. pullastris Merula. ei ea quac suhiicias poiius e veiulis quam c pullastris, et quihus suhiicias rostra sqq. lucundus. veterem lectionem Victorius restituit, sed pullasiris ex editis exemplaribus retinuit. pullinis Turnebus advers. 19, 28, pullitris defendit Sca- liger collato v. porcetra, quod est apud Gellium XVIII 6, 4. de eadem re Columella scribit VIII 5, 5 quoniam quidem novellac magis edcndis quam excudendis ovis utiliores suni. — veteranas igiiur aves ad hanc rcm eligi oportehit, quae iam saepius id
264 COMMENT. IN VARRONIS
fecerint, moresqiie eariim maxime pernosci, quoniam aliae melius excudant, aliae editos pullos commodius educent. geopon. XIV 7, 16 8ei dh viiOTL&evaL tatg TCQO^s^rjKVLaig^ ov tatg ax^a- ^ov6aig xal tiKtSLv dvva^svaig. dx^aiotatai yccQ TtQog cooro- mav siolv aC sviavdai^ ^dhota ds al diststg, at ds tovtcjv 7tQs6^vtsQai rjttov, tdg ds xsvtQa s%ov6ag oQVSig soixota totg tav dXsxtQvovcov xcoXvtsov STCCjd^Siv' tQV7Cco6i yaQ ta ad.
10 Si oua gallinis paiionina subicias cum iam de- cem dies gallinacia fouere coepit tum denique subi- cere ut una excudat gallinaciis enim puliis bis deni dies opus sunt pauoninis ter noueni] Pavonina suhiicies ct excudant edita inde a principe editione exemplaria. cum iam decem dies pavonina fovere coepit, tum denique gallinacea sub- iicere lucundus et deinde reliqui editores. pavoninis ter deni Schneiderus. gallinacia in archetypo alieno loco scriptum fuissc apparet. hoc transposito scripsi si ova gallinis pavonina subicias, cum iam decem dies fovcrc coepit, tum denique gallinacia sub- icere, ut una excudat. numeros autem dierum minus accurate Varro indicavit, accuratius Cokimella VIII 5, 10 diebus, quibus animantur ova et specie volucru?n conformantur , ter septenis opus est gallinaceo generi, at pavonino et anserino paxdo am- plius ter novenis. quae si quando fuerint supponenda gallinis, prius eas incubare decem diebus fetibus alienigenis patiemur^ tum demum sui gencris. quattuor ova nec plura quam quinque fovenda recipient, simiUler VIII 11, 2 et geopon. XIV 7, 28.
Eas includere oportet ut diem et noctem incubent praeterquam a mane et uespere dum cibus ac potio is detur] Potio omnia apographa, potus m principe editione PoH- lianus non correxit. praeterquam mane lucundus et ex Aldina editione Schneiderus: praeterquam a mane Victorius dederat. datur Schneidcrus ex coniectura TJrsini. praepositionem recte lucundus delevit. nam a mane in definitione temporis pro mane dlclum non est. de coniunctivo in praeceptis dubitandnm non erat: II 4, 14 ne, dum exilire velit, praegnas abortet. eadem praecipiuntur geopon. XIV 7, 18.
11 Curator oportet circumeat — ac uerterc oua] Vertat Ursinus et Schneiderus.
IIERVM liVSTICARVM LIB. 111 9 2G5
Ouod inane natet pleniim desitlit] Nalai edita inde a principe editione exemplaria. concinnitatcm orationis qui desi- derant, desidat potius scribere debebant, h. e. quod inane ovum natare, plenum desidere dicunt. neque tamen haerendum est in hac mutatione modorum, ubi de re certa indicativus ponitur, cum reliqua coniunctivo modo efTerantur.
Errare quod inanes uitalcs uenas confundant in iis idem aiunt cum ad lumen sustuleris quod perluceat id esse ob inane] Confundant omnia apographa et ex ipso arche- typo Victorius, confundunt editiones antiquiores, quod Polilianus non correxit. in iisdem aiunt — quod perlucet Merula. quod in eis vitales venas confundunt. in iis idem aiunt lucundus. quod in eis vitales in editione Victorius, in explicationibus idem ^antiquam lectionem' quod inanes uitales adscripsit et inanes errore scribentis repetitum esse adnotavit. frustra illud emen- dare studuerunt Scaliger, Ursinus, Schneiderus, neque id lege- runt Plinius X 152 concuti vero experimento veiantj quoniam non gignant confusis vitalihus venis et auctor geoponicorum XIV 7, 27 ov8a yccQ iqt] tcqos dominaGCav 6Bi£iv ra aa, Xva liri dtacpd^aQTJ xo iv avtotg ^cotixov. praeterea ineptum est ob inanCj quod Gesnerus interpretatur ^propterea quod ovum sit inane': ohinane i. e. vTtoxevov Scaliger. itaque deleta praeposi- tione scripsi errare, quod vitales venas confundant in iis. idem aiunt, cum ad lumen sustuleris, quod perluceat, id esse inane.
12 Incubari coepit] Incuhari coeperunt Schneiderus ex Plinio X 151 quarto die post quam coepere incuharij si contra lumen cacumine ovorum adprehenso una manu purus et unius modi perluceat color, sterilia existimaniur esse proque iis alia suhstituenda.
13 Obiciendum — polentam mixtam cum nasturcii semine et aqua aliquanto ante facta intrita] ^^ aqua ante factam intriiam vel ex aqua antea facta inirita Gesnerus con- iecit, et aqua aliquanto anie iaciam ei vino Pontedera p. 453. ex aqua dulci scriptum est infra § 20. sed vini quoque men- tionem a Varrone factam esse in his primis pullorum aUmentis non improbabilis est Pontederae opinio: geopon. XIV 9, 2 tQoq^riv ds TtQcatov Xa^pdvsi ml rj^sQag TCsvtEKatdsxa aX(pita ^sta xaQdd^ov 07tsQ^atos ^^v OiV(p ^Qaxavta vdati, Colum. VIII
266 COMMENT. IN VARRONIS
5, 17 post hoc cavea cum matre cludendi sunt et farre lior- deaceo cum aqua incocto vel adoreo farre vino resperso modice alendi. ad horum exempla verba iii archetypo corrupta in hunc modum supplevi, polentam mixtam cum nasturti semine vino et aqua aliquanto ante factam intritam. polenta vino et aqua in- trita facta dicitur quae modice madefacta est vino et aqua, non in aquam intrita, ut sunt haec, II 9, 10 panem in lacte des in- tritum, 14 nucibus graecis in aqua tritis, III 9, 21 triticeo pane intrito in aquam, III 10, 6 liordeum intritum in aquam.
14 Qua de chinibus coeperint habere pinnas e capite e collo eo-rum crebro eligendi pedes] Quando de clunihus edita inde a principe editione exemplaria. e capite et e collo lucundus. sententiam verborum perturbaverunt Ursinus et Schneiderus, cum huc perlinere putarent quae de cura pullo- rum scripta sunt apud Columellam VIII 5, 18 primis quasi in- fantihus diebus pe?iractandi sunt plumulaeque sub cauda clujii- bus detrahendae, ne stercore conquinatae durescant et naturalia praecludant et de fartura ib. 7, 2 pluma omnis e capite et sub alis atque clunibus detergetur, illic ne pediculum creet, hic ne stercore loca naturalia exulceret. unde Ursinus scribendum con- iecit quom coeperint habere pinnas, eae de clunibus evellendae, Schneiderus quando coeperint habere pinnas, de clunibus deter- gendum stercus, e capite et e collo eorum crebro eligendi pedes. diversa ab his sunt Varronis praecepta. nam de clunibus pullorum, ubi pinnae nasci coeperint, et e capite et e collo eorum pedes vel pediculos qui vulgo dicuntur crebro eligendos esse dicit.
Prodigendae in sole et in stercilinum ut uolitare possint quod ita alibiliora fiunt neque pullos] Prodigendi in solem et in sterquilinium, ut se volutare possintj quod ita alibiliores fiunt, neque puilos tantum ex Aldina editione Victorius. prodigendum Scaliger. volutare non addito pronomine defendit idem: III 17, 7 cu?n mare tu?'baret. quamquam passive dictum est voIuLari II 4, 8 ut volutc?itur et de ipsis gallinis supra § 7 in pulvere voluta?n. praeterea prodige?idae ex archetypo reslitui et tantiun, quod lucundus addiderat, delevi. sed neutrum genus alibiliora neglegentiae Varronis tribuendum esse non puto. itaque scripsi prodige?idae in solem et in sterciliniun, ut volutare possint, quod ita alibiliores ftunt^ neque pullos, sed omne sqq.
IIERVM RVSTICARVM Llli. 111 9 267
15 Cum tempestas sit mollis adque apricum] Alquc in apricum ex principe editione Schneiderus lacuna post mollis indicata, cum locum apricum, veslibulum supra dictum, signifi- cari putaret. de statu caeli dicilur apricum esl, ut III 10, 4 sercnum cum est, I 59, 2 qiio frigidius sit.
Euitantem caldorem et frigus] Evitare item caldorcm ex principe editione Sclmeiderus dedit, quoniam de pullis solis, non de gallinis, haec praeciperet Columella VIII 5, 19 scd ct curandum erit ut tepide lidbeantur: nam nec calorem nec frigus sustinent. archetypi lectionem Victorius restituerat. evitandum Ursinus coniecit.
16 Gallinae rusticae sunt in urhc rarae nec fcre mansuetac sint cauea uidentur Romae similes facie non hic gallinis uillaticis nostris sed africanis aspectu ac facie incontaminatae in ornatibus publicis solent ponij Sint cauea apographa, sine cauea Politianus in principe editione non mutavit. sine cavea et deinde non liis viUaticis gallinis — facie incontaminata edita inde a principe editione exemplaria. dubitationem interpretibus moverunt ea quae de tribus generibus gallinarum apud Columellam VIII 2, 1 scripta sunt, earum genera sunt vel cohortalium vel rusticarum vel Africanarum. cohortalis est avis quae vulgo per omnes fere villas conspicitur: rustica^ quae non dissimilis villaticae per aucupem decipitur, eaque plurima est in insula quam nautae in Ligustico ?nari sitam pro- ducto nomine alitis Gallinariam vocitaverunt: Africana est quam plerique Numidicam dicunt , meleagridi similis. nam cum Colu- mella rusticas gallinas, quae sunt perdices Italicae, similes esse dicat villaticis, conlraria docere videbatur Varro. apparet autem non de omni genere rusticarum gallinarum, quae in agris vivunt, haec scripla esse, sed de iis quae ornatus causa in urbe habentur in cavea, quae propter pulchritudinem formae Africanis potius quam villaticis similes sunt atque etiam in spectaculis, sicut mos erat Romanorum, una cum peregrinis avibus publice conspiciendae pomintur. itaque corruptam verborum scripturam hoc modo emen- davi, gallinae rusticae sunt in urhe rarae nec fere nisi man- suetae in cavea videntur Romae, similes facie non his gallinis villaticis nostris, sed Afi^icanis. aspectu ac facie incontaminatae in ornatihus puhlicis solent poni, nam inepte olim ab editoribus
268 COMMENT. IN VARRONIS
haec, similes facie et facie incontaminaiae^ in iinam sententiani copulata erant.
17 Contra montes liguscos intiniinium album in- gaunum] Iniimilium Mommsenus CIL v. V 2 p. 900. Albiwi Tngaumm defendit idem p. 894. nomina autem duorum oppi- dorum ad situm insulae accuratius definiendum addita sunt. postea adscripta et alieno loco inserta esse nomina pulabat Schneiderus.
Alii ab his uillaticis inuectis a ^nautis ibi feris factis procreatis] Procreaias volunt I. F. Gronovius apud Schneiderum. alii a villaticis gallinis, quae a nautis in insulam invectae ibique ferae factae et procreatae essent, insulam appel- latam esse dicunt.
18 Giljheriae in archetypo fuit, gil)herae lucundus. Plin. X 74 simili modo pugnant meleagrides in Boeotia: Africae hoc est gallinarum genus gihherum variis sparsum plumis: quae novissimae sunt peregrinarum avium in mensas receptae propter ingraium virus. verum Meleagri tumulus nohiles eas fecit.
Haec nouissimae in triclinium genanium introie- runt] Ganearium edita inde ab Aidina editione exemplaria, iri- clinium coenae avium Turnebus advers. 19, 28, genianum Sca- liger, alienigenarum Pontedera p. 453. ganearius a ganea legitur in glossis graeco-Iatinis v. II p. 249, 30 a(jG3tos ganearius lascivus luxuriosus. sed neque ganearium triclinium de cenis luxurioso- rum hominum dici poterat, neque de luxuria haec a Varronc scripta sunt, sed de usu cenarum. quare scripsi triclinium cenantium.
19 Motus earum et lux pinguitudinis uindicta] Earum omnia apographa, eorum editio princeps a Politiano non correcta. pinguitudini inimica edita inde a principe editione cxemplaria. archetypi lectionem a Victorio indicatam defenderunt Turnebus advers. 19, 28 et Scaliger, qui vindictam a(paiQB6iv interpretatur. iocose motus et lux quasi vindicta existere dicitur gallinis, qua illae a pinguitudine vindicantur et in liberum statum reslituuntur.
Thetim thelim dicehant plurima apographa. minus accurate, ut videtur, Politianus, cum in principe editione theiin dicehant expressum esset, thelin addidit. theiin thelim ex Aldina editione Victorius. scribendum potius erat Thetin Telim: Varr. de ling.
IIERVM RVSTICARVM LIB. 111 9 — 10 269
lat. VII 87 lympha a mjmplia^ ul qiiod apud Graccos Thelis, apud Ennium ^Telis illi mater\
Hae primo dicebantiir qiia ex niedica propter magni- tudinem erant aliatae quaeque ex iis generatae postea propter similitudinem amplas omnes ex iis euulsis ex alis pinnis et e cauda farciunt turundis hordeaceis partim admixtis e farina lolleacia] Quia ex Media lucun- dus. pravam verborum distinctionem, quae fuit in editionibus, postea propter similitudinem: amplas omnes ex iis , correxit Ur- sinus^ postea propter similitudinem amplae omnes: eas evulsis sqq. huius emendationem Schneiderus recepit, sed ex iis, pro quo ille eas dederat, retinuit, ut esset ^ex iis electas farciunt'. ex iis, h. e. ex gallinis, evulsis pinnis nuper interpretatus est Ileidrichius Varronian. I p. 42. mihi probabilius visum est ex iis ex supe- rioribus repetitum esse. deinde admixtis farina deleta e prae- positione scripsi^ hae primo dicehantur^ quae ex Medica — amplae omnes. evulsis ex alis pinnis et e cauda farciunt tu- rundis hordeaciis partim admixtis farina sqq. nam admixla dicuntur quae aliquam rem admixtam habent, I 9, 3 admixtae terrae^ 31^ 5 sata admixta hordeum et vicia et legumina, 40, 2 semina admixta^ et cum ablativo I 9, 3 terra cum est admixta ex iis generihus aliqua re, Cic. de nat. deor. II 10, 27 calore admixtus, ib. 15, 39 neque ulla praeterea sunt admixta natura. turundae hordeaciae, quibus in farciendo utunlur, a nonnullis miscentur farina lolleacia aut semine lini: Colum. VIII 7, 3 cihus autem praehetur hordeacea farina, qua cum aqua consparsa et suhacta formantur offae, quihus avis satiatur.
20 Ut prior sit concoctus quam secundum dent] Ante- quam secundum dent coniecit Schneiderus, quod recepi: Colum. VIII 7, 3 neque ante recens admovenda est, quam temptato gut- ture apparuerit nihil veteris escae remansisse.
