ne 


u 
ï 


EP 


KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN WETENSCHAPPEN 
=- TE AMSTERDAM =:- 


VERSLAG VAN DE GEWONE 
VERGADERINGEN DER WIS- EN _ 
NATUURKUNDIGE AFDEELING 


VAN 29 MEI 1909 
TOT 29 APRIL rgro 


DEEL XVIII 


JOHANNES MÜLLER :— AMSTERDAM 
MEI 1910 _ := 


ts 
hi) 


KONINKLIJKE AKADEMIE 
VAN _ WETENSCHAPPEN 
== TE AMSTERDAM 


ERGADERINGEN DER WIS-EN 
ATUURKUNDIGE AFDEELING 


TOT 27 NOVEMBER 1909 


| DEEL XVIII 
(iste GEDEELTE) 


JOHANNES MÜLLER :—: AMSTERDAM 
: DECEMBER 1909 : 


ERSLAG VAN DE GEWONE 


…- VAN 29 MEI rgog =- < 


£ 


Ë http://www. archive.org/details/ pive rs agvandeg 


ee 


en 


os 
zj 
Be 
ir 


(f 


" 


KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 
TE AMSTERDAM. 


VERSLAG VAN DE GEWONE VERGADERING 
DER WIS- EN NATUURKUNDIGE AFDEELING 
van Zaterdag 29 Mei 1909. 


md weeen 
Voorzitter: de Heer H. G. vaN Dr SANDE BAKHUYZEN. 
Secretaris: de Heer J. D. vaN DER WAALS. 


« 


Ingekomen stukken, p. 2. 

In Memoriam ‘Tu. W. ENGELMANN, p. 3. 

C. B. A, WicuMmanNN: „De veenen in den Indischen Archipel”, p 5. 

S. H, Koorpers: „Opmerkingen naar aanleiding van de voordracht van Prof. C. E‚ A WicH- 
 MANN over „„Veenvormingen in den Oost-Indischen Archipel”, p. 9. 

Mej. C. J. PeKermARING: „Onderzoekingen omtrent de betrekking tusschen praesentatietijd en 
grootte van den prikkel bij geotropische krommingen”. (Aangeboden door de Heeren F. A. 
F. C. Wexr en J. W. Morr), p. Il. î ä 
Ernst ConeN en W. TomBrock: „Het electromotorisch gedrag der zinkamalgamen”… (Aan- 
geboden door de Heeren P. van Romgureun en W. HL. Jurwus), p. 17. 

C. J. ENKrAAR: „Over de inwerking van actief koper op Linaloöl”, . Aangeboden door de Heeren 
P. van Romsuren en A. P. N, FRANCHIMONT), p. 23. 

J.J. VAN LAAR: „Iets over den vasten toestand”. III. (Aangeboden door de Heeren H. A. 
LORrENTz en F. A. H. SCHREINEMAKERS), p. 27. (Met l plaat). 

S. H. Koorpers: „Kleine bijdrage tot de kennis der endozoische zaden-verspreiding door vogels 
in Java, op grond van een door den Heer BaArrners op den Pangerango en bij Batavia 
bijeengebrachte collectie. T. (Bijdrage tot de kennis der flora van Java V)”’, p. 40. 

_S. H. Koorpers: „Enkele opmerkingen over de nomenclatuur en de synonymie van Xylosma 
leprosipes Cios., X. fragrans Decne en Flueggea serrata M'q. (Bijdrage tot de kennis der 
flora van Java VI)”, p. 49. ; 

IL. ZWAARDEMAKER: „Over geurverwantschappen. Op grond van door den Heer J. HERMANIDES 
verrichte waarnemingen”, p. 53. 

Aanbieding van boekgeschenken, p. 60. 


_ 


Het Proces-Verbaal der vorige vergadering wordt gelezen en 
goedgekeurd. 


Ingekomen zijn: 


1°. Bericht van de Heeren CArpiNaar en Winp dat zij verhinderd 
zijn de vergadering bij te wonen ; 


2°. Schrijven van den Directeur van het Kabinet der Koningin 
waarin namens H. M. dank wordt betuigd voor de aangeboden 
gelukwenschen bij gelegenheid van de geboorte van H. K. H. Prinses 
Juliana. é 


1 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII, A°. 1909/10. 


43) 


De Voorzitter leest den door het Bestuur verzonden brief van 
gelukwensch voor en zegt dat deze ongetwijfeld de gevoelens van 
alle leden der Akademie weergeeft, waarmede de Afdeeling door 
applaus haar instemming betuigt. 


3°. Schrijven van den Minister van Binnenlandsche Zaken dd. 
24 Mei 1909 waarin bericht wordt, dat H. M. de Koningin be- 
krachtigd heeft de benoeming van den Heer H. G. vAN DE SANDE 
BAKHUYZEN tot Voorzitter, D. J. Korrrwra tot Onder-Voorzitter en 
van de Heeren P. vaN Leersum, Directeur der Gouvernements Kina- 
onderneming te Bandong, W. T. pr Voer, Stadsgeneesheer te Semarang 
en C. J. J. van Harn, Inspecteur van den Landbouw in West-Indië 
te Paramaribo tot Correspondenten der Wis- en Natuurkundige 
Afdeeling. 

Voor kennisgeving aangenomen. 


4°. Schrijven van den M.nister van Binnenlandsche Zaken als 
begeleiding van een Afschrift van het Kon. Besluit van 21 Mei j.l. 
N°. 13 waarbij Art. 5 van het Reglement der Akademie (betrekking 
hebbende op de keuze van Correspondenten) wordt gewijzigd. 

Voor kennisgeving aangenomen. 


5°. Schrijven van den Minister van Binnenlandsche Zaken d.d. 
7 Mei 1909 waarbij wordt medegedeeld dat bij Z.Exc. geen bezwaar 
bestaat tegen het Conecept-reglement voor de Commissie van advies 
voor het Instituut voor Hersenonderzoek en verzocht wordt om 
toezending van een Concept-instructie voor den Directeur van het 
Instituut. De concept-instructie zal aan den Minister worden toegezonden. 


6°. Schrijven van den Minister van Binnenlandsche Zaken d.d. 
15 Mei 1909 waarbij Z.Exc. doet toekomen een van wege den 
Consul Generaal der Nederlanden te Melbourne ontvangen bericht 
betreffende radium, ontleend aan de „Melbourne Age” van 20 Maart j.l. 
Voor de leden ter kennisname beschikbaar gesteld. 


71°. Schrijven van de Reale Accademia dei Lincei te Rome ter 
begeleiding van de agenda en de uit te brengen rapporten op de 
vergadering van de Irternationale Associatie der Akademiën van 
1—3 Juni te Rome te houden. 

Voor kennisgeving aangenomen. 


8° Circulaire van het Comité international ter eere van A. AvoGADRO 
betreffende de uitgave van zijne werken. 
Voor kennisgeving aangenomen. 


(3) 


Verder is ingekomen het bericht van het overlijden van 
Dr. THEODOR WILHELM ENGELMANN, 
De Voorzitter zegt naar aanleiding daarvan het volgende: 


Hoewel ENGELMANN niet meer tot onze gewone leden behoorde, 
heeft hij te lang te midden van ons vertoefd, te krachtig bijge- 
dragen tot de ontwikkeling der wetenschap in ons land om 
hem hier niet met een kort woord te gedenken. 

Turopor WirHeELM ENGELMANN in 1843 te Leipzig geboren, 


werd, nadat hij zijne studiën in Jena, Leipzig, Heidelberg en 


Göttingen had volbracht, door Dorpers, die den veel belo- 
venden jongen man had leeren kennen, in 1867 aan het 
Utrechtsche physiologische laboratorium verbonden en welals 
assistent, doch wat hij als zoodanig verrichtte was zoo voor- 
treffelijk, dat hij reeds in 1871 benoemd werd tot hoogleeraar 
in de algemeene biologie en histologie 

In 1889 verving hij Donpegrs als hoogleeraar in de physiologie 
en 8 jaar later gaf hij gehoor aan eene benoeming naar 
Berlijn, om als opvolger van Emm pu Bois Reymonp den leerstoel 
voor de physiologie in te nemen en het groote physiologische 
laboratorium te leiden. Zijne beroemde voorgangers vonden 
in hem een hunner waardigen opvolger. 

Gedurende al dien tijd deed ENGRLMANN zich kennen als 
een geleerde van buitengewoon scherp vernuft en groote 
werkkracht, doch het meest schitterde hij wel gedurende de 
31 jaren, zijne beste levensjaren, toen hij te Utrecht zich 
geheel aan zijne studiën kon wijden. 

In zeer verschillende onderdeelen heeft hij daar gewerkt en 
door vernuftige onderzoekingen, met behulp van door hem 
bedachte toestellen, tal van nieuwe feiten aan het licht gebracht. 
Van deze onderzoekingen vermeld ik vooral die over den ureter, 


1% 


Ee 


den bouw en de functie van spieren en zenuwen, de ontwik- 
keling der infusoria, de contractie van het hart, den oorsprong 
der spierkracht en de zuurstofuitscheiding van het chlorophyl, 
die naar een door hem gevonden nieuwe methode, de bucteriën- 
methode, werd bestudeerd. 

De vruchten van die onderzoekingen zijn neergelegd ten 
deele in de werken onzer Akademie en in vele binnen- en 
buitenlandsche tijdschriften, doch voor het grootste deel inde 
„Onderzoekingen gedaan in het physiologisch laboratorium der 
Utrechtsche hoogeschool’”’, waarvan hij de 3° reeks met DoONDERS 
en de 4e reeks met PEKELHARING heeft uitgegeven en die, 
behalve een aantal opstellen welke onder den naam van zijne 
leerlingen het licht zagen, 85 grootere en kleinere verhande- 
lingen van zijne hand bevatten. 

Met ENGELMANN verliest de physiologie een harer beste en 
meest geëerde vertegenwoordigers, en verliezen velen in dezen 
kring een trouw vriend. 


ede 


(5) 
Aardkunde. — De Heer A. WricnmanN doet eene mededeeling over: 
„De Veenen im den Indtschen Archipel”. 


In 1778 werd door FRrANz von BEROLDINGEN eene theorie ver- 
kondigd volgens welke de bruinkolen- en steenkolenbeddingen te 
beschouwen zijn als veenlagen, waarvan de turf, na de bedekking 
door andere aardlagen, tot kool vervormd werd. Zij heeft zich tot 
heden glansrijk weten te handhaven. Evenmin bestaat er verschil 
van gevoelen aangaande eene tweede stelling, nl. dat tijdens het 
tijdperk der steenkolenformatie een gelijkmatig tropisch klimaat over 
den geheelen aardbol geheerscht heeft, zooals door de palaeophytologen 
uit de fossiele plantendeelen wordt afgeleid. In strijd met de zooeven 
genoemde theorie wordt echter in verreweg de meeste leerboeken 
en andere geschriften beweerd, dat veenvormingen, althans autochthone, 
in tropische gewesten niet gevonden worden. Teneinde deze tegen- 
strijdigheid te ontgaan, nemen sommigen aan, dat de kolenlagen 
niet uit veenen ontstaan kunnen zijn, terwijl anderen eene oplossing 
van het vraagstuk zoeken in de veronderstelling, dat kolen- evenals 
veenvorming slechts tijdens een koel klimaat kan plaats hebben. 

Hoewel herhaaldelijk op de aanwezigheid van veengronden in de 
tropen gewezen werd en, wat den Indischen Archipel betreft, reeds in 
1794 door JonN ANDERSSON turf van Sumatra vermeld werd, heeft 
men aan die feiten niet de aandacht willen schenken, die zij inderdaad 
verdienen. Het is integendeel langzamerhand tot een soort van axioma, 
geworden, dat veenen geen deel van tropische gewesten kunnen 
uitmaken. De vele over den Indischen Archipel handelende geogra- 
phische werken zwijgen in ’talgemeen, ofschoon zij het beter konden 
weten, over het voorkomen van veenen. 

Dat aan dergelijke vormingen zoo geringe aandacht wordt ge- 
schonken, vindt zijn oorzaak daarin, dat verreweg de meeste onder- 
zoekingsreizigers, maar ook personen die geroepen’ zijn zich met 
bodemonderzoek bezig te houden, over eene geheel ontoereikende 
bodemkennis beschikken. Verder is de turf voor tropische gewesten 
van geen ekonomisch belang, omdat men aldaar voor huishoudelijk 
gebruik over meer dan voldoende hoeveelheden brandhout beschikt 
en de turf voor technische doeleinden, door haar hoog aschgehalte, 
van geen nut is. In tegenstelling met de veengronden der gematigde 
en koude streken, die „koud” zijn, kunnen die der tropen gemak- 
kelijk in kultuur gebracht worden. Op Java en Sumatra werden dan 
ook vele veenen tot rijst-, suiker- en tabaksvelden vervormd, en 
zijn als zoodanig voor het oog niet meer kenbaar. Eindelijk zijn 
de tropische veenen doorgaans veel moeilijker toegankelijk en wordt 


(6) 


het verblijf in dergelijke moerassen door het vele ongedierte somtijds 
ten eenenmale onmogelijk gemaakt. 

Naast de direkte waarneming, komen als belangrijke indienden 
van de veenen in aanmerking de zoogen. zwarte wateren, die in 
alle werelddeelen, daar waar veenen gevonden worden, voorkomen. 
Zij dragen bij de Maleiers de benaming ajer stam, soenget itam, danau 
Ilam enz, maar zijn evenmin als de veenen, wat hunne beteekenis 
betreft, aan de geographen bekend. De zwarte kleur is een gevolg 
van de reflexie, terwijl zij in werkelijkheid helder doorzichtig zijn 
en eene kleur als van slappe thee, veroorzaakt door de opgeloste 
humuszuren en alkalihumaten, die uit de veenen afkomstig zijn, 
vertoonen. 

Het volgende korte overzicht moge tot bewijs van de verspreiding 
der veenen in den Índischen Archipel strekken, waaruit, niettegen- 
staande de zeer onvolledige gegevens, kan afgeleid worden, dat zij 
aldaar meer dan een millioen Hektaren bedekken. 

Java. Het grootste veen, dat op Java gevonden wordt, bevindt 
zich in het keteldal van Ambarawa (residentie Samarang), alwaar 
zijne aanwezigheid het eerst door JuNGHUHN vastgesteld werd. Een 
groot gedeelte daarvan (circa 2500 Hektaren) is aan de rijstkultuur 
dienstbaar gemaakt, terwijl de rest er van (circa 1500 Hektaren) nog 
op dit oogenblik het onder den naam van Rawah Péning bekende 
moeras voorstelt. Uit de boringen nabij Fort Willem L is gebleken, 
dat het veen de anders ongekende, enorme diepte van 30 à 31 M. 
bereikt. … Als echt veen doet de Rawah Péning zich verder kennen, 
doordien er herhaaldelijk en wel in 1838, 1845, 1865, 1868 en 1885 
veeneilanden zijn opgerezen. 

Een veen behoorende tot de desa Djoegelangan nabij Kapongan, 
10 palen ten O. van Panaroekan (residentie Besoeki) is 21 Hektaren 
groot. De daaruit vervaardigde turf bevatte 27,07°/, asch. 

Nabij de desa Toeswiri-wetan, distrikt Djènoe, afdeeling Toeban - 
(residentie Rembang) is een veen met eene oppervlakte van 24 
Hektaren. De turf bevatte 25,9°/, asch. 

Een turf afkomstig uit een veen in de residentie Bantam, waarvan 
de vindplaats niet nader aangeduid werd, bevatte 36 °/, asch. 

Bezuiden Meester Cornelis nabij Batavia worden verschillende veenen 
gevonden, waarvan de Rawah Pondok Tjempaka door H. C. Eprrine 
uitvoerig beschreven werd. In de daaruit bereiden turf was het 
aschgehalte 48,5 °/,. 

Eindelijk worden er veenen op het Diëng-plateau gevonden. 

Sumatra. De verspreiding. van veenen in de lage landen langs 
de noordoostkust is zeer groot. Hiertoe behooren in de eerste plaats 


1) 


de paja-gronden van Langkat, Deli, Serdang enz. (residentie Sumatra's 
Oostkust), die nog betrekkelijk korten tijd geleden moerassen waren, 
maar thans aan de tabakskultuur dienstbaar zijn gemaakt. 

Het moerasgebied dat de Kleine Siak-rivier ontwatert, maar nog 
niet onderzocht is, zal wel veenen bevatten, omdat het eene meer 
den naam Tasik Ajer [tam draagt en zoodoende tot de zwarte 
wateren. gerekend wordt. 

Ook de Groote Siak-rivier behoort tot de zwarte wateren. Veen- 
lagen werden aan zijne oevers boven en beneden Siak Sri Indrapoera 
gevonden. Een veengebied van == 80.000 hektaren is tusschen de 
Siak- en Kampar-rivieren gelegen. Reeds vroeger bekend, werd het 
bij gelegenheid van de expeditie onder de leiding van J. W. IJzrRMAN 
in 1891 door S. H. Koorprrs, vooral wat betreft de flora, nader 
onderzocht. Ook bezuiden de Kampar zijn uitgestrekte veengronden. 
De Batang Nila is een zwarte rivier en een zijner spruiten wordt 
Ajer Itam genoemd. 

In Djambi werden reeds in 1820 door S. C. Crooke veenlagen 
ontdekt. In de Benedenlanden van Djambi is een Ajer Itam Laut 
en in de onderafdeeling Beneden-Tambesi een Ajer Itam bekend. 

Zeer rijk aan moerasgronden is de residentie Palembang. Op 
329’ Z. Br, 104°55’ O.L. is een meer Danau Ajer ltam, dat door 
de Ajer Itam ontwaterd wordt. Een Ajer Itam Laut heeft zijne 
monding op 1°20’ Z. Br., een Ajer [tam Dalam op 1°13’ Z. Br. Een 
Ajer Itam wordt verder in de onderafdeeling Agan Oeloe en Enim, 
en een andere in de onderafdeeling Ranau-distrikten gevonden. 

De meeste veenen op Sumatra hebben hun ontstaan aan de omstan- 
digheid te danken, dat door den aanvoer van slib enz. de beddingen 
voortdurend verhoogd worden, zoodat ook de oevers hooger liggen 
dan het omringende land. In de laagste gedeelten der hierdoor tusschen 
de rivieren gevormde depressies ontstonden meren én moerassen, die 
tot veenvorming aanleiding gaven. 

Veengronden zijn op het eiland Ean bekend en waarschijnlijk 
zal men die op de naburige, eveneens moerassige eilanden, zooals 
Roepat, Padang, Rantau enz. kunnen aantoonen. 

Op het eiland Bangka bestaat een Ajer Itam met een dorp van 
__dienzelfden naam in het district Pangkal Pinang, benoorden de plaats 
van dien naam. 

Borneo. Op de uitgebreide veenvormigen in de Zuider- en Ooster- 
afdeeling heeft het eerst C. A. L. M. ScHwaner de aandacht gevestigd. 
Hij heeft er verder op gewezen, dat de meren langs de Barito en 
de Kapoewas Moeroeng afgesnoerde rivierarmen voorstellen (Danau 
Kalahin, D. Masoera, D. Madara, D. Ganting, D. Babai, D. Kambat 


(8) 


enz.) en tot zwarte wateren geworden zijn. Dergelijke moerassen 
komen ook langs de Kahajan voor. Door W.J. M. MicmirrseN werden 
veenen langs de Sampit- en Katingan-rivieren gevonden. 

De uitgebreide moerassen in het zuidelijk gedeelte van de Wester- 
afdeeling in het landschap Kandawangan zijn nog niet onderzocht. 
De namen van twee rivieren, Ajer Itam besar en Ajer Itam ketjil, 
wijzen er echter op, dat er veenen aanwezig zijn. Hetzelfde is het 
geval nabij Simpang, waar de Soengei Itam en de Doelah Sidok tot 
de zwarte wateren behooren. 

Rijk aan veenvormingen is de groote Kapoewas-rivier. Reeds nabij 
de monding vindt men een Soengei Itam, verder moerassen achter 
Pontianak. De meren langs die rivier, op dezelfde wijze als die langs 
de Barito ontstaan, behooren tot de zwarte wateren. Veenlagen langs 
de Kapoewas werden door G. A. F. MoLeNGRAAFF waargenomen, aan 
de Kenepai door J. EK. TeryssmanN, die eveneens vond, dat het moeras 
achter Sintang een veen is. In een toestand van veenvorming verkeert 
ook het merengebied van de Danau Loewar enz. Evenzoo schijnen 
langs den benedenloop der Sambas-rivier veenen voor te komen. 
Een hoogveen werd door G. A. F. Moreneraarr op de 1036 M. 
hooge Babas Hantoe in het Madi-gebergte ontdekt. 

In Sarawak werden door Cu. Hose een uitgebreide swamp” 
tusschen het Madang- en Kalabit-district (3°16—3°20' N.Br., 115°24— 
115 38’ O. L.) en een ander in het Westen van het Kalabit-district 
(3 28-—3°45' N.Br, 115°24-—11542' O. L.) aangetoond. In Noord- 
Borneo komt, volgens FRANK HaALrToN, een uitgebreid veen in het 
Lamag-gebied, behoorende tot het stroomgebied van de Kinebatangan, 
(5°13—5 28 N.Br, 117°52—117-56' O.L.) voor. 

Zeer: rijk aan veenvormingen is eindelijk Nieuw-Guinea. Terwijl 
zij in het noordelijke gedeelte vrij spaarzaam schijnen te zijn (Kaptiau 
aan de Borowai en in het gebied tusschen de Geelvink-baai en het 
Jamoer-meer, zoomede aan Straat Sélé), komen er in het zuidwestelijke 
en zuidelijke gedeelte uitgestrekte lagen voor. Aan de Noord-, de 
Reiger-‘en de Dumas-rivieren werden zij door J. W. van Nounvrs 
gevonden. Van een handstuk bedroeg het aschgehalte slechts 4.58°/,. 
In de omstreken van Merauke heeft 0. B. HerprinG de verspreiding 
nagegaan. Die onderzoekingen strekten zich uit van af de kust tot 
7°51’ Z.Br. en er blijkt uit de opname, dat er van dit gedeelte 224000 
Hektaren door veenen bedekt zijn. Vele der rivieren, die aan de 
zuidkust uitmonden, zooals de Wamal, Boelaka, Bémit, Sewa, Koroi, 
Jian, Toran, Koembe, Marau en Torasi behooren dan ook tot de 
zwarte wateren gerekend te worden. 

Terwijl de veenen der. gematigde en koude streken aan vele 


ie 28 
Ben: 
Je 
B 


(9) 


wijzigingen in hun samenstelling, als gevolg van de schommelingen 
van het klimaat, zijn blootgesteld geweest, is daarvan in de tropische 
veenen niets te bespeuren. Zij vertoonen dan ook eene groote over- 
eenstemming van bouw met de kolenbeddingen: zooals hier de wortels 
van Sigillaria en Lepidodendron — de Stigmaria’s — aan den vloer 
van de beddingen gevonden worden, wortelen de boomen der tropen- 
veenen in de onderliggende klei. Doordien de laätste verder groeien 
en niet zooals in de gematigde en koude streken door de veenmossen 
verstikt worden en afbreken, blijven zij veelal oprecht staan, evenals 
dit met vele boomstammen in lagen der steenkolenformatie. het 
geval is *). 

In één opzicht bestaat er echter groot verschil, doordien de tijdens 
de steenkolenformatie bestaande flora een nagenoeg algeheele wijziging 
heeft ondergaan. Slechts de in de tegenwoordige veenen sporadisch 
optredende varens herinneren nog flauw aan een lang verleden tijdperk. 


Plantkunde. — De Heer S. H. Koorpers biedt eene mededeeling 
aan: „Znhele korte opmerkingen naar aanleiding van de voor- 
dracht van Professor Dr. C. B. A. WrIcHMaNN over veen- 
vormingen in den Oost-Indischen Archipel” 


Ter aanvulling van de bovenstaande voordracht van den Heer Prof. 
Dr. C. B. A. WrcmMmanN en tevens ook ter aanvulling van hetgeen 
kortelings over dit zelfde onderwerp door de Heeren Dr. E. Monr 
te Buitenzorg en Prof. Dr. J. F. Nirmruem te Utrecht gepubliceerd *) 
is geworden, mag ik niet nalaten een paar korte, in hoofdzaak 
de botanische zijde van het bedoelde onderwerp rakende, opmerkin- 
gen hier kort mede te deelen. 

Uit een brief van de Königliche Geologische Laandesanstalt, die 
gedateerd is Berlin 28 April jl. N°. 5026/A, VIT en die handelt over 
een toen reeds in manuscript voor publicatie gereedliggende verhan- 
deling van de hand van den Heer Professor Dr. H. Poronmw over 
de in 1891 door de IJzrrmar-expeditie in de heete laagvlakte van 
Sumatra ontdekte uitgestrekte tropische veenvormingen blijkt, dat de 
bedoelde verhandeling van Prof. Dr. H. Porton spoedig in het licht 
zal verschijnen. 


1) Aangezien dezelfde boomsoorten als in de tropen-veenen ook op het omgevende 
drooge land gevonden worden, is het niet noodzakelijk de Sigillaria’s, Lepidodendron’s 
en Calamiten als moerasplanten te beschouwen. 

2?) Mour, Dr. E,‚ in Bulletin du Departement de l'Agriculture Buitenzorg (1908). 

Nienmener, Prof Dr. J. F., Rede bij de aanvaarding v/h Hoogleeraarsambt i/d 
aardrijkskunde van N. Oost-Indië aan de Rijks-Universiteit te Utrecht (1998). 


(10) 

De hoofdinhoud van bedoelden brief luidt als volgt: 

„Anbei erhalten Sie Ihrem Wunsch gemäss Ihre Bleistiftskizze der 
mikroskopischen Zusammensetzung des sumatranischen Tropentorfes 
mit dem verbindlichsten Dank zurück und ebenso den Brief des 
Residenten von Sumatras Ostküste. Ihre mikroskopische Skizze befindet 
sich in einer Kopie zum klischieren bei unserem Zincographen 
zusammen mit den anderen für den Artikel unseres Landesgeologen 
Professor PoronmÉ bestimmten Figurenvorlagen. Exemplare des Auf- 
satzes über das sumatranische Tropenmoor im Vergleiech mit den 
Karbonmooren können wir Ihnen noch nicht zustellen, da der im 
Manuscript vollständig fertig vorliegende Aufsatz erst in Druck gege- 
ben wird, wenn die Klischeeabzüge vorliegen werden. Der Druck 
soll nach Möglichkeit beschleunigt werden” (msc. 28 April 1909). 

De in genoemden brief der Kgl. Geol. Landesanstalt bedoelde 
mikroskopische schetsteekening werd door mij op 31 Oct. 1908 te 
Leiden gemaakt op grond van een voorloopig mikroskopisch onder- 
zoek, dat ik dadelijk na de ontvangst uit Indië van het eerste turf- 
monster van genoemd sumatraansch „Tropenmoor” instelde. 

De bedoelde sumatraansche, tropische turf werd op 29 Juni t/m 
1 Juli 1908 door den Heer J. G. Larrve, Controleur bij het Binnen- 
landsch Bestuur voor de controleafdeeling Kamperkiri in Sumatra’s 
Oostkust op mijn verzoek ingezameld. Een copie van het door mij 
ontvangen reisjournaal van den Heer J. G. LARtvr zal spoedig na de 
verschijning van meerbedoelde publicatie van den Heer Poron tegelijk 
met eenige aan mijn eigen reisjournaal van Maart 1891 betreffende 
dezelfde streek ontleende gegevens door mij aan de redactie van het 
Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap te Amsterdam ter 
publicatie aangeboden worden. Intusschen zal een door mij gemaakte, 
reeds in het vorige jaar aan Prof. PoroniÉ gezonden, duitsche vertaling 
van dat reisjournaal van den Heer J.G. Lartve geheel of gedeeltelijk 
in de genoemde publicatie van den Heer Poronrk in het licht gegeven 
worden. 

De inzameling van de bedoelde tropische. turf uit de door de 
IJzpRMAN-expeditie in 1891 in Midden-Sumatra ontdekte veen vormingén 
geschiedde door den Heer J. G. Larivr op mijn verzoek en volgens 
mijne aanwijzingen naar aanleiding van een in Juni 1907 in de Ver- 
gadering des Botanischen Vereins der Provinz Brandenburg in Dahlem- 
Berlijn door den Heer PoroniÉ tot mij gerichte uitnoodiging. 

Mijn verzoek werd aan den Heer Lrrve door zeer gewaardeerde 
tusschenkomst van den Generaal G. M. BrLRCKMANN (toen Kolonel der 
infanterie te Sverabaja) overgebracht. 

Aangezien het uit den aard der zaak in de bedoeling ligt om met 


EM) 


mijne uitvoerige mededeeling voor het Kon. Nederl. Aardrijksk. 
Genootschap te wachten, totdat de Heer Prof. Dr. Poronrá zijn onder- 
zoek over de bedoelde tropische turfmonsters gepubliceerd zal hebben, 
beperk ik mij hier tot de bovenstaande korte opmerkingen. 

Intusschen zij het mij vergund hier openlijk hulde en dank te brengen 
aan den Heer J. G. Larive, die zich geheel belangeloos, ten dienste 
van de wetenschap, de moeite getroost heeft om den buitengewoon 
moeilijken tocht voor de bedoelde inzameling op mijn verzoek te willen 
maken en die daarbij overeenkomstig mijn wensch de turfmonsters 
persoonlijk ingezameld heeft op hetzelfde punt, waar ik op 20/21 
Maart 1891 tijdens de IJzmrmAN-expeditie een veenlaag van 8 meter 
dikte constateerde. 

Tevens betuig ik hier ook mijn hartelijken dank aan mijn vriend 
Generaal G. M. BrRCKMANN voor zijne welwillende tusschenkomst, 
waardoor mijn verzoek door gewaardeerde bemiddeling van den 
Resident van Sumatra’s Oostkust aan den Heer J. G. LARtvr over- 
gebracht werd. 


Leiden, 29 Mei 1909. 


Plantkunde. — De heer Werr biedt een mededeeling aan van 
Mej. C. J. PBKELHARING: „Onderzoekingen omtrent de betrek- 
king tusschen praesentatietijd en grootte van den prikkel bij 
geotropische krommingen.” 


(Mede aangeboden door den Heer Mou). 


Door onderzoekingen van Braauw *) en FröscHur *) is gevonden, 
dat bij phototropische prikkeling met licht van verschillende intensiteit, 
de praesentatietijden en die intensiteiten omgekeerd evenredig aan 
elkaar zijn. 

Of een dergelijk verband ook bij andere soorten van prikkels 
bestaat, is niet bekend. Maar voor geotropische krommingen geven 
waarnemingen van BacH ®) een aanduiding, dat dit het geval is. 

BacH onderzocht den invloed van verschillende uitwendige omstan- 
digheden op den praesentatietijd voor geotropie. Onder zijn waar- 
nemingen zijn er over den invloed van centrifugaalkracht met kleine 


1) A. H. BLAAUW. a). Zittingsverslag van de K. Akad. van Wet. Amsterdam, 
Sept. 1908. 

b). Die Perception des Lichtes. Recueil des Travaux Botaniques Neerlandais. 
Volume V. 1909- 

2) P. FRöscHeL. Sitzungsberichte d. K. Akad. der Wiss., Wien, 117. 1908. 

3, H. Bacn. Jahrb. f. Wiss. Bot. XLV. 1907, bl. 86—91. 


(12) 


en grootere versnellingen, en over den invloed van opstelling der 
plant onder verschillende hoeken. In het laatste geval werkt op de 
plant, zooals door proeven van Frrring *) is aangetoond, een kracht 
met een versnelling, die overeenkomt met g > den sinus van den 
hoek, dien de plant maakt met de normaal. 

Bacn zelf leidt uit zijn cijfers geen verband tusschen prikkelduur 
en prikkelsterkte af. Wanneer men dit tracht te doen, en daarbij 
(om met de methode van BraAuw in overeenstemming te zijn) den 
praesentatietijd uitdrukt in seconden, wanneer men bovendien bij de 
centrifugaalkrachten een gemiddelde berekent uit de opgegeven 
grenzen van de versnellingen bij elke proef, vindt men het volgende: 

1. Met centrifugaalkracht. 


Versnelling. Praesentatietijd. Product in g-seconden. 
1.07 g 480" 513 
1.75 g 270” 472 
3.00 g 180” 540 
5.25 g 120" „630 
10.65 9 60” | 639 
19.40 9 30” 582 
27.35 g ED: 410 
0.71 g 600" 426 
0.60 g 1500" 900 
0.40 g 1800” 720 
0.14 g 3000” 420 
IL. Met opstelling onder een hoek. 
Versnelling. Praesentatietijd. Product in g-seconden. 
g X sin 90° =g X1 450 450 
g > sin 60° = 0.866 9 600” 520 
g > sin 45° = 0.7071 g 690’ 488 
g X sin 30° = 0.5 g 840” 420 
gq X sin 15° — 0.259 gy 1080” 280 


FröscneL *) acht deze cijfers bewijzend voor het bestaan van de 
betrekking ; maar het aantal cijfers is gering, de schommelingen zijn 
zeer groot en de afwijkingen, vooral bij kleinere versnelling van 
dien aard, dat een uitgebreider en nauwkeuriger onderzoek door 
Prof. Wert *) wenschelijk werd geacht. Zooals Bacu zelf heeft 
gevonden, is de praesentatietijd voor geotropische krommingen zéér 
afhankelijk van uitwendige omstandigheden. De werkende kracht 


1) H. Frrring. Jahrb. f, Wiss. Bot. XLI. 1905, bl. 282, 

2) P. FrösonHeL. a). le. b). Oesterr. bot. Zeit. Jahrg. 1909, no. 2. 

5) F. A. F. CG. Werrt. Zittingsverslag van de Kon. Akad. van Wet. Amsterdam. 
Sept. 1908, 


(13) 


kan niet binnen zeer groote grenzen (zooals bij het licht van 1 tot 
140 millioen bijv.) worden gevariëerd. Daarom is het noodzakelijk 
het aantal proeven groot en de fouten door de proefneming klein te 
maken, eischen waaraan bij het onderzoek met lichtprikkeling niet 
hoeft te worden voldaan. In het laboratorium van Prof. Went is 
door mij het onderzoek van Bacu daarom ten deele overgedaan. 

Ik nam zooveel mogelijk voorzorgen om de uitwendige omstan- 
digheden constant te houden. De proeven met opstelling der planten 
onder een hoek werden genomen in een volmaakt donkere ruimte 
in de laboratoriumskas, waar de temperatuur vrijwel constant op 
24° C. werd gehouden. De waarnemingen werden, om phototropische 


krommingen buiten te sluiten, gedaan bij rood electrisch gloeilicht. 


Om de individueele verschillen buiten te sluiten werd elke proef met 
tenminste 12 plantjes tegelijk gedaan. Ik gebruikte voornamelijk 
geëtioleerde coleoptilen van Avena sativa; voor het begin van elke 
proef werden zeer lange en zeer korte exemplaren uit de proef bakjes 
verwijderd. De plantjes waren gekiemd in dezelfde kas, waar ze ge- 
bruikt werden, zoodat ook de, door Bacm geconstateerde, invloed 
van verandering van omstandigheden bij het begin der proefneming, 
was buitengesloten. 

Als voorloopige mededeeling geef ik hier een overzicht van de 
uitkomsten mijner proeven. 

De volgende tabel bevat voor elken hoek één cijfer, aangevend den 
prikkeltijd, noodig om ongeveer de helft van de plantjes een kromming 
te doen uitvoeren. 


Versnelling. Praesentatietijd. Product in g-seconden. 
st Og X1 269" 269 
g>sin 60° =g X 0.866 326" 282 
g> sin 120° = g X 0.866 332 288 
gXsin 45° —=g Xx 0.707L 366" 259 
gq X sin 135° = g X 0.7071 340” 240 
g>Xsin 40° —=gX0.6428 441" 284 
gXsin 30° =g X 0.5 540” 270 
gqg Xx sin 150° =g Xx 0.5 538” 269 
gXsin 25° —=g X 0.423 607” 257 
gXsin 20° =g Xx 0.342 735" 251 - 
g X sin 159° = g Xx 0.358 730" 262 
gXsn 15° =g X 0.259 871” 226 
g X sin 165° =g X 0.259 853” 220 
g>sin 10° =gX017t 1405" 244 
g> sin 171° = g Xx 0.156 1498" 234 
gXsin 5’ —=g X 0.087 2629" 229 


g sin 174° = g X 0.105 2233" se” 204 


(14) 


Bij de kleinere hoeken met de normaal (15° ete.) is de afwijking 
van het standaardproduct (voor 90° == 269) wel tamelijk groot, maar 
dit kan zijn verklaring vinden in het groote sinusverval bij die 
hoeken. De bakjes, waar de plantjes in werden gekweekt, konden 
wel zuiver in den gewenschten stand worden gesteld, maar het is 
niet aan te nemen, dat alle eoleoptilen werkelijk zuiver vertikaal 
groeien ; en een afwijking van '/,° geeft in die standen zoo’n ver- 
andering van werkzame kracht, dat daardoor groote nauwkeurigheid 
is buitengesloten. 

De proeven met centrifugaalkracht werden genomen in een donkere, 
goed geventileerde, kamer in het laboratorium, waar de gasleiding 
voortdurend bleef afgesloten, bij een vrijwel constante temperatuur 
van 17°. De praesentatietijd voor 90° is bij deze temperatuur grooter 
dan bij 24°. Die invloed van de temperatuur is door BacH reeds 
aangetoond; ik zelve constateerde hem eveneens. 

Zoo vond ik bijv.: voor 90° afwijking een praesentatietijd van 
418" bij 26° C., van 5'7" bij 21°.5 C. Voor 60° afwijking 5'25” bij 
24° C., 541" bij 21°.5 C. Voor 30° afwijking 9’ bij 24° C., 9/20" 
bij 22e.5 C. 

Het standaardproduct bedraagt hier 300. De plantjes werden ge- 
kweekt in ringvormige bakjes met verschillende stralen (tot 95 mM. 
toe). Volkomen zuiver in een cirkel rond het middelpunt komen de 
plantjes niet op; als straal moet men een gemiddelde nemen uit 
afstanden, die 2—4 mM. van elkaar afwijken. Dit veroorzaakt in 
het product een onnauwkeurigheid van 3°/,. Er werd voor deze 
proeven, met medewerking van den Heer D. B. KAGENAAR, instrument- 
maker te Utrecht, een apparaat geconstrueerd, dat volkomen regel- 
matig loopt; dat krachten levert met versnellingen tusschen 0.03 g. 
en 60 g.; dat in een tijdsverloop van 1°/, seconde zijn volkomen 
snelheid verkrijgt en verliest; en dat gebruikt kan worden met 
horizontaal- en vertikaal-staande as. 


Met dit toestel kreeg ik de volgende resultaten. 


Versnelling. _Praesentatietijd. Product in g-seeonden. Stand van 


de as 
0.08 3900” 312 horizontaal 
0.08 g 3900” 312 vertikaal 
014 g 2230" 312 horizontaal 
0.25 g 1300" 325 en 
0.36 g 830” 299 vertikaal 
0.38 g 805” 306 horizontaal 


0.60 4 510” 306 vertikaal 


(15) 


Versnelling. Praesentatietijd. Product in g-seconden. Stand van 


de as. 
067 g 441" 296 horizontaal 
0.76 7 415" 315 ee 
1.04 g 310” 322 vertikaal 
1.25 g 248" 310 En 
2.08 140" 291 DS 
214 g 145" 310 5 
224 g 125" 281 ke 
2.30 g 135" 311 horizontaal 
2.89 g 110” 318 vertikaal 
3.00 g AGEERDE 300 ke 
3.04 g 95" 286 i 
3.11 g 80” 297 horizontaal 
3.93 g 75" 295 vertikaal 
442 9 (ig 318 ee 
443 g 70” 310 horizontaal 
4.68 gy 65” 304 vertikaal 
5.36 g 55. 295 ie 
5.76 g Ls 305 horizontaal 
6.48 9 45" 292 vertikaal 
10.08 g dt 312 d 
11.70 9 26" 304 od 
18.89 22 306 _ horizontaal 
17.28 g 18" 311 | vertikaal 
23.86 9 13: 310 ze 
11.76 9 dl 292 5 
5843 g 5 292 Ë 


In deze producten is dus een onnauwkeurigkeid van 3 °/, door 
den aard der proefneming. De uitkomsten. om vertikale en hori- 
zontale as zijn overeenstemmend. Bij krachten met kleine versnel- 
lingen (0.129 en lager) wordt de intensiteit van de kromming steeds 
geringer, de beoordeeling wordt ten slotte (beneden 0.08 9) moeilijk. 
Hierdoor is misschien een verschil te verklaren tusschen de wit- 
komsten van Bacm en van mij, bij krachten met versnellingen 
beneden 0.7g. Bacu vindt in die gevallen praesentatietijden, die 
naar verhouding te hoog zijn. Maar ook de reactietijden vindt hij 
langer dan ik in overeenkomstige gevallen. 

Bijv. Bacu: (met Vicia Faba) voor 0.3 g. een reactietijd van 1“55'; 
dat is 59°/, langer dan de reactietijd voor 1 g. 


(16 ) 


Ik: (met Avena sativa) vaor 0.28 g. een reactietijd van 50'; dat 

10°/, langer dan de reactietijd voor 1 g. 

Eveneens: BacH: voor 0.06 g. een reactietijd, die 188°/, langer is 
dan voor Ll g.; ik: voor 0.06 g. een reactietijd, die 147°/, langer is. 

Vicia-Faba-wortels zijn zeker minder gevoelig materiaal dan Avena- 
coleoptilen. Misschien heeft Bacn, om tot zeer duidelijk waarneem- 
bare krommingen te komen, in deze gevallen iets langer dan den 
praesentatietijd geprikkeld. Vooral in dit deel zijn zijn proeven on- 
voldoende in aantal om overtuigend te zijn. 

Zijn poging tot verklaring van de, ook hem abnormaal hoog voor- 
komende waarden, is zeker niet juist, daar ze, trouwens zonder eenige 
proef als grondslag, een verschil in perceptie van den prikkel aan- 
neemt, bij centrifugeeren om vertikale en horizontale as. In mijn 
proeven heb ik, zooals uit de meegedeelde cijfers blijken kan, een 
dergelijk verschil niet gevonden. 

Uit al deze cijfers voor centrifugaalkrachten en voor verschillende 
standen volgt dus wel, dat inderdaad de hetrekking, die men uit 
BacH’s proeven meende te mogen afleiden, bestaat. 

Ook met wortels heb ik eenige proeven gedaan, en wel met 
worteltjes van Lepidium sativum, die gekweekt werden volgens de 
methode van Buper.') Ik kreeg daarmee: 


bd 


Versnelling. Praesentatietijd. Eroduch ak 

g-seconden. 
JX sin 90° =g Xd 855 355 
gein 45° == g 0.1071 _ 544” 385 
q XX sin 135° = g XX 0.7071 525” 371 
JD sin 30° =g X0.5 715" 358 
g XX sin 150° = g X0.5 700” 350 
gX sin 15° =g X0.259 1460" 378 
gq XX sin 165° —= g XX 0.259 1370" 355 


Het resultaat van deze proeven is dus dat, evenals voor photo- 
tropische krommingen, ook voor geotropische krommingen het product 
van prikkelduur en prikkelsterkte constant is. In hoeverre licht- 
prikkel en zwaartekrachtprikkel in hun werking op de plant ver- 
gelijkbaar zijn, kan op grond van deze proeven allèèn, niet worden 
uitgemaakt. 

Utrecht, Botanisch Laboratorium. 


) J. Buper, Ber. d. Deutschen Bot. Gesellsch. XXVI. 1908, bl. 164. 


(17) 


Scheikunde. — De Heer vaN ROMBUrGH biedt eene mededeeling 
aan van de Heeren ERrNsrT ConeN en W. TouBrocKk over „Het 
Blektromotorisch gedrag der Zinkamalgamen”. 


(Mede aangeboden door den Heer W. H. Juurus). 


1. Nadat bij het ontwikkelen der thermodynamica der normaal- 
elementen *) was gevonden, dat de afwijkingen, die de E. M. K. 
van het Wesron-element onder bepaalde omstandigheden vertoont, 
op rekening moeten worden gesteld van het eigenaardig gedrag van 
het daarin gebruikte kadmiumamalgaam, hebben de onderzoekingen 
van H. C. Bir *®) het gewenschte licht ontstoken, zoodat wij thans 
op dit gebied beter georiënteerd zijn. Toch hebben de jongste onder- 
zoekingen van ERNsT Conen en H. R. Kruyr®) bewezen, dat het 
laatste woord in deze nog niet is gesproken en dat voortzetting van 
de studie der Kadmiumamalgamen in de aldaar aangegeven rich- 
ting noodig zal zijn, aleer men tot het opstellen eener nauwkeurige 
temperatuurformule voor dien standaard zal kunnen geraken. 


2. Over de zinkamalgamen, welker elektromotorisch gedrag men 
nauwkeurig zal moeten kennen, wil men het Crarkelement inder- 
daad als een standaard kunnen gebruiken, werd reeds vroeger“) een 
onderzoek door een van ons beiden ondernomen. 

Hier ligt het gebied nog bijkans geheel braak. De meest verwarde 
denkbeelden heerschen hier nog in den jongsten tijd, gelijk o. m. 
kan blijken uit het feit, dat de American Eleetrochemical Society 
op hare vergadering van Mei 1907 het volgende thema tot een 
onderwerp van diskussie maakte ®): „If an electrode of zinc and 
another of amalgamated zine be placed in a solution of zine and 
the electrodes connected externally, a current will flow in the external 
circuit from the zine plate to the amalgamated one and zine will 
be deposited in the former. What is the source of energy of this 
battery ? It has been thought to be thermal, and that the liquid 
cools by virtue of this reaction, thereby absorbing heat from the 
air. If so, it would offer a direct means of changing the heat energy 
of the air into an electrie current, and would seem to be contrary 
to the second law of thermodynamics.” 


1) Ernst Conen. Verslagen Kon. Akad v. Wetenschappen te Amsterdam. Verg. 
30 Juni 1900. 

2) Zeitschr. für physik. Chemie 41, 641 (1902). 

3) Zeitschr. für physik. Chemie 65, 359 (1909). 

4) Zie noot 1. Blz. 135 — 136. 

5) Eleetrochemical and Metallurgical Industry, 5, 93 (1907). 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI, XVIII, A©, 1909/10. 


(18) 


Op de theorie van dat verschijnsel komen wij uitvoerig terug in 
onze verhandeling, die binnenkort in de Zeitschrift für physikalische 
Chemie zal verschijnen. Hier worde er slechts op gewezen, dat het 
verschijnsel door HumrPury Davy ') het eerst beschreven, de aandacht 
heeft getrokken van FARADAY®), GAUGAIN®), POGGENDORFF *), HENRICI®), 
ANTOINE BECQUEREL®), REGNAULD®), WirvarD GiBBs®), ROBB°), GABRIEL 
LiPPMANN!®) en SPENCER!) en dat het niet aan theorieën heeft ont- 
broken ter verklaring van den poolwissel, die daarbij zou optreden. 
Vooruitloopend op onze resultaten, zij hier reeds meegedeeld, dat 
dit verschijnsel niet intreedt, indien men slechts de noodige voor- 
zorgen neemt en dat er van een „conflict’” met de tweede hoofdwet 
niet sprake is. 


3. Ten einde nevenreakties buiten te sluiten, werden onze bepa- 
lingen ter meting der E.M.K. van verschillend gekoncentreerde amal- 
gamen bij 0°.5 uitgevoerd. De bijzonderheden der proeven zullen 
later uitvoerig worden beschreven. Hier zij slechts vermeld, dat de 
gebruikte materiaien voldeden aan hooge eischen van zuiverheid. 

Chemisch zuiver zink bezit slechts dàn tegen de oplossingen zijner 
zouten een scherp gedefinieerden potentiaal, indien het in dendritischen 
of zwamachtigen vorm langs electrolytischen weg is neergeslagen '*). 
Wij vervingen het door een 10 gew. proc. amalgaam, zooals dit in 
de hormaal-elementen van CrARK wordt gebruikt en_ konstrucerden 
H-vormige cellen volgens het schema: 


Zinkamalgaam | verdunde opl. | Zinkamalgaam 
B van | 
10 gew. proc. | ZnSO | xv gew. proc. 


1) Phil. Trans. Roy. Soc. 116, 405 (1826). 

2?) Phil. Trans. Roy. Soc. 1834, Part. 1 459 8 1004 en 1005. 

35) CG. R. 42, 430 (1856). 

4) PoGGENpoRFFs Annalen 50, 262 (1840). 

5) PoacenNporrrs Annalen 58, 376 (1843). 

6) Traité d'Electricité et de Magnétisme, Paris 1854. Tome 1, p. 221. 

1) Ann. de chim. et de physique (3) 44, 453 (1855). : 

$) Transactions of the Connecticut Acad. of Arts and Sciences 3, 343 1878). 
Speciaal p. 511 dier verhandeling. 

9) WiepeMANNs Annalen, N. F. 20, 798 (1883). 
10) Journ. de Physique (2) 3, 388 (1884). 

1) Zeitschr. für Elektrochemie 11, 681 (1905). 

Vergelijk ook : Grova, Ann. de chim. et de phys. (3) 69, 458 (1863). 

Hockin and Tavyror, Journ. Soc. Tel. Ing. 8, 282 (1879). 

Sr. LinpecK, WIiepEMANNs Ann. N. F. 85, 311 (1888). 

P) Tr. W. Ricuarps en Lewis, Zeitschr. für physik. Chemie 28, 1 (1899). 


(19) 


De: daarin gebruikte x-proc. amalgamen (x tusschen 2,5 en 6°/) 
werden bereid door afweging en samensmelten der materialen onder 
speciale voorzorgen. Daarna werden die amalgamen in de kleine 
H-vormige elementen overgebracht. 


4. De amalgamen van geringer zinkkoncentratie werden onder- 

zocht met behulp van het in de figuur afgebeelde apparaatje. 
__ Op den bodem van het rechtsche been 
‚ brengt men een zinkamalgaam van 10 gew. 
_proc., in het linksche been een afgewogen 
hoeveelheid zuiver kwik. Het geheel wordt 
aangevuld met een oplossing van zinksulfaat, 
die bij 0°.5 niet verzadigd is. (Zij reageerde 
volkomen neutraal met congorood). Ten 1 zijn 
twee staven van chemisch zuiver zink, die 
met de poolknoppen Zn, en Zn, in verbinding 
staan, terwijl P, en P, naar het kwik, resp. 
naar het 10 proe. amalgaam voeren. Men 
plaatst het apparaatje in een thermostaat 

(0°.5) en schakelt nu Zn, en P, zoodanig in 

een stroomloop, waarin zich een akkumulator 

met voorschakelweerstand bevindt, dat bij 

het sluiten daarvan Zn, als anode, P, als 

kathode fungeert. Dan wordt er een zeker 

bedrag metallisch zink uit de zinksulfaat- 

oplossing neergeslagen, dat in het kwik 
oplost en daarmede een amalgaam levert. In dien stroomloop scha- 
kelden wij tevens een milliampèremeter, zoodat men, indien de tijd, 
gedurende welken de stroom geloopen heeft, bekend is, de koncen- 
tratie van het gevormde amalgaam nauwkeurig kent. Onze milli- 
ampêremeter was met behulp van een zilvercoulometer nauwkeurig 
geiĳkt, maar ter kontrole schakelden wij tijdens de proef behalve 
den milliampêremeter twee zilvercoulometers in. 

Brengt men nu (met behulp van een wip) P,P, resp. Zn‚P, inde . 
schakeling van POGGENDORFF—-DU Bors-ReYMOND, dan kan men op elk 
oogenblik de E.M. K. tusschen het 10 proe. zinkamalgaam en de 
gevormde x-proe. amalgamen meten, maar tevens die tusschen zuiver 
zink (in staafvorm) en het 10 proe. amalgaam. 

Vóor elke meting werd het geheele element sterk geschud, ten 
einde zoowel de zinksulfaatoplossing (welker koncentratie plaatselijk 
kon veranderen tengevolge der elektrolyse) alsmede het amalgaam 
door te roeren, 


Zp 


(20 ) 


5. Terwijl wij kortheidshalve de beschrijving der bijzonderheden 
der metingen alsmede die der verder gebruikte (geiĳkte) apparaten 
hier achterwege laten, geven wij in de volgende tabellen de resultaten 
onzer metingen, waarbij nog vermeld worde, dat alle proeven in 
duplo werden uitgevoerd. 


TABEL 1. 
Temperatuur 0°.5 C. 
E.M.K. in Volts van een 10 gew. proe. Zinkamalgaam tegen: 


(Dit amalgaam vormt de negatieve pool). 


Amalgaam van x gew. proc. Zn | Zinkpool Zn, ‚ Zinkpool Zn, 
x=—=0.103 0.0285 0. 0086 0 0146 
0.309 0.0161 0.0079 0.0146 
0.619 ___0.0078 0.0073 0 0113 
1.031 0.0024 0.0065 0.0097 
1.134 0.0016 0.0066 0.0090 
1.237 0.0007 0.0069 0.0082 
1.340 0.0000 0.0064 0.0076 
1.443 0.0000 0.0067 0.0075 
1.856 0.0000 0.0060 0.0066 
2.268 0. 0000 0.0060 0.0062 


Gelijk de. theorie eischt, vormt het 10 proc. amalgaam kij alle 
konecentraties, waar nog een E.M.K. optreedt, de negatieve (oplossings-) 
pool. De tweede en derde kolom toonen aan, hoe weinig gedefinieerd 
de potentiaal van zuiver zink is: de staven Zn, en Zn, waren de 
helften eener zelfde zinkstaaf. Hieruit blijkt weder, dat zink in dezen 
vorm voor potentiaalmetingen onbruikbaar is '). 

In de thans volgende tabellen vindt men de E.M.K. der amalgaam- 
cellen met amalgamen van hooger koncentratie, bij 0°.5 C. in Volts 
aangegeven. De tijden zijn uren nà de samenstelling der cellen. De 
+ en — teekens vóór het potentiaalverschil geplaatst, duiden aan, 
dat het laagst gekoncentreerde amalgaam de positieve, resp. de nega- 
tieve pool van het onderzochte element vormt. 


1) Zie boven, blz. 18. 


(24) 
TABEL IL 


10°/, amalgaam —2.57°/, amalgaam. 


E. M.K. in Volts. 
Tijd EN en ee 
Element 1 Element II 
0 — 0.0003 —0:0003 
0.5 0.0000 00000 
3-5 + 0.0001 00000 
MM .75 + 0.0001 + 0.0001 
22 25 — 0.0001 0.0000 
TABEL II. 


10°/, amalgaam—8.40°/, amalgaam. 


E. M.K. in Volts. 


| 
sen 
| Element III Element IV 
0 + 0.0004 | + 0.000 
0.5 +4 0.0002 0.0000 
1.25 | + 0.0001 4 0. 0001 
7.25 | +0.0002 | + 0.0001 
17.50 | ++0.0003 | + 0.0000 
TABEL IV. | 
10°/, amalgaam—4.34°/, amalgaam. 
| E.M.K. in Volts. 
Tijd | 
Element V | Element VI 
0 -4-0.0007 0.0000 
0.5 | 0.000 0.0000 
21.3 0.0000 00000 
TABEL V. 
10°/, amalgaam—7.88°/, amalgaam. 
E.M.K. in Volts. 
Tijd | 5 
Element VII \ Element VIII 
0 0.0000 0.0000 
2.3 0.0000 0,0000 


(22) 


TABEL VI. | 
10°/, amalgaam — 20.34°/, amalgaam. 


_E.M.K. in Volts. …: « 
Tijd en 
Element IX Element X 
0 -+0.0001 | __—0.0001 
3.5 | __0 0004 0. 0004 
7 -0.0001 4-0.0001 
13.5 |__—0.0001 +0.0001 
TABEL VII. 


10°/, amalgaam—38.82°/, amalgaam. 


| __- E.M.K. in Volts. 
Tijd | 

Element XL | Element XII 
o | __+0.0001 0.0000 
0.0000 0.0000 
7 _| 40.001 | +0.0001 
13.5 | 40.000 | _#0.0001 


TABEL VII. 


10°/, amalgaam —60°/, amalgaam. 


E.M.K. in Volts 


Tijd Ie 
Element XIII ‚ Element XIV 

0 4 0:0008 |+ 0.0007 
3.5 +4 0.0006 | + 0-0006 
7____| +0.0006 { + 0:0006 
13.5 | + 0.0001. | + 0.0001 
22.5 | 0.0000 | + 0.0008 
29.0 + 0.001 +4 0.0010 
30.5 — 0. 0008 J- 0.0008 
31.25 — + 0.0008 
37.25 ze 4 0.0009 
47.75 


+ 0.0009 


+ '0.0009 


(23) 


6. Uit Tabel VIII blijkt, dat naarmate de amalgamen meer den 
vasten toestand naderen, het materiaal minder scherp elektrisch 
gedefinieerd wordt. 

Hiermede zijn alle bezwaren, die oudere waarnemingen, met 
onvoldoend elektrisch gedefinieerd materiaal uitgevoerd, hebben doen 
rijzen, uit den weg geruimd en daarmede vervallen tevens de „„ver- 
klaringen” die voor het intreden van poolwissel zijn gegeven. 

Zoodra het onderzoek over het verband tusschen het verloop der 
smeltlijn der zinkamalgamen en hun elektromotorisch gedrag, dat 
door den Heer P.J. H. vAN GINNEKEN wordt uitgevoerd, geheel is 
afgesloten, zullen wij op het vraagstuk met betrekking tot de CraRk- 
elementen nader terugkomen. 


Utrecht, Mei 1909. vAN ’r Horr-Laboratorium. 


Scheikunde. — De Heer Var RoMmBuraH biedt namens den Heer 
C. J. ENKLAAR, eene mededeeling aan: „Over de Inwerking 


van actief Koper op het Linaloöl”. 


(Mede aangeboden door den Heer FRANCHIMONT.) 


Door een voorafgaand onderzoek®) heb ik aangetoond, dat de tertiaire 
aliphatische terpeenalcohol linaloöl door actief nikkel en waterstof in 
een verzadigden tertiairen alcohol en een decaan kan worden omge- 
zet; dezen alcohol heb ik synthetisch bereid en aldus de plaats der 
(OH)-groep in de formule van het linaloöl vastgesteld. Daar tengevolge 
hiervan de bestaande meeningsverschillen over deze structuurformule 
uit den weg geruimd zijn, neem ik thans met TirMANN en SEMMLER 
voor het linaloöl de volgende formule aan : 


OH 


| 
CH, — U = CH — CH, — CH, — GC — CH = CH, 


| | 
CH, CH, 


De gewone methoden om de elementen van het water af te splitsen 
uit tertiaire alcoholen en aldus koolwaterstoffen te bereiden, zijn vaak 
onvolkomen, wanneer de producten der reactie veranderlijk zijn. Zoo 
ontstaan door inwerking van zuren op het linaloöl onder meer de 


_b Rec. Trav. Chim. 27, 411 (1908), 


(4) 


terpenen dipenteen en terpineen'), waarvan de structuren in geen ver- 
band staan met de structuurformule van he tuitgangsproduct. Men kan 
dus als zeker aannemen, dat het verkrijgen van dipenteen en terpineen 
gepaard gaat met een ingrijpende bindingsverschuiving in het molecuul 
hetzij van het linaloöl, hetzij van een primair ontstane koolwaterstof. 
Aan de waarneming is dus steeds naar mijn meening het eigenlijke 
dehydratieproduct van het linaloöl ontsnapt, terwijl men eindproducten 
eener „inversie” in handen kreeg, zooals bijna ieder ander terpeen 
die geleverd zou hebben. Niet geheel is het bovenstaande toepasselijk 
op de inwerking van azijnzuuranhydride op het linaloöl, die achter- 
eenvolgens bestudeerd is door BARBIER °), STEPHAN °) en ZRITSCHEL *). 
De laatste onderzoeker heeft een koolwaterstof beschreven, met een 
soortelijk gewicht (d‚;,=0.813) belangrijk lager dan dat van dipenteen 
en terpineen, en hetwelk tot dat der aliphatische terpenen nadert; 
ZrirscHeL spreekt hier van „ein olefinisches, dem Myreen sehr nahe 
stehendes Terpen” *). 

Het scheen mij wenschelijk de dehydratatie van het linaloöl te 
beproeven met een neutrale of alkalisch reageerende stof. 

SABATIER en SENDERENS hebben nu in het actieve koper, bereid 
door reductie van koperoxyde bij 200°, een contactstof gevonden, 
die additie van waterstof in geringere mate bevordert dan actief 
nikkel doet, daarentegen tertiaire aleoholen in water en koolwaterstof 
kan splitsen. Een praeparaat linaloöl, van: hooge optische draaiing 
(ap =—17°14), mij welwillend voor dit doel gegeven door Dr. 
GiupreMmeister, chef-chemicus der Firma ScHiMMEL & (Co, werd bij 
135° over het actieve koper geleid, en daarbij voor ruim de helft 
gesplitst in koolwaterstof en water, Door fractionneeren van het 
reactieproduct, van het koolwaterstofdeel ten slotte over natrium, 
komt men, tot het hoofdproduct der reactie, een optisch actieve kool- 
waterstof van de formule C,,H,,. De constanten der fracties zijn: 


Fractie __Kpt,, d,; _ap(100mM) na, H‚- He 
Ï 66°—68° 0,8401 (mol. disp.) 
JA 67.5°—68.5° 0,8344 sb 
+88 
HI 68.5° —69° 0,8339 1,4802 1.84 
IV 69°—=70° 0,8340 (MR == 46,1) 
1 BeRraad en WaAnLBAum, J. pr. Ch. (2), 45, 601 (1892). 
2, Gompt. rend 116, 1200 (1893). sf 


3) J. pr. Ch (2), 58, 109. (1898). 

4) Ber. 89, 1780 (1906). 

5) Vergelijk ook: SrePnan, pr. Ch. (2) 58, 113 (1899) en Semurer, Aetherische 
Oele, Bnd 1, 549 (1906). 


en VE ES iet A nt es a eten ene 


(25 ) 


Het kookpunt bij gewone drukking is 171°—173° onder ontleding. 
De reuk van de drie laatste fracties doet denken aan dien van limo- 
neen, die van de eerste aan die van myrceen. Ook in de constanten 
wijkt deze fractie af, terwijl de overige fracties overeenstemmen. 
Aannemend, dat in hoofdzaak een enkelvoudige stof verkregen is, 
die reeds blijkens de constanten geen limoneen of terpineen kan zijn 


(deze terpenen koken 8° hooger) heb ik de fracties 1L—IV nader onder- 


zoeht en doe over dit onderzoek hier een voorloopige mededeeling. 

Zeer eigenaardig valt de moleculaire refractie en dispersie uit. 
Van de gevonden waarden 46,1 en 1,84 ligt de refractie in tusschen 
de berekende voor een monoeyelisch terpeen (45,2) en die van een 
aliphatisch terpeen (46.9), de dispersie gaat die van een monoeyclisch 
terpeen met 28.6°/, zelfs nog die van een aliphatisch terpeen 
met 11.5°/, te boven. Iets dergelijks heb ik waargenomen ') bij. 
aliphatische terpenen met een geconjugeerd stelsel van dubbele bin- 
dingen. In de structuur van de hier verkregen stoffen, zou men een 
soortgelijke configuratie moeten vermoeden, en er ware iets te zeggen 
voor de aanwezigheid van een monoeyelisech terpeen met twee dub- 
bele bindingen in geconjugeerden stand. 

Verder heb ik de inwerking van broom, waterstof en kaliumper- 
manganaat onderzocht. 

De additie van broom vond plaats in een oplossing van tetra- 
chloorkoolstof ; per mol werden twee atomen broom snel opgenomen ; 
de verdere ontkleuring (tot drie atomen in het geheel) ging uiterst 
langzaam onder ontwikkeling van broomwaterstof; het verkregen 
bromide was een kleurlooze olie. De additie van waterstof geschiedde 
door de stof bij 180° zeer langzaam in een waterstofstroom over 
actief nikkel te leiden. Het product der reactie is door fractionneering 
in drie deelen te scheiden n.l. een voorloop van laag soort. gewicht, 
in reuk overeenkomend met het dimethyl-2-6-octaan ?) een hoofdfractie 
van 164°— 166° kokend (d,‚‚=0,787), van de samenstelling C,,H,, en 
een naloop, van 166° tot 170° kokend. Bijna de geheele vloeistof 
ging over beneden 169°, het kookpunt van het hexahydro-p-cymol, 
dat ontstaan zou moeten zijn, wanneer een monoeyclisch terpeen, 
derivaat van het p-menthaan, aanwezig geweest was. 

De uitkomst van deze reactie verschaft inzicht in der aard van 


de producten. SABATIER en SENDERENs hebben de bieyclische terpenen 


kunnen hydreeren tot koolwaterstoffen van de samenstelling CH, 
terwijl de onderzochte monocyclische terpenen alle hetzelfde hexahydro- 


1) Rec. Trav. Chim. 27, 432 (1908). 
2) Ber. 41, 2053 (1908). 


(26 ) 


p-eymol gaven*). Door mij is nu in aansluiting hieraan nog een 
terpeen met zes- en driering in het molecuul, onderzocht, het sabineen. 
Ik verkreeg ook hieruit een koolwaterstof C,,H,,. Genoemde :kool- 
waterstoffen C‚,H , zijn alle verschillend, daar in- hun molecuul ver- 
schillende ringsystemen voorkomen. Bij alle heb ik een kenmerkende 
eigenschap gevonden, zij zijn verzadigd tegenover kaliumpermanga- 
naat, maar worden door bromium bij de gewone temperatuur snel 
aangetast. Bijzonder kenmerkend vertoont het dihydrosabineen ‘deze 
reactie. Bij het bovengenoemde hydreeringsproduet van de koolwater- 
stof uit linalool, trof ik deze eigenschap eveneens aan, waaruit men 
zou moeten besluiten, dat in het oorspronkelijk product een bieyclisch 
terpeen moet voorkomen; is dit een enkelvoudige stof, dan moet het 
geheel hieruit bestaan. Ik onthoud mij echter voorloopig nog van een 
schatting van de hoeveelheid ervan. Alleen kan men zeggen, dat de 
vrij hooge optische activiteit van het product deze aanname steunt, 
en men zou kunnen denken aan een stof van een der volgende 
formules: 


I II 
RER Kn 
HC dee HC En, 
eN N° Ne 
C—C DS of O=d CAE 


Je a A Je 
HC HE = CH H‚C H‚C——CH, 

De hooge refractie en dispersie kan uit de aanwezigheid van een 
trimethyleenring voortkomen, welke in conjunctie is met een dubbele 
binding. 

Zoowel de inwerking van broom als die van waterstof stemde dus 
op de aanwezigheid van een bicyclisch terpeen, kaliumpermanganaat 
vormt eerst een glycol, waarvan de samenstelling waarschijnlijk 
CH, O, is. Door oxydatie of door inwerking van verdunde zuren 
wordt de waterige oplossing ervan troebel, onder afscheiding van 
een olie van eigenaardigen reuk. Er ontstaan tevens bij de inwerking 
van kaliumpermanganaat aanmerkelijke hoeveelheden zuren, waaronder 
een boterzuur en een niet vluchtig zuur, dat door behandeling met 
waterstofperoxyde in een oxyzuur overgaat. Van de oorspronkelijke 
koolwaterstof is nog te vermelden, dat zij zuurstof absorbeert en met 
salpeterigzuur een olieachtig nitriet geeft. Ik kan de opvatting nog 
niet geheel verwerpen, dat de koolwaterstof phellandreen zou zijn, 
gemengd met een stof van laag soortelijk gewicht. De constanten 


ì) Ann. de Chim. et de Phys. [8]. IV, 1905 p. 319, 


vie tie ei en ln Ae ke ne) Like Gries fl 


(27) 


ervan komen ook zeer aan die nabij van een terpeen, dat SEMMLER *) 
uit sabineen verkregen heeft. Hij beschouwt dit terpeen als een 
representant van een nieuwe klasse van terpenen, die in hun molecuul 
een vijfring en twee dubbele bindingen bezitten; nader onderzoek 
ervan zal volgen. ; 

Door de inwerking van actief koper wordt het linaloöl dus gedehy- 
drateerd onder ringsluiting. Tegelijkertijd vond ik een andere methode, 
waarbij ringsluiting zooveel mogelijk vermeden is. Zij bestaat in 
verhitting van den aleohol (1 mol) met phenylisocyanaat (2 mol) op 
140°—150°. Er ontwijkt dan een regelmatige stroom koolzuurgas, 
terwijl s-diphenylureum uitkristalliseert. Door distillatie kan een kool- 
waterstof gewonnen worden van laag soortelijk gewicht (0,810). Zij 
gelijkt in reuk op myreeen en laat zich evenals myrceen door 
natrium en aleohol hydreeren tot een koolwaterstof van het kook- 
punt van het dihydromyreeen; met ijsazijn-zwavelzuur mengsel ver- 
krijgt men den kenmerkenden reuk van het myreenol. Ik ben bezig 
dit product nader te onderzoeken en de methode uit te werken. 

De voortzetting en uitbreiding van dit beschreven voorloopig 
onderzoek is mij mogelijk gemaakt door den steun van het Provin- 
ciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. De 
optische bepalingen zijn verricht in het organisch-chemisch laborato- 
rium te Utrecht. 

‘s-Hertogenbosch, Mei 1909. 


Natuurkunde. — De Heer Lorentz biedt eene mededeeling aan 
van den Heer J. J. van LAAR: „Lets over den vasten toestand.” III, 


(Mede aangeboden door den Heer SCHREINEMAKERS). 


10. Voor wij nu verder gaan tot de bespreking van den loop 
der p-7-lijn vloeibaar-vast, zullen wij eerst nog eenig meerder over- 
tuigingsmateriaal bijeenbrengen. Wij willen nl. voor de door ons 
aangenomen waarden van a,b, ete. (verg. hierbij II, bla. 957), behalve 
de reeds berekende isotherm voor 7'=9 (zie 1 en II) achtereen- 
volgens ook de isothermen van 100°, 128°, 144°, 160°, 200° en 400° 
(alle absolute temperaturen) berekenen, teneinde te laten zien dat 
deze bij verhooging van temperatuur inderdaad de door ons aange- 


geven vormen en overgangen (zie de Plaat van Deel I, fig. 1—38) 


vertoonen. 
Het nauwkeurig verloop van al deze isothermen p= fv) voor 


I) Ber. 39, 4414 (1906). 


(28 ) 


T'==0, 9, 100, etc, vindt men op de bij dit stuk behoorende Plaat 
aangegeven. Terwille der beschikbare afmetingen moest de schaal 
der drukwaarden ietwat gedrongen worden genomen, hetgeen vooral 
uitkomt bij de kritische isotherm (7’— 400), waar p‚ == 400, d.w.z. 
400 > 41,2 — 16480 atm. — of na deeling door 100 (zie Il, p. 9575) 
=—= 165 atm. is, hetgeen in de teekening betrekkelijk gering uitvalt. 
De waarden van wv zijn niet verder dan v == 3 (300) aangegeven, 
zoodat het laatste maximum niet meer binnen de grenzen der teeke- 
ning valt. | 

De isotherm 7'=0 (verg. II, p. 964 boven) is door een streep- 
stippellijn aangeduid®). Verder is de meetkundige plaats der maxima 
D en der minima C, welke door het buigpunt / gaat, waar C en 
JD samenvallen, door een gewone stippellijn aangegeven. Wij brengen 
even in herinnering, dat de vaste phase (voor zoover deze realizabel 
is) altijd op het stuk CD der isothermen ligt; de vloeibare phase 
op het stuk ZF. De dampphase (tusschen A en B) ligt buiten de 
grenzen onzer teekening. 

De meetkundige plaats der minima in ME en der maxima in 5, 
welke door het kritische punt A gaat, waar B en E samenvallen, 
is niet in onze teekening aangegeven. 

De coexistentiedrukken vloeibaar-vast, vast-damp, vloeibaar-damp 
zijn evenmin door horizontale lijnen aangeduid; alleen is bij 7'==0 
de coexistentiedruk vioeibaar-vast aangegeven (p= 1000), terwijl die 
voor vast-damp met de as p == 0 samenvalt. 


T==100, 


200 1 
De formule (3e) [zie 1, p. 956] wordt alsnu met B=go=! 


3200 — 16 
2 EN Bae a 

oe ED 

1 x 16 p p 


1) Alle drukwaarden in de volgende tabellen zijn dus nog met 0,412 te ver- 
menigvuldigen; alle volumewaarden met 100, 
2?) De waarden van p in het kromlijnige gedeelte ED zijn berekend uit de ver- 


1 a 
gelijking p= — rn 5 = 6400 — Re [zie II, bl. 962, formule (8), welke 


blijkbaar geldt voor alle punten tusschen EZ en D, waar p= _==o is, zoodat 


0 
(pha/v2) (—Ab)=q0 wordt (zie IL, bl. 961—962)]. De correspondeerende waarden van 
B kunnen voor dit gedeelte worden berekend uit de aldaar geldende betrekking v =b 


b, 
(vat v=, E= er he Ab) = ») zoodat == — EE wordt. (Zie formule (11) van 


Il, p. od) 


ere hk ch ed 


it 
2 


derhalve 


(29) 


to lg == — 4,250 4 0,4343 p — log!’ p, 
terwijl voor p gevonden wordt (zie Il, p.958) p = 4009 
2 2 
EN) log*® Ae ne 8 v p 
oo oo oo 4 0,50 ere 
23 4,371 2,3810* 1 — ran 0,54 | + 60 
17 1,903 80,0 0,994 0,56 | —1760 
16 | 1,495 31,3 0,98 0,57 | —1920 
15 | 1,089 12,3 0,96 0,58 | —1900 
13 0,282 1,91 0,81 0,66 | — 920 
12 —0,117 0,763 0,66 0,74 | — 130 
LEI —0,514 | 0306 0,48 0,83 | + 440 
10 —0,907 | 0,124 0,33 0,90 | + 670 
| 9,5 | —1,102 | 0,0791 0,27 0,93 | + 600 
| 9 —1203 | 0,0509 0,22 0,96 | + 660 
7 —2,055 | 0,00881 0,093 1,03 | + 260 
5 —2,171 0,00167 0,041 1,08 | — 300 
3 —3,424 0,000265 ‚0,016 1,16 | — 800 
2 | —3,682 | 0,000208 - | 0,014 1,25 | — 940 
1 | —3,815 0,000153 | 0,012(min.) 1,50 | — 800 
0,5 —3,732 0,000185 0,014 2,0 | — 470 
0,25 —3,539 0,000289 0,017 3,0 | — 190 
0,1 —3,206 0,000622 0,025 6,1 — 92 
0,03 —2,726 0 00188 0,043 18 + 4,0 
| 0,02 — 2,542 0,00287 0,054 27 VN 
0,01 — 2,245 0,00568 0,075 55 3,1 
103 —1,249 | 0,0563 0,23 620 0,39 
104 —0,250 0,563 0,60 8000 0,040 
10—5 0,750 5,63 0,92 96000 0,004 
106 1,750 56,3 0,991 106 0 0004 
0 oo oo 1 oo 0 


(30) 


De minimumwaarde van @ bij v =1,5(p =1), welke bij 7 =9 
slechts 10-28 bedroeg, is thans reeds tot 0,012 =10— gestegen. 

u’ KE 2a 
(el)? RT | 
C geldt als 2—=0 (zie II, p. 963), zou vc =1,28 en vp= 24,9 ge- 


Uit de benaderde betrekking =27, wel e voor Ben 


1 
vonden werden. En daar bij B=0 v=i + an zoo is pv =1,8 
gp 
en pg= 0,021, terwijl de correspondeerende waarden van p dan 
verder zijn pr = — 930, pp == 4,0. Deze benaderde waarden stem- 
men alzoo vrij goed met de exacte waarden der tabel overeen. 


T = 128. 
MD dt thans (3 
Met = 3200 12,5 wor ans (3%): 
2 LL N% 
Eer fje 
— 8 12,5 p 
of 
ee 
logt == — 2,569 + 0,4343 p — log'°p, 


Per 


2700 
IS. 


terwijl verder p= 512 p — 


i | 

00 de 0 1 0,50 le) 

17 3,584 _ | 3830 1 en (56 | + 61 
„12 1,563 36,6 0,987 0,59 | —1630 
Ee 1,167 14,7 in 0,61 | — 1730 | 

10 0,774 5,04 0,93 0,63 | — 1600 | 

9 0,386 9,43 0,84 0,68 | — 12410 

8 0,002 1,01 0,74 0,75 | — 660 

7 (0374 0,423 0,55 0,84 | — 260 
| 6 Kn 0,181 os 0,92 | — 120 
| 5 — 1,096 0,0801 he 0,99 | — 4190 

4 — 1,434 0,068 0,19 406 | 4 ah 

3 — 1,743 0,0181 013 112 | — 610 | 
| 2 — 2,001 0,00997 ge 198 au 
| 1 — 2135 0,00733 B) 1,5 — 690 | 

0,5 — 2,051 0,00890 |__ 0,094 2,0 — 390 

0,25 — 1,858 0,0139 0,12 3,2 — 440 

0/1 — 1,525 0,0290 0,17 6,8 ng 

0,05 — 1,246 0,0567 0,23 13 + 404, 
| 0,04 Re 0,0702 0,26 17 40 | 
| 0,03 as 0,0927 | | 0,29 22 + 10,0 

0,01 — 0,565 0,273 0,46 7á 4,6 

0,001 0,432 2,70 0,35 930 0,51 

0,0001 1,431 27,0 0,98 9900 0,051 

0 ee) oe) 1 ee) 0 


De minimumwaarde van @ is bij deze temperatuur bijna 0,1. 


In het maximum bij D is de druk thans negatief, zoodat wij bij 


128° reeds boven de tripelpuntstemperatuur zijn. 


Pz 144. 
288 g 

s ee . Ö mmm TT jp 

De vergelijking (34) wordt met 8200 100 

} 100 é 

32 9 EU 

ee 

18 100 p 


(32) 


derhalve 
log*° 15 — — 1,889 + 0,48483 p — log’ gp, 
de à 2700 
terwijl p berekend wordt uit p= 576 p — erk 
B B | 
p Tr rn: B 0 Pp 
oo ) oo 1 0,50 oo 
14,5 3,449 | 92810 an 057 | 4 46 
10 1,454 28,4 0,98 0,61 { —1550\ 
9 1,065 11,6 0,96 0,63 | — 1640 
8 0,682 4,81 0,91 0,66 | _— 1510 
7 0,3C6 2,02 0,82 0,72 | —41460 
6 —0,061 0,868 0,68 0,80 |_— 770 
5 — 0,446 0,383 0,53 0,89 | — 530 
4 —0,754 0,176 0,39 0,98 | — 510 
ee | —1,063 0,0865 0,28 4,01 | — 60 
2,5 —1,201 0,0629 0,24 113 | — 690 
2 41,31 0,0477 0,21 4,0 dn 
1,5 —1,414 0,0386 0,19 1,90 | 41 
1 —1,455 0,0351 0,18 (min) 1,5 — 62 
0,5 1,374 0,0426 0,20 21 | — 320 
0,25 —4,178 | 0,0663 0,25 3,4 DE 
0,10 —0,846 | 0,145 0,35 Tet ek 40 
0,07 0/14 | 0,186 0,40 108 Jt 174 
0,06 — 0,641 | 0,229 0,43 12,7 E zal 
0,05 — 0,566 | 0,274 0,46 154 | + an 
0,01 0,115 | 1,30 0,75 89 5,4 
0,001 1,111 12,9 0,96 980 0,57 
0,0004 2,14 129 0,996 10000 0,058 
0 oo | oo 1 oo oo 


Wederom is Bmin grooter, thans reeds — 0,18. Het maximum bij D 
en het minimum bij C zijn elkaar zeer dicht genaderd; wij zullen 
aanstonds zien, dat bij 160° de samenvalling plaats heeft in een 


pe EEE 


(33 ) 
buigpunt Z=C,D. (Zie ook Fig. 3 van de Plaat van Deel 1). 


Js 160, 
1 ie 
Met 0 = 800 10 hebben wij thans: 
7 
Ss — 32000 X (*/,‚)°h e=10 5 
of 
8 
} log op == 1338 + 04943 p — log gp 
De druk is gegeven door p == 640 p — Eer 
> 7 
p log" 5 Ss 8 v p 
se 0 0 oo 1 0,50 0 
Ì 12,5 2,904 | 986 1-50 sd) 40 
8 1,233 17,1 0,97 0,64 | — 1530 
jk 7 0,857 7,20 | 0,94: 0,67 | —4536 | 
6 0,490 3,09 | 0,87 0,72 | —41350 | 
5 0135 1,36 | 0,76 0,80 | — 4060 
4 — 0,203 0,627 | 0,62 0,89 | — 892 
d 35 | — 0,362 0,435 | { 055 0,95 | — 775 
3 on 0,308 a 1,005 | _— 753 
3 2,5 |—eon 0,224 | | 0,43 | 1,07 | — 754 KE 
Ë EE — 0,710 0,170 | { 038 bie ank | 
E 1,5 — 0,862 0,137 0,35 1,28 == “700 
E dt 0 0425 |_ 083 (min) | 15 | — 560 
E 0,5 — 0,820 0,151 |_ 0,36 2,2 — 250 
S 0,25 — 0,627 0,236 | _ 0,44 3,7 40 
01 | — 0,294 0,508 | / 0,58 8,6 27,6 \ 
0,09 — 0,253 0,559 | 0,60 9,6 28,9 | 
0,08 — 0,206 oe2e | |062 10,8 08 | 
0,07 — 0,152 0,704 | \ 0,64 12,4 27,3 | 
0,01 0,667 4,64 0,91 96 6,1 
0,001 1,663 46,0 0,99 1000 0,64 
0) oo co 1 oo 0 
3 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIIL. A°. 1909/10. 


(34) 


De minimumwaarde van 9 is =0,33. Het horizontale buigpunt 
[== C,D ligt blijkbaar in de buurt van p = 2,5, v —= 1,07, p = — 750. 

Bij 200° is er van het horizontale buigpunt geen spoor meer over- 
gebleven, en vertoont zich alleen nog maar het minimum Z en het 
maximum B der gewone vaN DER Waars’sche isotherm, zooals uit 
een latere tabel. zal blijken. 


11. Wij geven echter eerst nog een overzicht van de ligging van 
het maximum D en het minimum ‘C bij de verschillende door ons 
berekende temperaturen van 7'=0 tot 7== 160. 


T=0 9 100 128 144 160 
| | pe 173 9,5 50 Fok 
Pp / le 2,5 
Po o 8 1,8 1,8 1,8 
B» 0 0,027 0,27 0,37 0,45 ok 
Be 0 1,71,10—37 0,014 0,096 0,20 
v» 1 0,99 0,93 0,93 0,94 
1,07 
vo 1 1,06 1,28 48 1,24 
+ 3700 _+ 3470 + 690 40 | BOO 
PD | — 750 
Pe — 2700 — 2109 — 940 —= 10. | 20 


De meetkundige plaats der maxima en minima (één doorloopende 
kromme, waaarop ook het buigpunt gelegen is) is, zooals reeds 
gezegd, op de Plaat door een stippellijn aangegeven. 

Wanneer men de gegevens van het buigpunt nauwkeurig wenscht 
te kennen, zoo berekene men die uit de formules, die ik in het 
reeds geciteerde stuk in de Arch. Teyler voor een kritisch punt 
(d.w.z. voor elk punt, waar een maximum en een minimum in de 
isotherme p= fw) tot een horizontaal buigpunt samenvallen) opstelde, 
nl. (zie l.c. bl. 29 en 31) 


ve m? 8 a 1 __n’(3m*—2n) 


baie eat belg me . 


(14) 


waarin m en » de volgende beteekenis hebben : 


(35) 
mit !/, (18) '1—g)’ 
nlt? B(L—B)(A—g) + '/, B(L—8) (1387) (Lp)? 
De druk is dan verder door de toestandsvergelijking bepaald, 


terwijl 8 door formule (3) in Il van 7' en p, d.w.z. van 7 en v 
af hangt. 


(15) 


_ CAB (A4B) U, (18) 


Daa 
Bane ve— bee ve be 


‚ en vab, tengevolge van de 


bovenstaande vergelijking voor v, blijkbaar — 25, x in is, 200 
k 6 Mm —— AN 


is ook: 
gk 1-8, 3m —2n 
Kp | Etje n À 


Pe (142) î 
wijl b=b, +B8AL=I1—"/,B is. Verder wordt met a == 2700 en 
Rl: 5 
T— 400 n'(3m*—2n) 
(14818) Om 


Wij merken nog op (zie ook Teyler l.c.), dat voor gB=0 of 1 
8 a 
27 be’ 
daar m en n alsdan —=1 zijn. Wel is waar vindt men bij g=1 


(140) 


de formules (14) behoorlijk overgaan in v, == 35, en RT, == 


8 1 
voor RT, de uitdrukking ED maar daar alle grootheden op 


dubbelmoleculaire hoeveelheden betrekking hebben, zoo is bij 8 == 1 
8 
‚ada, be = 2b,, derhalve toch weer 27, = 57 7. 


Ten einde nu uit (14%) en (14%) in verband met (8) de juiste 
waarden van p‚, B, en 7, te berekenen, kan men beginnen aan p 
een willekeurige waarde toe te kennen, welke in de nabijheid der 
verwachte waarde van pe ligt. Met een paar waarden van 8, welke 
eveneens in de buurt van 8, liggen, berekene men alsdan de over- 
eenkomstige waarden van m en 7, en vervolgens uit (14%) en (145) 
die van pe. en 7. Men bepale nu door interpolatie 3 zoodanig, dat 
de berekende waarde van p met de aangenomen waarde overeen- 
stemt. Hierbij behoort dan ook (eveneens door interpolatie te vinden) 
een waarde van 7. 

Nu gaat men na (uit de voorafgaande tabellen) welke waarde van 
B bij de zooeven bepaalde waarde van 7, met de aangenomen 
waarde van p overeenstemt (formule (3) in II). Hierbij zal men 

3% 


(36 ) 


natuurlijk weer te interpoleeren hebben. De aldus gevonden waarde 
van 3 zal niet dadelijk overeenstemmen met de zooeven bepaalde 
waarde van 2, en men herhale alsdan de geheele berekening met 


een andere waarde van gp, zoolang tot de beide waarden van 8 


overeenstemmen. 
Zoo vindt men bv. met p= 2,5: 
Bn dee 
p=2,5 B=0,4| 1,27 (0,6774 0,4838, 172,8 || 5,144 | 2,251 
| g=0,5| 1,281 |0,6924 | 0,4916, 174,8 | 5,114! 2,557 | 
…__n°(3m°—2n en 
waarbij ter bekorting de uitdrukking on ) door f is voorge- 
3m —2 5 
steld, en “door f'. 


n 

Wij zien terstond, dat men 8 == 0,48 moet aannemen om p= 4,5 
te vinden, in overeenstemming met de aangenomen waarde. Dan zou 
T,=—=1744 zijn. Maar hierbij behoort, volgens de tabel voor 160° 
en die van 200° op blz. 838, bij p=2,5 voor 8 een waarde *) 
= 0,59, welke in het geheel niet met 2== 0,48 overeenstemt. De 
aangenomen waarde p= 2,5 is derhalve niet juist. 

Nemen wij thans p= 2,6 aan. 


m | n Â Te jk p | 
dp kei 1,307 | 0,6481 0, 4214 150,5 !! 5,911 { 2,586 ; 
Lg=0,9 | 1,32 |0,6680[0, 4332 | 154,0|| 5,828 | 2,912 | 


Om p= 2,6 te vinden, moet dus 8 == 0,404 zijn, waarbij behoort 
T.= 150,7. Doch aangezien volgens de tabellen hiermede corres- 
pondeert 8 == 0,34, zoo is ook p == 2,6 onjuist. 

Daar bij p= 2,5 de eerst gevonden waarde van 8 0,11 eenheden 
lager is dan de tweede, terwijl bij p= 2,6 de eerste 0,064 hooger 


is, z00 zal de nauwkeurige waarde van p in de nabijheid van 2,55 
liggen. 

| | m | n F Fe Folgen 
p==2,55 rs 1 294 0,6643 (0,4492 | 160,5! 5,567 | 2 535 | 


| g=0,44 | 1,296 0,6654 (0,4491 | 159,9|| 5,573 | 2,572 | 


1) Uit beide tabellen, in verband met die voor 144°, blijkt nl. dat 6 in de buurt 
van >=? tot 3 en 7'= 160 met elken graad temperatuursverhooging met circa 


r 


0,011 toeneemt. 


« 


(37 ) 
Neemt men dus 2 == 0,434, dan vindt men p= 2,55. 7, wordt 
___dan = 160,3. Hierbij behoort B —= 0,489 zoodat 7 = 2,55 nog iets te 
klein is. 
| | m | n | Te EA | p | 
g=2,56 [P=0,40 | 1.292 (0,6600 0,4462 | 159,4 iten 2.444 5, 
|B=0,45 | 1,303 (0,6643 (0,4437 | 157,9 || 5,645, 2,640 | 


Hieruit volgt 2=—= 0,430, 7,,=158,5. Deze laatste waarde geeft 
evenwel 3 == 0,421, zoodat p = 2,56 iets te groot is. 


5 
De nauwkeurige waarde van p, is derhalve == 2,55 + 519 Ot == 
== 2,55, waarbij behoort 8, == 0,433, 7, == 159,6. 


ie 
Voor v, vindt men dan verder uit v=1 —'!/, (2 en oe) de 
Pp 
2700 


v 


waarde 1,064, terwijl voor p‚, uit p= 638,4 p — gevonden 


wordt p‚ = 1630 — 2385 — — 755. 

De theoretisch gevonden waarden stemmen alzoo uitstekend met 
de aan de tabel voor 160° ontleende waarden van het buigpunt 
overeen. 


12. Thans mogen de tabellen voor 7'== 200 en 7'==400 volgen. 


ds 200. 
400 1 N 
‚Mat ad EH wordt de formule voor 2: 
8 ef 
—_— — 82000 X (!/,)r 8 —, 
1—8* p 
d.w.z 
q2 
log*® Eee == — 0,3238 +4 0,4343 p — log'° g, 


2700 
terwijl de druk gegeven is door p — 800 f — ——. 
v 


en 
ien 
oo oo oo 1 0,50 oo 
9 2634 | 427 1 ee 0,61 | — 16 
6 1,50% 31,9 | /0,98 0,67 | —4450 
b 1,149 14,1 0,97 0,71 He 
|, 08u 6,48 [108 OB des. 
3 0,502” 3,18 | 0,37 0,88 | —4120 
dn 0,244 1,75 | 0,80 1,05 | — 850 
Di 0,152 1,42 | 0,77 1,91 | — 660 
ea 0,110 1,29 | 0,75 (min) 1,5 — #0 
0,5 0,194 1,56 | 078 9,4 si 
0,25 0,387 2,44 | 0,84 PE 
0,15 0,565 3,67 | 10,99 6,8 + 62 
En 0,720 5,24 | l0,92 10 + 54, 
0,01 1,681 41,9 0,990 100 Lt 
0,001 2677 | 475 pe Le 1000 0,80 
0 oo 64 1 oo 0 | 


De invloed van de temperatuur op de waarden van 8 wordt hoe 


langer hoe sterker. Was Bin bij 160° nog slechts 0,33, deze waarde — 


is thans reeds tot 0,75 gestegen. Zooals wij reeds boven opmerkten, 


is van een buigpunt geen spoor meer aanwezig; alleen het minimum 


bij MZ en het maximum bij B van de gewone vaN DeR Waars’sche 
isotherme zijn overgebleven. 


1 == A0. 
Voor 8 hebben we in dit geval de betrekking 
B ef e? 
_È _ 82000 X (1/,)% 0-4 — — 4000 e+, 
1—8 p p 
800 1 
door 4 TTT is. Dit geeft dus: 
log*® == 1,865 + 0,4343 p — log'® rp. 


1-8 


bj 3 k il 
Ln EUT UE PL NS 


(39 ) 


De waarde van p wordt dan verder gevonden uit p — 1600 ‚ — ee 
5 5 
p log’® Se en | B v p 
oo oo oo 1 0,50 es) 
5 3,337 175 ea 0,70 2490 
4 3,000 1000 gen En 0,75 1600 
3 o,cot z01 TE Eee 0,83 910 
2 243 | 271 Een 1,00 500 
1 2,29 199 0,9975 (min) 1,5 400 (K) 
0,5 2,383 242 1— in, 2,5 370 
0,25 2,576 368 pen A 45 270 
01 2,008 810 en 0 10 140 
0, 3,869 7400 en sn 100 16 
0,001 | 4,865 73300 dn 1000 1,6 
0 ee De | 1 ei 0 


De temperatuur is hier reeds zoo hoog, dat de dissociatie der 


_dubbelmoleculen nagenoeg volkomen is; zelfs bij p —=1 is de mini- 


male waarde nog 0,9975. Ware 3 precies —=1, dan zou de isotherm 
van 400° de kritische zijn (zie de berekening in het voorgaande stuk) ; 
thans is zij praktisch daarmede identiek. De kritische druk is 400, 
het kritische volume == 1,5, d.i. juist driemaal het volume der enkel- 
voudige moleculen (—= 0,5). Dat het kritisch punt juist valt bij de 
minimale waarde van g, is louter toeval. Immers in het algemeen 
is, wanneer B=jÁ is, v, =D 2b,. Het minimum van g daaren- 
tegen wordt gevonden bij v, == 2 (b, — b,)=b, — Ab (zie vroeger). 
Ve is dus —= Vv», wanneer 6 b, —= 2 (b‚—b,) is, d.w.z. b, = 2 XX 25, 
Nu namen wij bij onze willekeurige stof aan b,=—=1, 2b, = 0,5, 
zoodat toevallig aan deze voorwaarde voldaan is. 

Uit de tabel en de Plaat blijkt, dat hier het vroegere minimum bij 


(40) 


E en het maximum bij B zijn samengevallen in een horizontaal 
buigpunt, d.w.z. in het kritische punt K. Bij temperaturen hooger dan 
400° zal ook dit buigpunt langzamerhand verdwijnen. 

De verschillende minima MZ en maxima B liggen alle op een 
kromme die door het kritisch punt X gaat, omdat aldaar het genoemde 
maximum en minimum samenvallen. Op de plaat is deze meetkundige 
plaats niet aangegeven. (zie bl. 28). 