21 Palumhos libri manu scripti omnes, non palumhes, quod in principe editione PoUtianus non correxit.
X 1 In illud genus quod non est ulla uilla ac terra contentum sed requirit piscinas quod uos philograeci uocatis amphibium in quibus ubi anseres aluntur no- mine chenoboscion appellatis] In illud genus quod vos philograeci vocatis aiicpC^iov^ quod non est ulla villa ac terra
270 COMMENT. IN VARRONIS
contenium, sed requirit piscinas, qtias quia ibi anseres aluntur nomine xT^yoPo^Ketov appellatis lucundus sola villa Ursinus, in quihus uhi anseres ex codice Victorius recepit, reliqua sic, ut in Aldina editione edita erant^ expressit. veterem verborum ordinem, in quo relativa sententia in quihus sqq. a suo nomine inter- positis verbis quod — amphihium disiuncta est, restitui. praeterea ulla delevi et graeco nomine scripsi. nam villay sicut terra, j^er se dictum est, non ulla villa, quasi in ea re diversa genera vil- larum essent.
Be anserihus lucundus delevit.
2 Est enim alterum genus uarium quod ferum uo- catur nec cum iis libenter congregantur nec non aeque fit mansuetus anseribus admittendum iis tempus est aptissimum a bruma ad pariendum et Incubandum us- que ad solstitium] Congregatur edita inde a principe editione exemplaria. nec non aeque fit inconsuetus codex Florentinus et editio princeps. nec aeque fit mansuetus. anserihus ad admit- tendum tempus aptissimum est a hruma, ad pariendum et in- cuhandum a Cal. Martii usque ad solstitium lucundus, ubi anserihus delendum et ad admittendum iis scribendum coniecit Ursinus, anseribus admittendis dedit Victorius, mansuetum ex secunda Victorii editione reliqui editores. masciilinum genus man- suetus de ansere dictum defendit Heidrichius Varronian. I p. 42. Columella VIII 14, 3 Varronem secutus de eligendis et admitten- dis anseribus scribit haec, haec cum praeparata su?it, curandum est ut mares feminaeque quam amplissimi corporis et alhi coloris eligantur. nam est aliud genus varium, quod a fero mitigatum domesticum factum est. id neque aeque fecundum est nec tam pretiosum, propter quod minime nutriendum est. anserihus ad admittendum tempus aptissimum est a hruma, mox ad parien- dum et ad incuhandum a kalendis Fehruariis vel Martiis usque ad solstitium, quod fit ultima parte mensis lunii. ineunt autem non, ut priores aves, de quihus diximus, insistetites humi: nam fere in ftumine aut piscinis id faciunt; singulaeque ter anno pariunt, si prohiheantur fetus suos excudere, quod magis expedit, quam cum ipsae suos fovent. apud Varronem congregantur ex archetypo restitui; nec aeque fit mansuetum ex editis exemplari- bus recepi. nam praeter albos anseres, quorum greges in cheno-
RERVM RVSTICARVM LIB. III 10 271
boscio pascunlur, est aliud genus vario colore, quod a fero miti- gatum domesticum factum esse Columella scribit. cum hulus generis anseribus illi, ex quibus greges constituendi sunt, non libenter congregantur. deinde lacunam ex Columella supplevi, anserihus ad admUtendum tempus est aptissimum a hruma^ ad pariendum et incubandum a kalendis Fehruariis vel Martiis usque ad solstitium.
3 Inunguenlur in flumen] Inunguentur ex archetypo adnotavit Politianus, quod habent Am, inungentur neglegentius Victorius et apographa Italorum. se mergunt lucundus, inigentur Turnebus advers. 19, 28. verum haud dubie est iniguntur, quod Scahger coniecit.
Singulae non plus quater in anno pariunt] Non plus quam ter ex coniectura Ursini scripsi, quod legit Columella I. c, item geopon. XIV 22, 3 (poxoKOvGi 8^8 tQirov roi; hovg 6(0 g i§)\ 86%'' 0X8 dl Kal 'xl^Cova.
Singulis ubi pariant faciendum aras quadratas cir- cum binos pedes et semipedem] Pariunt edita ante Victo- rium exemplaria, quod Polilianus non correxit, pariant apographa et ex ipso archetypo Victorius. circiter Gesnerus coniecit. circum ^quoquo versus' interpretatur Schneiderus coll. Colum. VIII 14, 1 suh po?^ticihus deinde quadratae harae caementis vel etiam later- culis extruuntur, quas singulas satis est Jiahere quoquo versus pedes ternos.
Qui hoc minus quinque qui hoc plus XXV] Qui Iwc minus VII, qui hoc plus XV edita post Aldinam editionem ex- emplaria. de numero ovorum et de tempore incubandi apud Columellam VIII 14, 6 scripta sunt haec, supponuntur autem gallinis huius generis ova, sicut pavonina, plurima quinque pau- cissima iria^ ipsis deinde anserihus paucissima septem, plurima quindecim. — pullis autem formandis excudendisque triginta diehus opus est, cum sunt frigora: nam tepidis quinque et viginti satis est; in geoponicis XIV 22, 10 haec, dst dl VTtoxid-svat aa 8og xcjv %' i^ xb ^T^xiaxov td, ^rj ikaxxov dl %'. 87C(pa^8t ds cjg 87tL7toXv rj^SQag k%\ ipvj(^ovg ds ovxog rj^8Qag X' .
4 Faciunt aras supra terram aut suptus in quae non inducant plus uicenos pullos] In quis non includant edita post Aldinam editionem exemplaria, ubi in quas legendum
272 COMMENT. IN VARRONIS
adnotavit Ursinus. in quas non inducunt scripsi: nam coniunc- tivus in hac descriptione locum non habet. inducunt autem dictum est, non includunt aut inigunt, propter ea quae supra scripta erant, producunt in prata. apud Cokimellam VIII 14, 9 de eadem re scripta sunt haec, pullos autem non expedit plures in singulas haras quam vicenos adigi^ nec rursus omnino cum maioribus includi, quoniam validior enecat infirmum.
Neue qua eo accedere possint mustelae aliaeue quae bestiae noceant] Aliaeve bestiae quae noceant liiciindns et deinde reliqui editores. archetypi lectioncm constans Varronis usus in hoc genere dicendi tuetur. num aliusve non addito pronomine in- definito a Varrone dictum non est, sed saepe aliusve quis, quod exemplis compositis Reiterus quaest. Varron. gramm. p. 88 com- probavit. accuratius de eadem re postea 11, 3 scribuntur haec, ne faeles aliave quae hestia introire ad nocendum possit.
5 Anseres pascunt in umidis locis et pabulum se- runt] Uhi pahulum se?^unt lucundus et deinde reliqui editores. Colum. VIII 14, 2 palustris quoque, sed herhidus ager destinetur atque alia pahula conseranturj ut vicia, trifolium, faenum grae- cum, sed praecipue genus intihi, quod Gsqlv Graeci appellant.
Si radicem prenderunt quam educere uelint e terra abrumpunt collum] Prenderint ex codice m in principem edi- tionem, ohrumpunt ex eodem libro in Aldinam receptum erat; prenderunt et ahrumpunt ex archetypo Victorius restituit. de puUis anserum eadem refert Columella VIII 14, 8 nam si adhuc parum firmus indigens cihorum pervenit in pascuum, fruticihus aut solidiorihus herhis ohluctatur ita pertinaciter, ut collum ah- rumpat. item Plinius X 163 pullis eorum urtica contactu morti- fera, nec minus aviditas, nunc satietate ni?nia, nunc suamet vi, quando adprehensa radice morsu saepe conantes avellere ante colla sua ahrumpunt.
6 Cum autem sunt inclusi in haras aut speluncas ut dixi uicini obiciunt iis polentam] Victu ohiciu?it m, victui ohiiciunt lucundus et deinde reliqui editores. viceni scripsi, de quo numero supra § 4 scripta erant haec, in quas non in- ducunt plus vicenos pullos.
7 Ad saginandum eligunt pullos circiter sexqui- mense qui sunt natu] Sexquimenses (non sesquimenses) qui
RERVM RVSTICARVM LIB. III 10—11 273
simt nati edilio princeps, ubi Polilianiis sexquimense et natu ex codice adnotavit. sex qiii mense codex Florentinus, sesquimense A B. sexquimense nali sunt m, sexquimense qui nati sint lucundus. arclietypi scripturam Victorius restituit. quatuor sexve menses qui sunt nati Sclineiderus ex Columella VIII 14, 10 mox uM quattuor mensum facti sunt, farturae maximus quisque destina- tur, quoniam tenera aetas praecipue liahetur ad hanc rem ap- tissima. ne longius ab archetypi scriptura recederem, circiter sesquimensem qui sunt nati scribendum conieci. sed neque ad saginandum ea aetas idonea est, et diversa de aetate pullorum Columella tradit. quare potius scribendum erat circiter sex menses qui sunt nati.
Polentam et pollinem aqua madefacta dant cibum ita ut per dies saturent] Ut perinde se saturent lucundus, ut ter die se saturent UrsinuSj ut ter in die saturent Popma, quod probavit Schneiderus. apud Cohimellam VIII 14, 11 de sagina anserum scripta sunt haec, et est facilis liarum avium sagina. nam praeter polentam et poUinem ter die nihil sane aliud dari necesse est^ dummodo large hihendi potestas fiat nec vagandi facultas detur; et simihter in geoponicis XIV 22, 7 eOd^LovOc ds tQLTOv rfjg rj^sQag xccl tcsqI ^eOrjv vvKza^ iiCvovGi ds dttiljiXcjg. apud Varronem ut ter die saturent scripsi. nam ita sine praepositione his die scriptum est II 4, 17. 7,7 et 8. III 9, 20, sed addita praepositione his in anno II 4, 14. 11, 8, tei^ in anno III 10, 3, ter in mense III 16, 17, sexagena milia num- mum in anno III 6, 1.
Quod ipsae amant locum purum neque ipsae ulium ubi fuerunt relincunt purum] Quod ipsi amant locum purum neque ipsi ullum, uhi fuerint, relinquunt purum lucundus. ament ex Victorii editione secunda receptum erat. pronomine priore loco deleto scripsi quod amant locum purum neque ipsi ullum, uhi fuerunt, relincunt purum. nam feminino genere ipsae de anseribus dici non potuit, nisi potius scribendum erat quod hae aves amant locum purum neque ipsae sqq., sicut de cohunbis dictum est III 7, 5 permundae enim sunt hae volucres.
XI 2 Crepido lata in qua secundum parietem sunt tecta cubilia ante eas uestibulum earum exaequatum] Sint tecta cuhilia, ante ea vestihulum exaequatum lucundus.
Varr, rer. rvst. II. 18
274 COMMENT. IN VARRONIS
archetypi lectionem Victorius restituit, sed sint ex Aldina editione retinuit. et aptior hoc loco videlur esse coniunctivus in prae- ceptis de nessotrophio constituendo, quam indicativus. sed prae- terea anie ea retinendum erat: apparet enim parum apte dici ante eas vestibulum earum, ut ad significandum locum in quo aves habitant ipsae aves appellatae sint. itaque scripsi in qua secundum parietem sint tecia cuhilia, ante ea vestibulum earum exaequatum. quamquam rectius erat sic, cubilia earim, ante ea vestibulum exaequatum. simiUter de galHnis supra 9, 7 scripta sunt haec, m pariete exclusa sint cubilia earum: ante sity ui dixi, vestibulum saeptum.
Canalis in quam et cibus ponitur in iis et inmitti- tur aqua] In quam et cibus ponitur et immitiiiur aqua lucundus, in quam et cibus ponitur iis sqq. Victorius. in quam et cibus inponitur iis scripsi. inponere simihter dictum est III 14, 2 si adduxeris fistula et in eam mammillas inposueris. rem ipsam una cum pabulo anatium accuratius descripsit Cokimella VIII 15, 6 staiim deinde perpeiuus canaliculus hiimi depressus consiruatur, per quem cotidie mixti cum aqua cibi decurrant: sic enim pabu- laiur id genus avium. graiissima est esca terrestris leguminis panicum ei milium nec non et hordeum. sed ubi copia est^ etiam glans ac vinacea praebentur. aquaiilis autem cibi si sit faculias, datur cammarus ei rivalis hallecula, vel siqua sunt incrementi parvi fluviorum animalia. item geopon. XIV 23, 2 rQoq)r}v dl eig 6%erov vdatog i^pXrjtsov ettov i] xsyxQOv -^ XQid-ag rj yCyaQta jtsg)VQa^eva, Slcc ds %q6vov tuvog xal dxQLdag t] xaQidag^ xal c(?a kiiivata ri Ttotd^ia tovtotg TtaQajt^rj^La sic6^a6i Xa^- pdvsLV.
3 Ne eo inuolare aquila possit neue ea euolare anas] Neve ex ea evolare edita inde a principe editione ex- emplaria. deleto pronomine ea^ quod neque ad retem commode referri potest neque pro adverbio haberi, scripsi neve evolare. Colum. VIII 15; 1 locus planus eligitur isque munitur sublimiter pedum quindecim maceria, deinde clatris superposiiis vel grandi ?nacula retibus coniegiiur, ne aut evolandi sii potestas dome- siicis avibus aut aquilis ei accipitribus involandi.
Pabulum iis datur triticum hordeum uinacei uuae] Uvae delendum aut vinacei ex uva scribendum esse monuit Ponte-
RERVM RVSTICARVM LIB. IH 11 — 12 275
(lcra p. 454. nam iieque a Coluniella in pabulo anatium uvae appellantur, neque Varronem hoc praecepisse credendum est, sed de pabulo porcorum II 4, 10 scripta sunt haec, dari solent vina- cea ac scopi ex uvis.
4 Et sic pascendo fiunt pingues] Sed sic lucundus et deinde reliqui editores.
XII 1 Percontati plurima apographa, perconctati Politianus minus accurate, ut videtur, correcta lectione principis editionis percunctati.
Quintus fuluius lippinus dicitur habere in tarqui- niensi septa iugera quadraginta] Quintus Fulvius lepora- rium dicitur lidbere in Tarquiniensi septum iugerum XL lucun- dus. archetypi lectionem Victorius restituit. Lupinus Schneiderus ex principe editione recepit. eandem rem narrat Plinius VIII 211 vivaria liorum ceterorumque silvestrium primus togati generis invenit Fulvius Lippinus. in Tarquiniensi feras pascere instituit, nec diu imitatores defecere L. Lucullus et Q. Hortensius et IX 173 coclearum vivaria instituit Fulvius Lippinus in Tarquiniensi paulo ante civile hellum^ quod cum Pompeio Magno gestum est.
2 In gallia uero transalpina T. pompeius] Valer. Max. VII 8, 4 item Pompeius BeginuSy vir transalpinae regioniSj cum testamento fratris praeteritus esset — , cineres fratris quietos esse passus est. ad hunc referenda esse quae Varro narrat Colerus in Valer. Max. I. c. adnotavit.
3 Interdius in uno codice A scriptum est, sed expuncta littera s, et ita in ipso archetypo fuisse videtur, interdiu reliqua apographa.
4 Paucos si lepores mares ut feminas intromiserit breui tempore fore ut impleatur] Mares in foeminas lucun- dus, mares et feminas Schoettgenus apud Gesnerum coniecit. mares ac feminas scripsi. nam lepores intromittuntur in lepo- rarium et mares et feminae.
Quattuor modo enim intromisit in leporarium breui solet repleri] Quattuor enim modo intromissis Merula et Schnei- derus, quatuor enim modo si intromiseris lucundus. quattuor modo enim intromiserit scripsi, h. e. si modo quattuor intromi- serit. enim tertio loco positum legitur I 18, 7 hivium nohis enim
18*
276 COMMENT. IN VARRONIS
ad cuUuram dedit natura, 31, 4 M sunt enim, II 1, 1 iit ruri enim.
Ut enim saepe cum habent catiilos recentes alios in uentre habere reperiuntur] Fit enini saepe — alios ut in ventre hahere reperiantur lucundus et deinde reliqui editores. restitui lectionem archetypi ab Ursino emendatam, etenim saepe — alios in ventre liahere reperiuntur.