De volgende tabel geeft tenslotte een overzicht van de ligging 
dezer maxima en minima. 


10 9 100 128 1d 160 200 | 400 
gaen. en 
pr oo 136 16 n 9 7 5 : 
Pz 0 | 0,0017* | 0,02 | 0,04 | 0,06 | 0,085 | 0,15 
1 ee 
Bí 1 |i—zg | &8 | 097 | 06 | 04 | 07 
Êr 0 [ 2240-37| 0,054 | 0,26 | 043 | 0,61 0,39 400 
vz 0,50 0,506 0,57 | 061 | 0,63 | 0,67 | 0,4 
1,5 
va oo 298 27 17 13 10 7 
px | —M00 | —3840 | —1920 | —1730 | —1640 | —1540 | —1300 
4400 
Pa ko 40,030 | 444 | HM | HS | +28 | +62 


In een vierde Vervolgstuk zal thans de discussie aangaande het 
algemeen verloop der p,‚7-lijn vloeibaar-vast (de lijn SM in Fig. 4 
van Ì) volgen. Wat het eindpunt dezer lijn bij 7'==0 (absoluut) 
betreft, daarover is reeds in II, $8 (p. 961—967) uitvoerig gesproken. 


Plantenkunde. — De Heer S. H. Koorpmrs biedt eene mede- 
deeling aan getiteld: Kleine bijdrage tot de kennis der 
endozoische zaden-verspreiding door vogels in Java, 
op grond van een door den Heer Barthels, op den 
Pangerango en bij Batavia bijeengebrachte collectie. I. 


(Bijdrage tot de kennis der Flora van Java. V). 
$1. Algemeene opmerkingen en methode. 


De uitmuntende kenner der javaansche vogelfauna de Heer M. 
Barruers te Tjisaat, Preanger, West-Java, had de welwillendheid 
om ingevolge mijn verzoek een kleine, maar zeer zorgvuldig ver- 
zamelde en accuraat geëtiketteerde in alcohol geconserveerde collectie 


or be AK nde as iK es Se san 


CH) 


bijeen te brengen van zaden en vruchten, uit de maag of de inge- 
wanden van eenige door hem in West-Java op den Pangerango en 
bij Batavia geschoten vogels. 

…_ Van deze in Mei j.l. door mij alhier (Leiden) uit Indië ontvangen 
collectie was voor alle vogels reeds de wetenschappelijke species- 
naam door den Heer Barrarrs vastgesteld geworden, maar de 
botanische determinatie der zaden en vruchten had nog niet plaats 
gehad. En thans is, voor zoover de tijd en de aard van het materiaal 
zulks veroorloofden, de botanische determinatie met behulp van het 
in ’s Rijks Herbarium te Leiden aanwezige vergelijkingsmateriaal 
door mij ten uitvoer gebracht. 

De op de inzamelings-etiketten door den Heer BARTHELS aänge- 
teekende gegevens omtrent den naam van de vogels, de plaats en 
datum van inzameling en het volgnummer zijner ornithologische 
collectie heb ik steeds tusschen aanhalingsteekens en onder bijvoeging 
van de letters (M. B.) tusschen haakjes aangeduid. 

Terwijl er vooral door de ornithologische onderzoekingen van 
wijlen Dr. VORDERMAN, van den Heer M. BArrneLs en vooral ook van 
Dr. J. C. KONINGSBERGER *) speciaal over de namen der in de maag 
van javaansche vogels aangetroffen insecten talrijke gegevens, vooral 
over het dierlijk voedsel van nuttige” en „schadelijke” vogels bekend 
zijn geworden, is onze kennis omtrent de beteekenis van de ver- 


schillende soorten van vruchtetende vogels voor verspreiding van 


zaden en vruchten in Java nog uiterst gering. 

Althans ontbreken in de literatuur voor Java 
methodisch hierover gedane waarnemingen (met 
numerieke gegevens omtrent aantal en botanische herkomst der zaden 
en den wetenschappelijken naam van den vogel) nog bijna ge- 
heel. Slechts over twee javaansche plantensoorten [o.a. Lantana 
Camara 1, Myrica javanica Bl} zijn in de literatuur speciale 
gegevens hierover te vinden *). 


1) KoninesBEreer, J. C., Aanteekeningen over maaginhouden van vogels (in 
Teijsmannia XIX. (1908) p. 83—99): 

2) Ernst, A. Besiedelung vulkanischen Bodens auf Java, etc. (in KARSTEN & 
SCHENCK, Vegetationsbilder. 1. Ree, Heft 1 u. 2. (1909) IV. Text von Tafel 9 
und 10). 

Koorpers, S. H., Bijdrage Nr. 1 tot de kennis der flora van Java. 8 1. Over de 
standplaatsvoorwaarden, verspreidingsmiddelen en geographische verspreiding van 
de in Java, vooral in het hooggebergte, wildgroeiende soorten der Myricaceae (in 
Kon. Akademie v. Wetenschappen in Amsterdam, Verslag der Gew. Vergadering 
d. Wis- en Natuurk. Afd. 12 Maart 1908. p. 645—652 en de aldaar geciteerde 


(#2) 


Daarom heb ik getracht om van de bedoelde door den Heer 
BArTHEIS bijeengebrachte zaden-collectie, althans wat de planten- 
familie en het geslacht betreft zoo goed mogelijk de botanische 
herkomst vast te stellen. 

De nadere determinatie der soorten kan, dank zij de gevolgde 
etiketteering later, wanneer meer tijd en meer materiaal beschikbaar 
is, plaats hebben. Voorioopig heb ik mij in de meeste gevallen met 
de vermoedelijke determinatie der plantengeslachten tevreden gesteld. 

Intusschen blijven in het vervolg ú loco gedane kiemproeven zeer 
gewenscht. Daarbij zal een gedeelte der in de vogelmagen aange- 
troffen zaden en vruchten in loco dadelijk uitgezaaid moeten worden, 
terwijl het andere gedeelte dan met de kiemplanten voor de botanische 
determinatie bewaard wordt. Bij de thans behandelde collectie ont= 
breken echter nog zulke vergelijkende kiemproeven, omdat de Heer 
BARTHELS den daarvoor noodigen tijd niet had kunnen vinden. 

Voor een groot aantal europeesche planten zijn onlangs in Europa door 
Dr. Srem Bireer talrijke dergelijke voedingsproeven genomen en 
gepubliceerd *). Maar voor Java zijn kiemproeven met zaden en 
vruchten uit vogelmagen, zoover bekend, alleen met M/yrca j Javanica 
Bl. gedaan (zie noot 2 hiervoor op p. 41). 

Voorts blijven voor het verkrijgen van een beter inzicht in de 
beteekenis der endozoische zaden-verspreiding door vogels in N.-0. 
Indië en vooral van Java, aldaar ingestelde speciale vergelijkende - 
voedingsproeven met eenige der uit een phyto-geographisch oogpunt 
belangrijkste vogelsoorten zeer gewenscht. Ook bij deze met in ge- 
vangenschap gehouden vogels genomen -voedingsproeven blijft ge- 
wenscht om vooral de zaden en vruchten van algemeen voorkomende, 
wildgroeitende planten te kiezen en om daarbij steeds een gedeelte der 


literatuur, zoomede in de Engelsche vertaling in: Kon. Akademie v. Wetensch. 
Amsterdam, Proceedings 24 April 1908. p. 674— 680). 

Vareron, Tu, De verspreiding van vruchten door dieren. (in Teijsmannia. IV. 
(1881) p. 205—222. (Lantana Camara L., p. 217). 

Corpes, H. J. W. De djatiboschen op en 1881. (Batavia) p. 81—83. — Hier 
over de verspreiding van de vruchten van de ongeveer in 1850 in Java uit Zuid- 
Amerika ingevoerde en thans vooral in Midden-Java vele duizenden hectaren op- 
pervlakte beslaande, overal verwilderde Leantana-heester (Lantana Camara 
Linn.). Zie ook de daar genoemde literatuur: Natuurk. Tijdschr. Ned. Indië XXXL, 
p. 287 en Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw Ned. Indië XXII. p. 75. 

1) Vergelijk o.a. Sem Bireer, Über die Pflanzen mit endozoischer Verbreitung 
(in Botaniska Notizer 1907). — Referaat van UrBricu hierover in Literaturbericht 
van Enerer’s Botan. Jahrb. Bd, 40 (1997) p. 215. — Seu Bineer, Über endozoische 
Samenverbreitung durch Vögel (in Särtvijck Svensk Botanisk Tidskrift. Bd. L. 
(1907) 1—31 en referaat van UrBricn hierover in Enarer’s Botan. Jahrb. Bd. 41 
(1908) Heft. 3. p. 68. 


(43) 


zaden als contrôle der botanische determinatie te bewaren. Door 
combinatie der volgnummers (voor de vogels) en letters, a, b, e‚ voor 
de zaden en vruchten kan zoodoende de herkomst van elk der zaden 
wetenschappelijk scherp vastgelegd en elke verwisseling met andere 
zaden en vruchten buitengesloten worden. 

Als 14ste voorbeeld dezer eenvoudige, doeltreffend gebleken, num- 
mer-methode, kies ik hier de volgende combinatie: BarrHeLs ns 
5903a beteekent bijv. de van plantensoort a in den maag van den 
vogel Coll. BARrHELS n. 5908 op 18 X 1908 in West-Java op den 
Pangerango gevonden zaden en vruchten. En hier werd (zie hier- 
onder), blijkens de origineele etiketten, de vogel n. 5903 door den 
Heer Barruers gedetermineerd voor £ Criniger gularis Horsf., 
terwijl de plantaardige maaginhoud a door mij voorloopig gedeter- 
mineerd werd voor Miecromelum pubescens Bl. 

Als 2d voorbeeld dient de volgende combinatie: BArrmmLs n. 6162a 
en BArrHrLS a. 61625. Hier beteekent dus (zie hieronder) n. 6162a 
de zaden met de vruchtwand-deelen van de soort der Zuphorbiaceae, 
terwijl door de combinatie 61625 de steenkernen van de soort der 
Myrsinacvae, aangeduid worden, welke beide gevonden werden in 
den maaginhoud van den op 30 I. 1909 in West-Java op den 
Pangerango door den Heer BaArrueLs geschoten en door hem voor @ 
Poliomyias luteola Pall. gedetermineerden vogel (wintergast !). 

Met behulp van deze combinatie, nummer en letter, kan de voor- 
loopige botanische determinatie steeds gemakkelijk later bevestigd of 
verbeterd worden. | 


$2. Lijst derjavaansche vogels met de botani- 
sche herkomst der in den maaginhoud aa n- 
getroffen zaden en vruchten. 


„Aleippa solitaria Cab. &. — 12. X. 1908. — Pangerango. 
— Coll. Barruers Nr. 5892” (M. B). 

Maaginhoud (58924): 4 vruchten en 12 onbeschadigde zaden 
van één soort der Araliaceae en vermoedelijk van het geslacht 
Schefflera Forst. 


„Carpophaga lacerunulata Zemim. £. — 20. IX. 1908. — 
Pangerango. — Coll. Bartners Nr. 5837”. (M. B). 

Maaginhoud 5837a: één onbeschadigd nog door arillus om- 
geven zaad van de familie der Myristicaceae en vermoedelijk 
van Knema laurinaBbl. of van Knema glauca Bl, 


(4) 


„Chloropsis nigricollis Vleill 4. — 8. II. 1909. — Pangerango. 
— Coll. M. Barrarrs”. Nr. 6180. (M. B.). 

Maaginhoud 61804: Twee rijpe vruchten van een soort der 
Loranthaceae en vermoedelijk óf van het geslacht Lora n- 
thus Zúnn. òf van het geslacht Elytranthe Blume. — Verder 
in de ingewanden nog: zes onbeschadigde rijpe vruchten van dezelfde 
soort der Loranthaceae. 


„Chloropsis nigricollis Viel. #. — 30. 1. 1909. — Pange- 
rango. — Coll. M. Barrnmrs Nr. 6161. (M. B). 

Maaginhoud 6161a: Drie zaden van een nog niet nader bes 
paalde soort der Dicotyledonen. 


„Chloropsis nigricollis Voel. ©. — 12. X. 1908. — Panges 
rango. — Coll. M. Barrners. Nr. 5891”. (M. B. 
Maaginhoud 5891a: te veel beschadigd; niet meer determi- 


neerbaar. 


„Cochoa azurea Temm; &. — 5. XI. 1908. — Pangerango. 
— Coll. M. Barruers. Nr. 5940”. (M. B). 

Maaginhoud 5940a: Zeven onbeschadigde rijpe vruchten van 
één soort der Rutaceae, vermoedelijk van het geslacht Fagara 
Linn. 


„Criniger gularis Morsf. &. — 15. X. 1908. — Pangerango. 
— Coll. M. Barruers”’. Nr. 5897. (M. B.) 

Maaginhoud 58974: drie onbeschadigde rijpe zaden met 
fragmenten van het vruchtvleesch van één en dezelfde soort der 
Araliaceae en hoogst waarschijnlijk van Arthrophyllum 
diversifolium Bl. 


„Criniger gularis Horsf. ©. — 2. X. 1908. — Pangerango. — 
Coll. M. Barrarzs. Nr. 5870”. (M. B). 

Maaginhoud 58704: Vier onbeschadigde rijpe, goed ontwik- 
kelde en eenige rudimentair gebleven jonge zaden, benevens de 
stukken van de vruchtkleppen en de vruchtwand van een en dezelfde 
soort der Euphorbiaceae en waarschijnlijk van het geslacht 


Gloechidion. 


„Criniger gularis Morsf. & — 18. X. 1908. — Pangerango. — 
Coll. M. Barruezs. Nr. 5903”. (M. B). 
Maaginhoud 59034: Twee onbeschadigde rijpe zaden met 


(45 ) 


eenige fragmenten van het vruchtvleesch van één soort der Rutaceae, 
en wel vermoedelijk van Micromelum pubescens Bl. 


„Cyanops armillaris Femm. &. — 21. 1. 1909. — Pangerango. 
— Coll. M. Barrumrs Nr. 6143”. (M. B. 

Maaginhoud 61484: Tien onbeschadigde rijpe zaden van één 
soort der Euphorbiaceae, waarschijnlijk van het geslacht 
Antidesma en wellicht van de op den Pangerango veelvuldig 
wildgroeiende boomachtige Antidesmatetrandum Bl. 


„Cyanops armillaris Zemm. &. — 25. VII. 1908. — Coll. 
M. Barruers. Nr. 5645”. (M. B). 

Maaginhoud 5645a: Fragmenten van rijpe receptacula van 
één soort der Moraceae en wel van Ficus. 


„Hemiscus virescens Jemm. &. — 17. X. 1908. — Pangerango. 
Coll. M. Barruers. Nr. 5902”. (M. B). 

Maaginhoud 5902a: Fragmenten van rijpe receptacula van 
een soort der Moraceae, van het geslacht Ficus. 


„Hemiscus virescens Zemm. Q. — 20. XI. 1908. — Pange- 
rango. — Coll. M. Barrners. Nr. 5973”. (M. B). 

Maaginhoud 59734: achttien rijpe, onbeschadigde zaden met 
fragmenten van de kleppen der opengesprongen vruchten van één 
soort van de familie der Euphorbiaceae, vermoedelijk van het 
geslacht Gloechidion. 


‚„Laniellus leucogrammicus Swains. d. — 19. VII. 1908. — 
Pangeranga. — Coll. M. Barruurs. Nr. 5634”. (M. B). 

Maaginhoud 56344: Fragmenten van rijpe vijgvruchten van 
één soort van Ficus (familie Moraceae). 


„Limonites ruficollis Pall. ©. — 18. XII. 1908. — Batavia. — 
Coll. M. Barruezrs. Nr. 6051. (Wintergast 1)’. (M. B). 

Maaginhoud 6051a: zeven rijpe, gedeeltelijk iets beschadigde 
vruchten van één soort der Cyperaceae, vermoedelijk van het 
geslacht Carex en in vrucht gelijkende op, maar verschillende van 
Carex baccans Nees. 


„Poliomyias luteola Pall. ©. — 30. 1. 1909. — Pangerango. 
— Coll. M. Barruers. (Wintergast |). Nr. 6162”. (M. B.). 
„ Maaginhoud 61624: zeven onbeschadigde rijpe zaden met 


(46 ) 


fragmenten van de kleppen en tusschenschotten der vruchten van 
één soort der Euphorbiaceae, vermoedelijk van het geslacht 
Gloechidion. 

Maaginhoud 61625 (in dezelfde maag): drie rijpe steenkernen 
van één soort der Myrsinaceae en vermoedelijk van Embelia 
Ribes Burm. of van een daaraan verwante soort. 


„Pyenonotus bimaculatus Morsf. @. — 26. VII. 1900. — 
Pangerango. — Coll. M. Barruezrs. Nr. 5646”. (M. B. 

Maaginhoud 56464: Vijf onbeschadigde rijpe vruchten van 
één soort der Myrsinaceae en vermoedelijk van Embelia 
Ribes Burm. 


„Pycnonotus bimaculatus Morsf. 9. — 14. XI. 09. — Pan- 
gerango. — Coll. M. Barrnmers. Nr. 5958”. (M. B). 

Maaginhoud 5958a: Vier en twintig rijpe zaden van één 
soort der familie der Euphorbiaceae, vermoedelijk behoorende tot 
het geslacht Glochielon. 


$3. Beknopt Ge raiei alphabetisch gerangschikt 
naar de plantenfamilies. 


Araliaceae : _Arthrophyllum diversifolium Bl == Nr. 5897a. 
(Criniger) ; Schefflera spec. — 5892a \Aleippa). 
Cyperaceae: Carex? spec. = Nr. 605la (Limonites). 


Euphorbvaceae : Antidesma spee. = Nr. 6143a (Cyanops). Goe 


dian spec. = Nr. 5870a (Criniger); Nr. 5958a (Pyenonotus); 
5973a (Hemiscus) en Nr. 6162a (Poliomyias). 

Loranthaceae: Elytranthe of Loranthus spec. = Nr. 6180a 
(Chloropsis). 

Moraceae: Ficus spee. div. = Nr. 5643a (Laniellus); Nr. 5645a 
(Cyanops) en Nr. 5902a (Hemiscus). 

Myristicaceae: Knema laurina? Bl = Nr. 58387a (Carpophaga). 

Myrsinaceae : Embelia Ribes Burm. = Nr. 5646a (Pycnonotus). 

Rutaceae: Fagara spec. == Nr. 5940a (Cochoa); Micromelum 
pubesceus Bl. = Nr. 5903a (Criniger). 

Résumé der vogelmaagnummers en der door den Heer M. BarTHELS 
gedetermineerde geslachtsnamen der vogels van de collectie BARTHELS: 
Nr. 5634 (Laniellus); 5645 (Cyanops); 5646 (Pyenonotus); 5837 
(Carpophaga); 5870 (Criniger); 5891 (Chloropsis); 5892 (Aleippa); 
5897. (Criniger); 5903 (Criniger); 5940 (Cochoa); 5902 (Hemiscus); 
(Pyecnonotus) ; 5978 (Hemiscus); 6051 (Limonites); 6143 (Cyanops); 
6161 (Chloropsis); 6162 (Poliomyias); 6180 (Chloropsis). 


dede de een ed 


(47) 


$4. Plantengeographische opmerkingen over 
het voorkomen der opgesomde planten- 
geslachten in de streek, waar de boven- 
genoemde vogels geschoten werden. 


Araliaceae. — Arthrophyllum pinnatum Bl. is een 
in de lagere bergbosschen van den Pangerango en ook elders in 
Java, vooral in jonge secundaire bosschen van 0—1500 m. zee- 
hoogte zeer algemeen voorkomende, zeer rijk vruchtdragende kleine 
boom. (Zie maaginhoud Nr. 5897a, Criniger). 

Van het geslacht Schefflera Horst. komen in Java een 14-tal 
min of meer boomachtige, of slechts heesterachtige wildgroeiende 
soorten voor. Eenige dezer soorten komen o.a. voor in de lagere en 
hoogere bosschen van den Pangerango en één boomachtige soort 
Schefflera rugosa Harms) wordt in de hoogste bergtop- 
wouden van den Pangerango o.a. 2500—83030 m. zeehoogte zeer 
algemeen aangetroffen. 

Enkele der Schefflera-soorten worden o.a. in de vochtige berg- 
wouden van den Pangerango dikwijls niet alleen als grondplant, 


maar ook hoog in de kruinen der woudreuzen als epiphyt gevonden. 
(Zie Nr. 5892 a, Aleippa). 


Cyperaceae. Het geslacht Carex is in Java, vooral in de 
hoogere koele bergstreken en o.a. ook op den Pangerango door 
eenige soorten vertegenwoordigd. Een paar soorten (o.a. Carex 
baccans Nees, C. filicina Nees, C. Rafflesiana Boot. 
en C. hypsophila Mig.) komen o.a. op 2500-3030 m. zee- 
hoogte veelvuldig op den hoogsten top van den Gede en Pangerango 
voor. In de lagere streken is Carex op Java zeldzaam. (Zie maag- 
inhoud Nr. 6051 a, Limonites). | 

Euphorbiaceae. Het geslacht Gloehidion Morst. is in Java 
door een aantal boomachtige, gedeeltelijk zeer veelvuldig wildgroeiende 
soorten, o.a. ook in de lagere bergwouden van den Pangerango 
vertegenwoordigd. In de allerhoogste bergtopbosschen van den Pange- 
rango o.a. op 3000 m. zeehoogte ontbreekt het geslacht Glochidion 
geheel. (Zie maaginhoud No. 5870 a, Criniger, enz). 

Van het geslacht Antidesma komen in Java behalve de ook 
veel gekweekte A. Bunias Linn. een aantal boomachtige vooral 
in de lagere bergbosschen wildgroeiende soorten voor. Een zeer 
algemeene kleine, rijk vruchtdragende woudboom der bergbosschen 
van den Pangerango, enz. is o.a. Antidesmatetrandrum 
Bl. (Zie maaginhoud Nr. 6148 a, Cyanops). 


(48 ) 


Loranthaceae. De geslachten Loranthus en Elytranthe 
zijn in West-Java o.a. ook op den Pangerango door Loranthus 
lepidotus Bl, die van O tot 2500 m. zeehoogte parasitisch op 
de meest verschillende boomsoorten zeer algemeen voorkomt, voorts 
door Elytranthe globosa (Rozb.) Engler en B. avenia (Bl) 


Fngler vertegenwoordigd. (Zie maaginhoud Nr. 6180 a, Chloropsis). 


Moraceae. Het geslacht Ficus is in Java door ruim 80 wild- 
groeiende, meestal boomachtige, gedeeltelijk heesterachtige en voor 
een klein deel klimmende soorten vertegenwoordigd. 

Een groot aantal soorten leeft, o.a. in de jeugd tijdelijk epiphytisch. 
Ook op den Pangerango komen talrijke F ieu s-soorten in de berg- 
bosschen voor. Enkele weinige soorten komen ook nog in de hoogste 
bergtopwouden van den Pangerango voor. 

Tot de zeer veel voorkomende, rijk fructificeerende boomachtige 
soorten van de lagere Pangerango-bosschen behooren o.m. de volgende, 
ook elders in Java voorkomende soorten: #. towicaria Linn. Ficus 
Ribes Reinw. en Ficus variegata Bl. 


Myristicaceae. — Knema laurina Bl. en Knema glauca 
Bl. zijn twee oa. in de lagere bergbosschen van den Pangerango 
voorkomende notenmuskaatsoorten. Zij groeien echter in West-Java 
aldaar meestal niet veel hooger dan tot op ongeveer 1200 M. 
zeehoogte. (Zie maaginhoud Nr. 5857a, Carpophaga). 


Myrsinaceae. — Embelia Ribes Burm. is een buitengewoon 
rijk vruchtdragende, in geheel West-Java o.a. ook in de lagere 
wouden van den Pangerango veelvuldig voorkomende houtachtige 
klimplant. (Zie maaginhoud Nr. 56464, Pyenonotus). 


Rutaceae. — Van het geslacht Fagara komt in West-Java o.a. 
ook op den Pangerango in de lagere bergwouden een hoogklimmende, 
houtachtige, rijk vruchtdragende soort, F. scandens (Bl) Engler, 
bergopwaarts tot op ongeveer 1800 M. zeehoogte, niet zelden voor. 
(Zie maaginhoud Nr. 5940a, Cochoa). $ 

Mieromelum pubescens Bl. is een in geheel Java van 


de laagvlakte tot in de lagere bergbosschen buitengewoon veel 
voorkomende en bijna steeds zeer rijk en vaak vruchtdragende, zeer — 


kleine boomsoort, die o.a. ook op den Pangerango tot op ongeveer 
1200 M. in jonge secundaire bosschen veel voorkomt (Zie maag- 
inhoud Nr. 59034, Criniger). 


lt: 
RPT TET NE 


(49 ) 


Ten slotte is het mij een hoogst aangename plicht hier den Heer 
M. Barrtuers in Tjisaat— Preanger mijn hartelijken dank te betuigen 
voor de toezending der zaden, enz. uit vogelmagen en voor de deter- 
minatie der vogelsoorten, waarvan het -hier behandelde materiaal 
door hem ingezameld werd. 


Alle botanische determinaties en de bovenstaande tekst voor zoover 
die niet (zie boven) tusschen aanhalingsteekens geplaatst is geworden, 
zijn van mij. 

Leiden, 25 Mei 1909. 


Plantkunde. — De Heer 5. H. Koorpers biedt een mededeeling 
aan getiteld: Mnkele opmerkingen over de nomenclatuur en de 
synonymie van Nylosma leprosipes Clos, X. fragrans Deene 
en Hlueggea serrata Miq.” (Bijdrage tot de kennis der Flora 
van Java VL). 


S 1. Over de authentieken ven Xylosma leprosipes Clos en X. fragrans Decne. 


Door de ontvangst uit Parijs van een fragment van het authentiek 
herbariumspecimen, dat omstreeks 1805 door LiesCHENAULT DE LA 
Tour in Java (vermoedelijk op het Rahoen-ldjen-gebergte) verzameld 
en in 1857 door Prof. D. Cr1os onder den naam van Xylosma 
leprosipes Cros als nieuwe soort beschreven werd, heb ik 
kunnen uitmaken, dat de in 1859 door MrqvrerL (Fl. Ind. Bat. 1. 2. 
p. 105) als type van een nieuw geslacht onder den naam Benne t- 
tia Horsfieldii Miq. beschreven javaansche soort, beide vol- 
komen identiek zijn. Van laatstgenoemde soort had ik gelegenheid 
authentiek herbarium-materiaal in ’s-Rijks Herbarium te Leiden en 
in Utrecht te onderzoeken. 

Een gevolg van deze identiteit is, dat in opvolging der nomencla- 
tuur-regelen van het Weener botanische congres de naam B. H o r s- 
fieldii van Miqurr. niet gehandhaafd mag blijven en plaats moet 
maken voor Bennettia leprosipes (Cros) Koorp. nomen nov. 

Het bovenbedoelde fragment van het authentiek van X ylosma 
leprosipes Cros werd mij op mijn verzoek reeds eenige jaren 
geleden door Professor Bors uit het Museum d’ Histoire Naturelle 
als cadeau toegezonden, tegelijk met een fragment van het authen- 
tiek van Xylosma fragrans Cros. 

Eerst kort geleden echter ontdekte ik, dat de Xylosma 
leprosipes Cros ten onrechte tot dusver in de literatuur als een 
soort van het geslacht X ylosma G. Forst, beschouwd was geworden 

4 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl, XVIII A°, 1909/10, 


(30) 


en uit dit geslacht naar het door Miqurr le. in 1859. beschreven 
geslacht Bennettia Miqvr, overgebracht moest worden en voorts, 
dat de eenige javaansche soort van dat geslacht volkomen identiek 
was met Xylosma leprosipes Cros. oe 

Xylosma fragrans Decaisne is echter blijkens het authen- 
tiek eene van X. leprosipes Cros. zeer scherp verschillende en 
terecht door Decaisne in het met Myroxylon J. & G. Forst 
synonieme geslacht X ylosma G. Forsr geplaatst geworden. 

Laatstgenoemde soort (X. fragrans) werd blijkens het bedoelde 
authentiek materiaal in Timor verzameld. Deze door Professor 
Bors bij het fragment eigenhandig geschreven vindplaats stemt goed 
overeen met de specimina, welke ik van Xylosma fragrans 
Decatsne in het Rijks Herbarium te Leiden aantrof. Aldaar is deze 
soort alleen door specimina uit Timor vertegenwoordigd. Deze zijn 
aldaar o.m. verzameld door SPANOGHE, DECAISNE, BROWN en ZIPPELUS. 

In de literatuur en in ’s Rijks Herbarium is X. fragrans dus 
uitsluitend van Timor en o.a. nog niet voor Java bekend. Intusschen 
trof ik in ’s Rijks Herbarium een doublet aan van een steriel onge- 
determineerd gebleven exemplaar eener op Java door mij verzamelde 
zeer zeldzame boomsoort (Kds n. 10019 2 uit Herb. Buitenzorg) dat 
veel op sommige van de Timoreesche specimina gelijkt. Evenwel 
onderscheidt zich het bedoelde javaansche steriele specimen (&ds n. 
10019 9) onder andere door de volgende kenmerken; foliis junio- 
ribus laxe sericeis, glabrescentibus; innovationibus dense sericeis. 
Aangezien voorts de bloemen en vruchten nog ontbreken en het 
origineele specimen van het Buitenzorgsche Herbarium thans niet te 
mijner “beschikking staat, schijnt het mij niet gewenscht om een 
besliste conclusie te trekken omtrent de vraag of het al dan niet 
tot Xylosma fragrans Deene (sensu latiore) behoort. 


Bennettia leprosipes, (Cros) Koorp. nom. nov.; Bennettia 
Horsfieldii, Mig. ! Fl. Ind. Bat. L. 2. 4859) 105; Xylosma 
leprosipes, Cros! in Ann. Sc. Nat. Sér. 4. VIJL (1857) 233. 


Tot dusver was deze.soort in de literatuur uitsluitend voor Java 


vermeld geworden (verg. Koorp. & Varreron Bijdr. Booms. Java V. 


(1900) p. 30; WarBure en ENGLER & PrANTL Natürl. Pflanzenfam. 
UI. 6a. p. 45). Thans heb ik echter in ’s Rijks Herbarium te Leiden 
ook van Sumatra exemplaren aangetroffen, die zonder den minsten 
twijfel met de javaansche Bennettia leprosipes identisch 
zijn. Die exemplaren zijn: Sumatra, Padangsche Bovenlanden, op 
den Singalan (Brccart ! nr. 51 en 324, anno 1878), Sumatra, Hochang- 
kola, Bataklanden, in de bosschen op 300— 1000 m. zeehoogte 


hed na en 


(51) 
(JuneuvaN! — anno 1859? — Herb. Lugd. Bat. n. 127 (898/260)). 

De javaansche exemplaren van Bennettia leprosipes in 
’s Rijks Herbarium te Leiden zijn de volgende: Java, zonder nadere 
vindplaats (Horsrimi.p. — ex. Herb. Utrecht). — Java, zonder nadere 
vindplaats (Graf von HorrmanNseG ex Herb. Hasskarl). — West- 
Java, Preanger (Plantae JuNGuumn.! ineditae n. 546, 547, 548 en 
549). — Midden-Java, G. Oengaran (JUNGHUHN!). — Uit Oost-Java 
trof ik in ’s Rijks Herbarium geen exemplaren aan, terwijl deze soort 
ook in dat gedeelte van Java door mij in zeer groot aantal o.a. in 
de bosschen van het Rahoen-ldjen-gebergte op 1000—1500 m. zee- 
hoogte waargenomen en ook verzameld is geworden. (Verg. Koorp. & 
VALETON le. 30). De soort komt in geheel Java beneden 1600 m. 
zeehoogte veelvuldig in altijdgroene heterogene bosschen voor. 

Het is mij een aangename plicht om den Heer Prof. D. G. J. M. Bors 
te Parijs hier mijn dank te betuigen voor de zeer gewaardeerde 
toezending der fragmenten van de authentieke specimina van Nylosma 
Jragrans DrcarsNe en Xylosma leprosipes Cros. 


Xylosma amara, (SPANOGHE) Koorp. nomen nov.; X. fragrans, 
DrcarsNe! in Voy. Venus. Botan. (1835) tab. 25 absque diagn. ; Cros. 
in Ann. Se. Nat. Ser. 4. VIII. (1875) 232; Flacourtia amara 
SPANOGHE in Linnaea XV (1841) 166; Myroxylon amara, (SPAN.) 
WARBURG u. ENGLER u. Prarr, Natürl. Pflanzenf. III. 6% (1894) 41 
Rhamnus timoriensis, Ziep.! msc. in Herb. Lugd. Batav. 

Timor (ZiPPEL. ; SPANOGHE; DrcaIsNE; R. BROWN). — ? Java. 


S 2, Over het authentiek van Flueggea serrata Mig. 


Bij de herbarium-revisie van de in hoogere bergstreken van Java 
wildgroeiende Euphorbiaceae vond ik in het Herbarium der 
Rijks Universiteit te Utrecht het authentieke specimen, dat aan 
Miqurr. gediend heeft voor het ontwerpen van zijne voor duidelijke 
herkenning niet geheel voldoende diagnose van de in zijne Flora 
Ind. Bat. 1. 2. (1859) p. 356 gepubliceerde Flueggea? serrata Mig. 

Bij nader onderzoek van dit authentiek bleek mij, dat zeer terecht 
door MiqvrL bij den geslachtsnaam Flueggia een vraagteeken 
geplaatst werd, want mijn onderzoek leverde het verrassende resultaat 
op, dat de soort niet alleen ten onrechte door Miqver in het genoemde 
Euphorbiaceen-geslacht geplaatst was, maar zelfs, dat het bedoelde 
authentiek niet tot de familie der Euphorbiaceae behoort, maar, tot 
de familie der Celastraceae en niet een nieuwe soort voorstelt, maar tot 
een reeds onder talrijke namen beschreven, zeer variabele, vermoedelijk 
uit tal van elementaire species bestaande, en algemeen verspreide soort 


(52) 


van het geslacht Celastrus Linn, namelijk tot Celastrus 
paniculata Wip. (Spee. PI. IL. p. 1125) gebracht moet worden. 
Het bedoelde Utrechtsche herbariumspeeimen, dat blijkens de 
origineele etikette door JuNenunN in het hooggebergte van Midden- 
Java verzameld was geworden, is namelijk slechts een vermoedelijk 
tengevolge van de ongunstige hooggebergte-standplaatsvoorwaarden 
bijzonder kleinbladig exemplaar van die ook in verschillende streken 
van Java voorkomende en aldaar tot ongeveer 2000 m. zeehoogte 
voorkomende, meestal niet hoog klimmende heestersoort van het geslacht 
Celastrus. 

In het Kew Herbarium en ook in ’s-Rijks Herbarium te Leiden 
heb ik het meer bedoelde autentiek van het Utrechtsche Herbarium 
Flueggea? serrata Mriq.) met zeer talrijke exemplaren van 
Celastrus panieculata Wip. uit zeer verschillende streken 
kunnen vergelijken en daarbij ook enkele kleinbladige specimina 
van genoemde soort van Celastrus gevonden, die er goed mede 
overeenkwamen. 

De synonymie der soort wordt dus nu als volgt: 


Celastrus paniculata, Wip. (sensu latiore) Spec. PI. 1. 1125; 
Mig. FI. Ind. Bat. 1. 2. (1859) p. 590; Hook. Fl. Br. India 1. 1875) 
617; C. alnifolia, Don. Rodr. 190; C. dependens, 
Warr. Catal. (1825) n. 4302; C. multiflora, Roxs. Fl. Ind. 
TL. 622; C. nutans, Roxs. Fl. Ind. I. 623: C. Rotmmmmm 
Rorm. & Scunurr. Syst. V. 423; C. Metziana, Turcz. im 
Bull. Soc. Nat. Mosc. (1858) 447; Ceanothus paniculatus, 
Roru. Nov: Spec. 154; Seutia paniculata, Don. Gen. 
Syst. II. 34; Flueggia serrata, Mrq.! mse. in Mrq. Plant. 
Jungh. ined. mse.; Miq.! Fl. Ind. Bat. 1. 2. (1859) 356. 


Aan de Directie der Herbaria van Kew, Leiden en Utrecht zeg 
ik hierbij dank voor de mij verschafte gelegenheid tot onderzoek 
van het bedoelde materiaal. 


Leiden, 25 Mei 1909. 


(53) 


Physiologie. — De Heer ZWAARDEMAKER biedt eene mededeeling 
aan: „Over geurverwantschappen, op grond van door den Heer 
J. HeRMANIDES verrichte waarnemingen.” 


De Heer HeRMANIDES bereidt in het Physiologisch Laboratorium te 
Utrecht een proefschrift voor over de constanten der bij qualitatieve 
reukmeting gebruikelijke olfactometers. *) Deze laatsten zijn negen in 
getal. De reukstoffen zijn zooveel mogelijk zuiver chemische lichamen, 
opgenomen in paraffinum liquidum, met uitzondering van muscon, 

dat in myristinezuur is verdeeld. Bij de metingen wordt allereerst 
__voor elken reukmeter afzonderlijk de zwakst waarneembare prikkel 
vastgesteld. Om de uitkomsten, die de Heer HeERMANIDES daarbij 
verkreeg, met die van andere waarnemers te kunnen vergelijken, is 
in onderstaande tabel een overzicht van minimum-prikkelwaarden 
gegeven. Elk cijfer is een gemiddelde uit 10 waarnemingen. 


MENIEMA PERCEPTIBILIA 


in cm. 
5 v.d. H.L. | 
Fl Z N K H; abnorm Ha 
reukstelsel 2) 
Isoamylacetaat 1/,°/, 0.23 | 0.2 0.3 0.245 | 0.3 0.34 0.4 
Nitrobenzol 5% .| 0.03 | 0.03 | 0.03 | 0.02 | 0.02 ' 0.007 0.03 
Terpineol 2.50. . | 1.10 | 4.40 | 2.0 2.590 | 4.3 -[>7.00 1.2 
Muscon 0.627%/.. | 0.15 | 0.15 | 0.3 0.2 1.45 0.3 
Aethylbisulfide1®/00 0.015 | 0.045 | 0.005 | 0.004 | 0.012 | 0.28 0.02 
Guajacol 1%, ...| 0.30 | 0.30 | 0.25 | 0.50 | 0.5. | 2.30 0.6 
Valeriaanz. 19000. | 0.03 | 0.03 | 0.02 | 0.02 | 0.04 | 0.05 0.04 
Pyridine 1%. ...| 0.02 | 0.02 | 0.02 | 0.023{ 0.03 | 2.25 0.03 
Skatol 100. … | 0.002 | 0.003 | 0.0003/ 0.002 | 0.000043 | 0.003 


De namen van de waarnemers, wier initialen aan het hoofd 
der kolommen zijn vermeld, luiden : ZWAARDEMAKER, Novons, Kuo, 
HERMANIDES, VAN DER HOEVEN LEONHARD, Heringa. De gemiddelde fout der 
waarnemingen van den Heer HeRMANIDES was zeer bevredigend, 
te weten: 


1) Verg. Zittingsverslag v. 28 Sept. 1907. 
2) Tevens abnorm. trichromaat, wat kleurenzin betreft, verg. Onderz. Physiol 
Lab. Utrecht (5) Deel 8 p. 394. 


(54) 


voor den isoamylacetaatreukmeter 45 
„__ __nitrobenzolreukmeter 40 „ 
…___ _terpineolreukmeter 20 
>» musconreukmeter 24 
Ar aethylbisulfidereukmeter 405 
>» _guajacolreukmeter 205 
 ___» valeriaanzuurreukmeter 185 
5 pyridinereukmeter ie BE 
4 „ _scatolreukmeter 28, 


In absolute maat uitgedrukt, beantwoordt het minimum perceptibile- 
van HERMANIDES aan: 


voor isoamylacetaat 9.10 * gram per Liter lucht 
„__nitrobenzol AAP en 
„ _terpineol kele) Mee » 
„__aethylbisulfide BRO oen » 
„… __guajacol VEEN ME Ke Pe LA 
„ _ valeriaanzuur ZLTO » 
„pyridine 162540 een » 
4 Eeatol O8 LO nne » 


De Heer HerMANIDEs heeft zijne 9 standaardgeuren in alle combinaties, 
die mogelijk zijn, samengevoegd en een compensatie beproefd. Door- 
afwisselend zwakker en sterker maken van den eenen of den anderen. 
van beide prikkels werd in den dubbelen reukmeter, eerst bij uni- 
lateralen, later ook bij bilateralen toevoer de quantitatieve verhouding 
opgespoord, waarvoor de menggeur òf geheel wegviel, òf tot nul 
naderde. Dit laatste werd verondersteld het geval te zijn, wanneer- 
bij gelijktijdig ruiken aan de combinatie nog slechts een uiterst 
zwakke, onbepaalde geur waargenomen werd. In het geheel werden 
op die wijze 72 samenvoegingen telkens van 2 geuren onderzocht. 
Daar zich bij unilaterale waarneming elk mengsel tweemaal herhaalt, 
worden op die wijze 36 combinaties gevormd. De daarvoor aan- 
getroffen verhoudingsgetallen zijn in onderstaande tabel samengevat, 
terwijl ter vergelijking de tabel uit mijne eerste mededeeling betreffende 
geurverwantschap er naast is geplaatst. De reukprikkels zijn daarbij 


uitgedrukt in olfactiën en telkens is de verhouding je aangegeven, _ 
q 


waarin voor elke combinatie de quantiteiten waren vermengd. 


6700 \FE'O (7600 |LE0'O [&70'O | 70'O | 6FO [5500 | XI 670 sh (1000 16500 | 50 {G5TO \510'O |800:0 | XI 


95 EG 68" LG St| SBF | Se0 8E O0 | 66E | GEO FIA 15 Y 600 GE IGT 60 6 9's f IIA 
68 1960'0 680 0 | SEO | 590 15900 '95T0'0/690°0 | TIA 800 GE 0 600 CG} 6 500 | 600 | 100 f HIA 
G5'81| L9'O LS 85 G6'T | 695 | 1E'O 190 GIA 0071 €9 66 sl 68 | 590 s [IA 
S0°Z6| 460 GLV CaO | L6 6 | S7°0 LSV SOFA YY TE'0 1680 900 ë L3 0 | TO {760 É 
d VG) G8'V [IOT LEO | 770 S10 80 GHO HAI et E8°0 (E60 0 0 ë Gr0 jer 0 | 900 f Al 
ie 98 TG) VL VH 9 | 466 | SEG 45 646) 88E f III 8 G 05 r val 8 LET | GET f II 
GS | <60 | TOL | 79 TI | 7EO | TET | STO S8O FI 68 &60 08 | EET 6 | 8°5 SLO 170 k II 
8H 9H 0 [LOST 50 SETS! 50 SHI | Es GLE | 850 | LOT €80 Led WI EG ke 
k XI IIA HA IA JAN Al UI HH ij XI HIA HA IA À Al UI HI | q 
‘SATINVWUAH “TANVWNAOUVVMZ 


STIN AANAAAASNAJWOI UVV HAT NATTVLAD-SONIANOHUAA 


(36 ) 


Ten einde beter te kunnen beoordeelen in welke verhoudings- 
getallen de beide waarnemers onderling overeenstemmen en in welke 
zij verschillen, zijn in onderstaand ruitenveld de gevallen aangegeven, 


waarin binnen de grenzen der wederkeerige waarschijnlijke fouten 
overeenstemming heerscht. 


é S : Pm : 
Gevallen, waarin het verhoudingsgetal — bij Z en Hs binnen 


de grenzen der waarschijnlijke fouten overeenstemt. 


Kd 


Pri l\al\m\v |v | ve va ix 


ISLAS IS SIN ee 


Een bepaalde orde in deze overeenstemmingen is vooralsnog niet 
te zien. 


Wij hebben nagegaan of wellicht een grootere overeenstemming 
verkregen zou kunnen worden, wanneer in plaats van de verhouding 
der olfactiewaarden die van de logarithmen der oltactiewaarden 
werden genomen. Onderstaande tabellen geven daarvan rekenschap. 


(373 


E60 | 80 | 870 | 0C:0 | 570 | 880 | 7L'0 | 1e:0 | XI c8°0 | Gr | © [tro {eool ero | wol ero} xt 
58 I 99.5 | SHT 6 TV) 90 | 8L'O | LT | 7PG [IIA 817 | GET | HOL GET | 907 | 90 | 8E | CHF HIA 
E61 | 88°) ro! eso | 18°0 '990:0 | 550 | WO [IIA 9e:0 | 7L°0 Of Or | erv 850 70 LVO HHA 
80'5 | <8°0 Or 851 | 167 | 8-0 | 180 | eer IA 0 | 608 | 20 | 808 | 0 v|Z8'0 0 FIA 
5 | 780 | 8FT | 8L°0 [SET | 490) WO 60FA br | 8°0 { 960 | 860 660 | 470 | 950 | 770} A 
886 | GET | 85 T | 3e0 | 790 | 650 | 56'0 | 780 | Al ver 160, LO O {O7 vo | 740 | 300 f Al 
eos | 851 | ever 681 | 671 | ape 677 | er o | gort | zen | Lee bee | 440 ovv ser | mr 
cet | 990 | ver | or Tr | vor | Gor | 20:0 ‚360 | 1 Vakd | 8L'0 | GB | SHI | GET | EED | 980 80 II 
96 | LO me | €90 | WT | 765 | WO 607 | k den kies | 190 | 88'C |. @ | L6G | Gor 80 | GT bar 
KEMA TE EA A AL elt II I zi HE MIE UR IA A A et II Ï 4 203 
‘SATINVWAUAH “LANVNAOUVVMZ 
‘(uee dre UBA 9PIEEM op 993 Tage AT 
d Soy 


‘STINALNd AONANAASNAJWOI UVVATA NVA NAWHLRIVDOT UAA NATIV.LAOSDNIANOHUAA 


(58) 


Zoekt men in deze tabellen de waarden op, die in de tabellen 
rechts en links ten naastebij overeenstemmen, dan blijkt ras, dat 
geenerlei regelmaat kan worden opgemerkt. 

De Heer HermaNipes heeft hierop een vectorieele bewerking 
van zijn waarnemingsmateriaal beproefd. Was door mijzelf indertijd 
slechts één stelsel onder de 252 mogelijke combinaties aangetroffen *), 
waarin drie geuren, als vectoren opgevat, konden worden samen- 
gevoegd, HerMaNipes gelukte het drie zulke stelsels te vinden. 

Het stelsel van ZwAARDEMAKER was dat van terpineol, aethylbisulfide 
en guajacol in de verhouding 1 :18:1 en als zoodanig niet constru- 
eerbaar; de stelsels van HeRMANIDES blijken. 

A. isoamylacetaat, guajacol en valeriaanzuur in de verhouding 
4: 1:29. | 

B. nitrobenzol, aethylbisulfide en pyridine in de verhouding 1.9: 1:0.5 

C. guajacol, pyridine en scatol in de verhouding 1.5 :1 : 24. 

Wegens de betrekkelijke zeldzaamheid van zulke constellaties en 
het gebrek aan overeenstemming tusschen het stelsel van ZwWAARDE- 
MAKER en die van HeRMANIDES is m.i. ook hieruit voorloopig niets 
verder af te leiden. | 

Belangrijk echter is het, dat bij de verdere vectorische bewerking 
eenige identiteiten tusschen vectoren voor ons beiden gemeenschap- 
pelijk gevonden zijn. Onderstaande tabel geeft hiervan rekenschap. 


TABEL van het samenvallen van twee vectoren ten opzichte van twee andere, 
zoowel bij Z als Hs. 


Identiek wordende vectoren Vectoren, wier ligging vooraf gegeven is 


| 
| 
| 
! 


isoamylacetaat en guajacol valeriaanzuur en scatol 


aethylbisulphide en valeriaanzuur | guajacol en pyridine 
valeriaanzuur en scatol | isoamylacetaat en terpineol 
valeriaanzuur en scatol isoamylacetaat en guajacol 


Ook de reciproeciteit tusschen de verhouding van isoamylacetaat 
en guajacol eenerzijds en valeriaanzuur en scatol anderzijds, vroeger 
door mij opgemerkt, is door HeRMANIDES teruggevonden, zo een 
blik op de tabel kan doen zien. 

Evenzoo meervoudige identiteit. Voor vier vectoren kwam zij, 
evenals bij mij, slechts èénmaal voor en wel voor de geuren 


Iĳ Door een rekenfout is in Verslagen Deel XVI, p. 187 noot de eenig mogelijke 
combinatie van drie vectoren in mijn stelsel foutief aangegeven. De unique constel- 
latie is die van Terpineol, Aethylbisulfide en Guajacol. Gevolgtrekkingen zijn toen 
niet gemaakt en worden ook nu niet beproefd, 


Ki: 
Re 
Ei 
4 
y 
8 
4 
x 
ie 
‘4 
4 

: 

' 


(99) 


Geplaatst als vectoren tegenover de, mede 
terpineol 


guajacol 
pyridine 


isoamylacetaat | 


als vectoren gedachte, geuren valeriaanzuur 
en scatol. 


In die constellatie wordt, gelijk men bespeurt, pyridine aangetroffen, 
in tegenstelling tot nitrobenzol in mijn geval. Laten wij dit, in de 
beide stelsels verschillende, element achterwege en houden wij alleen 
rekening met het gemeenschappelijke, dan kunnen wij in beide 
geurenstelsels, die van mij en die van HERMANIDES, twee groepen van 
geuren tegenover elkander stellen. | 


Groep Á. Groep B. 
isoamylacetaat valeriaanzuur 
terpineol scatol 
guajacol 


In deze beide groepen verhouden zich op grond der zooeven ver- 
melde reciprociteit terpineol en guajacol onderling op dezelfde wijze 


als valeriaanzuur en scatol dit doen. 


Gevallen van geureompensaties, waarin voor Z en Hs 
nagenoeg overeenstemmende verhoudingen gelden. 


Geurcompensaties Z | ‚Hs | Ha 
| | 
Isoamylacetaat : Guajacol 3 | 2 | 57 
Nitrobenzol : Terpineol ee | 2.22 Ee 
Nitrobenzol : Muskon 0.43 | 0.81 | 0.20 
Nitrobenzol : Guajacol 0.65 | 0.61 E40 
Nitrobenzol : Valeriaanzuur | 0.03 0.013 | 0.8 
Nitrobenzol : Pyridine EN 3.99 | 10.0 
Terpineol : Muskon 0.12 0.18 | 0.05 
__ Terpineol : Valeriaanzuur 0.050 0.062 | 0.026 
Terpineol : Pyridine 0 50 | 0.58 | 0,093 
Muskon : Aethylbisulfide 1.0 | 2:27 | 0.15 
Muskon : Pyridine 1.2 | 0.55 | 0.16 
Aethylbisulfide : Valeriaanzuur 13 | 0.58 | 0.13 
Aethylbisulfide : Pyridine 3.2 | 1.85 | 0.45 
Aethylbisulfide : Scatol 0.023 | 0.027 | 0.036 
Guajacol : Valeriaanzuur 0.030 | 0.035 | 0.013 


(60) 


Wij zijn in de gelegenheid geweest de combinaties, waarmee wij 
overeenstemmen, nog door een derden persoon, den Heer H. Herinaa, 
adsistent aan het laboratorium, te doen onderzoeken. Ter vergelijking 
zijn de bedoelde gevallen hier nevens elkaar geplaatst. (Zie p. 59). 

Van de verhoudingsgetallen in kolom 4 (Ha) verwijderen zich drie 
zeer weinig van de overeenkomstige waarden in kolom 2 (Z) en 3 
(Hs), nl. terpineol tot valeriaanzuur, aethylbisulfide tot scatol, guajacol 
tot valeriaanzuur (streng genomen blijft allen aethylbisulfide tot scatol 
binnen de grenzen der wederkeerige fouten; de overige zijn meer 
globaal genomen overeenstemmend). 

Brengen wij dit in verband met de verdeeling in twee gewone 
groepen A en B, dan komen wij er toe uit de 9 standaardgroepen 
er drie af te zonderen, wier werking op het normale reukorgaan 
vermoedelijk kenmerkend en in het algemeen voor verschillende 
personen gelijk zal zijn (althans drie waarnemers verkregen ongeveer 
dezelfde quantitatieve verhoudingen, wanneer zij deze drie geuren 
in onderlinge combinaties beproefden). 

Het zijn de geuren: 


Uit groep À. Uit groep B. 
terpineol valeriaanzuur 
guajacol 


Het zal aanbeveling verdienen het onderzoek voorloopig met deze 
drie geuren in alle bijzonderheden voort te zetten, want het zijn 
deze drie chemisch scherp gedefinieerde stoffen geweest, die op het 
zintuig-bewustzijn-compiex van drie, onderling geheel onafhankelijke 
waarnemers quantitatief overeenstemmenden invloed hebben uitge- 
oefend. Men mag dus aannemen, dat de werking dezer geuren, van 
de toevalligheid der psychologische waardeering ontdaan, binnen de 
grens der waarschijnlijke fouten en in de physiologische organisatie 
gegrond, normaliter“ een scherp omschreven geaardheid en een zeer 
bepaalde mate van intensiteit bezit. 

Over de uitkomsten der bilaterale geurmenging hoop ik later 
mededeeling te kunnen doen, wanneer de drie gemeenlijk gelijk- 
werkende elementaire geuren door meerdere waarnemers op dit punt 
zijn onderzocht. 


Voor de Boekerij worden de volgende dissertaties aangeboden : 
1°. door den Heer WicHMmaNN, namens den Heer L. M. R. Rurren: 
„Die diluvialen Siugetiere der Niederlande”; 2°. door den Heer 
Wert, namens den Heer A. H. Braauw: „Die Perzeption des Lichtes’”’; 


3°. door den Heer Jvmvs, namens den Heer G. J. Eras: „Anomale 
magnetische draaüngsdispersie in verband met selectieve absorptie”. 


De vergadering wordt gesloten. 
(9 Juni, 1909). 


KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 


DER WIS- EN NATUURKUNDIGE AFDEELING 
van Zaterdag 26 Juni 1909. 


Voorzitter: de Heer H. G. vaN pr SANDE BAKHUYZEN. 
Secretaris: de Heer J. D. vaN per WAALS. 


IN HOUD. 


Ingekomen stukken, p. 62. 
Levensbericht van wijlen den Heer C. A. J. A. OupEMANs, door den Heer J. W. Morr, p. 62. 
_L. Bork: „Over de ligging en verschuiving van het Foramen magnum bij de primaten”, p. 62. 
G. A. EF. MOLENGRAAFF: „Over oceanische diepzeeafzettingen van Centraal-Borneo”, p 78. (Met 
één kaart). 
H. A. Brouwer: „Glimmerleucietbazalt van Oost-Borneo”. (Aangeboden door de Heeren 
G. A. F. MoreNGraAAFF en K. Martin), p. 85. (Met één plaat). 
E. IL !Ücurer: „De radio-aktiviteit van rubidiumverbindingen”. (Voorloopige mededeeling). 
„Aangeboden door de Heeren A. F. HorrLEMAN en P. ZEEMAN), p. 91. 
A, Surrs en S. Posrma: „Over de verbindingen van ammoniak en water”. (Iste Mededeeling). 
(Aangeboden door de Heeren A. F. HorreMan en F. A. H. SCHREINEMAKERS), p. 94. 
J. J. vAN LAAR: „Iets over den vasten toestand”. IV. (Aangeboden door de Heeren H. A. 
LoreNtz en F. A. H. SCHREINEMAKERS), p. 97. (Met één plaat). 
L. E. J. BROUWER: „Over één-éénduidige continue transformaties van oppervlakken in zich zelf”. 
(2e Mededeeling). (Aangeboden door de Heeren D. J. Korrewea en P. H. ScHoure), p 106. 
H. E. J. G. pu Bors: „Een verbeterde halfring-electromagneet”, p. 118 {Met één plaat). Â 
A. Sirs en E‚ C. WirserBure: „Over de verschijnsclen die optreden, wanneer in een ternair 
stelsel het plooipuntsvlak het tweebladig driephasenoppervlak ontmoet”. (lste Mededeeling). 
(Aangeboden door de Heeren J. D. van per Waars en P. ZEEMAN), p. 122. 
H. A. LoreNrz: „Over de theorie van het Zeeman-effect bij waarneming in willekeurige 


« 


richting”, p. 126. 

JEAN BECQUEREL: „Contribution à la connaissance du phénomène de ZEEMAN dans les cristaux’”’, 
(Aangeboden door de Heeren H. KAMERLING ONNES en H. A. LORENTZ), p. 146. (Met 
één plaat). 

P. LÉNARD, H. KAMERLINGK ONNEsS en W. E. Pavur: „Het gedrag der aardalkaliphosphoren 
bij verschillende in het bijzonder zeer lage temperaturen”, p. 151. (Met één plaat). 

H. KAMERLINGH ONNkS: „Isothermen van één-atomige stoffen en hun binaire mengsels. IV. 
Gegevens betreffende neon en helium”, p. 168. 

Aanbieding eener verhandeling van den Heer J. Loruú: ‚„Het Uddelermeer en de Veluwe”, p. 172. 

Aanbieding van boekgeschenken, p. 172. k 


Het Proces-Verbaal der vorige vergadering wordt gelezen en 
goedgekeurd. 
5 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII, A°. 1909/10. 


(62) 


Ingekomen zijn: 

1°. Bericht van de Heeren KAMERLINGH ONNEs, Mac GrLravry en 
Winp, dat zij verhinderd zijn de vergadering bij te wonen; 

2°. Circulaire van de Commissie voor de uitgave van de Werken 
van ALRsSANDRO Vorta. Voor kennisgeving aangenomen. 


De Heer Morr leest het Levensbericht van wijlen den Heer C. A.J. A. 
OuprMans, hetwelk in het Jaarboek voor 1909 zal worden opgenomen. 


Anatomie. — De Heer Bork doet eene mededeeling „Over de 


hgging en verschuiwing van het Foramen magnum bij de 
Jyng 


Primaten.” 


Bij de Primaten neemt het Foramen magnum een zeer verschillende 
ligging in de schedelbasis in. Nu eens is het — zooals bij Mycetes — 
de occipitale pool van den schedel zeer dicht genaderd, en bestaat 
een toestand zooals men bij de overige zoogdieren als regel aantreft, 
dan weer ligt het — als bij den mensch, ongeveer in het midden 
van de schedelbasis. Dit laatste heeft wel aanleiding gegeven de 
verschuiving van het Foramen magnum faciaalwaarts met het 
verkrijgen van den opgerichten gang in betrekking te brengen. 
Echter is er reeds door Huxrey op gewezen dat de graad van de 
verschuiving niet afhankelijk is van de plaats die het geslacht in 
het systeem der Primaten inneemt, en zooals in deze mededeeling 
zal worden aangetoond zal men zeker het verband tusschen beide 
verschijnselen niet daarin mogen zien dat de verkrijging van den 
opgerichten gang de oorzaak is van de verschuiving van het Foramen 
magnum. 

Met het verschil in ligging verandert ook in het algemeen de 
helling van het vlak van het Foramen magnum, doch hierop zal ik 


in deze mededeeling niet nader ingaan, mij beperkend tot het ver- 


schijnsel der verschuiving. Deze is wat de hoofdzaken betreft reeds 
sinds langen tijd bekend, ja in zekeren zin begint de geschiedenis 
der vergelijkende ecraniologie ‘met de studie van deze verschuiving. 
In het jaar 1764 toch verscheen reeds eene verhandeling van 
DAUBENTON, op dit onderwerp betrekking hebbend *). Hij toonde de 
verschuiving in het bijzonder aan door de hoegrootheid te bepalen 
van een hoek, die sinds als DAUBENTON’s occipitaalhoek bekend 
is, doeh die het nadeel heeft dat de beide beenen ervan niet in het 


1) Différences de fa situation du trou oceipital dans }’ homme et dans les animaux. 
Mém. Acad, d. Sciences. 


ken WE IT al 


ln er 4 , $ 
Ee aren: bk 9 tall A Sn, AN kaa Te 1 


(68 ) 


mediaanvlak liggen. Hij is later vervangen door den occipitaalhoek 
van Broca, die althans het voordeel heeft, dat dit laatste wel het 
geval is. Toch komt het mij voor dat zoowel de methode van 
Broca, als de door latere onderzoekers (Huxrey, VircHow, WeLCKER) 
toegepaste om de verschuiving van het Foramen magnum in getal- 
waarde uit te drukken, door een andere meer exacte kunnen worden 
vervangen. Zij construeerden een bepaalden hoek en bezigden dezen 
als maatstaf voor de verschuiving. Een analyse van hun methoden 
leert echter dat. de hoegrootheid van hun hoek niet alleen bepaald 
wordt door de ligging van het Foramen magnum, maar daarenboven 
door verschillende andere factoren (helling van het vlak van het 
For. magn., knikkingsgraad van de schedelbasis, verschuiving der 
anatomische punten waarheen de beenen van den hoek divergeeren 
Ik zal dan ook in deze mededeeling een andere methode volgen, 
waarover straks nader *). 

Deze mededeeling bevat de eerste resultaten van een onderzoek 
over de anatomie van den Primaten-schedel, in het bijzonder gebaseerd 
op de studie van het mediaanvlak. Ten einde in latere mededeelingen 
herhalingen te voorkomen zal ik eene opsomming van het materiaal 
dat door mij voor dit onderzoek gebruikt is, doen voorafgaan. In 
volgende mededeelingen kan dan hiernaar verwezen worden. Alle 
schedels werden mediaan gehalveerd, en het mediaanvlak met den 
pantograaph van Martin door mij op natuurlijke grootte geteekend, 
met uitzondering der schedeltjes van Hapale, die op tweemaal de 
ware grootte geteekend zijn. De mediagrammen der foetale men- 
schenschedels werden op andere wijze vervaardigd. Alle nu en later 
mede te deelen maten, verhoudingsgetallen enz. zijn, indien niet uit- 
drukkelijk het tegendeel vermeld is, aan de mediagrammen ontleend. 


Menschenschedels. 
20 foetale schedels 
10 schedels ‘uit het 1° jaar 
ei van het j°e— 2° jaar. 
5 dn 
» EE rk ER 
za 5 if de 5e 
2 ene ed, 
El EE) » Je 8e ’ 
1) Het beste werk op ‘het gebied der vergelijkende craniometrie der Primaten 


(nl. dat van Argy) onderscheidt zich ook in dit opzicht van de overige dat hierin 
zooveel mogelijk toepassing gemaakt wordt van verhoudingsgetallen en zoo weinig 


PAR IJA 


mogelijk van hoekwaarden. CG. Argy. Die Schädelformen der Menschen und der 


Affen. Leipzig 1867, 
5% 


(64) 


M enschensched els. 


4 schedels ván het 8°—10° jaar 
6 , ’ LE) 10°—12e ’ 
10 dolichocephale schedels (Friezen) Ind. eeph. gem. 75.7 


10 7 & (Papoeas) „ ee OTN 
10 ee ij (Negers) „ gE bon 
__ 10 brachycephale schedels (Zeeuwen) „ Pe 
10 Dh h (Javanen) „ ie Ot 


Bovendien werden mediaansneden vervaardigd door nog 10 dolicho- 
cephale schedels, met een gemiddelden index van 74.8, waarvan 
echter de herkomst niet nauwkeurig bekend was. 


Apenschedels. 


Hapale sp. é 
Cebus fatuellus & . 
Cebus fatuellus © . 
Chrysothrix sciurea. 
Myeetes seniculus 
Pithecia nocturna 

Ateles sp . 

Inuus nemestrinus . 
Cynocephalus sp 
Maecacus cynomolgus 8 
Macacus cynomolgus 
Cercopithecus sp 

Colobus guereza. 
Semnopithecus maurus 
Siamanga (ad) . 
Siamanga (juv.). 
Hylobates sp. EN 
Sùnia satyrus (ad) en 
Simia satyrus (juv.) 

Troglodytes niger (ad.) … 
Troglodytes niger (juv.) . 
Troglodytes gorilla (ad.) . 
Troglodytes gorilla (juv.). 


_— 


Do OO do PP WON ORNE NNW ke RO NeR 


ek 


Van Ateles, Cynocephalus en Cercopithecus zijn de gegevens ontleend 
aan individuen van verschillende soorten. Van de beide eerste ge- 
slachten zijn mij de soorten niet nauwkeurig bekend, van Cercopi- 
theeus behoorden de schedels tot de soorten : albogularis, patas, talapoin 
en Campbelli. De schedeltjes van Hapale waren afkomstig van indi- 


(65) 


viduen uit de omgeving van Paramaribo, of zij alle tot één soort 
behooren zou ik niet durven beslissen. Ook van Hylobates was mij 
de soort niet nauwkeurig bekend, twee waren afkomstig uit het 
Zuidwestelijk deel van Borneo (vermoedelijk H. concolor) de drie 
overigen uit Deli op Sumatra (vermoedelijk H. agilis). Ik herinner 
er echter aan dat SCHLEGEL, Tromas en Max WeBreR van oordeel zijn, 
dat dit geen afzonderlijke soorten doch regionale variëteiten zijn. 
De hier als Friezen vermelde schedels zijn oude „terp” schedels 
uit de eerste eeuwen onzer jaartelling, zijn dus als representanten 
van den Germanenschedel te beschouwen, en kunnen dus worden 
aangeduid als schedels van den Homo europaeus, frisius. De boven- 
genoemde schedels van Zeeuwen zijn afkomstig uit het verdronken 
land van Z. Beveland. Zooals elders door mij aangtoond is en 
ook reeds vroeger door anderen opgemerkt was, heeft men in de 
oude bewoners van Z. Beveland te doen met een zoo goed als onver- 
mengd rondhoofdige bevolking, die gerekend moet worden te behooren 
tot het korte, bruinoogige, brachycephale ras van Europa, thans 
algemeen bekend onder den naam Homo alpinus. De schedels kunnen 
dus nader worden aangeduid als die van Homo alpinus zeelandiecus.*) 
Alvorens met de bijzondere mededeeling op het Foramen magnum 
betrekking hebbende te beginnen moet ik een korte uiteenzetting 
geven van de methode door mij bij dit vergelijkend eraniologisch 
onderzoek gevolgd. Onmiddellijk deed zich bij het begin van dit 
onderzoek de noodzakelijkheid gevoelen aan een grondlijn in het 
mediaanvlak van den schedel gelegen ten opzichte waarvan de ver- 
schillende te berekenen en te vergelijken verhoudingen moesten worden 
vastgesteld. Deze grondlijn van het systeem moet aan bepaalde eischen 
voldoen. In de eerste plaats moet zij bij alle schedels twee gemakkelijk 
te bepalen overeenkomstige punten verbinden. Deze punten moeten 
door den vorm van den schedel zelve bepaald zijn. Zij mogen dus 
niet zijn reliefpunten, daar deze door verschuiving de richting van 
de grondlijn zouden wijzigen, terwijl bovendien de lengte ervan 
afhankelijk zou worden van de meer of minder krachtige ontwikke- 
ling van het relief. Om dezelfde reden mocht ik niet een lijn kiezen 
die in lengte of verloop afhankelijk zou kunnen zijn van den plaatse- 
lijken diktegroei van den schedelwand, en moest dus begin- en eind- 


1) Met deze omschrijving geef ik gehoor aan den door Frizz1 uitgesproken wensch : 
Es ist zu wünschen dass alle Länder und deren einzelne Bezirke, welche auf den 
Alpinus Anspruch erheben werden dürfen, fernerhin dem Oberbegriff Homo alpinus 
als Unterbegriff den seines näheren Bestimmungsortes beifügen mögen. KE. Fruzzr. 
Ein Beitrag zur Anthropologie des „Homo alpinus tirolensis”, Mith. Anthrop, 
Gesellsch, Wien Bnd XXXIX. 


(66) 


punt gelegen zijn aan de binnenvlakte van dien wand. Waar het 
betreft schedels van zoo verschillenden vorm als die der Primaten, 
kwam het mij ook niet gewenscht voor als vaste punten te kiezen 
het kruisingspunt van een der het mediaanvlak snijdende suturen. 
De ligging toch van deze op het schedeloppervlak is te zeer afhan- 
kelijk van de eigen ontwikkeling der aangrenzende schedelbeenderen. *) 
Het punt waar een suture het mediaanvlak snijdt moge een bij 
alle schedels homoloog punt zijn, de grondlijn van een vergelijkend 
craniometrisch systeem moet zooveel mogelijk tusschen twee homotope 
punten liggen. | | 
De grondlijn van mijn systeem, waarop alle verdere maatverhou- 
dingen zullen worden teruggevoerd en ten opzichte waarvan steeds 
zooveel mogelijk de waarde van hoeken zal worden bepaald, is in 
Fig. 1 in het mediagram van een Cebusschedel geschetst. Als voorste 
punt koos ik het onderste punt van den frontalen wand van den schedel 
ter plaatse waar de binnenvlakte van den schedel zich in een min 
of meer scherpe bocht ombuigt om zich in het dak van de neusholte 
voort te zetten. De bepaling van dit punt biedt gewoonlijk geene 
moeilijkheid, omdat in het mediaanvlak de binnenvlakte van alle 
Primatenschedels een duidelijk frontalen wand bezit, die wel min 
of meer helt, min of meer geleidelijk in het schedeldak overgaat, 
maar toch steeds aanwezig is. Ik zou dit zoo kunnen uitdrukken : 
op een mediaansnede bezitten alle primatenschedels aan de binnen- 


1) Ten onrechte beweert dan ook Kraarscn dat de door hem voorgestelde „gla- 
bella-lambdalijn” de voorkeur zou verdienen boven de „glabella-inionlijn’’ van 
SCHWALBE. Moge het Inion een variabele ligging hebben, als liggend in een spier- 
lijst, het lambda is niet minder variabel als zijnde afhankelijk van den vlaktegroei 
van de squama occipitis. En wanneer men denkt aan het zeer variabele aandeel 
dat de ossa interparietalia aan de vorming der squama nemen, dan heeft men hierin 
zelfs een grond, om zich het verloop der lambdanaad wisselvalliger te denken dan dat 
van eenige andere naad van den schedel. Dat trouwens de lijn van KraarscH niets voor 
heeft boven die van ScHwALBE, is mij uit het volgende gebleken. Kraarscn beweert 
dat zijn Glabella-lambdalijn steeds bij den mensch een ongeveer vechten hoek maakt 
met de Basion-Bregmalijn. Ik heb nu aan de mediagrammen van mijn volwassen 
menschenschedels de hoeken gemeten die de Basion-Bregmalijn maakt met de lijn 
van KraarscH en met die van ScHwarBe en vond nu het volgende. Bij 70 menschen- 
schedels varieerde de hoek die de Basion-Bregmalijn maakt met de glabella-lambda- 
lijn (hraarscH) tusschen 84 en 98 graden, en de hoek die deze lijn maakt met de 
glabella-Inionlijn (ScrwarBe) tusschen 104 en 117 graden. Volgens de methode van 
Kraarscu ligt de top van de variatie curve bij 90 graden (in 17 van de 70 gevallen) 
volgens de methode van ScnwarBe bij 112 graden (in 14 van de 70 gevallen). 
Uit deze vergelijking blijkt ten duidelijkste dat de eigen verschuiving van het inion 
niet grooter is dan die van het lambda en dat dus op grond hiervan aan geen 
der beide lijnen eenige voorkeur boven de andere gegeven mag worden, 


nn Oe 
5 AEL We 
Bek e 


NVE 


(67 ) 


vlakte een voorhoofd. Ter zijde van het mediaanvlak verdwijnt deze 
frontale wandvlakte doordat het dak van de orbitae tot zeer dicht 
onder het schedeldak nadert, zoodat schedeldak en orbitaaldak onder 
een dikwijls zeer scherpen hoek aan elkander stooten. En zooals ik 
in eene volgende mededeeling dan aok zal aantoonen is het voorhoofd 
van den mensch niet uitsluitend ontstaan door een hoogere welving 
van het Os frontale doch voor een niet gering gedeelte door eene 
benedenwaartsche verschuiving der oogkassen. Ook in ArBY's werk 
vind ik deze gedachte reeks uitgesproken, en het komt mij voor dat 
de onderzoekingen der laatste jaren over dit deel van den schedel 
wel in een eenigszins andere richting zouden zijn gegaan, wanneer 
men aan het feitenmateriaal in ArBY's werk meer aandacht had 
geschonken. 

De overgang van de cerebrale in de nasale vlakte, dat is dus in 
’t algemeen het voorste onderste punt van de binnenvlakte van den - 
schedel, is in verreweg de meeste gevallen onmiddellijk te bepalen. 
Slechts in enkele gevallen ondervond ik eenige moeilijkheid in de 
vaststelling ervan en wel bij de schedels van Javanen daar ik hier 
behoudens een enkele uitzondering een zeer ver in de schedelruimte 
inspringende crista frontalis aantrof. Kortheidshalve zal ik in het 
vervolg dit voorste punt der grondlijn als het Fronton” aanduiden. 
Het tweede punt bepaalde ik met den passer vanuit het eerste punt. 
Ik zoeht nl. op den achterwand het punt dat zoover mogelijk van 
het fronton verwijderd was. Bij de lagere primaten is dit punt 
gewoonlijk direkt te bepalen, bij den mensch echter en vooral bij- 
den jeugdigen schedel is dit niet het geval. Niet zelden toch vond ik 
dat een grooter stuk van de binnenvlakte van den achterwand van den 
schedel in het mediaanvlak een deel van een cirkelomtrek beschrijft 
met het fronton tot middelpunt. Waar dit het geval was koos ik 
steeds het midden van deze cirkellijn als achterste punt. In het 
vervolg zal dit punt als „Oeecipiton” worden aangeduid. 

De tusschen het fronton en occipiton zich uitstrekkende groidlijn 
kan tevens zijn de lijn van de grootste lengte der schedelholte, en 
is dit ook in de meeste gevallen, doch niet altijd, in het bijzonder 
niet bij jeugdige schedels. Zoowel bij den mensch toch als bij de 
Anthropoïden bezit de frontale wand van schedels met nog lactale 
dentitie een min of meer duidelijk ontwikkelde concaviteit. Bij zulke 
schedels verloopt dus de „grootste lengte” schuin door de schedelholte 
van ongeveer het midden van het os frontale tot ongeveer het 
midden van de squama van het occipitale. 

Ik zal nu in deze mededeeling eerst vermelden hoe bij de ver- 
schillende door mij onderzochte schedels het Foramen ten opzichte 


( 68 ) 


van de grondlijn is gelegen om vervolgens de ligging ervan bij 
jeugdige en volwassen schedels van dezelfde soort te vergelijken. 

Zooals ik reeds zeide zal ik dit niet doen dour een bepaalden hoek 
te construeeren en de veranderingen in de waarde hiervan te bepalen. 
In ’t algemeen komt het mij voor dat men in de vergelijkende cranio- 
logie zoo weinig mogelijk eenig verschijnsel door de varieering van 
hoekwaarden moet bestudeeren, men beperke zich in ’t construeeren 
van hoeken zooveel mogelijk. Elke hoek vereischt toeh drie punten, 
de beide beenpunten en het hoekpunt. Eene schommeling nu in de 
waarde van een hoek kan alleen dàn een juiste uitspraak doen 
over het verloop von eenig verschijnsel, wanneer men overtuigd is 
dat twee van deze drie punten ten opzichte van elkander niet ver- 
schoven zijn. En dit is in de meeste gevallen wel niet verwezenlijkt. 
Elk punt in den schedel varieert in zijn ligging zelfstandig doordat 
op elk punt een groot aantal factoren plaatsbepalend inwerken. En 
twee punten kunnen nu een aantal factoren gemeen hebben, maar 
daarnaast ook meerdere die niet gemeenschappelijk zijn. Wanneer 
men dus bij twee schedels een ongelijken boek vindt tusschen drie 
punten, dan is het niet geoorloofd het verschil te verklaren alleen 
door verschuiving van één der punten. Het onnauwkeurige dat zulk 
een methode aankleeft, wordt wel niet geheel opgeheven maar wordt 
toch veel minder wanneer men in plaats van hoekbepalingen, projecties 
construeert op een grondlijn en nu den gang van een verschijnsel 
uitdrukt door de verschillende waarde van verhoudingsgetallen. De 
graad van nauwkeurigheid bij deze methode wordt in hoofdzaak 
bepaald door de vraag in hoeverre de grondlijn twee werkelijk 
homotope punten verbindt. 

De eerste toepassing van deze methode, die ook door Arpy is 
gevolgd, zij het dan ook met een mijns inziens onjuist gekozen 
grondlijn *, zal ik in deze mededeeling maken voor de liggings- 
bepaling van het Foramen magnum. Deze is een zeer eenvoudige. 
Wanneer men nl. van den voorrand van het Foramen magnum, 
— het basion — een loodlijn opricht op de grondlijn dan wordt deze 
in een voorste en achterste stuk gescheiden. (Zie Fig. 1). Het voorste 
stuk zal ik in het vervolg kortheidshalve met A aanduiden, het 
achterste met B. Deze letters zullen dus in mijn geleidelijk te ont 
wikkelen eraniometrisch systeem steeds een bepaald begrip aanduiden. 
De grondlijn zelve zal met de letter G worden aangeduid, zoodat 
A het stuk is van G gelegen vóór het projectiepunt van het basion, 


1) De hoofdfout in Arpy's grondlijn is deze dat hij haar legde tusschen twee 
„anatomische’ punten, hij ontleende haar aan de „structuur”’ van den schedel, de 
door mij gekozen grondlijn wordt door den „vorm” ervan bepaald. 


(69) 


terwijl B het daarachter liggende stuk van G is. Hoe verder nu het 
basion, dat is dus ook het Foramen magnum, naar achter ligt, des 


Fig. 1. 


e grooter wordt A. Wanneer men nu, om onafhankelijk te worden 
van absolute maten, en direkte vergelijkingen te kunnen maken G 
stelt op 100 dan is door bepaling der absolute maten van A en G 
op het mediagram de verhouding van A tot G direkt uit te drukken 
in een getal dat grooter wordt naar gelang A zelve grooter wordt. 
Dit verhoudingsgetal zal ik in het vervolg als den „„basaalindex” van 
den schedel aanduiden. Deze beantwoordt dus aan de formule 
100 A 


DE, 


Deze index wordt dus grooter naarmate het Foramen magnum 
meer occipitaalwaarts gelegen is. 

Ik zal nu beginnen de gevonden basaalindices der verschillende 
apenschedels te vermelden, daarna volgen die van den mensch. 


== Index basalis. 


Index basalis van Apenschedels. 


Hapale 77, 72, 74, 70, 70, 68. Gemiddeld 71. 

Chrysothrie 62, 61, 60, 60, 60, 59, 58, 58, 57, 56. Gemiddeld 59. 
Cebus 71, 70, 70, 69, 68, 68, 67, 65, 64, 64. Gemiddeld 67. 
Ateles 67, 66, 65, 64, 61, 58. Gemiddeld 64. 

Pithecia 76, 75, 74, 70. Gemiddeld 74. 

Mycetes 95, 91, 86, 84, 78. Gemiddeld 86. 

Jnuus 67, 65, 65, 64, 63. Gemiddeld 65. 

Cynocephalus 69, 66, 60. Gemiddeld 65. 

Macacus 69, 69, 66, 65, 65, 63, 62, 60, 60, 60. Gemiddeld 64, 
_ Cercopithecus 60, 60, 57, 54. Gemiddeld 57, 


(70) 


Semnopithecus 76, 76, 74, 71, 70. Gemiddeld 74. 

Colobus 76, 74. Gemiddeld 75. | 

Stamanga (adult) 78, 77, 76, 76, 76, 75, 75, 75, 78. Gemiddeld 76. 

Stamanga (juv.) 70, 62. 

Hylobates 66, 67, 71, 72, 80. 

Chimpanse (adult) 65, 63. Gemiddeld 64. 

Chimpanse (juv.) 53, 50. 

Gorilla (adult) 67, 66, 65, 62, 59, 58, 58, 56. Gemiddeld 61. 

Gorilla (juv.) 54, 50. 

Orang (adult) 69, 65, 60, 60, 58, 58. Gemiddeld 61. 

Orang (juv.) 55, 53, 51, 51, 50. Gemiddeld 52. 

Laten wij voorloopig de infantiele schedels buiten beschouwing, 
dan blijkt dat de basaalindex bij de verschillende apengeslachten sterk 
varieert, terwijl bovendien niet onaanzienlijke individueele variaties 
bestaan. Het hoogste gemiddelde werd gevonden hij Mycétes, het 
laagste bij Cercopithecus. Tevens blijkt de juistheid van hetgeen reeds 
door Huxrey beweerd is, dat de ligging van het Foramen magnum 
aan de schedelbasis onafhankelijk is van de plaats die het geslacht 
in het systeem inneemt. Dit komt het duidelijkst uit als men de 
geslachten regelmatig rangschikt volgens de gevonden gemiddelde 
waarde van hun index basalis, beginnend met het geslacht met den 
hoogsten index, dus dat waar het For. magn. het verst naar achter - 
ligt. Men verkrijgt dan de volgende opvolging: Mycetes, Siamanga, 
Colobus, Pithecia, Semnopithecus, Hapale, (Hylobates), Cebus, Inuus, 
Cynocephalus, Macacus, Ateles, en Gorilla, Orang, Chryso- 
thrix, Cercopithecus. 

Uit deze opeenvolging kan men tevens afleiden, dat er geen direkt 
oorzakelijk verband bestaat tusschen de ligging van het Foramen 
magnum en de ontwikkeling van den bipeden gang. Wel is waar 
zal straks blijken dat de index basalis bij den mensch lager is dan 
bij de overigen Primaten, maar de gegeven opsomming waarschuwt 
er tegen dit afhankelijk te stellen alleen van het verkrijgen van 
den opgerichten gang. Wanneer dit het geval was zou zeker de 
Siamang niet bovenaan staan met op één na de hoogste basaal index. 
En wat het geslacht betreft waar de hoogste indexwaarde wordt 
aangetroffen — Mycetes — is het wel niet:onwaarschijnlijk, dat men 
hier te doen heeft met een secundaire verschuiving occipitaalwaarts 
van het Foramen magnum, ingevolge de buitengewone ontwikkeling 
van het Hyoidapparaat. De plaats die Mycetes in dit opzicht in- 
neemt is eene exceptioneele tengevolge van bijzondere ontwikkelings- 
verschijnselen. Neemt men dit in aanmerking, dan- staat de Siamang, 
het dier dat in den bipeden gang misschien meer bedrevenheid bezit 


Ee 


dan eenige andere der in deze mededeeling genoemde Primaten, 
bovenaan wat de waarde van zijn basaalindex aangaat, en nadert 
het meest tot de halfapen, waarvan ik o.a. bij Lemur albifrons een 
Index vond van 87, bij Propithecus diadema een van 80. Men wachtte 
er zich echter voor, niet alleen om op grond hiervan aan Siamang een 
lager plaats in het systeem toe te kennen dan den Primaten met kleiner 
basaalindex, maar vooral ook om dit verschijnsel zelve bij Siamang als 
een behouden gebleven oorspronkelijken toestand op te vatten. Hiervan 
ben ik niet overtuigd. De ligging van het Foramen magnum, wordt 
toch, zooals in eeu der volgende mededeelingen zal worden aange- 
toond, in hooge mate bepaald door de ligging van den aangezichts- 
schedel ten opzichte van den hersenschedel. En in dit opzicht is bij 
de Primaten wel degelijk een ontwikkelingslijn te herkennen, in 
’t kort hierop neerkomend dat de aangezichtsschedel, eerst gelegen 
vóór den hersenschedel, zich onder dezen schuift, om zich daarna te 
verkorten. De verschuiving nu van den aangezichtsschedel occipitaal- 
waarts heeft een grooten invloed op de ligging van het Foramen magnum. 
Onderaan in de rij met den kleinsten basaalindex staat Chrysothrix 
als vertegenwoordiger der platyrrhine apen, en Cercopithecus als die 
der katarrhine. Wat deze laatste betreft komt mij een onderzoek 
aan meerdere individuën, vooral van dezelfde soort, niet ongewenscht 
voor, ten einde te beslissen of inderdaad in het algemeen in het 
geslacht Cercopithecus het Foramen magnum zoover naar voren ligt. 
De Anthropoiden nemen wat hun basaalindex betreft niet een in ’t 
oog vallend bevoorrechte plaats in onder de apen, en vormen zeker 
niet een direkten overgang tusschen de lagere apen en den mensch. 
De index basalis van dezen laatste blijkt uit de volgende gegevens 
waarbij ik de verschillende vroeger genoemde groepen afzonderlijk blijf 
bespreken. Volledigheidshalve vermeld ik tevens den index cephalicus. 
Schedels van Zeeuwen (Homo alpinus var. Zeelandieus) Index 
cephalicus: laagste 81.6, hoogste 88, gem. 84.8. 
Index basalis: 50, 49, 48, 48, 48, 48, 45, 44, 43, 43, gem. 45.7. 
Schedels van Javanen. Index cephalicus: laagste 78.3 hoogste 87.9 
Inder basalis: 52, 51, 50, 50, 49, 48, 46, 45, 42, 42, gem. 47.9. 
Schedels van Papoea's. Index cephalicus: laagste 63.4, hoogste 
69.6 gem. 67.5. 
Inder basalis 46, 45, 45, 45, 44, 44, 44, 44, 43, 49, gem. 44.6. 
Schedels van Friezen (Homo europaeus var. Frisius). Index cepha- 
lieus: laagste 71.5 hoogste 79.1 gem. 75.7. 
Inder basalis 48, 47, 46, 46, 46, 44, 44, 44, 49, 40, vem. 44.7. 
Schedels van Negers. Index cephalicus: laagste 68.2 hoogste 76.4, 
gem. 71.2 


(72) 


Inder basalis: 50, 49, 48, 47, 47, 47, 45, 44, 43, 49, oem. 46.6. 

Vergelijkt men de indexwaarden bij den mensch met die der 
volwassen apen dan blijkt dat een vrij groot verschil tusschen beide 
bestaat, en dat in het bijzonder het gemiddelde van alle menschen- 
schedels ruim 15 eenheden kleiner is dan dat van alle Anthropoiden- 
schedels. Door deze aanzienlijke verscl.uiving van het Foramen magnum 
naar voren, heeft de menschenschedel een kenmerk verkregen dat 
hij met geen der andere primaten gemeen heeft. Wanneer toch de 
index basalis grooter is dan 50, dan wil dit zeggen, dat de projectie 
van het basion op G. achter het midden van deze lijn ligt. Dit 
nu was zonder uitzondering bij alle volwassen apenschedels het geval, 
bij den mensch daarentegen ligt het projectiepunt van het basion 
bijna steeds vóór het midden van G. bij uitzondering valt het hier- 
mede samen of ligt het een weinig ervoor. De zelfstandige plaats die 
de mensch ten opzichte van de ligging van het Foramen magnum 
inneemt blijkt ook nog hieruit, dat de laagste waarde van den index 
basalis die ik. bij den volwassen apenschedel vond, nl. 54 bij Cerco- 
pithecus patas -—— hooger is dan de hoogste waarde die ik bij den 
mensch vond: 52 bij een Javaan. Terwijl dus bij de apen A steeds 
grooter is dan B, is bij den mensch het omgekeerde het geval. 

Op de vraag of bij den mensch het Foramen magnum bij den 
brachycephalen en den dolichoeephalen schedel een met dit verschil 
in vorm in verband staande verschillende ligging inneemt, geven 
bovenstaande cijfers een ontkennend antwoord. Wel is waar bezitten 
de beide brachycephale groepen — de Zeeuwen en de Javanen: — 
een index basalis die iets hooger is dan die der dolichocephale 
Papoea's en Friezen, maar daartegenover staat dat de groep der sterk 
langhoofdige Negers met hun index eephalicus van gemiddeld 71.2 
een index basalis bezit die hooger is dan die der zeer korthoofdige 
Zeeuwen. ') Ik kan dus uit mijne uitkomsten geen aanwijzing putten 
dat er bij den mensch eene betrekking bestaat tusschen de ligging 
van het Foramen magnum en den vorm van den schedel, noch op 
grond der gemiddelden, noch op grond der variatiebreedte, want 
bij de brachycephale schedels varieerde de index basalis van 52—42 
bij de dolichoeephale van 50—40. 

Deze onafhankelijkheid van index cephalicus en index basalis kan 


1) In Arpy's monographie, vind ik met betrekking tot het Foramen magnum 
bij de negers de volgende opmerking: Einige Beobachter glauben die Wahrnemung 
gemacht zu haben dass die Stellung dieser Oeffnung insofern veränderlich sei, 
als sie bei gewissen Völkerschaften und zwar speziell den Negern, weiter hinten 
liege, als bei andern. (Die Schädelformen der Menschen und der Affen. Leipzig 
1867 blz. 16). 


(73) 


ook nog blijken uit onderstaande tabel waarin ik van tien langhoofdige 
schedels de beide indices naast elkander plaats. Deze schedels behooren 
niet tot een der bovenstaande groepen. 


Index cephalicus Index basalis 
68.9 46.7 
71.5 13.8 
12.3 48, — 
12.5 41.7 
72.9 44,5 
13.1 48.7 
14.7 50 
74.8 50.6 

75.9 : 45.5 
16,4 | 44.6 


Ook bij deze tien schedels treft men weder dezelfde variatiebreedte 
van ongeveer 10 eenheden in den index basalis als bij de vijf boven- 
staande groepen. 

Als voornaamste conclusie uit het voorgaande is dus deze te stellen 
“dat bij den mensch de projectie van het basion op G regelmatig valt 
een weinig vóór het midden van deze lijn. En wanneer men nu 
bedenkt dat de steunlijn van den schedel die dus het midden der 
beide condylen met elkander verbindt regelmatig een weinig achter 
het basion ligt dan komt men tot de eonclusie dat het projectiepunt 
van de steunlijn van den menschelijken schedel op de door mij 
aangenomen grondlijn, samenvalt met het midden van deze lijn. 
Men kan zich denken dat in verband met den opgerichten gang van 
den mensch, deze verhouding uit een oogpunt van statiek een gun- 
stige is. 

Een verrassende uitkomst leverde de vergelijking van de indices 
basales van onvolwassen schedels met volwassenen van dezelfde soort. 
In alle gevallen waarin deze vergelijking gemaakt kon worden bleek 
dat de index basalis van den infantielen en juvenielen schedel lager 
is dan die van den adulten, met andere woorden: gedurende de 
postfoetale ontwikkeling van den schedel, verschuift het Foramen 
magnum occipitaalwaarts. Deze uitkomst had ik niet vermoed. Ik 
had a priori het tegenovergestelde verwacht, meenende in de indivi- 
dueele ontwikkeling een afspiegeling van de phylogenetische te zullen 
terugvinden. Ik zal nu het omschreven verschijnsel weder eerst aan- 
_ toonen bij de apenschedels daarna bij die van den mensch. 

Het directe bewijs van deze verschuiving verkrijgt men door eene 
vergelijking der indices -basales. Ik zal echter nog op een tweede 


TEA, 


wijze een sprekend bewijs er van leveren, n.l. door een superpositie 
van de mediagrammen van jeugdige en volwassen schedels. 

Van den Siamang vervaardigde ik doorsneden van twee onvol- 
wassen schedels, de jongste was in het bezit van een volledig melk- 
gebit, terwijl nog geen tand van het blijvende gebit doorgebroken 
was. De index basalis van dezen schedel was.62, dat is elf eenheden 
kleiner dan de laagste index basalis van de volwassen siamang- 
schedels. De tweede bezat een gemengd gebit, de blijvende canini, de 
eerste premolaren, en de 3e molaar waren nog niet doorgebroken. 
Van dezen schedel bedroeg de index basalis 70. Er had dus reeds 
een aanzienlijke verschuiving van het Foramen magnum naar achter 
plaats gehad, doeh deze was blijkbaar nog niet beëindigd. 

Het verschil in ligging van het Foramen magnum dat uit deze 
verschillende waarden van den Index basalis reeds blijkt, komt in 
Fig. 2 nog sprekender uit. 


Fig. 2. Mediagrammen van een volwassen en infantielen 
Siamangschedel. 

De doorgetrokken lijn is in deze Figuur het mediagram, door een 
volwassen Siamangschedel met een index basalis van 76, de g®stip- 
pelde lijn is het mediagram van den jeugdigen Siamang met volledig 
melkgebit en een index basalis van 62. De absolute lengte van G 
bedroeg bij den volwassen schedel: 80 mM., bij den jeugdigen 72 mM. 
Het mediagram van den juvenielen schedel is nu geteekend bij een 
vergrooting van */,. Wanneer men nu de grondlijnen laat samen- 
vallen, zoodat het fronton en occipiton van beide schedels elkander 
dekken, dan verkrijgt men een figuur waaruit men direkt zien kan 
welke vormveranderingen de schedel ondergaat bij zijn ontwikkeling 
van den juvenielen tot den adulten vorm. Ik zal in mijne mede- 
deelingen over dit onderwerp meerdere malen van zulke figuren 
gebruik maken, hier pas ik de methode toe om het verschil in 
ligging te doen zien van het Foramen magnum bij onvolwassen en 
adulte schedels, 


(75) 


En in Fig. 2 komt dit verschil bij den schedel van Siamang dui- 
delijk uit, bij den volwassen schedel ligt het Foramen magnum aan- 
zienlijk verder naar achteren dan bij den jeugdigen. Tevens blijkt dat 
deze verschuiving tot stand komt in hoofdzaak door verlenging van 
het basi-sphenoid en het basi-oecipitale, de basislengte van de Fossa 
anterior van den schedel blijkt bij het jeugdige individu weinig van 
die bij het volwassene te verschillen. : 

De verschuiving van het Foramen magnum naar achteren heeft ten 
gevolge, dat de squama van het occipitale hare welving grootendeels 
verliest en meer vertikaal komt te staan. 

Na het voorafgaande kan ik over de Anthropoïden kort zijn. Van 
Chimpanse onderzocht ik twee volwassen en twee jeugdige schedels, 
beide met een nog volledig melkgebit. De index basalis der beide 
eerste bedroeg 65 resp. 63, die der beide laatste 53 resp. 50. Ook 
hier dus blijkt het Foramen magnum bij de juveniele schedels niet 
onaanzienlijk meer naar voren te liggen. Wat trouwens ook blijkt 


Fig. 4 Mediagrammen van een volwassen en infantielen 
Chimpanse-schedel. 


uit fig. 8, waarin ik weder het mediagram van een jeugdigen schedel 
op dat van een volwassenen gesuperponeerd heb). Het is voor de 
kennis van de vervorming van den schedel van belang er op te 
wijzen dat ook hier de verschuiving tot stand komt door verlenging 
van het basi-sphenoïd en basi-occipitale gepaard aan een steiler 
worden van de squama van het occipitale. 