De iis archelaus scribit annorum quod sitquis uelit scire inspicere oportere foramina naturae] Annorum quot sint si quis velit scire edita inde ab Aldina editione exemplaria. annorum quot sit qui velit scire scripsi. nam singularis verbi numerus sit post pronomen pluralis numeri de iis editores offen- dere non debebat. de Archelao eadem refert PHnius VIII 218 Archelaus auctor est, quot sint corporis cavernae ad excrementa lepori, totidem annos esse aetatis: varius certe numerus reperitur.
5 Hos quoque nuper institutum ut saginarent ple- raque cum exceptos e leporario condant in caueis et loco clauso faciant pingues] Condant editio princeps a PoU- tiano non correcta et apographa recentiora, concludant ex vetere coniectura A et m, quod in Aldinam editionem receptum et deinde ad reUquas propagatum est. nam in archetypo fuit condant. mutatis verbis haec rettuht Macrobius Saturn. III 13, 14 exigehat hoc quoque illa gulae intemperantia, ut et lepores saginarentur teste Vat^rone, qui de agri cultura lihro tertio, cum de lepori- hus loquereturj sic ait, "^ hoc quoque nuper institutum ut sagina- rentur, cum exceptos e leporario condant {quondam codices) in caveis et loco clauso faciant pingues\ unde Schneiderus apiul Varronem dedit hoc quoque nuper institutum, ut saginarentur lepores, cum exceptos e leporario condunt in caveis et loco clauso faciunt pingues. exhibui scripturam archetypi. sed pro pleraque, quod adverbii loco non dicitur, aut plerumque scriben- dum est aut plerique. nam diversa sunt quae a grammaticis ad- feruntur, Gell. VI 2, 1 hominis pleraque haud indiligentis et XVII 19, 6 is erit pleraque inpeccahilis. apud Varronem autem I 13, 6 quae nunc sunt pleraque contra nominativo casu dictum est pleraque, non accusativo.
Quorum ergo tria genera fere snnt] Eorum ergo edita inde a principe editione exemplaria.
RERVM RVSTICARVM LIB. TII 12—13 277
Pedibus primis] Pedibiis prioribiis couiecit Sclineiderus.
6 Quod in galiia nascitur adadpis] Ad ^//?6^6" lucundus. Plin. Vllf 217 et leporum plura sunt genera, in Alpibus candidi, quibus hibernis mensibus pro cibatu nivem credunt esse.
Tertii generis est quod in Iiispania nascitur similis nostro lepori ex quadam parte sed humile quem cunicu- ium appellant] Simile G. I. Vossius. in etymologico v. cunicu- lus. mutationem generis, similis — sed humile, tamquam syllepsin Gesnerus defendit. humilis scripsi, quod Schneiderus commenda- verat. nam generis mutatio in hac verborum compositione negle- gentiae tribui nequit^ quamquam neglegentius dictum est quod in Hispania nascitur et supra quod in Gallia nascitur, quod accu- ralius de lepore dicendum erat qui nascitur. Phn. 1. c. leporum generis sunt et quos Hispania cuniculos appellat.
Ab eo dictum leporem a celeritudine quod leuipes esset] A celeritudine deleri voluit Ursinus, incluserunt Gesnerus et Schneiderus parum attenti ad rationem sermonis Varroniani.
Quod eum aeolis et bonum leporum appellabant] Et bonuni cum apographis et Victorio PoHtianus, non et bene, ut Gesnerus adnotavit. quod eo aeoles boetii leporem appellabant Merula, quod eum Aeoles Boeotii leporem appellabant lucundus, quod eum Aeolis Boeotii liitoQiv appellabant Victorius. in cor- rupta archetypi scriptura graecum vocabulum bis positum esse monuit Zahlfeldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 26, quod eum Aeolis XsTtoQiv appellabani. de lepore eadem leguntur de ling. lat. V 101 lepus, quod Siculi quidam Graeci dicunt IsjtoQiv et ex rerum divinarum libro quarto decimo apud Gellium I 18, 2 non enim leporem dicimus, ut ait (Aelius), quod est levipes, sed quod est vocabulum anticum graecum.
XIII 1 Scis inquam axi] Scis inquam Agri Axi in prin- cipe editione editum erat, unde sciSj inquit Ag?ius, Axi Ursinus coniecit, scis, inquit Appius, Axi Pontedera p. 455. scis inquit Axi scripsi. nam ab Appio, cui haec pars disputationis supra 12, 1 mandala erat, haec dici etiam non addito nomine intellegi- tur. quamquam inquam defendi poterit ita, ut hoc ipse Appius anle appellationem Axii orationi suae interponat, propterea quod ad eundem dixerat aniea si possis et te habere puio sqq. nam illa quoque ad Axium, qui omnem sermonem regit, pertinent, non ad
278 COMMENT. IN VARRONIS
Varronem, ut Schneiderus adnotavit, quod nomine non appellato intellegi non poterat. inquam non mutata persona loquentis scriptum est I 8, 1. 9, 1. de fundo Tusculano a Varrone empto dictum erat supra III 3, 8.
Effuderetur , quod ex codice Politianus adnotavit, in apo- graphis non inveni.
2 Magistragicosfieriuidi] Magis tragicos editio princeps a Politiano non correcta et ex manu scriptis libris Florentinus et Caesenas, magistracicos B, magistraicos Am. magis tQayiKcog lucundus. pro hoc magis d^Qamxcjg scripsi. nam Orphei cantus significatur, non ars tragoedorum.
Therotrophium appellabant] Appellabat ex Aldina edi- tione receptum est. nam non communis omnium, sed propria Hortensii videtur ea appellatio fuisse.
Ubi tricilinio posito cenabamus quod orphea uocari iussit] Quasi orphea m. Quintus Orphea vocari iussit lucun- dus. quo Orphea vocari iussit scripsi, h. e. in eum locum, in quo triclinium positum erat.
3 Qui cum eo uenisset cum stola et cithara cantare esset iussus bucina inflauit ut tantum circumfluxerit nos ceruorum aprorum et ceterarum quadripedum mul- titudo] Bucina hbri manu scripti, hucinam Pohtianus parum accurate correcta lectione principis editionis huccinam. qui cum eo venisset cum stola et cithara et cantare esset iussus, bucci- nam inflavit, ubi tanta circumfluxit — muUitudo edita inde ab Aldina editione exemplaria. scripturam archetypi a Victorio in- dicatam ut tantum circumfluxerit Scahger probavit et deinde multitudo delevit. tanta scripsi, in rehquis veterem lectionem restitui, qui cum eo venisset cum stola et cithara cantare esset iussus, bucina inflavit, ut tanta circumfluxerit — multitudo. post- quam cantor stola indutus venit et cithara canere iussus est, Hortensius vel ipse cantor signum dat bucina, ad quod ferae con- veniunt, ut cantum audiant. ut circumfluxerit autem breviter dictum est pro eo quod accuratius dicendum erat ^quo factum est ut circumfluxerit'.
XIV 1 Axius tuas partes inquit subleuauit appiusj Appius hbri manu scripti, Apius in principe editione Pohtianus non correxit. neglegentiae sermonis tribuendum est, quod non
RERVM RVSTICARVM LIB. III 13—14 279
miitata persona loquentis nomen Axii repetitnm est. nam eidem tributa erant ea quae de Hortensio narrantur, ego verOy inquit ille, apud Q. Hortensium sqq.
Trasactus in uno codice A scriptum inveni. sed idem voluisse videtur Politianus, qui in principe editione litteras, quas deleri volebat, subducta lineola notavit. travehundum legitur 11 Ij Qj traversis III 5, 4.
Neque enim magnum emolumentum esse potest] Moli- mentum scripsi ex coniectura Palmerii spicileg. Grut. lamp, v. IV p. 847. nam de difficultate operis Axium haec dicere, non de utilitate, ex iis quae Appius respondet intellegitur. emolumentum Victorius var. lect. ''l'^^ 10 defendit ita, ut id ^quod operosum est ac magnum studium requirit' significaret, cuius significationis exemplum praeter hunc Varronis locum attulit Caes. de bell. Gall. I 34, 3 neque exercitum sine magno commeatu atque emolu- mento in unum locum contrahere posse. sed ibi recte a Faerno correctum est molimento. diversa enim sunt emolumentum a mola ductum et communi usu ad commodum translatum et moli- mentum vel molimen a moliendo, quo labor et difficultas operis suscepti significatur. molimentum pro conatu a Sisenna dictum adnotavit Nonius p. 142, 3. eodem Livius usus est saepius, V 22, 6. XXXVII 14, 7. 15, 2, et Seneca de consol. 11, 4.
2 Si adduxeris fistula et in eam mammillas impo- sueris] Si adduxeris fistulam et in eam papillas imposueris 3Ierula. mammilias Victorius ex codice restituit, reliqua ex veteri- bus editionibus repetivit. si eduxeris fistulam ex secunda editione Victorii receptum erat. archetypi lectionem restitui. nam aqua in cochlearium adducitur fistula, in quam imponuntur mammillae vel tubuli, quibus aqua eructetur.
3 Et hunc dum serpit non solum in area reperit sed etiam si riuus non prohibet parietes stantes in- uenit] In parietes lucundus et deinde reliqui editores. etenim dum serpit — in pariete stante Ursinus. pariete adstante Schnei- derus coniecit. cochleae non solum cibum in area positum re- periunt, sed etiam stantes parietes cibi inveniendi causa ascendunt.
Ipsae exgruminantes ad propalam uitam diu per- ducunt] Producunt Merula. propolam Scaliger. exgrumantes Beroaldus in margine et similiter in enarrationibus Merula ^ex-
280 ' COMMENT. m VARRONIS
grummantes de mensura et recta via excedentes vel grumos eruentes. grumus collectio terrae minor tumulo'. exruminantes Turnebus advers. 1, 1 et Scaligcr, ex se ruminantes Gesnerus coniecit^ quod Schneiderus recepit; idem tamen glossam Isidori apud Vulcanium p. 674 (gloss. lat. v. IV p. 326, 22) cruminat ruminat ex hoc loco ductam esse adnotavit. grumare a gruma dictum huc non pertinet, neque exruminare vel ex se ruminare apte dicitur. quare ipsae et ruminantes scripsi. cochleae etiam sine pabulo ruminantes apud propolam diu vivunt. simili vitio II \j 20 suhgrumi pro suhrumi scriptum erat.
4 Non quo non in his regionibus quibusdam locis ac magnitudinibus sint disperiles] Non quod in /??6- Merula. non quod in his regionibus quibusdam locis eae magnitudinibus non sint dispariles lucundus, ubi non quo non ex codice Victo- rius restituit, non ante sint a lucundo additum Gesnerus delevit. praeterea locis ac magnitudinibus restituendum erat. nam cum in iis regionibus quae modo dictae erant propter naturam loco- rum cochleae magnitudine diversae sint, pro hoc breviter dictum est cochleas quibusdam locis ac magnitudinibus diversas esse.
Nam et ualde amplae sunt quamquam ex africa quae uocantur solitanne ita ut eas LXXX quadrantes coici possint] Quaedam ex Africa ex Aldina editione Schneiderus. quemadmodum ex Africa Gesnerus coniecerat. quamquam Reite- rus quaest. Varr. gramm. p. 63 defendit ita, ^quamquam ex Africa fere mediocres afferuntur, tamen quae inde ortae sohtannae vocan- tur valde amplae sunt'. sed idem quamquam praeter hunc unum locum a Varrone non usurpatum esse adnotavit. itaque particu- lam vitiose vel parum apte positam incUisi. solitannae cochleae unde appellatae sint, non constat; sohtanae dicuntur apud Plinium IX 173 et XXX 45. — ita ut earum calices quadrantes octo- ginta capere possint edita ante Victorium exemplaria ex PUnio IX 173, ubi de cochleis scripta sunt haec, coclearum vivaria in- stituit Fulvius Lippinus in Tarquiniensi — , distinctis quidem generibus earum, separatim ut essent albae, quae in Reatino agro nascuntur, separatim ut Illyricae, quibus magnitudo prae- cipua, AfricanaCj quibus fecunditas, soUtanae, quibus nobilitas. quin et saginam earum commentus est sapa et farre aliisque generibus, ut cocleae quoque altiles ganeam inplerent, cuius
RERVM RVSTICARVM LIB. III 14-15 281
artis gloria in eani magnitudinem perducta sit, ut octoginta qua- drantis caperent singularum calices. auctor est M. Varro.
Et sic in aliis regionibus eisdem inter se collatae minores ac maiores] Eaedein inter se collatae et minores sunt et maiores lucundiis. ablalivus eisdem defendi poterat excmplis pronominis idem I 4, 2 compositis. sed verum videtur eaedem propter illud quod additum est inter se coUatae. ut in AlVica sic in aliis regionibus accidit ut eiusdem generis cochleae inter se collatae minores ac maiores sint.
5 Magnis insulis in areis factis magnum boium de- ferunt aeris] Aeris in principe cditione omissum erat, cx manu scriptis libris lucundus restiluit; olini tamquam repetitum ex prae- cedente areis inclusi. nam bolus imagine a piscatoribus ducta de omni genere lucri dicitur, IH 2, 16 ut ad liunc holum per- venias. neque tamen hoc a Varronis ratione alienum est, quod genetivum addidil^ ut soni similitudine significaret ex areis mul- tum aeris capi posse.
XV 1 In eo arbusculas esse oportet quae ferunt glandem] Ferant lucundus, ferunt ex codice recepit Victorius. restitui coniunctivum modum, qui constanti usu ponitur in rela- tivis sententiis a verbo oportet pendentibus. nam diversa sunt haec^ quae notionem praecipiendi non habent, III 16, 13 ea oportet dominum serere, quae maxime secuntur apes vel II lO^ 10 quae ad valitudinem pertinent Jiominum ac pecoris et sine me- dico curari possunt, magistru?n scripta hahere oportet. simile praeceptum est supra de anseribus 10, 5 anseres pascunt in umidis iocis et pahulum serunt, quod aliquem ferat fructum.
2 Aquam esse tenuem libri manu scripti omnes et editio Victorii, aquam oportet esse tenuem edila ante Victorium exem- plaria, ubi Politianus oportet delevit, sed errore aliquo iis post esse addidit.
Quibus in tenebris cumularim positum est in doleis fiunt pingues] Cum liilar impositum est Turnebus advers. 19, 28, ubi liilar a graeco vocabulo uXaQ ductum operculum doliorum significare voluit. idem alios cum molare vel cum ollare coniecisse adnotavit. cum aular impositum est Scaliger, cum affatim positum est Pontedera p. 456. cum operculum im- positum est scripsi. nam lacuna scriptura archetypi corrupta erat,
282 COMMENT. IN VARRONIS
neque ollare vel quo alio nomine operculum doliorum appella- tum est.
XVI 2 Nam cum pauper cum duobus fratribus et duabus sororibus essem relictus quarum alteram sine dote dedi lucullo a quo bereditate me cessa primum et primus mulsum domi meae bibere coepi ipse] Quarum aut delendum aut earum scribendum esse adnotavit Scaliger, inclusit Gesnerus^ duarum coniecit I. F. Gronovius apud Schneiderum. exempla buius anacoluthiae, cum post coniunctionem cum inter- positis relativis sentenliis iustus verborum ordo perturbatur, dedi 1 1; 2. — mi cessa lucundus, me cessa ex manu scriptis libris Angelius restituit. me dativo casu in codicibus scriptum est Plaut. Bacch. 565 me ires consulium male et 684 me male consuluisse, Varr. de ling. lat. VII 8 templa tescaque me ita sunto. ex vetere scriptura mei, cuius exempla Lachmannus in Lucr. p. 246 et A. Muellerus de priscis verborum formis Varronianis p. 48 com- posuerunt et quam in dativo casu Nigidius apud Gellium XIII 26, 4 probavit^ haec videntur relicta esse. nam ex 7nihe con- tractione factum esse me paucis huius scripturae exemplis non satis comprobatum est. deinde daretur mulsum scripsi, ubi dare, in archetypo fuisse videtur. nam hoc dicit Appius, se tum pri- mum, cum hereditatem Luculli accepisset, mulsum bibere coepisse et primum omnium illud domi instituisse, cum tamen vulgo in conviviis mulsum apponi omnibus soleret.