Dat ook bij Orang het Foramen magnum zich occipitaalwaarts ver- 
plaatst wordt voldoende bewezen door de beide series der indices 


1) Terloops maak ik opmerkzaam op de eigenaardige doorsnede van het palatum 
van den volwassen Chimpanse, dat blazig verdikt is doordat de sinus maxillares 
van rechts en links met elkander samenhangen, door het palatum heen, een ver- 
schijnsel dat ik ook bij andere apen (Mycetes) waarnam, 


(76 ) 


basales van volwassen en onvolwassen schedels naast elkaar te 
plaatsen. Het bewijs is hier meer afdoende aangezien van een grooter 
aantal jeugdige Orangschedels de index basalis bepaald werd. Voor 
de volwassen. schedels verkreeg ik de volgende waarden: 69, 65, 60, 
60, 58, 58 en voor de onvolwassenen de waarden 55, 53, 51, 51, 50, 


Fig. 3. 
Mediagrammen van een be en infantielen Orangschedel. 

In fig. 4 zijn weder de mediagrammen van een jeugdigen en vol- 
wassen schedel gesuperponeerd. Bij den eerste bestond nog een vol- 
ledig melkgebit. 

Voor Gorilla eindelijk kan ik naar fie. 5 verwijzen waarin het 
mediagram van een infantielen gorillaschedel met nog volledig melk- 
gebit op dat van een volwassen schedel is geschetst. Dezelfde ver- 


Fig. 5. 
Mediagrammen van een volwassen en infantielen Gorillaschedel. 


d 
d 

î 
B: 
lf 
ie 
e 
8 


CARR 


scliijnselen als bij de overige Anthropoïden : verlenging van de schedel- 
basis en verminderde welving van het achterhoofdsbeen treffen wij 
ook hier aan. Wat den index basalis betreft zij er op gewezen dat 
deze bij de volwasschen schedels varieerde tusschen 67 en 56, terwijl 
de index-waarde der jeugdige schedels bedroeg 50 en 54. Bij den 
laatste van deze twee was de eerste molaar reeds doorgebroken en 
de mediale incisivus gewisseld. 

Door het bovenstaande is afdoende bewezen dat bij alle Anthropoïden 
het Foramen magnum zich gedurende de juveniele periode in 
achterwaartsche richting verschuift. Op welk tijdstip deze verschui- 
ving een aanvang. neemt, of zij begint onmiddellijk na de geboorte, 
kan ik niet beslissen, daar ik geen schedels bezit waarin het melk- 
gebit niet reeds volledig ontwikkeld is. 

Door verschillende onderzoekers is er in de laatste jaren op gewezen, 
dat de infantiele schedel van Anthropoïden morphologisch dichter 
bij den menschenschedel staat dan die van de volwassen Anthropoïden. 
Voornamelijk is dit verschijnsel ter sprake gebracht in verband met 
de voorhoofdswelving. Daar het in mijne bedoeling ligt den geheelen 
schedel systematisch te bewerken, zal ik ook op dit punt te gelegener 
tijd nader ingaan, en beperk mij hier tot de opmerking dat, wat de 
ligging van het Foramen magnum betreft, deze grootere overeen- 
stemming bevestigd wordt. Waar toch zonder uitzondering de index 
basalis van den infantielen apenschedel lager is dan van den vol- 
wassenen, nadert deze meer tot den index van den menschenschedel. 
Deze toenadering gaat zelfs zoover dat de laagste index van den 
infantielen schedel der Anthropoïden nl. 50 bij Chimpanse, Gorilla 
en Orang, gelijk is aan den hoogste dien ik bij Zeeuwen en Negers 
vond, terwijl bij Javanen zelfs een hoogere index werd gevonden. 
In hooge mate belangrijk en leerzaam is dan ook een superpositie 
der mediagrammen van den jongen Gorillaschedel met 50 tot index 
basalis en een Zeeuwenschedel met gelijken index, die in een der 
volgende mededeelingen zal gegeven worden. 

Er rest ons nu nog aan te toonen dat hetzelfde verschijnsel dat 
voor den schedel der menschapen geconstateerd is ook bij den 
mensch voorkomt, dat dus ook hier de index basalis bij het kind 
lager is dan bij den volwassene. De foetale schedels zal ik op 
deze plaats buiten beschouwing laten, en alleen de uitkomsten mede- 
deelen die ik van de infantiele schedels verkreeg. Ik zal deze geven 
in den vorm van gemiddelden der groepen die ik hiervoor bij mijn 
materiaalopgave genoemd heb. 

6 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°. 1909/10. 


(78) 


Index basalis Kinderschedels. 
10 schedels van O— 1 jaar: gemiddeld 41.99 


Bleed MO 
Te 
en ME Le 
bn Sd 
en ee te 
bi So 40,9 
4 de 
be B eN 


Voor de appreciatie dezer cijfers moet men in aanmerking nemen 
dat ik als gemiddeide van vijf groepen van volwassen schedels de 
volgende waarden vond: 44.6, 44.7, 45.7, 46.6 en 47.9. En verge- 
lijkt men hiermede de voor de kinderschedels gevonden waarden, 
dan blijkt onmiddellijk dat bij den mensch evenals bij de Anthro- 
poiden het Foramen magnum gedurende de ontwikkeling zich 
occipitaalwaarts verschuift. Was het aantal in elke groep der kinder- 
schedels talrijker dan zou men spoediger geneigd zijn aan de ge- 
vonden gemiddeiden de conclusie te verbinden dat deze verschuiving 
met het 8e jaar begint, dus ongeveer gelijktijdig met het begin der 
tand wisseling. 

Nu wij de ligging en verschuiving van het Foramen magnum bij 
de Primaten in getalwaarden hebben leeren uitdrukken kunnen wij 
ons onderzoek voortzetten met de bepaling van de variaties in de 
helling van het vlak dezer opening. Dit zal het onderwerp der 
volgende mededeeling uitmaken. 


Aardkunde. — De Heer MoOrENGRAAFF doet eene mededeeling : 
„Over oceanische diepzee afzettingen van Centraal-Borneo’’. 


In 1894 werden door mij in het stroomgebied van den Boven- 
Kapoewas in West-Borneo *) kiezelgesteenten gevonden en als diepzee- 
afzettingen beschreven, die bijna uitsluitend bestaan uit skeletten van 
Radiolariën. Zulke gesteenten worden wel Radiolariten genoemd. 

De Radiolariën hieruit werden door Hinpe *) onderzocht en daar- 
door werd de ouderdom dezer gesteenten als prae-cretaceïsch, waar- 
schijnlijk jurassisch, vastgesteld. 

De formatie, waarvan deze Radiolariten deel uitmaken, noemde ik 


1, G. A. F. Moreneraarr. Geological explorations in Gentral Borneo. p.p. 123 & 414, 
2). G. J. Hinpe, ibidem, Appendix L 


WT 


(79) 


Danau-formatie naar de groote danau’s of meeren in West-Borneo, 
waar zij goed is ontwikkeld en door mij het eerst werd aangetroffen. 
De Danau-formatie neemt een strook gronds in van gemiddeld 
60—70 K.M. breedte, welke aan de noordzijde wordt begrensd door 
oudere vormingen, nl. die der oude-leiformatie, terwijl zij aan de 
zuidzijde wegschiet onder jongere, tertiaire zandsteenen en vulkanische 
producten. De geheele formatie is geplooid met oost-westelijke strek- 
king en maakt deel uit van het Boven-Kapoewas-ketengebergte. 

Van uit het meerengebied kon ik deze formatie oostwaarts vervolgen 
tot aan de waterscheiding tusschen Boven-Kapoewas en Boven-Mahak- 
kam over een afstand van 230 K.M. Omtrent den geologischen bouw 
van het stroomgebied der Boven-Mahakkam was destijds nog niets 
bekend, maar sedert korten tijd is het mij mogelijk geworden de 
studie naar de verspreiding dezer Radiolariten weder op te vatten, nu 
ik de beschikking heb gekregen over de collecties door NieuweNHuis 
in het stroomgebied van de Mahakkam en van de Boven-Kajan in 
de jaren 189697 en 1898-1900 bijeen gebracht, over onuitge- 
geven resultaten van onderzoekingen, door BoNAreLu langs de rivieren 
Kélai en Sègah in het landschap Bèérau in de jaren 1905 en 1906 
verricht, en bovendien over een collectie gesteenten, door VAN 
MAARSEVEEN bijeen gebracht aan de Kélai en haar zijrivier de Kéloh 
in het jaar 1907. Hierdoor is mij gebleken, dat de Danau-formatie 
zich met volkomen gelijkblijvend karakter van uit West-Borneo oost- 
waarts in Oost-Borneo door het stroomgebied van de Boven-Mahakkam 
voortzet, het scheidingsgebergte tusschen de Mahakkam en de Kélai 
ten Oosten van de Boh-rivier bereikt, en ten slotte ook aan de noord- 
zijde van dat gebergte wordt aangetroffen in het stroomgebied van 
de Kölai in het landschap Bèrau steeds met dezelfde west-oostelijke 
strekking. Gemiddeld op 50 K.M. afstand van de oostkust van Borneo 
verdwijnt zij in het landschap Bèrau eindelijk onder het jongere, 
tertiaire kustgebergte van Oost-Borneo. 

De totale lengte van die terreinstrook, waar het voorkomen van 
deze Radiolariten thans is geconstateerd, is 650 KM. en, zoo men 
de gemiddelde breedte op ruim 60 KM. aanneemt, dan beslaat zij 
dus globaal 40000 KM?. De samenstelling der kiezelgesteenten blijft 
over dien geheelen afstand volkomen gelijk, en op alle vindplaatsen 
vindt men steeds weder dezelfde typen van gesteenten, die zoowel 
makroskopisch als mikroskopisch een gelijkblijvend karakter vertoonen. 

Het eerste type in de Radiolariën-hoornsteen, de echte Radiolariet. 
Dit gesteente is melkwit, hard, bros en splinterig. Het bestaat voor 
ongeveer 97 °/, uit kiezelzuur en is uitsluitend samengesteld uit 
skeletten en skeletdeelen van Radiolariën, die dicht tegen elkaar 

6% 


(80) 


liggen en door een kiezeleement zijn verbonden. De rood gekleurde 
variëteiten mogen Radiolariën-jaspis genoemd worden; zij bevatten 
eenige percenten ijzer. In de melkwitte variëteiten zijn de Radio- 
lariën het moeielijkst, onder het mikroskoop waar te nemen ; veel 
beter zijn zij te onderscheiden in de roode, jaspisachtige variëteiten, 
maar het allerbest zijn zij geconserveerd in groenachtige variëteiten 
van de Long Keloh in Bérau. 

Het tweede type is de steeds rood gekleurde kleiachtige kiezellei 
of kiezelige kleilei, die een hooger klei- en ijzergehalte en geringer 
kiezelgehalte bezit dan het eerste type. Radiolariën komen er in 
afwisselende hoeveelheden in voor, maar steeds veel minder dan in 
het eerste type. 

De beide typen gaan geheel geleidelijk in elkaar over en allerlei 
tusschenvormen komen voor. De duidelijke gelaagdheid der kiezel- 
leien der Danau-formatie wordt veroorzaakt, doordat dikkere bankjes 
van zuivere Radiolariën-hoornsteen afwisselen met dunne laagjes, 
die rijker aan klei en armer aan Radiolariën zijn. 

Beide typen en alle tusschenvormen komen hierin met elkaar 
overeen, dat zij geen bestanddeelen bevatten, die een terrigene her- 
komst beoorkonden, en dat er uitsluitend overblijfselen van plankton- 
organismen met kiezelskeletten, en wel van Radiolariën, in voorkomen. 

In ongecementeerden toestand, in welken zulke vormingen nog 
thans op den bodem der oceanen bezinken, noemt men afzettingen 
van het eerste type Radiolariën-slib en die van het tweede type 
roode diepzeeklei. Radiolariënslib en roode klei gaan geleidelijk in 
elkaar over en verschillen van elkaar slechts in hun gehalte aan 
Radiolariën ; Murray stelt de grens bij een gehalte van 20 °/, aan 
Radiolariën. Men heeft waargenomen, dat zulke afzettingen uitsluitend 
voorkomen en bezinken in de gedeelten der oceanen, die ver van 
land zijn gelegen en dan nog alleen in de diepste deelen daarvan 
Dit wordt verklaard door aan te nemen, dat op zeer groote diepten 
koolzure kalk door het zeewater wordt opgelost en dat daardoor 
van de skeletten der plankton-organismen, die voortdurend bezinken, 
op die diepten slechts de kiezelskeletten den bodem bereiken en dus 
alleen bewaard blijven. 

Neemt men nu aan, dat Radiolariën-slib en roode klei oceanische, 
abyssische sedimenten zijn, bezonken op zeer groote diepten, dan mag 
men, bij de volkomen overeenkomst, eenerzijds tusschen Radiolariën- 
hoornsteen en Radiolariën-slib, anderzijds tusschen roode kiezelige 
kleilei en roode diepzeeklei, ook besluiten dat deze kiezelgesteenten 
der Danau-formatie oceanische, abyssische sedimenten zijn. Hieruit 
volgt dan verder, dat in den tijd, toen deze sedimenten werden 


(31) 


afgezet, welke waarschijnlijk in het jurassische tijdperk ligt, het 
grootste gedeelte van Borneo: zeer diep beneden den zeespiegel was 
gelegen en dat land van eenige beteekenis toen in de nabijheid niet 
voorkwam. 

Tegen de opvatting, die het uitgangspunt voor deze conclusie 
vormt, dat koolzure kalk op groote diepten door het zeewater wordt 
opgelost, is door Tnrouuer *) een bedenking ingebracht, en daarmede 
tevens tegen de veronderstelling, dat Radiolariën-slib een afzetting 
zou zijn, uitsluitend bezonken in de diepste deelen der oceanen. 
Trovrer’s twijfel ontstond, toen hij bij eenige monsters van diepzee- 
slib gelaagdheid waarnam en wel op deze wijze, dat laagjes Radio- 
lariën-slib afwisselden met laagjes Globigerinen-slib. 

Prieppr ®) nam bij de monsters van diepzee-slib, door de Valdivia 
verzameld, waar, dat zulk een gelaagdheid bij diepzee-sedimenten 
zeer veelvuldig voorkomt. Hij toonde aan, dat het oplossend vermogen 
voor koolzure kalk vooral toekomt aan het ijskoude poolwater, dat 
op hooge breedten bezinkt en zich langs den bodem der oceanen 
zeer langzaam naar lage breedten beweegt. Dit ijskoude water ver- 
liest, doordat het zijn zuurstof langzaam afstaat, gaandeweg het 
vermogen organische stoffen tot koolzuur te oxydeeren, en daar- 
door koolzure kalk op te lossen. Ten gevolge daarvan ligt de 
bovenste grens, waarop roode klei en Radiolariën-slib voorkomen, 
aan den aequator het diepst, nl. ongeveer op 5500 M., terwijl 
op hoogere breedten in de sub-arctische deelen der oceanen, die 
grens reeds tusschen 2000 en 3000 Meter werd aangetroffen. De 
ligging dier grens moet dus van klimatische condities afhankelijk 
zijn en zij moet gedurende koude periodes met sterke ontwikkeling 
der polaire ijskappen in het algemeen minder diep liggen dan tijdens 
warmere periodes, wanneer het ijskoude poolwater in geringere hoe- 
veelheid en slechts op zeer hooge breedten bezinkt. 

PrnapP: meent, dat de schommelingen in de uitbreiding der polaire 
ijsbedekkingen, die stellig hebben plaats gehad, op geheel voldoende 
wijze de gelaagdheid der diepzee-sedimenten verklaren en dat het niet 
gewettigd is, te twijfelen aan de juistheid van de stelling, dat op 
groote diepten koolzure kalk door het zeewater wordt opgelost. 

Voorloopig schijnt ook mij geen reden te bestaan, om er aan te 
twijfelen, dat Radiolariën-slib en roode klei in aequatoriale gebieden 
slechts op groote diepten, beneden 5000 Meter, ontstaan en ook 


1) L Trourer. Précis d'analyse des fonds sous-marins actuels et anciens p.p. 16 
en 33. Paris 1907. 

2) E. Prmirei. Ueber Schichtbildung am Boden der heutigen und vorweltlichen 
Meere. Intern. Revue der ges. Hydrobiologie und Hydrographie IL. p. 1. Leipzig. 1909. 


(82) 
vroeger ontstonden, en dat dus de Radiolariet en de kiezelige, roode 
kleilei uit de Danau-formatie in Borneo in een zee van een dergelijke 
groote diepte moeten zijn bezonken. 

Aan fossiele oceanische, abyssische afzettingen is tot nu toe niet 
zoo algemeen de aandacht geschonken *) als men zou mogen verwachten, 
waar deze toch een der meest extreme liggingen documenteeren, 
waarin een deel der oppervlakte der lithospheer kan worden gebracht, 
en waar 40 °/, van den bodem van alle oceanen op aarde uit zulke 
afzettingen bestaat, die daar nog voortdurend worden gevormd. 
Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt door het feit, dat zulke sedi- 
menten in fossielen toestand als gesteenten nog slechts op zeer weinig 
plaatsen op aarde zijn gevonden onder zulke omstandigheden, dat 
hun karakter als abyssische sedimenten onbetwistbaar kon worden vast- 
gesteld ®). En dat is weder begrijpelijk, zoo men bedenkt, dat slechts 
onder zeer bijzondere omstandigheden afzettingen, gevormd op meer dan 
5000 Meter beneden den zeespiegel zoo hoog kunnen worden opgeheven, 
dat zij deel van het vaste land gaan uitmaken en voor onderzoek 
toegankelijk worden. Theoretisch bestaat hierop alleen kans in de 
ketengebergten, waar sedimenten, op zeer verschillende diepten be- 
zonken, bij de plooïïng tot ver boven den zeespiegel kunnen worden 
opgeperst. 

Meer en meer wint de overtuiging veld, dat de aardschors bestaat 
uit deelen van zeer verschillende stabiliteit. De meer stabiele deelen 
vormen uitgestrekte blokken, die naar het schijnt slechts door zeer 
langzame vertikale, op- of neerwaartsche bewegingen hun ligging ten 
opzichte van elkaar en ten opzichte van den zeespiegel kunnen 
wijzigen Have ®) noemt deze stabiele blokken, onverschillig of zij 
boven of beneden den zeespiegel zijn gelegen, adres continentales 
of kortweg continenten. Liggen zij boven den zeespiegel, dan is de 
vorming van diepzee-sedimenten er a priori uitgesloten, liggen zij 
beneden den zeespiegel, dan kunnen er wel oceanische diepzee- 
sedimenten bij voldoende diepe ligging afgezet worden, maar zij 
blijven bijna zeker voor ons ontoegankelijk. 

De meer bewegelijke deelen der aardschors, de geosynclinale 


1) Hun bestaan wordt zelfs door een der toongevende handboeken betwijfeld 
en alleen voor Barbados toegegeven. O. Krümuer. Handbuch der Oceanographie, 
p. 211. 1907. 

2) In de eerste plaats is hier voor noodig een groot verspreidingsgebied, omdat 
lokaal Radiolariten kunnen ontstaan, die geen abyssische sedimenten zijn. Zoo 
kunnen Radiolariën-houdende kalksteenen door verkiezeling en vernietiging van alle 
organismen met kalkskeletten lokaal in Radiolariten veranderen. 

3) Em. Have. Les géosynelinaux et les aires continentales. Bull. de la Soc. Géol, 
de France. 3. XXXVIIL p. 617. 1900 en Traité de géologie 1. p. 157. 1907, 


(88) 

gebieden, scheiden in breedere of smallere strooken de stabiele, con- 
tinentale blokken van elkaar *). De bewegingen der aardschors, die 
in eerste instantie waarschijnlijk een gevolg zijn van de voortschrij- 
dende afkoeling der lithospheer, concentreeren zich in deze strooken. 
Langen tijd wellicht vormen zij onderzeesche troggen van zeer afwis- 
selende diepte, de geosynelinalen, waarin levendige sedimentatie en 
groote ophooping van sedimenten plaats heeft. Slechts bij uitzonde- 
ring, daar, waar groote diepte samengaat met zeer grooten afstand 
van vast land (men kan zich dezen toestand bijv. denken wanneer 
een of beide der aangrenzende continentale blokken geheel of gedeel- 
telijk beneden den zeespiegel liggen) kunnen ook oceanische, abyssische 
sedimenten in zulk een geosynclinale bezinken. Maar daarna, juist 
wellicht ten gevolge van deze zeer levendige sedimentatie, kunnen 
zich de evenwichtsconditiën in zulk een labiele strook wijzigen, de 
geosynclinale wordt ineengeperst en tot een ketengebergte opgestuwd ; 
de oorzaken van zulke wijzigingen zijn nog zeer onvoldoende bekend, 
maar in ieder geval bewijst de studie van de samenstelling der keten- 
gebergten zelve, dat zij vóór hun opplooiing geosynclinalen waren: 
Bij de plooiing worden de sedimenten onverschillig op welke diepten 
zij zijn afgezet, ineengeplooid en ten slotte tot hooge gebergten opge- 
stuwd ®). Ook oceanische, abyssische sedimenten kunnen op deze 
wijze hoog boven den zeespiegel komen te liggen en voor ons toe- 
gankelijk worden. Im de ketengebergten bestaat dus theoretisch de 
eenige, en dan nog een geringe kans, dat fossiele diepzee-sedimenten 
deel van het vaste land kunnen uitmaken. Om die reden zullen zulke af- 
zettingen, hoe algemeen verspreid zij ook op den bodem der oceanen 
thans nog mogen zijn en zeker steeds geweest zijn, tot de ketenge- 
bergten beperkt zijn en betrekkelijk tot de zeldzaam voorkomende 
op aarde behooren. 

Door de waargenomen feiten wordt deze theorie tot nu toe volkomen 
bevestigd; alle diepzee-gesteenten, die tot op heden bekend zijn, zijn in 
ketengebergten of althans in de gebieden der geosynclinalen gevonden. 

Vooreerst geldt dit dan voor de Danau-formatie in Borneo, het 
grootste samenhangende gebied van fossiele diepzee-afzettingen, dat 
thans op aarde bekend is. Tektonisch maakt nl. de Danau-formatie deel 
uit van het Boven-Kapoewas-ketengebergte (misschien ware dit thans 


1) De ligging der continenten en geosynclinalen ten opzichte van elkaar wijzigt 
zich slechts langzaam en permaneert gedurende lange geologische tijdperken. 

2) VerBeeK meent, dat, zoo de plooïïing op groote diepte zich afspeelt, de hooger 
liggende sedimenten niet behoeven mede geplooid te worden, maar min of meer 
vertikaal tot zeer aanzienlijke hoogte kunnen worden opgeperst. Zoowel in den 
West-Indischen als in den Oost-Indischen archipel schijnen zulke bewegingen op 


groote schaal te hebben plaats gehad. R. D. M. Verrek, Molukken Verslag, p. 816, 
Batavia 1908. 


(84) 


beter Centraal-Borneo-ketengebergte te noemen), dat zich met oost- 
westelijke strekking dwars door bijna geheel Borneo uitstrekt. De 
tijd, waarin dit geweldige gebergte is opgeplooid, is nog niet juist 
bekend. De oudste sedimenten, die nog mede zijn geplooid, behooren tot 
het Cenomaan, terwijl de tertiaire zandsteen, die het ketengebergte 
discordant bedekt, waarschijnlijk van miocenen ouderdom is. Men 
mag aannemen, dat het Centraal-Borneo-ketengebergte waarschijnlijk 
ontstond door de oudste plooiingen van het alpine plooiingssysteem. 

Mesozoïsche Radiolariën-gesteenten zijn van verscheidene andere deelen 
van den Oost-Indischen archipel *) beschreven, als bijv. van Ceram, 
Boeroe, Rotti, Savoe, Celebes, maar onze kennis ván de tektonische 
gesteldheid van de meeste dezer eilanden is nog onvoldoende en 
men kan slechts zeggen, dat het voorkomen dier gesteenten in onzen 
archipel, die geheel in het gebied van het alpine plooiings-systeem 
ligt, met de boven geschetste theorie niet in strijd is. 

De boven-jurassische Radiolariten van Graubunderland en andere 
deelen der Alpen liggen in een ketengebergte van het alpine plooi- 
ingssysteem, en hetzelfde geldt voor de jurassische Radiolariten van 
de Coast Range in Californië, en eveneens voor de mioceene 
oceanische diep-zee sedimenten van Trinidad, Barbados en Cuba. 

De kiezelleien met Radiolariën uit het Culmtijdperk, welke o.a. 
in den Hartz, in Devonshire, Cornwall enz. gevonden zijn maken deel 
uit van een ouder plooiingssysteem, van het hereynische (variscisch- 
armoricaansche) ketengebergte. 

De kiezelleien met Radiolariën uit het Ondersiluur van Schotland : 
behooren tot een nog ouder plooiingssysteem, nl. tot het caledonische 

ketengebergte. 
___De devonische Radiolariten in Nieuw Zuid Wales zijn gevonden 
in een palaeozoïsch, waarschijnlijk carbonisch plooiingsgebergte. 

Uit deze voorbeelden, die nog met verscheidene te vermeerderen 
zouden zijn, blijkt, dat fossiele oceanische, abyssische sedimenten uit- 
sluitend in lagen worden aangetroffen. die deel uitmaken van plooiings- 
gebergten, of in ieder geval in hun voorkomen beperkt zijn tot de 
labile gedeelten der aardschors, de gebieden der geosynclinalen. 

De zeldzaamheid dezer sedimenten en hun eigenaardige versprei- 
ding pleiten voor de permanentie der continenten en der oceanische 
bekkens, maar met die beperking dat de permanentie alleen geldt 
voor die deelen der continenten en oceanische bekkens, die buiten 
de geosynelinalen zijn gelegen, dus voor de permanentie der conti- 


nentale blokken in den zin van Hau. 

1) Men raadplege hieromtrent R. D. M. Versrex, Molukken-verslag p.p. 767, 
173, 803 en volg.; en K. Martin Ein zweiter Beitrag zur Frage nach der Ent- 
stehung des Ostindischen Archipels. Geogr. Zeitschr. XLI. p. 425, 1907. 


_G. A. F. MOLENGRAAFF. 


110" 


„Over Oceanische diepzeeafzettingen van Centraal-Borneo.”’ 


he 5 
Perliaine secdimerden 
| en vulkanasche vevmangen Jet 
il 
) ne 
der 3 
tt S 
À 5 


ie hen elemen 5 Vere 


e Gonkkamak Kd, 

: West - Bommeo N 

\ s SN 
| À ee 
pj 
N , Banfeumasim f 
Ô 

SchaaÂ- 


1.8. 000.000 


N agen der Afdeeling Natuurk. DI, 


4107 


XVII. A°. 1909/10. 


On 
Ie Ace ns 


En 
Ed 


(85 ) 


Petrographie. — De Heer Mormncraarr biedt voor het verslag 
eene mededeeling aan van den Heer H. A. Brouwer: „Glün- 
merleuctetbazalt van Oost-Borneo”’. 


(Mede aangeboden door den Heer K. Marin). 


Het voorkomen van leucietgesteenten in onzen Oost-Indischen 
Archipel, tegelijk het eerste voorkomen buiten Europa, werd ontdekt 
door VoGELSANG van den Goenoeng Bantal Soesoem op het eiland 
Bawean; dit gesteente werd na diens dood door Zirker *) in 1875 
beschreven. 

Van Java beschreef Lorm*) leucietgesteenten van den Goenoeng 
Ringgit, een uitgedoofden vulkaan aan de noordkust der residentie 
Besoeki, en VerBEEK ®) van den Goenoeng Moeria en den berg Patti- 
Ajam in de residentie Djapara. Brurens*) beschreef gesteenten der 
zelfde vindplaatsen. 

Op Celebes ontdekte WIicHMmanN®) in 1888 leucietbazalt op het 
zuidwestelijk schiereiland onder de rolsteenen der rivier Pangkadjéné, 
en leucitieten uit de rivieren Masépé (bij de gelijknamige kampong) 
en Walannaë, een zijrivier van de Minralang (bovenloop der Tjen- 
rana). Rereers ®) vermeldt leucitieten van Malawa (Bergregentschappen, 
noorder-distrikt, Zuid-Celebes) en ten slotte Bücking biotietleuciet- 
bazalt, liggend onder Nummulietenkalk oostelijk van Kantisang bij 
Bangkang Sakiang °), leucietbazalt bij Tandjing Lossa aan de Mandar- 
kust (242 ZB.) en leucitieten in conglomeraten bij de kampong 
Tambi in de Baai van Manoedjoe *). 

Op Borneo waren tot nu toe geen leucietgesteenten bekend. 

Nu ontdekte Prof. MorENGRAAFF onlangs in de collectie gesteenten, 
die door Prof. NimuwenNnuis in de stroomgebieden van de Mahakkam 
en de Kajan in Oost-Borneo in de jaren 1896 —’97 en 1898—1900 


1) F. Zirker, Neues Jahrbuch f. Mineral. 1875, blz. 175. 

2) J. Lork, Bijdrage tot de kenuis der Javaansche Eruptiefgesteenten. Proefschrift, 
blz. 247, Utrecht, 1879. 

5) RD. M. VerBeek und R. Wenneua, Neue Geologische Entdeckungen auf Java. 
Neues Jahrb. f. Mineral. BB. 2. 1883, blz. 205. 

$) H. Bernrens, Beiträge zur Petrographie des Indischen Archipels. IL. Verh. K. 
Ak. v. W. Amsterkam. XXXIII. 1883. 

5) A. Wicmmann, Leucitgesteine von der Insel Celebes. Petrogr. Studien über den 
Indischen Archipel. 1. Natuurk. Tijdschr. v. Ned. Indië. LIIL. 3. 1893. 

6) J. Rereers, Jaarb. v. h. Mijnw. in Ned. Oost-Indië, 1895, blz. 99. 

7) H. Bückine, Leucitbasalt aus der Gegend von Pandkadjéné in Süd- Saga 
Ber. Naturf. Ges. Freiburg i. B. 1899, XI, blz. 99. 

*) H. Böekine, Beiträge zur Geologie von Celebes. Sammlungen des deden 
Reichsmuseums in Leiden. VII. 19021904, blz. 43. 


(86 ) 


waren bijeengebracht, een leucietgesteente, dat hij mij tot nader 
onderzoek afstond. 

Het werd gevonden den 26en Augustus 1900 in een rolsteenbank 
in de Boven-Kajan boven de monding van de Laja. *). De afmetingen 
van den rolsteen (148 8 cM.) wijzen op een niet zeer grooten 
transportafstand, waarschijnlijk stamt hij van de noordhelling van 
het Bawoeigebergte, dat de waterscheiding vormt tusschen het stroom- 
gebied van de Boven-Mahakkam en de Boven-Kajan. Iets meer 
oostelijk, waar NieuweNmuis dit gebergte overtrok, bestaat het uit 
steil opgerichte lagen van de oude leiformatie van het Boven- 
Kapoeasgebergte, die discordant door horizontale zandsteenlagen wor- 
den bedekt. 

Dit leucietgesteente heeft het uiterlijk van een lamprofyr: tegen een 
zeer fijn-kristallijne, maar niet absoluut dichte, grauwzwarte grond- 
massa steken tallooze sterk glinsterende bronsachtige glimmerblaadjes 
af (+3 mM.). Bij nauwkeurige beschouwing ziet men in zeer groot 
aantal kleine olivijnkristallen door het geheele gesteente verspreid, 
slechts bij uitzondering bereiken ze een grootte van 2 mM., de 
meeste zijn kleiner dan 0,5 mM. en vallen door hun bruingele kleur 
en sterken glans op. In uiterlijken habitus nadert het gesteente tot 
de minetten. 

Onder het mikroskoop blijkt de grondmassa te bestaan uit leuciet, 
groote lichtgroene diopsiedmikrolieten en talrijke kleine idiomorphe 
kristallen van titaanijzererts. De leucietkristallen (gemiddeld 0.05 mM.) 
vertoonen dikwijls duidelijke 8- of 6-zijdige begrenzingen, andere 
zijn afgerond of onregelmatig begrensd; ingesloten augietmikrolieten 
zijn min of meer concentrisch met de lengterichting evenwijdig aan 
den omtrek gerangschikt (fig. 4). Bij sterke vergrooting en gebruik 
van een gipsplaatje zijn dubbelbreking en tweelingsstrepen waar- 
neembaar. De diopsiedmikrolieten hebben soms grootere afmetingen 
en doen zich dan voor als langgerekte lichtgroene duidelijk pleochroï- 
tische zuiltjes zonder goede eindbegrenzing, die soms vertweelingd 
zijn. Als eigenlijke phenokrist komt de diopsied niet voor. 

De olivijn vormt doorgaans kristallografisch goed begrensde kristallen, 
met duidelijke splijting naar (010); de splijting naar (001) blijft tot 
onduidelijke niet doorloopende barstjes beperkt. Hij is volkomen 
onverweerd, kleurloos en doorschijnend, en doorgaans vrij van 
insluitsels ; slechts de grootere kristallen omsluiten enkele kleine 
kristallen van ijzererts en augietmikrolieten. 

De glimmer komt op twee- wijzen voor, zoowel sterk geresorbeerd 


1) A. W. Nreuwenuuis, Quer durch Borneo, IL, blz. 350. Leiden. 1904, 


RK a ek thd an 


(87) 


— in welk geval de ertskorrels zich in een krans om het kristal 
ophoopen, of zich voordoen als naar drie richtingen gerangschikte 
insluitsels (fig. 3) —, als niet geresorbeerd. 

In het tweede geval is hij zeer rijk aan poïkiltisch ingesloten 
leucietkristallen en augietmikrolieten, hij is dan dus het laatste 
kristallisatieproduct. De weinig dubbelbrekende basissneden zijn niet 
kristallografisch begrensd, ze vertoonen het uittreden van den spitsen 
bissectrix van een voor biotiet grooten assenhoek ; willekeurige sneden 
zijn vertweelingd volgens de Tschermaksche wet. Het pleochroïsme is 
sterk en abnormaal: 


c Bi b B a 
licht vaalrood kanariegeel lichtgeel tot kleurloos, 


waaruit blijkt, dat ook splijtblaadjes sterk pleochroïtisch zijn. 

__De geresorbeerde kristallen vertoonen voor zoover ze gespaard bleven 
hetzelfde pleochroïsme, bovendien is een doorgroeien na de resorptie- 
periode algemeen, waarbij dan kern en rand gelijk georiënteerd zijn, 


| II Ui IME V VI VII 


SiOs | 46.04 | 46.04 | 46.06 | 45.59 | 47.28 | 44,35 | 47.13 
TiO, 2.20 0.64 0.73 1.22 0.88 
Al,Os f 12.40 | 12.23 [40.01 | 12.98 | 14.56 | 410.20 | 14.47 
FesO, | 3.54 |- 3.86 | 3:47 | 491 | 3.52 
FeO 5.58 4.60 5.61 4,70 5.71 
MnO sp. sp. sp. | 0.14 0.13 
MgO | 12.60 | 410.28 | 14.74 8.36 [13.17 | 12.31 4.16 
CaO 8.38 897 | 10.55 | 14.09 9.20 | 11.47 9.00 
‚_Nas0 1.62 2.42 1.31 4.53 2.73 3.37 0.81 
K‚,O 4.87 Di 15.44 1.04 2.47 4.42 8.00 


[10 (1350 


H,O 3.551) 2.87 1.44 3.1 2.96 2.94 
P,O, — 1.14 0.91 0.59 

SO; a sp 0.05 | 0.03 

Cl sp. 0.11 9.03 0.05 0.18 

Som {100.78 | 99.76 | 99.57 [| 99.87 | 100.08 | 99.62 { 100.07 


1) gioeiverlies. 


(88 } 


(fig. 3). De isolatie van zuiver glimmermateriaal was door den grooten 
rijkdom aan insluitsels niet mogelijk, zoodat de chemische samen- 
stelling geen nader licht kan werpen op de afwijkende optische 
eigenschappen. 

De chemische samenstelling van het gesteente blijkt uit de voor- 
gaande analyse (I), uitgevoerd door F. Prsanr en den schrijver. Ter 
vergelijking volgen mede de analysen van eenige mineralogisch en 
chemisch nauw verwante gesteenten. 


|L. Glimmerleucietbazalt. Rolsteen Oeloe Kajan. Borneo’s Ooster- 
Afdeeling Anal. F. Prisanr en H. A. BROUWER. 

IL. „Minette of Highwood type”. Arrow Peak. Highwood Moun- 
tains. Montana. Anal. H. W. Foorr ef. L. V. Pirsson Buur. 
N°. 237 U.S. Geol. Survey. 1905, blz. 142. (BaO 0.48; 
SrO 0.25). | 

IL. Missouriet. Shonkin Stoek. Shonkin Creek. Highwood Moun- 
tains. Mont. Anal. EB. B. HurrBurr cf. L. V. Pirsson Burt. 
N°. 237 U. S. Geol. Survey. 1905 blz. 1145. 

IV. Analciembazalt. The Basin. Cripple Creek Distr. Colorado. 
Anal. W. F. HirLeBRAND ef. Cross JOURN. of Geol. Vol. V 
1897 blz. 689. (BaO 0.13; SrO 0.12). 

V. Leucietabsarokiet. Ishawooa Canyon. Wyoming. Anal. J. E. 
WrmrrieLp ef. A. Haaum. Am. JourN. of Science Vol. XXXVII 
July 1889. 

VL. Leucietbazalt. Bongsberg bij Pelm. Eifel. Anal. E. Hussak cf. 
E. Hussak Srrz. Ber. K. Akad. der Wiss. Wien Vol. 77 1. 1878. 

VII. Biotietleucietbazalt by Pangkadjéné. Zuid-Celebes. Anal. Dr. 
Bruurs cf. H. Bückine. Ber. der Naturf. Ges. zu Freiburg 
i. B. XI 1899 blz. 78. 


Ippines') vermeldt reeds de intermediaire plaats, die de chemische 
samenstelling van biotiet inneemt tusschen die van olivyn en veld- 
spaat; het biotietmolecuul kan worden gesplitst in olivijn en de 
oxydmoleculen noodig, voor de vorming van veldspaten of veldspa- 
toïden. Hieruit volgt dus, in verband met de hierboven vermelde 
analysen, dat in gesteenten van bepaalde chemische samenstelling, 
waarbij de verhoudingen voor de vorming der genoemde mineralen 
gunstig zijn, deze bij weinig verschillende kristallisatieomstandigheden 
een groot verschil in onderlinge hoeveelheid kunnen vertoonen. 
Eveneens zal secundaire biotiet gemakkelijk kunnen ontstaan in deze 
en verwante gesteenten. 


1 J.P. Ippines. The origin of ingneous rocks. Bull. Phil. Soc. Washington. Vol. 
XIL 1892, blz. 166. 


(89) 


Een magnesiumrijke leucietbazalt is die van Bongsberg bij Pelm 
in den Eifel (VD, rijk aan olivijn, terwijl de vorming van biotiet 
aan de olivijnkristallen gebonden schijnt, want men vindt hem slechts 
hierom afgezet; de volkomen frischheid der beide mineralen maakt 
een ontstaan van den een uit den ander onwaarschijnlijk, ze wijst op 
een gelijktijdig ontstaan. 

Bij vergelijking met den „Minette of Highwood type” of ‚„mica- 
basalt’ der Highwood Mountains (II), zien we dat hier de verhouding 
der alkaliën tot het kiezelzuur bij gelijk A/, O, gehalte op zich zelf 
gunstiger ware geweest voor de vorming vau leuciet, terwijl deze in 
de grondmassa alleen ondergeschikt naast alkaliveldspaat voorkomt. 
Deze minette is arm aan olivvn en voert ook augiet onder de 
phenokristen. De biotiet komt zoowel in de grondmassa als porfyrisch 
voor, waarbij de weinig pleochroïtische bleek-geelbruine kristallen 
omgeven zijn door een donkeren rand van veel sterker pleochroïsme, 
overeenkomend met den biotiet der grondmassa. Ook hier zijn dus 
twee verschillende perioden van glimmervorming, de eerste intra- 
tellurisch, toen resorptie, daarna doorgroeien der oude kristallen 
en kristallisatie der grondmassa, in dit gesteente echter onder andere 
omstandigheden, waarbij de biotiet geen groote afmetingen heeft 
kunnen aannemen. | 

Bij een omgekeerde verhouding der alkaliën en een hoog water- 
gehalte zijn de voorwaarden bij snelle afkoeling onder druk gunstig 
voor het ontstaan van analciembazalt of morchiquiet; het groote 
gloeiverlies van het hier beschreven gesteente maakt de aanwezig- 
heid van analciem in de grondmassa waarschijnlijk. 

In den door BückKine van Zuid-Celebes beschreven MgO armeren 
biotietleucietbazalt (VII) vormt de biotiet geresorbeerde phenokristen 
en ook hier is een tweede generatie van kleine kristallen der grond- 
massa; de porfyrische, kristallografisch goed begrensde olivijn is 
geheel veranderd in calciet en serpentijn. De leuciet bevindt zich 
ook hier alleen in de grondmassa; de grootere kristallen (0.1 m.M.) 
vertoonen zwakke dubbelbreking en vage tweelingslamellen. De hier 
vrij rijkelijk aanwezige apatiet, ontbreekt in ons gesteente geheel. Alle 
overige Oost-Indische leucietgesteenten zijn glimmerarm (WIcHMANN 
vermeldt nog biotiet in leuciettuffen van den Piek van Maros) en 
leuciet is bij de meeste niet beperkt tot de grondmassa (Djapara). 

Chemisch onderscheidt het hier beschreven gesteente zich door zijn 
lamprofyrisch karakter van de meeste leucietbazalten. Evenals de 
door RosrNBuscm afgezonderde groep der lamprofyrische effusief- 
gesteenten, waarin o.a. de phlogopietvoerende leucietgesteenten der 
Leucite Hills worden ondergebracht (Wrominaier e.a), is het geken- 


(30 ) 


merkt door een laag Al,O, gehalte, den rijkdom aan oxyden der 
tweewaardige metalen en het overheerschen van magnesium over 
kalk, eigenschappen, die deze gemeen hebben met de lamprofyrische 
ganggesteenten. 

Waar het ontstaan van glimmer aan druk en pneumatolyse ge- 
bonden schijnt en hij daarom al in de grondmassa van effusief- 
gesteenten zeldzaam is, schijnt dit voorkomen als laatste stollings- 
product in groote kristallen een effusiefgesteente uit te sluiten. Dat 
ook leucietvorming niet gebonden is aan een uitvloeiend magma van 
bepaalde chemische samenstelling, bewijst o.a. zijn voorkomen in de 
oppervlakkige intrusie van missouriet *), een granitoïd grof korrelig 
mengsel van leuciet, diopsied en olivyn met ijzererts en apatiet. Bij 
vergelijking der analysen l en LI, zien we hoe chemische en mine- 
ralogische overeenkomst samengaan; het is de dieptevorm van het 
hier beschreven gesteente. 

HöegoM *) beschrijft een vergroeiing van leuciet en glimmer van 
Frascati, waarin deze laatste in verscheidene centimeters groote, sterk 
glanzende bronskleurige kristallen tallooze tot 5 mM. groote leuciet- 
pseudomorphosen omsluit, verklaard door een plotseling ontstaan der 
groote glimmerindividuen, die daarbij de reeds uitgekristalliseerde 
leucieten poikilitisch omsloten. De volkomen frischheid der poiki- 
litische leuciet in ons gesteente, is eigenaardig in verband met de 
instabiliteit ®) van dit mineraal en de ontstaansvoorwaarden van den 
glimmer. 

Uit al het voorgaande volgt, dat de grondmassa van het hier 
beschreven gesteente zeer waarschijnlijk is gekristalliseerd met groote 
snelheid en onder druk, voorwaarden die verwezenlijkt zijn in gangen 
en kleine intrusies. Onder de lamprofyrische ganggesteenten is het 
verwant met de monchiquieten en onderscheidt zich van de minetten 
niet alleen door de volkomen afwezigheid van veldspaat maar ook 
door een hoog gehalte aan ijzererts en de natuur der femische be- 
standdeelen. 

In elk geval worde dit gesteente, zoolang de geologische zelfstan- 
digheid niet is vastgesteld, ondergebracht in een groep, waarmee ze 
in qualitatieve mineralogische samenstelling overeenstemt, en is in 


1) WarrzerR H. Weep and L. V. Pirsson. Missourite, a new leucite rock from 
the Highwood Monntains, Montana. Amer. Journ. of Science 1896, II, blz. 315. 

2) A. G. Höesom. Uber einige Mineralverwachsungen. 8. Verwachsung von 
Leucit und Glimmer. Bull. Geol. Institution of the University of Upsala. Vol. III, 
blz. 450. 1896—1897. 

3) A. Lacrorx. Etude minéralogique des produits silicatés de l'éruption du Vésuve 
(Avril 1906). Paris 1997. blz. 96, 


H. A. BROUWER. „Glimmerleucietbazalt van Oost-Borneo.” 


he 
vent 


es 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°. 1909/10, 


en 
Ln 
Mir, 


al 
Et 


in he bels le kr dr 


(A) 


den naam glimmerleucietbazalt, zoowel de volkomen afwezigheid 
van veldspaat, als de overvloedigheid van glimmer en olivyn voldoende 
uitgedrukt. 

Aan latere exploraties van dit interessante gebied blijft over uit 
te maken in hoeverre de bovengenoemde veronderstellingen juist 
zijn, en of dit gesteente behoort tot een groep van lamprofyrische 
ganggesteenten, waarvan de overgangen tot minetten en monchiquieten 
in hun leucietvoerende variëteiten bekend zijn. 


‚ VERKLARING DER FIGUREN, 


Fig. 1. Boven, een phenokrist van olivijn; daaronder een geresorbeerde glimmer 
en links daarvan niet-geresorbeerde glimmer in den stand van grootste absorptie, 
met duidelijke splijtstrepen. De grondmassa bestaande uit leuciet, augietmikrolieten 
en erts. 

Fig. 2. Van boven links tot onder rechts bestaat de donkere band geheel uit 
niet-geresorbeerden glimmer; duidelijk is het poikilitische karakter t/o van Ieuciet 
en diopsiedmikrolieten. De olivijn omsluit enkele ertskorrels en augietmikrolieten. 

Fig. 3. Geresorbeerde glimmer, omgeven door een rand van gelijk georiënteerden 
niet-geresorbeerden glimmer (doorgroeien der kristallen na de resorbtieperiode). 

Fig. 4, Leucietkristallen met insluitsels, poikilitisch omsloten door niet-geresor- 
beerden glimmer. 


Scheikunde. — De Heer HorremaN biedt namens Dr. Ei. H. BücuNer 
eene mededeeling aan: „Over de radioaktiwiteit van rubidium- 
verbindingen.” 


(Mede aangeboden door den Heer P. ZeeMAn). 


Ofschoon de proeven, die hieronder beschreven worden, nog vol- 
strekt niet afgesloten zijn, acht ik het toch gewenscht met het oog 
op den langen duur van experimenten als deze, thans reeds over de 
verkregen resultaten ’t een en ander mede te deelen. 

Door CamPBeLL*) werd ongeveer twee jaar geleden ontdekt, dat 
kaliumzouten, zij ’t ook, vergeleken bij uranium en de andere bekende 
radioactieve stoffen in zeer geringe mate, stralen uitzenden, die de 
lucht ioniseeren en dus de ontlading van een eleetroscoop bewerken. 
Van verschillende zijden werd deze vondst bevestigd; verder slaagden 
Levin en Ruerr*) er in de werking der kaliumzouten op de fotografische 
plaat waar te nemen. Het schijnt dus vrij zeker, dat kaliumzouten 
òf zelf radioactief zijn, òf constant met een radioactieve stof ver- 
ontreinigd zijn; daar verder bewezen is, dat deze verontreiniging 


1) Le Radium IV, 199, 
2) Phys. Zeitschr. 9, 248. 4 


(92) 


niet één der bekende actieve stoffen zijn kan, ligt het voor de hand 
het bestaan van een actief alkalimetaal te veronderstellen, hetwelk 
steeds in sporen bij de kaliumzouten bijgemengd zou zijn. Ten einde 
deze quaestie nader tot hare oplossing te brengen, leek het in de 
eerste plaats van belang na te gaán, of ook andere alkalizouten 
dezelfde eigenschap hebben als de kaliumverbindingen. Vooral moesten 
daarbij rubidium- en caesiumzouten in het oog gevat worden, daar 
deze met de kaliumzouten isomorf zijn, en dus, ingeval er werkelijk 
een onbekend alkalimetaal zijn mocht, te verwachten was, dat dit 
ook met Rb- en Cs-zouten zich gezamenlijk zou afscheiden. 
Proeven in deze richting zijn, gedeeltelijk vóór, gedeeltelijk tijdens 
mijn onderzoek, ook door CAMPBELL *) en MCLENNAN*) genomen ; met 
behulp van de electroskopische methode stelden zij vast, dat rubi- 
diumaluin eene activiteit had van dezelfde orde als kalium, terwijl 
verbindingen van Cs, Li, Na niet actief bleken. Dit laatste resultaat 
werd reeds door mijn eerste proef bevestigd: van een reeks fotogra- 
fische plaatjes, die aan de inwerking van K‚SO,, Rb,S0,, Cs,50,, 
NaCl, Li,CO, blootgesteld werden, bleek na ontwikkeling alleen 
datgene, dat boven het rubidiumzout gelegen had, veranderd te zijn. 
Bij de volgende proeven heb ik het Cs en Li voorloopig ter 
zijde gelaten, en dus alleen met de Rb- en ter vergelijking met de 
K- en Na-zouten gewerkt. De proeven werden als volgt ingericht. 
Lumrrr-plaatjes werden in zwart papier, waarin eene cirkelvormige 
opening geknipt was, zoodanig ingewikkeld, dat de opening op de 
gevoelige laag van de plaat kwam. De plaatjes werden dan, met de 
laagzijde naar beneden, op reepjes kurk gelegd, tusschen welke zich 
een objectglaasje met het te onderzoeken zout bevond. Daar nu het 
zout juist onder de opening in het zwarte papier lag, had eene 
eventueel door het zout uitgezonden straling niets dan 3 à 4 mM. 
lucht te doordringen, voordat zij de fotografische plaat trof. Met 
drie tegelijk werden nu de plaatjes in een grootere doos gelegd, 
waarin tevens een schaaltje chloorcalcium geplaatst werd, waarna 
het geheel in zwart papier lichtdicht verpakt, en onder een klok 
boven chloorcalcium in een donkere kamer bewaard werd. De ver- 
schillende zouten werden in watervrijen toestand gebruikt, en bleken 
bij opening der doozen geheel onveranderd. Alle plaatjes werden op 
volkomen gelijke wijze ontwikkeld en gefixeerd. Het resultaat der 
aldus genomen proeven was, dat na exposities van 81 en 117 dagen 
de plaatjes, die boven K‚SO, en Na,S0, gelegen hadden, onveranderd 


1) Proc. Gambr. Phil. Soc. 15, 11; mij slechts door een referaat bekend, 
2) Le Radium V, 142, 


(98 ) 


waren, terwijl daarentegen op de plaatsen, waar het Rb‚SO, inwerken 
kon, duidelijk een zwarte vlek waargenomen werd. Wel is het 
verschijnsel zwak, maar toch geenszins twijfelachtig. 

Er werd toen een nieuwe reeks proeven, op ietwat andere manier 
genomen; de plaatjes werden weder in zwart papier met eene 
opening gepakt, doch deze opening werd thans met aluminiumblad 
van 0,001 m.M. dikte bedekt. Op dit aluminium werd uiterst voor- 
zichtig een hoeveelheid der verschillende zouten gebracht, zoodat de 
inwerking plaats moest hebben dóór het aluminium heen. Dat er 
in het schermpje geen gaatjes ontstaan waren, werd na afloop der 
proef opzettelijk geconstateerd; overigens was de inrichting dezelfde 
als vroeger. Na een expositietijd van 97 dagen werd weder hetzelfde 
resultaat verkregen als bij de vorige proevenreeks; het rubidium- 
sulfaat had een zwarte vlek op de plaat te voorschijn geroepen, de 
andere zouten hadden haar niet beïnvloed. Wel was het effect van 
het Rb‚,SO, zwakker dan bij de vorige proeven. 

Het algemeen resultaat is dus, dat het rubidium sterkere werking 
vertoont dan het kalium of natrium, die beide gedurende den tijd der 
proef nog geen merkbaren invloed op de plaatjes hadden. (Bij één der 
kaliumplaatjes was een inwerking misschien aanwezig, doch dan zóó 
zwak, dat zij twijfelachtig heeten moet). Wat het Na betreft, komt dit 
overeen met de resultaten van andere onderzoekers; wat het K aangaat, 
echter niet. Misschien zou dit verschil daaraan kunnen toegeschreven 
worden, dat de anderen rubidiumaluin, dat slechts + 16°/, rubidium 
bevat, gebruikten en ik met anhydrisch sulfaat werkte dat ongeveer 
64°/, rubidium bevat. Het is echter ook mogelijk, dat het onder- 
scheid zijn oorzaak vindt in het verschil in methode van onderzoek; 
het is immers bekend, dat bij vergelijking van radioactieve stoffen 
vaak geheel afwijkende resultaten verkregen worden, als men de 
eene maal met den eleetroskoop, de andere maal met de fotografische 
plaat werkt. Met het oog hierop worden nu ook proeven volgens 
de electroskopische methode voorbereid. Er is ten siotte nog een 
derde mogelijkheid te beschouwen. Het zou n.l. kunnen zijn, dat 
Rb,SO, alleen dàn op de plaat werkt, als het te voren aan het licht 
blootgesteld geweest is, in welk geval van radioactiviteit geen sprake 


zou wezen, doch het merkwaardige resultaat der genomen proeven 


däáärin zou bestaan, dat alleen aan het rubidiumzout die werking zou 
toekomen. Ten einde in deze quaestie een beslissing te verkrijgen, werd 
nog de volgende proef genomen. Rb‚SO, werd in water opgelost; in 
donker werden eenige druppels der oplossing op een glasplaat gebracht; 
deze werden ingedampt en de glasplaat eenigen tijd op 150° verhit, 
zoodat er volkomen droog Rb‚SO, op de plaat achterbleef. Dit werd nu 


4 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°, 1909/10. 


(4) 


met aluminiumblad bedekt, en hierboven op een afstand van 0,5 m.M. 
de fotografische plaat gelegd. Na 100 dagen werd de plaat ontwik- 
keld, evenals een plaat, die in dezelfde doos, op geheel gelijke wijze 
verpakt was, doeh waaronder zich geen zout bevonden had. Hetzelfde 
resultaat als steeds werd verkregen; alleen op het aan het rubidium 
blootgestelde plaatje was een zwarte, zij het ook zwakke, vlek 
te zien. Deze uitkomst schijnt er op te wijzen, dat inderdaad van 
het rubidiumsulfaat een straling uitgaat, die zijn oorsprong niet in 
vooraf van buiten opgenomen energie vindt. Ik stel mij echter voor, 
deze proef met Rb‚SO, dat zich nu reeds drie maanden in donker 
bevindt, te herhalen, en denk ook andere Rb-zouten in mijn onder- 
zoek te betrekken. Tot zoolang moet ik mij van nadere conclusies 
onthouden. 


Scheikunde. — De Heer HorrEMAN biedt namens de Heeren 
A. Smirs en S. Posrma eene mededeeling aan: „Over de ver- 
bindingen van ammoniak en water”. Ae 

(Eerste mededeeling). 


(Mede aangeboden door den Heer SCHREINEMAKERS) 


Reeds dikwijls heeft men zich de vraag gesteld wat er gebeurt, 
wanneer NH, en H‚O samenkomen, doch het is nog niet gelukt een 
alleszins bevredigend antwoord te vinden. 

Dat wij hier naast het physisch proces ook nog met een chemische 
omzetting te doen hebben, daarop wijzen de afwijkingen van de wet 
van Herry zoowel als de groote mengwarmte, doch welke deze 
chemische omzetting is, dat is nog onbekend. 

Wanneer men nagaat, wat de meest belangrijke zaken zijn, die 
men van de oplossingen van NH, in water is te weten gekomen, 
dan zijn dit de volgende: 

___Bij oplossing van NH, in water wordt de OH’-ionen konec. vergroot, 
zoodat NH, in water opgelost zich gedraagt als een betrekkelijk 
zwakke base. 

Verder bleek, dat de oplossing dezelfde NH ,-ionen bevat als door 
ammoniumzouten worden afgesplitst, daar de electrolyitsche dissociatie 
in de waterige NH,-oplossing niet alleen door verhooging der OH’- 
ionen kone., maar ook door verhooging der NH,-ionen kone. wordt 
teruggedrongen. 

Dat er in een waterige oplossing van ammoniak vrij NH, aan- 
wezig is werd door HaANrzscH en SEBALDT *) aangetoond door uit- 


1) Zeitschr. f. phys. Chem. 30, 258 (1899). | 


(95 ) 


schudden met oplosmiddelen voor NH,, zooals CHCI,, waarbij bleek, 
dat de verdeeling van NH, tusschen water en chloroform -van de 
temperatuur afhangt en bij temperatuursverhooging meer NH, 

de chloroformlaag gaat. 

Hieruit heeft men de conclusie getrokken, dat wij bij het oplossen 
van NH, in.water te doen hebben met de vorming van een verbinding, 
waarvan de concentratie bij temperatuursverlaging toeneemt. 

Naar aanleiding van het gedrag van de gesubstitueerde organische 
afgeleiden van ammoniak hebben nu HANtzscH en SEBALDT getracht 
plausibel te maken, dat deze verbinding niet is NH, OH, maar een 
hydraat (NH‚)m (H‚,O)„ van onbekende samenstelling. 

Daarop hebben AgreeG en RIESENFELD *) gemeend deze opvatting te 
kunnen steunen, door aan te toonen, dat de NH,-spanning van een 
waterige ammoniak-oplossing door toevoeging van zouten, die met 
NH, geen komplexe verbindingen geven, het meest toeneemt, wanneer 
deze zouten zelf groote neiging tot hydraat-vorming vertoonen. 

Gaat men nu deze en nog andere beweegredenen na op grond 
waarvan men tot het besluit is gekomen, dat in een waterige oplos- 
sing van ammoniak niet NH,OH doch hydraten van ammoniak 
aanwezig zouden zijn, dan blijkt, dat het betoog allesbehalve over- 
tuigend en de conclusie dientengevolge aan groote bedenkingen 
onderhevig is. 

Wanneer men inplaats van NH, OH de formule NH, . H,O schrijft, 
wil men daar feitelijk alleen mede zeggen, dat men te doen heeft met een 
verbinding, ‘die zich niet als een base gedraagt. Nu gedraagt de 
oplossing van NH, in water zich echter wel als de oplossing van een 
base, doch dit tracht men dan te verklaren in het licht van de theorie 
van WERNER door aan te nemen, dat een deel der vrije NH,-mole- 
culen zich ten gevolge van hun neven-valenties zullen vereenigen 
met de H'-ionen van het water tot kationen NH,', waarbij dan het 
water-evenwicht zoodanig verschoven wordt, dat de OH-ionen in 
groote overmaat komen kunnen. 

Het is waar, dat de waargenomen verschijnselen verklaard kunnen 
worden ook al ontkent men het bestaan van NH,OH, doch voor 
deze ontkenning bestaat geen voldoende grond, terwijl er geen enkel 
verschijnsel in strijd is met de aanname, dat in de waterige ammoniak- 
oplossing NH,OH voorkomt, dat eenerzijds in evenwicht is met NH, 
en H‚O en anderzijds met de ionen NH, en OH’. 

Het onderzoek, waarvan hier de eerste resultaten zullen worden 
medegedeeld, betrof nu niet de vraag, die de vorige onderzoekers 


1) Zeitschr. f,. phys. Chem, 40, 84, (1902) en 45. 462 (1903). 
7e 


(9% ) 


zich stelden, doch eenvoudig de kwestie „wat zijn, afgezien van de 
structuur, de verbindingen, die zich uit mengsels van NH, en H,O 
door afkoeling kunnen afzetten”. Deze vraag kwam ons belangrijk 
voor, ook omdat uit de afscheiding van een verbinding in vasten 
toestand met zeer groote waarschijnlijkheid mag worden geconcludeerd, 
dat deze verbinding van te voren in de oplossing aanwezig was. 
Het onderzoek van de smeltlijn gaf nu het volgende resultaat. 


\ 


den 


ANR zo 4 w MV HO 


3 4 50 
„no NMOH 


In deze grafische voorstelling zijn door cirkeltjes de uitkomsten 
van onderzoekingen van PICKERING!) aangegeven, en zoo zien wij 
dus, dat, terwijl hij door onvolledig onderzoek niets bijzonders heeft 
gevonden, hier twee verbindingen werden ontdekt, waarin NH, en 
H‚O zich met elkaar hebben vereenigd in de verhoudingen 1 : 1en2:1. 

Dit resultaat is nu niet zonder beteekenis, want gelet op de analogie 
tusschen de ammoniumzouten en die der alkaliën kon worden ver- 
wacht, dat NH, zich met de OH-groep en met zuurstof. zou kunnen 
vereenigen in dezelfde verhoudingen als bv. K. dit doet, en wanneer 
men nu om de hierboven besproken redenen de gevonden verbin- 
dingen niet in den vorm van hydraten, doch in den vorm van 
ammonium-verbindingen schrijft, dan krijgt men inderdaad NH,OH 
en (NH,),O, waarvan de eerste bij ongeveer — 77° en de tweede 
bij circa — 78° smelt 


1) Journ.„Chem. Soc.„63, 141 (1891). 


(97) 


Terwijl de mededeeling van meerdere bijzonderheden tot later zal 
worden uitgesteld zij hier alleen nog vermeld, dat, zooals te ver- 
wachten was, het onderzoek aan den waterkant bij lage temperatuur 
zeer bemoeilijkt werd door de groote viskositeit van de vloeistof, 
zoodat het eutecticum tusschen H‚O en NH,OH voorloopig niet bepaald 
kon worden. 

Dit onderzoek, in verschillende richtingen voortgezet, wordt ook 
over de aminen uitgebreid. 


Amsterdam Juni 1909. Anorg. Chem. Laboratorium 
der Unwersiteit 


4 


Natuurkunde. — De Heer Lorentz biedt eene mededeeling aan van 
den Heer J.J. VAN LAAR: „lets over den vasten toestand.” IV. 


(Mede aangeboden door den Heer F. A. H. ScHREINEMAKERS). 


13. In het reeds eenige malen geciteerde stuk in de Arch. Teyler 
leidde ik in $6 (p. 34—35) de formule af voor den coëxistentiedruk 
van twee willekeurige phasen (vloeibaar-damp, vloeibaar-vast), wan- 
neer associatie in beide phasen wordt aangenomen. 

Ik wil de afleiding dezer grondformule hier nog even herhalen. 

Bij. evenwicht tusschen twee coöxisteerende phasen moeten de 
_ moleculaire thermodynamische potentialen der componenten in de 
beide phasen gelijk zijn. Worden die componenten door de indices 
1 (complexe moleculen) en 2 (enkelvoudige moleculen) aangeduid, 
dan moet alzoo in ons geval b.v. - j 


Re eend eee met noe (a) 
zijn. Tengevolge van de evenwichtsbetrekking u,‚=—= 2u, in beide 
phasen is dan vanzelf ook (g‚)»: = (ts)vast. Nu is 


Q@' 
u, maman C, eze aa J- RT log Cs e . « . « . (b) 
1 


waarin (zie I, p. 831 en 832) 


@ = [pdv — pv — RT En,.log Zn, 


of 
vb a 
en TU er DU ee etek 
n, MS Eep (c) 
wanneer de VAN DER Waars'sche toestandsvergelijking 
ane L a 


en 


(35) 


U 


| | Ò 
wordt gebruikt. Voor 3 vindt men dus: 


n, 


02 v_—b Zn. RT 2a 
— RT lo be UT eee Gen 
Òn, g n, É v—b 1 + D ’ 


òb. 
omdat uit b=n,b, + n, b, terstond volgt a == b,, terwijl uit 


1 
a=n, a, +?2n,n,a,, +n,’a, gevonden wordt e= Bidet 2 di 
Nn 
—=(@2n, +n,)a,, wijl a,, blijkbaar == '/,a, is (zie ook 1, blz. 832). Verdel 
d 
is 2n, 4 n,=2(l —f) + 28=2, derhalve tenslotte had 2a,. De 


Òn, 
termen met ar vallen alle tengevolge der toestandsvergelijking tegen 
elkaar weg. 
Voor de gevonden ge ipee kan men nu schrijven : 
og’ —b RT 2a 
ze RT U de el En 
Òn, 0 5 de ipeeb je ” (é, | Ae 
omdat (v—b)4- Zn, .b —(n,b, +n,b,) + (n, J-n,)b, BR b,) is. 
‘Er 
Vervangen wij nog — — door pe ‚ dan wordt 
v—b 2n, 
og v_—b ptp Za, RE 
== / ae es b 
Òn, hed Zn, =n, As ov vb nb, — bah 
of 
og v_—_b pv a 1-29 b‚—b, 
RTI bn il NN 2e d 
òn, U raR Ll oe (4) 


wijl a=a, (zie I, p.832), Zn, =1 Jg en n, =P is. 
Is g= 0, dan gaat dit over in 


Ò2 
— == RT log (v—b) — pv + el , 
Òn, v 
d. w.z. de uitdrukking (c) voor @', omdat er dan slechts één soort 
moleculen (nl. complexe) is, en derhalve Pr Q' moet wezen, 
Nn, 


wanneer En, =ldHfg=l is. 
Voor de evenwichtsbetrekking (a) bij coëxistentie vinden wij alsnu 
ensen rn van (b) en (d), daar de temperatuurfunctie C, wegvalt: 


! ! 1 d 
Rit U 148 —r( 0 v (5 14-28 1 


vb 1d 148 148 v' 148 ov 148 
' 1-8 1 
a 2 RT (6, —b,) Fen rs Ee il log Ee ED, ’ 


eni 
ah 
EEN 
en 
ES 
WED 
En 
en 
BEE 
Frog 
ed 
on 
RE 
halte 
NEE 
ES 
Ei 

he A 
ee 


(99) 


h_1-f 
EN TIB 


de vaste phase betrekking. Vervangt men nu 


“omdat c‚ = is. De geäccentueerde grootheden hebben op 


v_—b 


vindt men ten slotte, na et door A7: 


dane Ep ( ©’ =eG TET Tie) 
Iphon RT 


148 en RT\o' 148 vo 148 


van-olEr-ti)toE5 


(16) 


[Deze betrekking zou bij de coëxistentie vloeibaar-damp, in plaats 
van vlveibaar-vast, bij genoegzaam lage temperaturen, als wanneer 


1 1 Ei 
v (vloeib.) tegenover wv’ (damp), — tegenover —, en — 7 tegenover 
v v is 
se 1 
8 : mag verwaarloosd worden, terwijl alsdan p + 4/2 = “2 en 
5 pt “fy =p is, overgaan in 
8 ] Oe pv! af, 1428 ] bees Ee) 
à og ap log 
À Pp (+B)RT' RT 148 LFB 18 
à 8 pv’ en De ene 
RS. oane 13 oen en 
Î of ee (LB) RT 1 en ij ef ET: 
UR ng EDO. 
en is, in 
v_—b 
oge Jo 142P 0 — (140), 1—8' 1-8 
0g == + log | —— |. 
RT 1+8 v—b EN 


Is nu nog bovendien 8=0, 8'=0, zoodat we met een enkel- 
voudige stof te maken hebben, daa wordt dit (b == b.): 


als af, 
DE / 
Pp 


de welbekende vaN per Waars’sche betrekking voor den coëxistentie- 
druk, daar nl. %/2 in pe en °%/, in Te kan worden uitgedrukt (zie 
Teyrer, p. 36—37)|. 


14. Keeren wij tot de coëxistentie vloeibaar-vast terug. De daarvoor 
geldige formule (16) had ook kunnen gevonden worden uit de 
betrekking 


v 
1 1 1 RT 
Di feae == f ( Ee d 
v'—v v—v v—b v 
v v 


(400 ) 
waarin thans bij de integratie tusschen wv en »' de grootheid g ver- 
anderlijk moet aangenomen worden. Maar deze weg zou zeer veel 
omslachtiger geweest zijn, daar alsdan ook van de evenwichts- 
betrekking (2) [zie 1, p. 88] moet gebruik gemaakt worden. Wij 
hebben er ons echter van overtuigd, dat het resultaat, zooals kon 
verwacht worden, identiek is met (16). 

Daar v en v' door middel van de toestandsvergelijking, 8 en 9’ 
door middel van de evenwichtsbetrekking (2) kunnen worden geëli- 
mineerd, zoo is de afgeleide betrekking (16) feitelijk de gezochte 
betrekking p= f(7"). Maar die eliminaties kunnen in werkelijkheid 
helaas niet worden uitgevoerd, zoodat men er zich toe moet bepalen 
uit de betrekking (16), in verband met (2) en de toestandsvergelijking, 
de grootte van den coëxistentiedruk p in de verschillende punten 
„der kromme SM (zie Fig. 6 der Plaat) af te leiden. 

Wat 7'=0 betreft, zoo hebben wij reeds langs een anderen weg 
in II gevonden (zie bl. 965), dat alsdan 


Pz) neen 


is. Tier in de betrekking (2) op blz. 956, nl. 


(paf) (—Âb)—g, 
PE PV ade , RT , 
1? ptp 
zal bij 7=—=0 8 steeds —=1 zijn, wanneer (p + 8/,2) (—Ab) > q, is 
(stuk FZ van fig. 5 op de plaat van III; v is dan konstant — 26,). 
Want dan wordt het tweede lid =0 Xe° =oo. Is daarentegen 
(pH 4/5) (—Ab) <q, (stuk DC, waar wv constant =b, is; en stuk 
CB, waar v van b, tot oo toeneemt), dan zal g steeds =0 zijn 
tengevolge van 0 X e-” == 0. 

Langs het stuk ZD der isotherme, waar 2 van 1 tot 0 verandert 
bij veranderlijke wv, zal noodzakelijk (p + %/,2) —Ab) —gq, = 0 moeten 
zijn, want anders zou volgens het bovenstaande 8 òf =1 òf =0 
zijn. Het is echter gemakkelijk in te zien, dat de genoemde groot- 


A 
heid t.o.v. 7’ van de orde A7 log Fl zal moeten wezen, want dan 
fd 
wordt 
EN at Buen 
18 ptferttt pte’ é 


wat thans eindig blijft voor 7'==0, en voor verschillende waarden 
van v verschillende waarden van 8 kan opleveren. In het tweede 


EE A 
4 ze Pe 


(404) 


lid is langs het genoemde stuk £D p + 4/2 —= Le zoodat p + «/,» 


een constante waarde heeft en bij elke waarde van v een bepaalde 


, 


: v 
/ 1 
waarde van p behoort. Uit p, = En De pdv volgt dan onmiddellijk 


| pta 1B 
formule (10). En daar HRC 


‚ = 0 zijn, derhalve v =b == b, + BAL, zoodat B kan gevonden worden 


is, zoo zal alsdan v—5 blijvend 


B 
WEP == ed (Zie ook de 2e noot op blz. 28 van III. Door ver- 


gelijking van deze laatste uitdrukking voor 8 met de bovenstaande 
zou men de zooeven onbepaald gebleven waarde van à gemakkelijk 
kunnen vinden. 


dp 
15. Wij » thans toe over de uitdrukki oor En beet 
ij gaan er than e over uitdrukking voor EKD 


nader te beschouwen. 
De algemeene uitdrukking voor AV kan worden gevonden uit 


AV =r vzh b!) + [(v — b) — (w —b!)]. 


Hierin is b—=b,+8Ab, b'=b, +8 Ab, derhalve b— b’ == 
== (8— 8) A5, zoodat we verkrijgen: 


AV =(8=8)(- al) — RT | EE sel (17) 


pre pt 

Aangezien nu 8—8' steeds positief. is (immers, wij duidden de 
phase met de geringste waarde van g, d.w.z. de vaste phase, door 
geaccentueerde grootheden aan), terwijl — A5 positief wordt ondersteld, 
zoo zal — AV zijn grootste positieve waarde bij 7'—0 bezitten, nl. 
— Ab. Want dan heeft 8 — 8 zijn maximumwaarde 1 — 0, en is de 

148 148 
pto pta 
Voor AE kan geschreven worden (zie (12) op bl. 966 van II): 


term met A7, waarin zal zijn *), zoo klein mogelijk. 


BBS (BB) (9, + YRT) + [er + a A 


of na substitutie der gevonden waarde van AV: 


1) Want v en %/ zullen in de praktijk weinig verschillen, terwijl B meest 
belangrijk „grooter dan 9’ zal wezen. (zie ook II, p. 970, Noot, waar wij op den 
zelfden grond aantoonden dat v — b altijd > v' — b' is). 


(403 ) 
rr ü 
AB = (BB) IRT + (8-0) a. ij (» + 5) (- ao)| sj 
LB LB be 
a 
eds ID 
P 5 vv +4 pf: 
Nu zagen wij boven dat q,— p+5) (-Ab), d.w.z. q,- (rt) Ab), 
| G ï 
wanneer p, de coöxistentiedruk is bij 7'—=0 en v, het „derde” 
volume op het stuk £D {zie ook II, p. 966), van de orde 
— (RT log 2 — (y +1) RT log T), 
d.w.z. van de orde 


aT + BT log T 


is, zoodat de bovenstaande uitdrukking voor AZ in de nabijheid van 
T==0 van de orde 
aT + 8T log T =T (el! + Blog T) 
moet wezen. Hieruit volgt alzoo dat bij 7'—=0 ook AL=0 is; 
d(AE 

dat AZ bij 7>>0 eerst negatief wordt (want Ee (a + B) + 
+ Blog T, hetgeen bij 7'=0 de waarde — oo heeft, daar @ steeds 
positief is); daarna een mawimale negatieve waarde bereikt (blijkbaar 


Á 


wanneer log T—= — is); om bij grootere waarden van 7’ weer 


ep 


en daarna steeds positief te blijven — en wel toenemend, wijl de 


toe ‘te nemen, opnieuw == 0 te worden (wanneer log T= 


toename van 7’ en die vang, —(r#5) (—A6), tengevolge der ge- 


stadige afname van den coëxistentiedruk p, de afname van 9 — 8’ zal 
overtreffen. 
In de uitdrukking 
dp AE 
dT _T(-AV) 


AE 

zal nu is in de nabijheid van 7=—=0 van de orde ef! + 8 log 7 
d, 

zijn, zoodat alsdan — ze daar — AV eindig blijft, insgelijks van 


d E 
de orde a! + Blog T' is. M.a. w. Te is = Jo bij 7'=0; wordt 


! 


==0 bij log ten a waar AL ten tweeden male —= 0 wordt (zie 


(463) 


boven), en zal daarna negatief worden en steeds blijven afnemen, 


) Av toene- 


wijl voorbij het minimum van AZ (vi log T= — 


mend blijft (zie boven), terwijl wij reeds geen hebben dat — AV 
een met 7 afnemende grootheid is. 
d 
Dit verloop van ee geeft dus voor de lijn SM (coëxistentie vloei- 
baar-vast) bij negatieve waarden van Ab en AV een verloop als in 
Fig 6 van de plaat hierachter is afgebeeld. (S is het tripelpunt). De 
lijn SMN zal derhalve in het punt N (7'==0) aan de drukas raken, 


d, 
wijl aldaar Ee ZD 10°). 


d Ee 
In het punt $ kan a zelfs positief worden, wanneer nl. — AV 


negatief wordt. Dit is b.v. het geval, wanneer — Ab slechts een 
geringe positieve waarde heeft, zoodat in (17) bij grootere waarden 


l 1 
van 7’ de term met RT Î a OEE | gaat overheerschen. 
pta p+/on 


M.a.w. wanneer het teeken van v — v’ niet meer door het teeken 
van b —b’ alleen is gegeven. In dit geval verloopt de lijn SM als 
in Fig. 7 is aangeduid; n.l. met een vertikale raaklijn in A, waar. 
— AV van positief, negatief wordt. Dit punt A kan natuurlijk bij 
zeer hoogen druk gelegen zijn, zoodat het den schijn heeft dat de 
lijn SM naar rechts blijft verloopen (wat natuurlijk alleen bij Ab 
positief het geval zou wezen). 


16. Uit de uitdrukking (10) van II, p. 965, nl 
Jo a 


zb en! 
volgt — hetgeen wij aldaar reeds hebben besproken — dat p, (het 


B Pen 


h In Il, p. 966 [formule (12e) en (13)] is, niet lettende op de logarithmische 
orde van AZ, abusievelijk afgeleid dat de limietwaarde van AZ bij 7=0 zou 
zijn yRT, en derhalve die van IP door — tn zou gegeven zijn, een eindige 
negatieve waarde dus; terwijl in werkelijkheid .de laatste limietwaarde — + 20 is. 
Maar deze fout heeft in Il geen invloed op het verdere gehad, daar (124) en (13) 
niet meer zijn gebruikt, 

Dat de waarde van p zelf bij 7'==0 aanvankelijk toenemend is, blijkt ook uit 


—_{p + ze) AD er + TT, 


‚wat bij 7 =0 afnemend is, fand alsdan vv! onveranderd blijft. 


(404 ) 


stuk ON bij 7 —=0) bij Mleine waarden van g, zelfs O en negatief 
kan worden. Wij zullen alsdan een verloop hebben als in de figuren 
8—l1 is aangeduid. 

Het vaste gebied krimpt hoe langer hoe meer in, naarmate p,‚ af- 
neemt. Tegelijkertijd zal het tripelpunt $ zich meer en meer naar 
het absolute nulpunt OQ verplaatsen. 

Zoodra p‚ negatief is geworden (fig. 9), verschijnen er noodwendig 
twee tripelpunten $ en S’, daar de realiseerbare coöxistentiedruk 
natuurlijk positief blijft. Bij genoegzame temperatuursverlaging (terwijl 
de druk tusschen dien van M en $ blijft) komt men duseerst in het 
vaste, doch tenslotte weer in het vloeibare gebied. 

De mogelijkheid van een dergelijk verloop is reeds door TAMMANN 
geopperd (zie o.a. Baknuis RoozrBoom, „die heterogenen Gleichgewichte” 
1, p. 83, fig. 9) — met dit groote verschil evenwel, dat TAMMANN, be- 
halve een vertikale raaklijn in 4 (zie onze fig. 7) en een horizontale 
in M, nog een vertikale raaklijn in A' en een horizontale in M’ 
onderstelt (zie Fig. 12). Een dergelijk verloop is echter volgens onze 
bovenstaande theoretische beschouwingen onmogelijk, daar bij 7'=0 
altijd een (positieve of negatieve) coëxistentiedruk bestaat. De gronden, 
waarop TAMMANN. een dergelijk verloop mogelijk acht, zijn dan ook 
theoretisch — wat de punten 4’ en M’ betreft — niet te recht- 
vaardigen. 

BakKHuis RoozrBoom heeft daarom het „heele” ei van TAMMANN 
vervangen door het halve” ei (zie le. p. 93, fig. 10); maar ook 
een dergelijk verloop (zie fig. 13 der Plaat) is geheel met de theorie 
in strijd. 

BAKHUIS ROOZEBOOM abi met deze voorstelling te verklaren 
waarom in vele gevallen vloeistoffen niet kristallizeeren, zoodat bij 
temperatuursverlaging een continue overgang zou plaats vinden van 
den vloeibaren in den amorph-glasachtigen toestand, zonder dat deze 
laatste metastabiel ware. 

Maar dit verschijnsel wordt door onze theorie ook verklaard. 
Immers bij genoegzaam geringe waarde van q, wordt p, hoe langer 
hoe kleiner, en zal reeds bij betrekkelijk zeer lage drukken het 
vaste gebied (zie fig. 9, bovenste pijl) niet meer bereikt worden. 
Ten slotte zal het vaste gebied geheel beneden de lijn OK en later 
beneden de as p==0 (zie fig. 10 en 11) verzinken, en heeft men 
een doorloopend vloeistofgebied — nl. vanaf het oogenblik dat de 
lijn NM de lijn OS'SMK raakt (fig. 10), waarbij dan S’ en S 
zullen samenvallen. 

Afgezien van het niet juist aangegeven verloop van de lijn SA/ 
voorbij het punt M, is derhalve de figuur van TAMMANN dichter bij 


(405) 


de waarschijnlijke waarheid (door onze fig. 9 aangeduid) dan de 
figuur van BakHuis RoozrBooM met twee coëxistentiedrukken in B 
en C bij 7'=0. Bij de voorstelling van dezen laatsten (fig. 13) zou 
de vaste toestand soms bereikt kunnen worden door drukverhooging; 
bij ons echter (fig. 9) alleen door drukwerlaging. 

Het witblijven van den vasten toestand kan alsnu aan vier oorzaken 
worden toegeschreven. 


1°. De vloeibare’ massa is voor het bereiken van het smeltpunt 
(op de lijn SM gelegen) reeds zóó viskeus, dat zij in den amorph- 
glasachtigen toestand overgaat. Bij het bereiken van het smeltpunt 
is dientengevolge de kristallizatiesnelheid zoo gering, dat geen kristal- 
vorming plaats vindt, althans niet onmiddellijk. Prof. JArer schrijft 
mij, dat in dergelijke gevallen soms na zeer langen tijd „ontglazing’’ 
(devitrificatie) intreedt. Men kan in dit geval dus niets anders doen 
dan wachten”. 


2°. Het smeltpunt wordt bij afkoeling wel in „vloeibaren”’toestand 
bereikt, maar de druk (bv. die van één atmosfeer) is te hoog. (fig. 9 
bovenste pijl). Men zou in dit geval kunnen beproeven de vloeistof 
in een dichtgesmolten glazen buis (zoodat deze aanvankelijk geheel met de 
vloeistof gevuld is) langzaam af te koelen. De vloeistof staat dan voort- 
durend onder den druk van den verzadigden damp, zoodat men 
langs de lijn KS het punt S bereikt. *) 


3°. Men heeft de afkoeling nog niet ver genoeg voortgezet. Want 
in gevallen als bij Fig.9 ligt het tripelpunt S meest bij zeer lage 
temperaturen. Men heeft dan natuurlijk slechts de afkoeling voort 
te zetten. Het is dan echter te vreezen, dat vóór het bereiken van 
de lijn SM het geval sub 1° intreedt. 


d°. Er bestaat geen gekristallizeerde toestand (fig. 10 en 11). Als- 
dan kan men zeer lang wachten eer de amorph-glasachtig geworden 
massa kristallizeert. 


1) Zou langs dezen eenvoudigen weg niet eens beproefd kunnen worden enkele 
der vele mij door den Heer Jaeger genoemde stoffen, zooals o.a. verscheidene 
esters van organische zuren, barnsteenzuurnitril, e. a. tot kristallizatie te bewegen ? 


(Wordt vervolgd). 


(106 ) 


Wiskunde. — De Heer Korrewra biedt eene mededeeling aan van 
den Heer L. B. J. Brouwer: „Over één-éénduidige, continue 
transformaties van oppervlakken in zichzelf.” (2° mededeeling).*) 


(Mede aangeboden door den Heer P. H. Scrovre). 


We beschouwen nu een willekeurig tweezijdig®) oppervlak, en 
onderwerpen dat aan een willekeurige één-éénduidige continue trans- 
formatie in zichzelf met invariante indicatrix. 

Onder een grensgebied van de transformatie verstaan we een deel- 


3 ke 
er \ A BEL 


Nl 
Y 
nd 


Fig. 1. 


1) Zie deze Verslagen, Dl. XVII (2), p. 741. 

2) Omtrent een eenzijdig oppervlak leert ons resultaat dus alleen dàn iets, 
wanneer we het in continue één-meerduidige correspondentie met een tweezijdig 
oppervlak hebben gebracht. 


( 107 ) 


gebied van het oppervlak, dat geheel buiten zijn beeldgebied ligt, 
maar waarvoor elke uitbreiding deze eigenschap verloren doet gaan. 

Het kan echter voorkomen, dat een grensgebied zich nog laat ver- 
grooten, d.w.z. zich na onbepaald kleine wijziging van zijn grens 
laat vereenigen met een eindig aangrenzend gebied tot een nieuw 
grensgebied, waarvan het in zeker coördinatenstelsel gemeten opper- 
vlak dan natuurlijk grooter is, dan van het oude. Een toelichting 
daarvan zal het vervolg geven. Sp ’ 

Onder een fransformatiedomein verstaan we een niet voor ver- 
grooting vatbaar grensgebied, en het is onze bedoeling zulk een 
transformatiedomein te construeeren. 

We gaan daartoe uit van twee enkelvoudige kurvenbogen, die 
elkanders beeld zijn, twee en niet meer dan twee punten gemeen 
hebben, en elkaar in die punten niet kruisen. We zullen onderstellen, 
dat die kurvenbogen geen eindpunt gemeen hebben; dan laat de 
ligging van beide ten opzichte van elkander nog verschillende moge- 
lijkheden toe, die in fig. 1 zijn aangegeven. 

Met behulp van deze beide kurvenbogen construeeren we dan twee 
door enkelvoudige gesloten krommen begrensde gebieden G' en G”, 
die elkanders beeld zijn en geheel buiten elkander liggen, terwijl hun 
grenzen twee enkelvoudige kurvenbogen gemeenschappelijk hebben. 
In fig. 2 is dat uitgevoerd voor het geval, dat de tweede der in 
fig. 1 aangegeven mogelijkheden zich voordoet.) 


5 AAA ARAANKERAKKRAKKALURAKDDLN 
7E 2 SENANNANNLe 


+ 


Fig. 2. 


Op den omtrek van elk der beide gebieden G en G’ liggen dan 
nu reeds dadelijk eenige *) enkelvoudige kurvenbogen, die bereikbaar 
zullen moeten zijn voor elk grensgebied, waartoe zich het gebied G 
laat uitbreiden, en voor het beeldgebied daarvan. 


1) Alleen in het vijfde en achtste geval van fig. 1 zou dit moeilijkheid kunnen 
geven, indien de beide gemeenschappelijke punten der beide kurvenbogen elkanders 
beeldpunten zijn. Door een kleine wijziging der figuur is dan die moeilijkheid op 
te heffen. 

?) In de eerste vijf gevallen van fig. 1 is dit aantal 4; in het zesde 4 of 3; in 
het zevende 3 of 2; in het achtste 3. 


(108) 


We geven nu aan het gebied G een zoodanige uitbreiding, d.w.z. 
vervangen het zoodanig door een gebied, waarin het als deelgebied 
bevat is, dat, wanneer ook aan G’ de correspondeerende uitbreiding - 
wordt gegeven, de uitgebreide gebieden G en G’ nog steeds buiten 
elkander liggen. Dit uitbreidingsproces herhalen we 200 dikwijls, 
tot een grensgebied is bereikt, hetgeen na een aftelbaar aantal uitbrei- 
dingen het geval zal zijn. Vervolgens voeren we voor dit grensge- 
bied zoo mogelijk na onbepaald kleine wijziging van de grens een ver- 
grooting uit: daardoor gaat in ’talgemeen de eigenschap als grens- 
gebied verloren, kan echter door een aftelbaar aantal nieuwe uit- 
breidingen worden herkregen. Het nieuwe grensgebied trachten we 
weer te vergrooten, en gaan zoo voort, totdat we door een aftelbaar 
aantal bewerkingen een transformatiedomein O hebben verkregen. 

Dit domein OQ kan, indien geen tegelijk met alle punten van zijn 
grens invariant deelgebied van het oppervlak bestaat, hoogstens twee 
restgebieden bepalen, n.l. een restgebied R,, waarin O’ ligt, en een 
al of niet hiermee identiek restgebied R,, in wiens beeldgebied 
R', 0 ligt. 

Bestond nl. nog een derde restgebied (G,, dan is zoowel G, als, 
G', vrij, zoowel van O als van O’. Zij P een willekeurig punt op 
de grens van G,, niet samenvallend met zijn beeldpunt P’. Leggen 
we dan om P en P’ zoo klein als men wil te kiezen enkelvoudige 
gesloten krommen, die elkanders beeld zijn en gebieden a en a’ 
begrenzen, dan bevatten m (O, G,, ar) en m (O’, G',, zt’) achtereen- 
volgens twee gebieden, die elkanders beeld zijn, en die men van Ó 
en G, resp. van ©’ en G', zoo dicht als men wil approximeerende 
deelgebieden *) kan laten bevatten, tot welke men dus OQ en 0’ zou 
kunnen wvergrooten, hetgeen zou strijden tegen de domeineigenschap. 
Deze redeneering blijft met een kleine wijziging van kracht ook voor 
de onderstelling, dat G, en G', zouden samenvallen. 

We zullen zeggen, dat een deelgebied van een oppervlak den 
samenhang van dat oppervlak niet verbreekt, wanneer het een enkel 
restgebied bepaalt, dat voor. de analysis situs het karakter bezit van 
“een restgebied van een trematuur. Het deelgebied zelf is dan natuurlijk 
enkelvoudig samenhangend. 

We willen nu aannemen, dat het domein OQ den samenhang van 
het oppervlak niet verbreekt. Dan wordt het begrensd door een 
gesloten kromme*) K,‚ en wel, wegens den aanvang der constructie 
volgens fig. 2, door een niet-singuliere gesloten kromme (d.w.z. die 


1) Senoenrues, Bericht über die Mengenlehre, II, p. 104 sqq. 
®) Id, ibid, p. 118 sqq. 


( 109 ) 


zieh wèl in twee eigenlijke, en niet in twee oneigenlijke kurvenbogen 
laat verdeelen). *) 

Op elk der krommen AK en KX’ beschouwen we nu de eyklisch 
geordende verzamelingen u en u’ der uitwendig bereikbare punten. 
Deze bepalen op elkander segmenten 5, en o'„, die telkens paars- 
gewijze een gesloten kromme x„ vormen, waartoe een tot u en een tot 
u’ behoorend segment elk een eigenlijke kurvenboog leveren. 

In fig. 3 is dat gedrag schematisch aangegeven. 

Loopen we w en w/ tezamen rond zoodanig, dat telkens paars- 
gewijs bij elkaar behoorende segmenten o, en o„ gelijktijdig 
worden bereikt, dan loopen we ze rond in tegengestelden zin. 

Loopen we dus w en u’ tezamen rond zoodanig, dat telkens voor 
„de transformatie correspondeerende punten tezamen worden bereikt, 
dan moeten ze ten opzichte van de vorige ordening bij dien rond- 


5 


hs 
/ 
Fig. 3. 


1) Vgl. voor het begrip van kurvenboog en voor andere in dit artikel gebruikte 
begrippen: L.E.J. Brouwer, „Zur Analysis Situs’”’, dat in de Mathematische Annalen 
zal verschijnen. 

8 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°, 1909/10, 


(110 ) 


loop elkander tweemaal ontmoeten, waarbij hetzij overeenkomstige 
in w en w/ liggende aanhechtingen *) Z en Z' zich tot een samen- 
hangende verzameling met één complementairgebied samenvoegen, 
hetzij een punt P van w en zijn beeld P’ zich tegelijk zullen 
bevinden op eenzelfde gesloten kromme x„ zoodanig, dat P buiten 
K’ en P’ buiten K ligt. Dan zou echter bij die punten P en P’ 
vergrooting van Ó en 0’ mogelijk zijn, hetgeen zou strijden tegen 
de domeineigenschap. We zijn dus zeker, dat beide ontmoetingen 
op de eerstgenoemde wijze plaats vinden. 

Onderscheiden we de bij zulk een ontmoeting behoorende aanhechting 
Z in zijn rechtsch einde Z, en zijn linksch einde Z/. Stellen we 
den tot Z, resp. Z1 naderenden tak van w voor door K, resp. XK}, 
het door XK, resp. K/ werkelijk geapproximeerde deel van den omtrek *) 
van Z, resp. Zi door & resp. &/, en verder den volledigen omtrek 
van Z door &. Noemen we verder 7’ de vereeniging van Z en Z/, 
t zijn omtrek, 7, resp. 7/ de vereeniging van Z, en Z'/ resp. Zj en 
Z',, en t‚ resp. Tt de werkelijk door K, en K’/ resp. Kien XK’, 
geapproximeerde deelen van hun omtrek. 

We zien terstond, dat. 7, en 7, minstens een van beide samenhangend 
zijn. Immers anders zou in de omgeving van Z, op K, een punt 
van wv buiten KX’ kunnen worden gekozen, waarvan het beeld op u’ 
buiten A zou liggen, en er zou daar vergrooting van OQ en 0’ 
mogelijk zijn. (Zie de schematische fig. 4). 


EN Ae 
ZM 


2 
Fig. 4. 


Op dezelfde wijze blijkt, dat hetzij 5 en 8, of &, en &/ met elkaar 
identiek moeten zijn, hetzij Z deel van Z’ of Z’ deel van Z moet 
zijn. Immers anders zouden hetzij tegelijk 5, gedeeltelijk buiten &'/en 
5, gedeeltelijk buiten &, hetzij tegelijk & gedeeltelijk buiten 8, en 
5, gedeeltelijk buiten &, moeten treden, welke vrije omtreksegmenten 
gedeeltelijk met elkaar zouden correspondeeren, en in hun omgeving 
vergrooting van Ó en O’ zouden toelaten. 

Van de beide zoo verkregen mogelijkheden bespreken we eerst: 


1) Zulk een „aanhechting” bestaat uit de einden van twee kurvenbogen, die aan 
elkaar sluiten, en zoo uit beide een enkele kurvenboog vormen. 
?) D. w.z. het cyklische ordetype der bereikbare punten. 


(111 ) 


1. & en 8) zijn identiek met r‚. We merken dan verder op, dat &/en 
V, tusschen &,en XK’, geen deel s van den omtrek van 7, kunnen 
vrijlaten (zoodat ook 77 samenhangend is, al is dit van t/ nog 
niet zeker). 

Iinmers s zou dan zijn een deel van den omtrek van 7, buiten 
tr, Sien 8,; als we 7, als Z, beschouwen, correspondeert hiermee 
een deel s' van den omtrek van Z',, buiten 8, en dus ook buiten 
Sen vt. Tegen die omtrekdeelen s en s' aan zouden dan O en 0’ 
zich weer laten vergrooten. 