3 De incredibili earum artium naturali audi] Be incredihili earum avium natura edita inde a principe editione exemplaria. de incredibili earum arte naturali scripsi: apparet enim ad ea quae antecedunt, quibus plurimum natura ingeni atque artis tribuit, haec referenda esse.
Merula ut cetera fecit historicos quae sequi meli- turgeo soleant id est qui exercet mellaria demonstra- bit] De veritate scripturae historicos interpretes dubitare non debebant. nam disputatio de apibus ita divisa est, ut primum Appius ea quae ad naturam earum pertinent exponat, deinde Merula ea quae a mehtturgis experientia inventa sunt narret. in- eptum aulem est vXixcog, quod ex Setere codice' ab Ursino adnotatum Schneiderus recepit. id est qui exercet mellaria, quae ad graecum nomen adscripta erant, inde ab Aldina editione omissa
RERVM RVSTICARVM LIB. III 16 283
sunt. reliqiia sic scribenda sunt, Merula, iii cetera fecitj histo?i- cos quae sequi melitturgoe soleant demonstrahit.
4 Pepianem niina tegna] IleTCotrj^eva rexva Turnebus advers. 8, 8, quod Gesnerus et Schneiderus receperunt. verum haud dubie est quod Scaliger dederat jtsjtXavrj^ava texva. post alterum Archelai versum lucundus addiderat versum Nicandri thcr. 741 LTtTCOL ^£v 0(pr]xcjv yevsGcg, ^o^xol ds ^sXi6(5cov^ quem versum saepius citaverunt grammatici, quos 0. Schneiderus Nicandr. p. 146 indicavit. hunc Victorius removit. deinde pronomen eae inchisi.
Quod si in hoc faciunt etiam graguli at non idem quod hic societas operis et aedificiorum quod illic non est] Quodsi lioc faciunt edita inde ab Aldina editione exemplaria. restitui praepositionem, quam ohm inchiseram, quod si in hoc faciunt. si id in hac re etiam graguU faciunt, ut homines imi- tentur, cum non sint soHtaria natura, at non idem faciunt, pro- pterea quod hic, id est apud apes, societas operis et aedificiorum est, id quod illic apud gragulos non est.
5 Tria enim harum cibus domus opus neque idem quod cibus cera nec quod ea mel nec quod domus] Nec quod ea mel nec quod mel domus edita inde ab Aldina editione exemplaria. nec quod id domus Ursinus. tria quae in apibus laudantur, cibus, domus, opus, ad tria illa quae ab hominibus discunt, opus facere, aedificare, cibaria condere, pertinent. eae res autem non eaedem sunt, sed natura sua diversae: nam aliud est cibum parare, aliud opus, hoc est mel et ceram, facere, aliud domum aedificare. ad hanc sentenliam in hunc modum verba conformavi, neque idem quod cera cihus, nec quod mel, nec quod domus. similiter § 24 cibum et ceram et mel ab apibus ex diversis rebus peti exponitur.
6 Quod secuntur omnia pura] Delevi quod. nam ab editoribus haec inepte cum superioribus, quod hic est et rex sqq., coniuncta erant.
Non ut muscae iingurriunt quod nemo has uidet ut illas in carne] Hic quoque prave posita coniunctione quod veram verborum sententiam perverti apparet. itaque quo nemo has videt scripsi. apes eum qui unctus accedit pungunt, non
284 COMMENT. IN VARRONIS
ligiirriunt, siciit muscae, quo, h. e. propter quam apum naturam, fit ul nemo eas videat in carne considentes.
Ideo modo considunt in quorum sapor dulcis] Ideo modo omnia apographa, ideo modo eo Politianus in principe edi- tione non correxit. in quo est sapor dulcis edita inde a prin- cipe editione exemplaria. in eo modo considunt Schoettgenus apud Gesnerum coniecit. ideo modo considunt in eis quornm sapor didcis scripsi. reflectitur enim oratio ad ea quae antea scripta erant, itaque nuUa liarum adsidit in loco inquinato.
7 Quod nullius opus uellicans facit deterius neque ignaua ut non quieius conetur disturbare resistat neque tamen nescia suae imbecillitatis] Eius Politianus e codice non adnotavit lectione principis editionis ei qui conetur parum accurate correcta. ei qui eius opus conetur ex codice m in Aldinam editionem receptum et deinde ad reliquas editiones pro- pagatum erat. restitui lectionem archetypi, in qua ex superioribus nomen opus repeti poterit. simihs dicendi brevitas est I 1, 10 de Magonis dempsit. ceterum de natura apum plura leguntur in geoponicis XV 3, 5, ovxe XviiaCvBxai xovg allav Ttovovg, d^vvexai ^evxoc i6%VQ6xaxa xovg lv^aCv£6^aL rovg avxrjg eiii^aXXoiiivovg TCovovg. eidvla de xrjv avxijg do^Bveiav dxevdg itoiEt xal ovk sCg svd^v xexay^avag xdg eig xov avxrjg OLKOV eiGodovg. xoijg ovv sLGTtoQcvo^evovg enl ^^d^r] jtXeCovg 7teQi6xd(3aL QadCcjg xad^aiQovGi. d^ekyei de xovxo x6 ^doov Kal xdXXiOxov fteAog, od-ev of iieXi66ovQyol dia^xoQTti^o^evag avxdg xv^^aXC^ovxeg rj xdg xelQag evQvd^^cog KQOXOVvxeg 6vvd- yov6iv. unde Ursinus oa quae a graeco scriptore addita sunt olim apud Varronem quoque scripta fuisse putavit; lacunae signum post inhecillitatis posuerunt Gesnerus et Schneiderus.
Quae cum causa musarum esse dicunt uolucres] Dicantur edita inde a principe editione exemplaria. dicuntur scripsi: nam coniunctivi modi nulla ratio est. cum causa legitur apud Varronem I 17, 4 et de ling. lat. IX 68 et apud Ciceronem ad Quint. fratr. I 2, 2^, saepius non sine causa, II praef. 1. 1, 4. III 1, 4; 5.
Si quando displicatae sunt cymbalis et plausibus numero redducunt in locum unum] Dispalatae Gesnerus coniecit. displicat dvajtxv66ei gloss. latino-graec. v. II p. 51, 53.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 16 285
numero ea significalionc dicUim est, qnam Festus p. 170 et Nonius p. 352 adnotaverunt et exempiis veterum confirmaverunt, numero significat cito, item. gloss. Placid. p. 68 ed. Deuerl. numero propere velociter. olim ex geoponicis 1. c. plausibus numerosis scrijjendum conieceram. deinde et his diis helicon fuit in archetypo^ et ut his dis Helicona scripsi ex principe editione.
8 Impectantes ab se eiciunt fucos] Impetentes Merula, quod probavit Schneiderus, ut esset impetum facientes. impec- tentes a pectendo dictum vel impectantes a frequentativo pectare defendit Turnebus advers. 8, 8, ut esset verberantes vel verberare cupientes. quorum nihil probari posse apparet. sed recte Victo- rius emendavit insectantes. ab Aristotele baec^ sicut alia in hac parte de apibus^ videntur petita esse hist. anim. IX 40, 179 rov de qxjoQog %al Ttrjcprjvog ysvo^tvov ovdsv s^xlv egyov, xa de tc5v aXkcjv pXdjitovOLv. akL^KO^svov 8a d^vy0KOV6Lv vjtb tc3v XQi^6tc3v ^skLttcov, ib. 201 £^EXavvov6i ds Kal tag aQyag au ^shttaL xal tag ^rj cpSLdo^ivag. Varronis verba exprcsserunt geoponica 1. c. 9 6tvysL ds iidXL(5ta tovg aQyovg. Slo Kal tag aQysLV TtQoaLQOv^svag %al da7Cav(6aag to Jtovi^d^sv KOLVCjg
dvaLQOVOLV.
Extra ostium aluei opturant omnia qua uenit inter fauos spiritus quam erithacen appellant graeci] Alvi scribendum esse dixi III 2, 11. rem accuratius descripsit Aristo- teles hist. anim. IX 40, 169 tisqI ds tb ato^a tov a^^^vovg tb ^sv 7tQC3tov tijg SL(jdv6scjg itSQLaXriXLTttaL ^CtvL. TOi;ro d' s6tl iisXav LKav^g^ mOTtSQ djtoxdd^aQ^^ avtatg tov KfjQOv^ %al trjv 6a^7}v dQL^Vj cpdQ^axov d' sotl tv^p,dtov xal tc5v totovtcDV s^7tvrj^dtc3v. Yj ds (5vvs%rig dXoL(prj tovtcp jtLaaoKrjQog, d^jiXvts- Qov Kal ijttov cpaQ^aKcjdsg trjg ^Ctvog. erithacen commemoiat idem hist. anim. V 22, 119 (psQSu ds KrjQbv ^sv Kal sQLd^dKrjv TtSQl totg 0ksXs6l, tb ds ^eXi, i^st slg tbv KvttaQOv et IX 40, 202 Kal av ^sv kyiqov SQyd^ovtaL, aC ds xb ^sXl, at 8' SQL^dKYiv. cibum quo apes pascuntur erithacen appeilat PHnius XI 17; 35; 42. Varro genus quoddam cerae vel glutinis dicit, item postea § 23 erithacen vocant quo favos extremos inter se conglutinant.
9 Ut colonias mittunt iique duces conficiunt quae- dam ad uocem ut imitatione tubae tum id faciunt cum
286 COMMENT. IN VARRONIS
inter se signa pacis ac belli habeant] Hique duces 3Ierula, haeque ducis Gesnerus coniecit, h. e. ^apes negotia quaedam con- ficiunt ad vocem ducis sui', liarumque duces Schneiderus. scri- bendum potius ihique duces conficiunt, nam duces sunt qui apes quasi in colonias ducunt et in illis quasdam res ad vocem suam conficiendas quasi tubam imitantes curant. deinde liahent scripsi ex emendatione Schneideri. nam tum, cum inter apes signa pacis ac belU constituta sunt, colonias mittunt.
Sed 0 merula axi noster ne dum haec audit phy- sicam achiscat] Axius noster ne, dum hoc audit, physicam addiscat Merula^ haec lucundus restituit. ne, dum haec audit physica, maciscat Scahger^ ne, dum haec audit physica, magis hiscat Popma, ne, dum haec audit physica, fatiscat Schneiderus. veram sententiam expressit Scahger. nam physica sunt quae Appius disputaverat; ad fructum perlinent ea quae Merula addit. ad hanc igitur disputationis partem, quam Axius longo Appii sermone confectus desiderat, transitus paratur. sed marcescat, non ma- cescat, scribendum esse dixi I 55^ 1, sed, o Merula, Axius noster ne, dum haec audit physica, marcescat. de re ipsa eadem tradit Cohimella IX 2, 5, postquam de origine apum dictum erat, haec enim et his similia magis scrutantium rerum naturae latehras quam rusticorum est inquirere. studiosis quoque litterarum gra- tiora sunt ista in otio legentihus quam negotiosis agricolis.
10 Auctorem habeo non solum qui aluaria sua lo- cata habet] Non solum Seium scripsi. nam nomen auctoris, qui appellatus erat, excidisse apparet. Seii autem alvaria laudan- tur III 2, 11.
Quidam mellinem appellant] Mellinem haud dubie in archetypo scriptum erat, non mellinen, quod errori Victorii tri- buendum est. ^ikivov lucundus et deinde reliqui editores, melli- nam Scaliger, melinem scholia Vaticana in Verg. georg. IV 63 melisphylla herha estj quam, ut ait Varro, alii apiastrum, alii melinem appellant, ubi mellinam Thilo ex Varrone recepit. de mellina herba nihil memoriae proditum est, et graecum potius nomen quam latinum a Varrone positum fuisse verisimile est. itaque melittaenam scripsi, quod nomen cum melissophyllo ap- pellant Plinius XXI 149 melissophyllo sive melittaena si perun- guantur alvi, Nicander ther. 554 xriv tJtol ^skC(pvlkov imxkeL-
RERVM RVSTICARVM LTB. III 16 287
ov6l ^oTrJQEg, OC da nsXCxxaLvav ^ Dioscorides de mater. med. ni 108 ^sXi666(pvXXov, o evLOL ^slCxxaLvav %aXov6Lv. formam iiominis Lobeckius prol. pathol. graec. p. 34 explicavit.
11 Recipere esse solitos ciim eis et uelle expectare] Tum eos et velle expeclare edita inde a principe editione exem- plaria, in qiiibus neque tum neque et quid sibi velit, intellegi . potest. cum dicerent vellc expectare scripsi, ut III 2, 7 cum diceret nullam se accepisse villam.
12 Ubi non resonent imagines hic enim sonus harum fugae existimatur esse procerum esse oportet aere et temperato] Praeterea pro procerum codex Caesenas. hic enim sonus liarum fugae existimatur esse. praeterea procerum esse oportet aere temperato Merula, ubi causam post fugae addidit lucundus; causa potius voluit. hic enim sonus liarum fugae existimatur esse. procerum esse sqq. Victorius; fugae causa existimatur esse editio Commehniana. locum alvarii oportet esse remotum ab imaginibus resonantibus, quoniam eo sono apes ad fugam excitantur; eundem aere temperato esse oportet. sed cor- rupti vocabuli procerum probabilis emendatio inventa non est. praeterea locum esse oportet coniecit Ursinus, porro caelum esse oportet Trillerus observ. crit. 4, 27 p. 468. hic enim sonus harum fugae existimatur esse protelum: esse oportet aere temperato Scaliger hac addita expHcatione^ ^est autem protelum continuatio ictus, ut alibi [in Verg. catal. p. 249] explicavimus et Lucretia- num versicukim [II 531] adduximus, undique protelo telorum con- tinuato. itaque protelum fugae est, cum prorsus aliquid longe truditur, ut telum, quod ex ballista emittitur. sonus earum fugae protelum est, hoc est eiusmodi imaginibus et sonis longe prote- lantur in fugara'.
Ut spectet potissimum ad hibernos ortus quae prope se loca habeat] Qui scripsi, quod Gesnerus coniecerat, h. e. me- htton. olim quae delendum vel ut spectent et quae habeant^ h. e. mellaria, scribendum esse conieceram.
13 Pisum ocimum ciprum medicae maxime cytisum quod ualentibus utilissimum est] Pisum cyperum medica lucundus. cypiron pro cyperum scribendum esse coniecit Ponte- dera p. 456, quod cyperus qui vulgo dicitur ad mellificium aptus non esset. Plin. XXI 115 quidam etiamnum unum genus faciunt
288 COMMENT. IN VARRONIS
iimci trianguli, cyperon vocant^ multi vero non discernunt a cijpiro vicinitate nominis. tleinde minus valentibus scripsi ex emendaiione Ursini: Colum. IX 5^ 6 sunt etiam remedio languen- tibus cytisi. minus valentes apes dicuntur infra § 20.
Ab aequinoctio uerno florere incipit et permanet ad alterum aequinoctium autumnum] Ad aequinoctiwn au- tumpni m, ad alterum aequinoctium autumni edita inde a prin- cipe editione exemplaria. vel alterum vel autumni abundare ad- notavit Pontedera p. 456. delevi autumnum. nam aequinoctium autumnum Varro non dixit, sed autumnale.
15 Non quo non in uillae porticu quoque quidam quo tutius essent aluariam coliocarent] Alvearia colloca- rint Merula. quo tutius esset alvarium collocarint scripsi. nam cum plurali numero verbi essent adverbii loco tutius poni non poterat, neque imperfectum tempus coUocarent neglegentiae ser- monis tribuendum esse puto.