We onderscheiden nu de beide volgende gevallen : 

la. zv, en 6} sluiten op t niet aaneen, dan sluiten r, en 5, evenmin 
aaneen. We kunnen dan Z schematisch voorstellen volgens fig. 5, 
waarin elk der segmenten een kurvenboog voorstelt, waaraan nog 
verdere zijtakken kunnen zijn vastgehecht ; echter ontspringen tusschen 
ap en ah geen verdere zijtakken, en evenmin tusschen bg en bk. 
Verder merken we op, dat ab zich zoowel in a als in 5 met elk 
der beide andere daar in de teekening uitmondende kurvenbogen tot 
een enkele kurvenboog vereenigt. Op analoge wijze zijn in fig. 5 de 
verzamelingen Z' en 7’ voorgesteld *). 


SN 
Ke 
>| 
5 
N 


% 


£ a 
ve 


/ 
TOEN EA 


& ” 


Fig. 5. 


De ligging der drie verzamelingen 7, Z, en Zi ten opzichte van 
elkaar kan nu nog op verschillende wijzen zijn; de beide essentieele 
mogelijkheden zijn voorgesteld in fig. 6. 


1) Sommige der lijnsegmenten dezer figuren kunnen zich tot nul reduceeren ; 
dit doet intusschen aan de juistheid onzer conclusies niels af. 


8% 


_ 


en 


EEn 


sd 
Fig. 6. 


laa. Doet de eerste mogelijkheid dezer figuur zich voor, dan 
volgt uit de correspondentie voor de transformatie van de kurven- 
bogen ah en de, dat op den kurvenboog be ergens een woor de trans- 
formatie invariante aanhechting ligt. 

lag. Doet de tweede mogelijkheid zich voor, dan merken we op, 
dat in be de kurvenbogen de en bk zeker samenhangen. Immers 
anders zouden ook ab en cl daar niet samenhangen, en uit beide 
zou volgen, dat in be tussehen 5, en &} een segment s van den 
omtrek van 7, van 8, en & beide vrij zou zijn, waarvan we de 
onmogelijkheid hebben aangetoond. 

Noemen we verder in be achtereenvolgens Lu, Lie en Lay de 
grensverzamelingen van de kurvenbogen de, le en ab, dan spelen 
deze ten opzichte van elkander, daar habg voor de transformatie 
gdel als beeld heeft, en Zy, en Loy samenhangen, voor de trans- 
formatie geheel dezelfde rol als rt, 5, en &/, laten zich dus geheel 
op dezelfde wijze onderzoeken als deze, waarin ze als deel bevat 
zijn. Komen we daarbij weer in het geval lag, dan kunnen we weer 
verdere deelverzamelingen onderzoeken, die in hetzelfde geval ver- 
keeren, en zoo voortgaan. Na een aftelbaar aantal herhalingen van 
dit proces moeten we dan òf op een ander geval hebben herleid, òf 
een voor de transformatie invariant punt hebben gevonden. 

Ib. zv, en & overdekken elkaar op vt gedeeltelijk, of sluiten er althans 
aaneen; dan geldt hetzelfde voor r‚ en 5, 


We kunnen dan, beginnende met &, daar rt, beeld is van & en &_ 


(113 j 

weer van zr, het gedeelte van vr, waartoe werkelijk door K en K’ 
geconvergeerd wordt, verdeelen in aan elkaar sluitende „transformatie- 
domeinen”, door Sehnitte in den omtrek gescheiden, zoodat bij een 
omloop elk volgend domein beeld is van het voorafgaande; het 
laatste domein van de reeks treedt dan in ’t algemeen slechts gedeel- 
telijk op, maar minstens drie moeten volledig aanwezig zijn; verder 
moet de afleiding van dat laatste deeldomein met die van het eerste 
domein samenhangen, en kunnen we het aantal der domeinen eindig 
onderstellen, daar anders tot geval Il zou zijn herleid. 

We reduceeren nu eerst deze omtrekdomeinen, door in elk er van die 
deelverzamelingen” van 7, die aan geen 
ander omtrekdomein toebehooren, te schrap- 
pen. Loopt b.v. in fig. 7 het eerste domein 
van a tot b, het tweede van 5 tot ce, dan 
kunnen we aan het eerste den kurvenboog 

g pq, aan het tweede den kurvenboog rs 

Fig. 7. onttrekken. 

Op den omtrek der restverzameling A, ligt dan nog steeds een 
domeinverdeeling, met dezelfde eigenschappen, als de oorspronkelijke 
domeinverdeeling op den omtrek van 7. Op &, passen we hetzelfde 
reductieproces toe, en herhalen deze reductiebewerking tot we aan 
een restverzameling A, komen, waarop ze niet verder kan worden 
toegepast. Deze toestand wordt na een aftelbaar aantal bewerkingen 
bereikt. 

Het zou kunnen voorkomen, dat dan na verschuiving der domein- 
reeks (waarna in het algemeen zoowel het eerste als het laatste 
domein slechts gedeeltelijk aanwezig zijn) nog reductie mogelijk was, 
maar na een aftelbaar aantal verdere reducties komt ook hieraan 
een einde, en houden we een verzameling A, over, die na geen 
domeinverschuiving meer voor reductie vatbaar is. 

Dan bestrijkt een domein d een deel van den omtrek A van een 
kurvenboog 4, zoodanig, dat zoowel het domein zelf als de rest- 
omtrek de geheele % tot afleiding bezit. 

Laat het op d volgende omtrekdomein d’ van dien restomtrek van 
k eerst nog een gedeelte e/ volgen, voor het & verlaat, en zij f het 
gedeelte van den omtrek van %, dat nòch tot d, nòch tot e’ behoort. 
Zij e° beeld van e‚ en noemen we g het segment van den omtrek 
van £, dat door £’ wordt geapproximeerd. 

Deze hier ingevoerde notaties worden door twee voorbeelden toe- 
gelicht in fig. 8. 

We onderscheiden nu de volgende twee gevallen: 

lb u. f ligt niet overal dicht op k. Dan moet e overal dicht op 4 liggen. 


Fig. 8. 


Immers in het tegenovergestelde geval zouden we het deel van 
den omtrek van &, begrepen tusschen de eindlimiet van e en de 
eindlimiet van e/, als omtrekdomein kunnen nemen; dit domein zou 
dan echter voor reductie vatbaar zijn, en we hebben ondersteld dat 
dit niet het geval is. _ 

Maar ligt e overal dicht op &, dan is het beeld van & een deel 
van 4, en hiermee is dit geval tot het onder II behandelde herleid. 

168. f ligt overal dicht op k. Dan moet ook g overal dicht op 4 
liggen. 8 

Immers in het tegenovergestelde geval zou evenmin een later 
volgend omtrekdomein d) een in & overal dicht deel van 4 kunnen 
approximeeren, want daartoe zou het ook een in 4’ overal dicht 
deel van A’, hiertoe weer een in £” overal dicht deel van A", enzoo- 
voort, dus ten slotte een in A%-D overal dicht deel van A@-—D moeten 
approximeeren. 

De kurvenbogen 4,4’, k" enz. voegen zich dan aaneen tot een 
enkelen kurvenboog B, van wiens omtrek de domeinen d, dd” 
enz. een in B overal dicht liggend gedeelte vrijlaten, terwijl elke 
kurvenboog £@) alleen met At en AWt), maar met geen der overige 
samenhangt. Dit echter is onmogelijk, daar we boven hebben aan- 
getoond, dat het laatste en het eerste domein moeten samenhangen. 

Maar ligt g overal dicht op &, dan is & deel van 4’, en we hebben 
weer herleid tot geval II. 

[L. We hebben in dit geval een open kurvensysteem*) S, dat als 
beeld S’ een deel van zichzelf heeft. Het beeld S"” van S’ is weer 


lj D. w. z. een perfekte, samenhangende, nergens dichte verzameling, die in een 
enkelvoudig samenhangend gebied slechts één complementairgebied bepaalt. 


al 
5 
En 
: 
Di 
. 
A 
f 
Jan 
B 
À 


(115) 


een deel van S’, enz. Zij $@) de aan alle verzamelingen $@ ge- 
meenschappelijke verzameling, dan is S@) een woor de transformatie 
invariant open kurvensysteem i. 

Uit den aanvang der domeinconstructie volgens fig. 2 blijkt, dat 
de beide verzamelingen 7, waarin w en u’ elkander ontmoeten, dus 
ook de beide invariante verzamelingen 4, die daarin bevat zijn, van 
elkaar geisoleerd liggen. 

Wij hebben bij dien constructieaanvang ondersteld, dat de beide 
kurvenbogen van fig. Î geen eindpunt gemeen hebben. Is dat wel 
het geval, dan behoeft de methode slechts geringe wijzigingen, die 
geen moeilijkheden opleveren. We hebben ‘dan niet direkt bij den 
aanvang gemeenschappelijke voor Q en 0’ beide bereikbare enkel- 
voudige kurvenbogen, doch slechts gemeenschappelijke voor OQ en 0’ 
beide bereikbare punten, wat ook voldoende is. 

Verder is nog bij het bewijs ondersteld, dat XK, enz. met 7’ niets 
anders, dan Z,„ enz. gemeen hebben. Het zou echter nog kunnen 
zijn, dat het laatste gedeelte van b.v. den tot Z, naderenden tak 
van K, in Z' bevat was. Men overtuigt zich echter gemakkelijk, 
dat ook deze bijzonderheid aan het bewijs geen afbreuk doet. 

We kunnen ons resultaat aldus samenvatten : 

STRLLING. 1. Men willekeurige één-éénduidige, continue transformatie 
van een tweezijdig oppervlak in zichzelf bezit zeker een transformatie- 
domein, dat òf den samenhang van het oppervlak verbreekt, òf twee 
van elkaar geisoleerde, voor de transformatie invariante open kurven- 
systemen verbindt. 

Daar verder zulk een invariant open kurvensysteem minstens één 
invariant punt bezit, wat ik hier niet nader uitvoer, maar in een 
ander verband zal bewijzen, geldt eveneens: 

STELLING 2. Ben willekeurige één-éénduidige, continue transformatie 
van een tweezijdig oppervlak in zichzelf bezit zeker een transformatie- 
domein, dat òf den samenhang van het oppervlak verbreekt, òf twee 
invariante punten verbindt. | 

De fundamenteele beteekenis dezer stellingen voor de theorie van 
transformaties en transformatiegroepen zal ik later toonen. Hier wil 
ik alleen aanwijzen, hoe de in de eerste mededeeling over dit 
onderwerp bewezen stelling van het invariante punt van den bol er 
in bevat is, en zich in dit verband gemakkelijk tot het Cartesiaansche 
vlak laat uitbreiden. 

Immers heeft het transformatiedomein van een bol of Cartesiaansch 
vlak weer dan twee restgebieden, dan is zeker een daarvan invariant 
tegelijk met alle punten van zijn grens. 

Sluiten we dus dit geval uit, dan is een transformatiedomein 


(116 ) 
op den bol, dat diens samenhang verbreekt, òf ringvormig, òf enkel- 
voudig samenhangend; fig. 9 stelt beide mogelijkheden voor. 


V 


Fig. 9. 


In beide gevallen bepaalt het op den bol twee gebieden, Ven W, 
in een waarvan zijn beeld ’ voor de transformatie zelf ligt; in het 
andere ligt dan zijn beeld 0’;voor de inverse transformatie. Herhalen 
we zoowel de transformatie zelf als haar inverse een onbepaald 
aantal malen, dan krijgen we eenerzijds in V een reeks gebieden 
0,0", 0", …, en andererzijds in W een reeks gebieden O';, 0';, 0"; … 

In beide reeksen sluiten de opvolgende termen, zonder tusschen 
zich vrije gebieden open te laten, tegen elkander aan, en ze con- 
vergeeren elk tot een invariante limietverzameling, die tot minstens 
één invariant punt aanleiding geeft. Die beide invariante limiet- 
verzamelingen kunnen overigens in het tweede geval van fig. 9 
samenhangen; dàn zijn we slechts van één invariant punt zeker, 
anders steeds van twee. 

Hebben we in het Cartesiaansche vlak een domein, dat den samen- 
hang verbreekt, dan wordt het òf begrensd door een van het oneindige 
naar het oneindige loopenden kurvenboog, òf door twee zulke kurven- 
bogen. 

In het eerste geval laat zich volgens het bewijs van stelling 1 
het bestaan van een invariant open kurvensysteem afleiden. 

Wordt in het tweede geval het domein begrensd door de kurven- 
bogen B, en B,, dan kunnen deze aan één of aan beide kanten 
samenhangen in een aanhechting, die naar het oneindige gaat, en 
aanleiding geeft tot een invariant open kurvensysteem, dat minstens 
één invariant punt in het eindige bezit. 

Hangen B, en B, niet samen, dan kunnen we (zie fig. 10) binnen het 
domein een enkelvoudige van het oneindige naar het oneindige loopende 
kurvenboog 2 construeeren, die geheel buiten zijn beeld »' ligt, en 
daarmee een nieuw domein w insluit. Volgens het afbeeldingsprocédé 


Ee. red 


Fig. 10 


van SCHOENFLIES') kunnen we dan de door een reeks van opvolgende 
herhalingen der transformatie bepaalde gebieden w', w", w'"‚.... bij 
opvolging één-éénduidig continu afbeelden op het tusschen de rechte 
lijnen #=—=na en r=(nt-1)a ingesloten gebied, zoodanig, dat 
een reeks van overeenkomstige punten in de domeinen w, w'‚ w"', w'"… 
beantwoordt aan een puntrij (p,g), (pHa,q), (p-2a,g), (p-34,9)…; 
verder kunnen we het, indien geen invariant punt optreedt, altijd 
200 inrichten, dat de naar beide kanten onbepaald voortgezette 
domeinreeks het geheele Cartesiaansche vlak overdekt; m.a. w. we 
hebben bewezen : 


Sterzing 3. Hen willekeurige één-ééndüidige, continue transformatie 
van een Cartesiaansch vlak in zichzelf bezit òf minstens één invariant 
A a En 8 Â 7e . . 
punt, òf is dén-cénduidig, continu beeld eener translatie. 


1) Mathem. Ann. 62, p. 319—324. 


(118 ) 


Natuurkunde. — De Heer pu Bors biedt eene mededeeling aan 
uit het Bosscha-Laboratorium : „Men verbeterde halfring- 
electromagneet’’. 


Uitgaande van mijne theorie voor een gespleten ringmagneet en 
hare experimenteele bevestiging door H. LEHMANN ') construeerde ik 
in 1894 een grooten ring-electromagneet*); deze mag wel beschouwd 
worden als het prototype der sedert beschreven toestellen. Na de 
invoering van magnetisch deugdelijk vloeiijzer kon hij in 1898 wor- 
den vervormd tot een in menig opzicht beter bruikbaren halfring- 
magneet °) waarvan sedert tal van exemplaren dienst doen. Binnen 
een cylindrisch „interferricum” van 1 mm. lengte en 6 mm. mid- 
dellijn bedraagt hunne veldsterkte 38 tot 40, gemiddeld ruim 
39 kilogauss, een gevolg van de nog niet al ‘te standvastige eigen- 
schappen van het vloeiijzer. Zooals bij schier elke apparatuur blijkt 
thans na een tiental jaren op grond van velerlei ondervinding 
opnieuw de wenschelijkheid het model voor het praktisch gebruik 
verder te verbeteren. Daar voor vele doeleinden een nog ietwat 
beperkter interferricum reeds voldoet kon de verwachting worden 
gekoesterd het veld tot 50 kilogauss op te voeren zonder een totaal- 
gewicht van ongeveer 300 kg. — over drie vrijwel even zware 
stukken verdeeld — te boven te gaan; daarbij blijft een tvestel ook 
in het laboratorium nog vervoerbaar en handelbaar. 

Intusschen was door den heer Pmrre Weiss in de lijn zijner 
vroegere constructie type RüÜnmkorrr een electromagneet van groot 
vermogen, die tot 18 kilowatt verbruikt-en ongeveer een ton weegt, 
beschreven *) ; deze komt echter uiteraard slechts aan enkele bevoor- 
rechte laboratoria ten goede en lijkt mij bovendien voor het zoo 
belangrijke magneto-optische onderzoek minder geschikt wegens den 
langen stralengang van ongeveer 125 cm. Van zijne theoretische 
beschouwingen en uitkomsten zoowel als van enkele constructieve 
bijzonderheden kon ik ten deele partij trekken. 

Fig. 1 is een afbeelding op een tiende der ware grootte. Het 
onderstel rust op een breeden kogelkrans met verdeelden cirkel, 
zoodat het toestel zeer gemakkelijk om een verticale as draaibaar 
is; het kan ook met 3 stelschroeven worden vastgezet. De beide 

1) H. pu Bors, Wied. Ann. 46, p. 485, 1892. — H. LenmanN, Wied. Ann. 48, 
p. 406, 1893. 

2) H. pv Bors, Wied. Ann. 54, p. 537, 1894. 

35) H. pv Bois, Verh. Berl. physik. Ges. 17, p. 99, 1898; Zeitschr. für Instr.kunde 
19, p. 357, 1899; Ann. der Physik. (4) 1, p. 199, 1900. 

4) P. Weiss, l'Eclairage électr. 15, p. 481, 1898; Journ. de Phys. (4) 6, p. 353, 
1907. — G. Zisper, Klectrotechn. Zeitschr. 30, p. 446, 1909. 


(119 ) 


zijdelingsche stelschroeven links dienen voor de wel eens gewenschte 
verticaalstelling der magnetische as (zie fig. 2), het handrad voor de 
geleidelijke voortschuiving van het linker kernstuk. In de praktijk 
levert het grootere veelzijdigheid en veel gemak op den magnetischen 
kring door het horizontale bovenvlak van het onderstel te splitsen 
zoodat elk der beide kernstukken daarop verschuifbaar en tevens 
draaibaar is. Elke kern beantwoordt ongeveer aan één derde eener 
toroïde en loopt onderaan uit tot een aangegoten flens. De verticale 
ronde poolvlakken hebben eene middellijn van 93 mm. ; deze neemt 
naar onderen geleidelijk toe. 

Het in dit laboratorium verrichte onderzoek van het ZrrMar- 
effect en de magnetische draaing leidde tot den eisch van groote 
lichtsterkte, die door concentratie van den stralenbundel in de 
intrapolaire ruimte verkregen kan worden, zoodat hij dan een vrij 
sterk divergeerenden dubbelen lichtkegel zal vormen. De boring in 
het ijzer moet daaraan blijkbaar beantwoorden, waaruit onmiddellijk 
ook de eisch van een korten stralengang voortvloeit daar de wijdte 
van die boring uiteraard beperkt is. Er werden dus conische boorgaten 
1:98 van slechts 15 cm. lengte aangebracht; een der bij niet optische 
proeven te gebruiken vulkegels is onder in Fig. 1 afgebeeld; de 
lengte van den stralengang binnen ijzer wordt tot de boringen zelf 
beperkt door de uit de figuur blijkende eigenaardig uitgefreesde 
constructie. De rechthoekige flens is met z.g. spanmoertjes bezet, 
waaraan optische en andere inrichtingen kunnen worden bevestigd, 
die aldus onmiddellijk aan den mond der boring komen te liggen. 
De pooleinden der kernen zijn met een dunne koperen buis omgeven, 
die tot waterspoeling dient; met 50 liter water per uur verkrijgt men 
een voldoende werking: daarenboven kan in de boringen gemakkelijk 
een binnenspoeling worden aangebracht en de poolschoenen nog met 
uitwendige koelspiralen worden voorzien, zooals die klinisch tot het 
koelhouden van lichaamsdeelen in gebruik zijn *). 

De uiterlijke vorm der draadwikkeling blijkt uit Fig. 1; de pool- 
flenzen zijn afgeknot conisch ten einde de intrapolaire ruimte toe- 
gankelijker te maken. Wanneer intusschen de hoogste graad van 
magnetisatie gewenscht wordt kunnen nog 2 losse poolklossen op de 
poolschoenen worden geschoven; volgens een bekenden regel van 
Krronnorr beoogt men hiermede de poolstukken zoover mogelijk te 
verzadigen ; dit beginsel werd trouwens door H. LEHMANN bij zijn 
onderzoek (loe. cit. p. 424) reeds toegepast. Alsdan verkrijgt men 


1) Afkoeling der draadklossen zelf door circuleerende olie is wel gewenscht, 
maar vrij omslachtig en kostbaar. 


(120) 


met 5{6) kilowatt 100(120) kiloamperewindingen en bedraagt de 
ontwikkelde stroomwarmte 1,2 (1,45) kilocaloriën per seconde. 

Bij het toestel behooren de gebruikelijke schijfpolen en vlakke 
poolstukken ter verkrijging van meer uitgebreide uniforme velden. 
Voor de sterkere velden wordt in de eerste plaats de middellijn van 
93 tot 43 mm. gereduceerd door middel van „„poolschoenen”’ P van 
eigenaardig gebroken afgeknotten vorm (Fig. 3, de ware grootte). 
Zij bestaan uit gegloeid Zweedsch walsijzer ; hun voordeeligste vorm 
werd nogmaals empirisch zorgvuldig bepaald en wijkt slechts luttel 
af van den thans gebruikelijken *). Tusschen de beide kleinere 
cirkelvlakken worden nu de eigenlijke intrapolaire stukken geplaast. 

De betrekkelijk geringe middellijn van 43 mm. maakt het voor 
elk laboratorium gemakkelijk en wenschelijk voor ieder speciaal 
doel de meest geschikte „poolspitsen” Q zelf uit walsijzer te doen 
draaien. Hun aandeel in het veld bedraagt 80 tot 90 pCt en over- 
weegt dus verre boven dat der poolschoenen, die er meestal slechts 
10 tot 20 pCt. toe bijdragen; en wel neemt de invloed der kegel- 
elementen zeer toe naarmate zij dichter bij de uiteinden liggen 
zoodat deze zuiver gevormd en gecentreerd behooren te worden ; 
hiertoe dienen bijzondere centrische afstandhouders van onmagnetisch 
materiaal. Zoo werden allengs poolspitsen vervaardigd voor kryo- 
en pyromagnetische proeven, voor mikromagnetisch en magneto-optisch 
onderzoek (FARADAY, KeERR en ZrRMAN-effect), voor de methoden der 
torsiebalans, der stijghoogten en die van den isthmus voor trekkracht- 
bepalingen. Eene nadere beschrijving dier inrichtingen ware in dit 
bestek misplaatst maar zal elders verschijnen met eene bespreking 
der algemeene beginselen voor de constructie. 

In de conische boringen (zie Fig, 3) kunnen gespleten kernen 
of massieve vulkernen worden aangebracht naar gelang van de proe- 
ven. Met de afgebeelde poolspitsen, wier eindvlakjes 3,6 mm. mid- 
dellijn hebben werd empirisch het sterkste veld verkregen; hierbij 
gingen berekening, meting en mechanische bewerking hand in hand. 
Daarentegen stellen de stippellijnen den bekenden theoretischen 
optimumvorm voor, bestaande uit een kegel van 54°44’ halven tophoek 
en een gedeelte van den „isthmus”. De theorie moet van de 
onderstelling eener absolute verzadiging in de asrichting uitgaan, 
waaraan nooit te voldoen is; vandaar de feitelijke afwijking, al is 
die vrij gering. Het bleek hierbij incidenteel dat de bereikte 


1) Zulke, ietwat afgeronde poolschoenen werden sedert 1901 bij groote halfring- 
electromagneten geleverd. Bij de kleine waren geen poolschoenen noodig en bleek 
het integendeel voordeelig de poolspitsen met een opgestuikte wrong te voorzien, 
waardoor het werkzame kegeloppervlak peripherisch vergroot wordt (zie Fig. 4. 


EA) 


magnetisatie vermoedelijk wel boven 1800 C. G. S. ligt; intusschen 
zijn zulke berekeningen uiteraard onzeker, te meer daar het veld van 
het centrum naar den rand der eindvlakjes ietwat aangroeit. Evenals 
vroeger was het voordeelig den halven tophoek van het midden naar 
den omtrek te laten toenemen, ongeveer van 56° tot 59°; inplaats van 
door een gebroken lijn kan deze overgang ook geschieden door een 
cirkelboog van 83° en passenden — vrij grooten — straal; het om- 
wentelings-oppervlak wordt dan eenigszins toroïdisch. 

Een groot aantal veldmetingen met een zeer klein proefklosje werd 
eerst verricht ten einde allengs den optimumvorm te benaderen, waar- 
aan trouwens een vrij „afgeplat maximum” beantwoordt, hetgeen den 
constructeur eenige speelruimte laat. De einduitkomsten vindt men 
in de volgende tabel 


Eindvlakjes : 6 mm, 3.6 mm. 
afstand (mm.) Veld (kgs) Veld (kgs) 
0 50 (extr.) 55 (extr.) 
0,5 48.7 52.2 (46) 
0,9 — 50 — 
1,0 47 ee (42.5) 
15 1kb.3 46.5 (39) 
2,0 43.7 44.5 — 


Deze velden werden met 124 kiloampèrewindingen (met poolklossen) 
verkregen; de eerste limietwaarde is lineair geëxtrapoleerd en theoretisch 
van eenig belang; bij enkele proeven kan men trouwens reeds met 
tusschenruimten beneden 0,5 mm volstaan. Tusschen haakjes staan de 
veldwaarden, die men verkrijgt door dezelfde poolstukken in den ouden 
ring-electromagneet te schroeven, waarbij 108 kiloampèrewindingen 
(zonder poolklossen) werden gebruikt. 


In Fig. 2 is een kleiner model op '/, der ware grootte in recht- 
standige opstelling afgebeeld. Dit is in hoofdzaak eene vereenvoudigde 
ongeveer *°/, lineaire reductie; het is bekend dat kleine electromag- 
neten betrekkelijk veel voordeeliger zijn dan grootere, al is het 
moeilijker voor de — in dezelfde lineaire verhouding vereischte — 
ampèrewindingen genoeg plaats te maken. De conische poolspitsen 
met hun wrong — als in Fig 4 — zijn hier uit één stuk met de 
kernen zelf gegoten en op de draaibank behoorlijk afgewerkt. Dit 
toestel weegt slechts 33 kg.; met 24 kiloampêrewindingen — dus 
slechts '/, van bovengenoemd bedrag — werden ongeveer de volgende 
uitkomsten verkregen, die het toestel voldoende kenmerken: 


( 122) 


Eindvlakjes : 6.7 mm. 3,6 mm. 


afstand (mm.) Veld (kgs) Veld (kgs) 
0 36 (extr.) 40 (extr.) 
0,5 34 37 
1,0 32 34 
1,5 30 31 


Den heer Koraro Honpa ben ik voor zijne welwillende hulp bij 
de vele noodige veldmetingen ten zeerste verplicht. 


Natuurkunde. — De Heer vaN DER Waars biedt namens de Heeren 
A. Smrrs en E. C. WrrtsenBure een mededeeling aan: „Over 
de verschijnselen die optreden, wanneer in een ternaúr stelsel 
het plooipuntsvlak het tweebladig driephasen oppervlak ontmoet” *) 

(Eerste mededeeling). 


(Mede aangeboden door den Heer ZEEMAN). 


Uit het gedrag van het stelsel aether-anthrachinon kan gemakkelijk 
worden afgeleid, dat hoogst eigenaardige verschijnselen moeten op- 
treden, wanneer aan het systeem aether-anthrachinon een derde stof 
wordt toegevoegd, die daarin van aether verschilt, dat zij met anthra- 
chinon geen kritische verschijnselen bij verzadigde oplossingen of 
m.a.w. geen kritische eindpunten p en q geeft. 

In dit geval zal zich nl. dit moeten voordoen, dat bij toevoeging 
van die derde stof het eigenaardige verschijnsel van het voorkomen 
van twee kritische eindpunten p en q aanvankelijk blijft bestaan 
om tenslotte bij grootere hoeveelheden van de derde stof geheel te 
verdwijnen, doordat de punten p en q elkaar al meer en meer 
naderen en eindelijk samenvallen. 

Om het voorgaande op de meest eenvoudige wijze duidelijk te 
maken, zullen wij ons bedienen van de ruimte-voorstelling, die in 
Fig. 1 is aangegeven. 

Op het achtervlak is geteekend de P,7-projectie van het stelsel 
aether-anthrachinon en op het voorvlak die van het systeem alcohol- 
anthrachinon, zoodat alcohol hier onze derde stof is, die, zooals het 
onderzoek ons heeft geleerd, aan de hierboven gestelde eischen vol- 


I) Wij wenschen van deze gelegenheid gebruik te maken, de Universiteitsver- 
eeniging van Amsterdam onzen dank te betuigen voor de groote bereidwilligheid 
waarmede zij ons in staat heeft gesteld een pomp van Scnärrer en BUDENBERG 
met toebehooren aan te schaffen, waardoor dit onderzoek mogelijk werd, 


ene _, eh a 
ere ke 


Fig. 1. 


an 


doet, hetgeen van te voren reeds duidelijk was, daar de kritische 
temperatuur van aleohol 243,1° en het smeltpunt van anthrachinon 
284° bedraagt, terwijl de oplosbaarheid van anthrachinon in ateohol 
betrekkelijk groot is, waardoor de plooipuntskromme van dit stelsel 
moeilijk met de drie-phasenlijn in conflict kan komen. 


(124) 


Uit genoemde ruimtevoorstelling is verder duidelijk, dat in de 
ruimte tusschen vóór- en achtervlak het gedrag aangegeven zal 
kunnen worden van alle mogelijke mengsels van aether-alcohol met 
overmaat anthrachinon. 

Daartoe bedenke men, dat tusschen de onderbroken driephasenlijn 
epgd en de continue driephasenlijn ed, een tweebladig driephasen- 
oppervlak zich uitstrekt, omdat bij een ternair stelsel een driephasen 
evenwicht een bivariant stelsel is, tengevolge waarvan bij konstante 
temp. driephasen over een reeks van drukken kunnen koëxisteeren. 

Dit tweebladig driephasen-oppervlak, waarvan wij het onderste 
blad het vast-dampblad en het bovenblad het vast-vloeistof blad zullen 
noemen is naar lagere temp. begrensd door de quadrupellijnen e Z 
en e,E voor vast aether, vast anthrachinon, vloeistof en damp resp. 
vast alcohol, vast anthrachinon, vloeistof en damp. Naar hoogere 
temperatuur wordt de begrenzing gevormd door de lijn dd’, die vol- 
komen recht is en waarvan elk punt het tripelpunt van anthrachinon 
voorstelt. 

Wat in de ruimte figuur van een binair stelsel een lijn is, is bij 
een ternair stelsel een vlak en zoo strekt zich dan ook tusschen de 
plooipuntskrommen ab en «,‚b, een plooipuntsvlak uit, dat naar 
lagere temperaturen begrensd is door de plooipuntslijn aa,, die 
betrekking heeft op aether-aleohol mengsels zonder anthrachinon, en 
naar hoogere temperatuur door de lijn 5b,, waarvan elk punt 
eenvoudig het kritisch punt van anthrachinon voorstelt. 

Uit het feit nu, dat bij het stelsel aether-anthrachinon de plooi- 
puntskromme in kontakt komt met de driephasenlijn, terwijl dit bij 
het systeem alcohol-anthrachinon niet het geval is, volgt onmiddellijk, 
dat in het ternaire stelsel het plooipuntsvlak van de plooipuntskromme 
voor aleohol-anthrachinon uitgaande, het tweebladig driephasenopper- 
vlak al meer en meer zal naderen totdat er een ontmoeting plaats 
heeft, waarbij het vast-dampblad kontinu in het vast-vloeistof blad 
overgaat, zoodat daar een plooipuntslijn voor verzadigde oplossingen 
ontstaat, die over het plooipuntsvlak loopt en een gedeelte daarvan 
tusschen pp, q, q metastabiel maakt. 


Deze omstandigheid brengt nu hoogst eigenaardige verschijnselen 
met zich mede, die gemakkelijk uit de hier gegeven ruimte-figuur 
zijn af te leiden. 

Voor een kleine aleohol-conceutratie is nl. in de ruimte-figuur 
een pt-doorsnede van het driephasen oppervlak aangegeven, waarbij 
is aangenomen, dat voor dit mengsel nog twee kritische eindpunten 
p‚ en g, bestaan, die de raakpunten van de driephasenlussen e’p, en 


(125 ) 


d'’q, aan het plooipuntsvlak, dus ook aan de plooipuntskromme 
voorstellen. 

Hierbij valt verder op te merken, dat de punten p, en q,, zooals 
uit de teekening duidelijk is, niet de uiterste begrenzing vormen van 
het driephasen hiaat, want deze driephasen evenwichten kunnen bij 
het onderstelde mengsel nog bestaan boven de temperatuur van p, 
en beneden die van q,, zoodat de temperatuur-afstand van de drie- 
phasenlussen, die door de vertikale raaklijnen wordt aangegeven, 
kleiner is dan die der punten p, en q,. 

Het is duidelijk, dat wanneer wij grootere hoeveelheden alcohol 
nemen de punten p, en q, en tengevolge daarvan ook de punten 
r, en 7, elkaar zullen naderen, zoodat deze laatste tenslotte samen- 
vallen, op welk oogenblik de vloeistoftak van de rechtsche lus kontinu 
overgaat in den damptak van de linksche lus, waardoor de toestand 
wordt zooals in fig. 2 is aangegeven. 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°, 1909/10, 


(126 ) 


Wij zien dan, dat bij deze samenstelling de punten Pp: en q, niet 
meer door een gebied voor vast-fluïde van elkaar zijn gescheiden en 
dat er één temperatuur tusschen die van p, en q, bestaat, waarbij 
het driephasengebied tot een punt is saamgetrokken. 


Bij een grootere aleoholkonecentratie wordt de toestand zooals in 
fig. 3 is geteekend en uit deze figuur spreekt het eigenaardige van 
het geval nog beter dan uit de vorige, want wij zien nu, dat hoewel 
wij steeds de binnenste begrenzing van de opening, aangegeven door 
de gebogen stippellijn, zijn gepasseerd er toch nog twee kritische 
eindpunten zijn, dus zonder dat de P7-figuur een hiaat vertoont. 

Gaan wij nu naar nog grootere hoeveellieden aleohol, dan komen 
de punten p en q al dichter en dichter bij elkaar om tenslotte saam 
te vallen, op welk oogeublik er dus slechts één kritisch eindpunt 
op de driephasenstrook voorkomt zooals in fig. + is aangegeven. 


Aan het slot van deze eerste korte mededeeling zij er op gewezen, 
dat het experiment de juistheid van het hier besprokene reeds heeft 
bewezen, en dat in een volgende verhandeling een verslag zal worden 
gedaan van de experimenteele bevestiging. 

Tegelijk zullen dan va- en pe-figuren worden besproken, die een 
dieper indringen in het merkwaardige der genoemde verschijnselen 
mogelijk maken. 

Amsterdam, Juni 1909. Anorg. Chem. Laboratorium 

j der Uniwersiteit. 


Natuurkunde. — H. A. Lorentz: „Over de theorie van het ZERMAN- 
efect bij waarneming in willekeurige richting”. 


$ 1. De door Harre bij spectraallijnen van zonnevlekken waarge- 
nomen verschijnselen hebben mij aanleiding gegeven, bet ZEEMAN- 
effect theoretisch: te onderzoeken voor het geval dat de waarnemings- 
richting een willekeurigen hoek met de magnetische krachtlijnen maakt. 

Dit vraagstuk is reeds door Vorer *) behandeld, maar het bracht 
mij tot eenige beschouwingen die bij hem niet voorkomen. 

Ik zal het „omgekeerde’”’ ZrwmanN-effect bespreken en uitgaan van 
de grondvergelijkingen, zooals ik ze in een artikel der „Mathemati- 
sche Encyklopädie”*) dat binnenkort zal verschijnen, heb afgeleid. 


1) W. Voer, Weiteres zur Theorie der magneto-optischen Wirkungen, Ann. 


Phys. 1 (1900), p. 389. 
2) H. A. Lorentz, Theorie der magneto-optischen Phänomene, Eneyklopädie 


d. math. Wiss. V 22, p. 199, 


ne 


(127) 


Daarbij wordt ondersteld dat het beschouwde lichaam zich in een 
homogeen magnetisch veld dat de richting der z-as heeft, bevindt. 
Wij zullen aannemen dat de deeltjes van het lichaam, zoo zij niet 
„magnetisch isotroop’”’ zijn (d.w.z. niet van zoodanigen bouw dat de 
frequenties der eigen trillingen bij draaiing van een deeltje in het 
veld onveranderd blijven), zoo door het veld zijn gericht, dat een in 
elk deeltje aan te wijzen „as”’ langs een krachtlijn komt te liggen. 
Verder stellen wij ons voor dat de in de deeltjes op deze of gene 
wijze gerangschikte electronen onder den invloed van „„quasi-elastische”” 


‚ krachten, van weerstanden en van de door het uitwendige veld uit- 


geoefende werkingen, om hunne evenwichtsstanden kunnen trillen. 
De trillingswijze van een deeltje kan daarbij, wegens den ingewik- 
kelden bouw, verre van eenvoudig zijn, maar men kan de mathema- 
tische behandeling tot op zekere hoogte onafhankelijk daarvan maken; 
dit is hieraan te danken, dat onder zekere vereenvoudigende onder- 
stellingen de werking van een deeltje naar buiten, en dus ook de 
invloed dien het op-de lichtvoortplanting heeft, geheel bepaald wordt 
door het electrische moment. Hieruit volgt dat men, wat die werking 
betreft, het deeltje kan vervangen door een enkel electron, waaraan 
men een willekeurige lading e toekent, en waarvan de verplaatsingen 
X,Y,Z uit den evenwichtsstand op elk oogenblik zulke waarden 
hebben, dat de producten ex, ey,ez gelijk zijn aan de componenten 
van het electrische moment van het deeltje. Wij zullen dat gefin- 
geerde electron het „aequivalente electron’ noemen. 

Bevond zich een deeltje buiten het magnetische veld (maar in den 
stand dien het in werkelijkheid in het veld heeft), en was het boven- 
dien onttrokken aan den invloed der andere deeltjes en vrij van 
weerstanden, dan zouden de electronen die het bevat op bepaalde 
wijzen kunnen trillen. Wij stellen ons voor, dat er dan zekere 
groepen van „grondtrillingen” zouden kunnen bestaan, zoodanig dat 
alle trillingen van dezelfde groep dezelfde frequentie n, hebben. 
Aan elke groep, evenals in het algemeen aan elke waarde der frequentie 
n, beantwoordt een bepaalde plaats in het speetrum, een „spectraallijn’’ 
kunnen wij zeggen. Zoo noodig onderscheiden wij de verschillende 
groepen van elkaar door de indices a, b,c,..., terwijl wij het aantal 
trillingswijzen van een groep met %£ aanduiden. 

Laat nu vervolgens het magnetische veld in werking komen, echter 
nog bij afwezigheid- van weerstanden en van alle wisselwerking 
tusschen de verschillende deeltjes. Terwijl eerst in elke bepaalde groep 
alle trillingswijzen een zelfde frequentie n, hadden, krijgen wij nu 
met £ bepaalde trillingswijzen te doen, waarvan de frequenties een 
weinig van 2, verschillen. Elk dezer trillingswijzen onderscheiden 

9% 


(128 ) 


wij door een index (%), dien wij rechts boven de grootheden schrijven, 
die op die trillingswijze betrekking hebben. 

Voor elke grondtrilling die aldus in het magnetische veld kan plaats 
hebben kan men nu de beweging van het aequivalente electron 
beschouwen. Uit de algemeene theorie van trillende stelsels volgt dat 
in het algemeen die beweging een enkelvoudige, elliptische trilling 
is, en uit de bij het ZrrMmar-effect waargenomen polarisatietoestanden 
kan men afleiden dat in werkelijkheid bij elke grondtrilling de 
baan van het aequivalente electron òf een rechte lijn in de richting 
van het veld, of wel een cirkel in een vlak loodrecht daarop moet 
zijn. Wij zullen ter aanduiding van grondtrillingen waarbij het eerste 
het geval is, den index «, bezigen, en voor de andere trillingen den 
index x,; verder zal #4 slaan op een cirkelbeweging van het aequi- 
valente electron in een richting passende bij die van het veld en, 
x— op een beweging in de tegengestelde richting. Om al te groote 
opeenhooping der verschillende indices te vermijden zullen wij ze 
slechts in zoover gebruiken als voor de duidelijkheid vereischt wordt. 

De bewegingstoestanden #, komen steeds in even aantal voor; aan 
elken toestand #2, beantwoordt nl. een andere xs van zoodanigen 
aard dat de frequenties n@-t) en n@2) evenver aan weerszijden van 
n, liggen. Ook de bewegingstoestanden x, zijn op dezelfde wijze 
twee aan twee geconjugeerd”, zooals wij het kunnen noemen, behalve, 
als x oneven is, één er van, die nog altijd de frequentie 7, heeft. 

Wanneer men op de gewone wijze met complexe uitdrukkingen 
werkt, bestaan bij elke trillingswijze bepaalde verhoudingen tusschen de 
waarden die men voor de componenten van de uitwijkingen der 
verschillende electronen verkrijgt. Deze verhoudingen bepalen wat 
men den vorm” der trillingen kan noemen, en het verdient de 
aandacht dat, terwijl bij een op zichzelf staand, aan het magnetische 
veld onderworpen deeltje, de trillingen van de % verschillende vormen 
met ongelijke frequenties plaats hebben, onder den invloed eener 
periodieke uitwendige electrische kracht het deeltje in elken vorm 
gedwongen trillingen met de periode dier kracht. kan uitvoeren. 


$ 2. Met dit laatste heeft men juist te doen wanneer zich door 
het lichaam een bundel homogeen licht van een bepaalde frequentie 
n_ voortplant, zoodat, wanneer wij met complexe grootheden werken, 
alle afhankelijk veranderlijken den factor e* bevatten. Terwijl elk 
deeltje nu, in al zijn trillingsvormen, met de wisselende electrische 
kracht € die in den lichtbundel bestaat, meetrilt, verkrijgt het een 
electrisch moment met de componenten 


Pr FOK, Py OY, Pz — EZ, 


(129: ) 


en ontstaat er dus in het lichaam een electrische polarisatie (electrisch 
moment per volume-eenheid), waarvoor men kan schrijven 
P= Np, 
als MN het aantal deeltjes per volume-eenheid is. 
Uit de bewegingsvergelijkingen van een deeltje kan men afleiden *) 

Po — Car (Er HIE) + Qo (Er — IE), 

D= Car (€, —i€‚) + Qa— (E, + i€‚), 

Pe en Qi E, ’ 
waar de coefficienten (}, Qoy, Q2-— aangeven in welke mate het mee- 
trillen in de trillingsvormen «,, #24, s— tot de polarisatie 9 bijdraagt. 
De eerste coefficient wordt gegeven door 


=S TE sid ben ek 


: ’ 
ab. # (- EE ee) (n—n®) — ing 
n@ 


terwijl voor 4 en (Q%>_ uitdrukkingen van denzelfden vorm gelden 

waarin sommen voorkomen, die op de bewegingswijzen #9 en xs 

betrekking hebben. De teekens >, >, * duiden aan dat men 
p Xl Kat HI 

hetzij over de bewegingstoestanden z:, hetzij over de toestanden 

Xt Of #2 van een der groepen a,b,... moet sommeeren en het 

teeken $S heeft op al deze groepen betrekking. De coefficient g, dien 


ab. 


wij voor al de termen die tot een en dezelfde groep behooren, even 

groot stellen, is aan de weerstanden toe te schrijven en kan als maat 

voor de breedte der absorptielijnen beschouwd worden. Eindelijk zijn 

de grootheden B® reëel en positief; hunne waarde hangt van den 

bouw der deeltjes af en is voor twee geconjugeerde trillingswijzen 

dezelfde. 

Duiden wij nu de dielectrische verplaatsing door D aan, zoodat 

De 


is, en stellen wij ter bekorting 


1 + Er 
1 + Qap + Qo— = Sa, 
Ooy — Qa- = Â, 


dan vinden wij 


Be ee 


De prem Si €, 
welke vergelijkingen wij nu te combineeren hebben met de algemeene 
betrekkingen 


1) Zie Math. Encykl. V 22, 8 47, 


(130) 


ke HELE 
tb 
C 
1 . 
rtE=— ff. . . . . . - . (5) 
C 


In deze laatste stelt $ de bij de lichttrillingen behoorende, met 
de frequentie van deze wisselende magnetische kracht voor. 


$ 3. Wij beschouwen de voortplanting van platte golven in een 
richting in het wze-vlak, die met de z-as den positieven scherpen 
hoek 9 maakt, en nemen aan dat alle veranderlijke grootheden die 
den toestand bepalen, de coördinaten en den tijd alleen in den factor 
in as 2) z cos > in S 
5 [: 7 (2 cos 3 + 1 sin )| | (6) 
bevatten. De daarin voorkomende nader te bepalen constante (u) 
kan men den complexen brekingsindex noemen; is 
ich 
ed en 
Nn 
dan is wu de reëele brekingsindex en 4 de index van absorptie; bij 
het doorloopen van een afstand / wordt nl. de amplitudo in ver- 
houding van 1 tot e-#! verzwakt. 
Uit (5) volgt 
Dr = — (u) E, vos 9, 
Dy = (w) (E cos 9 — EC, sin 9), 
„== (w) €, sin 9, 
en vervolgens uit (4) 
De: = (U)° (CE, cos B — E, sin 9) cos H, 


D= ("€ ee 
D= — (U) (CE, cos 9 — E, sin 9) sin DH. 
Voert men hier de waarden (3) in en stelt men ter bekorting 


(u)° 

8 _—_ 1 -L 8, . . . … . . . . (9) 
On de 
8 _ 1 EEn Ns Kd —_—— ö, . . . o En . . (10) 


dan komt er 
E‚ HEE, = (1 + 8) (Er cos 9 — E2 sin 9) cos DH, 
E, — 15E, =(l + 8) Ei, 
(1 4m Es = — (1 + 8) (Er cos B — É, sin D) sin H-. 
Het verdient aanbeveling, voor wij verder gaan, in plaats van 
ON en OZ nieuwe assen ON’ en OZ in te voeren, die daaruit 


ré 
4 
4 
E 
u 
4 
„ig 
os 
& 


(485) 
door een wenteling 9 om de y-as ontstaan, en waarvan de laatste 
met de voortplantingsrichting samenvalt. Gebruikt men de trans- 
formatieformules 
CE, = Ercos B H Ersin DH, CE, = — Ersin DH + Ercos D, 
dan gaan de drie voorgaande vergelijkingen over in 
Ersin Dd +ilE, =$ Er cos 9, 

— 15 (Er cos 9 + Ersin 9) = 8E), 

(1 + 1) Ercos PH = (17 — 8) Ey sin H-. 

Door de waarde van € uit de laatste vergelijking in de eerste en 
de tweede te substitueeren verkrijgt men de volgende betrekkingen 
tusschen de transversale componenten der electrische kracht 

ES(L + 1 cos? 9) — 1 sin? H} Er =i (1 + 1) Ey vos 9, 

— iS {(cos° 9 + 1) — S sin? 9} Er —=E(l + 1) E‚ cos 9, 
en hieruit door eliminatie van die componenten 

E°(L + 1 c0s* 9) — B (1 — C*) sin? 9 — L° (cos* B + 1) =0, . (12) 


(1) 


of 
(EH C)(E — 1) ein? DAE — EL H1)eost 9=0. . (13) 
Zijn de frequentie n,, de door het uitwendige magnetische veld 
gewijzigde frequenties n®), de weerstanden g, alsmede de coëfficienten 
B) bekend, en heeft men de frequentie n gekozen, dan kent men 
SS, R‚, en dus volgens (10) ook # en 5. De vergelijking (12) dient 
verder ter bepaling van 5, waarwt men dan met behulp van (9) 
den eomplexen brekingsindex (u), en dus met behulp van (7) den 
reëelen brekingsindex u en den index van absorptie h kan afleiden. 
Nadat $ gevonden is kan men uit de vergelijkingen (11) de ver- 
houding der componenten € en €, afleiden, waarbij het de aandacht 
verdient dat de verhouding van 2, en D, dezelfde is. Immers, men 


vindt uit (8) 


D= (U) Er. 
De bedoelde verhouding is 
bedank 
Dr S(1 + 1) cos 9 
hiermede wordt voor elken bundel die zich op de in (6) aangegeven 
wijze kan voortplanten, en dien wij een „„hoofdbundel’ zullen noemen, 
de polarisatietoestand bepaald. 

Daar volgens (8), en zooals men reeds van te voren kon zeggen, 
D= 0 wordt (terwijl €, zeer goed van 0 kan verschillen), beschrijft 
in elk punt van het medium het uiteinde van den vector D een 
ellips in een vlak loodrecht op de voortplantingsrichting. Deze lijn, 
die den polarisatietoestand van den hoofdbundel kenmerkt, noemen 


(432) 
wij de „trillingsellips”. De gedaante en de ligging ervan, alsmede de 
omloopsrichting worden door (14) bepaald. 

Wij merken nog op dat wegens de betrekking (2) de verhouding 
_& even groot is als de onderling gelijke verhoudingen ud en eh 
z De Ey 

Houdt men nu verder in het oog dat de componenten van 9 even- 
redig zijn met de verplaatsingscomponenten van het aequivalente 
electron in een der deeltjes, dan ziet men gemakkelijk in dat bij de 
samengestelde beweging van een deeltje, die het gevolg is van het 
(door de sommen in @, Qe4 en Q>-_ bepaalde) meetrillen in de 
verschillende trillingsvormen, de projectie van het aequivalente electron 
op het golffront een ellips beschrijft, die wat vorm en stand betreft 
met de straks genoemde trillingsellips overeenkomt, en ook in dezelfde 
richting als deze wordt doorloopen. 

Daar (12) twee waarden voor & oplevert, zijn er twee hoofdbundels 
met verschillenden polarisatietoestand en ongelijke voortplantings- 
snelheid en absorptie-index. Hoe het hiermee gesteld is hangt van 
den hoek 9 en, als deze een bepaalde waarde heeft, in het algemeen. 
van de gekozen frequentie n af. | 


$ 4. De magnetische componenten der absorptielijnen, die tot een 
bepaalde groep a, 5, of ec, enz. behooren, vallen binnen een smal 
gebied van het spectrum, dat wij eveneens door de letter a, b, ofc, 
enz. aanwijzen. Wij zullen ons bepalen tot de voortplanting van 
licht dat binnen een dezer smalle gedeelten, stel binnen a, valt en 
nemen aan dat de afstanden daarvan tot de deelen 5, ec, enz. zeer 
groot zijn, in vergelijking zoowel met de breedte van a als met die 
van &, c, enz. Dan mogen wij b.v. in het op de groep Db betrekking 
hebbende deel 

B) 


"(ei (n—n®))—ing 


van de uitdrukking (1) n door noa, elke n®) door zo, en‚ met weg- 
latiug van den term 7% g, elken noemer door 
n'oa — N'0b 
vervangen. Dat deel wordt dus 
1 
> BW. 
n'os—n oa X 
Op dezelfde wijze handelen wij wat Qay, Q2— en ook wat de 
overige groepen ec, d, enz. betreft. Neemt men nu aan dat voor elke 
groep 


hd 


\ 


(133) 


B SDL EBN=IEBE 0 (15) 
4! kot Ng on 
is), dan kan men voor de bijdragen die de groepen b, ec, enz. voor 
de grootheden Q,, Q24, Qe- opleveren, schrijven : s, $s, } s, waarin s 
een reëele, over de uitgestrektheid a standvastige grootheid is. Wat 
de bijdragen betreft, die van de groep «a afkomstig zijn, in deze mag 


_men elken noemer vervangen door 


2n, (2 — 2”) — in, 9, 

waarin nu met ”o de waarde noa bedoeld wordt. Verder zullen wij 
aannemen dat de groep a een magnetisch triplet is. Dan is er één 
trillingsvorm xj, en eveneens één «2 en één #2. De daarbij behoo- 
rende frequenties der vrije trillingen zijn 

ME ne en Pe (16) 
waarin vp een met de veldsterkte evenredige waarde heeft, en wanneer 
wij de betrekking (15) ook voor de groep a aannemen, mogen wij 


stellen 


O2) BE gl2) En 


td 0 
waar a een positieve constante is. Ten slotte wordt 


Be 


Bs 


, 2a 
ist En 
Un —n;)—ig 
ë 
a == ds — ) 

Te 2(n —noy) —ig 
a 

Qa_ == js — 


ne (n—ns_)ig 

Hiermede zijn nu ook SS, R,n en & gegeven. Men ziet gemak- 
kelijk dat 1 + s= u,’ is, als u, de reëele brekingsindex is, die voor 
n==n, bestaan zou, wanneer de deeltjes niet in de trillingsvormen 
der groep a, maar alleen in die van de groepen b, e, enz. in beweging 
geraakten. Stellen wij nog 


e= B, | 
dn n= DS Ee a (17) 
hd Te 
dan SE ES ns ee ee se tAR 
Ae ee …… (19) 
ves (20) 


Ee 1 (ua dus-) 8 
1) Zie het aangehaalde artikel der Math. Encykl., $ 51. 


(134 j 

en nadat & met behulp van (12) is berekend, 
wr =p dek Budd 
Zoolang, zooals in verreweg de meeste gevallen, de absorptie, zelfs 
daar waar zij het sterkst is, op een afstand van een golflengte zeer 
weinig bedraagt, zijn de grootheden w zeer klein in vergelijking met 
de eenheid. Dan zijn blijkens (19) en (20) 1, &, en blijkens (12) & 
eveneens zeer klein, en mag men voor (19), (20) en (21) schrijven *) 

== Uat de us — 2u, 

5 U — Us 


1 1 
Wu [lep Hu). 2) 


$ 5. Stelt men #=0 of Ja, dan komt men tot de bekende 
theorie van het Zeeman-effect bij waarneming langs of loodrecht op 
de krachtlijnen terug; uit (13) vindt men nl. onmiddellijk voor het 


eerste geval 


BE 
en voor het tweede 


EZ OER EE je 

Verder geeft, als 9 == 0 is, de vergelijking (14) 
Dy 
Dr 
zoodat dan voor elke waarde van „ de eene hoofdbundel, aan het 
bovenste teeken beantwoordende, links en de ander rechts circulair 
gepolariseerd is. Wij behoeven daar niet over uit te weiden. Wij 
herinneren echter met een enkel woord aan de draaiing van het 
polarisatievlak bij voortplanting langs de krachtlijnen, in het bijzonder 

aan het bedrag daarvan voor n=», Voor dit geval wordt 


senden oh 


— Av ig 2Avtig 
med ed == U ==, 24 
WEE EO 
4 
Apt Hg 


Volgens (23) en (22) is dus de complexe brekingsindex voor den 
links circulair gepolariseerden straal 


Bg 2gr 


ns 1 
(u) Ue 4 p? + g Av: J- g 
en voor den rechts circulair gepolariseerden 
eN, pv 
En im l—? - — é 
(u ) Wo 4 p? U q 4 p? + g° 
5 1 Vorar drijft de nauwkeurigheid in vele zijner vergelijkingen verder. Zie ook 


hieronder 8 11, 


re tn Ale dende eha > 


eri 


id a el il dr ader da 


k 
E: 
E 


€: 1950) 


Vergelijking met (7) doet zien dat beide stralen in gelijke mate 
geabsorbeerd worden; voor beide is nl. 
hade 
c(4 vp + gf) 
Tusschen hunne reëele brekingsexponenten bestaat echter het verschil 
4Bv 
a 
Hieraan beantwoordt een draaiing van het polarisatievlak, die per 
lengte-eenheid 


0 


Ne oe 
Eee Wer 
w As ut) Eden (27) 
bedraagt. 
Wat het geval 9 =$ betreft, herinneren wij er alleen aan, dat 


dan de eene hoofdbundel rechtlijnig gepolariseerd is met de trillingen 
langs de krachtlijnen en dat voor dezen de maximale absorptie, die 
men heeft voor 2 =n,, bepaald wordt door 


Ae 


og 
Daarentegen heeft men bij dezelfde frequentie 7, voor den anderen 


hoofdbundel, waarvan de trillingen loodrecht op de krachtlijnen staan, 


nHoBI 
e(4v° +-9°) 


hm = En ee te 


$ 6. Wij gaan nu over tot de beschouwing der voortplanting in 
willekeurige richting, waarbij wij echter het geval dat 9 zeer dicht 


1 s 
bij 0 of gn ligt zullen uitsluiten, daar men dan met het weglaten 


van sommige termen voorzichtig zou moeten zijn. *) 

Hebben zoowel sin 9 als cos 9 waarden die groot zijn in vergelij- 
king met de kleine grootheden die in onze berekening voorkomen, 
dan mogen wij (12) vervangen door 

be Ean PL cos F0, 4 4 (90) 
zoodat 


1 1 
Em grendel grand Eend. Dd. 


wordt. 


1) Dit neemt niet weg dat, zooals ons zal blijken, verschillende uitkomsten, als 
1 ie : 
men 3 ==0 of 5 kid stelt, overgaan in die welke bij de voortplanting langs de 


krachtlijnen of loodrecht daarop gelden. 


(136 ) 


Tevens gaat (14) over in 
Di ‚Ö cos 9 | 
De men Ee RT (32) 
zoodat, wanneer men de grootheden die voor de twee hoofdbundels 
gelden door de indiees T en II van elkaar onderscheidt, 


(5) 5) EE Ö° cos *9 
Deh Den ES 


NO 
Dy ak DD 11 


is. Dit beteekent dat, bij geschikt gekozen amplituden, de eene 
trillingsellips, ook wat de bewegingsrichting betreft, het spiegelbeeld 
is van de andere ten opzichte van een lijn die den hoek tusschen 
OX’ en OY middendoor deelt. 

De imaginaire deelen der uitdrukkingen wi, way, wa, van welke 
deelen de absorptie ten slotte afhangt, zijn een maximum voor 
N= Ni, Nep, Na en zijn van dat maximum af ver in waarde gedaald 
zoodra [n—nil, [n—nsy| of |n—ns-| eenige malen grooter dan g is. 

Men kan hieruit afleiden dat er, wanneer pv groot genoeg is in 
vergelijking met g, drie absorptiebanden worden waargenomen, waarvan 
de maxima op de door (16) bepaalde plaatsen liggen; die banden 
zijn volkomen vaän elkaar gescheiden, met een zoo goed als door- 
schijnend gebied er tusschen, wanneer v veel grooter dan g is. Dit 
laatste heeft ten gevolge dat op de plaats waar het imaginaire 
gedeelte van een der grootheden 4, weg, U — zijn maximale waarde 
heeft, zoowel het reëele als het imaginaire deel van de twee andere 
grootheden in vergelijking met deze maximale waarde mag worden 
verwaarloosd. Voor n= n2p b.v. heeft men dan 


of, volgens (30), 


um=0-, wap dgn 0, 
nei ups 
Ë 9. g 
en zijn dus de wortels der vergelijking (30) 
8 = — nj c08° en Sie FE 
Aan den eersten beantwoordt 
En d 
Dr ed 


ts | Ì 
—= EER BEE | 2 ï 
(u) Wo 1 9 v g ( 4 Cos Ù) 


en aan den tweeden 


6197) 


en 
ee zn 008 0, 
De 

(u) = u, 


Van de twee hoofdbundels wordt dus alleen de eerste geabsorbeerd, 
en de trillingsellips van dezen heeft assen die de richtingen van OY 
en OX’ hebben en zich verhouden als 1 en cos&; de ellips kan 
dus beschouwd worden als de projectie op het golffront van een 
cirkel in een vlak loodrecht op de krachtlijnen. Denkt men zich in 
dezen eirkel een punt rondloopend in de richting waarin het aequi- 
valente electron bij den trillingsvorm «24 rondgaat, dan leert men, 
door dat punt op het golffront te projecteeren, ook de richting kennen, 
waarin de trillingsellips wordt doorloopen. 

Dit alles is in overeenstemming met de elementaire theorie van 
het Zeeman-effect en geldt mutatis mutandis ook van de andere uiterste 
component van het triplet. 


$ 7. Tets uitvoeriger zullen wij de voortplanting van licht met 
de frequentie 7, beantwoordende aan het midden van het triplet, 
onderzoeken, daarbij „tet aannemende dat v zeer groot is in ver- 
gelijking met g, ten einde het geval niet uit te sluiten dat de 
componenten van het triplet niet of nauwelijks van elkaar gescheiden 
worden. 

Voor n==n, gelden de waarden (24) en (25), terwijl 


2iv (85) 
g 
wordt. Uit (81) en (32) volgt dan, als men ter bekorting 
v n° } Ee 34 
a ee … … (84) 
stelt, 
en So 
5, A 
en 
De 4 
Eer Bp cos (36) 


D) sp df 
Bij de discussie dezer uitkomsten zullen wij onderstellen dat » 
positief is‘); de grootheid g heeft dan blijkens (34) hetzelfde teeken. 


1) Dit is het geval wanneer het magnetische veld de richting der positieve z-as 
heeft, (zoodat de voortplantingsrichting een scherpen hoek met de krachtlijnen 
maakt) en bovendien de rechts en links circulair gepolariseerde componenten van 
de beschouwde speectraallijn de gewone ligging met betrekking tot elkaar hebben. 
Zoowel wanneer in dit opzicht het effeet wordt omgekeerd, als bij omkeering van 
het veld verandert het teeken van v. 


(138) 


De verschijnselen worden nu verschillend naar gelang q >> of <1 
is, welke gevallen zich beide kunnen voordoen. Wij kunnen nl, welke 


yv . 
waarde à ook moge hebben, altijd een hoek 9, tusschen O en Jz 
zoo bepalen, dat 


en 


is, en dan zal q >>1 zijn voor 99, Ren 1 voor SL 
In het eerste geval, dat zieh dus voordoet wanneer de voortplan- 
tingsrichting niet te ver van een richting loodrecht op de krachtlijnen 
afwijkt, is de verhouding (35) reëel, nl. 
Dr 
Dy 
derhalve hebben de hoofdbundels rechtlijnige trillingen, en wel maken 
deze met de as OX’ hoeken %7 en X7/ (positieve draaiingsrichting 
van OX’ naar OY), die bepaald worden door 


re 


1 
HART MR ERI ee 
q 


Beide hoeken liggen tusschen O en }a, en wanneer X; de kleinste 
is, beantwoordt die aan het benedenste teeken in (38), zoodat wij 


kunnen schrijven 
D, ï med 5 ge 


De Ee 
nn eg en Vogt 
5 ik ge, 


Volgens (36) is nu voor beide hoofdbundels & zuiver imaginair, en 
daar hetzelfde van way + we geldt, volgt uit (22) en (7) dat beide 
bundels denzelfden reëelen brekingsindex u, (en dus dezelfde voort- 
plantingssnelheid), maar verschillende indices van absorptie hebben, nl. 


En ze gta Deed, (0 


hr == tr ig + 2(q — Va — 1) r cos D} EV 

Zooals op grond der elementaire theorie van het Zerman-effect te 
verwachten was, wordt dus de bundel waarvan de trillingen den 
kleinsten hoek met de krachtlijnen maken het sterkst geabsorbeerd. 
Het verschil tusschen de in hy en hj; voorkomende uitdrukkingen 
gt Vgl en q — WVq'—1l wordt des te grooter naarmate q groote 


De 
is. Laat men bij vastgehouden waarde van — den hoek & tot } a 
/ 


| 


(139) 


naderen, dan wordt blijkens (34) q steeds grooter. Men mag 
qd Wg 1 door 2q vervangen en daar volgens (34) q cos & tot 


ki nadert, wordt ten slotte 
g 


overeenkomende met de waarde (28), die wij voor een straal lood- 
recht op de krachtlijnen, met de electrische trillingen daarlangs hebben 


heen 1 
aangegeven. Daarentegen mag men q — Vq’—l door zg, Vervangen, 
q 


zoodat hr tot de waarde (29) nadert. 

Laat men daarentegen 9 kleiner worden en in 9, overgaan, dan 
wordt qg == 1; zoowel hj als hj; naderen dan tot de waarde 
42) 

c Aw Hg’ 
waarvoor men wegens (37) kan schrijven 
Nood 2 sin? H, + 
Tee Apt Hg’ 
en die dus tusschen (28) en (29) ligt. 

Wat de trillingsrichtingen der hoofdbundels betreft, deze worden 


h 


h 


’ 


1 
aan de grenzen, voor & = mr en S=, bepaald door %7=0 en 


Ki == rr z. Het eerste was te verwachten en aan het laatste ziet 


men dat voor == 8, de twee trillingsrichtingen samenvallen met 
de lijn die den hoek tusschen OX’ en OY midden door deelt, en 
die wij OL zullen noemen. 


__$ 8. Uit het voorgaande blijkt dat voor 9 >>9, de toestand geheel 
anders is dan voor # == 0, waarbij de hoofdbundels links en rechts 
circulair gepolariseerd zijn. De overgang tusschen het een en het 
ander wordt gevormd door hetgeen zich voordoet als 9 <9, is. 
Dan is g <1, zoodat wij, wat sommige formules vereenvoudigt, 
v sin’ d 


== == COS W 
4 g cos 


kunnen stellen. De trillingswijze der hoofdbundels wordt volgens 


(35) bepaald door 
zet, Nn 
y 


zoodat, wanneer in een of ander punt 


(140) 


D, == aet(nt+p) 
(met reëele a en p) is, men op die zelfde plaats heeft 

Dy == aei nt Apts), 

De reëele gedeelten hiervan zijn 
OpzacoslnttptEw) , Dy =acos(nt + p), 

waaruit men gemakkelijk afleidt dat beide hoofdbundels' elliptisch 
gepolariseerd zijn. De trillingsellipsen vallen samen en een der assen 
ervan heeft de richting van de bovengenoemde lijn OL. De om- 
loopsrichting is bij de twee hoofdbundels tegengesteld; dit blijkt b.v. 
hieruit dat, wanneer x de hoek is, dien D met de z’-as maakt, 


cos (nt + p) 
JN = ’ 
cos (nt + p + w) 
l dx A n sin w 
cos? xdt _____cos° (nt +p tw) 


is. 

In den lichtbundel voor welken de bovenste teekens gelden past 
dus de omloopsrichting bij de richting van voortplanting. Daarom 
zullen wij de grootheden die op dezen bundel betrekking hebben, 
met den index +, en die, welke voor den anderen gelden, met den 
index — aanduiden. 

Dat voor 9 = 9, (@ =0) de beide ellipsen in een rechte lijn met 
de richting OL, en voor 9 =0 (w=}a) in cirkels overgaan, 
behoeft nauwelijks gezegd te worden. 

Uit (43), (36) en (22) volgt verder 


29v cos } , 
ut == U, (. pe le o) , 
(44) 
28v cos H , 
U = U (* moast Zerg o) ’ 
| nw 
his h Har) (g + 2v cos B cos w). 


Tusschen #= 9, en #=0 worden dus voor n= n, de beide 
hoofdbundels in dezelfde mate geabsorbeerd, zooals dat voor het geval 
9 =0 omtrent de dan circulair gepolariseerde hoofdbundels reeds 
vroeger gezegd werd. De gemeenschappelijke index van absorptie, 
waarvoor wij verder / schrijven, wordt bij het afnemen van 9 kleiner; 
hij gaat voor 9=9, (w==0) in de waarde (42) en voor #=0 
(w = ta) in (26) over. Hoe ver deze uiterste waarden uiteenliggen 
hangt van de betrekkelijke waarden van v en g af. 


$ 9. Evenals bij de voortplanting langs de krachtlijnen het ver- 


NE 


ENNE 


ele kh banen 


m 


(441) 


schil in voortplantingssnelheid der links en rechts circulair gepolari- 
seerde stralen een draaiing van het polarisatievlak ten gevolge heeft, 
bestaat er tusschen 9—= 9, en 90 zulk een draaiing wegens het 
in (44) uitgedrukte verschil in voortplantingssnelheid. Alleen. wordt 
het verschijnsel nu iets ingewikkelder omdat de hoofdbundels niet 
meer circulair, maar elliptisch gepolariseerd zijn. 

Neemt men voor den eenen hoofdbundel de uitdrukkingen 


hetnet to] 
DOwzae 9 


T , 


— h stim) 4 | 
Dj de s 7 


en voor den anderen dergelijke uitdrukkingen met u— in plaats van 
Hi en —w in plaats van +w, of wel, tot de reëele waarden over- 
gaande, voor den eenen hoofdbundel 


D= a eh cos |. (: EE) pd o| b 
c 


seh 
Dy == aeTkt! cos n, (’ — en ) oe p| S 


en voor den anderen 


c 
dn uz 
Dy, =aett cos | n,{ t — d dpi, 


dan krijgt men door samenstelling, als men 


B ( ) 
stelt, 
Dy == Za err’ cos (pz! + w) cos 7, bern 5 Gd) dr p| ’ 
c 


Dy = 2a eht! cos pe! cos ”, t— 5 (ur du) + p| 
De hieruit resulteerende trilling is in elk punt 7 rechtlijnig en 
heeft een amplitudo die, als vector opgevat, kan worden voorgesteld 
door 
2 aerThe U, 
waar A een vector in het golffront is met de componenten 
Ur==ecoslwz Hw) , U, =cospe. 
Trekken wij dezen vector van uit een vast punt, dan beschrijft 
10 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI. XVIII. A°. 1909/10. 


(142) 


het uiteinde een ellips wanneer z’ voortdurend toeneemt. Er is dus 
een draaiing van het polarisatievlak voortdurend in dezelfde richting, 
maar de snelheid daarvan, als z’ gelijkmatig aangroeit, is niet stand- 
vastig. Hoe het hiermee gesteld is, wordt nader bepaald door de 
omstandigheid dat de vector @ in gelijke tijden gelijke sectoren beschrijft; 
de snelheid van draaiing is dus het grootst wanneer de trilling juist 
volgens de korte as der ellips is gericht. | 
Stelt men den hoek dien de veetor AU met de z’-as maakt door 
x voor, dan vindt men uit de bovenstaande formules voor de draaiing 
per lengte-eenheid, afgeleid uit de draaiing over een oneindig kleinen 
afstand dz’, 
da W sin W 
de! 14 cos w cos (2wpz' Hw)’ 
wat slechts voor 9 == 0 (w = } ar) onafhankelijk van z/ wordt. Daar 
verder de ellips eens wordt doorloopen, en dus # met 2x klimt, als 


(45) 


: 2 
men 2’ met ob laat toenemen, kan men 


Nol, 2Bv cos H sin w» 
ge Ap d-g* 
de gemiddelde draaiing per lengte-eenheid noemen. Zij neemt voor 
9 —=0(w = 3) de waarde (27) aan en verdwijnt voor 9 = 9, (w = 0). 
Het verdient nu de aandacht ‘dat, terwijl in de nabijheid van 9, 
de gemiddelde draaiing per lengte-eenheid zeer klein wordt, de draaiing 


Pe 


per lengte-eenheid EP bij de meest gunstige trillingsrichting toch nog 


een merkbare grootte behoudt. Volgens (45) is nl. het maximum 


dx 
van — 
de' 
; n 49v cos D cos° $w 
OAD 
1 — cos w c Ap Hg 


en dit kan zeer goed in de nabijheid van 9 = &, (w = 0) een waarde 
hebben, vergelijkbaar met (27). 

Het verdient nog opmerking dat de bovengenoemde door het uit- 
einde van den vector A beschreven ellips denzelfden vorm en 
denzelfden stand heeft als de trillingsellips, waarvan in $ 8 gespro- 
ken werd. 


$ 10. Het bovenstaande samenvattende kunnen wij zeggen dat, 
altijd voor de bepaalde frequentie »,, tusschen 9= 9, en #=}a de 
verschijnselen in hoofdzaak van denzelfden aard zijn als het zuiver 
transversale ZrrMAN-effect dat loodrecht op de krachtlijnen wordt 


(143 ) 


waargenomen; de hoofdbundels zijn rechtlijnig gepolariseerd en onder- 
scheiden zich van elkaar door verschillende indices van absorptie bij 
gelijke voortplantingssnelheid. Daarentegen heeft men voor alle 
waarden van & kleiner dan &, iets dergelijks als het zuiver lon- 
gitudinale effect; de hoofdbundels zijn tegengesteld elliptisch gepolari- 
seerd en hebben juist ongelijke voortplantingssnelheden, terwijl zij in 
dezelfde mate geabsorbeerd worden. 

Daar nu 9, des te kleiner is naarmate v een grootere waarde 
heeft, breidt bij versterking van het magnetische veld het gebied van 
het transversale effect zich meer en meer uit; dat van het longitudinale 


S yv i 
effect is tenslotte, wanneer — zeer groot is, d.w.z. wanneer de onder- 
g 


linge afstand der magnetische componenten veel grooter is dan hunne 
breedte, zeer klein geworden. 

Wij voegen hierbij dat niet alleen, wanneer men een bepaalde 
voortplantingsrichting in het oog vat, deze bij voortdurende ver- 
sterking van het veld, in het gebied van het transversale effect valt, 
maar dat de verschijnselen ook meer en meer gaan gelijken op die 
welke men loodrecht op de krachtlijnen waarneemt. Bij het toenemen 
van v wordt nl. blijkens (34) ook q hoe langer hoe grooter. De door 
(39) bepaalde hoek y, nadert tot 0, zoodat de twee hoofdtrillings- 
richtingen I en II loodrecht op elkaar komen te staan, en de tweede 
bovendien loodrecht op het veld. De index van absorptie van deze 
laatste nadert tot O, zooals uit (41) blijkt, en de vergelijking (40) 
kan worden vervangen door 


Om 
Pi end? nd 

o(4p* 49°) 
of, als men (34) in aanmerking neemt, en bedenkt dat » zeer groot 
wordt in vergelijking met g, door 


(a + 4gv cos 9), 


dE se noo sin° 9 
eg 
(verg. formule (28). Een en ander is in overeenstemming met de 
elementaire theorie van het Zeeman-effect in het uitgestraalde licht. 
Deze verlangt nl. dat de richting der trillingen in het door den 
straal en de krachtlijn gebrachte vlak ligt, en dat de amplitudo 
evenredig is met 572 9. 


$ 11. Uit een theoretisch oogpunt is het van belang, het bij- 

zondere geval dat de stralen de door den hoek 9, bepaalde richting 

hebben nader te onderzoeken; klaarblijkelijk toch kan onze uitkomst 

dat dan de twee hoofdbundels op dezelfde wijze rechtlijnig gepolari- 
10% 


(A44 ) 


seerd zijn, en dat zich dus slechts trillingen van ééne bepaalde 
richting kunnen voortplanten niet juist zijn. De moeilijkheid wordt 
opgelost wanneer men de nauwkeurigheid een stap verder drijft dan 
in de voorgaande berekeningen, bij welke wij alle termen die ten 
opzichte van wi, %ay, Us— van hoogere dan de eerste orde zijn, 
hebben verwaarloosd. 

Wij merken vooreerst op, dat ook dan wanneer wij voor n en & 
de strenge formules (19) en (20) gebruiken, voor n =n,, tot welk 


geval wij ons ook nu weer bepalen, de verhouding — zuiver imaginair 


met het positieve teeken wordt. Wij kunnen dus een reëelen hoek - 
in het eerste positieve quadrant bepalen door de vergelijking 

sin? 9, ‚8 

EE He 

cos , n . 
en het is nu voor de Aierdoor vastgestelde voortplantingsrichting dat 
wij de berekeningen nader zullen uitvoeren. Daarbij merken wij op 
dat, zooals men aan (83) ziet, als mea voor n en 5 de vroeger gebezigde 
waarden neemt, de hoek die nu met #, wordt aangeduid, gelijk is 
aan den door (37) bepaalden. Daar de waarden, die wij nu aan 
n en & moeten toekennen, een weinig van de vroeger gebezigde 
verschillen, valt de voortplantingsrichting waarop het volgende be- 
trekking heeft, niet geheel samen met die welke in de vorige $ als 
de grens tusschen het gebied van het longitudinale en dat van het 
transversale effect beschouwd werd; de afwijking is echter zeer gering, 
zelfs, zooals wij zullen vinden, zeer klein in vergelijking met de 
grootheden waarop het bij de volgende beschouwingen aankomt. 

Wij beginnen weer met de bepaling van &. Voor de daartoe 
dienende vergelijking (12) kunnen wij met het oog op (46) schrijven 

B? 4 2i ES cos 9, — G° c08° 9, = — En c08° DH, — EL' sin? 9, + n°, 
en het bijzondere hiervan is nu dat de termen in het eerste lid, 
de eenige die wij vroeger hebben behouden, een volkomen tweede 
macht vormen. Dit is dan ook de reden waarom wij in $ 7 twee niet 
van elkaar verschillende hoofdbundels vonden. 

Wij moeten nu ook de termen in het tweede lid in rekening 
brengen, maar daarbij zal het voldoende zijn, daarin voor $, 7, & 
de waarden te substitueeren, die bij den vroeger bereikten graad 
van nauwkeurigheid golden en die wij door den index 0 onder- 
scheiden. Wij hebben dus ter bepaling van & 

EH il 08 9, = WV — EM, 08° 9, — EL sin* DH, + 16". (47) 

Terwijl de waarde van &, door (25) gegeven wordt, mogen wij 
wegens (46) stellen 


(145 ) 


Ds 
en hebben wij, wegens (36), daar ee de waarde 1 had, 


md 
4Bv cos H, 
5e ke, n= — d Ee COS Ö, . 
Substitueert men deze waarden in (47), dan komt er 
Em ibn, Ell DL de. (48) 
waarin 
2 
ne Ach Vi af €08 9, 
sin d, 


gesteld is. Daar nu de bijkomende term van de orde &,% is (terwijl 
wij vroeger alleen grootheden van de orde £, behielden) zullen wij 
verder termen van de orde £,* verwaarloozen. Van deze orde is 
vooreerst het verschil tusschen de vroeger en nu aan den hoek #, 
toegekende waarden, en verder ook de invloed dien het zou hebben 
wanneer wij het verschil van 9,5 en n,,ö, in rekening wilden brengen. 
Ook mag in de formule (14) van de producten $5, 5 en &9 worden 
afgezien, en mag men voor den complexen brekingsindex weer de 
vergelijking (22) gebruiken, waarbij wij opmerken dat wegens (24) 
en (25) 


( ee heg RL , Ka nd, 
=— (u ug El == 
an Ao dg DEE jl 4e ed, 
is. 
Men vindt tenslotte uit (48) 
S= il, cos d, + (l—i) Ö, d, 
uit (14) f 
Dy 
=iEldj, 
xr’ cos d, 
en uit (22) 
1 1 + cos? 9 1 
pen ee OE é 
(u) Ho 4 ibo cos d, 5 ( 0d 


Wij komen dus nu weer tot twee verschillende hoofdbundels, en 
wel met verschillende trillingsellipsen, die intusschen beide zeer 
weinig van de vroeger beschouwde rechte lijn OL afwijken. 
Tusschen die bundels bestaat een, zij het ook zeer klein, verschil 
zoowel in voortplantingssnelheid als in index van absorptie. 

Men kan de uitkomst uitdrukken door te zeggen dat de gebieden 
van het longitudinale en het transversale Zrrman-effect niet, zooals 
het in $ 10 werd voorgesteld, scherp van elkaar gescheiden zijn, 
maar een weinig over elkaar grijpen. In verband daarmee moet 
nog worden opgemerkt dat strikt genomen niet alleen voor 9 == 9, 
maar ook voor waarden die een weinig daarvan verschillen, met de 
termen die wij in deze $ hebben ingevoerd, rekening moet worden 
gehouden, 


(146 ) 

Natuurkunde. — De Heer KAMERLINGH ONnrs biedt aan Supplement 
N°. 20 der Mededeelingen uit het Natuurkundig Laboratorium 
te Leiden, van den Heer JrAN BrcQuereL: „Contribution à la 
connaissance du phénomène de ZRREMAN dans les cristaux”’. 

(Mede aangeboden door den Heer H. A. Lorentz). 

Au commencement de l'année dernière, nous avons observé, le 
Professeur KAMERLINGH ONNES et moi, divers phénomènes optiques et 
magneto-optiques dans un certain nombre de cristaux de terres rares 
refroidis à la température de l'hydrogène liquide. Nous avons publié 
une première note) indiquant seulement l'ensemble des effets 
observés; il reste à étudier en détail les clichés photographiques 
obtenus au laboratoire eryogène de l'Université de Lieyde. Le 
Professeur KAMERLINGH ONNES a bien voulu me laisser le-soin de ce 
travail, et je me propose d'indiquer dans une série de notes, au fur 
et à mesure de leur observation, les résultats que me fournira letude 
des clichés. 

Les données que je présente ici forment une extension d'une note 
publiée à l'Académie des Sciences de Paris, où je m’étais borné à 
annoneer le resultat qualitatif sans donner les détails ni les mesures. 
Il s'agit du phénomène suivant; certaines bandes d’absorption de 
cristaux uniaxes se décomposent sous laection d’un champ magnétique 
parallèle à l'axe optique et au faisceau lumineux en doublets dont 
les composantes ne peuvent être totalement supprimées par un ana- 
lyseur circulaire convenablement orienté *). 

Ce phénomène a été retrouvé par M.A. Dvrour *) dans les spectres 
cannelés d’émission des chlorures et fluorures alcalino-terreux. 
M. Durour a appelé “résidus de polarisation’’ les faïbles bandes 
(bb’ figure 1) qui dans les spectres juxtaposés de deux vibrations 
circulaires inverses paraissent prolonger les composantes aa’. 

Je ne crois pas exagéré de dire que parmi les manifestations 
variées du phénomène de ZerMAN, cet effet est l'un des plus inattendus 
et les plus importants. La considération de la symétrie du champ, 
envisagée seule, permet bien, suivant une remarque due à M. 
Lorentz *) et récemment rappelée par M. Corton *) l'existence d'une 


1) Jean BeegvereL et H. KameruineH OnNes. Zitt. Versl, Febr. 1908, Comm. 
Leiden. N°. 103; le Radium t. V. p. 235. ° 

2) Jean BreegvereL Comptes rendus t. 145 p. 413 (19 août 1907) — Le Radium 
t. V. p. 9. — Jean BrogurreL et H. KamerLinan Onnes loc. cit. $ 9. 

3) A. Durour, Comptes rendus, t. 146 p. 118 (18 janv. 1908) et p. 229 (3 fevrier) 

4) H. A. Lorentz. Rapp. au Congrès International de Physique (1909), t. III. p. 6. 
le Radium t. V, p. 305. 

5) Voir résumé des Communications de la Soc. franc. de Phys. Séance du 


7 mai 1909, 


(147 ) 


polarisation incomplète de la lumière dans le champ magnêtique ; 
mais il n'en est pas moins vrai que, suivant les théories jusqu'à 
présent données (Lorentz, Vorer, Rrrz) un tel phénomêne est peu 
probable dans le cas d'un cristal. 

J'ai pensé qu'il n'y avait pas lieu de mettre en échec toutes les 
théories et que les faibles bandes (b5’ figure 1) dont la superposition 
avec les composantes principales donne une lumière ineomplètement 
polarisée sont en réalité, non pas des résidus de polarisation de ces 
composantes principales, mais de nouvelles composantes absolument 
distinctes de ces dernières: l'ensemble forme alors un quadruplet 
composé de deux doublets différents polarisés en des sens opposés. 
L'expérience a justifié cette manière de voir. 

J'ai examiné les clichés que nous avous obtenus, le Professeur 
KAMERLINGH ONNEs et moi, et j'ai constaté que la raie 625% de la 
tysonite, sur laquelle j'avais observé pour la première fois leffet en 
question, donne en réalité un guadruplet form par deur doublets 
polarisés en des sens opposés; grâce à la finesse de cette bande à 
20° K. on voit (figures 1 et 2) que les résidus formant un doublet 
de 0##,34 dans un champ de 15800 gauss sont nettement en dehors 
du doublet de 0##29 formé par les composantes principales: les 
deux doublets paraissent avoir même milieu. 

Sur les elichés de Leyde, il est facile de voir que pour les bandes 
…487rw,7 ; 642 3; 643724; 64626; 6559 du zénotime, les résidus 
n'occupent pas la même position que les composantes. Pour la bande 
positive *) 522##,15 du xénotime, particulièrement intéressante par sa 
finesse et sa grande sensibilité, il m'a semblé voir un décalage entre 
les composantes et les résidus. | 

J'ai alors repris à Paris les expériences, en refroidissant les cristaux 
avec de lazote liquide (80° K). J'ai ajouté aux pièces polaires 
habituelles d'un petit électro-aimant Wiss des pièces auxiliaires percées 
de trous de 4mm,5, M. Reener ayant réussi à réduire à 4tu la 
largeur de la partie rétréciée du tube de Dewar, j'ai pu rapprocher 
les pôles de manière à atteindre un champ voisin de 25000 gauss. 

Dans les champs faibles (fig. 3 et 4) on constate d'abord que les 
deux résidus, pour la bande 522,1 sont très dissymétriques, le résidu 
côté violet étant le plus intense alors que les deux composantes ont 
sensiblement la même intensité; ce fait montre déja une certaine 


1) Je désigne par bandes negatives les bandes donnant leffet attribué à des 
charges négatives et par bandes positives celles qui donnent l'effet de sens con- 
traire. Cette dénomination s'impose d'après le langage depuis très longtemps 
employé pour la polarisation rotatoire magnétique, puisqu’elle est en conformité 
avec le sens de la rotation au milieu des bandes. 


meh rs, 5 Kaf £ si gn A ED ee ik tend ie he on racen Aen eme na Mike en kee 


XÉNOTIME. 


meme nn mmm ne en n mmm 
Longueurd’ondedu| Sens de Veffet | Intensité du | Température | Largeur eerde en ener paden wonde 
zee ZEEMAN pour le champ de jdú doublet | mm ne — 
ad : » : hon Composantes déplacées vers | Composantes déplacées vers 
KELVIN) doublet principal | magnétique | observation principal EN dierdinnaikes lea: croissantes 
87/7 Phénomène positif | 16700 gauss { 20° Kervin 02/18 pas de décalage appréciable Comp. secondaire décalée de 
(forte bande) entre la comp. principaleet | 022,94 à 0/06 en dehors du 
‘ la composante secondaire | goubiet principal. 
5221 se Ee 24300 _„ 800 5 A5 décalage de la comp. second Comp. second. cesse d’étre 
(fine, et intense) de 0/05 à 0#%06 en dedans | appréciable dans un champ 
du doublet principal intense 
523,00 ed négatif) 24300 809: 0,24 Compos. principale trèsfaible! Comp. principale plus intense 
— __(fineettrès faible) que la bande primitive. Comp. 
ee second. en dedans du doublet 
el principal : décalage de ordre 
12201 
Te de 0, a 
52542 ú » 24300 _ „ 80e 02,31 Comp. second en dehors du Compos. second. à peine 
(fine, assez intense) doubl. princ. 92,02 à 0*,03 | visible. 
ë 642; 5 ie 15200 149 8 056 Comp. second «en dehors | Comp. second. très faible en 
(intensité moyenne) du doublet principal 0*#,06 | dedans du doublet principal. 
; 643/,4 à Ee 16700, 149 E CE 54 Comp. second en dehors | Comp. second. à peine 
(intensité moyenne) du doublet principal 0*#41 | perceptible. 
| 
aib) e si 16700 149 5 0,60 Comp second. en dehors du Comp. second. en dehors du 
doubl. princ 0/#,02 à 0,03 | doublet principal. 0“*,02 à 
08. 
654,2 & positif, 22000 „ S0o 02425 Comp. second. en dehors du | Com 
) n ee À 5 p. second. pas nettement 
{Intense assez fine) doubl. princ. 027,03 à 022,05 visible. 
dn à » négatif, 16700 kde 077,18 Comp. second. en dehors du | Comp. princip. très faîble; 
ment fine) doubl. princ. 2,02 à 0,03 | Comp. secondaire invisible. 


(149 ) 


indépendance des prêtendus résidus vis à vis des composantes. Au 
fur et à mesure que le champ croit, le résidu côté violet augmente 
d'intensité aux dépens de l'autre, et à partir de 20000 gauss on le 
voit bien nettement décalé à l'intérieur du doublet des eomposantes 
prineipales (figures 5 et 6). Pour 24000 gauss, le décalage est de 
0,06. 

Des effets de même nature sont visibles pour de nombreuses bandes; 
le tableau suivant résume quelques observations relatives au xénotime, 
faites avec une lame de Onm,8 d’épaisseur. 

Un fait intéressant est le suivant: pour certaines bandes (642,3; 
643#7,4) le milieu du doublet faible est décalé par rapport au milieu 
du doublet principal. Il est possible que le doublet faible soit produit 
par une bande satellite très voisine de la bande principale, mais il 
se peut aussi que les deux doublets proviennent de la même bande, 
Pun au moins d'entre eux ayant une dissymétrie de position par 
rapport à la bande primitive. *) 

L'expériènee montre done que les doublets à polarisation incom- 
plête sont en réalité des quadruplets (ou peut-être même des types 
plus compliqués) formés de deux doublets (ou de deux parties) dont 
les polarisations sont de sens contraires. 

Pour les bandes étudiées, les positions relatives des composantes 
semblent indépendantes de la température entre 80° K. et 14° K. 

On peut remarquer qu’à certains points de vue les deux groupes 
inversement polarisés sont liés: ils oeeupent des positions extrèmement 
voisines; ils possèdent des écartements presque égaux; ils paraissent 
enfin subir tous deux, sous l'influence des variations de température, 
les mêmes changements d'intensité que la bande primitive. Ils sont, 
au contraire, indépendants au point de vue des dissy métries d’ intensité 
et de position. 

Ces résultats, bien entendu, ne sont établis que pour les bandes 
des cristaux. Pour les spectres cannelés d'émission des vapeurs, 
étudiés par M. Durovr, je ne puis dire si les effets sont identique- 
ment les mêmes; cependant je pense que les résidus ne doivent être 
qu'une apparence. Il y aura eertainement une grande difficulté expéri- 
mentale à observer dans les vapeurs un décalage entre les composantes 
principales et les résidus; il faudrait en effet des champs magnétiques 
dépassant 100.000 gauss pour pouvoir atteindre des écartements de 
doublets comparables à ceux que l'on réalise pour certaines bandes 
de eristaux avec moins de 25000 gauss; de plus l’aspect dissymétrique 
des bandes des vapeurs est une grande gène pour lobservation. 


_ 5 J'ai d'ailleurs observé, pour les composantes principales, des dissymétries de 
position qui feront Pobjet d'un travail ultérieur. 


(150 ) 


D'ailleurs, il est fort possible que les deux doublets polarisés en: 
des sens opposés quelquefois aient la même position; ce ne serait 
qu’un cas particulier du phénomène. 

La conclusion sera la suivante: 

Il existe des bandes qui donnent & la fois l'effet ZrrMAN négatif 
et l'effet positif, un mème système vibrant se décomposant, sous l'action 
du champ, en deux parties liées entre elles, mais distinctes et diffé- 
rentes par le sens de leur polarisation circulaire. 

Toute extension des anciennes théories ou toute théorie nouvelle 
du phénomène de ZerMAN devra nécessairement rendre compte de 
ce fait. Il est à peine besoin de remarquer qu'on y parviendrait 
aisément, dans toutees les théories actuelles, en supposant que des 
électrons négatifs et des électrons positifs contribuent à la fois à for- 
mer les bandes en question. 

Je ne veux pas manquer, en terminant, Padiesent expression de 
ma plus vive gratitude à M le Prof. KAMERLINGH ONNEs qui a bien 
voulu collaborer avec moi pour l'obtention des clichés qui ont été” 
origine de ces observations. Je tiens aussi à remercier M. Ivan 
WerzeiN, lhabile constructeur qui a taillé avec une adresse remar- 
quable les lames eristallines, et M. Marovr, assistant au Muséum, 
dont le concours m'a été précieux. 


LEGENDE DES FIGURES. 


Figure 2. Bande 625##,0 de la tysonite, décomposée par un champ magnétique 
de 15800 gauss. Température 20° K. Spectres juxtaposés de 2 vibrations circulaires 
inverses. 

On constate l'existence de deux systèmes polarisés en des sens opposés; le 
doublet faible (secondaire) est plus écarté que le doublet intense (doublet principal). 


Figures 3 à 6. Groupe vert du xénotime à 80° K. Aspects successifs des spectres 
juxtaposés de deux vibrations circulaires inverses, dans un champ progressivement 
croissant: fig. 3 M=6900 gauss; fig 4 M=13700 g.; fig. 5 M — 22000 g; 
fig. 6 // == 24300 g. 

Suivre en particulier la bande 5222#,15. Fig. 3, on voit les 2 composantes 
principales prolongées par des composantes secondaires faibles, la composante 
secondaire étant un peu plus intense du coté violet que du côté rouge. 


Fig. 4 la dissymétrie d'intensité des composantes secondaires s'accentue. 
Fig. 5 la composante secondaire côté violet est nettement décalée en dedans du 
doublet principal. 


Fig. 6. Le décalage s'accentue du côté violet. La composante secondaire côté 


rouge n'est plus visible. 
(Ne pas confondre les composantes de la bande 522##,15 avec les composantes 
de la bande faible voisine 522w#,6). 


JEAN BECQUEREL. „Contribution à la connaissance du phónomòne de 


Zeeman dans les cristaux.” 


Pig f. 


ts 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°, 1909/10. 


(451) 


Natuurkunde. — De Heer KAMERLINGH ONNrs biedt aan Mededeeling 
N°. 111 uit het Natuurkundig Laboratorium te Leiden: 
P. Lenarp, H. KAMERLINGH ONNEsS en. W. E. Pavur: „Het 
gedrag der aardalkaliphosphoren bij verschillende in het bij- 
zonder zeer lage temperaturen”. 


1. Om twee redenen scheen het ons van belang het gedrag der 
aardalkaliphosphoren bij zoo laag mogelijke temperaturen te onder- 
zoeken. In de eerste plaats hadden vroegere onderzoekingen van P. 
LeNArD en V. Krarr *) bij welke reeds tot — 180° C. afgedaald was, aan- 
getoond, dat de ontwikkeling van vele emissiebanden van de genoemde 
phosphoren eerst bij het afdalen tot nog lagere temperaturen zou afloopen, 
en was heteen open vraag of die verdere ontwikkeling zou beantwoorden 
aan de (,,1904”, p. 666 en vlg.) verkregen voorstellingen omtrent de 
verandering der eigenschappen van de phosphorescentiebanden met de 
temperatuur. Temperaturen zoo laag als die, welke met vloeibare 
waterstof te bereiken zijn, schenen bijzonder geschikt om dit uit te 
maken, daar juist bij deze temperaturen ook in andere verschijnselen 
wijzigingen op den voorgrond treden, die aan het vastleggen van 
electronen kunnen worden toegeschreven *). 