Ubi sint alii faciunt ex uiminibus rutundas] Alvos ubi sint edita ante Victorium exemplaria. alvos Victorius delevit et in manu scriptis libris a se non inventum esse adnotavit. nomen propter ea quae sequuntur, haec omnia vocaiit a mellis alimonio alvos, omissum esse idem animadvertit.
Sed ita uti parum sunt quae compleant ut eas con- angustent in uasto loco inani despondeant animum] Sed ita uti parum sint quae compleant, ne eas coangustent. ne in vasto loco et inani despondeant animum Merula, sed ita uti cum parum sit qua compleant, eas coangustent, ne in vasto loco sqq. lucundus. ad scripturam archetypi in hunc modum verba refinxi, sed ittty ubi parum sunt quae conpleant, ut eas conangustent, in vasto loco inani ne despondeant animum. alvi angustiores facien- dae sunt, si apes ad eas conplendas non sufficiunt; ne illae vasti- tate loci inanis perturbentur.
16 Media aluo in qua introeant apes faciunt fora- mina parua] Praepositionem in recte inclusit Schneiderus. nam ineptum est Mn qua alvo introeant', sed pro adverbio est qua, ut significetur locus^ in quo sunt foramina ad introeundum facta. eodem vitio I 41, 3 in qua in codicibus pro qua scriptum est. in media alvo qua introeant C. F. W. Muelierus in annahbus scholasticis Berolinensibus a. 1865 p. 797 scribendum coniecit.
RERVM RVSTICARVM LID. TIl IG 289
et sic iiifra § 18 in eadem alvo sciipsl addila praepositionc con- stanti in hoc pronomine usu, I 44, 4. II 2, 10. IH 1, 7. 4, 3. 5, 17. 12, 2. 16, 21. in rcliquis liuius generis exeniplis certa lex non est, sed pleraque cum praepositione dicta sunt, I 48, 3 summa in spica et in infima spica, III 5, 9 in imo fluviOj ib. 11 in margine quasi infmo et in qua media: nam infimo III 5, 14 adverbii loco est. saepissime in loco et in locis, sine praeposi- tione I 13, 1 loco plano in cellis et II 4, 20 ut silvestri loco dispersi ne dispereant, nisi in silvestri potius scribendum est,
II 5, 14 locis viridibus et aquosis, II 7, 10 frigidis locis, I 6, 2 multis locis, I 8, 5 in Asia multis locis, I 44, 1 in Etruria locis aliquot, I 34, 2 aliquot regionihuSj II 10, 7 multis regionibus; item II 1, 19 ?nonte Tagro, III 1, 6 et 2, 14 via Salaria, II 2, 4 fronte lana vestiti, sicut II 2, 3 et 7, 5 toto corpore, non in toto,
III 16, 37 ipso vaso.
17 Ad extrema qua meliarii fauum eximere possunt opercula imponunt aluis optimae fiunt corticeae] Possint edita ante Victorium exemplaria. sed prava distinctione verba ab editoribus etiam magis corrupta erant, ad extrema, qua mellarii favum eximere possunt, opercula imponunt alvis. optimae fiunt corticeae. in quibus iliud perversum est, quod ad extrema fora- mina, quae in media parte alvi facta sunt, opercula dicuntur im- poni, quae non possunt esse nisi in summa parte. viderat hoc Ursinus, qui at extrema, quo — possint legendum esse coniecit. sed scribendum erat potius ad extremam, qua mellarii favum eximere possint, opercula inponunt. alvi optimae fiunt corticeae. nam in alvo instituenda duae res observantur: in media parte foramina fiunt, ut ibi introire apes possint, ad extremam partem opercula inponuntur, ut ibi mellarii favum eximere possint. deinde de materie alvorum praecipitur.
Vehementissime hic commouentur] Hic in codice m omissum lucundus deleverat, Victorius ex archetypo restituit. hae vel haec legendum coniecit Gesnerus.
18 Cum et quidam dicunt tria genera cum sint du- cum in apibus niger ruber uarius ut menecrates scribit duo niger et uarius qui ita melior ut expediat mellaria cum duo sint eadem aluo interficere nigrum cum sit cum altero rege esse seditiosum] Ut quidam dicunt — ut
Vaer. rer. rvst. II. 19
290 COMMENT. IN VARRONIS
expediat melliario, cum duo sunt eadem alvo, interficere nigrum, quem scit cum altero rege esse seditiosum Meriila, et ut quidam dicunt — ut expediat mellario sqq. lucundus et deinde reliqui editores. de generibus apum et ducum earum apud Aristotelem hist. anim. IX 40, 175 scripta sunt haec, quae non plane accu- rate a Varrone expressa sunt, eIqX 8\ yivy\ tSv iiEkitxmv TtksLco^ %a%^d7t£Q SLQfjrai itQotSQOv, dvo ^sv rjys^ovcov, 6 ^sv psktLcov TtvQQog, 6 ds srsQog ^slag %al 7tj)i,KL?,(6tSQog, tl ds ^sysd^og diitXdCLog trig XQfjaf^g ^sUtti^g, tj ds dQCarri ^lxqcc axQoy- yvXri Kal itOLKUrj, dXlrj ^aKQa b^oCa trj dvd^Qi]vri' stSQog 6 g)G)Q KaXov^svog ^slag nlatvydatoQ. sti d^ 6 xrjcp^v ovtog ^syiatog Ttdvtcav, dxsvtQog ds xal vcod^Qog. dLaq)EQov6L d' au ytvoiisvai tav ^slLttmv aZ t dito tcov td 7]^SQa vs^o^s- vcov %a\ djtb tcov td OQStvd. slal yaQ at dnb tcov vXovo^av daavtSQat Tcal sXdttovg %al SQyatLKcatSQai Kal %aXs7tcjtSQai. quamquam igitur duo genera ducum ab Aristotele dicuntur, tamen Varro, cum tria nomina appellata invenisset, tria genera posuit, nigrum, rubrum, varium, et his auctore Menecrate addidit sen- tentiam eorum qui duo gehera esse dicebant, nigrum et varium^ et quidam dicunt^ tria genera cum si?it ducum in apihus, niger ruher variuSy ut Menecrates scrihit, duo, niger et varius, qui ita melior, ut expediat mellario^ cum duo sint in eadem alvo, interficere nigrumy cwn sit cum altero rege, esse seditioswn. cum mellario cavendum sit ne in una alvo plures reguli sint, ne seditiones fiant, ex variis generibus autem maxime seditiosus niger sit, hunc potissimum interficiendum esse dicunt. compositio autem verborum interpositis sententiis, ad quas reliqua accom- modata sunt, obscurata est. nam primariae sententiae et quidam dicunt nigrum esse seditiosum primum interposita sunt haec, tria genera cum sint — interficere nigrum, deinde haec, cum sit cum altero rege. Menecrates poeta Ephesius appellatus est I 1, 9: hunc de apibus scripsisse Phnius XI 17 commemorat.
19 Fur qui uocabitur ab aliis fucus est alter est lato uentre] Vocatur Merula. fucus alter lucundus. ater Scaliger. fur qui vocahitur, ah aliis fucus, cst ater et lato ventre scripsi, quamquam de futuro tempore vocahitur dubilo et verum esse puto vocatur. ceterum fures et fucos Aristoteles I. c. tamquam diversos posuit; Varronem Menecratem secutum esse, non Aristo-
RERTO RVSTICARVM LTB. TTI 16 291
teleni^ adiiotavit Scaliger. et diversas seiitentias de his generibus apiim fnisse docet Plinius XI 57, quamqumn ct de iis (fucis) video duhitari propriumque iis genus esse aliquos existlmare, sicul furil)us, grandissimis inter illas, sed nigris lataque alvo, ita appellatis, quia furtim devorent mella.
Hae differunt inter se quae ferae et cicures sunt] Dc diversitate apum ferarum et cicurum dixit Aristoteles I. c, item Plinius XI 59 apcs sunt et rusiicae silvestresquc, horridae adspectu, multo iracundiores , sed operc ac lahore praestantes. urhanarum duo genera sqq. sed in hac sententia relativum pro- nomen quae parum aptum esse apparet. neque magis probari potest quod Schneiderus scribendum coniecit, qua ferac. pro hoc quia ferae scripsi^ vel potius quod ferae scribendum erat. nam quia admodum raro a Varrone adhibitum esse disputatione Reiteri quaest. Varron. gramm. p. 98 comprobatum est. in his libris legitur semel, III 16, 1 an quia tu solitus es.
Pascitant editio princeps a Politiano non correcta et ex manu scriptis Ubris m et Caesenas, sed pastitant AB et codex Florentinus, quod verum est.
21 Si transferendae sunt aluos in alium locum] Alvi edita inde a principe editione exemplaria. delevi alvos: nam ipsae apes cum alvis transferri dicuntur.
Quod hieme difficulter consuescunt quod translatae manere] Quo sunt translatae ex Aldina editione receperunt edi- tores. in archetypo quod vitiose repetitum erat. hoc deleto scripsi quod liieme difficultcr consuescunt translatae manerc.
22 Sed et transiturae sint apes ea apiastro per- fricanda] Perfricanda Am et codex Florentinus, perfiHcandum edilio princeps a Politiano non correcta et codex Caesenas. scriptura autem archetypi in extrema parte libri saepe detrita vel defectu membranarum deleta iis qui quinto decimo saeculo apo- grapha fecerunt non satis ubique apparebat; neque Politianus vel Victorius, qui post illos codicem usurpaverunt, plura legebant. sed si transiturae sunt apes, apiastro perfricandum Merula, ubi ea post apes addidit lucundus, sed et ea alvus, in qua transiturae sunt apeSj apiastro perfricanda Angelius, sed si transiturae sunt apes ea, apiastro perfricanda Victorius. lacuna corruptam scripturam
19*
292 COMMENT. TN YARRONIS
ila supplevi, sed et in quam iramUurae sint apes, ea apiastro perfricanda,
Ne cum animaduerterint aut inopiam esse liabuisse dicitis ait cum sint apes morbidae propter primoris uernos pastus qui ex floribus nucis graecae et cornu fiunt coeliacas fieri atque urina potas refici de iis propolim uocant] In principe editione haec ita edita erant^ ne cum animadverterint , aut inopiam escae habuisse dicatur, aut cim sunt apes morhidae propter primoris uernos pastus, qui ex florihus nucis graecae et cornu fiunt^ caeliacas fieri, atque urina pota refici. de his propolim vocanty ubi dicantur Beroal- dus, primores lucundus, ne^ si non animadverterint, inopiam escae hahuisse dicantur. at cum sunt apes morhidae et deinde caelia- cas fieri dicuntur Angelius. Aldinae editionis lectionem Victorius et deinde reliqui editores receperunt. archetypi scripturam a Victorio indicatam Scaliger emendare studuit in hunc modum, nec, cum animadverterint haud inopiam essCj ahivisse dicit. is ait, cum sunt apes morhidae eic, h. e. ^nec apes, inquit^ abivisse dicit, cum animadverterint non esse inopiam cibi', ut haec quo- que ad Menecratem referantur. maiore licentia usus est Ursinus, qui eandem sententiam ita expressit, ne, cum animadverterint cihi inopiam essc, aheant. Menecrates ait apes propter primores vernos pastus ex florihus nucis graecae et cornu solere caclia- cas fieri, easque urina fotas refici. idem post haec muita omissa esse adnotavit. lacuna corrupta esse verba Gesnerus et Zald- feldtius quaest. crit. in Varr. rer. rust. libr. p. 24 monuerunt. nam cum primum de transferendis apibus, deinde de sanandis mor- bidis praecipiatur, inter haec duo genera praeceptorum quaedam exciderunt, in quibus nomen eius cuius praecepta deinde refe- runtur appellatum erat. itaque lacunam post inopiam esse indi- cavi, reliqua in hunc modum scripsi, ne, cum animadverterint aut inopiam esse * habuisse dicit. is ait, cum sint apes mor- hidae propter primoris vernos pastuSy qui ex florihus nucis graecae et cornus fiunt, coeliacas fieri atque urina pota refi- ciendas. propoUm vocant sqq. — corni Schueiderus in Colum. IX 13, 2. pro hoc cornus scripsi: nam certa exempla secundae declinationis in singulari numero non inveni.
23 E quo faciunt ad foramen introitus protectum in
I
RERVM RVSTICARVM LIB. III IG 293
alniim] Ante alvum scripsi. iiam propolis, qiiod est geniis cerae, ab co dicitiir appellala esse^ qiiod ex ea re apes ad foramiiia^ iii quae iiitroeunt, quasi protectum quoddam ante alvum faciiint.
Erithacen uocant quibus fauos extremos inter sc conglutinant quod est aliud melle propolij Simul conglu- iinant edilio princeps, ubi Politianus inter^ se addidit, sed simul non delevit. melle propoli omnia apographa et ex ipso archetypo Victorius, mel e propoli in principe editione Politianus non cor- rexit. quo favos edita inde ab Aldina editione exemplaria. quo favos extremos inter se conglutinant , quod est aliud melle et propoli scripsi.
24 Neque quae afferuntur ad quattuor res facien- das propolim erithacen fauum mei ex iisdem omnibus rebus capere dicunt] Carpere dicuntur ex Aldina editione receperunt editores. offeruntur Mi. e. quae inveniunt apes in campis et hortis vel silvis, in quae incidunt'^ et deinde ex iis- dem omnia rehus Gesnerus coniecit. duo pronomiiia eodem casu coniuncta ex iisdem omnihus rehus consueto in pronomine idem usu offensionem habere non debebant. sed vitiosam esse hanc verborum compositionem, quae afferuntur carpere dicuntur, Ges- nerus inteliexit. itaque scripsi neque quae adferunt ad quattuor res faciendas, propolim erithacen favum mel, ex iisdem omnihus rehus carpere dicunt. ea quae apes ad res diversas faciendas adferunt non eodem modo ex omiiibus rebus eas carpere dicunt. nam carpere verum esse, non capere^ ex iis quae sequuntur, cihum carpant et ex aliis ftorihus ita carpere^ apparet.
Simplex quod malo punico et asparago cibum car- pant solum] Simplex minislerium quod e malo lucundus, sim- plex quod e malo Victorius. et poterat hoc non addito nomine de iis ipsis quae apes ad opera facienda adferunt dici. nam aliud simplex esse dicunt^ propterea quod ad unam rem utile est; ex aliis rebus duplex vel triplex ministerium praeberi, proptcrea quod quae ex iis carpuntur duabus vel tribus rebus conficiendis idonea sunt.
25 Cera et cibum nec non aliter duplex quod fit e malo et piris siluestribus circum et mel ilem aliter duplex quod e papauere cera et mel] Cera et cihum et deinde circum et mel omnia apographa, caeram et cihum et
294 COMMENT. IN VARRONIS
deinde caeram et mel Politianus in principe editione non cor- rexit. e malo et piro silvestri ceram et mel edita ante Victorium exemplaria, e malo et piris silvestribus cibum et mel Victorius. e papavere ceram et mel lucundus. duplex ministerium esse dicunt illud quod e malo et piris silvestribus fit^ cibum et mel, item illud quod e papavere fit, ceram et mel. olim cibus et mel et deinde cera et mel scripseram, ut quod coniunctionis loco positum esset.
Ex aliis floribus ita carpere ut alias ad singulas res sumant alia ad plures nec non etiam aliud discrimen sequantur in carptura aut eas sequatur ut in melle] Vt alias apographa^ ut alia in principe editione Politianus non cor- rexit, ut alias deleta s littera in archetypo fuisse videtur. — ut eas sequatur coniecit Scaliger hac addita interpretatione, Hit eas herbas sequatur carptura', aliud eas sequatur vel sequitur Pon- tedera p. 457. nec non etiam aliud discrimen sequuntur in carptura, ut in melle Schneiderus. acumen orationis Varronianae interpretes non animadverterunt. nam ex nonnullis floribus ita carpere dicuntur apes, ut praeter ea discrimina, quae antea dicta erant, etiam aliud discrimen sequantur vel potius, quo- niam illud invitis apibus accidit, ipsas carpentes discrimen se- quatur, sicut in melle fit, cum ex aliis hquidum mel faciant, ex aliis spissum.