1) P. LeNarp und V. Krarr. Ann. d. Phys. 15, p. 451 en vlg. 1904. 

Wij zullen deze zeer vele proefondervindelijke gegevens bevattende verhandeling, 
die de in het volgende gegeven opvattingen omtrent de processen bij de phos- 
phorescentie in hoofdzaak ook reeds bevat, verder kortheidshalve als „1904” 
aanhalen. 


9) De verandering in de toename van het galvanisch geleidingsvermogen der 
metalen met het dalen der temperatuur bij waterstoftemperaturen zijn door 
H. KAMeRLinGH Onnes (Comm. fr. th. physic. labor. of Leiden Suppl. NO. 9 p. 27 
1904) in overeenstemming met het, door Kervin het eerst uitgesproken denkbeeld, 
dat het geleidingsvermogen een maximum bij zeer lage temperatuur heeft (verg. 
KAMERLINGH Onnes en Cray Zitt.Versl. Juni 1906, Juni 1907. Comm. NO. 95e, 95d, 
99), op grond van de voorstellingen van P. LeNARD opgevat als het gevolg daarvan, 
dat sommige plaatsen in de atomen (dynamiden) wanneer de temperatuur zeer 
laag daalt, het vermogen verkrijgen om bij hoogere temperaturen vrij bewegende 
electronen vast te houden. De verschillende bewegingstoestanden der electronen 
tusschen en om de dynamiden werden in beeld gebracht als drie aggregaats- 
toestanden, waarbij de opmerking gemaakt werd, dat het magneetveld op den 
overgang van de electronen uit den eenen in den anderen toestand een soortgelijken 
invloed zal uitoefenen als de temperatuur. 

Deze opvatting werd later bij de, mede op grond van deze bijzondere beteekenis 
der waterstoftemperaturen voor de op de electronen door de ponderabele stof uit- 
geoefende krachten ondernomen onderzoekingen over de absorptie-spectra van ver- 
bindingen der zeldzame aarden, ook in het magneetveld, (Zitt. Versl. Febr. 1908 
Comm. NO. 103) door J. BeeqvereL en H. KaAMeERrINGH Onnes verder uitgewerkt 
(in 't bijzonder pag. 6, 9, 14 Comm. N°. 103). Als „gas of damp” toestand zou 


(152) 


In de tweede plaats konden de voorstellingen omtrent het mecha- 
nisme der phosphorescentie, die in „1904” ontwikkeld zijn, op de 
proef gesteld en misschien uitgebreid worden wanneer het gelukte 
een of anderen invloed van het magneetveld op de phosphorescentie- 
banden te vinden. Dat zulk een invloed bij gewone temperatuur niet 
kan worden aangetoond was aan P. LeNARD, die met dit doel Ca Bi-, 
Ca Mn- en Ca Ni-phosphoren in sterke magneetvelden onderzocht had, 
sedert jaren bekend. En daar alle banden bij de gewone temperatuur 
zeer breed en onscherp zijn scheen er ook geen kans te bestaan om 
in dit opzicht verder iets te vinden. Nu was echter door de reeds 
genoemde waarnemingen in vloeibare lucht gebleken, dat alle phos- 
phorescentiebanden bij het dalen der temperatuur zeer merkbaar 
smaller en scherper worden (,1904”) p. 455) en het scheen dus de 
moeite waard na te gaan of soms bij de temperatuur van vloeibare 
en anders van vaste waterstof het smaller worden zoo ver ging, dat 
een onderzoek in het magneetveld nieuw uitzicht kon bieden. 

Inderdaad zijn de ten vorigen jare verrichte en intusschen gepubli- 
ceerde onderzoekingen van H. en J. BreQuereL en H. KAMERLINGH 
Onnes ©) bij de phosphoresceerende uranylzouten in dit opzicht geslaagd. 

Wij hebben derhalve een reeks van scherp gedefinieerde aardalkali 
phosphoren in vloeibare en vaste waterstof, dus tot 14° K. afdalende, 
onderzocht. De algemeene uitkomst deelen wij hier vooraf reeds 
mede: De banden werden geheel in overeenstemming met onze ver- 
wachting weder smaller en scherper, zoodat de maxima harer golf- 
lengten bij deze lage temperatuur onder zeer gunstige omstandigheden 
bepaald kunnen worden. Maar het. bleven banden, die een sterke 
dispersie niet verdragen, en dit is de reden geweest, dat wij van de 


onderscheiden kunnen worden die bewegingstoestand, bij welken de electronen de 
galvanische geleiding door atomen heen kunnen bewerken, wanneer deze metallisch 
samenhangen, als „vloeibare” toestand een bewegingstoestand, waarbij zij gevoelig 
zijn voor de lichttrillingen en de absorptieverschijnselen bewerken, terwijl als 
„vaste” toestand daartegen overstaat een bewegingstoestand, in welken zij noch 
aan geleiding, noch aan absorptie van het licht kunnen deelnemen. 

Wil men de uitkomst der zooeven genoemde proeven volgens deze voorstelling 
aangeven, zoo is zij, dat de dynamiden bij zeer lage temperaturen, doordat hun 
werking zich tot op grooteren afstand uitstrekt, de vrije weglengte in den electronen 
damp belangrijk gaan verkleinen en dat waterstoftemperaturen reeds laag genoeg 
zijn om de electronen op verschillende plaatsen van het atoom — waar zij zich bij niet 
zoo lage temperaturen, volgens het optreden van verschillende absorptiebanden juist 
bijzonder talrijk in den vloeibaren toestand bevinden — den vasten toestand te 
doen aannemen. 


1) H. en J. BecquereL en H. KAMERLINGH Onnes, Zittg. Versl. April 1909. Comm, 
fr, the physic. lab. of Leiden N®, 110, 


(153) 


voortzetting der proeven in het magneetveld voorshands hebben 
afgezien. Wij hebben ons veeleer ten doel gesteld de bijzondere 
temperatuureigenschappen van een aantal bepaalde banden na te 
gaan en hebben getracht hieruit algemeene gevolgtrekkingen omtrent 
het proces der phosphorescentie te maken. Daarbij zijn de vroeger 
ontwikkelde voorstellingen geheel bevestigd gevonden. In sommige 
opzichten zijn echter ook niet onbelangwekkende uitbreidingen dezer 
voorstellingen ontstaan, zoodat wij onze resultaten hier volledig 
mededeelen. 


2. Toestel. Bij de proeven met vloeibare waterstof werd de in 
fig. 1 afgebeelde toestel gebruikt. De vloeibare waterstof wordt door 
het nieuw zilveren buisje a geschonken } in het doorzichtig vacuum- 
glas 6, dat gedompeld is in een vaeuumglas c met vloeibare lucht. 
Bij d wordt de gasvormige waterstof afgevoerd naar den gashouder 
of de vacuumpomp, e is een veiligheidsbuis, tevens manometer. 
Door het op het nieuwzilveren kapje bevestigde nieuwzilveren buisje 
J met pakkingbusje kan de stang g,g, op en neer bewogen en 
gedraaid worden. Deze draagt door middel van 6&,, een stalen 
capillair, die door de opening van de buisvormige stang loopt 
en daarin vastgesoldeerd is, twee roodkoperen aan de langs- 
zijden met kleine lijsten p,‚p,‚, voorziene plaatjes p,‚, en p,,. In 
de roodkoperen lijstjes p,, kunnen de dunne glazen plaatjes q 
worden geschoven, op welke de poedervormige phosphoren in 
een vernislaagje *) worden gestrooid en onder zeer geringen druk 
worden vastgehecht. De voorzijde van het lijstje is met talrijke in- 
snijdingen voorzien, zoodat men door het neerdrukken van de door 
de insnijdingen gevormde tandjes de glazen plaatjes kan vastzetten, 
zonder dat de phosphoren aan druk worden blootgesteld. De twee 
plaatjes p,,p, en schroef en moer aan ’t boveneind van de „gladde 
stang g geven gelegenheid om verscheidene phosphoren spoedig na 
elkaar onder dezelfde omstandigheden waar te kunnen nemen. 

Tusschen de twee plaatjes p,,p, bevindt zich het reservoir 4,, 
van den heliumthermometer, die voor de bepaling van de tempera- 
tuur der phosphoren dient, een elliptische cylinder van nieuwzilver. 


1) Verg. Zitt. Versl. Febr. 1908. Med. no. 94 Pl. IL. en Zitt. Versl. Juni 
1906. Med. no. 108 PI. IL. fig. 4. 

2) Wij overtuigden ons er van, dat het gebruikte vernis bij —260° C. nog niet 
phosphoresceert. Bij adeps lanae, een vet, dat bij niet zoo zeer lage temperaturen 
voor het bevestigen van phosphoren ook in aanmerking kwam, bleek een nalichten 
op te treden, die ons bij een der stoffen bijna op een dwaalspoor had gebracht. 


(154 ) 


Het wordt gedragen door de stalen capillair 4,, die in de stang 9, 
opgesloten door het buisje f loopt en is door middel hiervan verbonden 
aan een glazen capillair @,, die voor nauwkeurige aflezing der tem- 
peraturen tusschen — 260° C. en -—180° C. dient en het manometer 
reservoir @,, waarop hoogere temperaturen dan —180° bij benadering 
kunnen worden afgelezen. De beteekenis der kraantjes 0, en 6, 
behoeft geen nadere toelichting. 

Op den bodem van het waterstofglas b, is een verwarmingsspiraaltje s, 
van nieuwzilver aangebracht, welks geïsoleerde toeleidingsdraden 
luchtdicht in het kapje A bevestigd zijn. Het dient om de waterstof 
te verdampen en, wanneer deze verdampt is, de temperatuur van 
de ruimte in 5 langzaam te doen stijgen, waarbij de gelijktijdige 
verandering der phosphorescentie en van de temperatuur wordt 
gevolgd. 

Om bij de temperatuur van stollende waterstof te werken, wordt 
het waterstofgas door de vacuumpomp langs d weggezogen en de 
spanning verlaagd totdat zich een kristallaag op de vloeibare waterstof 
vormt; men houdt deze, nadat zij tot eenige dikte is aangegroeid, 
verder door het wegzuigen te regelen in stand. 

Als lichtbron voor het opwekken der phosphorescentie diende een 
booglamp met ijzeren spitsen met of zonder het vroeger reeds zeer 
doelmatig bevonden ultravioletfilter van Woop (de inrichting was die 
van 1904” p. 244) of ook een booglamp met koolspitsen met hetzelfde 
filter en concentreerende lenzen. Ultrarood licht, dat dikwijls te pas 
kwam, werd verkregen met behulp van dezelfde booglamp voor welke 
een laag water en een laag oplossing van jodium in zwavelkoolstof, 
die als filter diende, gebracht werd. Wij hebben geen merkbare 
absorptie van dit licht in de lagen van vloeibare lucht en vloeibare 
waterstof, die het te doorloopen had, gevonden. Wanneer wij, om 
dit op de proef te stellen den stand der vloeistofoppervlakken zoo 
wijzigden, dat de op den phosphor vallende stralen alleen nog door 
glas en gas gingen, en de phosphor niet meer dan juist boven de 
vloeistof uitkwam, zoodat hij in de dampruimte even sterk bleef 
afgekoeld, werd nimmer eenige verandering opgemerkt. 

De stoffen tot welke onze proeven zich uitstrekten waren de phos- 
phoren: CaCuLi, CaMnNa (gele nuance), CaNiFl, CaBiNa, SrZnFl, 
SrMnNa, SrBiNa, BaCuLi, BaBiNa. Alle waren zoo bereid, dat diegene 
onder hunne banden, welke in het volgende ter sprake komen, ook 
goed ontwikkeld waren. Verder nog phosphoresceerend zwavelzink, 
uranylfluoridfluorammonium en een kristal van uranylnitraat. 


3. Temperatwurtoestanden. Vroeger zijn reeds de verandering van 


(155) 


de lichtuitzending der phosphoren met de temperatuur uitvoerig en 
in samenhang behandeld *). 

Volgens die uiteenzetting behooren bij iederen band van het phos- 
phorescentielicht drie toestanden, welke hij bij dalende temperatuur 
in de volgende orde aanneemt: 1°. de boven momentaantoestand of 
warmte-toestand, 2°. de toestand van duur, 3’. de beneden momen- 
taantoestand of koude-toestand. — Voor elk der verschillende phos- 
phorescentie-banden ligt het temperatuur gebied voor den toestand 
van duur, waarmede tevens de beide andere toestanden gegeven zijn, 
op een eigen hoogte op de schaal der temperaturen. In den beneden 
momentaantoestand worden de bij het belichten photoeleetrisch uit 
het metaalatoom uitgestraalde electronen in de nabijheid®) opgelegd®), 
in den bovenmomentaantoestand vindt dit opleggen niet plaats, daar 
volgt terstond terugkeer onder lichtuitzending, in den tusschengelegen 
toestand van duur zijn er zoowel electronen, die terugkeeren als die 
opgelegd worden. Terwijl nu vroeger bij de waarnemingen, die 
slechts tot — 180° C. reikten, het bestaan der drie toestanden voor een 
aantal van banden hypothetisch gebleven was, hebben wij thans ook 
voor deze banden kunnen aantoonen, dat het schijnbaar ontbrekend 
gebied van duur of ook van den benedenmomentaantoestand bij 
verder dalen in temperatuur werkelik gevonden wordt. 

Zoo bij de tot nog toe steeds alleen momentaan waargenomen 
banden Ca Mng, Sr Mng, BaCug, den toestand van duur en den 
benedenmomentaantoestand, en bij Ca Nig, CaBiyen CaBie,, SrZne, 
Ba Bie, den nog ontbrekenden benedenmomentaantoestand. 

Wat vroeger („1904 p. 483 noot 2) omtrent deze phosphoren 
voorspeld werd is dus bevestigd geworden *). 


1) „1904”; verder P. Lenarp. Verh. des Naturh. Med. Ver. Heidelberg 5 Febr. 
1909, p. 9, 10 en vlg. Wij zullen deze samenvattende verhandeling verder als 
„1909 aanhalen. 

2) Met deze uitdrukking worden steeds deelen van het centrum zelf bedoeld; 
dat de opvullingsstof, die de centra omgeeft met het opleggen van lading niets 
heeft uit te staan is reeds in „1904” (p. 671) in ’t licht gesteld, verg. ook „1909”’, 
p. 14 en vlg. Vergel. verder $ 7 van deze Meded. 

3) Niet alle uitgestraalde electronen worden opgelegd, eenige keeren terstond 
terug, en geven daarbij het momentane lichten gedurende de belichting. Zie hier- 
over verder slot van $ 7 van deze Meded. Dit „momentaanproces” grijpt met meer 
of minder intensiteit, (al naar de exiteerende golflengte) plaats naast het „nawer- 
kend proces’ van het opleggen. Vroeger („1904 p. 667) is als een uiterst 
mogelijk geval aangenomen, dat in den benedenmomentaantoestand ook het momen- 
taanproces. alleen, geheel zonder eenig opleggen zou afloopen. Dit geval is echter 
sedert bij geen enkelen band verwezenlijkt gevonden en daarom is integendeel in 
„1909 het opleggen als kenmerk voor den benedenmomentaantoestand gekozen. 

4) Het blijvende geelrood der SrMn phosphoren, dat vroeger door de geringe 


(156 ) 


In ’t algemeen kan men van den temperatuurstoestand bij zeer lage 

temperaturen zeggen, dat de temperatuur van vaste waterstof (afgerond 
—260° C.) laag genoeg is om alle banden van de aardalkaliphosphoren *) 
in den beneden momentaantoestand te brengen. Daalt men van hoogere 
temperaturen af tot die van vloeibare lucht (—180° C.), zoo vindt men 
steeds weder nieuwe banden in den toestand van duur. Ook bij de 
temperatuur van vloeibare lucht hebben nog verscheidene banden 
langen duur, het meest in ’t oog vallend is hierbij het lange en 
heldere gele nalichten der CaNi phosphoren (CaNig band) (,,1904” 
p. 435) Bij alle nog lagere temperaturen echter tot —260° C. vindt 
men slechts nog weinig aanhoudend nalichten, alleen het oranje 
geel nalichten van de BaCu phosphoren (BaCue, band) valt hier 
door helderheid en duur nog in ’t oog, met een maximum bij —190° C. 
Alle andere banden komen of in den beneden momentaantoestand, 
voor zoover zij dien niet reeds overschreden hebben, of zij gaan 
door een zeer laag gelegen gebied van duur (zooals BaCu fg, bij 
—240° C., CaMn23 bij —250° C.) van slechts geringe intensiteit. 
Nog lager, bij — 260’ C wordt alle phosphorescentie uitsluitend 
momentaan °). 
__De eenige nieuwe band, die wij bij alle onderzoehte phosphoren, 
bij het zoeken in de koude gevonden hebben is een groene band bij 
CaBi, niet ver van de groene warmte-band CaBi 3 gelegen, maar in 
tegenstelling met deze als laagste koude-band aan te wijzen, die een 
toestand van duur aanneemt bij —255° C, doch, zooals reeds in ’t 
algemeen omtrent deze temperaturen opgemerkt werd, met slechts 
geringe intensiteit. 

Vergelijkt men de aardalkaliphosphoren met de door H. en I. 
BreequereL en H. KAMERLINGH ONNes onderzochte uranylzouten wat 
de temperatuurtoestanden betreft, zoo is daarbij niets waargenomen 
wat in strijd is met de opvatting, dat ook de emissies der uranyl- 
zouten drie temperatuurtoestanden aannemen. Alleen moeten dan de 
toestanden van duur en a fortiori de beneden momentaantoestanden 


uitgestrektheid van het gebied van duur verborgen gebleven was, werd nu bij 
—609 CG. gevonden. 

1) Bij het thans medegedeelde onderzoek hebben wij de lood-, zilver-, antimoon- 
phosphoren en ook de SrCu phosphoren buiten beschouwing gelaten. 

2) Een voor vele doeleinden bruikbare thermoscoop voor lage temperaturen 
(echter ook voor hooge, tot nabij roodgloeihitte) zou samengesteld kunnen worden 
uit een aantal kieine vrij van lucht in glas gesloten phosphorsoorten. Deze soorten 
zou men zoo moeten kiezen, dat het gebied van duur hunner banden op ver- 
schillende punten van het gewenschte temperatuurinterval zoo scherp mogelijk 
eindigt. Uit hun al of niet nalichten in een bepaalde kleur zou dan de ia 
ratuur kunnen worden afgeleid. 


(157 ) 


bij nog lagere temperaturen liggen, dan tot welke deze onderzoekers 
en ook wij konden afdalen. Aan hunne waarnemingen kunnen wij 
toevoegen, dat ook het uranylfluoridfluorammonium zich evenzoo 
gedraagt als de overige door hen onderzochte uranylzouten, terwijl 
wij bij uranylnitraat hunne waarneming bevestigd vonden. Men 
heeft dus de emissies der uranylzouten alleen in den bovenmomen- 
taantoestand, waarbij geen opleggen van electronen plaats heeft, 
waargenomen; kon men ze (beneden — 260° C.) in den beneden- 
momentaantoestand brengen, dan zou, na eene belichting bij deze 
temperatuur, ook oplichten bij verwarming waargenomen worden, 
wat door bovengenoemde waarnemers bij de laagste tot nog toe 
bereikte temperatuur gezocht maar niet gevonden is. *) 


4. Over het oplichten der phosphoren bij het verwarmen van af de 
lage temperaturen. 

Vroeger (,1904”) p. 458) is vastgesteld, dat bij het verwarmen van 
een phosphor na belichting achtereenvolgens die banden oplichten, wier 
temperatuurgebied van duur doorloopen wordt. Dit is ook het geval 
gebleken in het hier onderzochte gebied van lage temperaturen. Ver- 
gelijkt men aandachtig het oplichten bij het doorgaan door verschillende 
temperaturen met het nalichten bij verschillende standvastig gehouden 
temperaturen dan vindt, men dat het oplichten van een belichte 
phosphor plaats grijpt zoolang als men zich binnen het gebied van duur 
van den beschouwden band bevindt. Wij hebben daaraan een middel ont- 
leend, dat ons goede diensten heeft bewezen om het gebied van duur voor 
banden, bij welke dit nog onbekend is, op te zoeken. De phosphor werd 
daartoe bij de temperatuur van vaste waterstof belicht en dan lang- 
zaam verwarmd met behulp van het in fig. 1 aangegeven verwar- 
mingsspiraaltje S, terwijl men afwachtte, dat de naliehtende band, 
waarvoor men het temperatuurgebied van duur zocht, oplichtte. Het 
temperatuurinterval, waarin dit plaats vindt, is het gebied van duur 
voor den onderzochten band. Op deze wijze zijn verscheidene der in 
deze Mededeeling vermelde gegevens verkregen. 

Zoo loopt het gebied van nalichten van den BaCu ea, band van 
— 260°C.tot + 350° C°), is dus buitengewoon uitgestrekt, even uitgebreid 
is het gebied van oplichten van deze band bij verwarming. Daarentegen 
wordt een voorbeeld van een eng gebied van — 180° C. tot ca —100° C., 


1) Volgens $ 7 van deze Meded. hangt het bij de emissies der aardalkaliphos- 
phoren ook van de golflengte van het de phosphorescentie opwekkende licht af, of 
men opleggen en dus oplichten zal krijgen of niet. 

2) Bij temperaturen boven de gewone temperatuur is de intensiteit van het na- 
lichten of van het oplichten door ultrarood wel is waar slechts gering. 

11 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI. XVIII A©. 1909/10, 


(158) 


gegeven door den gelen band CaNig, bij welken het oplichten ook 
tot hetzelfde enge interval beperkt is. 

Het vastleggen van de uitwerking der belichting is bij de temperatuur 
van vaste waterstof bijzonder groot en buitengewoon volkomen. Men 
kan na eene belichting bij — 260° C. den lichtsteen langzaam ver- 
warmen, toch blijft deze donker of nagenoeg donker tot bij het over- 
schrijden van de beneden grens van het gebied van duur bijna op 
eenmaal de emissie met groote intensiteit begint. Juist het niet afgeven 
van de belichtingsuitwerking in den. beneden momentaan toestand 
maakt het begrijpelijk, dat het vastleggen zulk een hooge waarde 
bereikt. Toch blijft zij beneden een zekere grens. Zet men het belichten 
in vloeibare waterstof langer en langer voort zoo neemt tenslotte 
de helderheid van het oplichten bij het verwarmen niet meer toe. 
Dit zal daardoor verklaard moeten worden, dat de centra, welke de 
banden geven, zoodra zij hun volle lading verkregen hebben, andere 
eigen trillingstijden (aan welke het uitblusschen — (zie „1909” *) — 
beantwoordt) aangenomen hebben, en dus in geen geval het excitee- 
rende licht meer zouden absorbeeren. 

Wat de intensiteit van het lichten gedurende de bestraling in den 
beneden momentaantoestand betreft, zoo gedroegen zich verschillende 
banden zeer verschillend, wanneer men een bepaalde exciteerende golf- 
lengte bijv. het door ons gebruikte filterultraviolet in ’toog houdt. 
‘Banden, die in den beneden momentaantoestand bij — 260° C. zeer 
geringe intensiteit hebben, zijn bijv. CaMaa SrMna, terwijl andere 
als BaCue,, BaBie, onder dezelfde omstandigheden zeer helder stralen. 
Ook de laatste verliezen echter, zooals met den beneden momen- 
taantoestand overeenkomt, hun licht snel na het belichten en ver- 
toonen eveneens de zooeven behandelde zeer volkomen vastlegging. 
We zullen dit verschillend gedrag van verschillende banden later $ 7 
van deze Mededeeling onder een algemeen gezichtspunt brengen, door 
op den voorgrond te stellen, dat de quantitatieve verhouding tusschen 
het momentaan proces en het gelijktijdige nawerkende proces ook 
bij een en dezelfden band verschilt al naar gelang van de golflengte, 
die deze processen opwekt. 


5. Oplichten en uitblusschen door lange golven (rood en ultrarood ). 
Reeds vroeger is „1909 p. 7 aangetoond *), dat de werking van het 
ultrarood op de phosphoren bestaat in een moleculairlocale temperatuurs- 
verhooging der centra. Is de temperatuur van het centrum zoover 
gestegen, dat zij het gebied van duur intreedt, zoo begint het oplichten 


1) Ook reeds P. LeNARD en Sem SAELAND Ann. d. Phys. 28 p. 499, 1909. 
2?) Ook reeds P, LeENARD en SEM SAELAND Ann, d. Phys. 28, p. 499, 1909, 


(159) 


— voorafgaande excitatie ondersteld zijnde — juist alsof de geheele 
phosphor op die hoogere temperatuur gebracht was. Op het oplichten 
volgt, als de opgelegde lading verbruikt is, duisternis : het uitblusschen. 
Ook is reeds vroeger aangetoond dat bij elken band, ook bij die van 
een zelfden phosphor, bij ultraroode belichting een verschillende 
moleculairlocale temperatuurstijging behoort, en dat elk werkzaam 
metaal een bijzondere verdeeling van uitblussching over het spectrum 
heeft. Aan deze eigenaardigheden zelve zal nog een bijzondere mede- 
deeling gewijd worden, hier-wenschen wij hoofdzakelijk stil te staan 
bij de bevestiging en uitbreiding van deze beschouwingen, welke 
door de waarneming bij zeer lage temperaturen verkregen is. 

In overeenstemming met de groote lading, die bij de lage tempe- 
raturen vastgelegd wordt bewaard, is ook het oplichten door ultrarood 
bij deze temperaturen zeerintensief. In het algemeen is hierbij veeleer 
het oplichter: opvallend, dan de daaropvolgende uitblussching, die hier 
veel langer op zich laat wachten dan bij de gewone temperatuur. Wij 
vermelden al dadelijk het extreme geval van het zwavelzink, bij welke 
stof het steeds aan het uitblusschen voorafgaande oplichten (1909) 
zelfs aan «een voortreffelijk waarnemer ontsnapt is *). Laat men in 
vloeibare waterstof ultrarood op met licht geexciteerd zwavelzink werken 
zoo neemt men vele seconden lang een oplichten waar.) Als andere 
voorbeelden van oplichten door ultrarood in vloeibare waterstof 
kunnen genoemd worden: BaBiNa, hoogst intensief. en blijvend groen 
met de «a, en 8 band, dus gelijk aan het nalichten bij de gewone 
temperatuur, BaCuLi zeer helder, rood, «, band, dus eveneens gelijk 
aan het lichten bij gewone temperatuur. Evenzoo SrBiNa met helder 
blauwgroen oplichten. Door ultrarood lichten in vloeibare waterstof 
in ’t algemeen die banden op, wier gebied van duur niet al te hoog 
ligt. Zoo bij SrMnNa de geelroode band @, samen met een we 
van den groenen band «. 

Het gebied van duur ligt voor den band 2, om en bij de —60° C., 
zeer ruim gerekend tusschen — 100° C. en — 45° C., dat van den a band 
tusschen — 100° C. en + 100° C. De lokale temperatuur der 8, centra 
was dus hier in alle geval niet ver boven — 45° C. en die der « 
centra niet ver boven — 100° gekomen. Hetzelfde ziet men ook nog in 
vloeibare lucht (— 180° C.). In een mengsel van vast koolzuur en ether 
(—50° C. ongeveer) daarentegen licht de phosphor zeer helder geel op (a 


1) A. Darms, Ann. d. Phys. 1903. 

2) De kleur is eerst groen, dan roodachtig. Door projectie van een spectrum op 
den in stollende vloeibare waterstof gedompelden phosphor hebben wij gevonden, 
dat het roode oplichten meer in het nabijgelegen, het groene meer in het verdere 
ultrarood geschiedt. 


LAn 


(160 ) 


band) evenals hij nalicht bij de gewone temperatuur en wordt dan donker, 
hier is dus de lokale temperatuur der a centra reeds boven 100° 
gestegen. Men ziet daaruit, dat de door een gegeven intensiteit van 
ultrarood bereikbare lokale temperatuur van de temperatuur van de 
omgevende opvullende stof afhangt. Blijkbaar komen de centra op 
die temperatuur, bij welke de door het ultrarood er aan toegevoerde 
energie gelijk is aan de tezelfter tijd aan de opvullende stof in den 
vorm van moleculaire beweging afgegeven energie; een evenwicht 
als bij de verwarming van een willekeurig lichaam bij verbitting 
onder gelijktijdig verlies van warmte ontstaat. 

Op deze wijze is het ook reeds vroeger „1909 p. 18 verklaard dat 
verschillende soorten van centra van denzelfden phosphor gelijktijdig 
verschillend in temperatuur verhoogd worden, al naar de mindere of 
meerdere voortreffelijkheid van hun isolatie tegen energieafgifte aan 
de opvullende stof. Behalve van deze inwendige eigenschap hangt 
dan de locale temperatuur nog af van de intensiteit van het ultra- 
rood en, gelijk wij reeds zagen van de temperatuur van de opvul- 
lende stof d.i. van den phosphor. Als voorbeeld van de afhan-- 
kelijkheid van de verschijnselen van de beide laatste omstandigheden 
diene het volgende. Ca Bi phosphoren hebben, op daarvoor geschikte 
wijze bereid, naast de blauwe « groep, waarvan het gebied van 
duur niet ver boven + 200° C. ligt, nog den groenen # band waarvan 
het gebied van. duur om en bij + 300°C. ligt. De isolatie der 
energie van beide soorten van centra schijnt nagenoeg gelijk, want 
bij sterk genoeg ultrarood licht eerst blauw, + 200° C., en daarna 
groen —+ 300°C. op. Is nu de intensiteit van het ultrarood gering 
zoo ziet men het blauw oplichten, blijkbaar kon de lokale tempera- 
tuur van + 300°C. nu niet meer bereikt worden. Versterking van 
het ultrarood maakt, dat daarna nog het groen verschijnt. Wordt 
dezelfde proef in vloeibare waterstof verricht, zoo gelukt het ook 
met het meest intensieve ultrarood niet het groen te voorschijn te 
brengen; altijd vertoonde zich alleen blauw, de lokale temperatuur 
van + 300° C. kan in de nabijheid van —250° C. niet bereikt worden. 


6. Mwitatieverdeeling en temperatuur. Vroeger is de stelling uitge- 
sproken, dat de exitatieverdeelingen, die bij de verschillende phosphor- 
escentiebanden behooren, onaf hankelijk zijn van de temperatuur (,,1904” 
p. 471). Toen was echter alleen van af de gewone temperatuur naar 
hoogere temperatuur gaande onderzocht. Nu is ook in een mengsel van 
koolzuur en ether (ca. —50° C), in vloeibare lucht (—180° C.) en 
in enkele gevallen ook in vloeibare waterstof (—250° C.) op de vlak 
uitgespreide phosphoren een intensief spectrum ontworpen en bij 


(161 ) 


deze belichting het aangegeven resultaat bevestigd gevonden. SrCuNa, 
SrZnFl, CaMnNa, BaCulá werden onderzocht, de laatste phosphor in 
vloeibare waterstof waarbij de le. P]. IIL N°. 39 afgebeelde, 
karakteristieke, ver in het zichtbare gebied reikende excitatiever- 
deeling evenals bij gewone temperatuur bleek te gelden. In dit 
geval moest het de phosphorescentie opwekkende spectrum (van 
een koolspitsenbooglamp) door twee vacuumglazen (verg. fig. 1) 
heen ontworpen worden, waardoor noodzakelijk eenige fijnere details 


__ uitgewischt werden. In het mengsel van vast koolzuur en ether en in 


vloeibare lucht werden de phosphoren in vlakke kwartsbuisjes ca. 
1 mm. beneden het vrije oppervlak van het bad gelegd en werd 
daarop van boven af met een kwartsprisma het spectrum van een 
kwartsamalgaamlamp ontworpen, waarbij minder aanleiding voor 
storingen is. Hier blijft dan alleen de groote reeds vroeger in 
't licht gestelde moeilijkheid (,1904” p. 464) bestaan, dat het 
exciteerende spectrum discontinu is, zoodat steeds in zekere mate 
alleen de grovere trekken der ladingsverdeeling zich doen gelden, 
terwijl eventueele fijnere eigenaardigheden door de lijngroepeering van 
het de phosphorescentie opwekkende spectrum bedekt moeten worden. 
Het zijn deze grovere trekken van de excitatie-verdeeling — welke 
vroeger reeds op Plaat III 1904” weergegeven ') werden — die 
ook bij de lage temperaturen onveranderd blijven. 


1. Spectrale momentaan- en duurverdeeling. Er was nog een 
bijzondere vraag betreffende de excitatieverdeelingen in het spectrum 
onopgelost gebleven, die ons veel belang inboezemde en in dit opzicht 
werd een nieuwe uitkomst verkregen. 

Vroeger was reeds („1904 p. 470) bij den helderen groenen hoofd- 
band « der SrCu-phosphoren een eigenaardig gedrag der verdeeling 
van het excitatie vernrogen waargenomen (voorgesteld door de krommen 
1 en 2 in fig. 2, overgenomen van Pl. II le. N°. 21) de verdeeling 
der exitatie over het spectrum verdween niet gelijkmatig, zij splitste 
zich in een snel toe- en afnemend (momentaan-) en een daarover 
vallend geheel anders gegroepeerd langzaam toe- en afnemend spec- 
trum van langeren duur. „Men krijgt bij het waarnemen van het 
uitsterven en evenzoo van het overeenkomstig verloopend aanzwellen 
onmiddellijk den indruk, dat hier twee verschillende, verschillend 
snel afloopende processen over elkaar vallen, die beide echter een 
verschillend excitatiespectrum hebben (1904, 470). 


1) Een dezer excitatie-verdeelingen, nl. dat van BaCu zg (PL. III NV, 40 Lc.) moet — 
zooals sedert gevonden werd — iets gecorrigeerd worden. Het plan is later in 
eene afzonderlijke mededeeling een nieuw onderzoek van de excitatie-verdeeling met 
behulp van een continu spectrum te behandelen. 


( 162) 


Toen is (onder vermelding van de nu bevestigde andere opvatting) 
de band als som van twee andere samenvallende of althans zeer 
nabij elkaar gelegen banden «,‚+ «, opgevat, van welke de eene _ 
bij gewone temperatuur in den momentaantoestand de andere in 
den toestand van duur zou zijn, en die beide, zooals het bij ver- 
schillende banden altijd het geval is, elk hare eigen excitatie verdeeling 
over het spectrum hebben. 

Dezelfde eigenaardigheid van het niet als een geheel toe- en afnemen 
der excitatieverdeeling als bij den Sr Cu « band is later door A. WeRNER') 
ook bij den Sr Zn a band geconstateerd, verder is bij een fijner en met 
betere hulpmiddelen °) dan vroeger door P. LeNARp uitgevoerd onder- 
zoek van een groot aantal andere banden bevestigd, dat de genoemde 
eigenaardigheid een eigenschap van alle banden is, en dat alleen de 
mate er van bij verschillende banden verschilt. Behalve de beide 
genoemde banden zijn ook Ca Mne,, BaCua, CaBig in ’t oog 
vallende voorbeelden hiervoor. Door het groot aantal waargenomen 
gevallen wordt het onwaarschijnlijk, dat men telkens met het over- 
elkaar vallen van zeer nabijgelegen banden met verschillende ape 
ratuurtoestanden te doen zou hebben. 

In denzelfden zin luidt nu ook de uitspraak van de volgende 
waarnemingen, voor welke verschillende temperaturen werden ge- 
kozen. Voor de waarnemingen bij lage temperaturen werd gehandeld 
als reeds opgegeven, voor de hoogere temperaturen tot aan beginnende 
roodgloeihitte werd de phosphor in een platte kwartsbuis is een 
luchtbad, dat verwarmd kon worden, met een spectrum belicht. Daarbij 
bleek, dat de momentaan exciteerende deelen van het spectrum, die 
wij samen de „„momentaanverdeeling” zullen noemen, bij alle tem- 
peraturen wat de lage betreft tot aan die van vloeibare lucht ®), 
momentaan bleven, terwijl de deelen van het spectrum, die nalichten 
opwekten, de „duurverdeeling” dit nalichten zooals te verwachten 
was, slechts in het temperatuurinterval van den toestand van duur 
voor den beschouwden band gaven. Bij de temperaturen van den 
boven en van den beneden momentaantoestand wordt ook deze duur- 
verdeeling momentaan in overeenstemming met de eigenschap van 
dezen toestand. 

Wat bijzonder ome verdient is, dat wanneer de banden in 
den toestand van duur verkeeren, toch, over de „duurverdeeling”’ 


1) A. Werner. Dissert. Kiel. Juli 1907. Ann. Phys. 24 p. 190, 1907. 

2) Over welke door de stichting van het radiologisch instituut te Heidelberg de 
beschikking verkregen werd, 

3) In vloeibare waterstof werd de waarneming zooals reeds aangegeven werd te 
moeilijk, 


(163 ) 


vallende, de bijzondere momentaanverdeeling blijft bestaan, dat dus 
bij het opwekken van een band ook bij temperaturen van duur 
de beide processen, die wij momentaan proces en blijvend proces 
genoemd hebben naast elkaar afloopen*) waarbij de quantitatieve 
verhouding der beide processen al naar gelang der exciteerende 
golflengte verschilt. Sommige golflengten wekken bijna alleen het 
momentaan proces, andere bijna alleen het proces van duur op, in 
’t algemeen worden door eene willekeurige golflengte beide processen 
gelijktijdig opgewekt. Zoo exiteert bijv. à = 4007. SrCua momentaan, 
à == 434” blijvend, evenzoo 2 == 200% en 2 == 450 SrZna momentaan, 
2366" blijvend; evenzoo 2 == 200## CaMna momentaan 2 == 834 
blijvend. Het algemeene type der exitatieverdeeling is, dat de kortste 
golflengten (in het uiterste ultraviolet) alleen het momentaan proces 
opwekken en dat naar de grens der excitatieverdeeling aan de zijde 
der grootere golflengten blijvende en momentane exitatie periodisch 
een of meermalen afwisselen. *) 

Wil men de duurverdeeling in het nalichten goed waarnemen, z00 
moet men met een zeer intensief spectrum verscheidene minuten 
lang belichten, want het is proefondervindelijk steeds gebleken, dat 
om blijvende emissies volledig op te wekken groote lichtsterkte 
(„1904 p. 477) en ook lange tijd 6,1904” p. 281) noodig is. Heeft 
men te kort of met een niet intensief genoeg. spectrum belicht, zoo 
kunnen plaatsen van gemiddelden duur in den eersten tijd helderder 
nalichten dan plaatsen van grootsten duur, omdat de laatste nog niet 
volledig geëxciteerd waren. 

Gelijk te voren gezegd, bleek over de zoo te vinden duurverdeeling 
steeds bij alle temperaturen de momentaanverdeeling te liggen. Men 
neemt de laatste waar bij het eerste belichten met het spectrum, of, 
beter in het terstond na ’tophouden van eene belichting snel ver- 
dwijnende deel van het phosphorescentie licht. Het momentane 
lichten, dat op deze plaatsen der momentaanverdeeling, b.v. in het 
uiterste violet, waar te nemen was, had in alle gevallen het karakter 
van den boven momentaan toestand d.w.z. er had geen opleggen 
plaats: de plaatsen door dit deel van het spectrum belicht kunnen 
noch door verwarmen, noch door ultrarood tot oplichten gebracht 
worden, alleen de plaatsen in het spectrum, die tot de duurverdeeling 
behooren, lichten daarbij op. 

Er zijn dus bepaalde golflengten, welke bij alle temperatuurstoestanden 


1 Dit is reeds in „1904” p. 668 in ’t bijzonder ook met betrekking tot den SrCua 
band in ’t licht gesteld; door bijzondere metingen is het bij den SrZna band aan- 
getoond door A. Werner l.c. 

2% Over deze eigenaardigheden zal een afzonderlijke mededeeling handelen, 


(164) 


der centra uitsluitend of bijna uitsluitend het momentaan proces in 
beweging brengen, d.w.z. de door photoelectrische werking uit de 
metaalatpmen der centra door deze golflengten uitgestraalde electronen 
keeren snel onder lichtuitzending weer tot hunne metaalatomen terug, 
terwijl gelijktijdig andere golflengten uit metaalatomen van dezelfde 
soort van centra electronen doen uitstralen, die in de omgeving vast- 
gehouden worden (opleggen, proces van nalichten). Men kan deze 
omstandigheid daaraan toeschrijven, dat door de verschillende golf- 
lengten de uitstraling uit de metaalatomen naar verschillende, in het 
atoom vastliggende, richtingen van de ruimte plaatsgrijpt, dus ook in 
verschillende richtingen ten opzichte van de nabij het metaalatoom 
gelegen atomen van het centrum, atomen van het aardalkalimetaal, 
zwavelatomen, misschien ook atomen af komstig uit de bijgevoegde stof. 

Alleen die electronen, welke gericht zijn naar die plaatsen in de 
nabijheid, welke geschikt zijn om electronen vast te leggen, worden 
vastgehouden, opgelegd, geven dus den toestand van duur als de 
temperatuur binnen het gebied van duur valt. Waar deze plaatsen, 
wier aanwezigheid het opleggen mogelijk maakt, gezocht moeten 
worden, is reeds herhaaldelijk uiteengezet. Reeds in „1904 is betoogd 
dat het alleen plaatsen kunnen zijn binnen dat molecuul, waaraan de 
naam van centrum is gegeven. 

Want „voor elken band (soort van centrum) ook van denzelfden 
phosphor wordt (,1904” p. 473 en vlg, p. 481) zijn eigen excitatie 
opgelegd, op zulk eene wijze, dat zij door geen anderen band ver- 
bruikt kan worden” ook, is het opleggen (de toestand van duur) 
van de verschillende banden van denzelfden phosphor aan dikwijls 
uiterst verschillende temperaturen gebonden („1904 p. 761), wat ook 
door onze proeven bij de allerlaagste temperatuur weder bevestigd 
werd. De opvullende stof, die voor alle soorten van centra van 
denzelfden phosphor dezelfde is (de omgeving der centra), kan dus 
met het opleggen niets te maken hebben, daarbij kan alleen het 
centrum genoemde molecuul zelf eene rol spelen. 

Eerst scheen er iets voor te zeggen, dat atomen, die uit het bij- 
voegsel in de centra overgegaan waren, het opleggen zouden kunnen 
bewerken. Mocht echter verder bevestigd worden, wat volgens meer 
in bijzonderheden doorgedrongen waarnemingen van P. LENARD waar- 
schijnlijk begint te worden, dat de bijvoegsels geen invloed hebben op de 
intensiteit en ook niet onafhankelijk daarvan op den duur der banden 


1) Zie ook het samenvattende overzicht in „1909” p. 14. In P. LENARD en Sem 
SAELAND Ann d. Phys. 28 1909 is op pg. 499 bij vergissing tweemaal van de 
„omgeving van het centrum” in plaats van van de „omgeving der metaalatomen’ 
als van de plaats van oplegging gesproken. 


(165 ) 


zoo zouden in de eerste plaats de zwavel-atomen in de centra in 
aanmerking komen om verantwoordelijk gesteld te worden voor de 
goede en lange oplegging der electronen. Want het zijn uitsluitend 
zwavelhoudende stoffen, aardalkaliphosphoren en zwavelzink die 
phosphorescentie van langen duur vertoonen. 

Wat nu ook de plaats of plaatsen in het centrummolecuul mogen 
zijn, welke het vermogen hebben de electronen op te leggen, wij 
beginnen met ter beproeving van eene verklaring aan te nemen, dat 
het uit het metaal atoom uitgestraalde electron in alle gevalle een 
dier -plaatsen moet bereiken om opgelegd te worden. Om het daartoe 
in staat te stellen is, zooals wij vonden, volstrekt niet iedere golflengte 
van het exciteerend licht geschikt. Maar ook de meest geschikte 
golflengten, overeenkomende met de plaatsen van maximumduur in 
de exitatie-verdeeling, kunnen tengevolge van de warmtebeweging 
der moleculen en hunner atomen in den phosphor, waardoor de 
enkele centra gelijktijdig verschillende configuraties aannemen, niet 
voor alle centra tegelijk de meest geschikte zijn om het electron juist 
uit te zenden in de richting van de plaats waar het kan worden 
opgelegd. | | 

Hieruit is het te verklaren, dat in „1904” (p. 281, 477, 475) 
gevonden werd, dat nalichten en eveneens goede oplegging in den 
beneden momentaantoestand om tot volle ontwikkeling te komen steeds 
lange belichting of wel groote intensiteit van exciteerende belichting 
vereischen. Want duur en intensiteit beide vermeerderen het aantal 
van de uit het metaalatoom (na intusschen voorgekomen terug- 
keeringen) uitgestraalde eleetronen en dus ook de waarschijnlijkheid, 
dat onder deze er zijn wier richting de juiste is. Eveneens wordt het 
verklaarbaar, dat het momentaan proces, het lichten gedurende de 
belichting zonder nalichten, in den beneden momentaantoestand ook 
niet geheel ontbreekt op de plaatsen der duurverdeeling, omdat juist 
‚het terugkeeren van electronen, die de plaats van oplegging niet 
getroffen hebben, dit lichten veroorzaakt. 


„8. Onoplosbaarheid der banden bij amorphe stoffen. De opvat- 
ting, dat tengevolge van de warmtebeweging de atomen der centra 
tijdelijk in verschillende configuraties komen, geeft ook van het breeder 
worden der emissiebanden bij hooge en het smaller worden bij lage 
temperaturen eene verklaring analoog aan die, welke door 
P. LeNaArp bij de uiteenzetting over het verbreeden der metaallijnen in 
vlamspeetra *) is toegepast, en aan die, welke door H. en J. BrCQUEREL 


1) LeNARrD. Ann, d, Phys. 17 p. 232, 1905. 


(166 ) 


en H. KAMERLINGH ONNps aan het slot hunner bovengenoemde ver- 
handeling gegeven is voor de wijziging van de plaatsen der banden 
van het uranyl onder de inwerking van de nabijgelegen andere atomen, 
met welke het tot een molecuul verbonden is. Want de verschillende 
configuraties zullen wisselende veranderingen in de trillingstijden van 
de eigen trillingen der centra ten gevolge hebben. Zonder warmte- 
beweging, bij O°K, zou elk centrum bepaalde, met den tijd niet ver- 
anderende, trillingstijden hebben. Of echter deze met den tijd niet 
veranderlijke eigentrillingstijden van alle centra (van een zelfde soort) 
in het geheele preparaat elk voor zich wel dezelfde zouden zijn, wat noodig 
zou zijn om een uit fijne lijnen bestaand spectrum te verkrijgen, hangt 
nog van een bijzondere omstandigheid af. Alle centra moesten daartoe 
denzelfden stand ten opzichte van de aangrenzende moleculen inne- 
men. „Want deze moleculen oefenen in een vaste stof al naar mate 
van hun stand verschillende krachten op de centra uit, welke ver- 
schillende wijzigingen in den trillingstijd moeten voortbrengen. Deze 
gelijke onderlinge stand en dientengevolge een gelijke trillingstijd 
voor alle deelen van het preparaat onafhankelijk van tijd en plaats, 
is alleen bij kristallijne stoffen te verwachten, gelijk de door boven- 
‘genoemde waarnemers onderzochte zouten zijn, maar niet in de 
door ons onderzochte amorphe phosphoren, en hierin vinden wij de 
verklaring er voor, dat wij ook bij 14° K. de spectra zich nog niet 
in lijnen zagen oplossen. Wat wij zagen was — naar onze voor- 
stelling — het overelkaar vallen van banden ontstaan uit de scherpe 
lijnen, die elk centrum bij zeer lage temperaturen geeft, en die 
door onderlinge verschuiving wederzijdsch minder scherp begrensd 
geworden zijn. Deze zelfde opmerking zal ook van toepassing zijn 
op de excitatieverdeeling en op de uitblusschingsverdeeling *). 


9. Over de bovenste grenzen der opwekking van phosphorescentie 
door licht en over het lichten der phosphoren in vlammen en bij het 
verbrijzelen op hooge temperatuur. Het schijnt ons van belang er op 
te wijzen, dat door het aantoonen van het bestaan der phosphor- 
escentie, voornamelijk van het opleggen bij het dalen tot 14° K, ook 
in verband met een vroeger onderzoek *) het bewijs dat de licht- 
electrische werking onveranderd bij lage temperaturen bestaan blijft tot 
deze zeer lage temperatuur geleverd is. Dit bewijs is voor het eerst direct 
“tot dicht bij de temperatuur van vloeibare lucht afdalende, waaruit met 
groote waarschijnlijkheid de geldigheid voor alle temperaturen volgde, 


1) De laatste zou volgens „1909" bij lage temperaturen het eerst kans bieden 
op het oplossen in een groep van lijnen. 
2) P. LENARD en SEM SAELAND. Ann. d, Phys. 28 p. 476 1909, 


(167 ) 


door LrieNnoP in het laboratorium te Kiel geleverd *) voor hooge 


temperaturen hebben Mirmikan en WINCHESTER *) en LADENBURG ®) 


belangrijke directe bevestigingen gegeven. Het schijnt dus buiten 
twijfel, dat de uitstraling van electronen uit atomen door geschikte 
golflengten bij alle temperaturen plaats grijpt. Én het moet derhalve 
verklaard worden waarom de phosphorescentie door licht bij de aard- 
alkaliphosphoren boven een bepaalde hooge temperatuur niet meer 
wordt opgewekt. 

Vroeger is (,„1904” p. 452) vastgesteld, dat deze boven tempe- 
ratuurgrens van phosphorescentieopwekking door licht bij de Ba- 
phosphoren het laagst, bij de Sr- en Ca-phosphoren hooger ligt 
— b.v. bij Ba Big 170° bij C., Sr Big boven 300° C., Ca Bi 8 even 
boven 500°C. — dat zij echter in geen geval een scherp bepaalde. 
temperatuur is, maar dat bij hooge temperaturen de excitabiliteit door 
licht langzamerhand ophoudt. Later is daaraan de waarneming toege- 
voegd ©), dat de phosphoren juist in de nabijheid van deze grens- 
temperaturen beginnen electrisch te geleiden. Nemen wij aan dat 
deze geleiding electrolytisch is, zoo ligt de voorstelling voor de hand, 
dat de aanwezigheid van eleetrolytische ionen de opwekking der 
phosphorescentie door licht verhindert, misschien doordat dan aan de 
door photoelectrische uitstraling positief geworden metaalatomen de 
verloren electronen niet als vrije electronen maar door anionen weder 
toegevoerd worden, van welke soort van neutralisatie dan aangenomen 
moet worden, dat zij niet door lichten begeleid wordt. Bevindt de 
phosphor zich in een medium, dat veel vrije electronen bevat, zooals 
bijv. een vlam ®), zoo blijkt hij ook ver boven die temperatuursgrens 
te kunnen phosphoresceeren: hij licht van zelf in de phosphorescentie- 
kleur, die bij deze temperatuur behoort, terwijl licht bij deze temperatuur 
geen phosphorescentie zou kunnen opwekken en daarvoor ook niet 
noodig is. Tot deze groep van verschijnselen behoort ook het in 
„1904 p. 655 beschreven verschijnsel van het in kleuren oplichten der 
phosphoren, wanneer zij versch bereid en, nog gloeiend heet, door 
druk verbrijzeld worden. Daarbij heeft steeds een verbranden van 
zwavel uit den phosphor bij aanraking met de lucht plaats en dit 
lichten geschiedt dan ook alleen waar versche splijtvlakken bij het 
verbrijzelen in aanraking met lucht komen, waarbij dikwijls ook 
kleine zwavelvlammetjes te zien zijn. Toevoer van zuurstof versterkt 


1) A. Liengop, Ann. Phys. 21 p. 211, 1906. 

2) MirrikaN en Wincresrter, Phil. May. Juli 1907, 

3) E. LapenBure, Verh. d. d. phys. Ges. 9 p. 165 1907, 

4) P. LENARD en SEM SAELAND, Ann. d. Phys. 28 p. 498, 1909, 
5) P. LeENARD, Ann. d. Phys. 9. p. 649 1902. 


(168 ) 


het lichten, wanneer te sterke afkoeling daarbij voorkomen wordt. Is 
de phosphor te koud om het verschijnsel van het wegbranden van 
de zwavel te geven, dan is er ook geen oplichten bij het verbrijzelen. 

Daarentegen kan men een stukje vooraf niet belichte phosphor — 
bv. CaBiNa of SrBiNa — gemakkelijk in de gloeihitte, dus boven 
de grens van excitatie door licht, langen tijd in zijn phosphorescentie- 
kleur (warmteband) laten lichten, wanneer men het aan een platina- 
draad in een vlam houdt. De vlam moet zuurstofarm zijn als het 
verschijnsel zal aanhouden, want zoodra de phosphor door het ver- 
branden van zijn zwavel bedorven is, houdt het lichten op. 

Wij merken nog op, dat volgens de boven ontwikkelde opvatting 
de bovenste temperatuurgrens der phosphorescentie door licht zich 
voordoet als een gevolg van de electrolytische dissociatie van de stof 
van den phosphor, terwijl het intreden in den boven momentaan- 
toestand — hetwelk voor de verschillende banden ook van een zelfden 
phosphor bij zoo zeer verschillende temperaturen plaats grijpt — als 
bv. weinig boven —180°C. bij CaBiy en op +450°C. bij CaBig — 
alleen van processen binnen het bijbehoorend centrum afhangen 
kan, d.w.z. van het, al naar den aard van het centrum bij zeer 
verschillende temperatuur optredende, weer afgeven der electronen 
uit de plaats in het centrum waar zij opgelegd waren. 


Natuurkunde. — De Heer KAMERLINGH ONNes biedt aan Mededee- 
ling N°. 112 uit het Natuurkundig Laboratorium te Leiden: 
„„Jsothermen van eenatomige stoffen en hun binaire mengsels. 
IV. Gegevens betreffende neon en helium.” 


$ 1. Kritische druk en tripelpuntsdruk van neon. 


De Heer G. Craupe te Parijs had de buitengewone goedheid te 
mijner beschikking te stellen een aanzienlijken voorraad van een 
neonrijk gas verkregen bij de gefractionneerde distillatie van lucht, 
welke volgens zijne methode door de Société de | Air-liquide te Parijs 
wordt uitgevoerd. Met behulp van mijne waterstofcirculatie was ik 
in staat, daaruit eene hoeveelheid neon te bereiden ruim voldoende 
om allerlei physische eigenschappen van dit nog weinig onderzochte 
gas er mede te kunnen bepalen. Al dadelijk viel, toen het eerste 
zuivere neon in de kwikluchtpomp opgevangen werd, een eigenaardig 
lichtverschijnsel in het oog, dat toen nog onbekend scheen doch, 
gelijk uit eene spoedig daarop volgende publicatie bleek, ook door 
Prof. Corum, die eveneens door de welwillendheid van den Heer 
Craupe verplicht werd, was waargenomen en door hem verder was _ 


E P. LENARD, H. KAMERLINGH ONNES en W. E. PAULI. „Het gedrag 
der aardalkaliphosphoren bij verschillende in ’t bijzonder zeer lage 
temperaturen.” 


VE EE ENNE: Dn L acti 
' td EE de Er er ea Sl 


‚ascal 


ET PE 


ran entente eht sen 


edc 


exitatieverdeeling band 


Ë 5 Cu | 
EAN 


EE A TT son EE 
Fig. 2. 


goo. s0-P man. 


1. Opgewekte intensiteit gedurende belichting. 


(Momentaan + nawerkende exitatie). 


2 Opgewekte intensiteit van het nalichten. 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°. 1909/10. 


nf 3 


ld 
df 


rf 
zj 


Ree 
En. 


8 
be 
Ee 

7 
E 
Rs 
Jj 
E 
IN, 
2e 
5: 
| 


(169 ) 


_ onderzocht. Het bestaat hierin, dat wanneer het kwik uit de peer van 


de Töpler-pomp in de stijgbuis daalt, de meniscus bij de aansluiting 
aan het glas omgeven wordt door een smallen ring van helder oranje 
licht. Men kan aan dit verschijnsel het neon onmiddellijk herkennen. 

De tripelpuntsdruk en de kritische druk werden als volgt bepaald. 
Zuiver neon werd gecondenseerd in een glazen buisje, dat door een 
stalen capillair verbonden was met een manometerbuisje en met een 
kraantje, door hetwelk het gas uit een reservoir kan worden toege- 
voerd. Het condenseeren werd mogelijk gemaakt door het proef buisje, 
omhuld door een beschermingsbuisje, dat dient om de warmtegeleiding 
te verminderen en dus temperatuurveranderingen van den inhoud te 
vertragen, in vloeibare waterstof te dompelen. Door dan het 
neon snel te laten toestroomen kan men het zich als vloeistof in het 
proefbuisje laten af zetten. Houdt men het beschermingsbuisje om- 
geven door vloeibare waterstof, dan koelt het proefbuisje langzaam 
af en volgt na eenigen tijd stolling van het neon. Zuigt men daar- 
entegen de vloeibare waterstof om het beschermingsbuisje weg, dan 
stijgt het proefbuisje langzaam in temperatuur en ziet men, wanneer 
men met behulp van het kraantje de hoeveelheid neon in het buisje 
goed geregeld heeft, den meniscus ergens in de buis verdwijnen. 
Door het gas met behulp van het kraantje te laten expandeeren 
kan men den meniscus weder te midden van een wolkje te voor- 
schijn roepen, alles geheel zooals dit bij de gewone bepalingen van 
den kritischen toestand geschiedt. De kritische druk werd bij het 
verdwijnen van den meniscus op het aan het proef buisje verbonden 
manometerbuisje afgelezen. 

Gevonden werd voor den tripelpuntsdruk 35 em, voor den kritischen 
druk 29 atmosfeeren. 

Van een bad van vloeibaar neon zal dus met groot voordeel partij 
getrokken kunnen worden bij onderzoekingen in de buurt van het 
kritisch punt van waterstof. Ik hoop daartoe door verdere welwillend- 
heid van den Heer CrLAUDE, wien ik ook hier voor de reeds verleende 
bulp mijn hartelijken dank betuig, in staat gesteld te worden. 


$ 2. Kritische druk van het helium. Laagste bereikte temperatuur. 
Bij het eerste vloeibaar maken van het helium was uitgegaan van 
eene zeer voorloopige schatting van den kritischen druk, waarbij deze 
op 7 atm. werd gesteld. De waarneming van dampspanning en dicht- 
heid van het vloeibare helium wezen er op, dat de kritische druk 
veel lager moet zijn en veeleer tusschen 2 en 3 atmosferen moest liggen. 

Was van deze waarde uitgegaan, zoo zou voor den druk, onder 
welken het gas ter vloeibaar making door de regeneratorspiraal werd 


(170) 


geperst, ook een lagere waarde gekozen zijn. Dat daarvoor werkelijk 
aanleiding had bestaan was dan ook gebleken doordat onder de 
proef met goed gevolg tot verlaging van den druk werd overgegaan. 
Ja, de proef zou misschien niet geslaagd zijn, en de mislukking zou 
aan eene zeer bijzondere afwijking van het helium van de wet der 
overeenstemmende toestanden en, in verband daarmede, aan het niet 
hoog genoeg opvoeren van den druk of aan een dwaling in het 
schatten van de kritische temperatuur zijn toegeschreven, wanneer 
niet was partij getrokken van het bespeuren van eene verwarming 
en van de wetenschap, dat het Jourr-KerviN-proces, ook bij eene 
temperatuur die geschikt is om vloeistof te verkrijgen, bij te hoogen 
druk verwarming kan geven. 

Toen dus, (nadat verschillende omstandigheden dit langen tijd ver- 
hinderd hadden), weder tot vloeibaar making van helium werd over- 
gegaan *) werd van den aanvang af de druk in de regeneratorspiraal 
op 50 atmosfeeren gebracht. Het vloeibaar maken slaagde hierbij 
geheel naar wensch; voor het in gang houden van de circulatie 
als eenmaal vloeistof gevormd was, bleek het brengen van de rege- 
neratorspiraal op den nog lageren druk van 20 atmosfeeren zelfs voor- 
deelen te hebben. Het is zooals vroeger werd opgemerkt: nu de 
voorwaarden voor het vloeibaar maken van het helium bekend zijn, is 
het herhalen der proef met denzelfden toestel en het daarin gedu- 
rende vele uren instandhouden van een 60 em° helium een werk 
geworden, dat, al kost het veel en uiterst zorgvuldige voorbereiding, 
geen overwegende moeilijkheden meer oplevert. Nu wordt dan ook 
beproefd een stap verder te gaan en het vloeibare helium af te 
schenken in een eryostaat, waarin verschillende meettoestellen ge- 
dompeld kunnen worden. 

Bij de nieuwe proeven ben ik er ook in geslaagd met het vloeibaar 
helium tot nog lagere temperaturen af te dalen. Terwijl bij de eerste 
proeven alleen vaststond, dat de dampdruk tot 1 em. gedaald was, en 
dat bij dien druk het helium nog vloeibaar blijft, is het nu gelukt den 
druk tot 2,2 mm. te verlagen. Ook bij die dampspanning is het helium 
nog een licht bewegelijke vloeistof. Zij krimpt bij de daling tot deze 
lage temperatuur belangrijk in en vertoont in overeenstemming met 
de grootere dichtheid een duidelijk opstaan tegen den wand *). De 


1) Bij de eerste herhaling was het niet gelukt het vormen van een weinig aanslag 
op het waterstofglas te voorkomen. Was dit bij de eerste proef in dezelfde mate 
het geval geweest, dan had er, bij de zooveel moeilijker waarneming van het 
helium, veel kans op bestaan, dat de proef als mislukt gestaakt was, terwijl zich 
toch vloeibaar helium in den toestel bevond. 

2) In de vorige mededeeling is gezegd dat de mèniseus bij het kookpunt mes- 
scherp tegen den wand, staat. Inderdaad geeft dit den eersten indruk, dien de 


(17) 


temperatuur welke bij deze sterke afkoeling van het vloeibare helium 
bereikt werd mag beneden 2°,5 K. misschien bij 2° K. geschat worden. 

Bij de nieuwe proeven heb ik getracht ook deze allerlaagste tem- 
peraturen nog met den gasthermometer te meten. Er moet echter, 
wanneer de temperatuur zoo laag daalt, op gelet worden, dat de 
thermometer slechts bruikbaar is, zoolang de spanning van het helium 
in den thermometer lager blijft dan de dampspanning van het helium 
en waar deze 2 m.m. wordt, moet de spanning in den thermometer 
bij die temperatuur nog lager worden, bijv. op 1 mm. komen. 
De druk waaronder de thermometer bij gewone temperatuur gevuld 
werd is dan ook niet hooger dan 100 mm. genomen. De moeilijk- 
heden van de bepalingen met dezen zeer bijzonderen gasthermometer 
in de onmiddelijke nabijheid der heliumtoestellen zijn nog niet geheel 
overwonnen, zoodat omtrent de temperatuur nog geen verdere mede- 
deelingen kunnen worden gedaan. 

Wel kan een eerste proefondervindelijke bepaling van den kritischen 
druk reeds worden medegedeeld; zij gaf 2.75 atmosfeer. Terwijl de 
schatting op grond van de waarnemingen met het vloeibaar helium 
aanwees, dat de geschatte waarde, waarvan bij de proef omtrent het 
vloeibaar maken was uitgegaan, veel te hoog was, blijkt zij zelve 
nu weder naar de andere zijde af te wijken, nl. den kritischen druk 
te laag te geven. Bij gebrek aan een eryostaat voor de temperaturen 
die hier in aanmerking komen kan ook 2,75 atmosfeer slechts als 
voorloopige waarde gelden en is het misschien beter haar op 3 
atmosferen af te ronden. 3 

Intusschen bevestigt de verkregen waarde in verband met nieuwere 
bepalingen, die het kookpunt weder dichter bij 4° K. brengen de 
schatting, dat de kritische temperatuur bij 5° K. zal liggen. Doch, 
gelijk gezegd, zal over de bepalingen betreffende temperaturen en 
dichtheden eerst later gehandeld worden. 

De bepaling van den kritischen druk geschiedde nagenoeg op 
dezelfde wijze als bij het neon en wel in een kleinen pyknometer, 
een fleschje van 0,5 cm® met nauwen verdeelden steel, dat, evenals 
het reservoir van den heliumthermometer (zie Med. n°. 108), in de voor 
opneming van het vloeibare helium in den liquefactor bestemde 
ruimte was gebracht en bevestigd was aan een stalen capillair die 
even als de capillair van den heliumthermometer buiten den lique- 
factor reikte. Deze capillair was dan, even als die van het buisje voor 
het neon (zie $ 1) verbonden met een manometerbuisje, een toevoer- 
kraantje en een reservoir. 


meniscus, maakt het best weer. Toch gelukte het door geschikte belichting ook 
onder deze omstandigheden nog een uiterst gering opstaan van de vloeistof tegen 
den wand vast te stellen. 


(ia 


In dit pyknometertje, dat al naar gelang men den vloeistofspiegel 
van het vloeibaar helium in den liquefactor meer of minder laag 
deed dalen, *) geheel of gedeeltelijk in het vloeibaar helium gedompeld 
was of ook er boven kwam, kon helium uit het daaraan verbonden 
reservoir gecondenseerd worden, zoodat de meniscus in het fleschje 
of in den verdeelden steel was te zien. De hoeveelheid van het in 
het pyknometertje toegelaten helium werd voor dichtheidsbepalingen, 
zoo geregeld, dat de stand er van op den verdeelden steel nanwkeurig 
kon worten afgelezen, terwijl voor bepalingen van den kritischen 
druk de verdamping werd gevolgd bij dalenden meniseus in het fleschje. 
De kritische druk werd afgelezen op het oogenblik dat de meniscus, 
binnen het pyknometer eylindertje ter halverhoogte verdween, wanneer 
het helium om het pyknometer cylindertje voldoende verdampt was, 
Door expansie was de meniscus weder voor een korten tijd op te wekken. 

De schatting, dat reeds temperaturen beneden 2°,5 K. bereikt zijn 
berust mede op den gegeven kritischen druk. Om tot nog lagere 
temperaturen af te dalen, zal getracht wórden het helium bij nog 
lagere spanning te doen verdampen en daartoe den toestel, waarin 
men het helium door verdamping onder nog lageren druk dan 2 mm. 
zich laat afkoelen, tegen warmtetoevoer te beschutten met een laag 
vloeibaar helium, om de ontwikkeling van niet te beheerschen damp- 
volumes te voorkomen. 


Aardkunde. — De Voorzitter biedt namens den Heer J. M. van 
BeMMELEN voor de Werken der Akademie eene verhandeling aan 
van den Heer J. Lori: „Het Uddeler-Meer en de Veluwe”. Op ver- 
zoek van den Voorzitter zullen de Heeren MoreNGraaArr en DE BRUYN 
daarover verslag uitbrengen in de September-vergadering. 


Voor de Boekerij wordt aangeboden: 1°. door den Heer LoRENTz: 
„The theory of electrons and its applications to the phenomena of 
light and radiant heat’; 2°. door den Heer ErrnoveN namens den 
Heer E.C. vaN Leersum de dissertatie van den Heer M. A. vaN ANDEL: 
„ Volksgeneeskunst in Nederland”; 83°. door den Heer Went de dis- 
sertatie van den Heer J. Boupinen: „The flora of the duteh West- 
Indian Islands St. Eustatius, Saba and St. Martin”; 4°. door den 
Heer HorLEMAN de dissertatie van den Heer S. van Dorssen: „Bijdrage 
tot de kennis der nitro- en amido-sulfobenzoëzuren”. 


De vergadering wordt gesloten. 


1) Dit werd verkregen door helium, niet voldoende afgekoeld, door de regenerator- 
spiraal van den heliumliquefactor te blazen. 


(13 Juli, 1909). 


5 Vond 


ETT PUNT 


ter EA 


KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 
TE AMSTERDAM, 


VERSLAG VAN DE GEWONE VERGADERING 
DER WIS- EN NATUURKUNDIGE AFDEELING 
van Zaterdag 25 September 1909. 


Voorzitter: (Waarnd) de Heer D. J. Kortewee. 
Secretaris: de Heer J. D. vaN per WAALS. 


de EL CHE ID 


Ingekomen stukken, p. 174. 

P. vaN RomBuren: „Over het nitreeren van diaethylaniline”, p. 175. 

W. H. Juus: „Regelmatige gevolgen van onregelmatige straalbreking in de zon”, p. 181. (Met 
3 platen). S 

J. Kureer: „De invloed van de temperatuur op de ademhaling der hoogere planten”. (Aange: 
boden door de Heeren F. A. F. C. Wexr en J. W. Morr), p. 201. (Met één plaat). 

Tu. Wervers: „De physiologische beteekenis van eenige glukosiden”. «Aangeboden door de 
Heeren F. A. F. C. Wert en Huao pr Vriks), p. 210. 

C. T. VAN VALKENBURG: „Oppervlak en bouw der hersenschors eener mikrocefale idiote”. (Aan- 
geboden door de Heeren L. Bork en C. Wixkrer), p. 218. (Met één plaat). 

A. Smirs en J. P. Wuirre: „Over het stelsel water-natriumsulfaat”. (Aangeboden door de 
Heeren A. F. HorreMaN en J. D. vaN per Waars), p. 225. 

F. B. C, Scuerrer: „Over heterogene evenwichten bij dissocieerende verbindingen”. (Aangeboden 
door de Heeren A. F. HorreManN en J. D. vaN per Waars), p. 238. 

Orro pr Vries: „Over de abnormale reductie eener aromatische nitroverbinding met tin en 
zoutzuur en een merkwaardig geval van dimorphie.” (Aangeboden door de Heeren A.P.N. 
FRANCHIMONT en P. van RoMmBurca), p. 247. 

A. P, N. FRANCHIMONT: „Over natriumalkylearbonaten”, p. 248. 

M. J. van UvenN: „Onderzoek naar de functies, die door infinitesimale iteratie kunnen opgebouwd 
worden. Bijdrage tot de oplossing van de functionaalvergelijking van Arrr”, (Aangeboden 
door de Heeren W. KarreyN en J. C. Kruvver), p. 250. 

F. J.J. Burrenpijk: „Over de veranderingen in het bloedserum van haaien na verbloeding”. 
{Aangeboden door de Heeren H. ZWAARDEMAKER en TT. Prace), p. 261. 

F. J. J. BurreNpiJk: „Over de samenstelling der urine van haaien, bij normale en versterkte 
diurese”. (Aangeboden door de Heeren H. ZWAARDEMAKER en T. Prace), p. 264. 

J. TimMmerMANS en Pm, Kornsramm: „Over den invloed van den druk op de mengbaarheid van 
twee vloeistoffen”. (Aangeboden door.de Heeren J.D. van per Waars en P, ZEEMAN), p. 267, 
(Met één plaat). 

W. Burek: „Bijdrage tot de kennis van de waterafscheiding bij de plant”, p. 278. 

A. Smrrs: „Over terugloopende smeltlijnen”., (lste mededeeling) (Aavgeboden door de Heeren 
J. D. vAN DER Waars en P. ZEEMAN), p. 294, 

A. Smirs: „De P,Z,X-ruimte voorstelling van het stelsel aether-antrachinon”. (Aangeboden - 
door de Heeren J. D. van DER Waars en P. ZEEMAN), p. 297. (Met één plaat). 

Aanbieding eener verhandeling van den Heer S. H. Koorpers: „Beitrag zur Kenntniss der 
Flora von Java”, NO. VII—XII, p. 300. À 

Aanbieding van boekgeschenken, p. 300. 


Het Proces-Verbaal der vorige vergadering wordt gelezen en 
goedgekeurd. | | 
12 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A©. 1909/10. 


(174 ) 


Ingekomen is: 

1°. Missive van den Minister van Binnenlandsche Zaken dd. 23 Juli 
j.l. waarbij gevraagd wordt om spoedig bericht op het Ministerieel 
schrijven van 16 April ll. betreffende de vraag van den Duitschen 
Gezant over wijzigingen in de Noordzeekust. 

Aan Z.Exe. is geantwoord dat de door de Akademie benoemde 
Commissie nog niet met haar rapport gereed is, maar dit zoo spoedig 
mogelijk zal inleveren. | 

2°. Twee missiven van den Minister van Binnenlandsche Zaken 
dd. 7 en 23 Augustus 1909 betreffende de wijze, waarop door de 
Regeering de subsidie aan het Laboratorium op den Col d’Olen zal 
worden uitgekeerd. 

Hieromtrent is door de Akademie met Prof. Mosso gecorrespondeerd. 
De Algemeene Secretaris zal ingevolge Art. 2 der overeenkomst zich 
als vertegenwoordiger van Prof. Mosso belasten met het ontvangen 
en overdragen der subsidie. 

38°. Schrijven van den Minister van Binnenlandsche Zaken dd. 
8 September 1909 met verzoek te berichten of er Nederlandsche 
geleerden zijn, bereid buiten bezwaar van ’s Rijks schatkist te worden 
afgevaardigd naar het 11° Internationaal Botanisch Congres van 
14-22 Mei 1910 te Brussel te houden. 

Hierover zal later een beschikking worden genomen. 

4°. Missive van den Minister van Binnenlandsche Zaken dd. 8 Sep- 
tember ter begeleiding van een afschrift van het Kon. Besluit van 
26 Augustus 1909 N°. 36 waarbij de gedelegeerden werden benoemd 
bij de „Commission polaire internationale”. 

Voor kennisgeving aangenomen. 

5°. Missive van den Minister van Binnenlandsche Zaken dd. 28 Sep- 
tember 1909 de goedkeuring inhoudende van de Instructie voor den 
Directeur en het personeel verbonden aan het Centaal Instituut voor 
Hersenonderzoek. 

Deze instructie, in overeenstemming met de Commissie van advies 
opgesteld, zal weldra aan de leden der afdeeling worden toegezonden. 

6°. Dankzegging van den Heer C. J. J. vaN Harr te Paramaribo 
voor zijne benoeming tot Correspondent der afdeeling. Voor kennis- 
geving aangenomen. 

71°. Schrijven van den Secretaris der Gesellschaft für die Erfor- 
schung des russischen Nordens te Archangel, met verzoek om opgaaf 
van literatuur betreffende de Willem Barentz- en Varna-expedities 
naar de Noordpoolzee. Deze missive is in Wanden gesteld van den 
Heer Max WeBeER om advies. 

8", Missive van den Heer M, TrrevB te Buitenzorg, waarbij ZEd. 


ne 


(175) 


aan de Akademie bericht geeft dat hem met ingang van 5 October a.s. 
eervol ontslag verleend is als Directeur van het Departement van 
Landbouw in Nederlandsch-Indië. Voor kennisgeving aangenomen. 

9°. Schrijven van de Kong. Danske Videnskabernes Selskab te 
Kopenhagen, waarbij zij bericht dat door haar aan de Algemeene 
‚ Vergadering der Internationale Associatie der Akademiën een voorstel 
zal worden gedaan om fondsen beschikbaar te stellen ten einde ver- 
talingen te publiceeren van werken betrekking hebbende op de 
geschiedenis van het Oosten. Voor kennisgeving aangenomen. 

10°. Circulaire betreffende het Congrès international de Radiologie 
et d’Electricité van 18—15 September 1910 te Brussel te houden. 
Voor kennisgeving aangenomen. 

11°. Bericht van bet overlijden van het Buitenlandsch Lid der 
Akademie Srmon NrewcomB, Hoogleeraar te New-York op 11 Juli Ll. 
Dit bericht is met een brief van rouwbeklag beantwoord en geeft 
den Voorzitter aanleiding eenige woorden van waardeering uit te 
spreken ter nagedachtenis van den overledene. 


De Voorzitter deelt mede dat het bericht is ingekomen dat de 
Heer Dr. A. H. Braauw, wegens ernstige ongesteldheid verhinderd 
is-naar Buitenzorg te vertrekken en verzoekt daarom de Hoogleeraren 
in de Plantenkunde aan de Rijks-Universiteiten een nieuw voorstel 
te doen, ten einde dit aan den Minister van Binnenlandsche Zaken 
voor te leggen. 


Scheikunde. — De Heer P. van RomBuren doet eene mededeeling 
„Over het nitreeren van diaethylaniline”. 


Geruimen tijd geleden heb ik aan de Akademie de resultaten 
medegedeeld van de inwerking van salpeterzuur op dimethylaniline, 
opgelost in veel zwavelzuur). Het verschil in gedrag, dat dimethyl- 
en diaethylaniline vertoonen bij nitreering onder andere omstandig- 
heden, gaf mij aanleiding om ook de reactie van salpeterzuur op 
diaethylaniline in overmaat van zwavelzuur na te gaan en inderdaad 
bleek dit amine en verscheidene zijner nitroderivaten zich in ver- 
schillende opzichten anders te gedragen dan dimethylaniline. 

Lost men diaethylaniline in het dubbele volume geconcentreerd 
zwavelzuur op en giet deze oplossing in een overmaat van rookend 
salpeterzuur (D. 1.48) dan verkrijgt men het 1.2.4 dinitrodiaethyl- 
aniline (Spt. 80°), zooals ik vroeger aantoonde ®). 


1) Versl. Akad. v. W‚ 23 Febr. 1895 en 30 Dec. 1900, 
2) Rec. T. Il p. 36 [1883]. 


13% 


(176 ) 


Lost men echter het diaethylaniline ({ mol) in het twintigvoudige 
gewicht geconcentreerd zwavelzuur (D. 1.84) op en voegt men bij 
deze oplossing, onder afkoeling in ijs, voorzichtig 2 mol. salpeterzuur 
in ongeveer ö-voudig gewicht zwavelzuur opgelost, terwijl men zorg 
draagt de temperatuur van het reactiemengsel niet boven ò° te laten 
stijgen en giet het dan na een paar uur staan in ijswater uit dan - 
verkrijgt men een meer of minder hoog geel, kristallijn product. 

Filtreert men het af en voegt daarop bij het filtraat soda dan 
scheidt zich, als het zuur grootendeels geneutraliseerd is, een fraaie 
donkerroode verbinding af. 

Hier zij reeds opgemerkt, dat de beschreven proef vele malen is 
uitgevoerd ; merkwaardigerwijze was echter het resultaat, al scheen 
't ook, dat de omstandigheden waaronder gewerkt was vrijwel de 
zelfde ware, dikwijls geheel anders; de oorzaak daarvan ligt, zooals 
uit het volgende zal blijken, in de hoeveelheid van het ijswater 
waarin men uitgiet. 

Omkristalliseeren van de verkregen gele kristallijne massa uit 
alkohol gaf als hoofdproduct eene bij 59° smeltende verbinding, terwijl 
zich soms tevens een weinig van een fraai oranjerood product afzet, 
dat bij 95° smelt. Werd dit laatste omgekristalliseerd, dan kreeg ik 
dikwijls gele naast oranjeroode kristallen, welke echter bij dezelfde 
temperatuur (95°) smelten. Soms ook ontstonden bij het omkristal- 
liseeren van het bij 59° smeltend product de oranje kristallen van 
het bij 95° smeltende, zoodat het den schijn had alsof het laag smel- 
tende in het hoog smeltende overging. 

Het donkerroode met behulp van soda afgescheiden product smolt, 
na omkristalliseeren uit alkohol, bij 76°. 

De elementairanalyse gaf voor al deze stoffen dezelfde uitkomst 
en wel getallen, die aanwijzen, dat zij alle de samenstelling hebben 
van dinitrodiaethylaniline. 

Het eigenaardig gedrag der bovenbeschreven bij 59°-en 95° smel- 
tende producten maakte een nader onderzoek gewenscht en ten slotte 
slaagde ik er in den sleutel van het raadsel te vinden: de bij 59° 
smeltende stof is eene verbinding van twee verschillende dinitro- 
derivaten van diaethylaniline en de bij 95° smeltende komt in twee 
— en zelfs waarschijnlijk in meer — modificaties voor. 

Lost men de bij 59° smeltende stof (1 dl.) in 11.4 dl. zoutzuur 
(D. 1.14) op, voegt dan voorzichtig onder omschudden water toe, 
zoo scheidt zich een geel product af, dat meestal echter spoedig in 
een oranje overgaat. Zijn er 6 dl. water toegevoegd, dan filtreert 
men de kristallen af en wascht ze met een weinig verdund zout- 
zuur (D. 1.08) uit. Voegt men daarna bij het filtraat veel water, 


C107) 


dan slaat er een geel product neer. Het smeltpunt van het oranje- 
roode product is 95°, dat van het gele 80°. Dit laatste bleek iden- 
tisch met het vroeger beschreven 1.2.4 dinitrodiaethylaniline. 

Bij eene kwantitatieve proef werd uit 750 m.G. van de bij 59° 
smeltende stof 370 m.G. oranje en 358 mG. geel product verkregen, 
terwijl uit de verdunde zoutzure moederloogen na neutralisatie nog 
21 m.G. nitroproduet verkregen werd. 

Lost men een mengsel van gelijke gewichtshoeveelheden der beide 
nitro-verbindingen in kokenden alkohol op, dan kristalliseert bij 
bekoeling de bij 59° smeltende verbinding. Het verloop van de 
smeltlijn van mengsels der beide nitroverbindingen in verschillende 
verhoudingen toonde ontwijfelbaar het bestaan van eene uit gelijke 
moleculen van beide gevormde verbinding aan. 

De bij 95° smeltende verbinding is, zooals verder aangetoond zal 
worden, 1.3.4 dinitrodiaethylaniline. Zij is in de meeste organische 
oplosmiddelen in de kookhitte gemakkelijk oplosbaar. Koelt men 
de kokende geconcentreerde oplossing snel af, dan verkrijgt men 
dikwijls alleen gele kristallen, terwijl bij langzame afkoeling veelal 
oranje kristallen ontstaan. De gele stellen de labiele (3), de oranje 
de stabiele, «-moditicatie voor*). Soms schijnt er onder bepaalde 
omstandigheden nog eene derde, ook gele, modificatie te ontstaan, die 
echter zeer onbestendig is, veel onbestendiger dan de 8-modificatie, 
welke in drogen toestand zeer langzaam in de oranje overgaat. 


Nadat nu de eigenschappen der bij de nitreering in sterk zwavel- 
zuur ontstane producten bekend waren, werd het verloop der reactie 
nader onderzocht. 

In de eerste plaats bleek, dat ook bij het diaethylaniline de 
nitreering onder de beschreven omstandigheden, dus bij gebruik van 
2 mol. salpeterzuur, niet verder gaat dan tot de vorming van mono- 
nitroderivaten. Immers, voegt men bij het mengsel van diaethylaniline 
met zwavelzuur en salpeterzuur nog 1 mol. diaethylaniline — even- 
eens in 20-voudig gewicht zwavelzuur opgelost — en giet men de 
massa dan in ijswater, dan blijken er geene dinitroverbindingen ge- 
vormd en men verkrijgt slechts m. en p. nitrodiaethylaniline. 

Lost men echter m. nitrodiaethylaniline in het 75-voudig gewicht 
verdund zwavelzuur op (1 dl. H,SO, en 2 dl. H‚O) en voegt men 
1 mol. kleurloos salpeterzuur toe, dan blijft de verkregen oplossing 


_ }) Prof. Jareer heeft deze, alsmede de bij 59’ en 76° smeltende verbindingen 
kristallographisch onderzocht, waarvoor ik ook te dezer plaatse mijn dank uitspreek. 
De resultaten zijn beschreven: Zeitschr. f. Krystallographie u. s. w. Bd, XL 
S. 129, (1905). 


(178 ) 


dagen lang helder, voegt men er echter een spoor natriumnitriet bij 
dan begint onmiddellijk — klaarblijkelijk aoor den katalytischen 
invloed van het salpeterigzuur — eene afscheiding van het bij 
95° smeltende dinitroderivaat, terwijl door toevoeging van soda aan 
het filtraat het roode bij 76° smeltende product verkregen wordt *). 
Ook p. nitrodiaethylaniline wordt gemakkelijk tot 1.2.4 dinitroderi- 
vaat gemaakt. De gevolgtrekking ligt dus voor de hand, dat er bij 
de nitreering van het diaethylaniline — ook bij gebruik van zuiver 
zwavelzuur en van kleurloos salpeterzuur — sporen salpeterigzuur 
ontstaan, die de verdere nitreering der mononitroverbindingen in de 
waterige oplossing (na uitgieten in ijswater) versnellen. 

Eene goede keuze van de zuur-concentratie in de vloeistof, die 
men verkrijgt na het uitgieten van de nitreeringsvloeistof in water 
zou ’t nu bovendien mogelijk maken, dat men niet de bij 59° smel- 
tende verbinding van 1. 2. 4. en 1. 8. 4. dinitrodiaethylaniline ver- 
kreeg, maar deze componenten afzonderlijk, omdat de bij 80° smeltende 
1. 2. 4 verbinding, zooals we gezien hebben, iets sterker basische 
eigenschappen heeft dan de 1. 3. 4 verbinding. 

Een reeks van proeven toonde nu aan, dat men beide voorwaarden 
kan vervullen, terwijl tevens bleek hoe, binnen bepaalde grenzen, 
eene hoeveelheid salpeterzuur, grooter dan de voor 2 mol. berekende, 
gunstigen invloed heeft. 

De volgende werkwijze kan nu aanbevolen worden, wanneer men 
zich in korten tijd groote hoeveelheden dier nieuwe dinitroderivaten 
wil verschaffen. 

100 gram diaethylaniline lost men in zooveel zwavelzuur (D. 1.84) 
op, dat het volume der oplossing 1200 cM*° bedraagt. Van deze op- 
lossing neemt men porties van 120 eM?, koelt deze tot 0° af en voegt 
er dan onder omschudden langzaam eene oplossing van 14 gr. salpe- 
terzuur (D. 1.49) in 42 gram zwavelzuur aan toe, zorg dragende de 
temperatuur bij het nitreeren niet boven 5° te laten stijgen. Natat 
het mengsel een paar uur gestaan heeft, giet men het onder flink 
omroeren in een mengsel van 250 gr. water en 250 gr. ijs. De 
eindtemperatuur is dan 30°. 

De aanvankelijk heldere oplossing begint vrij spoedig troebel 
te worden, onder afzetting van het bij 95° smeltende product. Men 
filtreert na ongeveer een uur en indien het filtraat niet meer noe- 
menswaardig troebel wordt, voegt men er een gelijk volume water 


1) Lost men m.nitrodiaethylaniline in verdund salpeterzuur op, dan verkrijgt men 
na zeer lang staan, naast het bij 95°’ en het bij 76° smelterde product ook een 
dinitromonoaethylaniline (1.3.4) dat o.a. ook gevormd wordt bij oxydatie van het bij 
76° smeltende met chroomzuur-anhydride in azijnzure oplossing. 


(129) 


bij, onder omroeren. Er slaat een geel product neer, dat eveneens 
afgefiltreerd wordt; dit is het bij 80° smeltende 1. 2. 4. dinitrodiae- 
thylaniline, dat — vooral bij gebruik van meer water — soms met 
eenig rood 1. 3. 6. dinitrodiaethylaniline verontreinigd is. 

Door het filtraat daarvan met soda te neutraliseeren krijgt men 
het bij 76° smeltende 1. 3. 6. derivaat. 

Men heeft thans de reactie geheel in de hand. Gebruikt men meer 
dan de aangegeven hoeveelheid zuür, dan loopt men kans ook trinitro- 
derivaten te verkrijgen, die de zuivering van het 1. 8. 4. dinitrodi- 
aethylaniline bemoeielijken. 


De bij 95° smeltende verbinding gaat door behandeling met salpe- 
terzuur van 60°/, (D. 1.37) gemakkelijk in trinitroderivaten over. 
Men lost daartoe 2.5 gr. in + 21 eM* van dit zuur op bij gewone 
temperatuur. Na eenigen tijd staan (+ '/, uur) zetten zich onder 
warmteontwikkeling gele kristallen af‚ die men onmiddellijk affil- 
treert. Meestal treedt er eenig salpeterigzuur op. 

Toen ik deze proef voor de eerste maal uitvoerde verkreeg ik als 
hoofdproduct een bij 158° smeltende stof. *) Bij eene herhaling ervan 
om een grootere hoeveelheid te bereiden, waarbij ook meer salpeter- 
zuur genomen werd, verkreeg ik niet dit, maar als hoofdproduct 
een bij 175° smeltende verbinding. 

De eerste is blijkens de analyseresultaten een trinitrodiaethylaniline 
de andere een trinitromonoaethylaniline. 

De oorzaak van het verschillend verloop der reactie was nu spoe- 
dig gevonden: bij de tweede nitreering was salpeterzuur gebruikt, 
dat bereid was door verdunning-van geel gekleurd zuur van 90°/,, 
terwijl bij de eerste het zuur van 1.37 verkregen was door kleurloos 
zuur van 1.40 te verdunnen met water. Door het aan wezige salpeterig- 
zuur zou dus één aethylgroep door waterstof vervangen zijn. 

Dat deze verklaring de juiste is, kon aangetoond worden door het 
bij 158° smeltende trinitrodiaethylaniline in vrij sterk zwavelzuur op 
te lossen, bij de verkregen oplossing natriumnitriet te voegen en dan 
de massa in water uit te gieten, waardoor het bij {76 smeltende 
derivaat afgescheiden werd. 

Eveneens werd dit verkregen door oxydatie der diaethylverbinding 
met chroomzuuranhydride in azijnzure oplossing. 


1) Lost men m.nitrodiaethylaniline in verdund salpeterzuur op, dan verkrijgt 
men na zeer lang staan naast het hij 95° en 76° smeltend product ook een 
dinitromonoaethylaniline (1. 8. 6), dat o. a. ook gevormd wordt bij oxydatie van 
het bij 76 smeltende met chroomzuur-anhydride in azijnzure oplossing. 


(180 ) 


Het is verder gelukt de structuur van de beschreven verbindingen 
te bepalen of af te leiden. 

Naar analogie met de uitkomsten van de nitreering van dimethyl- 
aniline kan verwacht worden, dat de structuur van de bij 158° 


N(C2H;), 
NO, 


Po 
Sn, 
Os 


Indien deze hypothese juist is, dan moet door inwerking van 


dimethylamine hieruit een metaphenyleenderivaat ontstaan en wel 
N\CaHs)o 
ON 


ba 
N/NCH) 


NO: 
Deze stof moet dan echter identisch zijn met het inwerkingsproduct 
van diaethylamine op het vroeger door mij bereide bij 195° smeltende 
1.3.4.6. trinitrodimethylaniline : 


smeltende trinitroverbinding zou zijn : 


4,6. dinitrodimethyldiaethy lmetaphenyleendiamine : 


N(C Ho) N(CHa): 
NN, NO 
+ (CaH5)o HN > 


0 „so, Ke Me 
NO, NO: 

Dr. Utrrr had de welwillendheid deze reacties uit te voeren en 
verkreeg inderdaad bij beide éénzelfde product, dat bij 83° smelt, 
en bij de analyse uitkomsten gaf vereischt voor de verwachte stof. 

Een smeltpuntsbepaling van een mengsel der bij beide reacties 
verkregen producten toonde geen smeltpuntsverlaging aan. 

Wat nu de beide nieuwe dinitroproducten betreft, zal men aan 

N(CHs)s 


het bij 95° smeltende de structuurformule: | | moeten toe- 


NOs 
kennen. Eéne der nitrogroepen toch is door inwerking van ammoniak 
of aminen *) gemakkelijk te substitueeren, hetgeen er op wijst, dat 
de beide nitrogroepen zich in orthostand ten opzichte van elkaar 
bevinden. Er ontstaan dan derivaten van m. phenyleendiamine. 
Verder ontstaat dit dinitroderivaat uit m. nitrodiaethylaniline, terwijl 


1) Met ammoniak ontstaat eene bij 135° smeltende verbinding, die in zwavelzure 
oplossing met sporen salpeterigzuur eene fraai roode verkleuring geeft. 

De beschrijving van deze en van vele andere bij dit onderzoek verkregen ver- 
bindingen zal in het Recueil verschijnen. 


(A81) 


de vorming van het bij 158° smeltende 1.3.4.6. trinitroderivaat door 
verdere nitreering met die opvatting geheel overeenstemt. 
Daarentegen bevat het bij 76° smeltende dinitrodiaethylaniline geene 
bewegelijke nitrogroep, zoodat men, in aanmerking nemende, dat bij 
de nitreering met verdund salpeterzuur nitrogroepen zich ten opzichte 


van de aminogroep ortho of meta plaatsen, aan deze verbinding 
N(CeH;) 


de structuur: | __ | toegekend zal moeten worden. 
N/NO 
De structuur dezer beide verbindingen is dan ook in overeenstem- 
ming met die van de nitroproducten, welke ik vroeger uit dimethyl- 
aniline verkreeg. 


Utrecht. Org. Chem. Lab. der Univ. 


Natuurkunde. — De Heer Juriuvs doet eene mededeeling, getiteld: 
„Regelmatige gevolgen van onregelmatige straalbreking in de zon.” 


De beelden die zich vormen op het netvlies van ons oog of in 
het brandvlak van een kijker kunnen worden beschouwd als de 
geometrische projecties van lichtuitzendende voorwerpen. Onze voor- 
stelling van het voorwerp, afgeleid uit de gedaante van het beeld, 
berust op de geldigheid van dien regel. Wordt er niet aan voldaan, 
bevindt zich bijvoorbeeld een dwarrelende luchtmassa op den weg 
der lichtstralen, zoodat deze zich krommen en de lichtbundels niet 
homoeentrisch blijven, dan geeft de lichtverdeeling in het beeldvlak 
ons een verkeerde voorstelling van het voorwerp. Wat wij dan zien, 
is geen „beeld”. 

Men kan nu onmogelijk in twijfel trekken dat lichtstralen, die 
uitgestrekte gasvormige deelen van hemellichamen doorloopen, daarbij 
op onregelmatige wijze afwijken van de rechte lijn. Vangt men zulke 
stralen in een kijker op, dan leveren zij geen beeld van de lichtbron. 
Willen wij niettemin uit de lichtverdeeling in het brandvlak gevolg- 
trekkingen maken omtrent stofverdeeling en andere toestanden in en 
rondom de bron, dan is de eenige weg, dat wij rekening houden 
met den vermoedelijken loop der lichtstralen binnen het beschouwde 
hemellichaam. 

Door de meeste onderzoekers van zonneverschijnselen wordt dit 
tot heden onnoodig geacht. Over zonnevlekken, fakkels, flocculi, 
protuberanties, spreekt men alsof het „voorwerpen” zijn, waarvan 
de kijkers ons de geometrisch geprojecteerde beelden” doen zien. 


(182 ) 


Men onderstelt dus dat de straalkromming in de zon te onbeteekenend 
is om de verschijnselen aanmerkelijk te wijzigen. 

Dat men er niet gemakkelijk toe overgaat, het onbeperkt ver- 
trouwen in de optische beeld vorming bij astrophysische beschouwingen 
prijs te geven, is heel verklaarbaar. Op den eersten blik toch schijnt 
het alsof men zoodoende geen vat meer zou hebben op de zonne- 
verschijnselen, alsof al onze voorstellingen in vaagheid zouden ver- 
vloeien. Maar de stap moet nu eenmaal worden gedaan; en wij 
willen trachten aan te toonen dat dit niet leidt tot vaagheid, doch 
integendeel tot scherpe voorstellingen, die den samenhang der voor- 
naamste zonneverschijnselen duidelijk doen overzien. 


Over den graad van refractie die in de zonne-atmosfeer 
te verwachten is. 


Men denke zich de zon als een witgloeiende stofmassa in een gas- 
vormig omhulsel, dat wij als de ,„zonne-atmosfeer” zullen aanduiden. 
Of deze laatste al dan niet geleidelijk in de hoofdmassa overgaat, 
laten wij in het midden. De bestanddeelen der atmosfeer mogen innig 
gemengd zijn, doch de gemiddelde samenstelling en dichtheid van 
het mengsel zijn in radiale richting veranderlijk. Wij zullen ons in 
deze verhandeling uitsluitend bezighouden met den invloed dien het 
selectief absorbeerende gasmengsel der zonne-atmosfeer heeft op het 
witte licht, dat door de diepere deelen der zon wordt uitgestraald. 
Misschien zijn er plaatselijke opeenhoopingen van bepaalde gassen: 
die mogelijkheid laten wij thans buiten beschouwing; evenzeer het 
feit, dat wellicht selectieve straling van de zonne-atmosfeer in merk- 
bare mate bijdraagt tot het waargenomen zonlicht. 

Behalve in radialen zin is de dichtheid ongetwijfeld ook in andere 
richtingen veranderlijk, en wel op onregelmatige wijze, wegens be- 
wegingen in de gasmassa. De vraag is, of daarbij redelijkerwijze 
dichtheidsgradiënten te verwachten zijn van voldoende grootte, om 
duidelijke brekingsverschijnselen te veroorzaken. 

Indien onregelmatige dichtheidsgradiënten, ongeveer zoo groot als de 


dA , 
vertikale gradiënt in onzen aardschen dampkring (texte)? 


aanwezig zijn in de zonnegassen, moet dit reeds een zeer merkbaren 
invloed hebben op de lichtverdeeling over de zonneschijf. Immers 
voor gassen geldt bij benadering de betrekking *) 


1) Versl. Natuurk. Afd. XVII, p. 199; Contributions from the Mount Wilson 
solar Observatory, N°. 29, p. 8; Astroph. Journ. 28, p. 367 (1908). 
"_2) Versl. Natuurk. Afd; XV, p. 326; Astroph. Journ. 25, p. 107 (1907). 


ied Be 
T y ‚ ee GE AL 


( 183 ) 
dA 1 
jee Ro 
tusschen den dichtheidsgradiënt, de refractieconstante of het soortelijk 
n— 


brekingsvermogen A= ‚en den kromtestraal g van lichtstralen 


loodrecht op den gradiënt zich voortplantende. Onderstelt men nu 
dat de gemiddelde waarde van A voor het gasmengsel der zonne- 
atmosfeer niet al te veel van 0,5 verschilt, zoo vindt men voor @ 
de waarde 1.25 )X10° e.M.; dat wil zeggen de kromtestraal van 
lichtstralen, die zich voortplanten loodrecht op den onderstelden 
gradiënt, is ruim 50 maal kleiner dan de straal der fotosfeer 
(r=1X10"" e.M.). Zelfs in een betrekkelijk dunne chromosfeer-laag 
kan dus het licht dat uit grootere diepten komt zeer merkbaar van 
richting veranderen. | 

Te meer geldt deze gevolgtrekking voor lagen waar de drukking 
verscheidene atmosfeeren bedraagt en waar dus allicht ook in vortices 
dichtheidsgradiënten, grooter dan de genoemde, voorkomen. 

En de beteekenis der straalkromming neemt nog aanmerkelijk toe 
voor lichtsoorten uit de naaste omgeving van absorptielijnen. Zulke 
lichtsoorten toeh ondergaan anomale refractie. De refractie-constante 
van het absorbeerende gas kan daarbij vele honderden malen grooter 
zijn dan 0,5; dus zelfs wanneer dat gas slechts tot een bedrag van 
enkele procenten in het mengsel aanwezig is, zoodat ook zijne 
dichtheidsgradiënten slechts enkele procenten van die der zonne- 
atmosfeer bedragen, zal toch zulk licht sterker gekromd worden 
dan de normaal gebroken stralensoorten. De lengte der kromtestralen 
is dan een nog kleinere fractie van den straal der fotosfeer. 


Over de lichtverdeeling, teweeggebracht door eene plaatselijke 
verijling of verdichting in de zonne-atmosfeer. 


In fig. 1 (Pl. ID moge SS’ een deel van een grooten cirkel van het 
fotosfeeroppervlak voorstellen. Of in dat oppervlak een werkelijke 
discontinuiteit heerscht in den toestand der stof, is voor de volgende 
beschouwingen van ondergeschikt belang. Volmaakt ondoorschijnend 
zal het wel niet zijn; en wij mogen veilig aannemen dat een er 
buiten gelegen punt M volgens de richting ab meer licht ontvangt 
dan volgens andere richtingen cd, ef, gh. Een waarnemer bevinde 
zich op grooten afstand in de richting MN. Denken wij ons nu, 
schematisch, de atmosfeer SQQ’S’ overal van gelijke dichtheid 
behalve in de omgeving van het punt M/. Daar moge de dichtheid 
een mütimum zijn (geval A) of wel een marimum (geval B), en 


(184) 


geleidelijk naar alle kanten in de normale waarde overgaan. De 
gradiënt zij het grootst tusschen het doorgetrokken en het gestippelde 
cirkeltje. Fig. 1 heeft betrekking op geval A. De stralen die de 
omgeving van M in de richting MN verlaten, zijn daar in het niet- 
homogehe gebied in zoodanigen zin gekromd, dat de concave zijde 
naar de plaatsen van grootere optische dichtheid, dus van M af, is 
gewend. Uit een verwijderd punt MN zal men in het genoemde 
gebied een zekere lichtverdeeling waarnemen, bepaald 1° door richting 
en grootte der dichtheidsgradiënten en 2° door richting en intensiteit 
van het invallende licht. Een strenge oplossing zou de kennis van de 
dichtheid in elk punt en van de intensiteit voor elke invalsrichting 
vereischen; maar het is niet moeilijk in te zien dat het resultaat in 
hoofdzaak aldus moet wezen: In het midden vertoont het beschouwde 
gebied de intensiteit van den achtergrond volgens de richting ef; 
nabij den rand mm, zal de intensiteit grooter zijn, correspondeerend 
met de richting ab; nog verder naar buiten misschien weer kleiner 
(richting cd); maar zeker is zij uiterst klein nabij den rand m,, van 
waar den beschouwer slechts stralen bereiken die niet meer uit de 
fotosfeer afkomstig zijn. 

Het niet-homogene gebied, hoewel volmaakt doorschijnend, ziet er 
dus uit als een voorwerp dat links donkerder en rechts lichter is 
dan de achtergrond. 

Was rondom het beschouwde gebied de dichtheid der atmosfeer 
niet volmaakt constant, dan zou dit op de lichtverdeeling daarbinnen 
wel is waar invloed hebben, maar het hoofdkarakter ervan niet 
wijzigen. Uit geval A leiden wij dus den regel af: 

Een betrekkelijk klein gebied in de zonne-atmosfeer, waarbinnen 
de dichtheid een minimum is en dat zich exeentrisch op de zonne- 
schijf projecteert, zal aan den kant die van het midden der schijf is 
afgewend, donkerder schijnen dan de omgeving, en kan aan den 
naar het midden toegekeerden kant helderder zijn dan de omgeving, 
doch dit laatste alleen indien de afstand tot het centrum niet te 
klein is. ä 

Projecteert zich het gebied van minimale dichtheid kort bij het 
middelpunt der schijf, dan vertoont het zich aan alle kanten donker 
omgrensd. 

Beschouwen wij thans den stralengang in een klein gebied, waar- 
binnen een marimum van dichtheid gevonden. wordt (geval B, fig. 2). 
De stralen krommen zich weer zóó, dat de concave kant naar de 
plaatsen van grooter dichtheid gericht is, dus nu naar M toe 5. Uit 


1) Als in de beide gevallen A en B de dichtheidsgradiënten dezelfde absolute 
waarden hadden, zou in geval B de richtingsverandering der stralen in ’t algemeen 


(185 ) 


N bezien, maakt het gebied rondom M den indruk van een voor- 
werp, dat links meer licht, rechts minder licht uitstraalt dan de 
achtergrond. 

Geval B levert ons dus den regel: 

Een betrekkelijk klein gebied in de zonne-atmosfeer, waarbinnen 
de optische dichtheid een maximum is en dat zich excentrisch op de 
schijf projecteert, zal aan den kant die naar het midden der schijf 
is toegewend, donkerder schijnen dan de omgeving, en kan aan den 
van het midden ufgekeerden kant helderder zijn dan de omgeving, 
mits zijn afstand tot het centrum groot genoeg is. 

Projecteert zich het gebied van maximale dichtheid kort bij het 
middelpunt der schijf, dan vertoont het zich aan alle kanten donker 
omgrensd. 

In ons schema onderstelden wij dat de gebieden van kleinere of 
van grootere optische dichtheid ten naaste bij bolvormig waren. Om 
er ons van te overtuigen of het hoofdkarakter van de lichtverdeeling 
door de genoemde regels blijft weergegeven, ook als de loop der 
dichtheidsgradiënten minder eenvoudig of zelfs zeer onregelmatig 
is, kunnen wij het onderzoek door eenvoudige proefnemingen aan- 
vullen. 


Eenige proeven met kromme lichtstralen. 


Verzadigde keukenzout-oplossing heeft bij 15° het soortelijk gewicht 
1.204; even groot is het soortelijk gewicht van een mengsel van 
78 deelen zuivere glycerine met 22 deelen water. Een droppel van 
een dezer vloeistoffen blijft in de andere geruimen tijd zwevend, 
maar lost daarin langzamerhand op. De groote viscositeit van de 
slechts weinig verdunde glycerine is oorzaak, dat bij dit proces geen 
te snelle stroomingen plaats vinden: het chloornatrium en de glycerine 
diffundeeren tegen elkander in. 

Daar nu de glyecerine-oplossing voor geel licht den brekingsindex 
1.44 bezit, de zoutoplossing den index 1.38, heerscht in het diffusie- 
gebied een sterk verval van optische dichtheid. Lichtstralen kunnen 
er buigen met een kromtestraal van slechts enkele millimeters. Zij 
bijv. op een gegeven oogenblik de laag waarin diffusie plaats vindt 


dn 1.44— 1.38 
0.02 eM. dik, dan is de gemiddelde grootte van e aldaar minne =8, 
‚S 7 


dus de kromtestraal 


grooter zijn dan in 4, omdat in B de stralen in denzelfden zin gekromd zijn als 
de niveauvlakken der dichtheid, en zij dus een langeren weg in het niet-homogene 
gebied afleggen. 


Wij kunnen derhalve met behulp van de genoemde vloeistoffen 
onregelmatige straalbreking in de zonneatmosfeer nabootsen, met 
behoud van ongeveer gelijke grootte-verhouding tusschen de kromte- 
stralen der lichtstralen en de afmetingen der lichtbron, indien wij 
aan deze laatste een middellijn van enkele centimeters geven. 

De proeven werden als volgt ingericht. 

Tegen den achterwand van een bakje van spiegelglas werd een 
diaphragma geplaatst met een cirkelvormige opening, die door matglas 
was afgedekt. Een stel groote condensorlenzen ontwierp het (weinig 
vergroote) beeld der koolspitsen van een booglampje (3 Amp.) op 
een afstand van ongeveer 6 cM. achter het midden van de diaphragma- 
opening. Daardoor werd het matglas tot een cirkelvormige lichtbron 
wier intensiteit van het midden naar den rand geleidelijk afnam. 

In het bakje bevinde zich glycerine-oplossing. Men perst daarin 
een druppel zoutoplossing uit een glazen buisje waarvan het eene 
uiteinde tot een lange, zeer dunne capillair is uitgetrokken (opdat 
bij het indompelen ervan in de glycerine, deze weinig in opschudding 
worde gebracht) en het andere einde afgesloten is door een caout- 
choue dopje. Het beeld « op plaat Il toont drie droppels, die achter- 
eenvolgens uit hetzelfde buisje werden geperst. Men ziet dat zij 
slechts langzaam van vorm veranderen. Die aan den rechterkant is 
de oudste; daar is het diffusie-proces dus verder gevorderd dan bij 
de volgende. In den droppel ontstaan blijkbaar oplossingen van ver- 
schillend soortelijk gewicht, want een deel van den inhoud beweegt 
zich naar beneden, een deel naar boven. Nog duidelijker is dit te 
zien in @, die drie droppels in een later stadium vertoont. Overal is 
binnen den droppel de optische dichtheid een minimum, ook nog in 
de dunnere uitloopers waar de diffusie reeds verder is voortgeschreden, 
en men vindt den boven uitgesproken regel voor geval A in allen 
deele bevestigd. 

Voorbeelden van geval B zijn afgebeeld in y,d,e. Het bakje was 
gevuld met de oplossing van NaCl en daarin werden een paar 
droppels van de optisch dichtere glycerine-oplossing geperst. Wegens 
de kleinere viscositeit van de middenstof veranderden en verplaatsten 
zich deze druppels sneller dan die in het eerste geval; en daar men 
met het fotografeeren zoolang wachtte totdat de diffusie behoorlijk 
gevorderd was, waren de droppels meestal dan reeds zeer onregel- 
matig uitgerekt. Maar het algemeene karakter springt ook hier 


(187) 


duidelijk in het oog: steeds is van een optisch dichter gebied de 
donkere kant naar het midden -van de lichtbron, de heldere kant 
naar buiten gekeerd. Al de fijne slieren zelfs, die uit de dikke droppels 
in e omlaag zakken, vertoonen diezelfde eigenaardigheid. 

Verder blijkt, dat nabij het midden van de schijf zoowel een 
verdichting als een verijling slechts vermindering van de gemiddelde 
lichtsterkte per vlakte-eenheid te weeg brengt. Als dus in het bakje 
een zeer groot aantal droppels van grooter of kleiner optische dichtheid 
werden gebracht, zoodat het zich geheel met slieren vulde, zouden 
de centrale deelen van het gezichtsveld gemiddeld een veel kleinere 
intensiteit vertoonen dan wanneer de vloeistof homogeen was. Maar 
plaatselijk zou men daarin, door samenloop van omstandigheden, de 
oorspronkelijke lichtsterkte wel kunnen aantreffen, die dan ver boven 
’t gemiddelde zou uitblinken. 

Op het midden der zonneschijf neemt men udendaad hier en daar 
plekken waar, die den gemiddelden achtergrond in helderheid aan- 
merkelijk overtreffen. Door FénNy') werd dit feit aangevoerd als 
argument tegen de opvatting, dat het licht van protuberanties gebroken 
fotosfeerlicht zou kunnen zijn, omdat door geen optisch stelsel, door 
geen spiegeling of breking, de intrinsieke helderhieid van een voorwerp 
kan worden verhoogd. Met deze wet komen wij echter bij de boven- 
staande beschouwingen niet in botsing, zoodat het genoemde bezwaar 
van FÉNyr ondervangen is. 

De beide gevallen A en B kunnen met onze vloeistoffen ook wel 
gelijktijdig verwezenlijkt worden. Vullen wij namelijk het bakje met 
een mengsel van gelijke deelen der beide oplossingen, en brengen 
wij daarin van elke der oorspronkelijke oplossingen één droppel, 
dan hebben we zoowel een gebied van maximale als een van mini- 
male dichtheid. Het beeld & toont links een glycerine-, rechts een 
zoutdroppel in hun tegengesteld optisch gedrag. 

Om verschillende redenen acht men het bestaan van vortices in 
de zonne-atmosfeer waarschijnlijk. In de as van een vortex is de 
dichtheid een minimun. De straalbreking in zulk een gebied moet 
dan vergelijkbaar zijn met die in onze uitgerekte droppels. In zonne- 
vlekken zijn wellicht vortices waarvan de assen min of meer lood- 
recht op de fotosfeer staan *). Bevindt zich een vlek nabij de centrale 
meridiaan, dan vormt onze gezichtslijn slechts een kleinen hoek 
met de vortex-as; het licht doorloopt dan lange wegen door het 


_}) Memorie della Soc. d. Spettroscopisti italiani XXXVII p. 182 (1908). 


2) Hare, Contributions from the Mount Wilson Solar Observatory Nos. 26 and 
30; Astroph. Journ. XXVIII, Sept. and Nov. 1908. 


(188 ) À 


niet-homogene gebied, en de effecten van straalkromming zullen nog 
grooter zijn dan wanneer het minimum-gebied spherisch was. 

Om ook zulke gevallen door proefneming na te bootsen, behoeven 
wij slechts het licht in vertikale richting door onze vloeistoffen te 
laten gaan, omdat de droppels zich bij voorkeur in dien zin uitrekken. 

Hetzelfde diaphragma met matglas werd dus horizontaal geplaatst, 
en daarop een bakje met bodem van spiegelglas gezet. Een paar 
totaal reflecteerende oppervlakken, beneden en boven het bakje aan- 
gebracht onder hoeken van 45° met de vertikaal, stelden in staat, 
het bestralen en het fotografeeren onder bijna dezelfde omstandigheden 
te doen plaats hebben als straks. 

Eenige resultaten vindt men op plaat III. De fotografieën 9, en 4 
hebben betrekking op zoutdroppels in glycerine. Zelfs midden op de 
lichtschijf ontstaan nu zeer donkere plekken wanneer de gezichtslijn 
slechts kleine hoeken maakt met de lange cylindrische niveauvlakken 
der niet-homogene gebieden. Immers stralen, rondom de as van 
minimale dichtheid volgens de gezichtslijn uittredende, ondergingen 
in de vloeistof alle zóó sterke breking, dat zij uit de duistere omgeving 
van de lichtbron afkomstig moeten zijn. 

Ligt het ijle gebied ver van het midden der schijf, dan vertoont 
het ook nu, evenals bij de eerste proevenreeks, steeds een helderen 
rand aan de zijde die naar ’t centrum is toegekeerd. 

Met glyeerinedroppels in zoutoplossing was het niet zoo gemakkelijk, 
enkelvoudige, behoorlijk vertikale slieren te verkrijgen, wegens de 
grootere bewegelijkheid der vloeistof. Maar de fotografieën « en « zijn 
toch voldoende om te laten zien dat men ook daarmee donkere 
vlekken voortbrengen kan, en dat deze, in tegenstelling met het 
vorige geval, een helderen rand hebben aan den kant die van het 
centrum is afgewend. 

Soms werd het bakje door een glazen plaat in twee afdeelingen 
verdeeld. In 2 bevond zich rechts van het tusschenschot de optisch 
dichtere middenstof met een plaatselijke verijling, links de ijlere 
middenstof met een verdichting. Het beeld u eindelijk toont beide 
gevallen in eenzelfde middenstof: links zweven twee zoutdroppels, 
rechts twee glycerinedroppels in een mengsel van de beide vloei- 
stoffen. Al deze droppels waren uitgezakt in een richting, ongeveer 
loodrecht op het vlak van afbeelding. 


Wat zijn zonnevlekken ? 


Het bovenstaande leidt er toe, de duisterheid van zonnevlekken 
en de geheele lichtverdeeling in hun omgeving te beschouwen als 
een gevolg van refractie. 


(189) 


Intusschen vertoont de typische zonnevlek een hoofdkenmerk, dat 
in onze nabootsingen niet als zoodanig wordt teruggevonden, namelijk 
een penumbra, die de umbra omringt en daarvan in den regel vrij 
scherp is te onderscheiden. 

Maar wij moeten bedenken, dat er ook een essentieel verschil 
bestaat tusschen den gang der optische dichtheids-gradiënten in een 
diffundeerenden droppel en dien rondom een vortex. Bij den diffun- 
deerenden droppel worden de grootste gradiënten aangetroffen in de 
laag van sterkste diffusie, dus niet ver van zijn buitenkant; in het 
circulatiegebied rondom een wervelende gasmassa daarentegen neemt 
de gradiënt naar binnen toe. 

Dit laatste geval, met zijne optische gevolgen, experimenteel te 
verwezenlijken is minder eenvoudig; maar dat daarbij inderdaad een 
umbra en een penumbra verschijnen moeten, blijkt onmiddellijk uit de 
schematische teekening fig. 3 (PI. 1). Binnen de eylindervormige ruimte 
abed bevinde zich het circulatiegebied dat den vortex W omhult. 
Stralen die uit de binnenste deelen den beschouwer bereiken, hebben 
de sterkste kromming ondergaan; zij komen uit de ruimte buiten de 
fotosfeer en bezitten dus de geringste lichtsterkte. Uit iets verder 
van het midden der vlek gelegen deelen komt het licht tangentieel 
uit de fotosfeer: hier is de grens van de umbra. Dan volgen de 
penumbrastralen; de binnenste daarvan hebben de fotosfeer onder 
groote hoeken met de normaal verlaten en zijn dus vrij zwak; 
naarmate men den buitenkant van het circulatiegebied nadert, heeft 
men te doen met licht dat steeds minder gekromd uit de fotosfeer 
tot ons komt. 

Een storing in deze om zoo te zeggen „normale” opvolging van 
gradiënten opent de mogelijkheid, dat fotosfeer-licht langs een minder 
gekromden weg ergens midden uit de vlek treedt. De bekende 
heldere tongen en schijnbare overbruggingen van vlekken zijn op 
die wijze gemakkelijk verklaarbaar. 

In een stroomende gasmassa verandert meestal de snelheid periodisch 
(men denke aan windvlagen) en treft men dus afwisselend schalen 
van grootere en van kleinere dichtheid aan, die loodrecht staan op 
de stroomrichting. Rondom een vortex. moeten zulke schalen ten 
naaste bij radiaal geplaatst, maar eenigszins spiraalvormig gekromd 
zijn. De straalbreking in een zoo geconstitueerd optisch stelsel brengt 


een lichtverdeeling te weeg, die ons als de radiaal-vezelige structuur 
der penumbra bekend is *). 


E Waarschijnlijk hebben de spiraalvormige flocculi, welke in Harr’s spectro- 
heliogrammen met He-licht (Astroph. Journ. XXVIII, Sept. 1908) zich rondom de 
vlekken over een veel grooter circulatiegebied uitstrekken, denzelfden oorsprong. 

13 

Verslagen der Afdeeling Natuurk, Dl. XVIIL. A°. 1909/10. 


( 190 ) 


Een bepaalde onderstelling aangaande den vorm van het gebied, 
waarbinnen de dichtheid een minimum is, hebben wij voor onze 
vlekkentheorie niet noodig. Gelijkt dat gebied op een cylinder waarvan 
de as naar ons is toegewend, dan zullen wel is waar de gevolgen 
der lichtbreking iets sterker zijn dan wanneer het bijvoorbeeld bol- 
vormig was, maar ook in het laatste geval kunnen zij reeds sterk 
- genoeg wezen en hebben zij hetzelfde hoofdkarakter. Onze verklaring 
van het ontstaan van een umbra en een penumbra berust uitsluitend 
op de onderstelling, dat de dichtheidsgradiënten in een zeker gebied 
groot genoeg zijn, en van binnen naar buiten doorloopend afnemen. 


Anomale dispersie in het gebied eener zonnevlek. 


Tot zoo ver hielden wij ons slechts bezig met de gevolgen van 
lichtbreking in ’t algemeen, zonder daarbij te letten op haar ver- 
scheidenheid voor de verschillende lichtsoorten van het spectrum, 
dus op de dispersie. 

In den regel is de refractie-constante van doorschijnende stoffen 
positief, en neemt zij voor de golven van het zichtbare spectrum toe 
met afnemende golflengte. Maar vertoont een stof absorptielijnen, 
dan heeft in d> nabijheid van deze de refractie-constante waarden, 
die aan weerskanten van elke lijn veelal zóó sterk uiteenloopen, dat 
de straks bedoelde regelmatige dispersie daarmee nauwelijks vergeleken 
kan worden. De naburige golven aan den naar het rood gekeerden 
kant eener absorptielijn zullen wij in het vervolg R-licht noemen, 
die aan den naar het violet gekeerden kant V-licht. Voor het R-licht 
heeft de refractie-constante snel toenemende positieve waarden bij 
het naderen van de lijn; voor het V-licht heeft zij snel toenemende 
negatieve waarden als wij de lijn naderen. 

Het refractievermogen n—1 van een gas is gelijk aan het product 
RA van zijn refractie-constante en zijn dichtheid. 

Araco en Bior vonden dat het refractie-vermogen van een gas- 
mengsel gelijk is aan de som van de refractie-vermogens der bestand- 
deelen : 

Rm Am =d, + R‚À, + enz. 

Daar voor de meeste lichtsoorten alle gassen een positieve A 
hebben, is ook voor het mengsel in het algemeen A Am positief. 
Maar voor V-licht kan ZA» negatief zijn, omdat die term van de 
som, welke betrekking heeft op het bestanddeel dat de beschouwde 
absorptielijn levert, voor het V-licht een negatieve waarde ‚kan 
hebben, zóó groot, dat zij de som der overige, positieve, termen 
overtreft. Ben voorwaarde is natuurlijk, dat de Â van het bedoelde 


(191) 


bestanddeel niet al te klein zij, m.a. w. dat het vibreerend stelsel, 
waaraan de lijn in kwestie moet worden toegeschreven, niet al te 
zwak in het mengsel vertegenwoordigd zij. 

Nabij lijnen van hoofdbestanddeelen heeft de anomale refractie zoo 
zeer de overhand, dat het negatieve refractie-vermogen van het 
mengsel voor V-licht in absolute waarde betrekkelijk weinig ver- 
schilt van het positieve voor R-licht. 


Welke gevolgtrekkingen moet men hieruit maken ten aanzien van 
het speetrum van zonnevlekken ? 

Beschouwen wij in de eerste plaats het geval, dat een gebied met 
een dichtheids-minimum zich bevindt juist voor het midden der 
zonneschijf. Lichtsoorten waarvoor Lin Am positief is, dus vooral het 
sterk gebroken R-licht, wijken daarin af overeenkomstig den stralen- 
gang in onze NaCl-droppels; het V-licht daarentegen, waarvoor 
Fem Am groote negatieve waarden heeft, wijkt in datzelfde gebied in 
tegengestelden zin af‚ dus volgens het schema der glyecerine-droppels. 
Zoowel het R-licht als het V-licht worden meer verzwakt dan de 
overige deelen van het spectrum: de Fraunhofersche lijnen zijn in 
het vlekspectrum verbreed. Aan sterkere absorptie is deze verbreeding 
niet toe te schrijven; in zulk een geval spreke men dus liever van 
een dispersieband *), die de absorptielijn omhult, dan van een ver- 
breede absorptielijn. 

Niet alle Fraunhofersche lijnen zijn in ’t vlekspectrum verbreed 
of versterkt. Op de individueele verschillen hoop ik bij eene latere 
gelegenheid terug te komen. Voorloopig zij slechts herinnerd aan 
het feit, dat de samenstelling van het gasmengsel niet op alle diepten 
in de zonne-atmosfeer dezelfde zijn kan. Welke lijnen in’ het vlek- 
spectrum door sterke dispersiebanden worden omhuld, is dus mede 
afhankelijk van de diepte waarop de plaatselijke verijling zich bevindt. 


Behandelen wij in de tweede plaats het geval, dat de vlek excen- 
trisch op de zonneschijf wordt aangetroffen. 

Het R-licht vertoont dan een intensiteitsverdeeling van het karakter 
dat door de proeven met NaCl-droppels wordt weergegeven, d. w. z. 
het is versterkt aan den naar het centrum toegekeerden kant der 
vlek, zeer zwak aan den van het centrum afgewenden kant. 

Het V-licht wordt in tegengestelden zin gebogen, en geeft een 
intensiteitsverdeeling als bij de glycerine-droppels werd waargenomen, 
d.w.z. het is versterkt aan den van het centrum afgewenden kant der 


I) Astrophysical Journal 21, p. 271-—291 (1905) en 25, p. 95—115 (1907). 
13* 


(192) 


vlek, en zeer zwak aan den naar het centrum toegekeerden kant. 

In deze beide regels ligt geen speciale onderstelling opgesloten 
aangaande de wijze, waarop de dichtheidsgradiënten binnen het niet- 
bomogene gebied elkaar opvolgen. Wij kunnen onze voorstelling van 
de plaatsen, die het R-licht en het. V-licht in het beeld eener excen- 
trisch gelegen vlek innemen, nog wat verscherpen, door weer te 
onderstellen dat in het vlek-gebied de gradiënt van binnen naar 
buiten afneemt. Ter vereenvoudiging denken wij ons dat gebied 
ongeveer bolvormig. 

De figuren 4 en 5 geven schematisch den loop van R-licht en van 
V-licht. (Lichtsoorten die geen anomale refractie ondergaan, zouden 
beantwoorden aan het schema fig. 4, maar met een veel geringeren 
graad van breking; zij zouden dus een vlek doen zien, waarvan 
zoowel de umbra als de penumbra kleiner waren dan die van fig. 4). 
Men ziet dat bij het R-licht de umbra naar den zonnerand toe ver- 
schoven is, terwijl in de richting naar het centrum, bij ec, een 
heldere plaats gevonden wordt, omdat van daar het licht komt, dat 
de fotosfeer loodrecht verlaten heeft. Bij het V-licht daarentegen (fig. 5) 
is de umbra naar het centrum toe verschoven, en treft men het 
sterke, loodrecht uitgetreden fotosfeerlicht in p aan. 

Op twee gelijktijdig genomen spectroheliogrammen met het R-licht 
en het V-licht van eenzelfde lijn, moet dit onderscheid het duidelijkst 
aan den dag komen. 


De spectroscoop zal ons het volgende doen zien. 

Stel dat men de spleet zóó geplaatst heeft in ’t zonnebeeld, dat 
zij de vlek middendoor deelt en gericht is volgens een diameter der 
schijf. In fig. 6 zij PC een Fraunhofersche lijn; P zij naar den 
omtrek, C naar het centrum gekeerd. Door de horizontale banden 
wordt het spectrum van de umbra en de penumbra voor het normaal 
gebroken licht weergegeven. In het R-licht is de umbra grooter, en 
wel hoofdzakelijk uitgebreid naar den kant van P (vergelijk fig. 4), 
zoodat in het bovenste deel van het spectrum de Fraunhofersche 
lijn verschoven schijnt naar het rood, een indruk die nog versterkt 
wordt, doordien op dezelfde plaats van de vlek het V-licht een 
maximum van helderheid vertoont in p (vergelijk fig. 5). Aan den 
kant van C hebben R-licht en V-licht de rollen verwisseld *). 


1 De lichtverdeeling in fig. 6 is afgeleid uit die in de figuren 4 en 5, met in- 
achtnensing van de gedaante der dispersiekromme, voorgesteld in fig. 8. 

Men moet zich namelijk de geheele vlek van fig. 4 kleiner denken, naarmate de 
beschouwde lichtsoort verder van de absorptielijn gelegen is, omdat de ordinaten 
(Bm Au )r in fig. 8 maar het rood toe voortdurend afnemen, totdat zij de constante 


(193) 


De verbreeding der lijn strekt zich nog een eind buiten de ge- 
middelde penumbra uit, omdat voor R- en V-licht ook de penumbra 
grooter is dan voor licht dat geen anomale dispersie ondergaat. 

In het spectrum van een excentrisch gelegen vlek moeten derhalve, 
als de spleet radiaal over het zonnebeeld geplaatst is, de Fraun- 
hofersche lijnen min of meer S-vormig gekromd zijn, in een mate, 
afhankelijk van de sterkte der anomale dispersie waartoe zij aan- 
leiding geven, en van den afstand der vlek tot het middelpunt der 
schijf. Is die afstand zoo klein, dat er geen voldoende asymmetrie 
meer in den lichttoevoer bestaat, dan wordt het verschijnsel on- 
merkbaar. 

Heeft de spleet een andere richting, dan is het effect geringer; 
het verdwijnt als de spleet loodrecht staat op de verbindingslijn van 
de vlek met het middelpunt der schijf. 


Moet men in zonnevlekken radiale beweging aannemen? 


Bulletin N°. XV van het Kodaikánal Observatory (Febr. 1909) 
bevat eene merkwaardige mededeeling van J. EversHep, getiteld : 
“Radial movement in sunspots’”. Daarin worden verschijnselen be- 
schreven die volkomen in overeenstemming blijken te zijn met de 
hier behandelde noodzakelijke gevolgen van straalbreking. In alle 
onderzochte vlekken vond Eversuep lijnverplaatsingen, beantwoordende 
aan de volgende vaste wet. Waar ook een vlek gelegen moge zijn 
op de zonneschijf, mits op een afstand grooter dan 10° van het 
centrum, steeds staan in haar spectrum de meeste Fraunhofersche 
lijnen een weinig scheef indien de spleet loopt over het midden 
van de vlek en gericht is naar het centrum der schrijf. Stelt men 
de spleet loodrecht op deze richting, dan verdwijnt de scheef heid. 


waarde PR, Ag bereiken (zie blz. 196). De lichtverdeelingen die men daarbij achtereen- 
volgens op de lijn PC van fig. 4 zou aantreffen, werden in fig. 6 nevens elkander gezet 
aan den rooden kant der absorptielijn. 

Evenzoo ging men te werk aan den violetten kant. Daar nemen de negatieve 
ordinaten van fig. 8, als men zich van de absorptielijn verwijdert, af, en moet men 
dus de lichtverdeeling die langs de lijn PC van fig. 5 heerscht, op telkens kleiner 
schaal in fig. 6 overbrengen. Maar in het punt c' van fig. 8 wordt (Lm Am )v = 0; 
licht van die golflengte ondergaat geen straalbreking in de zonne-atmosfeer, zoodat 
het „vlekspectrum’”’ daar onderbroken is. Vervolgens krijgt (Rm Au )v positieve 
waarden, toenemende tot Po Ag, en moet men dus de lichtverdeeling weer ont- 
leenen aan fig. 4. 

De vleklijnen zijn derhalve niet alleen scheef, maar ook asymmetrisch, hetgeen 
vooral bij de zwakkere lijnen merkbaar moet zijn, mits de dispersie van het 
spectraaltoestel groot genoeg is. 


(194) 


De verplaatsing is steeds naar rood aan den naar den zonsrand ge- 
keerden, en naar violet aan den naar het centrum gekeerden kant 
der vlek; haar bedrag is uiteenloopend voor de verschillende lijnen '). 

Om dit alles te verklaren roept Eversuep het beginsel van DorPuer 
te hulp. Hij moet dan aannemen, dat in de vlek de materie zich 
straalsgewijs uit het midden er van naar buiten beweegt, evenwijdig 
aan de oppervlakte der zon, en wel met toenemende snelheid. Aan 
den omtrek der penumbra komt zij vrij plotseling tot rust. In het 
midden der vlek zijn de spectraallijnen zoo goed als niet verplaatst; 
er is daar dus geen beweging van beteekenis in een richting lood- 
recht op de fotosfeer. Het blijft alzoo een onoplosbaar raadsel, waar 
de stof vandaan komt, die zich permanent uitspreidt in de vlek, en 
evenzoo waar zij zich opstapelt. Verder geschiedt de beweging van 
de verschillende elementen met verschillende snelheden: van 0 tot 
meer dan 2 kilometers per secunde. Deze bewegingstoestand is 
bovendien, zooals EversHep zelf opmerkt, absoluut onvereenigbaar 
met de conclusies waartoe Harr gekomen is bij zijne onderzoekingen 
omtrent vortices en magnetische velden in zonnevlekken. 

De bezwaren, aan EversHeD’s verklaring van de belangrijke door 
hem ontdekte feiten verbonden, schijnen mij onoverkomelijk. Bewe- 
ging in de gezichtslijn kan de oorzaak van die systematische lijn- 
verplaatsingen niet zijn. Evenmin is het mogelijk, ze aan drukking 


of aan de werking van magnetische velden toe te schrijven zonder 


hoogst onwaarschijnlijke hulphypothesen in te voeren. Aan een ver- 
klaring daarentegen, die slechts op de anomale refractie van fotosfeer- 
licht in plaatselijke verijlingen berust, staan, voor zoover ik dat op 
’t oogenblik inzie, geen moeilijkheden in den weg. 


Over den oorsprong der Fraunhofersche lijnen. 


Een zonnevlek hebben wij beschouwd als een gebied, waarin 
overal de dichtheidsgradiënt met een zekere gelijkmatigheid van 
binnen naar buiten afneemt, en EE over groote afstanden hetzelfde 
voorteeken behoudt. 


DH p vertoonde de scheef heid niet. Wij schrijven dit hieraan toe, dat de anomale 


dispersie van de waterstof in de zonneatmosfeer te sterk is om op gelijke wijze 
als bij de andere lijnen te blijken. De dispersieband van H, is in het gemiddelde 


zonnespectrum reeds meer dan een Angstr. eenh. brand: in het vlekspeelrum 
breidt hij zich nog zóó veel meer uit, dat men geneigd is, hem niet meer tot de 
lijn te rekenen, en dus de lijn voor verzwakt houdt. De centrale fijne lijn is de 
echte absorptielijn Hg, en deze kan door straalbreking niet verplaatst of gekromd 


worden. 


& 


TEE 


(195 ) 


Ook buiten de vlekken, door de geheele zonneatmosfeer, nemen 
wij het bestaan van dichtheidsgradiënten aan die op vele plaatsen 
van dezelfde orde van grootte mogen wezen als in de vlekken, doch 
meermalen van teeken wisselen, minder stelselmatig geordend zijn 
wegens het ontbreken van een sterke wervelbeweging. 

Evenzeer nu als de verbreeding der Fraunhofersche lijnen in het 
vlekspeetrum een gevolg is van anomale dispersie, moet ook de 
breedte der lijnen in het gemiddelde zonnespeetrum voor een aan- 
merkelijk deel aan diezelfde oorzaak te danken zijn. 

Bij oppervlakkige beoordeeling zou men de mogelijkheid daarvan 
in twijfel kunnen trekken. Men zou namelijk kunnen beweren dat, 
indien het R-licht en het V-licht niet in de zonneatmosfeer geabsor- 
beerd werd, doch slechts in andere richting gezonden, het toch ten 
slotte uit de zon zou moeten uittreden, zij het ook van andere 
plaatsen, en dat het dan in het gemesddelde zonlicht dus niet zou 
kunnen ontbreken. 

Maar deze redeneering is onjuist. 

Om dit in te zien, stelle men zich voor, dat de geheele zonne- 
atmosfeer door denkbeeldige oppervlakken in cellen is verdeeld op 
zoodanige wijze, dat binnen iedere cel zich òf een dichtheids-maximum 
df een dichtheids-minimum bevindt. Die cellen kunnen allerlei vormen 
„hebben. | 

Beschouwen wij eerst een ongeveer bolvormige cei waarbinnen 
een minimum van dichtheid wordt aangetroffen (fig. 7). Al het licht 
dat, uit de fotosfeer 5,9’ komende, dit gebied bereikt in een richting 
die een hoek p maakt met de normaal op de fotosfeer, zal bij het 
verlaten van de cel een divergeerenden bundel vormen. Deze is des 
te sterker divergeerend naarmate de refractie-constante A voor de 
beschouwde lichtsoort grooter is. (ls fi, negatief, dan wordt de bundel 
wel is waar eerst convergent, doch divergeert daarna evenzeer). 

Voor kleine waarden van p en niet te sterke breking hebben alle 
stralen van den beschouwden bundel na het verlaten van de cel nog 
zoodanige richtingen, dat zij zich van de fotosfeer verwijderen. Maar 
zoowel bij vergrooting van g als bij vergrooting van A, neemt de 
kans toe, dat van den uittredenden bundel een deel weer naar de 
fotosfeer gericht is, en de zon miet verlaat. 

De totale hoeveelheid licht die onze cel binnentreedt wordt ge- 
vonden door integratie rondom de uormaal en vervolgens naar p 


JT 
tusschen de grenzen 0 en 5 (Wel is waar kan ook licht binnen- 


treden uit hooger gelegen cellen, tengevolge van de daarin plaats 
hebbende straalbreking, doch die bijdrage is klein vergeleken met 


(196 ) 


hetgeen van beneden komt). Dit alles zou het hemellichaam verlaten 
indien er geen straalkromming plaats vond; maar thans keert een 
gedeelte naar de fotosfeer terug, en wel een des te grooter gedeelte, 
naarmate A, een grootere (positieve of negatieve) waarde heeft. | 

De cellen zijn nu wel is waar niet bolvormig, doch het is duidelijk 
dat ook voor andere gedaanten onze uitkomst gemiddeld van kracht 
blijft. En een gebied dat een maximum van dichtheid insluit, geeft 
als A positief is aanvankelijk tot convergentie, maar verderop tot 
divergentie, en als Z„ negatief is steeds tot divergentie aanleiding. 
Alle ongelijkmatigheden in de dichtheid werken samen, om aan een 
deel van het lieht den doortocht door de zonne-atmosfeer te beletten. 

Het licht uit de naaste omgeving der absorptielijnen wordt dus door 
de zon vm mindere mate uitgestraald dan de overige lichtsoorten, miet 
omdat het in de zonne-atmosfeer geabsorbeerd wordt, maar omdat het 
voor een deel naar de diepere lagen terugkeert. De Fraunhofersche 
_dijnen zijn absorptielijnen, omhuld door dispersiebanden. 


Asymmetrie der Fraunhofersche lijnen. 


Uit bovenstaande gewijzigde opvatting van het zonnespectrum 
— die KrircHHorr’s interpretatie niet bestrijdt, doch slechts aanvult — 
vloeit voort, dat alle Fraunhofersche lijnen zekere systematische af wij- 
kingen moeten vertoonen ten opzichte van hetgeen zuivere absorptie- * 
lijnen ons te zien zouden geven. 

Dispersiebanden, in de zonne-atmosfeer ontstaan, moeten namelijk 
asymmetrisch zijn, de smalle in sterkere mate dan de breede. 

Immers het refractievermogen dier atmosfeer voor elke soort van 
R-licht, behoorende bij een bepaalde lijn, kan worden voorgesteld door 

(Ln Am )r en (R‚A)r z (‚AR 
waarin de term Zi,A, betrekking heeft op het bestanddeel der atmos- 
feer dat de beschouwde lijn veroorzaakt, ‚A, het refractievermogen 
van het mengsel der overige bestanddeelen voor de gekozen lichtsoort 
beduidt. Beide termen zijn positief. 

Schrijft men een dergelijke uitdrukking neer voor V-licht, behoorende 
bij diezelfde lijn : 

(Lim Am )v mn (R‚A)v ep (R‚A)v, 
dan is daarin de term (B, A‚)v praktisch even groot als (A, A)r ; 
daarentegen is Mè, nu negatief. Op gelijke afstanden ter weerszijden 
van de lijn heeft (volgens de wet der anomale dispersie) A, onge- 
veer even groote maar tegengestelde waarden. Kiest men dus aan 
den violetten kant der lijn een golflengte, symmetrisch gelegen tegen- 
over het sträks gekozen R-licht, dan mag men schrijven 


(197 ) 


(Len A Iv ee) (LR, A)r ei (R, A)r 
zoodat voor symmetrisch gelegen lichtsoorten de betrekking geldt: 
Rn Ln An) == 2 B, À; = const. 

Stellen wij ons voor dat wij de lijn van twee kanten gelijkelijk 
naderen, dan zijn eerst (Ln Ar en (Lm Àm)v beide positief; de eerste 
wordt grooter, de tweede kleiner, en als (Pex Aj)r de waarde 2 RA, 
bereikt heeft, wordt (Rn Am)v = 0, om vervolgens klimmende nega- 
tieve waarden aan te nemen. Maar in absolute grootte blijft (Le‚,An)v 
steeds achter bij (Zi, A)r; het verschil groeit aan van O tot 22,A, 
en blijft bij verdere nadering constant. 

Fig. 8 heldert dit alles op. De geteekende ordinaten behooren 
paarsgewijze bij elkaar als waarden van Zi, An die symmetrisch 
liggen met betrekking tot de absorptielijn. De gestippelde lijn geeft 
de nagenoeg constante waarde van #, A, aan. : 

De graad van verstrooiing die het licht door breking in de zonne- 
gassen ondergaat wordt bepaald door de absolute grootte van Bm; zij 
is dus aan den rooden kant eener absorptielijn gemiddeld grooter dan 
aan den violetten kant. Die asymmetrie in den dispersieband moet 
zich openbaren als een verschuiving van de Fraunhofersche lijn naar 
rood. Maar indien de termen + A,A, in een breed gebied sterk de 
overhand hebben op /,A,, m.a.w. als de trillende stelsels, waaraan 
onze lijn te danken is, een zeer belangrijk bestanddeel van de zonne- 
atmosfeer uitmaken, wordt de asymmetrie en dus ook de verschui- 
ving onmerkbaar. 


Een verschuiving van de meeste Fraunhofersche lijnen naar den 
kant der groote golflengten, ten bedrage van eenige duizendste deelen 
van een Ángströmsche eenheid, werd reeds in 1896 gevonden door 
JewerL. Maar er waren talrijke uitzonderingen: lijnen die geen ver- 
plaatsing, of die een verplaatsing naar het violet vertoonden (verge- 
leken met de ligging in het emissiespectrum). 

Onlangs hebben FagBry en Buisson *) hunne fraaie, uiterst nauw- 
keurige interferentiemethode toegepast ter vergelijking van booglicht- 
lijnen van ijzer met lijnen van het zonnespeetrum. Alleen fijne lijnen 
konden zij op die wijze onderzoeken. 

De resultaten van JeweLrù vonden zij bevestigd: in den regel ver- 
plaatsing naar het rood, doch vele uitzonderingsgevallen. Deze laatste 
intusschen bleken uitsluitend betrekking te hebben op lijnen, die 
onder gewone omstandigheden in de lichtboog niet zeer scherp zijn 
en asymmetrische verbreeding ondergaan bij versterking van den 


1) Farry et Buisson, Comptes rendus, 15 mars et 29 mars 1909, 


(198 ) 


stroom. Voor zulke lijnen kon de plaatsbepaling in het emissiespec- 
trum aan juistheid te wenschen hebben overgelaten. FaBry en Buisson 
slaagden. er in*), aan die twijfelachtige lijnen grootere scherpte te 
geven door de ijzerboog in het luchtledige voort te brengen. Wanneer 
met het zoo verkregen emissiespectrum het zonnespectrum vergeleken 
werd, bleken de uitzonderingsgevallen verdwenen te zijn: alle onder- 
zochte lijnen waren in het zonnespectrum naar den kant van het rood 
verplaatst. De verschuiving bedroeg van 0,005 tot 0,010 Ángstr. 
eenh. voor lijnen, wier breedte gelegen was tusschen 0,07 en 0,16 
‘eenheden (intensiteit 1 tot 8 volgens de schaal van ROWLAND). 

In den aanvang van hunne interessante mededeelingen zeggen 
Fasry en Bursson: „Le déplacement des raies permet (donc) de 
mesurer les variations de pression. Én comparant les raies du spectre 
solaire avec, les raies correspondantes de l'arc à la pression. atmos- 
phérique, on a un moyeu d'évaluer la pression de la couche ren- 
versante, si toutefois aucun autre phénomène m’intervient.”’ In de 
onderstelling dat er geen andere storende verschijnselen waren dan 
die, welke zij in hunne proeven hebben buitengesloten, berekenen _ 
zij dan de gemiddelde drukking in de omkeerende laag op 5 à 6 
atmosfeeren. 

Naar onze overtuiging is die waarde in ieder geval te hoog ge- 
taxeerd. Men mag namelijk de waargenomen. verschuivingen niet 
uitsluitend aan drukking toeschrijven, omdat straalbreking zonder 
twijfel medewerkt aan het verplaatsen der Fraunhofersche lijnen 
naar rood. En wanneer soms later andere overwegingen er toe 
mochten leiden, veel lagere drukkingen in dezelfde deelen van de 
zon voor waarschijnlijk te houden, zal men veilig die onderstelling 
kunnen maken, zonder daardoor in botsing te komen met de genoemde 
waarnemingsresultaten van FaBry en Buisson, omdat die desnoods 
geheel uit anomale dispersie kunnen worden verklaard. 


Hetzelfde geldt voor een andere algemeene uitkomst, namelijk 
voor zekere stelselmatige verschillen die men gevonden heeft tusschen 
het spectrum van het midden en dat van den rand der zonneschijf. 
. Door Buisson en FaBry*) worden de bedoelde feiten aldus samengevat: 

1°. Il y a un changement d'aspect pour certaines raies. Pour les 
fortes raies, la pénombre est affaiblie dans le spectre du bord. Parmi 
les autres raies, quelques-unes sont renforcées ou affaiblies sur les 
bords du disque, et le changement est en général de même sens que 
dans le spectre des taches *). 


1) Fasry et Bursson, Comptes rendus, 10 mai 1909. 
2) Buisson et Farry. Comptes rendus 28, juin 1909, 
3) Hare and -Apaus. Astroph. Journ. 25 June 1907, 


Pl 


k 
3 
hen 
Er: 
E 
5 
ra 


( 199 ) 


2°. Harm a annoncé') que certaines raies subissent, du centre aux 
bords, un léger accroissement de longueur d'onde; ses mesures ont 
été faites sur deux raies rouges du fer, en comparant leurs positions 
à celles de deux raies telluriques voisines. Il a trouvé un déplacement 
de 0,012 angström. 

Buisson en Fapry zelf onderzochten nu ook volgens hunne inter- 
ferentiemethode 14 lijnen van verschillende metalen (intensiteiten 2 
tot 6 van de schaal van RowraNp) en vonden Harm's resultaat 
bevestigd: een verschuiving naar rood, wisselend tusschen 0,004 en 
0,006 Ángstr. eenh., als men van het centrum op den rand overgaat. 


_(Fwee vanadium-lijnen vertoonden geen verplaatsing). En tevens 


bleek hun, dat die lijnen ongeveer 0,010 Ángstr. eenh. breeder waren 
aan den rand dan in het midden van de schijf. Men kan het dus 
opvatten alsof de verbreeding hoofdzakelijk aan den naar rood 
gekeerden kant der lijnen plaats vindt. 

_ Wil men — zooals door de ontdekkers geschied is — ook dit 
verschijnsel als een effect van drukking uitleggen, dan moet men 
aannemen dat dieper gelegen lagen, die onder hoogere drukking 
staan, in de nabijheid van den rand der schijf betrekkelijk meer 
bijdragen tot de vorming der absorptielijnen dan in haar centrum. 
Bij verschillende moeilijkheden waarop men bij de uitwerking van 
dit denkbeeld stuit, willen wij niet blijven stilstaan ; waarschijnlijk 
kunnen zij wel met behulp van speciale hypothesen aangaande dikte 
der lagen, temperatuur en eigenschappen der absorbeerende dampen, 
worden uit den weg geruimd. | 

Maar in ieder geval is het onnoodig, uitsluitend de drukking in 
de zonne-atmosfeer aansprakelijk te stellen voor de genoemde rand- 
verschijnselen, want de anomale refractie — die ongetwijfeld plaats 
vindt — werkt juist in-zoodanigen zin, dat men in het randspeetrum 
verbreeding van smalle lijnen naar den kant van het rood verwachten 
moet. 

Immers de randstralen hebben gemiddeld een langeren weg door 
de zonnegussen afgelegd dan de centrale stralen, en daardoor meer 
gelegenheid gehad, aan intensiteit te verliezen tengevolge van het 
terugbuigen van een gedeelte van het licht naar de fotosfeer. De 
grootte van de onregelmatige straalkromming nu wordt bepaald door 
de absolute waarde van Zi, A, ; deze is bij de zwakkere lijnen van 
’t zonnespectrum merkbaar grooter voor R-licht dan voor V-licht. 
Die lijnen moeten dus, naarmate de gelegenheid voor lichtverlies 
toeneemt, vooral aan den rooden kant breeder en sterker worden. 


1) Harm, Astronomische Nachrichten, nos. 41, 46, 47, 1907. 


(200 j 


Dat de eigenaardigheden van het randspectram in vele opzichten 
gelijken op die van het vlekspectrum, behoeft uit het oogpunt der 
refractie-theorie geen nadere verklaring. Immers uit de binnenste 
deelen der penumbra komen feitelijk „randstralen” (vergelijk fig. 8). 

Daarentegen zijn er nog tal van bijzonderheden in het gedrag van 
verschillende Fraunhofersche lijnen, die niet zoo gemakkelijk voort- 
vloeien uit de toepassing der brekingswet — misschien omdat geheel 
andere oorzaken daarbij mede in het spel zijn, misschien ook omdat 
de gevolgen der refractie nog veel verder moeten worden doorgedacht. 
(Men denke aan de verzwakking van de breede uitloopers der zware 
lijnen in het randspectrum; aan de verzwakking van sommige lijnen 
in ’t vlekspectrum; aan het verschillend gedrag der waterstoflijnen 
in de spectra van den rand en van vlekken, enz). Dat alles eischt 
uitvoerige détail-studie, waarbij men over een groot waarnemings- 
materiaal dient te kunnen beschikken. 

Ten slotte wil ik nog wijzen op een gevolgtrekking waartoe onze 
opvatting van het Fraunhofersche spectrum voert, maar die in de 
waarnemingen, voor zoover mij bekend, tot heden niet bevestigd is 
gevonden. 

In het V-licht moet namelijk een lichtsoort voorkomen, waarvoor 
Rn Am =0 is (bij c’ in fig. 8). Stralen van die en van naburige 
golflengten ondergaan geringere breking dan licht uit lijnvrije deelen 
van het spectrum; zij moeten dus plaatsen van grootere helderheid 
(schijnbare emissielijnen) in het spectrum van het midden der zonne- 
schijf teweeg brengen. Bij sterke Fraunhofersche lijnen ligt het punt 
c' ver weg, en op een zóó weinig hellend deel der dispersiekromme, 
dat de lichte band vaag en vermoedelijk onmerkbaar moet zijn; 
maar bij zwakkere lijnen is de heldere begeleider smal en relatief 
van grooter beteekenis. Zijn afstand tot de absorptielijn is steeds 
kleiner dan de breedte der Fraunhofersche lijn. Misschien zal de 
uiterst gevoelige methode van FaBry en Buisson in staat stellen, er 
iets van te zien. 


fl 
, 
zl 
5 
Le 
Ë 


X 


W. H. JULIUS. „Regelmatige gevolgen van onregelmatige 


in de zon.” 


Plaat II. 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Di, XVIII. A", 1909/10. 


straalbreking 


d 


W. H. JULIUS. „Regelmatige gevolgen van onregelmatige straalbreking 


in de zon.” 


Plaat III. 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVII. A°, 1909/10. 


rt VA EEN eN ok Pe 


EE EE Te EM, lar ENE 


(201 ) 


Botanie. — De Heer Went biedt een mededeeling aan van den 
Heer J. Kurrer: „De invloed van de temperatuur op de adem- 


haling der hoogere planten” 


(Mede ‘aangeboden door den Heer J. W. Morr.) 


Mejuffrouw Marrrarr*) voerde in 1905 eenige onderzoekingen uit 
over de assimilatie van de bladeren van Prunus Laurocerasus. De 
hierbij gevonden cijfers gaven BLACKMAN*) aanleiding tot eenige theo- 
retische beschouwingen onder den titel: „Optima and limiting factors.” 

Een optimum in een kromme, «die de afhankelijkheid van een 
physiologisch proces van de temperatuur aangeeft, dankt zijn ont- 
staan, volgens deze beschouwing, aan het optreden van een schade- 
lijken invloed bij hoogere temperaturen, en wel van een, die met de 
temperatuur toeneemt. Volgde het proces geheel de regels van een 
chemische reactie, dan zou de regel van vAN T’ Horr-ARRHENIUS voor 
elk temperatuurverschil van 10° gelden; het blijkt uit de cijfers, dat 
bij assimilatie deze regel slechts opgaat van 0°—20 à 25°. Berekent 
men op deze wijze de theoretische waarden voor hoogere tempera- 
turen, dan blijken deze hooger te liggen dan de experimenteel ge- 
vonden waarden. Tevens blijkt het, dat deze laatste afnemen, naar- 
mate men de objecten langer aan die hoogere temperatuur heeft 
blootgesteld. Volgens BLACKMAN komt nu de berekende waarde over- 
een met die, welke men kan vinden door uit de reeks cijfers, ge- 
vonden door waarneming in opeenvolgende, gelijke tijden bij constante 
temperatuur, te extrapoleeren tot een tijd 0. 

Deze beschouwing brengt met. zich, dat een optimum niet een 
absoluut punt is, maar dat het verandert met den tijd van waar- 
neming. 

De invloed, dien ’tproees na langen tijd bij hoogere temperatuur 
ondervindt, werkt als „limiting factor”. In zijn verhandeling bespreekt 
BLACKMAN deze beperkende factoren uitvoerig. 

Ik heb nagegaan in hoeverre deze theorie van toepassing is op de 
normale ademhaling van kiemplanten, en geef in de volgende blad- 
zijden een voorloopige mededeeling over de gevonden resultaten. 

Als maatstaf voor de ademhaling gebruikte ik de afscheiding van 
CO, die bepaald werd volgens de methode van Prrrrer*®). De tem- 


1) G. L. CG. Marrnaer, Philosophical Transactions, vol. 197 B, p. 47, 1905. 
2) F‚, F. BrLACKMAN, Annals of Botany, vol. XIX, pag. 281, 1905. 


35) W. Prerrer, Untersuchungen aus dem botan. Institut zu Tübingen, Bd. 1, 
pag. 636—645, 1885, 


( 202 ) 


peratuur werd constant gehouden tot op */,° C.; om te bepalen na 
hoeveel tijd de objecten geheel op temperatuur waren, heb ik een 
paar maal het verloop der temperatuur thermoëlectrisch waargenomen; 
voortdurend kon dit op het botanisch laboratorium niet gebeuren. 

De kiemplantjes lagen zooveel mogelijk vrij van elkaar op alumi- 
nium platen, die om een spil in het ademhalingsvat geplaatst waren; 
in het vat bevonden zich steeds 2 bakjes met water, daar de vochtig- 
heid grooten invloed bleek te hebben. 

De titratie van het barytwater geschiedde met HC], met phenol- 
phthaleïne als indicator. 

Ik deed als regel waarnemingen om de 5°; elke proef duurde 
gewoonlijk 6 uur. Een moeielijkheid, waaraan niet te ontkomen is, 
is deze, dat, wanneer men zaden lang bewaart, de ademhaling op 
verschillende tijden aanmerkelijk blijkt uiteen te loopen. De ver- 
gelijkbaarheid der cijfers wordt daardoor slechter; ik geef daarom 
in de volgende tabel een reeks proeven, die met zoo kort mogelijke 
tusschenruimte genomen zijn. 

De meeste proeven werden genomen met Pisum sativum; deze 
zal ik het uitvoerigst bespreken. Voor elke proef werden gebruikt 
100 kiemplantjes, die één dag in water en 2 dagen in zaagsel ge- 
kiemd waren. 


A mgr. CO) afgescheiden gedurende het | Gem 
le uur | 2e uur 3e uur | 4e uur | 5e uur | 6e uur PST HUF 

LN A Re 3.8 3.9 
50 6.7 6 5.6 57 5.8 6.1 
109 12 11.2 EO 11.4 11.4 11.3 11.4 
{5e 18.6 19 19.4 19.4 20 20.2 19.4 
200 28.6 803 30.3 30.6 30.4 30 
5e 43.3 NA 42.2 AAT 40.7 40.9 492 
30° 51.7 50.9 52.2 53.6 53.5 53.5 52.6 
350 68.7 62.8 60.1 61.7 60.9 60.9 
400 13.3 ede 49 45.3 43, AA.2 
45° 73.5 48.4 44.9 35.9 31.9 28.6 
50e 7Á 38.8 17.8 12 8 5.9 


( 203 ) 


Uit de gemiddelden voor de ademhaling van 0°—20° blijkt hier 
reeds, dat de verhouding voor elke temperatuurstijging van 10° 
tusschen 2 en 3 ligt; uit de gemiddelden van alle waarnemingen 
vind ik de volgende verhouding: *) 


dlzo Aan AAD er sie an 
Se Ag A 108 OTE: 
: De regel van VAN T’ Horr-ARRHENIUS gaat dus op tot 20°, met een 


Ek coëfficient van ongeveer 3. De waarnemingen bij 0° zijn het minst 
E betrouwbaar, omdat bij de geringe hoeveelheid CO, de fout van het 
toestel, die ongeveer 0.7 mgr. bedraagt, den grootsten invloed heeft. 
Ik heb echter gemeend deze fout niet in aanmerking te moeten 
_ nemen, omdat de individueele verschillen der gebruikte planten veel 
grooter zijn. 
mgr. Uit de cijfers blijkt, dat bij 0°, 
5° en 10° de ademhaling constant 
is in de opeenvolgende uren; bij 


Piv, 


& B 15° en 20° daarentegen is vaak 
1 & iets merkbaar van een stijging. 
zak 2 J ‚ 5 éuur (Fig. 1). 

Fig. 1. Ademhaling bij 15° C. De krommen bij 25° en vooral 
bij 30° vertaonen een onregelmatig verloop; de cijfers in de tabel voor 
zg 25° opgenomen dalen eenigszins; 

à N andere vertoonen meer de onregel- 
ze on matigheid. 
4 Z EN ef eme Voor 30° geeft fig. 2 een beeld 
BE 2 d 4 5 Cuurvan dit op en neer gaan. Hier 
Fig. 2. Ademhaling bij 30° C. zij opgemerkt, dat bij 30° de 


groei optimaal is, en deze b.v. na 6 uur met het bloote oog duidelijk 
te constateeren is. 

Bij 35° gaat de ademhaling gedurende het eerste uur vrij sterk 
achteruit, daarna blijft ze eenigszins schommelen; die daling blijft 
in tegenstelling hiermee doorgaan bij 40°, 45° en 50°; de krominen 
zien er eenigszins uit als logarithmische (fig. 3), hoewel ze hieraan 
„mathematisch, zoover ik heb kunnen nagaan, niet voldoen. De 
achteruitgang wordt bij stijging van de temperatuur absoluut en 
°/e-gewijs grooter. Het blijkt dus, dat van 35°—50° een schadelijke 
factor optreedt, dat bij 25° en 30° noch vooruitgang noch achteruit- 


1) A, beteekent ademhaling bij 0° enz. 


SJ 


S1 


Fig. 3. Ademhaling bij 40° GC. 


Ere EEE 


JN 


7 


2 


J 


% S 


é uur 


(204 ) 


gang is waar te nemen, terwijl bij 
15° en 20° een stijging merkbaar 
is. 

Niettegenstaande de voorstelling 
van BrLACKMAN is er reden om na 
te gaan, hoe het met het optimum 
voor de ademhaling staat, daar dit 
een punt van strijd tusschen ver- 
schillende onderzoekers is geweest. 
De voornaamste opgaven zijn die 
van KREUSLER*) en van CLAUSEN °). 

KREUSLER vond voor takken van 
Rubus geen optimum, de adem- 
haling stijgt tot aan de temperatuur- 
grens van het leven, wat ook de 
meest in handboeken overgenomen 
opvatting is. De hoogste waar- 
genomen temperatuur is 46°.6 C, 
CLAUSEN vondt voor Lupinus luteus 
een optimum bij 40°. Ik maak er 
hier op opmerkzaam, dat Cr.AUsEN 
aangeeft, dat hij de plantjes bij 
50° 2 uur op die temperatuur hield 
en dan eerst waarnam. Uit mijn 
waarnemingen volgt, als men ge- 
bruik maakt van de cijfers voor 
het 1° uur bij de temperaturen 
van 35°—50°, de volgende reeks: 
Ds 10 15° 20 
d3 5,9 103 18.5 29,1 Jon 

30° 35° -40°- 4 
56,1. 689 777 TS mn 

Zooals men ziet is van een be- 
slist optimum zoo geen sprake; 
van af 40° schommelen de waarden 
eenigszins. Zooals uit de tabel op 


blz. 202 blijkt, geven de waar- 
nemingen gedurende het 2e uur een 


D U, Krevsrer, Landwirtsch. Jahrbücher, Bd. 16, pag. 711, 1887. 
2) H. Crausen, Landwirtsch. Jahrbücher, Bd. 19, pag. 895, 1890. 


( 205 ) 


zeer beslist optimum bij 35° ; daarentegen geeft onderstaande tabel, waar 


| CO; afgescheiden per uur in mg. 
Temp. berekend naar waarnemingen van 
1 uur 1/, uur 1/, uur 
40° aid 79.2 82 
45° 73 82 1.6 
50° 16.4 92.6 | 100 


de ademhaling voor 40°, 45° en 50° berekend is naar waarnemingen 
gedurende het 1° half uur en het 1° kwartier duidelijk een optimum, 
dat samenvalt met het maximum. De waar- 


ef nemingen gedurende 4 opeenvolgende kwar- 
he tieren geven zeer duidelijk het logarithmisch 
En verloop van den achteruitgang aan, zooals blijkt 
EN uit fig. 4. 

J Uit deze cijfers ziet men, dat de opvatting 
# | van BrLACKMAN voorzoover ze de optima betreft, 
4 ook voor de ademhaling van Pisum geheel 
4d opgaat. 

1 + Er blijft nu over na te gaan of ook verder 
ke - de theorie van BLACKMAN van toepassing is; 


7 E 
ek h he vur of nl. de waarde, berekend volgens den 
Fig. 4 


Habes be … regel van vAN mT’ Horr-ARRHENIUS, overeenkomt 
emhaling bij 45° CG. in À 
4 opeenvolgende kwartieren. met een door extrapolatie gevonden waarde. 
Figuur 5 geeft een voorstelling geheel overeenkomende met die van 
BrLACKMAN!). De abscis geeft de temperatuur aan, de ordinaat de 
mgr. CO, per uur afgescheiden. De lijn AF geeft de experimenteel 
gevonden cijfers voor de verschillende temperaturen in het 1° uur 
van waarneming, terwijl AB is geconstrueerd door als coëfficient 
voor 10° temperatuurverschil aan te nemen 2.8 en de cijfers voor 
10°, 15° en 20° als standaardwaarden te beschouwen. Het verband 
tusschen de hoeveelheid CO, en den tijd zou moeten worden aan- 
gegeven in een tweede vlak L op de abscis. Dit vlak is naar rechts 
omgeslagen gedacht, voor 40° om de loodlijn bij 40° op de abscis 
opgericht, en verder voor elke temperatuur om een volgende lijn, daar 
de punten D, C en B altijd een abscis O hebben in dit nieuwe 


stelsel. Van af het punt 40° geeft de abscis den tijd aan, waarna 
elke bepaling gedaan is. 


1) BLACKMAN, Lc. pag. 284. 


14 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°. 1909/10. 


( 206 ) 


De waarden D,—D, enz. zijn ontleend aan de tabel op blz. 2. 
De lijnen BB, CC, en DD, zijn niet geheel vloeiende lijnen, zoodat 
_men de punten B, C en D niet als door extrapolatie te vinden mag 
beschouwen. Aan den anderen kant komt de meer of mindere 
helling van de stukken BB, CC, en DD, wel overeen met de meer 
of mindere helling van de stukken B,B,, C,C, en DD, 

De totaalindruk, dien men uit deze figuur krijgt, is mi, dat de 
voorstelling van BrACKMAN opgaat. Toch meen ik, dat een belang- 
rijke afwijking hierin bestaat, dat de theoretische punten niet door 
extrapolatie uit de overige cijfers zijn af te leiden. Een betere analyse 
van het geheele CO, afscheidingsproces zal misschien deze afwijking 
eens verklaarbaar maken. 


Van 35° af is, zooals ik hierboven reeds opmerkte, een achteruit- 
gang merkbaar, die aan den een of anderen schadelijken invloed 
toe te schrijven moet zijn. Ik veronderstelde, dat die invloed ook 
reeds merkbaar was bij 80° en heb daarom getracht dit op een 
andere wijze aan te toonen. Ik heb nl. een reeks proeven genomen, 
waarbij ik de erwten eerst bij 20° waarnam, dan verwarmde op 
hoogere temperatuur, en daarna weer waarnam op 20°. De tijden 
van waarneming werden natuurlijk weer zoo gekozen, dat de 
erwten goed op temperatuur konden komen; vooraf werd nagegaan 
of temperatuurwisseling als zoodanig invloed had, door proeven te 
nemen bij 5°—25°—5°. Een dergelijke invloed bleek niet aanwezig; 
de opgaven van ZirGENBEIN®) komen geheel met de mijne overeen, 
in tegenstelling met die van ZALENSKI®) en PALLADINE®), die. sterken 
invloed toeschrijven aan temperatuurwisseling. | 

Bij deze proeven vond ik nu een daling, tengevolge van den 
schadelijken invloed door verwarming op 40° en hooger; die achter- 
uitgang was na verwarming op 35° zeer gering; zóó, dat de invloed 
twijfelachtig was en een verblijf bij 30° had geen daling ten gevolge. 
Ook op deze wijze was dus niets te bereiken. Wel bleek bij ver- 
schillend lang verwarmen op 43°, dat de achteruitgang voor 15 min., 
1, uur, 1 uur en 1'/, uur, grafisch voorgesteld, een logaritmische lijn 
gaf. De verzwakking van de ademhaling tengevolge van een verwar- 
ming op 40° bleek na 8 uur weer geheel opgeheven te zijn. 


Ik heb hierna de proeven uitgebreid over Triticum vulgare en 


1) E. ZiecenBein, Jahrbücher für wissensch. Botanik, Bd. XXV, pag. 563, 1893. 
2) W. Zarenski, Referaat in Bot. Gentralblatt, Bd. 95, pag. 251, 1904. 
3) W. Parzaping, Revue générale de Botanique, t. XI, pag. 241, 1899, 


ie eine 


(207 ) 


Lupinus luteus. Ik ging hier alleen na de ademhaling in opeen- 
volgende tijden bij temperaturen van 0°—50°. De plantjes werden 
behandeld als Pisum; ze werden echter één dag langer op zaagsel 
gelaten. | 

Voor Lupinus luteus vond ik het volgende voor 100 kiemplanten : 


„olen mgr. CO, afgescheiden gedurende het _ \Gemi dd. 
le uur | 2e uur | 3e uur | 4e uur | 5e uur | 6e uur ‚per uur 
ne 5.3 5.4 5 4.5 4.5 4.9 
10° 8 71.8 7.8 8.2 8.5 8.2 8.1 


159 | 4.2 | 42.9 | 43,4 | 434 | 13.6 | 43.2 | 49.9 
20e | 9.9 | 4.9 | 939 | 225 | AA | A45 | AU.8 
gse | 30.5 | 4.6 | 30.5-| 99.9 | 28.3 | 27.9 
30° | 37.9 | 37.41 | 347 | 346 | 324 | 31.8 
35° | 43.8 | 43.3 | 424 | m4 | M 39.3 


Ao 58 49.7 45.1 41.8 42.3 42.1 
45° 57.1 42.3 35.8 34.9 34 31.4 
500 49.9 12 5.7 


Uit deze cijfers blijkt: 


De coëffieient voor 10° temperatuurstijging is 2.6; bepaalt men de 


ot 
verhouding —, door voor A,, de ademhaling in het eerste uur te 
15 
nemen, dan vindt men 2.4; door met het gemiddelde van mijn 


verdere gegevens rekening te houden, wordt dit zelfs 2.5. De regel 
van VAN ’T Horr—ARRHENIUS schijnt hier op te gaan tot 25°. Bij 
25° begint reeds een zekere achteruitgang, die eerst bij 40° een 
logarithmische kromme vertoont. 

In ’t algemeen is Lupinus minder goed tegen hooge temperatuur 
„bestand dan Pisum; na 6 uur bij 45° was de turgor der wortels 
gedeeltelijk verdwenen. Ten opzichte van de theorie van BLACKMAN 
geeft Lupinus hetzelfde beeld als Pisum. 

Ik laat hier ‘volgen de cijfers verkregen voor Triticum vulgare, 
met 50 gram 4-daagsche kiemplantjes. 


14* 


(208 ) 


Be | 
Mer. CO, ECE gedurende je _ Gemidd. 


Temp. | ERO TLT OE 
| le uur | 2e uur | ge uur | 4e uur | 5e uur | 6e uur Eel ak 
0o 44 ht | [ERR 
Beren | | 74 
100 | 1 _M.2 | Ml 
159 | 24.3 | 22 22 2.9 | 22.4 | 224 | 21 
‚goe [ 26.9 | 27.3 | 274 | 84 | 98.7 | 27 A1) 


36.4 36.4 36.4 39.2 40.8 | 40.8 36.4 
300 45.7 46.4 41.3 50.3 49.7 50.5 
35e 48.2 44.6 49.7 46.2 41.7 46.8 


0e | 51.8 | 45.4 | 42.9 | 38.2 | 36.4 | 25.8 
459 | 48.7 | 404 | 23.7 | 907 1 267 | AB 


50e 49.9 0) 3241040 02 8.8 
| | 


Uit alle beschikbare cijfers vind ik: 


AIEE AT 0 je 27 
Ee en Oe Ee == mg 
A, 4.4 A, 8.2 Ar skied 


De coöfficient is hier gemiddeld dus 2.5. Beschouwen we het 


verloop bij elke temperatuur, dan zien we, dat tot en met 30° een 
zeer duidelijke stijging waarneembaar is; ik schrijf dit ten deele toe 
aan de toename der ademhaling met de kiemingsperiode, waarin 
de plant zich bevindt. Deze toename is reeds geconstateerd door 
RrscHav1®); zelf vond ik o.a. bij 20°’ na 4 dagen kieming 28 mgr. 
na ò dagen bij dezelfde planten 36 mer. 

Bij 35°” is de curve zeer onregelmatig, terwijl bij hoogere tempe- 
ratuur de logarithmische val zich weer vertoont. 

Ook hier is dus het totale beeld ongeveer hetzelfde als bij Lupinus 
en Pisum. Verschil tusschen de 3 objecten vertoont zich in de 


Lupinus | Pisum | Triticum 


Stijging merkbaar bij | 15°-—20° ‚ . 20e | 30° 
Op en neergaan k ee | 209250 | 309 350 
| 
k EN | he 
Daling ” p [PE J5e 400 
| | / 


1) De gemiddelden wan 20° en 25° zijn berekend uit de eerste drie uren. 
2?) L. Riscnavi, Landwirtsch. Versuchsstationen, Ba. 19, 1876, 


eN EN 


RENTE N 


RN ENE 


( 209 ) 


temperatuur, waarbij de stijging, het op en neergaan en de daling 
optreden. 
Men ziet, dat de drie planten in dit opzicht een reeks vormen. 
Ik meen, dat dit verschillend gedrag moet worden toegeschreven 
aan, of ten minste in nauw verband staat met het reservevoedsel, 
waarover de plant beschikt. Men vindt nl. in: *) 


| Lupinus | Pisum Triticum 
| 


geen zetmeel zetmeel 54 °/, zetmeel 74 °/o 


als reservevoedsel 


eiwit 370/, eiwit 22 0/, | eiwit 12 0/, 


Uit deze cijfers blijkt, dat de temperatuur, waarop de schadelijke 
werking intreedt, hooger is naarmate het zetmeelgehalte hooger is; 
lager naarmate het eiwitgehalte hooger is. Waarschijnlijk is hierin 
een aanwijzing gelegen, dat het verloop der ademhaling afhankelijk 
is van de aanwezigheid van proteolytische of diastatische enzymen ; 
de achteruitgang bij lagere temperatuur bij hoog eiwitgehalte is 
misschien in verband te brengen met het in het algemeen lager 
liggende optimum voor de werking van proteolytische enzymen. 

Ten slotte vermeld ik een paar proeven met bloemhoofdjes van 
Crepis biennis. Ik nam slechts waar van 30°—50°; bij elk der ge- 
bruikte temperaturen was een achteruitgang merkbaar, die zeer sterk 
was en graphisch voorgesteld een bijna rechte lijn gaf. De proeven 
zijn te gering in aantal om er veel uit te concludeeren, maar de 
sterke achteruitgang zal hier hoogstwaarscaijnlijk ook beïnvloed worden 
door gebrek aan ademmateriaal. «De ademhaling stijgt volgens de 
waarnemingen gedurende het 1° uur tot 45°, terwijl de temperatuur- 
grens van het leven uiterst weinig hooger ligt; na 6 uur verblijf 
bij 45° waren de bloemen dood. 

Mijn resultaten zijn dus de volgende: 

1°. de theorie van BrACKMAN gaat in zooverre ook voor de adem- 
haling op, dat: 

a. de regel van vaN ’r Horr-ArrnmNivs geldt van 0°—20° of 25°. 

hb. het optimum verschuifbaar is met den tijd van waarneming. 

c. de achteruitgang bij 40°, 45° en 50° logarithmisch verloopt 

bij kiemplanten. 

2°. het verloop der ademhaling is sterk afhankelijk van ‘den aard 


van het reservevoedsel. 


Utrecht, Botanisch Laboratorium. 


1) Deze gegevens zijn ontleend aan Harz, Landwirtschaftliche Samenkunde, 1885. 


( 210 ) 


Plantkunde. 
Heer Tu. Weevers getiteld: „De physiologische beteekenis van 


De Heer Weurt biedt een mededeeling aan van den 


eenige glukosiden’”’, 


(Mede aangeboden door den Heer Huao pe Vries). 


In het verslag van de gewone vergadering der Wis- en Natuur- 
kundige Afdeeling van 27 September 1902 is eene mededeeling op- 
genomen, getiteld onderzoekingen over glukosiden in verband met 
de stofwisseling der plant, waarvan dit onderzoek als de voortzetting 
te beschouwen is. 

Daarin werd aangetoond, dat zoowel de salieine uit Saiix purpurea L. 
als de glukosiden uit de zaden van Aesculus Hippocastanum L. 
reservestoffen zijn, de eerste stof wordt verbruikt bij het uitloopen - 
der knoppen, de laatste bij de kieming. 

Bij het uitloopen van Salix purpurea treedt saligenine op, wat op 
eene salieinesplitsing wijst, de gevonden quantiteit was echter zoo 
klein, dat een andere stof het definitieve aromatische splitsingsprodukt 
moest zijn en als zoodanig beschouwde ik catechol, dat in alle deelen 
van de plant te vinden is. Wanneer de salicine afneemt, neemt 
catechol toe en de grootten dier veranderingen verhouden zich in 
verschillende gevallen ongeveer als de moleculairgewichten. Deze 
quantitatieve onderzoekingen waren voor mij de aanleiding om te 
veronderstellen, dat catechol, na splitsing van de salicine en transport 
van de daarbij ontstane glukose naar andere deelen, in de cel gelo- 
caliseerd blijft en weer nieuw toegevoerde of door assimilatie ge- 
vormde glukose tot salieine bindt. Hierdoor zou dus Prerrer’s hypo- 
these bevestigd worden, dat de verbindingen van benzolderivaten met 
koolhydraten dienen tot vorming van moeilijk diffundeerende stoffen, 
dat dus casu quo catechol uit de transportstof glukose de reserve 
stof salicine vormt. jn 

Bij het nieuwe onderzoek werd allereerst de juistheid dezer ver- 
onderstelling nog aan een ander glukoside getoetst, namelijk aan de 
arbutine, die vergezeld van kleine hoeveelheden methylarbutine bij 
tal van Ericaceëöen voorkomt. Eveneens wordt van deze Ericaceëen 
vermeld het voorkomen van vrij groote hoeveelheden hydrochinon, 
het aromatische splitsingsprodukt der arbutine. Onderzoekingen met 
Vaccinium vitis idaea L. toonden echter aan, dat het laatste niet geheel 
juist is, meestal is de hoeveelheid vrij hydrochinon uiterst klein, in 
de herfst zelfs nul, zij neemt evenwel belangrijk toe tijdens het uit- 
loopen der jonge loten in het voorjaar. 

Arbutine wordt onder invloed van een enzym, dat ik uit Vaccinium 


(21 ) 


vitie idaea verkreeg, snel gesplitst, zoodat slechts die quantitatieve 
bepalingen goede resultaten geven, waarbij de deelen in kokend 
water of beter nog in kokende alcohol gedood worden. 

De quantitatieve bepaling geschiedt op de volgende wijze: de plan- 
tendeelen worden in kokende alcohol gedood, daarna met warm 
water uitgetrokken, met loodacetaat behandeld, waarvan de overmaat 
door natriumphosphaat wordt verwijderd. Het vrij hydrochinon wordt 
door uitschudden met aether uit de vloeistof verkregen in bijna kleur- 
looze kristallen. Na dit uitschudden wordt de vloeistof een uur ge- 
kookt met verdund zoutzuur tot volledige splitsing der arbutine, 
daarna eveneens de dan gevormde hydroechinon door aether uitgeschud. 

Waren de hoeveelheden hydrochinon klein, zoo geschiedden de 
quantitatieve bepalingen op dezelfde wijze als in de eerste mededeeling 
voor catechol werd aangegeven, nl. door vergelijking der sublimaten 
met die eener standaard oplossing. Was de hoeveelheid hydrochinon 
meer dan enkele m.G. dan gebeurden de bepalingen door titratie 
met Fehlings-proefvocht volgens de methode van Artnr, nadat van 
te voren door bepalingen met zuiver, afgewogen hydrochinon een 
tabel van de hoeveelheden gereduceerd koper gemaakt was, waar- 
naar de waarden berekend konden worden. 

De isoleering van het methylhydrochinon geschiedde door extractie 
van den aetherrest met benzol, waarin methylhydrochinon oplost, 
hydrochinon daarentegen niet. De hoeveelheid methylarbutine en 
methylhydrochinon bleek echter klein, zoodat geen noemenswaardige 
fout gemaakt werd, wanneer alles als arbutine en hydrochinon 
berekend werd. Het arbutinegehalte vertoonde sterke individueele 
verschillen en daar één exemplaar te klein was voor één proef- 
neming werden de proeven genomen met een groot aantal planten 
van één plek. De blaren zijn klein zoodat het nagaan van de ver- 


„anderingen bij dag en nacht volgens de bladhalveeringsmethode niet 


mogelijk was; ik bepaalde daarom alleen de veranderingen tijdens 
het uitloopen der knoppen. 

De arbutine speelt de rol van een reservestof, die bij Vaccinium 
vitis idaea, als altijd groene heester, in hoofdzaak in de blaren is 
opgehoopt en daarin toeneemt gedurende den winter tot het uitloopen 
der knoppen in Mei toe. Dan wisselt het gehalte van 2 à 3 °/, bij 
schaduwplanten tot + 5°/, bij zonplanten *). 

Voor het uitloopen is geen of slechts een spoor hydroehinon in 
de blaren aanwezig, eveneens in stengels en wortels, welke beide 
laatste in dien tijd ook slechts sporen arbutine bevatten. Bij het 


1) Alle waarden op drooggewicht berekend. 


(212) 


uitloopen neemt de arbutine regelmatig af‚ hydrochinon eerst toe, 
daarna bij in die deelen beginnende assimilatie snel af. Vergelijkt 
men de hoeveelheid arbutine (8 Mei) vóór het uitloopen in een aantal 
planten met die na het uitloopen (24 Mei) in oude en jonge deelen 
tezamen, dan is 22°/, en 32°/, van het totaal verdwenen. 

Ook dit glukoside wordt dus bij het uitloopen der knoppen ver- 
bruikt en ondergaat voor het gebruik een enzymatische splitsing, 
waarbij hydrochinon zich in het weefsel vertoont. De hoeveelheid 
hydrochinon is evenwel veel kleiner, dan men te oordeelen naar de 
verdwenen arbutine zou verwachten (op 100 m.G. arbutine bijv. 6 
m.G. hydroehinon). Hydroehinon schijnt dus hier ten deele direct in 
de stofwisseling verwerkt te worden, en ook het bij het uitloopen 
voorhanden hydrochinon verdwijnt weer snel zoodra de assimilatie 
krachtig begint. Daarom ook vond ik slechts sporen hydrochinon bij 
het opnieuw uitloopen van sommige planten in Augustus, wanneer 
toch ook arbutine-splitsing optreedt. 

Tijdens het uitloopen vond ik dikwijls geen arbutine in den stengel, een 
bewijs te meer, dat het glukoside niet qua talis getransporteerd wordt. 

In de knoppen van de peer is door Rrvière en BAILHACHE ') 
hydroehinon aangetoond, dit bracht mij er toe, ook daar na te gaan 
of er een hydrochinonglukoside aanwezig is. Dit bleek ‘t geval te zijn 
en eveneens was de hoeveelheid gebonden hydrochinon veel grooter 
dan in vrijen toestand. Het enzym, dat ik ook hier uit de jonge loten 
bereiden kon, brengt de splitsing van het hydrochinonglukoside ®) weer 
snel tot stand, zoodat dooden der deelen in kokende aleohol nood- 
zakelijk was. Dan vindt men in volwassen blaren 0,01 —0,03 °/,, in 
jonge loten 0,3 °/, hydrochinon. Methylhydroechinon en methylarbutine 
ontbreken hier. 

Het glukoside is in knoppen, blaren, hout en schors der takken, 
wortelschors te vinden. De hoeveelheid in de wortelschors is zeer 
klein (0.05 °/,), die in ’t hout der takken geringer dan in de schors. 
De quantitatieve bepalingen, die op dezelfde wijze geschiedden als 
bij Vaccinium, vonden plaats met éénzelfde exemplaar der varieteit 
Bonne Louise d’ Avranches. 

Het glukoside wordt gevormd in de blaren, eene vorming, die in 
de jonge loten begint zoodra de eigen assimilatie aanvangt. Verge- 


1) G. Rrvière et G. Barmacne de la présence de hydroquinone dans le Poirier. 
CG. R. de Acad. de Se. Paris. GXXXIX 1904. 

2) Het glukoside kon ik niet in kristallijnen toestand verkrijgen, zoodat ik niet 
met zekerheid uit de physische constanten kon opmaken dat 't met arbutize 
identisch is; de gevonden splitsingsprodukten hydrochinon en glukose maken ’t 
echter zeer waarschijnlijk. / 


vite a er ed 


ELN OE DN 
te ende die ĳ 


hkhensds eid 


(213 ) 


lijkt men de hoeveelheden in de bladhelften ’s avonds en ’s morgens, 
dan blijkt het glukoside overdag toe te nemen, ’s nachts te vermin- 
deren. Deze afname ‘snachts gaat weer gepaard met een toename 
van hydrochinon en de hoeveelheden verhouden zich als 100: 17 *) 
terwijl de moleculairgewichten zich verhouden als 100: 40. Een deel 
van het bij de nachtelijke splitsing vrijgekomen hydroehinor schijnt 
dus bij de stofwisseling direet omgezet te worden, of we zouden 
moeten aannemen, dat een deel van de arbutine als zoodanig wordt 
vervoerd. Zomers neemt de hoeveelheid arbutine in de schors toe, van 
1.5°/, tot 4.5° „„ zoodat we veilig kunnen aannemen, dat de arbutine daar 
opgehoopt wordt om in ’t voorjaar bij het uitloopen verbruikt te 
worden. Dan neemt de hoeveelheid in de schors sterk af (+ 70 °/, 
van het totaal), in de jonge loten minder sterk toe, zoodat de totale 
afname van 30 Maart tot 2 Mei + 27 °/, bedraagt. Daarbij neemt 
vrij hydrochinon sterk toe, door enzymatische arbutinesplitsing en 
bijv. van 26 April tot 2 Mei verhield zich de afname van de arbutine 
tot de toename van het hydroehinon als 100: 40, juist zooals de 
moleculairgewichten, m.a. w. blijft het geheele aromatische splitsings- 
produkt in de cellen gelocaliseerd *). Later wanneer in Mei de assimi- 
latie begonnen is, wordt hydrochinon snel verwerkt en arbutine 
ontstaat te zijnen koste, ook hier vinden wij dus de hypothese van 
Preerer bevestigd : hydrochinon bindt de transportstof glukose onder 
vorming van de reservestof arbutine. 


Bij Salix purpurea was door mij in 1902 waargenomen, dat bij 
langzaam drogen 25°/, van de salieine uit de schors verdween. Dit 
wees op het voorkomen van een salieine splitsend enzym, maar dit 
aan te toonen gelukte mij toen niet. De proeven voortzettende kreeg 
ik weldra betere resultaten : stengelschors werd direct na het afschil- 
len der takken in 96°/, aleohol gebracht, de alcohol verdampte 
langzaam aan de lucht in ’t donker en na eenige dagen werd de nu 
zeer zwak aleoholische vloeistof afgefiltreerd. Bij toevoeging van 
salicine was daarvan na 94 uur 9°/, na 2 X 24 uur 17 °/,, na 
4 Xx 24 uur weer slechts 9 °/, gesplitst, gemeten naar de gevormde 
glukose. 

Eveneens werden jonge loten in een mortier fijn gewreven, uitge- 
perst door fijn planktongaas en het sap met overmaat v. 96 °/, 


1) Ook bij Salix purpurea week de verhouding van salicineafname en catechol- 
toename bij dag- en nachtproeven, meer van de theoretische af, dan bij ’t uitloo- 
pen der knoppen der in water geplaatste takken. 

2) Het meeste ontstane hydrochinon bevond zich in de jonge loten; dit zou er 
dus op wijzen, dat hier ook een arbutine transport plaats grijpt. 


(244) 


aleohol behandeld ; dan ontstond een wit neerslag, dat afgefiltreerd, 
met alcohol nagewasschen en ten slotte in water werd opgelost. De 
verkregen kleurlooze, zwak opalesceerende vloeistof reduceerde FrnLinG 
niet, bevatte geen saligenine of catechol en splitste van toegevoegde 
salieine na 24 uur 8°/,, na 2 XxX 24 uur bij 40° C. 28 °/,, na 3 x 24 
uur 46 °/,. De splitsing werd gemeten door bepaling van de gevormde 
glucose en in ’t aetherextract was saligenine *) aan te toonen. Uit 
de jonge loten was zoodoende een enzymmengsel verkregen, waar- 
onder een enzym, dat salieine splitst in glukose en saligenine °). 
Hetzelfde enzym verkreeg ik ook uit Populus canadensis Mchs. 

Deze salikase is niet identisch met emulsine, evenmin met amyg- 
dalase, want zij brengt geen ontleding van amygdaline te weeg. 

Bovengenoemde proef met het zwak aleoholisch schorsextract wees 
op een reversibele werking van het enzym en eveneens deden dit 
enkele andere proeven. Wanneer ik nl. 200 mgr. glukose en 100 mg. 
saligenine in 2 cm°. water oploste en salikase toevoegde (met thymol 
als antisepticum); was na 2 dagen bij 40° C. het reduceerend ver- 
mogen met 5°/, afgenomen, wat te verklaren zou zijn door een 
mogelijke salicinevorming ®). Het ontbrak mij echter aan voldoende 
materiaal om dit met zekerheid te kunnen constateeren. 

Het vinden van deze salikase was voor mij de reden om nog eens 
het voorkomen van saligenine bij Salix purpurea na te gaan, daar 
ik vroeger slechts uiterst kleine sporen had kunnen vinden. Daartoe 
vergeleek ik bij dezelfde heesters op verschillende data de hoeveel- 
heden catechol en saligenine in de jonge loten. De quantitatieve be- 
paling van de laatste stof geschiedde op dezelfde wijze als van hydro- 
chinon en catechol, door vergelijking der sublimaten met die eener 
standaard oplossing ; de scheiding van beide benzolderivaten geschiedde 
door volledig neerslaan van catechol met loodacetaat. 

Per 200 jonge loten vond ik 23 April 34 mgr. catechol — saligenine 


28 EE) 26 EE) ENG RT EE) 
AME 9, 8 ze 5 
D »» 1 LE) 2 A E] 


8 EE) 2 LE) » 7 mgr Ô 
16 LE) 1 LE) EE) 24 2 9 
28 EE) 95 LE) LE) Tr bip EN 


1) Herkend, door ’t sublimaat van 't aetherextract te laten uitkristalliseeren uit 
waterige oplossing en door reacties met koperacetaat en ferrichloride. 

?) Toen ik mijn onderzoek reeds geëindigd had, kreeg ik inzage van eene mede- 
deeling von W. Sramunp (Silz. ber. Akad. d. Wiss. Wien CXVII, Bd. IX), die uit 
andere Salixsoorten en Populussoorten een enzym kreeg, door hem salikase genoemd, 
dat salicine splitst en uit Calluna vulgaris en Vaccinium myrtillus eene arbutase, 
die arbutine splitst. 

3) Na koken met verdund zoutzuur was het reduceerend vermogen weer even- 
groot als oorspronkelijk. 


(245) 


In de schors is in dien tijd, evenmin als anders saligenine te vin- 
den, in de jonge loten treedt zij slechts enkele dagen op; juist zoo- 
als het methylsalieylaat bij het uitloopen van de beuk *). 

Dit afwezig zijn van de saligenine wordt niet teweeggebracht door 
het ontbreken der salikase, want in de takschors, waar de salicine 
sterk afneemt en in de jonge loten, waar salieine verbruikt wordt, 
was dit enzym steeds voorhanden. De saligenine moet dus direct 
omgezet worden en van deze omzetting is, zooals ik vroeger betoogd 
heb, catechol het waarschijnlijke eindproduct. 

Het lag voor de hand om te onderzoeken of er uit Salix purpurea 
een enzym te verkrijgen was, dat uit saligenine catechol vormt. Het 
bovengenoemde enzymmengsel uit de jonge loten splitst van water- 
stofsuperoxyd snel moleculaire zuurstof af‚ bevat dus katalase *) maar 
bovendien nog twee andere oxydasen, die van lakkase, het systeem 
hydroperoxyd-peroxydase en tyrosinase verschillen, zoowel door hunne 
reacties tegenover de kresolen als door het ontbreken der guajak- 
blauwkleuring na toevoeging van H‚O,. Zij werden naar hunne typische 
reacties saligeninase en catecholase genoemd; in oplossing gaven beide 
een bijna kleurlooze, iet of wat troebele vloeistof. 