26 E sisere flore] Ex siseris flore lucundus, ex sisere flore Victorius, ex sisarae flore Scaliger, qui de erica hoc dici volebat coll. Plin. XI 42 Athenienses tamaricem appellant, Euboea sisirumj putantque apibus esse gratissimarn: nam ibi sisaram olim legebatur. siserae ex lectione archetypi recepi, quamquam ab aliis feminino genere siseram pro sisere dictam esse non inveni.
27 Cibi pars quod potio et ea iis aqua liquida unde bibant esse oportet eamque propinquam quae praeterfluat aut in aliquem locum influat] In aliquem lacum scripsi. de reliquis, in quibus olim Scaliger et Ursinus laboraverunt, non erat cur dubitaretur. quoniam ad cibum apum etiam potio pertinet, potio autem iis aqua liquida est, aquam esse oportet unde bibant, eamque propinquam vel praeterfluentem vel in lacum aliquem, qui eius rei causa factus cst, influentem. de
RERVM RVSTICARVM LIB. 111 16 295
aqua apibiis paranda eadem praecipiuntur in geoponicis XV 2, 2 et apud Columellam IX 5, 5.
Ita ut ne altitudine escendat duo aut tres digitos] Ita ut ne omnia apographa, lectionem principis editionis ita ne neglegenter correxit Politianus, cum iit pro ila in codice scriptum esse adnotaret. ascendat ad duos aut tres digitos m. descendat duos lucundus, ascendat duo Victorius. ascendat ultra duos aut tres digitos coniecit Schneiderus. escendere legitur I 8, 7 in arhores escendit vilis et I 54, 2 in carnarium escendat^ contra I 9, 3 tres gradus ascendunt eosdem. cum accusativo casu con- iunctum, ut sit supra certum modum ascendere, escendere ab aliis dictum non inveni. deinde in quo diligenter luibenda cura scripsi; in qiia erat in Jibris manu scriptis et editis.
28 Praeparandum his cibus ne tum melle cogantur solo uiuere aut relinquere exinanitas aluos] Praeparan- diis his cibus ex principe editione receptum erat. pronomine his deleto praeparandus cibiis scripsi. ac relinquere Ursinus con- iecit. immo hoc praecipitur cibum praeparandum esse, ne apes aut mel comedant aut etiam omni melle consumpto ex alvis disce- dant, ut scriptum est infra § 33.
In quae addunt lanam purpuram] Purpuream edita inde a principe editione exemplaria, perpuram Pontedera p. 459 coniecit, quod Schneiderus recepit. pro hoc puram scripsi. de simili apparatu scribit Columella IX 14, 15 melius tamen nos existimamus tempore hiberno fame laborantibus ad ipsos aditus in canaliculis vel contusam et aqua madefactam ficum aridam vel defrutum aut passum praebere. quibus liquoribus mundam lanam imbuere oportebit, ut insistentes apes quasi per siphonem sucum evocent.
Alii uuam passam et ficum compisierunt] Alii ficum et uvam passam cum pisierunt Merula, ubi pinserunt dedit lucundus.
Offas apponunt ibi quo oras hieme in pabulum procedere tamen possint] Offas apponunt: id tempestatibus et hyeme, cum in pabulum procedere non possunt lucundus, offas apponunt ibi, quum foras hieme in pabulum procedere tamen possint Victorius hac addita interpretatione, ^alii sunt, in- quit, qui magis apibus prospiciunt et commodis eorum obsequuntur.
296 COMMENT. IN VARRONIS
qiii hieme cum in pabiilum tamen procedere possunt, quia sciunt asperum id anni tempus esse^ nec aliquid eas invenire, quo ali possint, adponunt etc.' offas adponunt ihi, quo foras ad pahu- lum proccdere tamcn possint Pontedera apud Gesnerum. vera haud duhie esf, emendatio Victorii foras; m reliquis scripturam archetypi restitni, offas adponunt ihi, quo foras liieme in pahu- lum procederc tamen possint. offae adponendae sunt ihi, quo apes etiam hieme, h. e. quamvis hiems sit, tamen ex alvis pro- cedere in pabulum possint.
29 Ac progentemue in coloniam emittere uolnnt] Progentemue plurima apographa^ progenie codex Caesenas. prin- cipis editionis lectionem progeniem Pohtianus parum accurate correxit, cum ve ex codice adderet, progeniem rehnqueret. ac progenicm emittere volunt in coloniam Merula, ac progeniem veteres emitterc volunt in coloniam lucundus et deinde reliqui editores. ac progeniem ut in coloniam emiitere volunt scripsi. similiter de eadem re supra § 9 scriptum erat ct ut colonias mittunt.
30 Quae primo cum exierunt in conspectu uolitant reliquas quae nondum congregatae sint respectantes dum conueniant] Sint apographa, sunt in principe editione Politianus non correxit. quae primo exierint et deinde congre- gatae sunt m, quae primo tum exierunt lucundus et deinde reliqui editores, ubi et tum parum aptum et primo ab ea sen- tentia, quam res postulat, alienum est. nam eae apes, quae ante alias exierunt, volitant in conspeclu et respectant reliquas, quae ad exeundum nondum congregatae sunt, ut illas ad se adliciant. itaque scripsi quae primum exierunt, in conspectu voliiant reli- quaSj quae nondum congregatae sunt, respectantes. nam primo dicitur de iis quae primo tempore, cum initium rei fit, aguntur: II 4, 19 nuiricare ocionos porcos parvulos primo possunt, ib. 20 primo cum incluscruni, cum hucinatum cst, aperiuni, III 1, 7 ag?'i culiuram primo — indiscreiam hahehani, I 31, 3 dicia primo videiur a pariendo parilema, III 9, 19 hae primo dice- haniur. de ordine rerum dicitur primum^ sed secundo I 1, 5. 2, 4. II 4, 3. 11, 3. III 17, 2, item tertio I 1, 5. 18, 8. 29, 2. 32, 2. 38, 2. II 5, 8. III 17, 2 et quarlo I 1, 6. II 5, 8, semel secundum I 11, 2 primum quae ihi sii naia, secundum quae in- fluat perennis, nisi ibi quoque secundo scribendum erat.
RERVM RVSTICARVM LIB. III 16 297
Cum a miliario ciim id fecisse sunt animaduersae iaciundo in eas puluere et circumtinniendo aere per- lerritae quo uolunt perducere non longe inde oblinunt eritliace] Cum a miliario cum id apographa, cum a mellario id in principe editione Politianus non correxit. cum a mellario id fecisse suni animadversae, iaciundo in eas pulverem et circum- tinniendo aere perterritas quo voluerit perducet Merula et deinde reliqui editores. non longe inde ramum vel quid aliud ohlinunt erithace lucundus, quod Schneiderus recepit. delelo priore loco cum scripsi a mellario cum id fecisse sunt animadversae ; in rehquis lectionem archetypi restitui. cum a mellario animadver- sum est apes ex alvis exisse, postquam eae pulvere iaciendo et aere circumtinniendo perterritae sunt, non longe ab eo loco, in quem eas perducere volunt, oblinunt rebus quibusdam, quibus apes delectantur. nam participium perterritae neglegentius ad priorem partem enuntiationis adplicatum est. ohlinunt autem non addita re quae oblinitur per se dictum est.
31 Adferunt aluum prope easdem inliciis et litam intus et prope appositae fumo leni circumdato cogunt eas intrare] Et litam ex archetypo Politianus adnotavit, et illi- tam m, elitam reliqua apographa. illitafn — fumo levi circum- daio Merula. afferunt alvum prope eisdem illiciis illitam intus et prope apposita fumo levi circueundo cogunt eas intrare lucun- dus. leni ex codice Victorius dedit, reliqua ex Aldina editione repetivit; circumdato Angelius restituerat. prope bis poni non poterat. hoc in priore loco deleto scripsi adferunt alvum eis- dem inliciis litam intus et prope adposlta fumo leni circumdato cogunt eas intrare. nam elitam, quod apograplia habent, in- cerlae fidei est, quamquam elevit ex Lucilio adnotavit Nonius p. 103, 24 Elevit maculavit, Lucilius lih. XXVI si hic vestimenta elevit luto sqq.
Ut qua in nouam coloniam cum introierunt per- manent adeo libenter] JJt in novam coloniam cum introierint, permaneant adeo lihenter lucundus, ut quae in novam coloniam cum iniroierunt , permanent adeo lihenter Victorius. quae ex emendatione Victorii recepi, sed ut, quod in archetypo vitiose additum era(, delevi, quae in novam coloniam sqq.
32 Nunc iam quoius adhibetur ea cura de fructu
298 COMMENT. m VARRONIS
dicam] Cuius causa adhihetur vere^ iit videtur, lucundus. ab eodem inventa sunt quae deinde in editis exemplaribus ferebantur, eximendorum favorum signum sumunt ex ipsis, cum plenas alvos habent et cum illos geminaverint, ex apibus coniecturam capiunt, si intus faciunt bombum. sed in archetypo haec ita corrupta erant, ut probabiliter emendari nequeant, sicut olim Victorius et Scaliger adnotaverunt. neque quidquam profecerunt, qui post illos corruptam librorum scripturam collatis iis quae apud Cohi- mellam IX 15 et apud Palladium VII 7 de melie conficiendo et de fucis scripta sunt emendare studuerunt, quorum coniecluras Schneiderus indicavit. postremo Schneiderus transpositis verbis certissimam medicinam repperisse sibi visus est, eximendorum favorum signum sumunt ex ipsis, si plenos alvus habet et si, opercula alvi cum removeris, favorum foramina obducta viden- tur membranis, quoniam tunc sunt repleti melle. ex apibus con- iecturam capiunt, si intus faciunt bombum et, cum intro eunt ac foras, trepidant et fucos exterminant.
Et si opercula aluum cum remoreissi fauorum fora- mina obducta uidentur mellis membranis cum sint re- pleti melle] Et si opercula alvi cum remota sint, favorum foramina obducta videntur mellis membranis. cum sint sqq. Merula. lectionem archetypi, quam Victorius indicaverat, ita cor- rexit Scaliger, et, opercula alvum cum removeris.^ si favorum foramina obducta videntur mellis membranis, cum sint repleti melle; item Ursinus, sed omisso mellis legi voluit obducta viden- tur membranis, quod sunt sqq. hos secutus scripsi et si, oper- cula alvorum cum remoris, favorum foramina obducta videntur membranis, cum sint repleti melle. nam remoris scriptura arche- typi confirmatur, alvum autem genetivo casu pro alvorum dici non potuit; mellis delendum esse vidit Ursinus. de eadem re scribit Columella IX 15, 4 ergo cum rixam fucorum et apium saepius committi videris, adapertas alvos inspicies, ut, sive semi- pleni favi sint, differantur ^ sive iam liquore conpleti et super- positis ceris tamquam operculis obliti, demetantur.
33 In eximendo quidam dicunt oportere ita ut no- uem partes tollere decumam relinquere] Oportere novem partes tollere edita inde ab Aldina editione exemplaria. ita ut ex archetypo restitui. circiter novem partes melhs tolli, decimam
I
RERVM RVSTICARVM LIB. III 16 299
partem relinqui Varro significat. nam diversa de ea re alii prae- ceperunt, Columella IX 15, 8, Plinius XI 35 et 40. geopon. XV 5, 4 dst yccQ triv dsxdtrjv ^otgav avtatg ccTtoXsLTtELv saQog te xal d^EQOvg^ %£L^C3vog ds to tQLtov ^oqlov Xafiovta ta dvo ^SQT) xatakiTtetv avtatg. ovtco yccQ ovts ad^v^i]0ov<}L %al tQOfpag €^ov6iv.
Alii hoc eius relincunt quam dixi] £^his omnia apo- grapha, plus Merula, quod Politianus non correxit. hoc plus dicitur mellis maior pars, quam quae supra dicta erat.
Ut in aratis qui faciunt restibiles segetes plus tol- lunt frumenti ex interuallis sic in aluis si non quod- annis eximas aut non quaeque multum et magis his assiduas habeas apes et magis fructuosas] Aut non quo- que multum edita inde a principe editione exemplaria. qui fa- ciunt non restibiles segetes et deinde aut non quotannis multum et magis assiduas liaheas apes Ursinus. non restihiles et 7nagis assiduas recepit Schneiderus. restibiles segetes ila defmivit Varro de ling. lat. V 39, ager restibilis qui restituitur ac reseritur quotquot annis, contra qui intermittitur a novando novalis ager. de horum agrorum cultura docuit 1 44, 3 restibiles agros non eosdem fructus omnibus annis, sed tertio quoque anno uberiores ferre vel alternis annis levioribus sationibus relinquendos esse. idem igitur in alvis observatur. e quibus si aut non quotannis mel eximunt aut non eandem partem omnibus annis eximunt, efficiunt ut iis alvis, quibus haec cura adhibetur, apes et magis adsiduas habeant et magis fructuosas. itaque id quod res postulabat aut non aeque multum scripsi. restibilium agrorum exemplo similiter usus est Varro II 7, 11 de fetura equarum. aeque legitur I 55, 3 quod oliveta dicant alternis annis non ferre fructus aut non aeque magnos^ III 10, 2 nec aeque fit mansuetum.
34 Aestate acta] Aestate exacta Merula, acta ex arche- typo restituit Victorius.
Reliquum ex hiematione relinquatur sine aluus lion fit fertilis nisi quid eximatur exempto cum est maior neque uniuersam neque palam facere oportet ne defi- ciant animum] Exempto omnia apographa, exemptio Merula, quod Polilianus non correxit. deficiant animum cum apographis editio princeps a Poliliano non correcta: nam errori tribuendum
300 COMMENT. IN VARRONIS
est, qiiod Gesnerus amnis ex Politiani excerptis adnotavit. animi codex Caesenas. et hiematione codex Florentinus, ut ex hiema- tione Caesenas. reliquum hiemationi relinquatur. si vero alvus non fit fertilis uhi quid eximatur, exemptio cum est maior lucun- dus et deinde reliqui editores. si non sit fertilis, ni quid exi- matur. exemptio cum est sqq. Ursinus. parum considerate Schneiderus verba transponenda esse in hunc modum coniecit, reliquum hiemationi relinquatur , ne deficiant animum^ exemtio cum est maior. neque universam neque palam facere oportet. si vero alvus non sit fertilis, ne quid eximatur. sententiam ver- borum prava distinctione, quae ohm fuit, correcta Ursinus ape- ruit. hunc secutus scripsi reliquum ut hiemationi relinquatur ; sin alvus non sit fertilis^ nequid eximatur. exemptio cum est maior, neque universam neque palam facere oportet, ne defi- ciant animum. si alvus fecunda est, in eximendis favis curan- dum est ut rehnquatur quod apibus ad hiemationem opus est; si non fertihs est, nihil omnino eximendum. in rehquis si maior exemptio flt, neque simul omnia neque palam eximenda sunt. deficiant animum idem esse, quod III 5, 6 et 16, 15 dictum erat despondeant animum Ursinus adnotavit. apud Ciceronem p. Rosc. Amer. 4, 10 legitur animo non deficiam. deinde siquae pars scri- bendum esse, ubi si qua pars in archetypo fuit, dixi I 12, 3.
35 Ne firmiores libri manu scripti, ne infirmiores Merula, quod Pohtianus non correxit.
Non modo non desistunt phulma apographa et editio prin- ceps a Politiano non correcta, non modo desistunt lucundus.
36 Prope apponendum bene olentium hcrbarum maxime apiastrum] Prope apponendum aliquid hene olentium herharum Pontedera p. 460 et Schneiderus. in genetivo casu similis dicendi hbertas est III 17,7 salsamentorum in eas piscinas emptum coiciehat.