Door verhitting zijn beide te scheiden, want na verwarmen tot 
op 85° C, was wel de saligeninase maar niet de catecholase vernietigd. 
De catecholase oxydeert catechol: een catecholoplossing, die op zich 
zelf dagen lang bijna onveranderd blijft, wordt na toevoeging der 
catecholase direct door groen heen zwart en na ò minuten is er reeds 
een duidelijk, zwart neerslag; saligenine wordt door de catecholase 
niet veranderd. 

Beide oxydasen te zamen vormen uit saligenine, hoewel langzamer, 
blijkbaar hetzelfde product als de catecholase uit catechol. Het meest 
ligt het dus voor de hand om aan te nemen, dat de saligeninase uit 
saligenine catechol vormt. s 


1) Zie Onderzoekingen over Glukosiden : Diss. Amsterdam 1902. 


2?) Eene scheiding van de katalase en catecholase door verhitting, gelukte mij 
niet en men zou dus kunnen meenen, dat ’t niet noodig was hier nog het aan- 
wezig zijn van een afzonderlijke katalase aan te nemen, maar tot nu toe heeft 
men steeds de afsplitsing van moleculaire zuurstof uit Hs0, als kenmerkend voor 
een katalase beschouwd en omgekeerd geven de bekende plantaardige katalasen niet 
de reacties met catechol en saligenine; voor bovengenoemde beschouwingen is dit 
trouwens van geen beteekenis, 

Het ruwenzym uit Salix purpurea bevat geen mangaan en werkt op catechol 
zoowel in zwak alkalische als zwak zure omgeving (indicator iakmoes en rosolzuur), 
Door verwarming tot op 100’ G. wordt ’t enzym direct vernietigd. De ‘beschou- 
wingen van Dory Hénaurr Bull. Ac. Roy. Belgique 1909 zijn dus hiervoor niet 
geldig, evenmin die van Kurer Borin, Zeitschr. phys. Chem. 1998. 


(216 ) 


In elk geval is deze oxydatie van de saligenine (salicyl-aleohol) 
totaal verschillend van die in ’t laboratorium, waarbij steeds salicyl- 
zuur ’t eindproduct is *). 

In het levende. plantenweefsel vertoont zich nooit die zwarte stof *), 
dit geschiedt alleen bij nekrobiovse; de aannemelijkste verklaring lijkt 
mij, dat catecholase en catechol in de eellen van elkaar gescheiden 
zijn, daarentegen saligeninase en saligenine niet, zoodat het laatste 
enzym inwerken kan en zoo de catechol vormen, die dan niet door 
de catecholase ontleed kan worden, zooals bij nekrobiose en in ge- 
noemde proeven het geval is. 

Vroeger had ik wel de veranderingen van salieine en catechol 
nagegaan bij het in ’t donker uitloopen van in water geplaatste 
takken, nu deed ik hetzelfde met aan de plant uitloopende takken. 
Dan heeft men het bezwaar, dat de takken geen afgesloten geheel 
vormen, dus toevoer en afvoer mogelijk is, terwijl al spoedig de 
assimilatie begint, alles redenen waarom men bij het nagaan der 
verhouding tusschen de verdwenen salieine en de gevormde catechol 
waarden kan verwachten, die meer van de theoretisch berekende 
zullen verschillen. Ik vond dan ook bijv. eene toename van 94 mgr. 
catechol tegenover een afname van 457 mgr. salieine dus eene ver- 
houding van 21:100, terwijl de moleculairgewichten zich verhouden 
als 38:100. Het bleek echter ook, dat bij het uitloopen de populine 
toeneemt ten koste van de salieine, zoodat de afname van het bij 
splitsing catechol leverende glukoside te hoog berekend is. 

De proeven met geëtioleerd uitloopende takken en met gehalveerde 
blaren, (de bladhelften vergeleken ’savonds en ’smorgens) herhaalde 
ik nog eens op grooter schaal en vond het vroeger vermelde vol- 
komen bevestigd. Bij geëtioleerd uitloopen verhielden de ecatechol- 
toename en de salicine-afname zich als 36:100; bij de blaren 
verhield zich de toename van het catechol ’snachts tot de afname 
van de salicine als 31 : 100 (voor 2000 blaren), wat met de hypothese 
voldoende overeenstemt. 

Slechts zoodra het salieine gehalte in de schors te groot geworden 
is, (6 à 7°/) zoodat het aan dat der blaren gelijk wordt, neemt de 
salicine ’snacht in de blaren niet meer af en de catechol niet meer 
toe, schijnt dus het glukose transport der gesplitste salicine opgehouden 
te hebben. Of dus de salieineconcentratie het transport beinvloedt, of 
dat het concentratieverval van de glukose dit doet, zou nog verder 
te onderzoeken zijn. 


1) Op salicylzuur hebben noch catecholase, noch saligeninase eenige werking. 
2) Wellicht is deze zwarte stof dezelfe, als die uit homogentisinezuur zich bij 
inwerking van alkalien vormt. 


EN 
8 
7 
| 
Ì 
k 
E 
3 
5 


vr eig atd en vern de Se nn irr ind edn 


6) 


Teneinde de in de schors van Salix purpurea ook aanwezige 
populine quantitatief te bepalen, maakte ik gebruik van een uit 
Aspergillus niger verkregen perssap, dat met overmaat van alcohol 
neergeslagen werd. Het neerslag bevatte een mengsel van verschillende 
enzymen, waaronder een dat populine volledig splitst, zooals proeven 


met het zuivere glukoside aantoonden. 


Behalve dit, bevatte het enzymmengsel ook emulsine, invertine en 


_maltase ; wanneer ik van dit mengsel dus gebruik wilde maken om 


populine quantitatief te bepalen, moest de na splitsing met ’t asper- 
gillusenzym verkregen toename der reduceerende suiker verminderd 
worden met die, verkregen na inwerking van emulsine, invertine *) 
en maltase ®). 

Zooals te begrijpen is, geeft deze methode alleen dan bruikbare 
resultaten, wanneer de populine in groote hoeveelheid aanwezig is, 
in de voor populine gevonden glukose-waarde cumuleeren zich 
namelijk de fouten der overige bepalingen, die bij enzymsplitsingen 
nooit geheel te vermijden zijn. 

Voor Salix purpurea, waar de populine quantitatief zeer op den 
achtergrond treedt, is de methode dus niet bruikbaar. Wel bleek, dat 
populine in groote hoeveelheden optreedt in de normale jonge loten, 
daarentegen volkomen ontbreekt in de geötioleerde loten, wat ook 
maakt dat bij het geëtioleerd uitloopen de verhoudingswaarde van 
salieine en catechol zooveel meer met de theoretisch te verwachten 
waarde overeenstemt. | 

Ik beproefde met deze methode, ook bij Populus species de popu- 
line quantitatief te bepalen, maar kreeg ook daar geen goede resul- 
taten, daar bij de door mij tot nu toe onderzochte species P. alba L., 
P. canescens Sm., P. monilifera Ait, P. tremula L. ’t populine- 
gehalte te klein is. Wel vond ik ook weer hier in de jonge geötio- 
leerde loten, geen, in de normale vrij veel populine. In al deze 
onderzochte species komt salicine voor, eveneens catechol; voor een 
dezer planten P. monilifera Ait. werden ook de veranderingen dezer 
beide stoffen bij het uitloopen der jonge loten nagegaan. 

Zoowel bij het uitloopen aan den boom, als bij het geëtioleerd uit- 
loopen van in water geplaatste takken, neemt de salicine af, de cate- 
ehol toe, de quantiteiten verhouden zich als 100:66 en 100: 64. 
De catecholtoename is dus grooter, dan men uit de salicineafname 
zou verwachten, wat ik meen te moeten toeschrijven aan de afname 
van de populine (benzoylsalicine). 


1) Salix purpurea bevat kleine hoeveelheden saccharose in blaren en schors. 


2} Het extract wàs met warm water uit de deelen verkregen en met loodacetaat 
behandeld, bevatte dus geen zetmeel of dextrinen. 


(218 ) 


Ik verkreeg uit deze Populus op de boven beschreven wijze een 
enzym, populase dat van populine benzoëzuur afsplitst, zoodat een 
ontstaan van catechol als eindproduct der populinesplitsing wel zeer 
waarschijnlijk is *). 

Zoowel bij Populus monilifera als bij P. tremula neemt overdag 
in de blaren de salicine toe, ’s nachts af, juist als bij Salix. Quanti- 
tatief bepalen van de catechol was bezwaarlijk door aanwezige hars. 

Katalase is in de jonge loten voorhanden, eveneens catecholase, 
het aantoonen van saligeninase leverde bezwaren op, daar het enzym- 
mengsel niet 400 zuiver is en de oplossing aan de lucht vrij snel 
verkleurt. Ook hier bevatten de geëtioleerde jonge loten geen, de 
groene wel populine, juist zooals bij Salix purpurea. 

In de onderzochte Populusspecies vond ik aanzienlijke hoeveelheden 
saccharose, zij speelt daar de rol van een reservestof, die in blaren, 
schors en hout aanwezig is (Populus monilifera Ait en P. tremula L.). 
Bij het uitloopen der knoppen wordt een groot deel verbruikt, dan ver- 
mindert het gehalte in de schors van 4°/, tot 1 °/,; ook de proeven 
met gehalveerde blaren wijzen op een gedrag overeenkomstig met dat 
bij Tropaeolum door BrowN en Morris *) gevonden. ’s Nachts was 32°/, 
en 35°/, van het totaal, uit de blaren verdwenen. De jonge loten 
bevatten dan ook, zooals zooveel andere plantendeelen, invertine. Voor 
nadere bijzonderheden moge verwezen worden naar de binnenkort 
in het Recueil des Trav. Bot. Néerl. verschijnende publicatie. 


Amersfoort, 1909 September. 


Anatomie. — De Heer Bork biedt eene mededeeling aan van den 
Heer C. T. van VALKENBURG: „Oppervlak en bouw der hersen- 
schors eener mikrocefale idiote”. 


(Mede aangeboden door den Heer C. Winkrer). 


Psychisch was de vrouw, van wie de onderzochte hersenen af komstig 
zijn, te karakteriseeren als eene middelzware idiote, zonder grove 
stoornissen in de eenvoudige motorische, sensibele en sensorische 
funkties. Zij bereikte den leeftijd van 38 jaren *) en stierf aan tuber- 
kulose der longen. 


1) Met het enzymmengsel uit Salix purpurea verkreeg ik geen splitsing der populine. 

2) Brown and Morris, Journ. of the Chem. Society 1893, 

35) Van de uitvoerig beschreven gevallen bereikte slechts één patiënt een hoogeren 
leeftijd, 49 jaar (geval van Hiry uit v. Monakow’s laboratoriufn); de groote meer- 
derheid betreft jonge kinderen, 


a Rd ea Ld 


( 219 ) 


Het hersengewicht bedraagt 390 gram. 

Het relief der hemisferen vertoont, evenals in verschillende uit 
de literatuur bekende gevallen van mikrocefalie, reeds bij opper- 
vlakkige beschouwing eene treffende overeenkomst met den toestand, 
zooals we dien bij menschelijke foetus, voor een deel ook, zooals 
we dien bij anthropoide apen aantreffen. In het algemeen schijnt 
het frontale deel meer foetaal, het parietooccipitale deel meer anthro- 
poid gebouwd. De vergelijking met foetale hersenen uit verschillende 
tijdperken, met anthropoiden-cerebra en met normale menschenher- 
senen levert de volgende gegevens. 

De zeer weinig talrijke, haast alleen primaire, groeven vertoonen 
meerendeels het weinig gecompliceerde foetale verloop; breede, min 
of meer makrogyrische windingen worden er door begrensd (frontale, 
temporale kwabben). De betrekkelijk het minst goede ontwikkeling 
van het parietooccipitale deel dokumenteert zich bovendien in de 
sterkere afwijking van sulci en gyri; naar het anthropoiden-type 
gaat deze afwijking in het bijzonder in de streek der parietooccipitale 
overgangswindingen; zonder moeite kan men zich uit de aldaar 
voorhanden schorsplooien een aapspleet rekonstrueeren. 

Een aapspleet is aanwezig, wanneer de parietooccipitale overgangs- 
windingen geheel of gedeeltelijk door de occipitaalschors geoperculi- 
seerd zijn; er is dus in eigenlijken zin geen sprake van eene fissuur 
(evenmin als bij de sulei operculares insulae). Dat nog veelal bij den 
mensch een persisteerende aapspleet wordt aangenomen als de fissura 
parietooccipitalis met een transversale fissuur op de convexiteit der 
parietooccipitale wand conflueert, is reeds daarom in beginsel onjuist; 
(een dergelijke samenvloeiing vindt men in ons geval rechts). 

Denkt men zich de achterlip der fissuur a frontaalwaarts verlengd 
tot over de voorste groef van het deltavormige komplex, dan zou het 
aldus gevormde schorsdeksel toegang tot een aapspleet geven. Thans 
kan men de fissuur « als de caudale begrenzing eener virtueele 
aapspleet opvatten. 

Aan de mediale zijde is de ononderbroken suleus calloso-marginalis 
te vermelden, alsmede de links aanwezige breede overgangswinding 
tusschen cuneus en praecuneus, terwijl de vereeniging van calcaria 
en parietooccipitalis, die alleen bij uitzondering bij de allerhoogste 
apen wordt aangetroffen, bij den mensch zoo goed als regel is, aan 
beide zijden is tot stand gekomen. 

In het algemeen biedt de homologiseering der voorhanden groeven 
en windingen met die van het normale menschelijke hersenoppervlak 
geen grooie moeilijkheden. Het meest bezwaarlijk wordt ze op de 
slecht ontwikkelde achterhoofdskwab. Afgezien namelijk van de uit 


CM0 


de temporale kwab hier overgaande verlenging van f, en van de fissura 
calcarina, die van de mediale hemisfeerwand afkomstig is, neemt 
men achter de dwarsloopende groeve, waarin de suleus interparietalis 
uitmondt (herinnering aan de aapspleet) alleen links op de dorsolate- 
rale vlakte van de achterhoofdskwab eene fissuur waar, die mogelijk 
met de groeve # naar de nomenclatuur van ZirneN en KÜKENTHAL 
overeen zou kunnen komen. Haar occipitale einde zou dan door de 
sterke uitgroeiing der calcarina op de convexiteit lateraalwaarts zijn 
gedrongen. k 

Met voorbijgaan van een aantal bijzonderbeden (zie verklaring 
der figuren), die nu eens het foetale, dan weer het antbropoide type 
der groevenvorming vertoonen, echter meer casuistisch dan algemeen 
belang hebben, moge nog in het kort op de beide insulae Reilii en 
hare naaste omgeving worden ingegaan. 

Aan beide hemisferen is de nswla over een groot oppervlak 
onbedekt gebleven. Zooals door Bork *) waarschijnlijk is gemaakt, is 
fylogenetisch de menschelijke insula met omgeving alleen begrijpelijk 
door de kennis der bij anthropoide apen vrij dikwijls bestaande 
samenvloeiing van den sw/eus opercularis met de fissura fronto- 
orbitalis. Eerst daardoor zou de volkomen operculiseering der insula 
mogelijk gemaakt worden. De fylogenese der insulabedekking schijnt 
zich echter. ontogenetisch niet, zij het ook slechts in beginsel te 
herhalen. Men vindt integendeel van de fissura fronto-orbitalis — uit 
wier opneming in de insularuimte, (waarbij haar schors de insula 
zelve frontaalwaarts zou helpen vergrooten) de homologie harer fron- 
tale eindvork met de 2 voorste takken der fissura Sylvii te verklaren 
zou zijn — bij den menschelijken foetus geen spoor. Een embryo 
van 6 maanden, dat op de convexe zijde der groote hersenen alleen 
de fissura Rolando aangelegd vertoont, bezit reeds in den voorsten 
bovenhoek der fossa Sylvii de kleine van deze uitgaande, ongeveer 
horizontale verlenging die de beide toekomstige rami anteriores ver- 
tegenwoordigt, terwijl de onder-voorzijde van het onbedekte insula- 
gedeelte nog onmiddellijk overgaat in de schors van de voorhoofds- 
kwab. In latere stadia maakt het den indruk, dat de aangroeiende 
frontale schors ventrodistaal de insula overwelvende, deze interoper- 
culaire ruimte sagittaal splijt, waardoor in de groote meerderheid 
der gevallen bij den mensch de beide rami anteriores worden gevormd, 
het operculum triangulare tusschen zich vattende. 

Aan den anderen kant is de afsnoering van het eilandoppervlak 


1) Beiträge zur Affenanatomis Il (Orang Utan) in Petrus Camper 1 1901 en VII 
(Gorilla) in Zeitschr. f. Morphol. ü. Anthropol. Bd, XIII 1909, 


TETN LEE rf Een 
Vh 


(221 ) 

van de frontaalliggende schors door den suleus opercularis bij den 
menschelijken foetus reeds lang volledig éér de operculiseering vol- 
bracht is. Er zijn dus twee verschillen in de fylogenetische en 
ontogenetische ontwikkeling van dit gebied waar te nemen: de 
phylogenetisch-noodzakelijke voorwaarde voor geheele operculiseering 
door de frontale schors en voor de vorming der rr. ant, f. Sylvii 
(d. i. dus de eonfluentie van s. opereul. met s. fronto-orb.) vervalt; 
en ten tweede is de aanwezigheid eener volledige afsnoering (die 
derhalve ontogenetisch op andere wijze tot stand komt) niet vol- 
doende om de volkomene overwelving noodzakelijk te maken. 

Dit laatste zien we gedemonstreerd aan de linker hemisfeer 
van ons geval, waar de frontale orbitale schors duidelijk door eene 


vrij diepe inzinking van het eilandoppervlak is gescheiden. Zoe- 


kende naar eene homologie voor de rr. anteriores zoude men de 
inzinkingen a« en 8 daarvoor kunnen houden; topografisch zouden 


ze voldoen aan de voorwaarde het — zeer vergroote — opercul. 


triangulare. te begrenzen. Zien we echter naar de rechter hemisfeer, 


„dan blijkt dit operculum een duidelijke niet-operculiseerende plaats (bij 


es te bezitten. In verband nu met de wijze, waarop bij den foetus 


rr. anteriores en opercul. triangul. ontstaan, schijnt het wel uitgesloten, 
dat in een reeds tot operculum geworden schorsdeel, later, onder 
den invloed eener eenvoudige splijting, een gedeelte van deze schors 
weer onmiddellijk op de insula zoude overgaan. Veeleer is het waar- 
schijnlijk, dat de caudaalgerichte groei der frontale schors bij de 
abnormale ontwikkeling dezer hersenen, vooral aan de rechter hemi- 
sfeer een al te onvoldoende gelijkmatigheid bezat, zoodat in plaats 
van ééne insnoering, die van deze operculiseerende expansie het 
gevolg moest zijn, er twee ontstonden, die niet in elkaar vloeiden. 

Rechts ontbreekt de voor de vorming van een operc. orbitale 
noodzakelijke operculaire sulcus. 

Aan beide insulae is gemeen, dat ze door een breede winding 
onmiddellijk samenhangen met de streek achter de fissura Rolando; 
slechts het voorste deel van het operculum Rolandieum is — althans 
ten deele — gevormd. 

De vraag is te beantwoorden: welke der normalerwijze aan de 


_insulabedekking deelnemende schorsoppervlakken draagt de schuld 


aan de onvoldoende operculiseering? Waar deze laatste ook niet in 
beginsel is tot stand gekomen, is het antwoord gemakkelijk: stellig 
is de retrorolandische schors in groei achtergebleven. Daarmede is 
het onbedektblijven van het ventraler gelegen insuladeel echter niet 
verklaard. Om de hieraan schuldige schors te kunnen aanwijzen, is 
15 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl, XVIII. A©. 1909/10, 


(222) 


het noodig een punt te vinden ten opzichte van hetwelk eene vaste 
topografische verhouding mag worden verondersteld. Zulk een punt 

(bij een abnormaal cerebrum als het onderhavige is maar al te zeer 
eene onvastigheid in allerlei opzichten te onderstellen) heb ik meenen 
te mogen zoeken in den voorrand van het foramen Monroi; embryo- 
logische overwegingen rechtvaardigen deze keuze zonder twijfel *). 
Projekteert men deze plaats op de laterale hemisfeer-wand, dan blijkt 
het projektiepunt normalerwijs ongeveer in de fissura praecentralis 
ten naastebij 2 cM. dorsaal van den onderrand van het operculum 
frontale te liggen. 

In ons geval is deze afstand zeer gering; het punt valt een enkelen 
millimeter frontaal van de vereenigingsplaats der horizontale en ver- 
ticale sulei operculares. Zijne verhouding tot de ligging van den ven- 
tralen (orbitalen) operculumrand is daarentegen links normaal; rechts 
is deze laatste iets frontaalwaarts verschoven. Wanneer we nu volgens 
eene eenvoudige berekening de genoemde onvoldoende, resp. afwezige, 
operculiseeringen korrigeeren, blijft alleen nog het ventraal gedeelte 
onbedekt. Als mijne aanname, dat dit defekt niet op rekening der 
frontale schors mag worden gebracht, juist is, blijft slechts over eene 
onvoldoende ontwikkeling in frontale richting van de temporale kwab 
als oorzaak aan te wijzen. Kontroleeren wij dat vermoeden aan de 
topische verhouding der temporale pool tot het genoemde projektie- 
punt, dan blijkt inderdaad de horizontale afstand deze twee in ons 
geval ongeveer 1 cM. minder te bedragen, dan normalerwijs wordt 
gevonden. In zijn aangehaald opstel maakt Boik opmerkzaam op 
de fylogenetisch frontaalwaartsche vergrooting van de temporale kwab ; 
als topisch kriterium gebruikt hij de ventrale verlenging der fissura 
centralis. Ik meende in een geval als het mijne (zie ook de asym- 
metrie der beide fissurae centrales!) van dit middel te moeten afzien, 
vond echter langs anderen weg eenzelfde verschijnsel. 

Korrigeert men in de teekeningen nu ook nog de uitbreiding van 
den slaapkwab, dan heeft men behalve eene insulabedekking, tevens 
eene meer normale richting der fissura Sylvii verkregen in plaats 
van de steile groef, die alleen in haar achterste deel de fissura Sylvii 
vertegenwoordigt, naar voren echter slechts de plooi tusschen eiland 
en temporale schors is. 

Het bijzondere relief van het groote hersenoppervlak is de uit- 
dri van den inwendigen bouw der schors. Deze wordt op zijne 


Ĳ) De grenzen van het corpus callosum — hoezeer bij indeeling van normale 
hersenoppervlakken bruikbaar (v. MoNakow) «— kunnen niet dienen, omdat de balk 
in het algemeen evepredig aan het schorsoppervlak (welks deelen topografisch te 
bepalen zijn) in afmetingen wisselt. 


ET 2 


hd Peke a en 


Ne ls ST nl EE Tie akte En ade eh betaing 


(223 ) 


beurt bepaald door den algemeenen aanleg van het orgaan (in verband 


met mogelijke kiem- en ontwikkelingsstoornissen) alsmede door de 


hoeveelheid en den aard der verbindingen der schorselementen onder 
elkaar en met subeortieaal gelegen streken. Over het laatste zal het 
voorgenomen _vezelarchitektonisch onderzoek licht kunnen geven. 
Omtrent de schorsstruktuur kon in hoofdzaak het volgende voorloopig 
worden vastgesteld, na onderzoek van 14, uit verschillende gebieden 
genomen, vensters (Nissr-kleuring). Voorop sta, dat in de onderzochte 
coupes nergens pathologische veranderingen in engeren zin (vaat- 
ziekten, ontstekingsrestes, enz.) gevonden werden. 

Overal is overeenkomst met den foetalen toestand vast te stellen : 
de multiforme (VI) laag strekt zich te ver in het onderliggende merg 
uit; tof diep in de mergmassa zijn zenuwcellen waar te nemen, 
waarvan sommige onrijp zijn, andere zich zelfstandig o. a. tot kleine 
pyramidencellen hebben ontwikkeld, steken gebleven op den weg 
der ependymaire matrix naar de periferie (heterotopie in haar een- 
voudigsten vorm). | 

In de frontale schors, in het bijzonder de voorste centrale winding, 
is de binnenste korrellaag (IV) in afwijking van den norm goed 
zichtbaar. Een voortduren van embryonale verhoudingen derhalve. 

De area gigantopyramidalis is aan de rechter hemisfeer ten opzichte 
van de fissura centralis iets frontaalwaarts verschoven: de reus- 
pyramiden beginnen eerst op den koepel van de voorlip dezer groeve, 
terwijl ze. rechts nog om het suleusdal heen in het gebied der 
achterste centrale winding reiken. 

Achter de fissura centralis zijn de veranderingen in zooverre sterker, 
dat op meerdere plaatsen dan daarvóór (gyr. centr. post., achterste 
deel 7, en 7) duidelijk eene onvoldoende ontwikkeling der supra- 
granulaire *) pyramiden bestaat, terwijl de infragranulaire behoorlijk 
zijn gevormd. 

Het allertreffendst is dit gebrek in de windingsdalen — waar 
reeds normalerwijs deze en de diepere cellagen armoediger zijn 
tegenover de verbreede lamina zonalis en granularis externa. 

De door een bijzonder karakteristieken schorsbouw uitmuntende 
streken, naast de reeds gemelde, vertoonen hare typische eigenaardig- 
heden (gehoors-, gezichtsschors). Vermelding verdient, dat de area 
striata eene scherpe afgrenzing vindt op den koepel der boven- resp. 
onderlip der fissura calcarina en daar overgaat in de zoogenaamde 


1) In verband met de fylogenese (zie vooral Morr: Evolution of the visualcortex 
in Mammalia, Arch. of Neurol. Vol. III) bevat deze vondst wellicht eene vinger- 
wijzing ter gedeeltelijke verklaring der idiotie, afgezien nog van de sterke algemeene 
volumereduktie der hersenen. 


15% 


(291) 


psychovisueele zône, die haar verschijnen dokumenteert door het 
optreden der groote pyramidevormige cellen ter hoogte van het 
buitenste deel der naar calcarina-aard in tweeën gespleten lamina gra- 
nularis interna, terwijl de streep van VrcQ p’ Azir plotseling ontbreekt. 
Een menschelijk type derhalve in een occipitale kwab, die in 
uitwendigen bouw veelszins aan de anthropoiden herinnert. 


VERKLARING DER FIGUREN. 


De teekeningen zijn vervaardigd op natuurlijke grootte met behulp van den - 
dioptrograaf van Marrin. Bij de reproduktie werden ze tot op 2/3 verkleind. 
Fig. 1. Dorsale kant der hemisfeeren, 
c = fiss. centralis, rechts bijna rechtlijnig, links met twee frontaalwaarts bolle 
bochten. 
Op de grens van 3e en onderste vierde deel gaat beiderzijds een zijtak naar 
voren. Links schijnen er twee te zijn bij de horizontale projektie, Inderdaad . 
is de als groeve geteekende laterale begrenzing van den kleinen vierhoek 
eene vlakke verdieping in den lateralen wand der zijgroeve, welker mediale 
wand gespleten en mediaalwaarts „getrokken” is door de daarin uitmon- 
dende fissuur die evenwijdig aan c loopt. De verwijding der zijgroeve 
veroorzaakt — daar de koepel der laterale lip op zijn plaats blijft, terwijl 
het suleusdal iets mediaal wordt verplaatst — het schuine verloop van 
den lateralen sulcuswand, waarin eene vlakke verdieping onmiddellijk 
onder den lip-koepel zichtbaar is. — Het geheele produkt heeft een eenigs- 
zins pathologischen schijn. — Het met c parallel loopend deel ervan 
schijnt het eenige links aanwezige overblijfsel eener fiss. praecentralis. 
== fiss. praecentralis rechts. Het aan de fiss. praec. inf. beantwoordende 
deel hangt samen met den sulc. opercularis (fig. 3). 
fi =fiss. frontalis superior, beiderside gefragmenteerd. 
fa=fiss. frontalis medius. 
rc= fiss. retrocentralis, links vrij sterk bol naar achteren, klaarblijkelijk doordat 
het mediale einde frontaalwaarts is afgebogen in verband met het op de 
convexiteit overgrijpen van ; 
cm == fiss. calloso-marginalis, die rechts eerst caudaler op de convexiteit over- 
grijpt. 
ip =fiss. interparietalss, links wel, rechts niet met rc samenhangend, links 
gefragmenteerd. Mondt uit in 
a = aapspleetrest (zie tekst). 
p-ol=fiss. parieto-occipitalis lateralis, overgrijpend op den convexen hersen- 
wand; hangt rechts samen met d-p. 
th, = fiss. temporalis superior. 
Fig. 2 Laterale kant der linker hemisfeer, 
Fig. 3 Laterale kant der rechter hemisfeer. 
S= fiss. Sylwii (zie tekst). 
De groeven der insula zijn gestippeld aangegeven. 
u, B =sulc, opercularis (zie tekst). 
Z == directe overgang van schors naar insula (zie tekst). 


t) = fiss. temporalis medius, alleen rechts zichtbaar. 


(225 ) 


Fig. 4. Mediale kant der linker hemisfeer. 
Fig. 5. Mediale kant der rechter hemisfeer. 
c-m — fiss. calloso-marginalis, beiderzijds niet gefragmenteerd. 
r == fiss. rostralis. 
rh == fiss. rhinalisposterior. 
p-o=fiss. parieto-occipttalis. Links eene breede cuneo-praecuneale overgangs- 
winding, die rechts slechts als begin tot eene diepe overgangswinding is 
aangeduid ongeveer op het midden van p-0. 
ca = fiss. calcarina, beiderzijds conflueerend met p-o. 
ee = corp. callosum. 
__Niet nader aangeduid zijn: 
foramen Monroi; onmiddellijk daarvóór commissura anterior; aan 
de basis: het chiasma opticum en het corp. mammillare. Links achter 
den thalamus het gearceerde pulvinar. 
Fig. 6. Onderkant der linker hemisfeer. 
Fig. 7. Onderkant der rechter hemisfeer. 
co = fiss. collateralis (— occipitotemporalis). 
ts =fiss. temporalis <nferior, die frontaalwaarts (apen!) tot voorbij het ach- 
tereind der lange fiss. rhin. post. reikt. 
fs =fiss. frontalis inferior (incisure en H. [Broca].) 


Scheikunde. — De Heer HorrrMAN biedt namens de Heeren A. 
Smits en J. P. Wurre een mededeeling aan: „Over het 
stelsel water natriumsulfaat”. 


(Mede aangeboden door den Heer v. p. Waars). 


Reeds vróeger ') gelukte het een van ons aan te toonen, dat het 
stelsel water-natriumsulfaat tot het type aether-anthrachinon behoort, 
waarbij tevens werd gewezen op de waarschijnlijkheid, dat dit ook 
het geval zou zijn met de overige stelsels water-zout, die een terug-- 
loopende oplosbaarheidslijn vertoonen. 

Daar nu bovengenoemd gedrag gevonden was bij een voorloopig 
onderzoek, dat zich bijna uitsluitend over de kritische omgeving 
uitstrekte en het systeem water-natriumsulfaat ook buiten dit kritische 
gebied nog zoo veel merkwaardigs vertoont, werd besloten tot een 
breed kwantitatief onderzoek van dit stelsel over te gaan, waarvan 
de resultaten hier kort zullen worden medegedeeld. 

Het eerste deel- van het onderzoek betrof de bepaling van de 
dampspanningslijnen. 

Fig. Í geeft schematisch het gevondene weer, terwijl bij de belang- 
rijkste punten temperatuur en druk nauwkeurig zijn aangeduid. 


1) Surrs. Rede Amsterdam, 9 Dec. 1907, bladz. 19, 


235 


nd 
9 


ZAO 


36 


kai ee bern 


gaov au 23 24 28 26 2 28 29 30 3 JA 33 Jy 


33 
d 


RENES S 


big] 
nd 


nd 
han d 


Fig. 2. 


TE EP TE ED MATT PIE 


(227 ) 


Een onderdeel van deze figuur is nog eens in Fig. 2 op grootere 
schaal natuurgetrouw geteekend en bevat o.a. de driephasenlijnen voor 
Na, SO,.10ag LG , Na,50, LG , Na, S0,.10 ag 
+ Na, SO, + G ‚ _Na,S0,.7aq +L+G , Na,S0,. 7 aq 
+ Na, SO, +G, die alle door middel van een zéér eenvoudig toe- 
stelletje met kwikmanometer tot0,1 mm. Hg. nauwkeurig zijn gemeten. 

Uit de ligging van deze lijnen die reeds door vaN ’r Horr schema- 
tisch waren aangegeven ') volgt met vrij groote zekerheid de ligging 


Voor de drie eerstgenoemde driephasenlijnen werd het volgende gevonden. 


Driephasenlijn. Driephasenlijn. Driephasenlijn. 
Na, SO, 10 aq. +L +-G Na, SO, +L +G Na,SO,10aq +Na;,S0,-+G 
eg in ie Hg. das in aeg Hg. en in ijb Hg. 
21 16.4 19.4 13.9 2.2 12.5 
22,4 17.8 19.8 14.2 21.6 14.1 
22.6 18.1 20.6 14.9 23.0 15.7 
23.0 18.5 21.6 15.9 | 17.0 
23.2 18.7 22.6 1L0 25.0 18.4 
23.6 19.2 23.5 18.0 25.9 19.4 
25.0 29.6 24 6 19.2 27.0 21.0 
26.1 21.8 25.8 20.6 28.1 22.7 
27.0 23.0 28.1 23.9 99.5 25 0 
28.2 24.7 805 t 9.6 21.0 27.9 
29.4 26.3 82.4 30.8 32.4 30.8 
29.9 27.0 32.8 31.4 
31.0 28.6 33.8 33.5 
82.4 30.8 35.0 36.0 
37.0 40.1 
39.0 Ah.6 
40.4 48.2 
AAT 52.3 
41 61.9 
48.6 75.5 


1) Vorlesungen |, 58. 


CR 


der twee quadrupelpunten E en D, hetgeen wel het best hierdoor 
bewezen wordt, dat de temperatuur van het punt E volkomen over- 
eenstemt met de uiterst nauwkeurige overgangstemperatuur-bepaling 
van RrcHarps en Weis *), die voor het overgangspunt van de trans- 
formatie Na, SO,.10aq 2 Na, SO, +aq onder 1 atm. druk, dat 
zéér weinig van dat onder den dampspanningsdruk E verschilt 
32.384° vonden. (Zie tabel p. 227). 

Uit deze tabellen volgt in de eerste plaats, dat de driephasenlijn 
voor Na, SO, + LL +G tusschen de beide andere inligt, hetgeen de 
theorie eischt en verder dat bij 32.4° de drie driephasendrukken 
even groot zijn nl. 80.8 mm. Hg. waaruit volgt dat bij deze tem- 
peratuur en druk Na, SO,.10 HO, Na, SO,, L en G met elkaar in 
evenwicht zijn, hetgeen met de waarneming van RricHarps en Werrs 
als volkomen in overeenstemming kan worden beschouwd. 

Passen wij nu op de tabel voor de driephasenlijn Na, SO, . 10 aq 
+ Na, 50, + G de formule van vaN ’r Horr toe in den vorm, zooals 
deze door FrowmiN ®) is benut, dan krijgen wij 


ein 
1 Ds Wa 


1 


Q 4.606 L2= 
ed 5 


1 


waarin P, en P, twee driephasendrukken bij de absolute tempera- 
turen 7, 7, zijn, terwijl met PP, en P, de dampspanning van 
zuiver water bij die zelfde temperaturen wordt aangegeven. 

Q geeft dan aan het warmteeffect bij de vorming van ne Se 
uit 1 gr. mol vloeibaar water en anhydried. 

Nemen wij de met 20° en 32°,4 overeenstemmende drukkingen, 
dan vindt men voor (Q@=—= 2440 cal, waaruit HEE dat de torie 
hydratie-warmte van Na, SO,.10 H,O = 24400 cal. 

Hierbij zij tevens bppeudeekt dat deze diel bepaling der 
hydratie-warmte de eenige juiste bleek te zijn, daar de directe 
meting van bet warmte-effect tengevolge der langzame reactie niet 
mogelijk is. | 

Het punt D is een metastabiel quadrupelpunt, waar in metasta- 
bielen toestand de phasen Na, SO,.7ag, Na, SO,,L en G met 
elkaar in evenwicht zijn. Voor dit overgangspunt (onder 1 atmos- 
feer druk) waar de transformatie 


Na, SO, . 7 aq <2 Na, SO, + aq 


1) Zeitschr. f. physik chem. 43, 471, (1903). 
2) Z. Ph. Chem. I, 8 (1887). 


Rak 


E 
àl 
BE. 
a 


eed 


el 


(229 ) 


plaats grijpt vindt men grafisch uit de oplosbaarheidslijnen van 
LorweL en Gar-Lussac de temperatuur 24,4°. 

Zooals uit onderstaande tabel kan worden afgeleid, werd bij de 
bepaling van de driephasenlijn voor Na, SO, 7 aq + Na, SO, + G bij 
24°,4 een zeer duidelijke knik gevonden, waaruit volgt, dat het 
overgangspunt onder den dampdruk ook bij 24°,4 ligt. 


Driephasenlijn. 
Na; SO, . Tag + Na; SO, + G 


Temp. a aen Vaste phasen. 
20 0 13.2 Taq +anh +G 
21.0 14.3 à 
22.0 15.4 , 

22.9 16.6 î 

93.6 11.6 d 

23.9 18.0 k 

21 18.3 He 

244 | 189 Jaq Hanh-L+G 
04.6 19.2 avh + L +G 
4.9 19.6 5 

25.3 20.0 À 


De driephasenlijn voor Na, SO,.7 aq + L + G had indien voort- 
gezet tot deze temp., nog een bevestiging kunnen geven, doch daartoe 
had men juist de samenstelling, overeenkomende met het overgangs- 
punt, 6,15 mol °/, Na, SO, moeten nemen, die om bijzondere experi- 


menteele moeilijkheden bijna altijd overschreden zou worden, waar- 


door naast het hydraat met 7 aq steeds het anhydride zou verschijnen 
en dus steeds het driephasen evenwicht Na, SO, 7 aq + Na, SO, ge G 
gemeten zou worden. 

. Dit is dan ook de reden, waarom zooals uit de volgende aak 
blijkt, de driephasenlijn Na, SO, 7 aq + Li + G slechts ‘tot 23° is 
voortgezet kunnen worden. 


( 230 ) 


Driephasenlijn. 
NA; SO,. Taq +L+G 


Druk 

Temp. K 
in m.m.Hg. 

19.1 14.5 
20.0 15.3 
21.0 16.1 
N.9 16.9 
23.0 17.9 


Voor wij van fig. 2 afstappen, zij nog opgemerkt, dat de over- 
gangslijn DL niet is nagegaan, wel echter de overgangslijn ZM, 
n.l. door TAMMANN *), die bij voortzetting van het onderzoek tot hooge 
drukkingen vond, dat deze overgangslijn een vertikale raaklijn bezit, 
hetgeen uit de volgende getallen duidelijk is. 


Driephasendruk. 
Na, SO, 10 aq + Na, SO, + L 


Druk in 

Temp. As As 
cm? 
32.6 +0.045 100 
+-0.079 {| 200 
+0.122 460 
— 0.043 1000 
—1.19 | 2000 
— 3.43 3000 


Ten slotte valt nog op te merken, dat met 4 B de dampspannings- 
lijn van zuiver water is aangegeven terwijl VAW de sublimatielijn 
van de twee modificaties van Na,SO, is. 

Keeren wij nu weer terug tot Fig. 1, dan dient vermeld te 
worden, dat de driephasenlijn voor Na, SO, + L + G ook reeds door 
TAMMANN *%) van 50° tot 100° werd bepaald; deze bepalingen werden 


1) Kristallisieren und Schmelzen, 254. 
2) Wied. Ann. 24, 530 1885). 


(231) 


echter herhaald alvorens het onderzoek naar hoogere temperatuur 
voort te zetten, opdat de waarnemingen volkomen vergelijkbaar 
zouden zijn. 

Vóór wij tot de vermelding der resultaten overgaan zij opgemerkt, 
dat de waarnemingen tot de temperatuur van 50° in een met bij- 
zondere zorg luchtledig gepompt toestelletje met kwikmanometer 
werden Verricht, dat geheel in een thermostaat was ondergedompeld. 


Driephasenlijn. 
Na; SO, +L +G 
50.6 83.6 
53.8 09,0 
56,8 114.0 
59.6 130.0 
62.8 151.0 
65.6 171.0 
69.4 200 
69.8 208 
14.8 258 
80.2 321 
86.0 403 
90.6 482 
95.2 574 

100.0 681 
105.0 812 
111.0 1009 
116.1 1196: 
119.8 1295 
124.8 _| 1569 
125.8 1617 
129.8 1833 
135.6 2172 
140.8 2521 


(232) 


Van 50° tot 140° werd echter een eenigszins andere methode gevolgd ; 
het kwikmanometertje in den thermostaat werd, zooals gebruikelijk 
is, als indicator benut, terwijl de druk werd afgelezen op een open= 
manometer die, met het kleine manometertje door middel van een 
T-stuk met kraan verbonden, buiten het bad was opgesteld en 
waarin de druk, (door middel van een fiets-pomp,) gelijk gehouden 
werd aan den driephasen-druk. î 

Het onderzoek van + 50° tot + 140° gaf nu het volgende 
resultaat. (Zie tabel p. 231). 

Deze waarnemingen die tot 100° gar met die van TAMMANN over- 
eenstemmen laten zien dat deze Bed n tot 140° niets onre- 
gelmatigs vertoont. 

Daar nu de drukkingen boven 3 atmosferen gevaarlijk waren voor 
het tot 140° gebruikte toestelletje werd. thans overgegaan tot de 
methode met de Cailletetbuis die (ot 217° van moeilijk smeltbaar 
glas, doch daarboven van kwarts was, daar glas boven 200° snel 
door water wordt aangetast. 

Helaas was echter kwarts ook niet het materiaal voor waarne- 
mingen bij hoogere temperaturen ; want terwijl kwarts door water zelfs 
bij de kritische temperatuur absoluut niet veranderde, werd het 
door een oplossing van Na, SO, onder overigens dezelfde omstandig- 
heden wel aangetast, [vermoedelijk ten gevolge van hydrolyse van 
het zout) waardoor de kwartsbuizen herhaaldelijk sprongen en de 
dampspanningsbepalingen, die betrekkellijk langen tijd vereischen, 
niet boven 260° konden worden voortgezet. 

Van 140° tot 260° gaf het onderzoek nu het volgende resultaat. 
(Zie tabel p. 233). 

Vergelijkt men deze drukkingen met die van zuiver water bij 
dezelfde temp. dan merkt men in de eerste plaats op, dat, zooals 
in verband met de kleine oplosbaarheid van het Natriumsulfaat te 
verwachten was, de verschillen klein zijn, en in de tweede plaats 
valt het op, dat deze verschillen een maximum waarde bereiken bij 
+ 234°, hetgeen op een overgangspunt wijst, dat dan ook door 
HürrNeR en TAMMANN *) bij 285“ en door BorkKw *®) bij 239” gevonden is. 
NackKEN °) heeft kort daarop bij een nauwkeurig onderzoek aangetoond 
dat de resultaten van HürrNer en TAMMANN het dichtst bij de waar- 
heid komen, daar hij voor het overgangspunt 234° vond. Verder 
brachten zijn proeven‘aan het licht, dat de modificatie van Na, SO, 
beneden 234° rhombisch en daarboven. monoklin is. 


1) Zeitschrift. An. Chem. 43, 215. 
2) Dissertatie Amsterdam 1906. 
3) Neues Jabrb. fir Mineralogie, Beilageband 24, 27 (1907). 


EP TPN 4 


Driephasenliin. gen Driephasenlijn. 


Na; SO, +L +G a, Na, SO, + L + G 
Temp. Sad Beuk ín Verschil met de 
. Temp. ensen dampspanning van 

141.09 35 zuiver water 

142,2 3.6 220 21.2 1.6 
1424 3.7 222.8 22.2 2.0 

Ml .7 3.9 2264 23.9 1.9 
1450 | _ 3.9 2308 25 6 2.3 
147.2 11 933.6 27.1 2.3 

148 2 42 | 234.0 27 A 2.3 

149.0 4,2 237.2 28.9 hr 38 

151.6 4.5 240.3 31.0 2.0 

451.71 | 46 | 247 33.7 2.0 

152.0 4.7 247 35 2 1.9 

153,2 49 2504 38.5 1.8 x 

takel 50 255.2 Mh te. 8 

157.0 5.3 260 45 

RBE 57 

162 5 6.1 

163,4 6.2 

166.9 6.8 

170.4 7.3 

172,4 re, 

174 4 8.1 

171.3 8.6 

179,4 a. 

181 4 9.6 

1841 10.3 

186,4 | __ 40.7 

187.6 11.0 

1926 12.3 

21.3 | 44.2 je ke 

2064 16.5 S 

210.2 18.2 : 

217,2 20.4 


(934) 


Het tweede deel van het onderzoek bestond uit de bepali::g van 
d. smeltlijn onder den dampdruk, waarvan Fig. 3 het onderzzchte 
ge ied weergeeft. 


Fig. 3. 


De iĳslijn ABC is reeds lang uit de onderzoekingen van RAOouLr }), 
Loomis ®), pu Copper ®) en LoreweL *) bekend, terwijl de smeltlijn van 


EE RE 


1) Zeitschr. f. physik. Chem. 2, 489 (1888). 

2?) Wied. Ann. 57, 503 (1896). 

3) Ann. de Chim. et phys. [4] 25, 539 (1872) en Zeitschr. f. physik. Chem. 
22, 239. 

4) Ann. de Chim. et phys. [3] 49, 50 (1857). 


zij 
nd 
K 
5 
zig 
Ls 


(235 ) 


Na, SO,.10H,0O,BE en die van Na,SO,.7H,O,CD eveneens 
reeds vroeger uit de bepalingen van Gar-Lassac *), LOEWEL, De Copper 
en BERKELEY °) konden worden afgeleid. 

Verder hebben Gar-Lassac en BERKELEY ook nog onderzoekingen 
gedaan over de smeltlijn van het anhydride en hun bepalingen voort- 
zettende tot + 100°, konden zij reeds constateeren, dat wij hier met 
het bijzondere geval van een terugloopende smeltlijn te doen hebben. 

De eerste waarnemingen boven 100° werden verricht door Tir.pen 
en SHENSTONE ®) van 100° tot 230° en door Erarp *) van 150 tot 320°, 

Hun resultaten zijn samengevat in de volgende tabellen. 


TILDEN en SHENSTONE. ETARD. 


en ren 
100° 5 09 1509 5.07 

120° 5.035 1909 5.13 

1409 5.05 240° 6.15 

1609 5.15 3209 2.66 

180° 5.305 

2300 5,09 


De tabel van TiLpeN en SHENSTONB, die voldoende nauwkeurig is 
om er conclusies uit af te leiden, laat zien, dat de smeltlijn tusschen 
100° en 140° een vertikale raaklijn bezit. 

Van Prarp is slechts één bepaling van dienst geweest nl. die bij 
320°, want die deed vermoeden, dat de plooipuntskromme de smelt- 
lijn zou ontmoeten, hetgeen, zooals reeds in den aanhef werd mede- 
gedeeld, inderdaad het geval bleek te zijn. 

Bij de nauwkeurige bepaling van de smeltlijn van 62° tot 365° 
(volgens de buisjesmethode)®) gelukte het dan ook het meest 
interessante gedeelte van de 7-a-figuur met volkomen zekerheid vast 
te stellen en aan te toonen, dat het stelsel H‚O — Na, 50, tot het 


1) Ann. de Chim, et phys. 41, 312 (1819). 
2) Trans. Roy. Soc. 203 A. 209 (1904), 
3) Trans. Roy. Soc. 175, 23 (1884). 
5) C _R. 106, 206 (1888). 
„ „ 118, 854 (1891). 
5) Hierbij werd boven 250° van kwartsbuisjes gebruik gemaakt. 


( 236 ) 


type aether-anthrachinon behoort met deze bijzonderheid, dat in dit 
stelsel twee overgangspunten voorkomen en het verschijnsel van 
retrograde stolling langs de smeltlijn niet wordt aangetroffen in de 
kritische omgeving doch tusschen de twee overgangspunten. 

Het resultaat van het onderzoek tusschen 62° en 365° is nl. het 
volgende. 


ten | eneen 
629 5.39 
709 5.27 
72° 5.255 
80° 5.18 
Br 1909 5.255 
| 1020 5.27 
20809 5.39 
2419 5.39 
2500 5.04 
279° | 4.12 
319° 2.56 
3659 zéér klein 


(kritisch verschijnsel) 


Brengen wij nu deze waarnemingen in de 7, z-figuur, dan krijgen 
wij de lijnen ERF en FP, met een overgangspunt in #. Voor 
de duidelijkheid is het kritisch punt bij een te groote concentratie 
geteekend, omdat anders niet kon aangegeven worden, dat in Pde 
smeltlijn kontinu overgaat in de damplijn PH, die onder 320° met 
de as voor H‚O samenvallend is aangenomen. 

Het retrograde in de smeltlijn van rhombisch Na, SO, en het 
terugloopen van de smeltlijn van monoklien Na, SO, brengt nu bij 
samenstellingen gelegen tusschen die van de punten A en # hoogst 
eigenaardige verschijnselen te weeg. 

Gaan wij b.v. uit van een samenstelling a = 5.39 mol. °/, Na, SO,, 
dan zijn wij bij de gewone temp. in het gebied voor Na, SO, 10 aq + Ls; 
verhoogen. wij de temperatuur, dan lost bij 31° in punt » alle 
vaste stof op en wij komen in het gebied voor L, 

Bij 62° in „ scheidt zich echter rhombisch anhydrisch Na, SO, af, 


RR ee tee 


(237 ) 


welke afscheiding aanvankelijk, nl. tot + 125° toeneemt. Boven 
deze temperatuur lost de afgescheiden hoeveelheid vaste stof meer 
en meer op, om bij 208° in v weer geheel te verdwijnen. Wij zijn 
dan voor de tweede maal in het vloeistofgebied gekomen, en hebben 
dus het verschijnsel der retrograde stolling waargenomen. 

Gaan wij nu verder met verhitten, dan komt er weer verandering 
en bij 241° in het punt w scheidt zich monoklien anhydrisch 
Na, SO, af. | 

De reeks der waar te nemen verschijnselen is hiermede nog niet 
ten einde, het meest interessante komt achteraan, want verhoogen 
wij de temperatuur nog meer, dan zien wij bij 365° het kritische 
verschijnsel optreden, doordat de vloeistof identiek wordt met den 
damp bij aanwezigheid van vast Na, SO, 

Wij moeten hier echter opmerken, dat dit laatste verschijnsel een 
ander volume vereischt dan de daaraan voorafgaande; voor de 
punten m,n, v en w is het immers noodzakelijk, dat de hoeveelheid 
damp zeer klein is, omdat wij willen hebben, dat in deze punten 
de bekende totaalsamenstelling gelijk is aan de samenstelling van 
de vloeistof, terwijl toch driephasendruk heerscht. 

Voor het kritisch verschijnsel moet echter bij de kritische tempe- 
ratuur het volume van de vloeistof gelijk zijn aan dat van den 
damp, en zoo is het duidelijk, dat voor de waarneming van het 
kritische verschijnsel een nieuwe vulling noodig is. 

Daar nu bij deze bepaling bleek, dat de kritische temp. van de 
verzadigde oplossing niet merkbaar hooger lag dan die, welke voor 
zuiver water werd waargenomen, nl. 365°*), werd hieruit gecon- 
cludeerd, dat de oplosbaarheid van Na, SO, in water bij de kritische 
temperatuur zéér gering is. 


Nu doet zieh natuurlijk de vraag voor, wat wij bij hoogere tem- 
peratuur krijgen. Was ontleding uitgesloten, dan zou beneden het 
smeltpunt van Na, SO,, dus beneden + 885° een punt q moeten 
optreden, waar dezelfde vloeistof als bij p of bij ontmenging een 
andere, haar kritisch punt bereikte, en wij zouden dan een 7, z-figuur 
krijgen, die sterk op die voor aether-anthrachinon zou gelijken. Maar 


1) Voor de kritische temperatuur van water werd door verschillende waarnemers 
het volgende gevonden 


Napeipine 358,1° 
Barerur 364,39 
CAILLETET EN GoLARDEAU 200,5° 
KornsTaAMM EN Keesing 364—3650 
Suits 365° 
16 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIIL. A°©. 1909/10. 


(238 ) 


daar het hoogstwaarschijnlijk is, dat bij hoogere temperatuur ont- 
leding optreedt, moeten wij van het overige gedeelte van de 7z-figuur 
afzien. 

De zouten die met water als tweede komponent zich in verband 


met hun terugloopende smeltlijn vermoedelijk zullen gedragen als 
Na, 50, zijn de sulfaten van Ca, Cd, Ce, Fe, Gd, La, My, Mn, 


Nd, Ni Pr, Sr, Th, Yb en Zn, benevens de zouten Zi, CO 


Na, Se Or, Na, HPO Car 

Hoogstwaarschijnlijk zal hetzelfde eigenaardige gedrag ook dikwijls 
te vinden zijn, wanneer wij in plaats van water een ander oplos- 
middel kiezen, waarbij dan bij laag smeltende zouten wellicht het 
onderzoek, door het uitblijven van secundaire omzettingen, over het 
geheele koncentratiegebied zal kunnen worden voortgezet. 


Anorg. Chem. Laboratorium der Universiteit. 
Amsterdam, Sept. 1909. 
Scheikunde. — De Heer HorreMAN biedt namens den Heer 


Dr. F. E‚ C. Scnrerer een mededeeling aan : „Over heterogene 
evenwichten bij dissocieerende verbindingen” 


(Mede aangeboden door den Heer v. p. WAALs). 


Door Dr. A. Surrs werd 30 Dee. 1905 in de Verslagen der 
Koninki. Akademie een mededeeling gepubliceerd over snijdingen 
van de plooipuntskromme en de driephasenlijn eener dissocieerende 
binaire verbinding. In deze verhandeling werden enkele der mogelijke 
gevallen besproken, de verschijnselen beschreven, die bij eene dergelijke 
ontmoeting kunnen worden verwacht en eene nadere systematische 
bespreking der overige mogelijkheden aangekondigd. Prof. Sirs 
stond de voortzetting echter aan Prof. RoozrBoom af‚ die het mij als 
onderwerp voor een dissertatie opgaf; van zijne leiding heb ik slechts 
korten tijd mogen genieten. Aan Prof. Smits, mijn promotor, betuig 
ik gaarne mijnen dank voor den steun, die ik bij dit onderzoek van 
hem heb mogen ondervinden. 

De systemen, waarin eene snijding van plooipuntskromme en 
driephasenlijn eener dissoeseerende binaire verbinding optreedt, kunnen 
tot de zes volgende typen worden teruggebracht. 

L. Beide kritische eindpunten liggen op den tak AS; zie fig. 1 

Dit geval werd reeds in de genoemde verhandeling besproken en 
aan een gecombineerde P7- en z7-projectie duidelijk gemaakt. 


Aide, 


k 

dl 
Ee 
di 
5 
4 
” 
E 
EE 
ä 


Di 


hi 
werven dn 


vaks sedens eatmssmpnter derven eden 


… 


Mlitseapidace enen 


( 240 ) 


II. Het eene kritische eindpunt ligt op den tak AS, het tweede 
op den tak SM, dus tusschen smeltpunt en max. sublimatiepunt 
(punten p, en q, uit fig. 1). Uit eene beschouwing van fig. 2, die 
dit geval schematisch weergeeft, zal het duidelijk zijn, dat het 
smeltpunt van de verbinding hier is verdwenen, dat de vloeistoftak 
van de met vast coexisteerende tweephasenstrook in de 7*-« projectie 
de. lijn voor z=="/, niet meer snijdt; de damptak ontmoet echter 
laatstgenoemde lijn in twee punten: het maximum-sublimatiepunt 
M en een punt e. Gaat men in dit geval het gedrag der verbinding 
zelf na, dan blijkt, dat op de lijn ZM (P-T' projectie) de vaste 
verbinding naast haar eigen damp bestaat, dat op de lijn Mme de 
drie phasen naast elkaar kunnen voorkomen, dat het gebied Mmel 
het terrein aangeeft, waar vloeistof en damp stabiel coexisteeren, 
„terwijl eene lijn van vast-damp in e aan de driephasenlijn raakt 
en naar hooger temperatuur in de P-7’ projectie beneden eq loopt. 
Treedt de vaste stof niet op, dan is bovendien nog mogelijk de 


À ‚ 


(241 ) 


coexistentie van ZL en G in het gebied nMmeko, waaraan zich dan 
het stabiele gebied Mlem aansluit. 


II. Beide kritische eindpunten liggen op den tak SM (punten 
Pp, en qg, uit fig. 1) dus tussehen smeltpunt en maximumsublimatiepunt. 
De vloeistoftak van de met vast coexisteerende tweephasenstrook van 
p snijdt de lijn voor wv —=*'/, tweemaal, éénmaal in het smeltpunt 
S (Fig.3) en een tweede maal in een punt b, dat tusschen S en p 
is gelegen. Evenzoo snijdt de damptak van de strook van q het 
middenvlak tweemaal, in het maximumsublimatiepunt M en in een 
punt, gelegen tusschen M en q. In 5 en S bestaat de verbinding 
naast vloeistof van gelijke samenstelling onder den driephasendruk; 
in de snijpunten van den damptak met == "/, naast damp van 
gelijke samenstelling, waarmede dan eene vloeistof van andere samen- 
stelling coöxisteert. De lijn, die in dit geval het evenwicht tusschen 
vloeistof en gas aanwijst voor de samenstelling van de verbinding, 
gaat door S en M,‚, maar tevens door de beide andere snijpunten 
van vloeistof- en damptak met # == "/, en door een punt c van de 
kritische lijn, die daar dus metastabiel is. 


(242) 


IV. Het eene kritische eindpunt ligt op SM, het tweede op BM. 
(punten p, en q, uit fig. 1). In dit geval, dat gegeven wordt door 
fig. 4 bestaat op de driephasenlijn aan de zijde van den eersten 
component nog een smeltpunt 5, terwijl het maximumsublimatiepunt 
is weggevallen. Hiermede hangt samen, dat het vlak van de ver- 
binding alleen door een vloeistoftak wordt gesneden; het plooipunt 
k ligt tusschen p en q. In S raakt de smeltlijn, in het andere punt, 
waar de vaste verbinding naast vloeistof van gelijke samenstelling 
bestaat eene tweede lijn voor vast-fluïde, die naar lagere temperatuur 
loopt, rakend aan de driephasenlijn in de P-7' projectie. Deze laatste 
lijn is ter wille van de duidelijkheid weggelaten. 


V. Beide kritische eindpunten liggen op BM (punten p,‚ en gs, 
fig. 1), dus bij concentraties, die liggen tusschen die van de verbinding 
en van den tweeden component. Het evenwicht vloeistof-gas. in het 
middenvlak, dat in het vorige geval tot een metastabiel kritisch 
verschijnsel aanleiding gaf, levert hier een stabiel kritisch punt 
(fig. 5). De lijnen, die het gedrag van het mengsel van de samen- 
A 


Fig. 5. 
stelling van de verbinding aangeven, zijn in de figuur aangebracht, 


Ee REN 


kie hah sa earn alc clit in er 
EL x rd le Ad ee id 


as 
wi, 


( 243 ) 


VL. Het eene kritische eindpunt ligt op AS, het tweede op BM 
(punten p, en q, van fig. 1). Dit geval, waarbij zoowel smeltpunt 
als maximumsublimatiepunt zijn verdwenen, werd reeds door Prof, 
Smits in de aangehaalde verhandeling besproken. 


Bovengenoemde gevallen, die alle zijn afgeleid in de aanname, 
dat de dampdruk der verbinding tusschen die der componenten ligt 
bij gelijke temperatuur, waarbij dus het vloeistof-dampvlak boven 
het smeltpunt geleidelijk van den eersten naar den tweeden ecompo- 
nent daalt, kunnen gemakkelijk worden afgeleid voor systemen met 
verbindingen, die minder resp. meer vluchtig zijn dan beide eom- 
ponenten, hetgeen dan aanleiding geeft tot het optreden van eene 
lijn van minimum- resp. maximum-druk op het vloeistof-dampvlak. 
Door combinatie van de vorige gevallen kunnen dubbele snijdingen 
optreden, waarvan één in de aangehaalde mededeeling werd besproken. 

Wanneer we nagaan, wanneer de genoemde gevallen kunnen 
voorkomen dan blijkt, dat de kans voor het optreden van geval [II 
het kleinst zal zijn, daar de gewoonlijk geringe verschillen in druk 
en temperatuur van minimumsmeltpunt en maximumsublimatiepunt 
eene snijding van driephasenlijn en kritische lijn tusschen deze 
punten onwaarschijnlijk maakt. De gevallen II, UI en IV, waar 
eene dergelijke ligging wordt aangetroffen, zullen dus, zóó ze werkelijk 
voorkomen, slechts zelden worden aangetroffen; het is me niet gelukt 
een voorbeeld van deze gevallen te vinden. 

De overige drie gevallen hebben dit gemeenschappelijk, dat ze alle 
kunnen voorkomen bij verbindingen, die in één of beide componenten 
weinig oplosbaar zijn. Bij alle systemen, waar ik kritische eind- 
punten heb gevonden, was dit nu inderdaad het geval. Van de 
onderzochte systemen behooren tot 

Type [: Zoutzuur—Ammoniak ; Zwavelwaterstof-Ammoniak ; Kool- 
zuur-Ammoniak. 

Type V: Ammoniak-Zwaveldioxyd. 

Het systeem zoutzuur-ammoniak, waarbij het optreden van type VI 
door het niet bekend zijn van een smeltpunt niet onwaarschijnlijk 
scheen, bleek tot Type Il te behooren, daar ik kon vaststellen, dat 
bij verhitting van echloorammonium een driephasenlijn werd gevonden, 
die zich uitstrekte van ca. 520°—560’. 

Van deze systemen is slechts dat van zwavelwaterstof en ammoniak 
voor eene quantitatieve onderzoeking van de ruimtefiguur geschikt, 
hoewel ook dit systeem door de inwerking van kwik op zwavel- 
waterstof, die slechts met groote moeite onschadelijk is te maken, 
groote experimenteele bezwaren meebrengt. Toch is het me gelukt 


(244 ) 


één kritisch eindpunt (p) te bepalen; het tweede (q) was door te 
hoog gelegen drukking niet te bereiken. Fig. 6 geeft de P-7' 
projectie van de P-7-x figuur aan. De driephasenlijn aan de zijde 


20d 


1] 


is ‚Is 


Fig. 6. 
van den meest vluchtigen component, in ons geval de zwavelwaterstof, 
valt practisch met de vloeistof-damplijn van den zuiveren component 
samen; ze is ter wille van de duidelijkheid daarvan gescheiden 
geteekend. De oplosbaarheid is hier zoo gering, dat de isotherme 
dampdrukverlaging (tot het bereiken van de verzadigde oplossing 
onder driephasendiuk) practisch nul is; dit brengt mede, dat het 
kritisch eindpunt p slechts weinig in druk en temperatuur van het 
kritisch punt van zwavelwaterstof verschilt ( 7 99.6°; Ti, 103.0°; 


88.3 atm; Pk, 93.9 atm.). 


jp 
kus 


Pkys 


(245 ) 


De driephasenlijn aan den ammoniakkant loopt bij lage temperatuur 

ver onder de vloeistof-damplijn van ammoniak. 
_ In de buurt van 110° stijgt ze zeer snel, snijdt in de P-7' projectie 
de ammoniaklijn en loopt bij 117° bijna vertikaal. Ik heb deze lijn 
naar hoogeren druk tot 225 atmosferen kunnen vervolgen zonder 
eenige indicatie van een kritisch verschijnsel. Het punt q ligt dus 
bij een druk, die hooger is dan 225 atmosferen. 

In het punt N, dat bij ongeveer 50° ligt, treedt eene raking van 
de minimumdruklijn aan de driephasenlijn op. Bij temperaturen 
boven 50° hebben derhalve de P-x doorsneden een minimumdruk 
in de Z-G lijnen. Van de sublimatielijn van de verbinding werd 
de ligging in de nabijheid van het maximumsublimatiepunt nauw- 
keurig bepaald; dit laatste punt ligt bij 88.4’ en 19.3 atmosferen ; 
het smeltpunt kon niet zoo nauwkeurig worden waargenomen, daar 
eene geringe inwerking van kwik op het mengsel door de daar- 
door ontwikkelde waterstof eene groote fout in de drukking kan 
teweeg brengen; het ligt bij 116 à 117° en bij eene drukking, die 
hooger is dan 150 atmosferen. Terwijl in de weinige gevallen, waar 
de beide genoemde punten nauwkeurig werden bepaald, de verschillen 
in druk en temperatuur gering waren, treedt hier een temperatuur- en 
drukverschil van 28° en meer dan 130 atmosferen op; dit systeem 
is het eerste en eenige geval, waar eene dergelijke ligging werd 
geconstateerd. 

Met behulp van toegesmolten buizen eenerzijds en proeven met 
Cailletetbuizen anderzijds is het me gelukt de 7-x projectie van het 
gedeelte van de kritische lijn aan den zwavelwaterstofkant (fig. 7) 


Fig. 7. 


en van de driephasenlijn aan beide zijden (fig. 8 en 9) te bepalen. 

De kritische lijn loopt vrijwel recht van het kritisch punt van 
zuivere zwavelwaterstof (99.6°) naar het kritisch eindpunt p (103.0°, 
8.4 °/, ammoniak). Deze lijn is in fig. 8 met den vloeistof- en damp- 
tak van de met vaste verbinding coexisteerende tweephasenstrook 
geteekend, waarvan de eerste nauwkeurig kon worden bepaald en 
de laatste schematisch is aangegeven. De 7-x-projectie van dezelfde 
strook aan den ammoniakkant (fig. 9) vertoont bij 50°/, ammoniak 
het smeltpunt S (116 à 117°) en bet maximumsublimatiepunt M (88.4°). 


(246 


„De getrokken vloeistoflijn werd gedeeltelijk met gesloten buisjes, 
gedeeltelijk met de Cailletet-methode, die onderling overeenkomende 
uitkomsten opleverden, bepaald; het gestippelde gedeelte, dat eenerzijds 
door de reeds genoemde storende reactie, anderzijds doordat de 


Fig. 8. Fig. 9. 


vullingen van de Cailletetbuizen te gering zouden moeten zijn, niet 
nauwkeurig kon worden waargenomen, komt slechts globaal met de 
werkelijkheid overeen met uitzondering van het maximum-sublimatie- 
punt. Links van A ligt het smeltpunt bij hooger temperatuur dan 
het sublimatiepunt en aan de andere zijde van N treedt de omgekeerde 
ligging op. Het punt MN, waar de beide takken van de tweephasen- 
strook elkaar snijden, is ook in de P-7' projectie van fig. 6 te 
vinden, waar de minimumlijn van het vloeistof-dampvlak de drie- 
phasenlijn raakt. De overige lijnen zullen in verband met de theore- 
tische beschrijving, die Prof. Smrrs van dit geval reeds gaf (Type I), 
zonder verdere omschrijving duidelijk zijn. 


E, 
E 
Dr Kk 


rt nen drin Nr “ld ot nk et rot dl 


en EEE ADI 


( 247 ) 


Scheikunde. — De Heer FRANCHIMONT biedt eene mededeeling 
| aan van den Heer Dr. Orro pe Vries: „Over de abnormale 
reductie eener aromatische nitroverbinding met tin en zoutzuur 

en een merkwaardig geval van dimorphie.” 


(Mede aangeboden door den Heer P. v. Roupuren). 


Bij de synthese van het isokreosol, een der methylesters van het 
homopyrocatechine, moest 3-amino- 4-methoxytoluol gemaakt worden 
door reductie van de overeenkomstige nitroverbinding. Het bleek 
dat deze reductie zeer glad en met kwantitatieve opbrengst verloopt, 
wanneer men haar met ijzer en azijnzuur bewerkstelligt; gebruikt 
men echter tin en zoutzuur, dan ontstaat een mengsel van amino- 
verbindingen waaruit, behalve het normale product der reductie, 
een tweede, chloorhoudend, lichaam kon worden afgezonderd. 

Het ontstaan van in de kern gechloreerde aminoverbindingen, bij 
de reductie van aromatische nitroverbindingen met tin en zoutzuur, 
is reeds meermalen geconstateerd, en het was dus interessant, ook 
in dit geval vast te stellen, welke plaats het chlooratoom daarbij 
ingenomen had. 

Dit kon bereikt worden door de aminogroep door chloor te ver- 
vangen. Het daarbij ontstaande dichloor- 4-methoxytoluol bleek identisch 
te zijn met 3-6-dichloor- 4-methoxytoluol, dat langs synthetischen weg 
bereid werd, namelijk door in het, reeds door Limracu beschreven, 
3-amino- 4-methoxy- 6-nitrotoluol eerst de aminogroep op 3 door chloor, 
daarna de nitrogroep op 6 door NH, en deze vervolgens ook door 


chloor te vervangen. Hieruit blijkt dus dat het chlooratoom, zooals 


uit analoge gevallen te verwachten was, de paraplaats ten opzichte 
van de aminogroep ingenomen had. 

Het zooeven vermelde 3-6-dichloor- 4-methoxytoluol vertoonde een 
eigenaardig geval van dimorphie. Bij de verschillende boven ten 
deele beschreven bereidingen werd het steeds verkregen in den vorm 
van bij 29’ smeltende naalden die zich als een volkomen stabiel 
lichaam gedroegen. Aan het einde der onderzoekingen trad echter 
een andere vorm op, bij 44° smeltende platte kristallen, en van dat 
oogenblik af waren de bij 29° smeltende naalden niet meer bestendig, 
zìj vielen tot poeder uiteen en vertoonden dan het smeltpunt 44°. 


Men kan den labielen vorm van ’t smeltpunt 29° gemakkelijk weer 


laten ontstaan door afkoelen eener gesmolten massa of door kristal- 
lisatie uit verdunden aleohol. Het bleek echter in den eersten tijd na 
het optreden van den stabielen vorm (44°) onmogelijk, de zoo verkregen 
naalden af te zonderen, want zoodra zij met de laboratoriumslucht 


(248 ) 


in aanraking kwamen, trad omzetting op. Zelfs de voorzorgsmaat- 
regelen, die LirBERMANN en BILLMANN bij hunne onderzoekingen over 
de kaneelzuren gebruikten, bleken onvoldoende. Alleen door de stof 
in een toegesmolten buisje geruimen tijd boven 44° te verhitten, dit 
door onderdompelen in alcohol van buiten volkomen te desinfecteeren 
en de verdere bewerkingen in een ander laboratorium te doen plaats 
hebben, konden de bij 29° smeltende naalden afgezonderd worden. 
Later, nadat eenige weken niet met den bij 44° smeltenden vorm 
_ gewerkt was, bleek de infectie weer grootendeels geweken en waren 
de bij 29° smeltende naalden onder gewone voorzorgsmaatregelen 
aan de lucht bestendig. 

De overgang van beide vormen in elkaar is zeer gemakkelijk; de 
gesmolten massa geeft bij af koeling den bij 29° smeltenden vorm, die 
door enten, of in geïnfecteerde omgeving spontaan, onder warmte- 
ontwikkeling in den stabielen, bij 44° smeltenden, vorm overgaat. 

Hieruit blijkt dus ten duidelijkste, dat men met een geval van 
dimorphie te doen heeft, en wel meer bijzonder met een geval van 
monotropie, waarbij de eene vorm steeds labiel is tegenover den 
anderen. 

Dit onderzoek zal uitvoerig in ’t Recueil des travaux chimiques 
medegedeeld worden. 


Scheikunde. — De Heer A. P. N. FraNcuiMONT biedt eene mede- 
deeling aan: „Over natriumalkylearbonaten”. 


Er is van alkylearbonaten slechts zeer weinig bekend. Nadat 
Dumas & Pérraor in 1840 het bariummethylearbonaat en het kalium- 
aethylearbonaat hadden bereid en de eigenschap van door water 
ontleed te worden in aleohol en hydrocarbonaat hadden vermeld, 
gaf BristeiN in 1859 eene goede methode aan om het natrium- 
aethylcarbonaat te bereiden. Hij leidde droog koolzuurgas door eene 
absoluut aleoholische oplossing van natriumalcoholaat. Het natriumzout 
werd in 1868 door Gerurner uit koolzuren diaethylester met natrium- 
alcoholaat verkregen, het kaliumzout door HABERMANN in 1886 bij 
de electrolyse van watervrij kaliumacetaat in absoluten alcohol, het 
bariumzout door Dersrrem in 1882 bij het leiden van droog koolzuurgas 
in eene absoluut alcoholische oplossing van bariumaethylalcoholaat. 
Steeds wordt de ontleding dezer zouten door water vermeld. Deze 
eigenschap mag dus wel voor alle alkylcarbonaten worden aange- 
nomen, zooals ook gewoonlijk geschiedt. 

Ook het natriumphenylearbonaat wordt door water ontleed in 


(249 ) 


phenol en natriumhydrocarbonaat of een mengsel van carbonaat en 
hydroearbonaat. Hiervan is echter ook bekend dat het door verwar- 
ming koolzuurgas afgeeft en dit wordt voor de alkylearbonaten niet 
vermeld. Ofschoon nu in het algemeen phenol en primaire aliphatische 
alcoholen zeer weinig in aard overeenkomen, kwam het mij toch 
wenschelijk voor iets meer van de alkylearbonaten te weten te komen 
in vergelijking met het natriumphenylearbonaat; vooral toen de Heer 
Mor VAN CHARANTE voor dit laatste zout ontleding bij de gewone 
temperatuur door droog aceton, onder ontwikkeling van koolzuurgas 
en vorming van phenol, had gevonden. 

Ik bereidde daarom het natriumaethylearbonaat volgens BeiLsrTeiN’s 
methode en constateerde dat het door water ontleed wordt in natrium- 
hydroearbonaat en alcohol maar tevens dat het niet ontleed werd 
bij verwarming zelfs tot 180° ongeveer en evenmin door aceton. 

Nu wordt het natriumphenylearkonaat bereid langs den drogen 
weg d. w. z. door droog koolzuurgas over droog natriumphenolaat 
te leiden, terwijl het aethylcarbonaat langs den natten weg was 
verkregen. Proeven om het natriumphenylcarbonaat langs den natten 
weg te bereiden waren den Heer Morr vAN CHARANTE niet gelukt, 
ik beproefde dus het natriumaethylcarbonaat langs den drogen weg 
te bereiden ten einde de tegenwerping, dat-het verschil in eigen- 
schappen tusschen natriumphenylearbonaat en natriumaethylcarbonaat 
in de verschillende bereidingswijze kon liggen, te ontgaan. 

t Gelukte mij de omstandigheden te vinden waaronder droog, 
alcoholvrij, natriumaleoholaat met droog koolzuurgas een product 
geeft, dat in samenstelling en in de genoemde eigenschappen met 
dat, volgens BrirsteiN’s methode bereid, overeenkomt. Het gaf nòch 
bij verwarming, nòch bij behandeling met aceton, koolzuurgas, maar 
werd door water ontleed in alcohol en hydrocarbonaat. 

Het verschillend gedrag van natriumphenyl- en natriumaethylear- 
bonaat kan dus niet op verschillende vormingswijze berusten, maar 
op het verschil tusschen alkyl en phenyl of op een verschil in werkings- 
wijze van het koolzuurgas met natriumaethyl- en phenylcarbonaat. 

Deze proeven die ik reeds voor drie jaren gedaan had heb ik in 
den laatsten tijd door Dr. Dursky laten herhalen en uitbreiden door 
ook het natriummethylcarbonaat, dat nog nimmer scheen bereid te 
zijn, op beide wijzen te laten maken. 

Niet alleen werden mijne resultaten met het natriumaethylcarbonaat 
bevestigd, maar ook bleek dat het natriummethylcarbonaat zich geheel 
als zijn homoloog gedraagt tegen water, bij verwarming, en met aceton. 

Daar echter gedurende het onderzoek was gebleken dat het aceton 
gedroogd moet worden door schudden met phosphorpentoxyde en 


(250) 


daaropvolgende distillatie, hetgeen bij de proeven van den Heer 
Mor VAN CHARANTE niet was geschied, hebben wij, in overleg met 
hem, de proef met natriumphenylcarbonaat en aceton herhaald en 
ofschoon wij niet met volslagen zekerheid zouden durven beweren 
dat natriumphenyvlearbonaat door droog aceton geene verandering 
ondergaat, eene heftige ontleding onder koolzuurgasontwikkeling, - 
zooals door hem beschreven, werd door ons niet waargenomen. 

Bij het natriummethyl- en aethylcarbonaat is het product, na met 
aceton behandeld te zijn, geanalyseerd en onderzocht en vertoonde 
geen verschil met het oorspronkelijke. 


Wiskunde. — De Heer W. Karrryn biedt eene mededeeling aan 
van den Heer M. J. van Uven: „Onderzoek naar de functies, 
die door infinitesimale vteratie kunnen opgebouwd worden” 
Bijdrage tot de oplossing van de functionaatlvergelijking van Apen. 


(Mede aangeboden door den Heer J. C. Kuuyver.) 


$ 1. Beschouwt men naast y,—=p,(e)=ple) ook ‚=p lple}=p.,(«), 
ve=PlPs! 0) =p pipe) l=p (et) enz... Yn=Pnle)..…, dan kan men 
zich afvragen, of deze „iteratie’” van de functie p(w) tot een bepaalde 
eindwaarde #, voert, wanneer ze tot in ’toneindige wordt voort- 
gezet en hoe deze eindvorm zich uit het oogpunt der functietheorie 
gedraagt. In dezen zin is het iteratieprobleem door tal van wiskun- 
digen opgevat, o. a. door E. SCHROEDER *), Kornios ®), FARKAS Sh 
ISENKRAHE *), BourLeT ®), LÉMRRAY ®), CARLsSON ?). Hun beschouwingen 
leidden ook meermalen tot het construeeren van nieuwe algorithmen 
ter benadering van wortels van algebraïsche en transcendente ver- 
gelijkingen. Anderen daarentegen hebben zich de vraag gesteld: 
welke functie Wp (), gaat na (n— 1)-malige iteratie over in een ge- 
geven functie p(«), zoodat voldaan is aan Wn(e) == ple)? Met de 


1) Math. Ann. Bd. II (1870), p. 317. 

2) Bulletin des sc. math. t. VII (1883), p. 340; Ann. scientif. de l'Ecole norm. 
sup. (3) t. 1 (1884), suppl. p. 3; t. Il (1885), p. 385. 

3) Journal de mathém. (3) t. X (1884), p. 101. 

4) Math. Ann. Bd. XXXI (1888), p. 309. Das Verfahren der Funktionswieder- 
holung, Teubner, 1897, 

5) Ann. d. 1. Fac. des sc. de Toulouse t. XII (1898), G. 

6) O.a. Bulletin d. 1. Soc. Math. t. XXVI (1898), p. 10. 

1) Om iterade funktioner. Diss. Uppsala, 1907. 


(231 ) 


beantwoording van deze vraag hebben zich o.a. beziggehouden 
E. Scrroeper '), ForMerrr ®), Leau ®), Seimss *). 

Ook wij zullen het iteratieprobleem van deze zijde aanvatten en 
trachten een uitdrukking te vinden voor de (n—ií)ste iteratie gn (w) 
van p(s, die beteekenis behoudt voor alle reüele waarden van den 


iteratieindex 7. Hebben we die uitdrukking gevonden, dan hebben 


 à 
we slechts n= — te stellen, om de functie @ =p1i te verkrijgen, 


lid m 


die na (n—1)-malige iteratie p oplevert, zoodat 
Wm (e) = pr @) =P, (©) =p (#). 


Door 7” met oneindig kleine bedragen te doen toenemen kan men 
dan als het ware de functie p door infinitesimale iteratie opbouwen. 

Het is noodig hier even onderscheid te maken tusschen twee 
soorten van infinitesimale iteratie. Beschouwt men nl. {zie Sprrss) *) 


de operatie # + de, waarin d=—= Lim De, dan krijgen we door deze 


mz M 


operatie (m—1)-maal te itereeren Zum (14de =w.er. Daarentegen 


M= 
zullen wij ons bezighouden met het geval, waarin niet een operatie, 
maar een eigenlijke functie geïtereerd wordt. 

Het komt er blijkbaar op aan gp» (@) uit te drukken in den vorm 
van een continue functie van z en 2. We kunnen het vraagstuk 
echter ook aldus stellen: welke gedaante moet de functie f(x) hebben, 
opdat ze door de substitutie y =  () in de plaats van z met de 
eenheid toeneemt, m.a.w. voor welke functie f(w) geldt bij een 
gegeven y — p («) 
| {YW =fire=SO HL. « - - « « 4) 
en derhalve evenzoo 

F (pn) =f(@) + nf 
Is de functie f(x) bepaald, dan volgt p„ uit 
Pre) = fi lf (©) Hah. eer (0) 
waarin f_, de üwerse functie van f voorstelt. Hiermede is dan het 
doel bereikt: p„ als functie van # en ” te hebben geschreven. 
Onze taak is derhalve de functionaalvergelijking (A) op te lossen. 


1) Math. Ann. Bd. III (1871), p. 296. 
2) Rendiconti d. R. Istituto Lombardo (2) vol. VIII (1875), p. 276. 
5) Ann. d. Ll. Fac. des se. de Toulouse t. XI (1897), E 


4) Mitteil. der Naturforsch. Gesellsch. in Bern, 1901, p. 106. 


Men zie ook het artikel van Pivcnerze in de Encycl. der Math. Wiss. Bd. ui 
Heft 6, p. 791. 


(252) 


Deze vergelijking heet de functionaalvergelijking van ApeL'). Ze is 
te beschouwen als de logarithmische vorm van de vergelijking 
F{p(e)}=aF (e), 

welke den naam draagt van de vergelijking van SCHROEDER ®). 

Terwijl Lrav de oplossing van de vergelijking van ABEL (SCHROEDER) 
van het standpunt der functietheorie beschouwt, en FoRrMENTL en 
SPIESS zich tot enkele bijzondere gevallen bepalen, leidt SCHROEDER 
eenige groepen van functies p(z) af, voor welke de functie f(x) 
gemakkelijk te bepalen is. Het is nu onze bedoeling aan de uit- 
komsten van SCcHROEDER een meer algemeene gedaante te geven en 
zoodoende een bijdrage te leveren tot de oplossing van de beide 
genoemde functionaalvergelijkingen. _ 

Een eerste groep van functies y = g (@), waarvoor yn gemakkelijk 
is te bepalen, wordt verkregen, door voor f(«) een bepaalde functie 
te kiezen. 


Voorbeeld 1: 
fla) ==, WE tl, y=) == Veel pn (&) = Var Hi 
Voorbeeld II: | 

Ff (e)=sin «; sin y=sin e+ 1, y=gp(e)=are sin (sin « +1), p‚(a)=are sin (sin « +7). 


Men kan echter even gemakkelijk de functie f(x) en daarmede 
de uitdrukking voor g„ vinden, wanneer men in de vergelijking 


IPY) =IE) HB. « « B) 
voor q(e) een bepaalde functie kiest. Immers in dit geval is 
fn en 

Pr (@) = gf (©) +28}. « 6) 
Voorb. UI: 


g (we) = log, logy =loga +- B =log ae + log y, (y = ef) 
y=ple)=ye 5 pn le) =y"a. 

Was men in staat elke functie y == p («) te schrijven in den vorm 
(B), dan zou het vraagstuk van de oplossing der functionaalvergelijking 
van ABEL al zeer eenvoudig zijn. Het is duidelijk, dat we grooter 
kans hebben een functie y =p (ev) in een zekeren standaardvorm 
te kunnen brengen, wanneer deze vorm meer willekeurige constanten 
bevat. Ons doel is daarom het aantal constanten in den standaard- 
vorm te vergrooten. 

Moge ook al een gegeven functie weerstand bieden aan een trans- 


1) Oeuvres complètes Il, p. 36. 
2?) Zie noot 1 blz. 251. 


ä 
k: 
J 
Er 
Bb 
E. 
E 
B 
E 
À 
E. 
Be: 
E 


( 253 ) 


formatie in den door ons gevonden standaardvorm, aan het probleem, 
„zooveel functies p‚ (wv) te construeeren als men wil”, dat feitelijk reeds 
in (a) en (b) opgelost mag heeten, zijn geen wezenlijke bezwaren 
meer verbonden. 


$ 2. We gaan thans over tot het zoeken naar een nieuwen 
standaardvorm. Vooraf denken we ons de functie y == p («) voor- 
gesteld door de beide parametervergelijkingen __ 
== (6) vo A Et A 
Daar de functie f(w) om zoo te zeggen de verbindingsschakel is 
tusschen de functie p en haar iteraal p„‚ zal een betrekking, bijv. 
een differentiaalvergelijking, waaraan alle „, dus ook gp, (@) =x, 
voldoen, geschreven kunnen worden als een vergelijking, waarin de 
functie f de onafhankelijk-veranderlijke is, dus als een betrekking 


van den vorm 
en ee 
orn en 
Verwisselen we hierin de an met de afhankelijk- -ver- 
anderlijke, dan moeten we kunnen komen tot een vergelijking 
df df 
dep dp” 
die dezelfde, dus constante waarde houdt voor alle p„‚ dus ook voor 
p‚(e)=e; m. a. w. uit 1) en (A) moet een betrekking afgeleid 
worden van den vorm 
Fie f Of @)f" © Een ff Wf" Wo = 
Er ke er @ 
In f zullen geen vormen mogen voorkomen, waarin zich de 
aanwezigheid van een vreemde veranderlijke openbaart, dus niet 
dy de dy 
Er : en ' eng enz. 
Door differentiatie van (A) naar t ontstaat 
EE RE tl 
Een eerste (triviale) oplossing krijgen we door te stellen: y/ ==’, 
ofy=rhf Y=Ef @=e, fe)=ecr Je’, waarbij dan aan 


d, £ 
(A) voldaan wordt, wanneer men stelt c = ri „or 0 dus f (2) =5 


Pn =e + nf. 
Differentiatie van (3) levert 
ef WI + WI =f" 0e Hf 0)! 


of, wegens (3), 


== 6, 


F 


Pn » Í (Gn) » 


bi 


17 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°. 1909/10. 


(254 ) 


LTO LOE 
Ee TR 
of 
LD f'@ Ees Ri 
dome en 


Om tot een uitdrukking van den vorm (2) te geraken moet het 
tweede lid van ‘4) met behulp van een door differentiatie van (1) 
verkregen vergelijking herleidbaar zijn tot een vorm W(y, 4, y'…) — 
— Wee, r!"……) = U, — Wi, welke op zijn beurt gebracht moet 
kunnen worden tot de gedaante e[® fy, f (4), f' ), f" 4). — 
— Dle,f (we), f' (©), f" (2) = 0 (Py — Do) == f' (9) PD, — a f'(e) Do, 
zoodat W, — Wi = 4 f' (Y) Dj — ef! (e) De. Hieruit volgt, dat f' (4) Dy 
wel y, maar niet f(4),/’(y),... mag bevatten, of m.a.w. dat 
f'(y) D,=Ww(y) en dan evenzoo f'(@) Pr =W (w) moet gelden; der- 
halve moet ®, van den vorm w®(y): f'(y) en D, van den vorm 
We): f'(e) zijn. Zoodoende ziet de transformatie van ’t tweede lid 
van (4) er als volgt uit: 

WO) we) 


Hd = Ee HPA 


Voldoet derhalve de gegeven functie y = p(@), voorgesteld door 
(1), aan de differentiaalvergelijking van de tweede orde 


Sent - PE =0, 6) 
y Hij 


dan wordt f (4) (resp. f(«)) bepaald uit 
FO LOP P) 
FD ©) FO f@) 


d. w.z. uit 
U (2 & 
LO EO 
f'le) f@) | 
en zijn we in staat de functie p door infinitesimale iteratie op te 


bouwen. 
De vergelijking (5) oe wanneer we {== stellen, over in 


EEP O0. ed 
waaruit door a volgt 

ga =ag) FB 
waarbij g (@)=—= fel “© ** dw is gesteld. 


Hiermede hebben we een nieuwen standaardvorm verkregen, en 


re 
5 
eg 


(255 ) 


wel een met twee willekeurige constantèn. Door òf a—=1, òf 3—=0 
te stellen krijgen we hieruit de beide standaardvormen van SCHROEDER 
(l. e. p. 303). 

Het komt er nu slechts op aan een gegeven functie y == p (#) in 
den vorm (C) te brengen, of door differentiatie in een der vormen 
(7) of | 

be 7 
JY) hy) He) 
Door integratie van (6) vinden we, in verband met (A), 
log a 


ge) + 
A) : 
og « og « 


(6) 


log 


of, als we a =1 stellen, 
B 
log | 9 (&) + Zl 


0) 
og « 


j (@) = 
Uit (a) volgt dan voor gp, (w) 


het 


mA ret eh 


Door g()=ö en dus z=gi(5) = GG) te stellen kunnen we 
den standaardvorm (C) herleiden tot de gedaante 


tee Os pr OPEAE Re Ee ene (C)) 

of, meer symmetrisch geschreven, 
mes GlaSt ak sey (bbb)... « (C) 
Gelukt het derhalve aan y= g(x) deze parametervoorstelling te 
geven, dan kan de functie. door infinitesimale iteratie opgebouwd 
worden. De uitdrukking voor f(z) verliest haar beteekenis, wanneer 
loga=0, dus ea—=l is. We zijn dan evenwel in het geval (B), 


Pn (£) = 91 


waar f rs is, welke vorm evenzeer volgt uit (7), wanneer 

daarin c=—loga—=0 gesteld wordt. Den vorm voor gp, (@) 

kunnen we ook verkrijgen, door in (c) a=—=1 te stellen. Dan geldt 
al 

Lim 5 == Nn, zoodat p‚„ (w) de gedaante (b) aanneemt. 

And | ACR é 


$ 3. Alvorens tot het geven van eenige voorbeelden over te gaan 
zullen we trachten langs denzelfden weg differentiaalvergelijkingen 
van hoogere orde af te leiden, ten einde in den standaardvorm nog 
meer willekeurige constanten te verkrijgen. 
Door differentiatie van (4) komen we tot 
14% 


( 256 ) 


HS oe ae p Pe LON LO PO, ie 
SO f°@ Fo PONET FONT 
bolaaieme) 

y % y Kij 


of als we stellen : 


ge () Jl 4) f"'(e) y' x' y' gn 
Er Áo == A PLN As ENZ. — ZE Ns 7 == Sar —=NgENZ, 10 
POT POT "P@ ee 


eo Ei) + o i( Yr? Fi) (X—2X,"K Sef sns) (Ee 62") (1 1) 
Nu geldt, krachtens (3) en (10), 


e=e'7, + en, =0'X; + 05, = HO? (FE, + A) + ZO (1, + 5) 
1 
(EX) == TT (n,—8,) ; 
Q 


zoodoende kunnen we schrijven : 


1 
Gr De 50 f AME Li) sE ben, +8) Ere ° (1,—8,) zn 


Fn kolkende} zis) (0, —62)s 
waardoor (11) overgaat in 


3 9 3 8 
ei jg TEA 9 TA, Ven 9 XZ” Re UR Rn 9 %,) Rs: (5, A5 9 1) (12) 


Het tweede lid van (42) moet nu met behulp der differentiaal- 
vergelijking van y =p (#) gebracht worden in den vorm 
or [Dy f'(y), }— Bf, f'(w), ls 
hieruit kan gemakkelijk gevonden worden, dat ®(#) moet zijn van 


de gedaante w(y): f'* (y); de transformatie van het tweede lid van 
(12) geschiedt dan aldus : 
wy) ole) 


" a En ge ge 
Ira) ereen =e [mj 


Voldoet nu de gegeven functie y= g(«) aan de differentiaal- 
vergelijking van de derde orde : 


(5 0 25) on (7 ie 2e) + wy —wlee!* = . (13) 


dan wordt f(«) (resp. f(y)) gevonden uit 
fw) 3) fe) 3 f) 


f 2f“9) f@) 2) 


_ og) _ ol) 
FW fe) 


dus uit 
fe) 3") 
Fe) FS 


(4) 


(257) 


en dan zijn we ook hier in staat g(x) door infinitesimale iteratie op 
te bouwen. 
Door t—=w te stellen gaat (13) over in 


II Ig 


Sy js : 
ga ONO Sn Mera ee 


De integratie levert, als we de integraal van ed — ed =w(z) 
é Fie) 2 PF %e) 

g (we) noemen, 

ag(w) +8 

vole) +0 


dus een nieuwen standaardvorm met drie onafhankelijke willekeurige 
constanten. 


14) = 


(D) 


ge) 8 1@) 


Daar wle) = 1) ak” FW is, vinden we door integratie van (14) 
1,27) ek _Ì, ple) +1 
hes 7 Vga) +1 den A ir en 


Opdat voldaan zij aan (A), beschikken we zóó over de constanten 
2, p, q en a, dat 


ach ad 
1, py9) +1 1 yal) dd pale) +1 
== log + al AE en 
EE KOEN enger Rd 
1 aleyd 


Hiertoe moeten we stellen 


td) + Vlad)" +487 En (ad Wad)" 44By | 


’ 


28 28 | 
‚. (16) 
De log LEIEN HON, | 
de — logs, | 
Mad —8y) | 
terwijl we a == 0 kiezen. 
We vinden dan voor f(x) 
| zog +1 
17 
Je) =DE (17) 
waarin p, q en 2 bepaald zijn be (16). 
Stellen we nog 
+d V(a—d) +4 | 
vt en (u Ee U zoodat ==) 
(18) 


Ben Ge DQ eter + eo, | 


( 258 ) 


dan vinden we krachtens (a) voor gp, (x) 
Ns mee + (ad) Po) le) + de 
24 Pn)g(e) + FLP} | 
Door ge) =& en derhalve # —= gi 6) = G(&) te stellen kunnen we 
den standaardvorm (D) doen overgaan in 


EE vol 


Ed 
of, in meer symmetrische gedaante, 


a a,b+a, ge b‚S+ b, " 
roe) Re or): en 


Wanneer we er dus in slagen zulk een parameter & te vinden, 
dat y=gp(e zich in den vorm (D) of (D") laat brengen, dan is 
voor zulk een functie p het iteratieprobleem opgelost. 