37 lacent prostratae ut efflictae] Et efflictae nou- nuha apographa, et afflictae codex Caesenas, Beroaldus et post hunc reliqui editores. aut efflictae olim dederam. sed verum est ut efflictae, quod in archetypo scriptum erat, h. e. quasi ictu percussae apes prostratae iaceut.
Colligendum eas in uas aliquod et reponendum in tecto loco ac tepido promum e die quam maxime tem-
RERVM RVSTICARVM LIB. IH 16 301
pestate bona cinere facla e ficulneis lignis infiiandum] In tecto loco ac tepido prono ad merhUem et deinde cinere facto Merula^ in tecto loco ac tepido prono ad meridiem quam maxime tetnpestate bona, et vas ipsum cinere facto e ficulneis lignis infricandum lucundus. archetypi scriptura a Victorio resti- tuta, sed et ipso invito, ut videtur, ex Aldina edilione relictum est, et cinere facto, quod fraudi fuit iis, qui postea corruplam scripturam emendare studuerunt. promendae quam maxitne Sca- liger, promendumque maxime vel promendumque vere maxime Ursinus, promendaeque inde quam maxime Gesnerus, promen- dum deinde quam maxime Schneiderus. non recte autem inter- pretes huc rettulerunt ea quae de apibus hieme torpentibus vere resuscitatis auctore Hygino apud Columellam IX 13, 4 scripta sunt, siquidem praecepit apium corpora, quae, cum eius modi pestis incessit, suh favis acervatim enecta reperiuntiir, sicco loco per hiemem reposita circa aequinoctium vernum, cum clementia diei suaserit , post horam tertiam in solem proferre ficulneoque cinere ohruere, et brevius apud PHnium XI 69 sunt qui mortuas, si intra tectum hieme serventur , dein sole verno torreantur ac ficulneo cinere toto die foveantur, putent revivescere. apparet enim apcs imbribus oppressas, de quibus haec a Varrone prae- cipiuntur, non in iongum tempus reponendas, sed mox refoven- das esse. itaque scripsi reponendum in tecto loco ac tepido, proximo die quam maxime tempestate hona cinere facto e ficul- neis lignis infriandum. friare praeterea bis scriptum erat in archetypo, I 9, 7 frietur, bl, 1 adfriat, sed III 9, 12 perfricant, 16, 22 perfricanda.
Concutiendum leuiter ipso uaso ut manu non tan- gas et ponendae in sole] Ipsum uas m, quod in Aldinam editionem receptum, sed sic, ut supra scriptum, transpositum est, et vas ipsum cinere sqq. inde in postea editis exemplaribus hoc loco ipso vaso omissum erat. concutiendum leviter ipsas vase, ut manu non tangas, et ponendum in sole Pontedera p. 461 et Schneiderus. apes in ipso vaso, ita ut manu non tangantur, con- cutiendae sunt.
38 Reuiuescunt optima apographa, reuiuiscunt in principe editione Politianus non correxit. delitiscant in archetypo fuit III 12, 3.
302 COMMENT. m VARRONIS
Reconciliare ad usum qnaque opus libri manu scripti, re- conciliatae ad suum quaeque opus Meriila, quae Polilianus non correxit.
XVII 1 Latis tabulis sortitio fit tribuum ac coepti sunt a praecone recinii quem quaeque tribus fecerint aedilem] Fecerint libri manu scripti, fecerunt editio princeps a Politiano non correcta. a praecone renuntiari edita inde a principe editione exemplaria, a praecone recini Scaliger. relatis tahulis et deinde a praecone recitari Mommsenus Rom. Staats- recht V. Ill p. 411 not. 6, ib. v. I p. 364, ut sollemnia comi- tiorum verba restituerentur. recini si verum est, cum ludibrio praeconis nomina tribuum et candidatorum recitantis dictum est. sed pluralis numerus quaeque tribus fecerint dubito num negle- genti orationis conformatione defendatur. neque pluraliter pro- nomen quisque a Varrone dictum est nisi neutro genere I 5, 4 uhi quaeque facienda et II 1, 18 quo quaeque tempore ut ineant facere oporteat. itaque scripsi coepii sunt a praecone recini, quem quaeque tribus fecerit aedilem.
Quod et candidatum nostrum uenturum sciebamus] Ft in antiquissimis editionibus omissum restituit lucundus, ea coniecit Ursinus, eo Mercerus in Tac. annal. III 42. respectant ii qui remanent ceteris discedentibus partim propter consurgentes, partim propterea quod suum candidatum venturum esse sciebant.
2 Alterum apud plebem et sine fructu ubi lymphae aquam piscinibus nostris uillaticis ministrant] Piscinibus AB et codex Florentinus, piscinis editio princeps a Politiano non correcta et e codicibus m et Caesenas. in archetypo piscinibus videtur scriptum fuisse, deinde correctum piscinis. verum autem est piscibus, non pisciniSj quod adhuc in editis exemplaribus fuit nam villatici pisces dicuntur qui in piscinis prope villam factis habentur. praeterea non sine fructu scripsi ex emendatione Gesneri, alterum apud plebem et non sine fructu, ubi Lympliae aquam piscibus nostris villaticis ministrant.
Maritimae piscinae nobilium quibus neptunus ut aquam et piscibus ministrat] Ut aquam sic et pisces edita inde ab Aldina editione exemplaria. et aquam et piscis scripsi. nam ut in altero genere piscinarum, quod apud plebem est, Lymphae aquam praebent vulgaribus piscibus, ita in altero, quod
1
RERVM RVSTICARVM LIB. III 17 303
est nobilium, Nepluniis non solum aquam sed etiam ipsos pisces maritimis piscinis praebet.
3 Memini hunc caesari duo milia murenarum mu- tua dedisse in pondus] Sex milia edita ante Victorium exem- plaria; duo milia ex archetypo Victorius restituit. antiquissimarum editionum lectionem Schneiderus recepit, quod eum numerum habet Plinius IX 171, murenarum vivarium privatim excogitavif ante alios C. Hirrus, qui cenis triu?nphaUhus Caesaris dictatoris sex milia numero murenarum mutua adpendit et hoc auctore Macrobius Saturn. III 15, 10.
Quae nostra piscina ac mediterranea plebeia recte dicitur dulcis et illa et illa amara] Et illa in optimis apo- graphis bis scriptum est, semel scriptum habent codex Caesenas et editio princeps a Politiano non correcta. quare nostra lucun- dus et deinde reliqui editores. relativum pronomen, quo saepe Varro etiam in nominibus longius remotis usus est, restitui. prae- terea pravam verborum collocationem correxi, quae nostra piscina pleheia ac mediterranea recte dicitur dulcis et illa amara. nam et plebeia ac mediterranea piscina, propterea quod fructum habet, recte dulcis dicitur et illa, h. e. maritima piscina nobilium, propter sumptum amara.
Quis contra maritumas non ex piscinis singulis plures coniunctas habet pluris] Pluris lucundus omisit, ex archetypo restituit Victorius, quod parum prudenter Gesnerus ita defendit, ut ad vim augendam vocabulum repetitum esset. sed priore loco plures, quod solito in his libris vitio bis positum erat, delevi.
4 Nam ut pausias et ceteri pictores eiusdem generis loculatas magnas habent arculas ubi discolores sinl cetera sic hic loculatas habet piscinas ubi dispares disclusos habeant pisces] Zocw/«to5 liahet piscinas omnia apo- grapha et haud dubie ipsum archetypum, quamquam Politianus liahent in principe editione non videtur correxisse. disclusos hahent B, uhi hahet codex Caesenas, sed haheant A et Florentinus, idque hoc loco in lectione principis editionis hahent Politianus ad- notasse videtur. areolas, uhi discolores sint certas, sic hi locu- latas hahent Merula, arculas, uhi diversi colores sint^ certas lucundus, arculas, uhi diversi colores sint discreti Angelius,
304 COMMENT. IN VARRONIS
arculas, iiM discolores sini cerae Viclorius et ex Wetere codice' Ursimis. magnas Ursiniis delevit^ ad loculatas piscinas pertinere adnotavit Ponledera p. 461. de encaustica pictura liaec dicta esse monuit Ursinus coll. Plin. XXXV 122 et 149. sed magnas rectius dici piscinas quam arculas piclorum apparet. Mc plurali numero scriptum est in codice Varronis de ling. lat. VI 73 liic qiioque qui dicunt, sed vitiose^ ut puto. denique disclusos ha- heant pisces, quod lucundus ediderat, fide librorum manu scripto- rum comprobatur, lunn ut Pausias et ceteri pictores eiusdem generis loculatas liahent arculas, ubi discolores sint cerae, sic hi loculatas magnas habent piscinas, ubi dispares disclusos haheant pisces.
Quam illi in lydia quos sacrificant ibi iiarro ad lubicinam graecum gregatim uenisse dicebas] Quos sac7i- ficanti tibi, Varro, ad tibicinem graecum lucundus et deinde reliqui editores. ad tibicinam graecam Scaliger. delevi graecum^ quod propriam vim in hac re non habet^ sed errore scribentis ex eo quod sequitur gregatim videtur ortum esse^ quos sacrificanti tihi, Vart^o, ad tibicinem gregatim venisse dicehas. nam ad tibi- cinem in sacrificiis ad aram constitutum pisces convenisse dicuntur.
Cum eodem tempore insulas ludonorum ibi co- reusas uidisses] Insulas ludinorum ibi corrusas Merula^ ubi corrosas edidit lucundus, infulas ludiorum Victorius coniecit. insulas Lydorum ihi concussas Turnebus advers. 4, 6^ insulas Ludianorum ibi choreusas Scaliger, insulas Ludinorum ibi cho- reuusas Schneiderus. insulas Lydorum ibi xoQsvov6ag scripsi. nam Ludianos Varronem dixisse sicut Asianos, ut Scaliger voluit, probabile non est. de insulis autem, quae in Lydia fuerunt in lacu Nympharum, Varronis testimonium est apud Marlianum Ca- pellam IX 928 K. in Lydia Nympharum insulas dici, quas etiam recentior adsereniium Varro se vidisse testatur, quae in medium stagnum a continenti procedenies cantu tihiarum primo in circu- lum motae, dehinc ad litora revertuntur. de iisdem insulis Piinius II 209 scribit haec, in Lydia quae vocantur Calaminae non ventis solum sed etiam coniis quo liheat impulsae, multorum civium Mithridatico bello salus. sunt et in Nymphaeo parvae saliares dictae, quoniam in sxjmphoniae cantu ad ictum modulantium pedum moventur, et uberius quam ceteri Sotio in paradoxologu-
RERVM RVSTICARVM LIB. IH 17 305
meiiis p. 190 cd. Westerm. iv AvdCa iaxl Uiivi] TdXa ^hv Tcalovfisvrj, lsqcc dh ov6a vv^g)C3v, ?) cpaQEL xaXd^cjv TtlrjO^og xal ^86ov avxmv sva^ ov ^aaikaa 7tQo6ayoQBVov6iv ot iitii^D' QiOi. %^v6iag da xal EOQrdg iTtitelovvreg iviav6i0vg £^iXd6- Kovrai. rovrcov 81 eTtirf.lov^ivcov ^ STtSiddv STtl rijg rjiovog TCTVTtog 6v^g)coviag yEvrjrai, Jtdvrsg ot Kdlanoi %0Q£V0v6i xal 6 Pa6il6vg 6vv avrotg ;^op£i;a9x/ TtaQayivsrai iitl rrjv rjiova. viderat aiitem haec Varro tiim^ ciim legatiis Pompeii in piratico l)ello a. 687 eas regiones adibat.
5 Hortensius Quintus lihri manii scripli, Quintus Horten- sins ex Aldina editione receptum est.
6 Ncqiie satis erat eum non pasci e piscinis] In discrepanti lihrorum scriptura non satis constat, utrum pasci e piscinis an pascere piscinis in archetypo scriptum fuerit. pasci piscinis Merula et deinde reliqui editores, pasci piscihus Ponte- dera p. 461 coniecit. verum esse puto pasci e piscinis, h. e. piscibus qui e piscinis sumpti erant pasci.
Maiorem curam sibi haberet] Mniori curac sihi haheret coniecit Ursinus.
Pisciculos minutos aggerebant frequenter qui maio- ribus absumerentur] Qui a maiorihus ahsumerentur ex prin- cipe editione restitui, ut a maiorihus ahsumerentur lucundus et deinde reliqui editores.
7 Salsamentorum in eas piscinas emptum coiciehat cum mare turharet ac per tempestatem macellum pisci- narum mare obsonium praeberet] Cum mare turharetur et deinde piscinam ut mare ohsonium praeheret Merula. salsamenta in eas piscinas emptitia coniiciehat , cum mare turharetnr , uti per tempestatem suis piscihus e macello cetariorum uti e mari ohsonium praeheret lucundus, salsamentum in eas piscinas empti- tium et uti per tempestatem macellum piscinis ut mare ohsonium praeheret ^ex vetere codice' Ursinus. interpolaliones lucundi, quae ex Aldina editione in reliquas propagatae sunt, ex Columella VIII 17, 12 petitae erant. ihi enim de pabulis piscium scripta sunt haec, itaque praeheri convenit tahentis haUeculas — et ne per singula enumerem, salsamentorum omnium purgamenta^ quae cetariorum officinis everruntur. manu scriptorum librorum lec- tionem restitui, sed mare, quod post piscinarum vitiose repeti-
Varr. rkr. rvst. II. 20
306 COMMENT. IN VARRONIS
tum erat, delevi, salsameniorum in eas piscinas emptum coicie- baty cum mare turharet ac per tempestatem macellum piscinarum obsonium praeberet. nain genetivus salsamentorum ciim neutro participii emptum coniunctus est. piscinarum obsonium autem dicuntur cibaria, quae macellum piscinis praebet.
Celerius uoluntate hortensi ex equili educeres re- darias ut tibi haberes mulas quam e piscina barbatum mulum adque ille inquid non minor cura erat eius de aegrotis piscibus quam de minus ualentibus seruis] Re- darias vel rhedanas ut tibi haberes mulas libri manu scripti, i^hedarios ui tibi haberes mulos edita ante Victorium exemplaria et ex his Schneiderus, rhedarias ut tibi haberes mulas ex suis libris Victorius restituerat. at inquit illej non minor cura eius de aegrotis piscibus Merula^ at inquit ille, non minor cura eius erat de aegrotis piscibus lucundus, ac illi non minor cura de aegrotis piscibus Ursinus. disputatio Axii, cui haec praecepta de piscinis tributa sunt, ab ipso Varrone non indicata mutatione loquentis interrumpitur, celerius voluntate Hortensi ex equili edu- ceres redarias, ut tibi haberes, mulas, quam e piscina barbatum mullum. nam quoniam Axius in asinis alendis se operam collo- care dixerat, item III 2, 1 , iocose haec de mulis redariis Varro addit. deinde Axius in instituto sermone pergit, atquej ille in- quity non minor cura erat eius sqq.
8 Minus laborabat ne seruos aeger aquam frigidam recentem biberent sui pisces] Ne servus aeger quam aquam frigidam biberent sui pisces edita inde a principe editione ex- emplaria. lacuna corruptam librorum scripturam in hunc modum supplevi, minus laborabat ne servos aeger aquam frigidamj quam uteam recentem biberent sui pisces.
Piscinas eius despiciebat quod aestiuaria idonea non haberet ac reside aqua in locis pestilentibus Iiabi- tarent pisces eius] Ac residem aquam in locis Merula, ac in residem aquam et locis lucundus. aestuaria scribendum esse vldit Ursinus, quod Schneiderus confirmavit adscriptis iis quae de C. Sergio Orata narrat Valerius Maximus IX 1, 1 idem, vide- licet ne gulam Neptuni arbitrio subiectam haberet, peculiaria sibi maria excogitavit aestuariis intercipiendo fluctus pisciumque diversos greges separatis molibus includendo, ut nulla iam saeva
RERVM RVSTICARVM LlJi. 111 17 307
tempestas inciderit, qua non Oralae mensae varietate ferculorum ahundarent. nam aestivaria in piscinis nulla sunt. aestuaria autem parantur, ne acjua reses fiat, sed ut et aqua renovetur et piopter aestus loca IVigidiora tianl^ cpiod postea in piscinis L. Lucuiii Marci fralris Jaudatur. itaquc; scripsi quod aestuaria idonea non haberet ac reside aqua in locis pestilentihus hahitarent /tisces eius.
9 Contra ad neapoiim L. luculii posteaquam per- fodisset montem ac marihimum flumen immisisset in piscinas (jui reciproci fluerent ipse nej^tuno non cederet de piscatu] L. Lucullus et deinde quae reciprocae fuere Merula, L. Lucullus, posteaquam perfodisset montem ac maritima ftumina immisisset in piscinas, quae reciprocae fluerent, ipse Neptuno non cederet de piscatu lucundus, ubi quae reciproce fluerent, ipsi Neptuno non cederet Ui'sinus^ ipsi Neptuno non cedere Gesnerus legendum coniecit. ad manu scriplorum libroriim lectionem in Iiunc modum verha conformavi, contra ad Neapolim L. Lucuttum, postcaquam perfodisset montem ac maritumum flumen inmisisset in piscinas, qui reciproce fluerent ipsae, Neptuno non cedere de piscatu. nam Iiaec quoque, sicul superiora de M. Luculli piscinis, Hortensio tribui apparet. qui aulem adverbii loco j^ositum est, h. e. ut ea ratione ipsae piscinae, sicut mare, reciproce fluerent. de Neapolitanis L. Luculii piscinis Plinius IX 170 scribit Lucullus exciso etiam monte iuxta Neapolim maiore inpendio, quam villam exaedificaveratj euripum et maria admisit.
Factuni esse enim ut amicos pisces tuos uideatur j)ropter aestus eduxisse in ioca frigidiora ut apuli solent pecoarii facere quod per colles in montes sabinos pecus ducuntj Antiquos pisces suos Merula, amatos pisces suos lucun- dus et deinde reliqui editores. quod propter calores in montes sahinos pecus ducunt edita inde a principe editione exemplaria. per aestus et deinde qui propter calores in montes Samnios pecus ducunt Ursinus. per calles scribendum esse apparet ex iis quae de canibus pastorum scripta sunt II 9, 16 quod accidit his qui per calles silvestres longinquos solent comitari in aestiva et hiherna. itaque scripsi ut amicos pisces suos videatur propter aestus eduxisse in loca frigidiora, ut Apuli solent pecuarii facere, qui per calles in ^nontes Sabinos pecus ducunt.
In baiano aut ardis tanta ardebat cura ut architecto
20*
308 COMMENT. IN VARRONIS RER. RVST. LIB. 111 17
permiserit uel ut suam pecuiiiam consumeret] In balano aui ardeae tanta ardehat cura, ni archiiecto permiserit, ut suam pecuniam consumerei Merula, in Baiano autem iania sqq. lucun- clus. corruptae librorum scriplurae aut ardis probabilis emen- datio inventa non est. in Baiano autem maris tanta ardehat cura Schneiderus coniecit. scripsi in Baiano autem aedificans iania ardehai cura. deinde vel ^ quod ab editoribus omissum erat^ Schneiderus addidit. ui vel suam Ursinus conieceral.
Dummodo perduceret specus e piscinis in mare ob- iecta culo qua aestus — posset] In arcbetypo utrura ohiecta an ahiecta scriptum fuerit, non constat. ohiectaculo quo aestus edita inde a principe editione exemplaria, inaudito apud alios vocabulo, quo ^molem mari opposilam seu montis alicuius obicem vel obiectum' significari Schneiderus adnotavit. ohiecia mole qua aestus scripsi.
10 Et cum lata candidatus noster designatus aedi- lis se in uillam cui nos occidimus et gratulati in capi- toIiuQi persequimurj Aedilis in villam et deinde prosequim\ir Merula. et eccum recta candidaius noster designaius aedilis, cui nos occurrimus lucundus. manu scriptorum librorum lectionem, quam Mercerus in Tac. annal. III 42 ex Parisino codice adnota- verat, restituit Schneiderus, qui candidatum curuli magistralu im- petrato latam purpuram sumpsisse et in villam publicam ad amicos se contulisse admonuil. se, quod sine verbo dici non potuit, delevi. deinde occedimus scripsi. persequimtir ex manu scriptis libris restitui: III 12, 7 ui inde te cuniculos persecutos credam.
Ille inde endo suam domum nos nostram opinioni noster sermone de pastione uillatica summatim hoc quem exposui habito] llle inde eundo suam domum, nos nostram. opinionis nostrae sermonem de pastione uillatica summatim hunc quem exposui haheto Merula. ex Parisino codice haec correxit Mercerus I. c, ille inde endo suam domum, nos ?iostram, o Pinni nosier, sermone de pastione villatica summaiim hoc, quem exposui, hahitOy item post illum Trillerus observat. crit. 4, 27 p. 469. endo suam domum ad exemplum Eimianum endo suam do dictum esse Mercerus adnotavit.
INDEX
Ab 18. 19. 76. 171. a munc 2(34
abigere 149
ac 234
accusativus in primaria enuntia-
tionc pro nominatioo in secun- - daria 18 acnua 40
ad 136. 256. 258. ad speciem 68 addere 114. 215 adigere 149 admixtua 269 adpositus 208 adversus 43 aeditumus 9 Aeolis 221 aeque 299 alescere 44 alimonium 195 aliquid aliquod 45. aliquid pro
adverbio 180 aliquot 169 alius 73. 158. 238. aliusve quis 272.
aliut 16 alter 27
alvus, alvarium alvare 228 anacoluthoH 5. 134. 229. 251. 290 antequam 150. 257 appositio 143 asyndeton 23. 120. 158
Balare belare 136 bimus trimus 196 bolus 281 bos, bovum 172 brocchus 186
Cacumcu 101
caduca aqua 239
caldus 21
caliis 148. 307
camara camera 251
canalis 238
canes canis 199
carcota 50
caseum 152 •
censu 225
centuria 41
cibatus 125
circiter 205
cludere 6
cocescere 2>yo coacescere 128
cochlea cochlia 50
coctus pro coactus 128
coda 85
cogere 53. 106
coicere 110
colescere pro coalescere 128
colis cnulis 85
collocatio verhorum 47. 67. 94
columen 21
comesus comessus 16
comparativus pro superlativo 177
contra 26
cornus 292
cuUeus 12
cum coniunctio 181
c\xm praepositio '61 .^1 . cum causa284
cuspides 37
D pro t, quod aliquod 69 de 27. 154. 200
310
INDEX
decolat 12
deficere 300
deinde dein 161
deiungere diiungere 24
delicus 165
delitiscere 301
deorsum deosum 29
derigere dirigere 35
devertere 22
digitabulum 115
dimidium 36
disperilis disparilis 31
displicare 284.
displodere displudere 6. 175
disserere, dissitus 73
divarare 175.
doleum dolium 50
dum 16. 264
duo duos 246
durities duritia 107
E pro i in nominibus 50. in ver-
his 301 eadem pro adverbio 170 educare 196 eligere 107 elinere 297 em 10. 118 emolumentum 279 euim 49. 115. 275 epitonium 247 ergo 276 erithace 285 ervila ervilia 89 -es et -a in nominativo singulari
jprimae declinationis 107 -es et -is in nominativo singuJari
tertiae declinationis 199 escendere ascendere 295 et 25. 67. pro etiam 61. omissum
in arclietypo 158 etiam, et etiam 214. etiam nunc 93 evannere 113 excudere, excludere 250 exercere 193 exij^ere 149
exinde exin 67. 161 extremum 36
Fabalia 88 facies 39 faelis faeles 199 falere 245 famis famcs 199 farrago ferrago 88 fasiolus 50 fastigium 29 fere 146 fessus 132 fetus 166
ficulnus ficulueus 152 figere, fictus 254 figilina figlina 21 flutae, plautae 181 foria 159 formidulosus 6 fortasse an, forsitan 248 forum 114 fracescere 49 friare fricare 124. 301 fros frons 74 fructuis 17
futurum tempus in praeceptis 193. 227
Genetivus cum neutris adiectivorum
et participiorwn 300. omisso no-
mine 284 geno pro gigno 88 genus, hoc genus et quod genus 83
omue genus 244 gerundium 42. 70 gladium 152 glas glans 74 graeca nomina 21. graecorum no-
minum declinaiio 33. 226 guminasium 21
Habeo curare 5
haec pro hae 249. hic 304
haerere 56
hoc pro huc 170
I
INDEX
311
I 'pro c in verbis, lesicare 85. de- litiscere 301
~i in ahlativo tertiae dedinationis 25
-i pro -ii in nominativo plurdli se- cundae declinationis G
id, et id 151. 156. id ost 38
idem" 25. 73. 281. 293
illut 16
in cum ablativo de tempore 273. de loco 288. in eo, in quo 57. in hoc 283. cum accusativo de loco 49. de tempore 179. in distribu- tione 117. in ordinem 32. in longitudinem 40. in subsicivum 40, satis est in 111. in omissum in archetypo 12
indicativus cum coniunctivo positus 16. 265
infimum 36
infinitivus 5
inigere 149
inmittere 86
inpetere 254
inserere 100
interdius 48
intimum 36
introrsum 29
-is in accusativo plurali tertiae de- clinationis 158. in nominativo 159
-is pro -iis in ablativo plurali se- cundae declinationis 6
iugerum 62
iugulandes 21
L littera singularis in archetypo 18
lac lacte 152
lactantes lactentes 165
lapis feminino genere 245
latifundium 55
latrato 292
lepus 277
licet videre 29
lirare 83
longurius longorius 6
luxuria 107
Macescere raarcescerc 115
maceries macoria 107
materies materia 107
me, mei pro mihi 20. 282
mederi 143
medium 36. 244
melittaena 286
melium 206
Menaechimi 21
Menas, Menates 131
mi pro mihi 26
mina ovis 147
ministrare, ministerinm 196
minore natu 58
mintho 235
minus quam 77
molendarius 63
molimentum 279
mollitia 107
multum pro adverbio 222
N ante s otnisswn 74. 279
nec non 21
nec ullus, nec solum 19
negationes geminatae cum vi ne-
gandi 21. 129 neutrum genus adiectivorum pro
substantivo 36. 214. 244. 267.
participiorum 125. pronominum
129. 151. 156. 227 ni p)i'o nisi 130. pro ne 92 nomen, eo nomine 49 nuculeus 21 nnmero 285 nutricare nutricari 167
0 pro au 85
-0 in ablativo quartac declinatio-
nis 6 ob 68. add. II I 1,8 obaeratus 56 obstrigiliare 22 occedere 308 ocimum ocinum 87 -om pro -um in nominativo secun-
cundae declinationis 12. 41
312
INDEX
omne genns, omnigenus 244
omnes 140
origa 2^^o auriga 85. 190
-os pro us m nominativo secundae
declinationis 12. 41 -os in accusativo ,plurali quartae
declinationis 6
Paeminosus 112
palea 121
palea pro pa.learibus 175
palma 252
pastitare 291
peculiaris 63
pecus pecoris et pecus pecudis 133
perflare 111
persequi 308
pertinet 135. 149
pervenit 135
pisare pinsere 125
pistrinum 125
plostrum 85
pluralis mimcrus cum singuJari
mutatus 86. nominum ahstrac-
torwn 236 plus quam 77 porca 83 posea pusea 6 postprincipia 236 praegnas 150 praepositiones geminatae 130. omis-
sae 143. ante relativum prono-
men 99 praesens tempus cum imperfecto con-
iunctum in coniunctivis 51 praesepe praesepes 50 praestare 59
praeter ct praeterquam 102 prendere comprendere deprendere
76 primo primum 296 primores 77 prius quam 151 prodigere 149 proinde 160 pronus 97
prope 199
propolis 293
propter postpositum 215
proximum 46
pullitri 263
putescere putrescere 90
Qua adverhium 137
quaad quoad 5
quam pro potius quam 94. omissum
in nominihus numerorum 11 quamquam 280 quarto 296 qui pronomen relativum 40. 47. 48.
92. 104. 149. 303. cum coniunc-
tivo 281. quis pro quibus 35.
193 qui adverhium relativum 129 qui adverhium indefinitum, cum vi
adfirmandi 59. 232 quia 291 quidni 220 quis qui, quae, quid quod prono-
mina indefinita et interrogativa
44. quis alius 205. aliusve quis
272 quisque ciwi pronomine reflexivo 32.
plurali numero 302. quicque 32 quo 24. 27. 36 quod 83. 113. 240 quodannis 69 quoteni 3
Bacemari 259
recrementum, retrimentnm 126 redigere 149 reficere 13. 73 refrigerare 120. 149 regelare 120 reiculae oves 144 reliquum 36
res 118. 142. cum neiitro genere p>ronominum vel participiorum 8 restibilis ager 299 rixari rixare 52 robeus 175
INDEX
313
Rosea Rosia 50 rumen 217 Rumina 216 ruminare 280 rumis ruma 216 rure ruri 69 ruscidus 6 rutundus 6
S in archetypo additum '31
sacrificari 195
sartor 83
scopus scopio 165
secare, resicare subsicare 85
secundo 296
sed pro sed etiam 118
seminium 202
sequi 62
seria 117
serram ducere 248
sic 4:1. et sic 69
singularis numerus cum plurali con-
iunctus 61. 86 siquidem 178 sisera 294 soldum 21 stria 83 stupla 21. 214 sub 108. 154 subiectum verborum mutatum 104.
134. 192 subigere 149
submittere, prata summissa 109 sufierre 198 summum 36 surclus 21 sursum 30
T pro d 16
tebae 221 tertio 296
tibe 26
trans, trasactus, travebere 279
Tremellius Tremelius 3
tricilinium 21
turbare 266
U pro 0 6
vallus 68. 72
varus 201
vastus 187
vatillum 250
vatius 201
ube 26
vegrandis 149
vehementer pertinet 53
velatura 17
vellus velamen 218
verba activa et deponentia 52. 167.
195. impersonalia 135. 149. in-
transitiva 266. sine obiecto 34.
191. 253. 297. verborum formae
breviores 123. tertia persona sin-
gularis sine subiecto 20 verget 30 verris 199
versus praepositio 43 vespere vesperi 69 via veha 17 vinacea 152 vinclum 21 vinetum 37 viride 214 -um pro -uum in genetivo plurdlis
numeri quartae declinationis 50 unus 158 volutare 266 uruca 109 ut in comparationibus et excmplis
17. 32. consecutivum 56. 76. 278 uterque 262 utique 64
Varr. rer. rvst. II.
20*=
i
i
1
o
co
tO fcO
|
t |
-r- |
|
|
• • Q) 1 |
University of Toronto |
|
|
Library |
||
|
^ .H |
||
|
•H Ih |
||
|
rH ^ |
||
|
•H |
||
|
cd H |
||
|
^ |
' |
|
|
3 S |
||
|
■^ ? |
||
|
r-\ U P cd Ci O |
DO NOT / |
|
|
•H •H +J |
REMOVE / |
|
|
cd fn |
||
|
CD e |
THE // |
|
|
^ fH ! |
||
|
• Ov (D |
||
|
TJ Ti P:^ |
CARD .11 |
|
|
w O CO |
||
|
i^*d |
||
|
4: a( ^ 000 -H U |
FROM ^ |
|
|
U 'r\ u |
||
|
d 0 cd •H >H> © 0 Cvi |
THIS \ |
|
|
W O, ^l |
||
|
. -PrH |
||
|
POCKET \^ |
||
|
•H ^ r-' |
V |
|
|
© 0 C |
||
|
fc*i e* > |
||
|
6 |
Acme Library Card Pocket |
|
|
m • 01 \ |
LOWE-MARTIN CO. Limited |
|
|
i |
||
|
! |
^-
^lKi»
;m
'% ^^j^^^^
•■w ^
r;^
>*r
■n\ -^
>- .
■*^ .
^
HV,