De door ons gekozen afleiding van f(«#) verliest haar geldigheid, 


zoodra men heeft 


(d) 


@) 


2 —= V(a—d)" + 4By = 0. 


Immers dan wordt 2= 0 en p==g. In dit geval is echter e= 0, 
zoodat nu de differentiaalvergelijking (14) luidt: 


fa) 3f"(o)__d'@) 39) 


' 5 Lia BEN 12 e 19 
KONE F ORN TONEF EO Ee 
De integraal hiervan is 
‚Pg(e) +1 

«)=8 SEN 20 
1) =H (20) 

waarin, opdat voldaan zij aan (A) en (D), gesteld moet worden 
ER eng (21) 

tijen EE: ie een 28 Ee ere 


De uitdrukking voor p„(@) vinden we het gemakkelijkst door te 


bedenken, dat Zn) = nu"! en Q(n) == 2u". Men komt zoodoende tot 
v=0 v=0 


A ot Fna 0gle) + 2m) 
2ny ge) + (ad-d)—n(a—d)} 

Het geval » —0 vormt het z.g. parabolische geval *) van de lineaire 

substitutie, aldus genoemd, omdat de invariante punten g(y) = g(«) 


(d) 


samenvallen. 
Ook van den standaardvorm (D) zullen we de toepassingen tot 
later uitstellen. | 


1D Cf. Kremn--Fricke Vorles.. ü, d. Theorie der Ell. Modulfunktionen, Teubner, 
1890, p. 164, 


, Er 2 ak 3e 


( 259) 


_$ 4. Vooraf willen we nog eens de orde van de differentiaal- 
vergelijking, door welker integratie de standaardvorm ontstond, 
trachten te verhoogen. 
Door differentiatie van (12) vinden we, met behulp van (3), 
8 8 
Wte GYN B) 
zi) (X, Sg 6X,X, 55 6X,°% ni (n, En Ann, oh 31°) ee 
ed (5, Bj 48,5, el 35,°)- 
Daar verder geldt: o' =e0°Y, + en, —e°X, +08,, kunnen we ook 
_ schrijven: 


or, es fien BP) — (Aer SA Ait 3X,°)} + (LZP, Ek 


Bs 
ne (X, en 9 X,°) 5.) RER ee (, pi 4aj.n; zE 31°) REE (5. rg 45,5, EE 35,°)}- (22) 
Nu is het onmogelijk den term met 6° te brengen in den vorm 


[Dy W)eeet— Dhr (0) f (0) JI + LL ee) — Wa); 
zoodoende kunnen we (22) ook niet splitsen in een differentiaalver- 
gelijking voor y == p(«) en eene voor fr). 

De door ons gekozen weg voert derhalve niet verder dan tot den 
standaardvorm (D) met drie willekeurige constanten. 

Een poging om van de vergelijkingen (C) of (D) uit te gaan, ten 
einde die op dezelfde wijze te gaan behandelen als (A) en zoodoende 
nieuwe standaardvormen te vinden, biedt evenmin kans op slagen. 
Differentieeren we nl. 


gy) = aq(e) + B, 


tweemaal, dan ontstaat na eliminatie der BEE 
ACU aen ACL 
ge Een dS — sede vene 
JW Ty J@ 


Uit deze vergelijking moet men door nee de uitdrukkingen 


e'‚y’ ‚a enz. van de vormen g’,g’ enz. trachten te scheiden. Men 


vindt eerst 


un g: U zl W3 
KAA ed AI AL Ep en 
Te gy) 74) Keng 
mn 13 x mn % x' xc: 
ek ge) Tr n ge) nn 7 ) aerden 
g'(«) 9) g(e) Eee 


Daar nu echter zoowel 4 als 4’ (resp. «' als z') als factoren van 
vormen met 9'(4), 9). (resp. 9'(w), g'(w)…) optreden, en we slechts 
één vergelijking, nl. (23) tot onze beschikking hebben, kunnen we 
de beide uitdrukkingen niet van elkaar scheiden, zoodat ook in deze 
richting verder onderzoek vruchteloos zal blijven. 


(260 ) 


We kunnen dus niet anders doen dan de bovenstaande eindconclusie 
herhalen: met de hier gevolgde methode komt men niet verder dan 
tot den standaardvorm (2). 

Uit alle standaardvormen blijkt, dat, wanneer y — g(e) door infi- 
nitesimale iteratie opgebouwd kan worden, ditzelfde ook geldt voor 
y=hafleh(e}|, waarin Me) een willekeurige functie van « voorstelt. 
Immers h_ifg—i(#} is de inverse functie van g {h(x}. Dit resultaat 
is trouwens reeds door ScHrorDeEr (le. p. 301) gevonden. 


$ 5. Hieronder volgen nog eenige voorbeelden. 
Toepassingen van (C) en (c): 


Voorb: IV: le) ei y ee ple) = 


45 NV. gla) == log ws y= plop = far = pats pal 


14 
’ VL. ge) = log ne == 2 arch e;y = ple) = th (« arctha + 5) 


fik 1 
pnl«) =th| a" arcthae + hen ad ) 
a—l 2 


1 fi) (a—-1) : 
deM Hegle) 25 gee Pr) = ae ; Pnl®) = PD De 
| @ 
En DER ee pl y= pr) = vab 
Val 


(0) Tee 
d (or —1Be? + (a Dar 


vl a ha =d Zape + B; 


er emwet (Ei) e- 


Pnle) = aa J 2 


ie X. g(@) =sinaiy = a — arc sin (a sin @ + 3); 


a-l 


plv) == arc sin ( 


Toepassing van (D) en (d): 


1) Scnroeper geeft, in eenigszins gewijzigde notatie, ia voorbeeld ook, o. a. met 


x=, B=0, tengevolge waarvan y= ih (2arcthx)= + Oulx) =th(2" arcth x). 


Tie ek 
(Zie Math. Ann. Il p. 304). 


(261 ) 


Et _ ant 
Voorb. XI. gls) =r;y = ple) = ir nd. 


1Qn) + (ad) P(n)je + 23 Pr) 
2yPn)e + (QA) — (e—0)P(n)f 
NE enig ge) = 1E 

(Qn) + (a—)P(n}e* + 2BPn) 


MOS HE IQ) — e-0) Em) 


q n() ee 


Phvsiologie. — De Heer ZWAARDEMAKER biedt eene mededeeling aan, 
namens den Heer F. J.J. BuisrenpiJk : „Over de veranderingen 
in het bloedserum van haaten na verbloeding. 


(Mede aangeboden door den Heer T. Prace). 


_ Het bloedserum der haaien heeft een osmotischen druk, welke 
ongeveer overeenkomt met die van het zeewater, waarin zij leven 
en welke zich wijzigt, naarmate de concentratie van de zouten in 
zee of aquarium wordt veranderd (Rodier *) Botazzi *)). 

Deze osmotische druk, gemeten aan de vriespuntverlaging van het 
serum, wordt ten deele teweeggebracht door de zouten, welke in de 
bloedvloeistof zijn opgelost en voor de rest door het ureum, dat in 
hooge concentratie in de lichaamsvochten van dezen Selachier aanwezig 
is. SCHROEDER®) vond in het bloed van Seyllium bij groote pas ge- 
vangen dieren 2—-3 °/, ureum, welke cijfers door andere onderzoekers 
zijn bevestigd (BAGLIONI) *). 

In verband met mijne onderzoekingen over de diurese bij haaien, 
stelde ik mij de vraag of misschien het bloedserum na herhaald 
bloedverlies belangrijk minder ureum zou bevatten, dan normaal het 
geval is. 

Uit de dorsaalarterie der proefdieren werd het bloed opgevangen, 
waaruit na defibrineering met glasparels door centrifugeeren bloed- 
serum verkregen werd. Nu werd eerst de weerstand en het vriespunt 
bepaald volgens de gebruikelijke methoden. Een deel van het serum 
werd vervolgens op het ureumgehalte onderzocht. Dit geschiedde 
door na verwijdering van het eiwit het N gehalte van de verkregen 


1) Ropter, Travaux de la Station Zoölog. Arcachon 1899 p. 103. 
2%) Borazz, Ergebnisse de Physiologie 1998. 

3) v. ScHROEDER, Zeitschr. f. physiol. Chemie 14 blz. 5. 75, 1890. 
4) Baarroni, Hofmeisters Beiträge 9 blz. 50. 


( 262 ) 


vloeistof te bepalen op de methode van Kurenupanr. Uit mondelinge 
mededeeling van Dr. BurraN was mij bekend, dat in het eiwitvrij 
bloedserum en in de urine van Seyllium geen andere N verbindingen 
dan ureum in meetbare hoeveelheden aanwezig zijn. 

Het neerslaan van het eiwit deed ik eenige malen met de methode 
van HormeistTeR, waarbij natriumacetaat en ijzerchloride aan de vloei- 
stof wordt, toegevoegd en vervolgens in de warmte met een weinig 
natriumcarbonaat een neerslag verkregen wordt. Het filtraat was 
volkomen helder en eiwitvrij. De op deze wijze verkregen waarde 
voor het ureumgehalte was echter kleiner, dan wanneer men met 
aleohol en zuur of volgens BAGrLIONI met zoutzure asaproloplossing 
in de koude het eiwit neerslaat. 

Vele malen werd ook het aschgehalte van het serum onderzocht 
door met salpeterzuur en zwavelzuur alle zouten in sulfaten over te 
voeren en te wegen. Het is duidelijk, dat de vergelijking van vries- 
puntdaling en aschgehalte indirect een begrip geeft van de ureum- 
concentratie in het serum. 

Evenzoo geeft aschgehalte en weerstand een indruk van het eiwit- 
gehalte, daar immers bij gelijke hoeveelheid gedissocieerd zout de 
vloeistof voor den electrischen stroom alleen kan veranderen door 
de wijziging in het gehalte aan niet-electrolyten (kolloiden). 

In de hier volgende proefverslagen beteekent A het vriespunt, steeds 
op gelijke wijze bepaald met een badtemp. van — 5” tot — 6° een 
onderkoeling van — 0.5° terwijl de roerer + 2 maal in de seconde 
zich op en neer beweegt. De bevriezing werd opgewekt door enting 
met een iĳssplinter. W is de weerstand in & uitgedrukt, volgens 
KonrrauscH bepaald en met Ogpacurs tabellen berekend. U is het 
ureumgehalte (achter het cijfer staat met HM of A aangegeven of het 
eiwit volgens HormeisTeR of met asaprol is neergelagen), S de zout- 
concentratie in sulfaten uitgedrukt, £ is eiwit. 


PROEF I. 
Scyllium canicula ? K.G. sinds 3 dagen in het aquarium. 
Bloedserum (14 cc.) 


A= —2.296° W —= 37.584 Q bij 25.4° £=55°/, S= 2.019 °/, 
na 24 uur wordt het dier gedood, serum geheel helder. 
A =—2.371° W=37.148 @ bij 25.3° £=413°/, S=218°/, 
PROEF II. 


Seyllium canicula 2 K.G. sinds 4 dagen hongerend. 


Bloedserum (25 cc.) 
A =— 2.336° W == 34.301 @ bij 25,3° 


(263 ) 


na 24 uur 25 ce. bloedserum verkregen. 


A =— 23.326° W —= 33.2268 @ bij 25.2° 
na 24 uur bloedserum verkregen. 
A= —2.291° W = 27.309 2 bij 25.3°. 
PROEF III. 


Scyllium canicula 2.3 KG. 
Bloedserum (30 ee.) 


A= — 3.316° W —= 32.459 @ bij 25.1° ee 
na 24 uur dier gedood, van het bloedserum is 
A=—2311° W —= 31.01 Q bij 25.1° S= 2.438 °/, 
PROEF IV. 
_ Seyllium eanicula 2.5 K.G. 
Bloedserum (25 cc); U == 4,07°/ CH) 
A=—2326° W=37.25 @ bij 25.1° U =232°/, (4) 
na 24 uur; Bloedserum (30 ce.) | 
A=—2336° W == 35.68 @ bij 25.1” D230 (A) 
na 24 uur; Bloedserum (20 ec.) 
A=—=-—2326° W=—=340178@2bij251° U == 2146°/ (A) 
na 24 uur dier gedood; Bloedserum 
A= 2301 We 029Lbj25t U —=1.967°/ (A) 


U =1.64°/, (H) 


PROEF V. 


Seyllium ecanieula 1.5 K.G. sinds 2 dagen in aquarium. 
Bloedserum (30 cc.) 


A= —2.331° W == 354035 @ bij 25.2° $—=2.06°/, U=2.9°/, (A) 
na 24 uur dier gedood; Bloedserum 
A= —2296° W —= 30.975 @ bij 25.1° S—=2.503°/, U=2.33°/, (A) 


Men ziet dus uit deze proeven : 

a. De osmotische druk van het bloedserum blijft na bloedverlies 
soms gelijk, maar daalt meestal een gering bedrag. 

b. Het eiwitgehalte daalt (te zien uit proef I met het geringe 
bloedverlies en uit de verandering van den weerstand in pr. IV en II. 

c. De weerstand neemt bij verbloeding af. 

d. Het aschgehalte van het serum neemt toe; daar de osmotische 
druk gelijk blijft of daalt, volgt hieruit: 


(264 ) 


e. Het ureumgehalte van het bloedserum daalt na bloedverlies ; 
wordt echter niet minder dan 1.967°/,, wanneer met asapol, 1.64°/,, 
wanneer volgens Hormrister het eiwit was neergeslagen. 

Bovendien kon ik constateeren, dat het bloed van dieren, welke 
een belangrijk bloedverlies hadden ondergaan, (proef IV en II) veel 
sneller stolde dan normaal het geval is. Dit verschijnsel is ook na 
bloedverlies bij zoogdieren geconstateerd ». 

Ik geloof te kunnen besluiten, dat na bloedverlies bij haaien het 
serum verdund wordt met. een vloeistof, welke zoutrijker is en ureum- 
armer. Misschien is deze vloeistof zeewater, misschien lymphe en 
wordt deze door zeewater aangevuld; hoe ook, zelfs na het sterkste 
bloedverlies bleef een vrij belangrijk ureumgehalte in het serum 
bestaan. Het schijnt dat dit ureum uit de lever komt. In proef IV 
werd na de verbloeding de lever uitgenomen en het uieumgehalte 
bepaald. Ik vond hiervoor 1.16°/, terwijl Scnronper 1.36°/, aangeeft. 


Physiologie. — De Heer ZWAARDEMAKER biedt eene mededeeling 
aan van den Heer F. J. J. BurrenpiJjk: „Over de samen- 
stelling der urine van haaien, bij normale en versterkte diurese”. 


(Mede aangeboden door den Heer T. Prace). 


De urine der haaien heeft, evenals bij de meeste koudbloedige 
dieren het geval is, een lager osmotischen druk dan het bloedserum. 
Ook bij den mensch is in bepaalde omstandigheden de urine ver- 
dunder dan het bloedserum, immers in sommige gevallen van men- 
schelijke polyurie vond men het bloed van normale concentratie 
(A =— 0.56°), de urine daarentegen was zeer verdund (A == — 0.22° 
tot — 0.17° C.), Metzner ®) zegt dat deze polyurie wel veroorzaakt 
zal zijn door „eine Schädigung der Wasserresorpton, indes die 
Resorption gelöster Bestandteile vor sich geht” Bij de genoemde 
visschen en amphibiëen zou deze verklaring misschien ook gegeven 
kunnen worden, om de verhouding van de bestanddeelen der urine 
en van het bloedserum te begrijpen. Het was van belang te weten 
in hoeverre nu bij een snelleren urinestroom deze terugresorptie 
niet plaats vond en dus de samenstelling der urine meer en meer 
aan die van het eiwitvrije bloedserum gelijk werd. 

De urine van groote exemplaren Scyllium canicula werd verzameld 
op een methode, welke in het Zoölogisch Station te Napels gebruike- 


1) Von pen Verpen, Arch. f. exper. Path. u. Pharm. 1909. 
2) Merzrer, Nagels Handbuch der Physiol, Il. Bd. le H. 


(265 ) 


lijk is. Door een bepaalde vorm der canule, was het mogelijk van 
vrouwelijke dieren urine te verzamelen. Men was dan zeker, dat 
geen sperma of slijm in de urine kwam, welke dan ook steeds helder 
en eiwitvrij was in de hieronder vermelde proeven. 

Van de urine werd, nadat een klein deel op albumen was 
onderzocht, het vriespunt en de weerstand bepaald en daarna volgens 
de methode van KsrarpanL het N. gehalte vastgesteld. Uit de 
gevonden waarde werd dan de ureumeconcentratie berekend. Daar 
diuretica op haaien geen effect uitoefenen, trachtte ik door de „piqûre” 
sterker urineafscheiding te veroorzaken. Nadat 1 of 2 dagen lang 
urine was verzameld, nam ik de proefdieren even uit het aquarium 
en gaf met een tweesnijdig mesje een steek in het ruggemerg ter 
hoogte van de achterste oogkasranden in de mediaanlijn. Bij de 
obducties der proefdieren bleek, dat de verwonding het onderste deel 
van den 4% ventrikel of iets meer staartwaarts de medulla had 
getroffen. Bij de best geslaagde proeven was de kwetsing dubbel- 
zijdig en het grootste deel van de dorsale medullahelft doorsneden. 

Na de verwonding direct in het bassin teruggebracht zwom de 
haai wat onrustig en ongecöordineerd rond; bovendien bestond meestal 
een matige ademhalingsversnelling. Deze verschijnselen weken na 
10—30 minuten, daarna was het dier in niets van gezonde te 
onderscheiden. 

In de hiervolgende tabel, waarin de uitkomsten der proeven zijn 
samengevat, beteekent A het vriespunt, W den weerstand, U het 
ureumgehalte, terwijl met „steek” is aangegeven, wanneer het dier 
op bovenvermelde wijze is verwond. 

Men ziet uit de hiervermelde proeven: 

a. De urine van Scyllium canicula heeft normaal een geringer 
osmotischen druk dan het bloedserum. Dit verschil wordt veroorzaakt 
door het belangrijke onderscheid tusschen het ureumgehalte van het 
serum en dat van de urine. 

b. Door de bovenbeschreven verwonding van het ruggemerg steeg 
de urineafscheiding ongeveer tot op het dubbele of meer. 

c. Suiker kon nooit na den „steek” in de urine worden aangetoond. 

d. De osmotische druk der urine stijgt bij vermeerderde diurese 
en nadert dus tot die van het bloedserum. 

e. De weerstand voor den electrischen stroom in de urine neemt 
bij sterker diurese toe. 

f. Uit d en e kan men reeds vermoeden, dat het ureumgehalte 
zal gestegen zijn bij diurese. Dit wordt door het onderzoek bevestigd. 
Het ureumgehalte steeg tot op 3—5 maal zijn oorspronkelijke waarde. 

Wanneer de filtratietheorie juist is, dan moet, zooals SrARLING 


(266 ) 


TABEL. 
Tijd Quantum W bij 25.1° U 
ASK 
uur cc a 0/, 
proef 1 
urine 48 11 2.241 19.48 0.428 
proef II 
urine 48 10 2.206 | 20.19 0.38 
bloedserum — — 2.331 34.35 2.18 
proef 111 — we 
urine 48 13 2.162 25.48 (bij 14°) | 0.371 
„steek” 
urine 24 10 — ee ae 
ú 48 25 2.306 | 26.6 (bij 14°)| 1.566 
b 48 20 2.266 21.2 (bij14°)| 1.392 
bloedserum — — "2.326 44.9 (14°){ 2.02 
proef IV 
urine 48 ) 2.186 20.21 0.48 
„steek”” 
urine 3 5 - — — 
Ar 25 40 2.291 23.4 1.8705 
bloedserum — — 2 316 36.412 2.28 
proef V 
urine 48 8 2 251 20.23 0.712 
„steek” 
urine 3 10 — — _ 
e 24 25 ‚2.281 ? 2.494 
bloedserum nl —— 2.336 34.7 2.61 
proef VI DE —— 
urine 48 13 2.226 21.608 ? 
„steek’” 
urine 24 15 2.246 22.83 2.03 
bloedserum — — 2.291 36.4 2.33 


304 F 


zegt: „Mit wachsender Absonderungsgeschwindigkeit ceteris paribus 
Beschaffenheit des Harns nach Zusammensetzung, Reaktion und osmo- 
tischem Druck immer mehr der des Blutserums minus Eiweisz sich 
nähern *).” 

De hier medegedeelde proeven geven, dunkt mij, een onverwachte 
aanwijzing voor de juistheid der stelling van STARLING en daarmede 
een vermoeden voor de juistheid van de Lupwie’sche verklaring der 
niersecretie. 


Natuurkunde. — De Heer van per Waars biedt eene mededeeling 
aan van de Heeren J. TrMMERMANs en Pm. KoHNstTAMM: „Over 
den invloed van den druk op de mengbaarheid van twee 
vloeistoffen)”. 


(Mede aangeboden door den Heer P. Zeeman). 


1. Overzicht van vroegere evperimenteele onderzoekingen. 


Een overzicht over de proeven omtrent den invloed van den druk 
op de mengbaarheid van twee vloeistoffen, is herhaaldelijk gegeven °); 
wij zullen ons hier dus beperken tot enkele korte opmerkingen. 

Zien wij af van de proeven van ALEexpJerr, die zonder succes 
bleven, dan zijn KroBBie en pr KowarskKt als de eersten te beschou- 
wen, die op dit gebied werkzaam zijn geweest; zij slaagden er in 
qualitatief den invloed van den druk op de mengbaarheid aan te 
toonen. 

Vervolgens heeft KurNeN een systematische reeks onderzoekingen 
verricht, die tot heden de belangrijkste bijdrage tot onze kennis op 
dit gebied is gebleven. En eindelijk hebben van per Luur en BÜcHNER 
twee systemen van bijzonder belang aan een nader quantitatief 
onderzoek onderworpen, terwijl door Bücuner tevens een groot aantal 
nieuwe stelsels werden gevonden. 

Er blijkt uit al deze onderzoekingen, dat de invloed van den druk 
op de mengbaarheid in ’t algemeen gering is, zooals dit trouwens 


1) Geciteerd uit Merzrer (l.c.) blz. 242. 

2) N. J. vaN per Lee, Dissertatie, Amsterdam, 1898 en Zeitschrift für physika- 
lische Chemie. 33, 622, 1898. 

Bücaner. Dissertatie, Amsterdam, 1905 en Zeitschrift für physikalische Chemie. 
56, 257, 1906, 

J. P. Kuenen, Philosophical Magazine (6), 6, 637, 1903, en Verdampfung und 


Verflüssigung von Gasgemischen (Brepres Handbuch der angewandten physikalischen 
Chemie). 


( 268 ) 


bijna steeds het geval is in gecondenseerde systemen, waarin geen 
dampphase aanwezig is. | 


2. Theoretische beschouwingen. 


De theorie van deze verschijnselen omvat tegelijkertijd de studie 
van de verschillende mogelijke vormen der verzadigingslijn van een 
binair stelsel, op welke twee vloeibare phasen in evenwicht zijn. 
Wij beperken er ons toe in herinnering te brengen, vooreerst de 
onderstelling van RornMunp*), volgens welke al deze verzadigings- 
lijnen ten slotte terug te brengen zouden zijn tot het type van een 
gesloten kromme, zooals die verwezenlijkt is in het systeem nicotine 
en water; voorts die van TrMMERMANS *®), over de mogelijkheid van 
„‚negatieve” _verzadigingslijnen, d.w.z. lijnen, die geheel zouden 
blijven binnen het metastabiele gebied, dus bij drukkingen lager dan 
den verzadigden druk van het mengsel (negatieve drukken); ten 
slotte de meening van vele andere auteurs, volgens welke vaak, zoo 
niet altijd, het bestaan van een kritisch ondermengpunt het teeken 
zou zijn van een chemische omzetting tusschen de componenten 
(hydrateering), of van de aanwezigheid van een derden component °). 

KueNeEN (l.c) heeft dit onderzoek een grooten stap verder gebracht 
door er de aandacht op te vestigen, dat- men, om de verschillende 
typen van verzadigingslijnen te beschouwen, noodzakelijk rekening 
moet houden met de dampphase, zoo goed als met de beide vloeibare 
phasen. BücaNer (l.c) heeft daarop een zeer interessante classificatie 
der verschillende typen kunnen geven, die echter nog onvolledig is. 

Ten slotte heeft vaN LAAR *) in een groote reeks van verhandelingen 
een analytische oplossing van het probleem trachten te geven, uitgaande 
van de theorie van vAN DER Waars. Zijn uitkomsten zijn vooral be- 
langrijk, omdat zij toonden, dat onder bepaalde omstandigheden bij 
volkomen normale stoffen ontmenging kan voorkomen, iets wat in 
dien tijd vrij algemeen betwijfeld werd *®). Aan den anderen kant 
moet het een ernstig bezwaar tegen deze onderzoekingen genoemd 
worden, dat zij, uitgaande van een bijzonder geval, dit als het 


1) V. Rorrmunp, Dissertatie, München, 1898, en Zeitschrift für physikalische 
Chemie, 26, 433, 1898. 

2) J. Timermans, Zeitschrift fúr physikalische Chemie, 58, 144, 1907, en Bulletin 
de la Société chimique de Belgique, 23, 129, 1909. 

3) WL. Dorcorenko, Zeitschrift für physikalische Chemie. 62, 498, 1908. 

4) J. J. van Laar, Deze Verslagen 1905 en 1906. 

5) R. A. Leareipr, Philosophical Magazine, 47, 284, 1899, 

Van per Waars, CGontinuität IL 8 12, 


( 269 ) 


algemeene geval voorstellen, en ten gevolge daarvan een bij normale 
stoffen optredend type voor abnormaal verklaren moeten, terwijl zij 
een aantal andere typen over het hoofd zien; en voorts dat zij zeer 
eenzijdig den nadruk leggen op het bestaan van open plooien (niet 
aan de zijde v—=b gesloten) een omstandigheid, die toch geenszins 
als een resultaat kan beschouwd worden, daar zij onmiddellijk voort- 
vloeit uit de willekeurige, zoo niet onjuiste onderstelling der lineaire 
afhankelijkheid van 5 en w, gelijk van per Waars reeds in de 
Théorie Moléculaire had aangetoond. Voor het geval eindelijk, dat 
een der componenten abnormaal is, komt vAN LAAR tot verzadigings- 
lijnen van zeer samengestelden vorm, die het experiment tot nu toe 
nog nooit heeft gevonden. Wij zullen op dit onderwerp later naar 
aanleiding van verdere onderzoekingen terug komen *). 


3. Onderzoek van VAN DER WAALS. *) 


Eindelijk heeft Van per Waars in de laatste twee jaren het 
onderzoek der „lengteplooi’” weer opgenomen, en is hij, dank zij een 
nieuwe, eigenaardige, in hoofdzaak geoïmnetrische methode tot een 
reeks van belangrijke uitkomsten gekomen, die aan experimenteele 
gegevens kunnen worden getoetst; maar het probleem is gebleken 
zoo ingewikkeld te zijn, dat een in alle opzichten afdoende behan- 


deling nog niet is bereikt. Wij noemen enkele van de meest belang- 


rijke uitkomsten. 
a. De al of niet mengbaarheid van twee vloeistoffen berust in 
eerste lijn op de aanwezigheid en de ligging van de meetkundige 


2 


plaats pe =0. Niet-mengbaarheid treedt zeer veel vaker op, dan 


men tot nu toe geloofde, speciaal bij lagere temperaturen of in het 
kritische gebied, en «ook dan wanneer de componenten volkomen 
normaal zijn. 

b. Er moet een scherp onderscheid gemaakt worden tusschen het 
geval, dat een zijplooi, die de binodale heeft overschreden, zich weer 
binnen deze terugtrekt, en het geval van splitsing eener plooi, waar- 
door de zijplooi geheel uit de hoofdplooi uittreedt. Beide gevallen 
kunnen aanwezig zijn in een bovenmengpunt (bovenste kritisch eind- 
punt van BÜcrNer), maar in het eene geval bevordert een verhooging 


1) Wij zien in dit overzicht af van de onderzoekingen van Keesom en Kamertiner 
Onnes, daar deze betrekking hebben op een gansch ander beden en dan 
dat van onze proeven. 

2) J. D. van per Waars, Archives néerlandaises, (2), 13, 77 en 799, 1908 en 
Deze Verslagen Deel 16 en 17 (1907—1909) passim. 


18 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°, 1909/10, 


( 270) 


van druk de mengbaarheid, in het andere vermindert zij die. Op dit 
verschil had trouwens reeds KurNeN in zijn bovengenoemde verhau- 
deling gewezen, zonder evenwel de omstandigheden, waarmede dit 
verschil samenhangt en waardoor òf het eene òf het andere ver- 
schijnsel optreedt, nader te onderzoeken. 

c. Het geval van splitsing eener plooi is alleen mogelijk wanneer 
er tevens in het stelsel een minimum kritische temperatuur en een 
maximum dampdruk optreedt. 

Het zich terugtrekken van een plooi kan plaats grijpen, zoowel 
wanneer in de dampdruklijn een maximum aanwezig is, als ook 
wanneer dit niet het geval is. 

d. Wanneer het gebied van de ontmenging doordringt tot in het 
eigenlijke kritische gebied (damp-vloeistof) van het stelsel, heeft er 
een samenvloeiing plaats tusschen de eigenlijke plooipuntslijn en de 
plooipuntslijn der „lengteplooi’”’, waardoor dikwijls vrij samenge- 
stelde vormen kunnen ontstaan. 

e. De algemeene theorie der plooien van Korrrwea') heeft getoond, 
dat een plooipunt slechts van het vlak kan verdwijnen, hetzij door 
samen te vallen met een ander plooipunt òf door langs een der 
randlijnen # =0,4& == 1 het oppervlak te verlaten (kritisch punt der 
componenten) òf door het oppervlak te verlaten door de lijn v = 5. 
In dit geval heeft men te doen met een „open”’ plooi®), in dien zin, 
dat ook oneindige druk de menging niet tot stand brengt. Of zulke 
„open” plooien optreden, laat zich bij den tegenwoordigen stand van 
onze kennis op geenerlei wijze uitmaken. Pheoretisch niet, omdat de 
onderstelling, dat 4 lineair van vz afhangt tot het bestaan van een 
open plooi leidt, de onderstelling dat 5 een kwadratische functie van 
xv is®), daarentegen de mogelijkheid van zulke plooien uitsluit. Nu is 
zeker elk van deze onderstellingen onjuist, omdat zij niet rekening 
houden met de variabiliteit van 5, en zoolang wij den vorm van die 
variabiliteit niet kennen is het zeker niet mogelijk uit te maken 
welke der genoemde eenvoudige onderstellingen het meest met de 
waarheid overeenstemt. Mrperumenteel niet, omdat daartoe niet alleen 
excessief hooge drukkingen zouden vereischt worden, maar boven- 
dien het optreden van den vasten toestand in de meeste gevallen elk 
onderzoek onmogelijk maakt. Wij zullen daarom in het volgende ook 
de vraag of open plooien al of niet mogelijk zijn, geheel onbeslist 
laten; in onze figuren, waarin noodzakelijk òf de eene, òf de andere 
onderstelling moest gemaakt worden, zullen wij aannemen, dat open 


1 Archives néerlandaises, 1, 24, 295. 1889. 

2) In physischen zin; het is geen open plooi in den zin van KorreweG Arch. 
Néerl. XXIV p. 5. 

2?) Met de bekende waarde voor bg. 


Khel ar) sa ont ei te a Peek ed 


Cri) 


plooien niet voorkomen, omdat men op die wijze tot de eenvoudigste 
en meest overzichtelijke figuren komt; die zich dan gemakkelijk zoo 
laten wijzigen, dat zij gelden voor de tegengestelde onderstelling. 


4. Doel van het onderzoek. 


Met dit eerste onderzoek stellen wij ons voor een groot deel der 
binaire mengsels, waarvan bekend is, dat zij een kritisch mengpunt 
bezitten binnen gemakkelijk te bereiken temperatuurgrenzen, voor 
zoover te onderzoeken als noodig is om te bepalen tot welke cate- 
gorie zij behooren in een eenvoudige classificatie, die een overzicht 
geeft van de mogelijke gevallen. Onze aandacht was voornamelijk 
gevestigd op die systemen, die uit twee normale stoffen bestaan en 
waarbij ook het optreden van chemische verbindingen als uitgesloten 
mag worden beschouwd; maar wij hebben ook andere stelsels onder- 


zocht van zeer verschillende samenstelling in de hoop voorbeelden 


te vinden van al die typen, die door de theorie worden voorspeld. 
Dit onderzoek, wegens het groote aantal der te onderzoeken systemen 
noodzakelijk vrij oppervlakkig, zal gevolgd worden door nauwkeuri- 
ger metingen over enkele der systemen, die ons het meest interessant 
voorkomen. 

De gebruikte stoffen waren deels aan de collectie van het Labora- 
torium ontleend, deels bij KanrBaum gekocht; zij zijn geen van alle 
nog eens opzettelijk gereinigd, maar de vergelijking van de kritische 
eindpunten, die wij gevonden hebben met die door anderen opgegeven, 
bewijst, dat de zuiverheid van onze stoffen in ’t algemeen voldoende 
was voor het hier beoogde doel. Toch is het nuttig nog even na te 
gaan welke de invloed zou kunnen zijn van onzuiverheden op de 
grootte en den zin van de verandering der plooipuntstemperatuur 
met den druk. Men verwacht a priori, dat deze invloed klein zal 
zijn, tenzij men zich juist in de nabijheid van een maximum of mini- 
mum van plooipuntstemperatuur zou bevinden; in dat geval is de 
drukinvloed zelf zeer klein en zelfs sporen onnauwkeurigheden 
zouden den zin der waargenomen veranderingen kunnen wijzigen. 

De volgende voorbeelden, zoo ongunstig mogelijk gekozen, toonen : 
het eerste den zwakken invloed, dien de meest gewone verontreini- 
ging (water) op de waarde van di/dp heeft, terwijl het tweede 
aantoont hoe in een bijzonder geval een spoortje onzuiverheid reeds 
voldoende is geweest om den zin der verandering te wijzigen. 


d 
L. Methylaleohol en eyclohexaan Kr Te 
/ np 

É 59.0 + 0.03 

do met water verontreinigd 928 + 0.06 


18* 


(273) 


IL. Methylalcohol en methyleenjodide, ver- 
ontreinigd door sporen jodium 93.8 _— 0.004 
na een reactie tusschen het vrije jodium en 
het kwik van de Cailletetbuis, waarbij groen 
mercurojodide gevormd werd 82.9 + 0.008 


5. Methode. 


Daar wij ons bij ons tegenwoordig onderzoek slechts voorstelden 
de richting en de orde van grootte van de verandering van de plooi- 
puntstemperatuur met den druk te bepalen, werd de gebruikte methode 
zooveel mogelijk vereenvoudigd met het oog op de snelheid der 
metingen. De te onderzoeken stoffen werden, in behoorlijke verhou- 
ding gemengd, in een Cailletetbuis gebracht, die van een lange capil- 
lair voorzien was; nadat de lucht zoo goed mogelijk verdreven was 
werd de capillair dichtgesmolten. De buis was door een mantel 
omgeven, gevuld met water of paraffine, die door een electrische 
verwarming op de juiste temperatuur werd gebracht; het bad werd 
uit de hand geroerd; de temperatuur werd afgelezen op een ther- 
mometer van GeissLeR in graden verdeeld, terwijl de druk werd 
bepaald door een in atmosferen verdeeld manometer van ScHärrer & 
BupenBerG. Natuurlijk was de buis voorzien van een electromagne- 
tischen roerder en om zoo gemakkelijk mogelijk den evenwichtstoe- 
stand te bereiken, werden de aflezingen steeds gedaan uitgaande van 
het homogene gebied naar het heterogene. Alle metingen werden 
herhaald totdat de uitkomsten binnen de uit den aard der zaak vrij 
wijde foutengrens samenvielen. ied 

Op deze wijze werden resultaten bereikt, die voor ons doel vol- 
doende nauwkeurig “mogen heeten, zooals blijkt uit de volgende 
vergelijking van waarden voor de verandering van de plooipunts- 
temperatuur met den druk, door ons en door vaN DER Lem en 
KUENEN gevonden. 


dt 
dp 
volgens 
T. en K. VAN DER Lier 
en KUENEN 
Phenol en water + 0.0035 + 0.004 
Methylaleohol en hexaan _ + 0.032 + 0.029 
Triaethylamin en water + 0.02 _ + 0.02 


Vermelden wij ten slotte nog, dat alle metingen door den eerst- 
genoemden van ons (T.) werden verricht. 


zld 
BEN 


oe 


( 273 ) 
6. Uitkomsten. 


De bijgaande tabel bevat een overzicht der verkregen resultaten. 
Kolom 1 geeft het onderzochte stelsel. Kolom II geeft de kritische 
temperaturen der componenten, voor zoover die bekend zijn. Kolom [V 
de kritische eindpunten (plovipunt in tegenwoordigheid der derde 
phase); de gevallen waarin de drie phasen bij hoogere temperatuur 
bestaan zijn door een O aangegeven (ondermengpunt). In kolom II 
staan de waarden door andere onderzoekers verkregen. Kolom V 
geeft de drukgrenzen, binnen welke waargenomen werd, kolom VI 


dt 
het quotienf Ee, dat aangeeft hoe de plooipuntstemperatuur met een 
p 


atmosfeer drukverhooging verandert. In kolom VII vinden bijzondere 
opmerkingen een plaats en gegevens omtrent de dampdruklijn van 
het mengsel, voor zoover die bekend zijn, *) in verband met den 
boven genoemden regel van VAN DER Waars. Kolom VIII geeft aan 
tot welk type der in de volgende $ te behandelen classificatie het 
stelsel behoort. In verband met dit laatste zijn ook enkele stelsels 
van andere onderzoekers, die niet door ons onderzocht zijn, in de 
tabel opgenomen. 


7. Overzicht van de mogelijke vormen der plooipuntslijn. 


Wij zullen een kort overzicht geven over de mogelijke vormen 
van plooipuntslijnen, voor zoover die bij onze onderzoekingen ver- 
wezenlijkt gevonden zouden kunnen worden, zonder dus met alle 
gevallen waartoe de theorie leidt, bijv. voor gevallen als Helium en 
water, rekening te houden. In hoofdzaak is dit overzicht ontleend 
aan de reeds genoemde onderzoekingen van vAN DER WAALS, waar- 
heen wij voor nadere bijzonderheden moeten verwijzen. Men vindt 
daar ook 7, zr en v,z projecties van de hier in len projectie bespro- 
ken plooipuntslijnen. 

Wij beschouwen eerst het geval, dat het ontmengingsgebied zich 
niet uitstrekt tot het gebied der kritische temperaturen vloeistof-damp. 
Het eenvoudigste geval, dat men zich kan voorstellen is dit, dat bij een 
bepaalde temperatuur een kleine gesloten plooi ontstaat op de spinodale 
van de dwarsplooi, die zich uitbreidt en de grens van het stabiele gebied 
overschrijdt, daarbij volgens onze reeds op p. 271, eerste regel, ge- 
noemde onderstelling naar den kant der kleine volumina steeds gesloten 
blijvende. Bij hoogere temperatuur krimpt deze plooi weer samen, 


1) Een overzicht van de bekende maxima in dampdruklijnen vindt men bij Kuenen, 


Le. p. 129 en bij Srprey Youre, Fractional Destillation. MaciLLanN and Co. London 
1903 p. 67. 


(274) 


zij trekt zich weer binnen de dwarsplooi terug, om ten slotte weer 
op de spinodale van de dwarsplooi in een heterogeen dubbelplooi- 
punt te verdwijnen. Of eigenlijk juister: op de spinodale te verd wij- 
nen; immers er is in dit geval slechts van éé: spinodale sprake. Of 
men dan ook in dit geval van een lengteplooi moet spreken of alleen 
van een zich vormende en weer verdwijnende zijplooi, hangt er van 
af of men bij de nomenclatuur voornamelijk op de binodale, dan wel 
op de spinodale let. Om de reeds genoemde reden (optreden van 
den vasten toestand) is gewoonlijk niet het uittreden, maar alleen 
het weder terugtrekken experimenteel te onderzoeken; wij noemen 
daarom dit geval dat der „terugtrekking’’. Fig. 1 geeft schematisch *) 
de p,‚t-projectie der plooipuntslijn voor dit geval weer. AB is de 
plooipuntslijn damp-vloeistof, CD de plooipuntslijn van de lengteploooi 
met twee keerpunten (heterogene dubbelplooipunten) en een maximum 
van den druk, gelegen bij den hoogsten druk //, dien het naar de kleine 
volumina gekeerde plooipunt na zijn uittreden uit de dwarsplooi 
bereikt. Bij hoogeren druk dan £ kan dus op geen enkele wijze 
ontmenging verkregen worden. De lijn #G geert den driephasendruk 
aan; en G zijn dus kritische eindpunten, waarvan zooals wij zeiden 
meestal alleen G te realiseeren is. 

Natuurlijk is het niet uitgesloten, dat 4’ en G dichter bijeenkomen, 
en ten slotte samenvallen en verdwijnen, wat zeggen wil, dat de leng- 
teplooi niet de binodale der dwarsplooi overschrijdt, maar geheel 
daarbinnen verborgen blijft (bij negatieve drukkingen bijv.) Dan zou 
er alleen door vertragingsverschijnselen iets van de ontmenging zijn 
waar te nemen; men heeft dan te doen met wat TiMMERMANS in een 
vroegere mededeeling een negatieve verzadigingslijn heeft genoemd. 

Maar de theorie heeft geleerd en het experiment heeft bevestigd, 
dat er een tweede, meer ingewikkelde type bestaat, dat van de 
„‚splitsing” eener plooi, hetwelk in fig. 2 is voorgesteld. Op het stuk DA 
van de plooipuntslijn zijn twee homogene dubbelplooipunten ontstaan, 
in H en /, zoodat de plooipuntslijn na van D tot H in temperatuur 
gedaald te zijn, weer stijgt tot / om dan weer over Z naar C te 
dalen. Er kunnen zich in dit geval nog twee mogelijkheden voordoen. 
Of de lijn van den driephasendruk zal loopen van een punt tusschen 
C en E naar een punt tusschen / en MH, òf het boveneindpunt van 
den driephasendruk zal gelegen zijn tusschen M en D. In het eerste 
(waarschijnlijker) geval zal men, in het boveneindpunt den druk 
verhoogende, in het heterogene gebied komen; in het tweede geval 
in het homogene gebied, en bij steeds constante temperatuur den druk 
nog meer verhoogende zal men later al of niet in het heterogene 


mement 


1 In deze figuur en in figuur 2a en 25 moet men zich het punt A rechts van 
D en / denken. 


(4757) 


gebied komen, al naarmate G bij hooger of lager temperatuur ligt 


dan Z. Hetzij men let op de binodale of de spinodale, in elk geval 


zal men hier van een afzonderlijke lengteplooi moeten spreken. Ter 
meerdere verduidelijking van het verschil tussehen 2a en 25 geven 
wij voor dit geval in fig. 6a en 65 ook de v‚z-projectie der binodale 
en der spinodale bij de temperatuur van het homogene dubbelplooipunt. 

Beschouwen wij vervolgens het geval, waarbij het ontmengings- 
gebied doordringt tot in de eigenlijke kritische regio. De in de vorige 
figuren gescheiden plooipuntslijnen van lengteplooi en dwarsplooi 
zullen nu samenvloeien tot één plooipuntslijn, die wij thans beter doen _ 
als die van een „samengestelde’” plooi aan te duiden. Zooals wij reeds 
zeiden, zullen. wij hier niet alle mogelijkheden van een samengestelde 


plooi bespreken, maar alleen de voor ons onderzoek belangrijke. 


Het eenvoudigste geval nu van een samengestelde plooi is wederom, 
dat er alleen twee heterogene dubbelplooipunten voorkomen. Men 


„zal dan fig. 3 verkrijgen. Het realiseerbare gedeelte der plooipuntslijn . 


begint in 4, het kritische punt der eerste componente, en loopt tot 
het kritische eindpunt G in tegenwoordigheid van een tweede 
vloeistofphase. De eigenlijke ontmenging van twee vloeistoffen begint 


in het benedeneindpunt #, dat natuurlijk belangrijk beneden A kan 


liggen, maar de coexistentie tusschen twee vloeistoffen, zooals men 
haar aanvankelijk in dit geval ongetwijfeld zou noemen, gaat 
geleidelijk over in een coexistentie damp-vloeistof, tot B, het kritische 
punt der tweede componente, bereikt is. a 
Treedt nu in dit geval splitsing van een plooi op, dan zou men 
het geval van fig. 4 kunnen hebben, analoog met fig. 2. Ook hier 
zou men twee ondergevallen 4a en 45, analoog aan 2a en 25, 
kunnen onderscheiden. En ook een geval als fig. 5 zou mogelijk zijn. 
Het is niet gemakkelijk in een enkel woord aan te geven, hoe de 
hier gevolgde classificatie zich verhoudt tot die van BücHNeR en van 
VAN LAAR omdat in de laatste naar onze meening gevallen bijeen- 
gebracht zijn, die streng gescheiden behooren te worden en daarentegen 
het bijeenbehoorende is gescheiden. Type Il toch van BücHaner, type 
IL van VAN LAAR) omvat de èn theoretisch, èn experimenteel zoo 
geheel verschillende gevallen van terugtrekking” en splitsing”. 
Fig. 10 van Bücuner, fig. 11 en 2a van VAN LAAR zijn dus 
1) Het is opmerkelijk, dat van Laar, die op p. 669 van zijn vroegere verhande- 
ling wel degelijk let op het verschil in de systemen met positieve en met negatieve 
dp/dt in zijn latere verhandeling daarover geen woord zegt. In verband daarmede 
is ook in de figuur der latere verhandeling de gestippelde lijn van fig. 11 der 
vroegere verhandeling, die geldt voor positieve dp/dt weggelaten, waarschijnlijk 


omdat de speciale onderstellingen van van LAAR het optreden van de vereischte 
homogene dubbelplooipunten bij normale stoffen onmogelijk maken. 


(276) 


in onze fig. 1, 2a, 25 terug [te vinden. Daarentegen onder- 
scheiden de typen 1 en III van Bücnnrr, 1 en II van vAN LAAR’s 
eerste verhandeling zich alleen daardoor, dat er in de laatste plooi- 
puntslijn een maximum en minimum’ van den druk meer voorkomen, 
een omstandigheid, die physisch niet van groote beteekenis is, even- 
min als men het voorkomen van een maximum of minimum van 
den druk in de gewone plooipuntslijn als belangrijk pleegt te beschou- 
wen (in tegenstelling met een temperatuurminimum of maximum). 
Men vindt die beide typen dan ook in onze fig. 3 vereenigd, als 
men bedenkt, dat /” belangrijk beneden A kan liggen en rekening 
houdt met het boven gezegde omtrent het aannemen van open plooien. 
Alleen dan zou er een essentieel verschil zijn tusschen fig. 6 en 13 
van BücHNer, fig. 1 en 7 van vAN LAAR’s eerste verhandeling wanneer 
de lijn KPD (fig. 18 Le.) in haar verder verloop gedacht werd een 
temperatuurminimum en maximum te vertoonen; dan zou fig. 18 resp. 
7 met fig. 5 hier overeenkomen. Daarover wordt echter noch door 
BücnnNer, noch door vaN LAAR gesproken. 

In de latere verhandeling van vAN LAAR is het type IT in zooverre 
gewijzigd en verschillend van 1 geworden, dat er nu niet één paar 
heterogene dubbelplooipunten optreedt, maar twee paar (resp. één 
paar en een open plooi, wat op hetzelfde neerkomt). Tot een zoo 
ingewikkeld plooiingssysteem kan men niet komen bij de een- 
voudige onderstellingen van vAN LAAR, en hij meent daarom het 
optreden van dit type aan abnormaliteit te moeten toeschrijven. Nu 
is inderdaad het optreden van de twee heterogene dubbelplooipunten 
R,‚ en R', naast de open plooi, C‚ ‚A niet zeer waarschijnlijk en voor 
het bestaan van zulk een plooiingssysteem spreken dan ook noch 
theoretische, noch experimenteele gronden. Dat echter het oorspron- 
kelijke type II van vaN Laar, type I van Bücnner, fig. 3 hier, 
bij normale stoffen zeer wel mogelijk is, hebben de theoretische 
onderzoekingen van VAN DER W aars en de experimenteele van BÜCHNER 
ten duidelijkste bewezen. 


8. Classificeering der onderzochte stelsels. 


De in de tabel vermelde stelsels blijken alle te behooren tot de 
typen 1, 2 of 3, behalve een enkel stelsel, methylalcohol en ethaan 
dat wellicht tot type 5 zou kunnen behooren. 

Bij normale componenten hebben wij type 1 gevonden bij nitro- 
benzol en aniline met verzadigde koolwaterstoffen, enkele malen ook 
het geval van fig. 2a (SO, met hexaan) terwijl tot type 3 behooren de 
door BücnNer gevonden gevallen van CO, met weinig vluchtige 
stoffen, chryseen en aether, etc. 


{ 


(277) 


Het geval 25 heeft zich bij normale stoffen niet voorgedaan, en 
met zekerheid zouden wij ook niet durven zeggen het bij abnormale 
stoffen gevonden te hebben, immers wegens de zeer hooge drukken, 
die al spoedig optreden, kan men de plooipuntslijn niet ver genoeg 
nagaan. Maar vergelijkt men onderling de uitkomsten die een reeks 
homologe koolwaterstoffen met methylaleohol geven, dan ligt de 
onderstelling voor de hand, dat men hier te doen heeft met een 
overgang van geval 2a naar 25, wanneer men van de lagere naar 
de hoogere koolwaterstoffen overgaat. 

Terwijl immers bij propaan en methylaleohol volgens de waar- 


dt 

nemingen van KUrNeEN de rn uitgaande van het kritisch eindpunt 
Pp 

— 0°,12 is (men is dus hier in geval 1 of 25) verandert die waarde 


tot — 0°08 bij omstreeks 100 Atm. wat zeker meer met 26 over- 
eenkomt. (Zie tabel II). 


dt 
Bij isobutaan *) en methylaleohol is in den aanvang de — practisch 
p 


gesproken 0, bij 10 of bij 70 Atm. vindt men voor de plooipunts- 
temperatuur geen waarneembaar verschil; laat men den druk verder 
toenemen, dan begint ook de temperatuur duidelijk waarneembaar 


dt 
te rijzen, en wordt voor En gevonden —+ 0.009. (Zie tabel II). Het 
E 


heeft er dus allen schijn van, dat bij dit mengsel de punten Gen H 
samenvallen, of m.a. w. dat in fig. 6 de lijn AB juist door het splitsings- 
punt gaat. 

Normaal butaan en methylalcohol beginnen dan dadelijk met een 
temperatuurtoename bij stijgenden druk, al is deze ook in den aanvang 
zeer klein (+ 0.007) en de daarop volgende homologen beginnen 


dt 
dan met steeds hooger positieve waarde van ge Isopentaan met + 0.02, 


hexaan met 0.03, decaan met 0.04. 

In verband daarmede dringt zich de vraag op of het eerste stelsel 
van deze reeks, het door KurNeN onderzochte methylalcohol met 
aethaan, inderdaad wel eenvoudig een geval van 3 is; dan wel zou 
moeten beschouwd worden als een voorbeeld van het aan 2 analoge 
type 5, een vraag, die wij bij gebrek aan gegevens niet zullen trachten 
te beantwoorden. | 

Het punt MZ hebben wij in geen enkel onzer binaire stelsels ®) 


1) De preparaten van butaan en isobutaan waren bijzonder zuiver; ze waren ons 
geschonken door den heer Ovrpinorr, te Brussel, waarvoor wij hem bij deze nog- 
maals onzen dank betuigen. 

2) Wel in het ternaire stelsel: Pyridine + water + natriumcarbonaat, 


( 278 ) 


kunnen bereiken, ook hier waarschijnlijk om het snelle aangroeien — 


van den druk. Enkele van de stelsels van water met basen der 
pyridinereeks zijn voorbeelden van dit type, die een volkomen gesloten 
plooi opleveren, waarbij dus in elk geval zulk een punt moet voor- 
komen, en daar deze plooien van geringe uitgebreidheid zijn, kan 
men verwachten, dat het hierbij zal, gelukken het punt Z te bereiken. 
Wij hopen binnen kort dit onderzoek ter hand te kunnen nemen. 

Merken wij ten slotte op, dat in al de gevallen, waarin de damp- 
druklijn van het stelsel bepaald is, de door vaN per W aars afgeleide 
regel blijkt uit te komen: Splitsing van een plooi treedt alleen op, 
wanneer er een maximum in de dampdruklijn bestaat (min. kritische 
temperatuur van het ongesplitste mengsel). 


Amsterdam. Natuurkundig Laboratorium der Universiteit. 


Plantkunde. — De Heer W. Burck biedt eene mededeeling aan : 
„Bijdrage tot de kennis van de waterafscheiding bij de plant.” 


In een vorige mededeeling „Over de biologische beteekenis der 
nectarafscheiding in de bloem”) heb ik gewezen op de overeen- 


komst tusschen de afscheiding van nectar in de periode van den — 


bloei en die van water of slijmerig vocht in den gesloten bloemknop. 
Bij een voortgezet onderzoek over dit onderwerp is bij mij twijfel 
gerezen over de juistheid van de heerschende meeningen betreffende 
de waterafscheiding aan de oppervlakte van de plant. 

Dit heeft mij aanleiding gegeven tot eenige waarnemingen, waarvan 
de resultaten hier zullen worden meegedeeld, en die een anderen 
blik geven in hetgeen men onder de waterafscheiding heeft te verstaan. 

Het is mijne bedoeling later aan te toonen, dat deze gewijzigde 
inzichten over de waterafscheiding tevens niet zonder beteekenis zijn 
voor de beoordeeling der florale en extraflorale nectarafscheiding. 


Het verschijnsel, dat bij vele kruidachtige planten en heesters des 
nachts en in de eerste morgenuren aan den top en den rand der 
bladen, waterdroppels worden afgescheiden, welk verschijnsel onder 
den naam van druppelen bekend is, wordt hieraan toegeschreven, 
dat de wortels, onder gunstige omstandigheden, aanzienlijke hoeveel- 
heden water omhoog kunnen persen, welk water, wanneer de lucht 
zich afkoelt en het dauwpunt nadert, in droppels naar buiten wordt 


gedreven. 
In den regel worden daar, waar de droppels te voorschijn treden, 


D) Verslag v; d. Verg. van 28 Nov. 1905, 


sf 
7 
DE, 
5 
Ee, 
a 
4 


(279 ) 


eigenaardige poriën gevonden, die ‘teerst door pr Bary als water- 
poriën van de gewone huidmondjes werden onderscheiden. 

_Men neemt aan, dat die waterafscheiding voor de plant van beteekenis 
is ter voorkoming van het gevaar, dat het door den worteldruk naar 
boven geperste water, zoodra het bij gestoorde transpiratie in de 
vaatbundels onder verhoogden druk komt te staan, een ij ahRee der 
intercellulaire ruimten veroorzaakt. 

De vraag of dit druppelen bij alle planten en onder alle omstan- 
digheden, alleen aan het oppersen van het door den wortel uit den 
bodem opgenomen water is toe te schrijven en als een eenvoudige 
filtratie is te beschouwen, is in de latere jaren een paar malen be- 
twijfeld geworden. 

HABERLANDT *) heeft in 1895 de meening uitgesproken, dat bij 
sommige planten de anatomische bouw van den bladtand en vooral 
van het weefsel, dat zich uitstrekt tusschen de eindtracheiden van 
den vaatbundel en de waterporiën — het z.g. epitheem (Br BARY) — 
het vermoeden wekte, dat het als klier fungeerde. Hij toonde dan 
ook experimenteel aan, dat o.a. bij Conocephalus ovatus dit weefsel 
in werkelijkheid bij de waterafscheiding een rol vervulde. Bij Wuchsia, 
echter, waar de structuur van het epitheem ook in hooge mate aan 
een klier doet denken, bleek toch het proces op filtratie te berusten, 
maar zou dit weefsel bewerken, dat het systeem van intercellulaire 
ruimten tusschen vaatbundel en waterholten, ten behoeve van een 
afsluiting van de tracheale banen, voortdurend met water gevuld bleef. 
In elk geval meende HABERLANDT, dat de klierwerking onder den 
invloed zou staan van den worteldruk; de klier zou alleen functio- 
neeren wanneer daarop door den verhoogden bloedingsdruk een 
prikkel werd uitgeoefend. | 

Ben onderzoek van Nesrrer*) in 1896, stelde echter duidelijk in 
‘tlicht, dat het verschijnsel toch niet altijd van den worteldruk 
afhankelijk is. 

Nesrrer deelde mee, dat hij aan afgesneden bebladerde stengels van 
Fropaeolum majus, die met de sneevlakte in water, onder de vochtige 
glazen klok gehouden werden, bij de jongere bladen, na 3 dagen, 
waterdroppels had zien te voorschijn komen aan het uiteinde der 
vaatbundels, dus juist daar, waar zich onder gewone omstandigheden 
het verschijnsel van het druppelen voordoet; den vierden dag kon 
hij de droppelvorming ook aan eenige oudere bladen waarnemen. 


_ 1) G. Hapervanprt, Ueber wassersecernirende und absorbirende Organe. Sitzungs- 
berichte der Kais. Akad. der Wissensch. in Wien. Abth. IL Bd. 104, 1895. 

_ 2) Nesrrer, Sitzungsberichte der Kais. Akad. der Wissensch. Wien. Bd. 105, 
1896. pag. 524; Bd. 106. 1897. pag. 401. Bd. 108. 1899, pag. 690. 


(280 ) 


Nestrer teekent daarbij aan, dat het epitheem hier bij de secretie 
niet betrokken kan zijn; ten eerste is het bij 7'ropaeolum niet scherp 
gedifferentieerd en ten tweede komen er ook waterdroppels te voor- 
schijn aan den stengel, waar van een epitheem in ’t geheel geen 
sprake is. De afscheiding geschiedt daar uit waterporiën, die in 
. ligging en vorm van de gewone huidmondjes min of meer afwijken. 
Hij meent, dat de verklaring van het verschijnsel hierin moet worden 
gezccht, dat er onder de vermelde omstandigheden osmotische krachten 
werkzaam worden, die de afscheiding veroorzaken. 


Eigenlijk was het niet de eerste maal, dat er van dit verschijnsel 
melding werd gemaakt. 

In 1881 reeds meende Wi1rson*) droppelvorming te hebben waar- 
genomen aan de bladen van afgesneden takken van Zmpatiens glan- 
dulifera, L. parviflora en Fuchsia, maar uit een onderzoek van 
GARDINER®) bleek spoedig daarop, dat er wat Zmpatiens betreft, bij 


de proeven van WirsoN geen sprake kon zijn van waterafscheiding 


maar van nectar, terwijl bij Fuchsia het door WiLsoN waargenomen 
vocht niet afkomstig was uit de waterporiën der tanden, maar af- 
gescheiden werd door waterklieren in de nabijheid dier poriën. 


Het is zeer opmerkelijk, dat het hier besproken verschijnsel niet 
veel eerder is waargenomen, want zooals mij gebleken is, zijn er 
ongetwijfeld talrijke planten, die onder de vermelde uitwendige 
omstandigheden, geheel onafhankelijk van den worteldruk of van 
kunstmatigen druk, de droppelvorming op de duidelijkste wijze ver- 
toonen. Ik heb haar c. a. waargenomen bij Kerria japonica, Philadelphus 
coronarius, Weigelia rosea variegata, verschillende soorten van Spiraea, 
Hydrangea pubescens, Hydrangea campanulata, Deutzia crenata, Cor- 
nus sibirica en andere Cornus soorten en ben er van overtuigd, dat 
ik later bij een meer uitvoerige behandeling van dit onderwerp, 
geen moeite zal hebben, het ook bij vele andere planten waar te nemen. 

Bij al deze planten komen aan afgesneden takken onder de glazen 
klok reeds na enkele uren, aan den top en aan den rand der jonge 


bladen, heldere droppels te voorschijn, die zich na verwijdering weer 


vernieuwen. 
Het zal zoo aanstonds blijken, dat het bepaalde bladen zijn, waar die 
droppels gevormd worden, en dat ze hun ontstaan te danken hebben 


1) W. P. Wirson, On the cause of the excretion of water on the surface of 
nectaries. pag. 11. Leipzig 1881. 

3) W. Garpiner, On the physiological significance of waterglands and nectaries 
Proceedings of the Cambridge Philosoph. Society. Vol. V, pag. 34—50, 


Ne 


(281 ) 


aan de werking, nu eens van slijmklieren, die later alleen water 
afscheiden, dan weer van klieren, die van den aanvang af water 
secerueeren. 

Men kan stellig aannemen, dat bij vele planten, waar men ’s nachts 
of ’s morgens, in de vrije natuur, onder gunstige omstandigheden een 
zeker aantal waterdroppels op de bladen vindt, een deel van die 
droppels buiten den directen invloed van den worteldruk naar buiten 
is getreden. 


Nu heeft mij het onderzoek naar de waterafscheiding verder geleerd, 
dat het verschijnsel van het druppelen : het onder bepaalde uitwendige 
omstandigheden optreden van waterdroppels aan den top der bladen 
en aan den bladrand, hetzij uit de waterporiën als direct gevolg 
van den worteldruk, hetzij als gevolg van de werkzaamheid van 
inwendig gelegen klieren, ons toch nog slechts een zeer onvolledig 
beeld geeft van hetgeen onder waterafschefding bij de plant moet 
worden verstaan. 

Er zijn talrijke planten, die het verschijnsel van het.eigenlijke 
druppelen niet vertoonen, maar die desniettemin voortdurend, aan de 
oppervlakte — vooral aan de jongere deelen van de plant — vrij 


aanzienlijke hoeveelheden water of slijmhoudend water afscheiden. 


Men zal zich herinneren, dat TruuB*) twintig jaar geleden, voor 
’t eerst heeft aangetoond, dat er bij de plant nog een .waterafscheiding 
kon onderscheiden worden, die het gevolg was van de werkzaamheid 
van epidermale trichomen. 

TreuB ontdekte, dat er in de bloemknoppen van een tropische 
Bignoniacee, Spathodea campanulata steeds water gevonden wordt, en 
wees er op, dat dit water naar alle waarschijnlijkheid wordt afge- 
scheiden uit de kussenvormige trichomen, die in groot aantal den 
binnenwand van den kelk bekleeden. 

Later is, naar men weet, hetzelfde verschijnsel : een waterafscheiding 
in den gesloten bloemknop, ook bij andere tropische planten waar- 
genomen en ook hier werden steeds dergelijke trichomen gevonden, 
‘tzij alleen aan den binnenwand van den kelk, ’tzij tevens aan den 
buitenwand van de kroon, en was er alle reden om aan te nemen, 
dat het vocht door die epidermale trichomen werd afgescheiden. 
Geruimen tijd heeft men gemeend, dat dit verschijnsel op zich zelf 
stond. Er bestond geen aanleiding om deze watersecretie binnen de 
bloem met die daarbuiten, op de bladen, in verbinding te brengen. 
Men beschouwde haar als een bijzondere inrichting, een nuttige aan- 
passing, onder de werking der natuurlijke teeltkeus te voorschijn 


l) TreuB M. Annales du Jardin botanique de Buitenzorg. Vol. VIIL. 1890. 


(282 5 ; 


geroepen, ter bescherming der door den kelk ingesloten jonge bloem- 
deelen tegen het gevaar van een te sterke transpiratie. 

Eenige jaren na de mededeeling van Trrus, kwam HABERLANDT 
echter tot de ontdekking, dat een zoodanige waterafscheiding als 
gevolg van de secretorische werking van uitwendig-gelegen klieren, 
toch: ook buiten de bloem kon worden waargenomen. 

Tijdens zijn verblijf te Buitenzorg vond hij bij Spathodea campa- 
nulata dezelfde trichomen, die binnen de bloem liet kelkwater secer- 
neeren, ook op de oppervlakte der bladen, en door proeven kon hij 
aantoonen, dat ook deze onder gunstige omstandigheden, water ver- 
mochten af te scheiden. 

Maar verder leerde HABERLANDT ook bij andere planten, gemeta- 
morphoseerde epidermiscellen en meercellige trichomen kennen, aan 
de oppervlakte der bladen, die mede onder bepaalde omstandigheden 
als waterklieren fungeerden. 

HABERLANDT's waarneming omtrent het voorkomen van waterklieren 
op de bladen werd weldra door die van anderen gevolgd. 

Nesrrer- gaf uitvoerige mededeelingen over de waterafscheiding 
uit epidermale klieren bij Phaseolus multiflorus en de Malvaceen en 
vON MINDEN ') over die bij MNicotiana en Glaur maritima. 

Ten aanzien van een hoogstbelangrijk punt nl. de voorwaarden, 
waaronder de waterafscheiding uit die klieren zou plaats hebben 
is HABERLANDT echter tot eene conclusie gekomen, die niet in 
overeenstemming was met de resultaten van vroegere onderzoe- 
kingen, inzonderheid met die van GARDINER over de watersecretie 
uit de veelcellige epidermale klieren aan de bladoppervlakte van 
Limoniastrum (Statie) monopetalum en uit de waterklieren der Poly- 
podiaceen, en die ook niet door de zooeven genoemde latere onder- 
zoekingen is bevestigd geworden. 

Uitgaande van de meening, dat de waterafscheiding zou dienen 
ter voorkoming van een overvulling van het blad met water en van 
eene injectie der intercellulaire ruimten, beschouwde HaABERLANDT de 
klieren aan de oppervlakte der bladen en evenzoo ook die der varens 
en soortgelijke klieren als regwlatoren van het watergehalte, die eerst 
zouden funetioneeren, wanneer de hydrostatische druk in het water- 
leidingsstelsel, de z.g. bloedingsdruk, wegens gestoorde transpiratie, 
een bepaalde hoogte bereikte. : 

NesrLeR ?) aan wiens onderzoekingen betreffende de waterafscheiding 


I) M. vant Minpen, Beiträge zur anatomischen und physiologischen Kenntnis 
Wassersecernirender Organe. Bibliotheca botanica Heft 46. 1899, 
2) Le. Bd. CVIIL 1899 und Berichte der deutsch. bot, Gesellsch. Bd. XVII, 1899, 


(283 ) 


op de bladen van Phaseolus multiflorus wij de zekerheid te danken 
hebben, dat het water inderdaad door de klieren wordt afgescheiden, 
(het gelukte hem door directe waarneming onder den mieroscoop, 
waterdroppels uit de cellen der klierharen te voorschijn te zien komen) 
heeft dat niet kunnen bevestigen). Hij vond de waterafscheiding 
onafhankelijk van den worteldruk, zooals GARDINER ook voor Limont- 
astrum en voor de varens gevonden had. De waterdroppels kwamen 
te voorschijn aan de oppervlakte van afgesneden bladen, die in een 
met waterdamp verzadigde ruimte waren opgesloten 

Von MinpeNr kwam bij zijne proeven tot ’tzelfde resultaat. Hij 
zag, dat de waterafscheiding uit de klieren op de bladen van Nicotiana 
en van Glaur maritima even goed plaats vond aan afgesneden takken, 
die met de sneevlakte in water, onder de glazen klok werden ge- 
bracht als aan bewortelde planten en stelde de vraag of niet vele 
der door HABERLANDT genoemde planten zich evenzoo zouden gedragen, 
omdat toch de klieren van Phaseolus multiflorus veel overeenkomen 
met die van Micotiana, en die van Bignonia braziliensis, Spathodea 
campanulata, Piperomia-soorten, Artocarpus integrifolia met die van 
Glaur maritima. 

Uit hetgeen hieronder volgen zal, zal blijken, dat die vraag vol- 
komen gewettigd is. Mij zijn bij mijn onderzoek zoo vele planten 
bekend geworden, wier epidermale waterklieren in hunne werkzaam- 
heid onafhankelijk zijn van worteldruk, dat ik niet aarzel de over- 
tuiging uit te spreken, dat dit als algemeene regel is te beschouwen. 

Maar het onderzoek heeft mij tevens geleerd, dat dergelijke water- 
klieren of klieren, die een min of meer slijmig vocht secerneeren 
veel algemeener bij de plant voorkomen, dan men tot nu toe heeft 
gemeend — vooral aan de jongere plantendeelen — en dat bij de 
beoordeeling van het proces der waterafscheiding in de eerste plaats 
met deze, altijd werkzame, epidermale klieren moet rekening worden 
gehouden. 

Ik heb o.a. een waterafscheiding waargenomen op de bladen van: 
Philadelphus coronartus, Hydrangea pubescens, Hydrangea campanu- 
lata, Weigelia rosea, Deutzia crenata, Corylus Avellana, Ulmus cam- 
pestris, Sambucùüs nigra, Syringa vulgaris, Forsythia viridissima, 
Fuchsia spee, Calystegia septum, Datura Stramonium, Nicandra 
pluysaloïides, Cosmos hybridus, Dahlia variabilis, Melandrium album, 
Thymus _Serpyllum, Malva silvestris, Sidalcea candida, Abutilon 


1) Dat niet altijd uit de tegenwoordigheid van klieren mag besloten worden, dat 
het voorhanden water uit die klieren is afgescheiden is gebleken uit Nesrrer’s 


onderzoek over de waterafscheiding bij Boehmeria (Sitzungsber. Wien Bd. GVIII, 
pag. 690). 


(284 ) 


Daruinii, Abutilon Avicennae, waarvan de meesten hieronder nog 
besproken zullen worden. 


Alvorens nader op deze waarnemingen in te gaan is het niet 
zonder belang er op te wijzen, dat uit de verhandeling van ReEINKE 
in PriNGSHeIM’s Jahrbücher van 1876) over den histologischen bouw 
van de aan de bladen voorkomende z.g. secretie-organen, valt af te 
leiden, dat reeds Remkr heeft waargenomen, dat de afscheiding van 
waterdroppels aan den top en de randtanden der bladen een gevolg 
kan zijn van de werkzaamheid van klieren. 

ReriNKE'’s verhandeling is een voortzetting van HANsreiN’s studie 
over de organen der hars- en slijmafscheiding in de knoppen, in de 
Botanische Zeitung van 1868*). HansreiN had in deze verhandeling 
gewezen op het toen nog zoo goed als onbekende feit, dat in de 
eerste ontwikkelingsstadiën van den knop, bij zeer vele dicolyle 
planten, aan de dan nog zeer jonge bladen, maar vooral aan de 
steunbladen en bladscheeden, trichomen van den meest verschillenden 
vorm aangetroffen worden, die meestal bestaan uit borstels of wollige 
haren, maar ook veelvuldig uit Colleteren, die het vermogen bezitten 
om een mengsel van hars (of balsem) met slijm, of 7.g. Blastocolla 
af te scheiden, door welke kleverige zelfstandigheid de jongste bladen 
omgeven worden. 

ReiNke toonde nu aan, dat de door HansreiN bekend gemaakte, 
in den knop plaats vindende afscheiding van slijmige en harsachtige 
stoffen veel algemeener bij de planten voorkomt, dan deze publicatie 
deed verwachten, en dat die klieren vooral voorkomen aan de tanden 
van den bladrand. Hij geeft in deze verhandeling een beschrijving 
van den bouw van de klierdragende bladtanden bij niet minder dan 
83 verschillende planten, behoorende tot de meest verschillende 
families en hier en daar ook aanteekeningen omtrent de wijze, waarop 
het afscheidingsproduct naar buiten treedt. 

Van dit onderzoek heeft Reinkr de algemeene resultaten in de 
volgende woorden saamgevat : Á 

„Die auf vorstehenden Blättern gegebenen-Mittheilungen zeigen, 
„dass die Sägezähne am Rande der Dicolylen-Blätter in den meisten 
„Fällen Träger eigenthümlicher Organe sind, von denen sich in der 


1) Reinke, J., Beiträge zur Anatomie der an Laubblättern, besonders an den 
Zähnen derselben vorkommenden Secretionsorgane. Pringsheim’s Jahrb. Bd. X, 
1876 pag. 119. 


2) Hansrein, Prof. J, Über die Organe der Harz- und Schleim-Absonderung in 
den Laubknospen. Bot. Zeit. 1868. p. 697, 721, 745, 756, 


{285 ) 


„Regel eine secernirende Thätigkeit nachweisen lässt, die entweder 
„in der Zeit des Knospenzustandes oder in spätere Altersstufen der 
„Blätter. fält...” 

„Was das gelieferte Secret anlangt, so ist dasselbe in der Knospe 
„ein zäher flüssiger Schleim oder Harz, am ausgebildeten Blatte nur 
„eine wässerige oder etwas schleimige Flüssigkeit; im Einzelnen sind 
„darüber besondere Untersuchungen anzustellen…” 

„Was die verschiedene Form der Drüsenorgane der Blattzähne 
„anlangt, so gruppiren sich dieselben naturgemäss in äussere hervor- 
„tretende und eingesenkte Drüsen; die ersteren bilden eine stufen- 
„weise sich ändernde Reihe, die folgende Typen umfasst: Kerria, 
„Prunus, Betula, Corylus, wo das secernirende Organ im ersten Fall 
„aus einem ganzen Blatt-Abschnitt, im letzten Falle nur aus einem 
„aufgesetzten Trichom besteht. Die zweite Hauptform,.... ist besonders 
„zahlreich und tritt erst am entwickelten Blatte deutlich hervor, um 
„hier unter günstigen Umständen klare Tropfen auszuscheiden. Wenn 
„die bierher gehörigen Zähne auch bereits in der Knospe Schleim 
„secerniren, so verhalten sie sich mit Kerria übereinstimmend.”’ 

„Combinirt treten beide Formen z. B. bei Viola auf,’ u. s. w. 

Ter verduidelijking van dit citaat voeg ik hier aan toe, dat REINKE 
bij Kerria japonica vond, dat dat gedeelte van den bladrand, dat 
boven het uiteinde van den vaatbundel gelegen is — derhalve dat 
gedeelte, waar men bij vele planten een z.g. epitheem aantreft — uit 
een slijmsecerneerende klier bestaat. Bij Prunus draagt elke bladtand, 
zoolang het blad jong is, een donkerrood gekleurd, kegelvormig tandje, 
dat tijdens het knopleven van ’t blad rijkelijk balsem afscheidt. Bij Betula 
worden op de oppervlakte der jonge bladen en internodiën een groot 
aantal schildvormige klieren gevonden (Trichomzotten), terwijl verder 
de bladtanden in een eivormige slijmklier eindigen. De laatste secerneert 
alleen in den jongen knop, terwijl de schildvormige klieren voor- 
namelijk schijnen te functioneeren aan het ontwikkelde blad. Bij 
Corylus zijn al mede de jonge bladen over de geheele oppervlakte 
met klieren (Trichomzotten) bekleed, die den vorm hebben van 
gesteelde knoppen. Bovendien loopt ook elke bladtand in zulk zen 
klier uit. Deze laatste secerneert in den jongen knop; de anderen ont- 
wikkelen zich eerst later. 

In dit citaat ligt opgesloten, dat volgens Rrinkre een verschijnsel, 
overeenkomende met dat, wat wij druppelen noemen, onafhankelijk 
van den wortel- of bloedingsdruk, als gevolg van de werkzaamheid 
van klieren, op verschillende wijze kun tot stand komen: zoowel 
door de werking van inwendig gelegen klieren van den bladrand 
als door watersecretie van uitwendig gelegen trichomen, die te voren 


19 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI, XVIII, A©. 1909/10. 


(286 ) 


slijm (hars, balsem) hebben geproduceerd of eindelijk ook door een 
combinatie van de werking van uit- en inwendige klieren. 

Behoudens het feit, dat de waterseeretie niet altijd door slijm- 
afscheiding wordt voorafgegaan en dat, omgekeerd, vaak ook een 
slijmafscheiding niet door watersecretie wordt gevolgd, heb ik ReINKE’s 
zienswijze bevestigd gevonden. 

Het moet worden toegeschreven aan de omstandigheid, dat Rrinke 
zich in de eindbeschouwingen over zijn onderzoek slechts zeer ter 
loops en in zijn eigenlijke verhandeling, in ’tgeheel niet over deze 
waterafscheiding heeft uitgelaten, en nergens mededeeling heeft gedaan 
van daaromtrent ingestelde proeven, dat zijne opmerking niet de 
aandacht heeft getrokken, niettegenstaande zijne verhandeling een zeer 
algemeene bekendheid heeft gekregen. 

Ik wil nu eenige waarnemingen laten volgen waaruit nader zal 
blijken, dat inderdaad waterafscheiding bij de plant op zeer ver- 
schillende wijze tot stand komt. Het vraagstuk vereischt zooals men 
weldra zien zal, een uitvoeriger en meer systematische behandeling; 
het is dan ook mijn plan om later nader daarop terug te komen. 

In het eerste gedeelte dezer mededeeling zal ik mij bepalen tot 
de waterafscheiding aan de bladen om later op die der bloemen 
terug te komen. 


L Waterafscheiding aan de bladen. 


Kerria japonica. 

De top en de tanden aan den rand van het blad zijn lang-toe-_ 
gespitst lancetvormig. De in den tand uitloopende nerf eindigt 
op eenigen, afstand van den top; daarboven vindt men een aantal 
op stomata gelijkende waterporiën. 

Dat gedeelte van den bladtand, dat boven het vaatbundeleinde 
gelegen is, waar men bij de andere planten een z.g. epitheemweefsel 
vindt van eigenaardigen bouw, dat min of meer de eigenschappen 
van sponsparenchijm bezit, bestaat hier bij Aerria japonica uit een 
slijmklier, waarvan zoowel de epidermiscellen als de daarbinnen 
gelegen cellen, afgerond en met sterk lichtbrekende stoffen gevuld 
zijn. De slijmafscheiding heeft inzonderheid plaats bij jongere bladen 
in den knop; zij geschiedt onder opheffing der cuticula, 

Soortgelijke klieren, maar ievs grooter en meer afgerond, vindt men 
ook aan den top en aan den rand der jonge steunblaadjes en inzon- 
derheid ook aan den rand der kelkslippen; zij verschillen van de 
bladrandklieren in vorm en grootte, maar de cellen waaruit ze zijn 
samengesteld hebben denzelfden lichtbrekenden inhoud. 


(287 ) 


Brengt men van deze plant een afgesneden tak in de vochtige 
ruimte, dan openbaart zich — zooals reeds gezegd is — reeds spoedig 
een rijkelijke droppelvorming aan den top en de tanden der jonge 
blaadjes. Die droppels, afgescheiden uit dezelfde cellen, die te voren 
in den knop slijm secerneerden, bevatten geen of hoogstens slechts 
zeer weinig slijm meer. Verwijdert men ze met een strookje filtreer- 
papier, dan komen weldra nieuwe droppels voor den dag. 

Aan den jongen bloemknop treedt in de vochtige omgeving het- 
zelfde verschijnsel op. Het water wordt in den vorm van kleine 
droppeltjes rondom afgescheiden en vloeit tot enkele groote droppels 
samen. Van een waterafscheiding door interventie van een epitheem 
kan hier geen sprake zijn. Zij moet ongetwijfeld daarop berusten, 
dat de kliercellen endosmotisch werkzaam zijn en met groote kracht 

aan de daarónder liggende weefsels en aan den vaatbundel water 
onttrekken en dit naar buiten persen. 


Philadelphus coronarius. 

In de tweede helft van April. toen de knoppen begonnen uit te 
loopen, werd een afgesneden tak in een glas water onder de vochtig 
gehouden glazen klok geplaatst. 

De buitenste blaadjes van den knop, die te voren met de randen 
aaneen sloten, begonnen zich van elkander te verwijderen. Het 
daarop volgende, afwisselend geplaatste bladpaar werd daardoor zicht- 
baar; van dit paar sloten de randen nog tegen elkander. De overige 
bladparen waren nog ingesloten. 

Reeds des avonds van denzelfden dag vertoonden zich fraaie, 
heldere droppels aan den top en. aan de tanden der buitenste blaadjes 
en aan den top van het daarop volgende bladpaar, terwijl de ruimte 
tusschen elk paar jongere blaadjes met water gevuld was. 

De top en de tanden der knopblaadjes verschillen in anatomischen 
bouw vooral daardoor van het overige deel van het blad, dat de 
epidermiscellen en de sub-epidermale cellen grooter en met dichteren 
inhoud gevuld zijn en reeds vroeg stomata bezitten. 

Reinkr meent, dat deze cellen in de jongere knopstadiën slijm 
afscheiden, doch heb ik dit niet kunnen constateeren. Ik ben van 
meening, dat de waterafscheiding hier niet door slijmafscheiding 
vooraf wordt gegaan, doch dat de kliercellen van den aanvang af 
water afscheiden. 

De bladvlakte is verder met talrijke, ééncellige, lange, spits- 
toeloopende haren bekleed, die reeds zeer vroeg worden aangelegd 
en wier afgeronde voet later door de omringende, wigvormig ver- 
lengde epidermiscellen wordt omgeven. 


19% 


(288 ) 


Uit deze spitse haren met afgeronden voet is zonder twijfel het 
water afkomstig, dat onder de glazen klok, de ruimten tusschen elk 
paar jonge blaadjes aanvult; dit zijn dus echte waterklieren, geen 
klieren, die te voren slijm (balsem of hars) hebben afgescheiden. 

Een maand later, toen de + à 5 paar buitenste knopbladeren vol- 
wassen waren geworden, werd de proef herhaald. De volwassen 
bladen hadden nu het vermogen om water af te scheiden verloren; 
alleen aan de twee paar kleine, onvolwassen bladen en een paar 
knopblaadjes verschenen nog waterdroppels. 


Hydrangea pubescens. 

Op den 4sten Mei werd een afgesneden tak in een glas water, onder 
de vochtige glazen klok aan de-proef onderworpen. Het buitenste 
bladpaar der knoppen was nog wel niet volwassen, doch hadden 
zich de blaadjes reeds horizontaal gesteld. Het daarop volgend blad- 
paar stond nog rechtop, doch begonnen de blaadjes, die te voren 
met de randen aan elkaar sloten, zich van elkander te verwijderen ; 
de overige paren. vormden nog een geheel gesloten knop. 

Het blad van Mydrangea pubescens eindigt in een langen top en 
draagt aan den rand een groot aantal lange en smalle tanden, die 
aan de bovenste helft van het jonge blad naar buiten staan, en aan 
het onderste gedeelte min of meer naar achteren gekeerd zijn. 

In elken tand eindigt een bladnerf, daarboven vindt men één of 
meer waterporiën. Voorts zijn de jonge blaadjes onder en boven 
bekleed met lange, ééncellige haren; die der bovenzijde zijn breed, 
van boven afgerond en zeer dunwandig, die der onderzijde zijn 
spitser, dikker van wand en knobbelig geteekend. 

Den volgenden morgen vertoonden zich talrijke heldere droppels 
zoowel aan den top als aan vele tanden, maar alleen aan die bladen, 
die zich nog niet door ombuiging uit den knop hadden vrijgemaakt, 
en viel een droppelvorming verder nog waar te nemen aan den top van 
het daarop volgend 34e bladpaar. 

Behalve de droppelafscheiding aan de tanden en den top, die aan 
dezelfde oorzaak is toe te schrijven als bij Philadelphus coronarius 
nl. aan de seeretorische werking der epidermiscellen en sub-epider- 
male cellagen, neemt men dan verder nog « waar, dat de haren, 
waarmee het blad bekleed is, zich als klieren gedragen en het 
water afscheiden waarmee de jonge bladen bedekt zijn. 

Bij Hydrangea campanulata wijkt de wijze van waterafscheiding 
niet veel af van die bij H. pubescens. 


Weigelia rosea variagata. 
Jij deze Weigelia zijn in jongen toestand de beide bladhelften 


nhar a Ot “hdd 


( 289 ) 
geheel ingerold naar de middennerf toe. Waterafscheiding in groote, 
heldere droppels heeft plaats aan den top der jonge blaadjes en aan 


den top der tanden, die in anatomischen bouw overeenkomen met 
die van Mydrangea. De bladvlakte, vooral de bovenzijde, is. dicht 


bekleed met trichomen van den, vooral bij waterkelken zoo vaak 


aangetroffen, gesteelden kussenvorm (Köpfehendrüsen) van verschillende 


grootte ; deze komen vooral voor aan de onderste helft van het blad. 


Zij secerneeren rijkelijk, zoodat de ruimte der opgerolde bladeren 
met water gevuld is. 

Aan de allerjongste bladen komen ze nog niet voor. De jongste 
bladen, waar de tanden nog niet zijn aangelegd, hebben alleen een 


bekleeding met ééncellige, lange haren, waarvan de afgeronde voet 


waarschijnlijk aan de watersecretie deelneemt. 

Bij een proef in ’tlaatst van Mei genomen, toen de knopblaadjes 
volwassen waren geworden, had onder de gegeven omstandigheden 
geen droppelvorming meer plaats. 

Corylus Avellana L. 

Bij Corylus Avellana draagt elke bladtand aan zijn top een groote 
samengestelde, nagenoeg cilindervormige klier, bij wijze van aanhangsel. 
De tanden zijn in twee rijen geplaatst, waarvan eene rij van veel 
kleinere tanden, meer naar binnen is gekeerd; ook deze kleinere 
tanden dragen het karakter van slijmklieren. 

Aan den tak, die tot proef diende, waren de knoppen juist be- 
gonnen zich te ontvouwen. Het buitenste blaadje had zich reeds uit 
den knop vrij gemaakt en naar buiten omgeslagen; de klieren aan 
den top der tanden en de naar binnen gekeerde kleine bladtanden 
hadden in dat stadium reeds hun inhoud grootendeels verloren en 
waren bruin geworden. Bij de jongere blaadjes produceerden ze veel 
slijm en de jongste knopblaadjes waren geheel in slijm gehuld. 
Behalve deze groote klieren draagt verder nog elk blad, vooral aan 
de bovenzijde, een groot aantal kleinere, doch ook gesteelde en samen- 
gestelde, min of meer bolvormige slijmklieren; verder is het blad 
nog bezet met lange dikwandige borstelharen. Maar niet alleen de 


bladen, ook de steunblaadjes zijn in den knop de dragers van talrijke 
slijmklieren van beiderlei soort: grootere aan den rand in een vrij 


dichte rij tusschen de haren en kleinere op de bladvlakte, vooral 
aan het onderste gedeelte van het steunblad. Aan de allerjongste 
stipulae en blaadjes zijn deze kleine, bolvormige klieren nog niet 
waar te nemen; zij treden eerst op, wanneer de groote klieren aan 


den rand en aan den top hun inhoud reeds verloren hebben ; evenals 


bij Kerria japonica zijn ook bij Corylus de top en de rand der 
blaadjes het overige gedeelte van ’t blad in groei vooruit. 


(290 ) 

In de vochtige omgeving onder de glazen klok, vindt men weldra 
de buitenste, in ontwikkeling het verst gevorderde blaadjes, aan de 
bovenzijde met tallooze heldere vochtdroppels bedekt. Veelal zijn ook 
de haren aan den rand der blaadjes met heldere droppeltjes behangen. 
Dit vocht wordt afgescheiden door de klieren der bladvlakte, die 
eerst slijm hebben afgescheiden, maar thans water secerneeren, dat 
nog slechts weinig slijm bevat. Het komt den eersten dag zelden tot 


werkelijk druppelen, doch kan de waterafscheiding betrekkelijk be- 
langrijk zijn. í 


Ulmus campestris *). 

Bij Ulmus campestris zijn in den knop de blaadjes om de midden- 
nerf toegevouwen en rechts en links van de as geplaatst. | 

Den 2den Mei toen een afgesneden tak onder de glazen klok werd 
gebracht, had zich van de meeste knoppen het onderste of buitenste 
blaadje ontvouwen en begon dit zich naar buiten te keeren; het 
daaropvolgend blaadje stond nog recht op, doch begonnen de blad- 
helften een weinig uit elkaar te wijken; de hooger geplaatste blaadjes 
waren nog alle toegeslagen en door de steunblaadjes ingesloten. 

De jonge blaadjes dragen lange, spits toeloopende en evenwijdig 
aan de bladvlakte omgebogen ééncellige haren met afgeronden voet 
en zijn bovendien, vooral aan de bovenzijde, bekleed met slijm- 
klieren (Trichomzotten), die uit 4 cellen bestaan nl. ait een korte 
voetcel, een cilindervormige steelcel en twee boven elkaar geplaatste 
kliercellen, waarvan de bovenste halfbolrond is; de klieren produ- 
ceeren veel slijm. De bladtanden zijn van tweederlei vorm, tusschen. 
de grootere, breed-eivormige, van voren afgeronde, staan kleinere 
meer naar binnen gekeerde tanden. 

Zooals Reinke reeds heeft meegedeeld, eindigt in elken bladtand, 
even vóór den top, een zijnerf van het blad; daarboven vindt men 
eenige stomata. Slijmafscheiding heeft plaats uit de epidermis, waarvan 
de cellen slijm bevatten, maar waarin bovendien grootere, geheel 
met slijm gevulde cellen voorkomen. Die slijmecellen vindt men ook ia 
de subepidermale laag van het weefsel. Veelal is hun aantal zoo groot, 
dat de bladtand daardoor talrijke doorschijnende plekken vertoont. 

Maar behalve dat de vele tanden en de klieren der bladvlakte 
slijm afscheiden is dit ook het geval met de steunblaadjes en vooral 
met die, welke hooger aan de as geplaatst zijn. Deze zijn aan de 
binnenzijde bekleed met zeer talrijke klieren van denzelfden vorm 
als die, welke op de blaadjes voorkomen, en’ dragen ook in de 
epidermis talrijke groote slijmecellen. 


1) Verg. Reinke l.c. p. 156. 


(291) 


De jongste blaadjes en steunblaadjes zijn met een dichte laag slijm 
bedekt. 

In de vochtige ruimte onder de glazen klok waren de buitenste 
blaadjes reeds den volgenden morgen met vocht geheel bedekt. Dit 
vocht bestond uit water of zeer waterig slijm en was blijkbaar afge- 
scheiden uit de klieren der bladoppervlakte die, oorspronkelijk slijm- 
klieren, zich later als waterklieren gedragen. 

Het kwam toen nog niet tot het eigenlijke druppelen, maar eenige 


uren later kon de droppelvorming aan den top en hk tanden worden 
waargenomen. 


Sambucus nigra. 

De jonge bladtanden zijn geheel verborgen omdat de bladen in 
den knop zeer dicht zijn opgerold; zij leggen zich tegen de bladvlakte 
aan en krommen zich naar boven. De secretie der bladtanden bepaalt 
zich tot den uitersten top, die zich voordoet als die van Kerria japonica. 
In de jongste knopstadiën heeft hier ter plaatse afscheiding van 
slijm plaats. 

Voorts is de bladvlakte aan de buiten- en binnenzijde dicht met 
sterk secerneerende knodsvormige trichomen bekleed wier vorm, 
ontwikkeling en wijze van slijmafscheiding uitvoerig door HaNsTEIN 
zijn beschreven (le. p. 731). 

Bij de proef met een afgesneden tak onder de glazen klok, neemt 
men spoedig een fraaie droppelvorming waar, aan den top der jonge 
bladen. Verder blijkt bij het ontrollen der blaadjes, dat de binnen- 
ruimte met water gevuld is, terwijl er ook talrijke waterdroppeltjes 
aan de buitenzijde gevonden worden. Dit laatste vocht is stellig 
afkomstig van de door Harstrin beschreven klieren, en de droppeltjes, 
die aan den top der tanden voor den dag komen, hebben ook hier 
weer denzelfden oorsprong als bij Kerria age 


Syringa vulgaris. 

De bladtop van Syringa vulgaris doet zich tijdens de knopstadiën 
juist zoo voor, als die van Kerria japonica; de epidermiscellen en 
de daaronder gelegen cellen zijn daar grooter dan elders, en met een. 
zeer lichtbrekenden inhoud gevuld. Zij secerneeren slijm, doch gaan 
spoedig verloren. Daardoor komt het later ook niet tot afscheiding 
van waterdroppels. Bladtanden komen niet voor. 

Onder- en bovenzijde van de jonge bladschijf, maar vooral de 
boverzijde en de rand zijn bekleed met tallooze slijmafscheidende 
trichomen, die door Hansrrin zijn beschreven en afgebeeld (l.c. p. 733) 


en die zoolang de blaadjes in den knoptoestand verkeeren, een aan- 
zienlijke hoeveelheid slijm afscheiden. 


(-292 ) 

Brengt men een afgesneden tak in de vochtige ruimte, dan ziet 
men de blaadjes weldra met een laag vocht bedekt. De jonge blaadjes 
zijn in den knop over elkander heen gerold; de tusschenruimten 
zijn met water gevuld. De slijmklieren (Keulenzotten von HANSTEIN), 
die zich derhalve later als waterklieren gedragen, kan men bij de 
jonge blaadjes met de loupe gemakkelijk waarnemen; op de vol- 
wassen blaadjes komen ze niet meer voor. 


Forsythia viridissima. 

Forsythia viridissima komt in hoofdzaak met Syringa vulgaris 
overeen. De slijmklieren hebben hier een anderen vorm, en zijn 
onderling ook niet aan elkander gelijk. 

Meestal zijn ze opgebouwd uit een steel, die nu eens uit één, dan 
weer uit twee rijen van 3 cellen bestaat en uit een aen kogel- 
vormig hoofdje van eigenlijke kliercellen. 

Hun aantal is zoo mogelijk nog grooter dan bij Syringa en bij de 
waterafscheiding in de vochtige ruimte komt het niet zelden tot 


formeele droppelvorming. 


_Ik wil hier ten slotte een aanteekening aan toevoegen over Fuchsia, 
de plant, die in de litteratuur over dit onderwerp, het eerst is ge- 
noemd geworden, maar die toeh niet gerekend kan worden te be- 
hooren tot de planten, die het verschijnsel duidelijk vertoonen. 


Fuchsia. 

Er werd hierboven reeds gezegd, dat WrimrsoN’s opmerking over 
de waterafscheiding aan afgesneden takken van Fuchsia in zoover 
bev estiging heeft gevonden, dat ook HABERLANDT een droppelvorming 
aan de bladtanden had waargenomen zij het dan ook een uiterst 
geringe — wanneer de tak in een zeer vochtige omgeving werd 
gehouden. | 

Wat mij betreft, ik heb evenmin als Nesruer, met zekerheid het 
optreden van droppeltjes aan de bladtanden kunnen onderscheiden. 

Deze dragen aan den top een enkele porie, met groote opening, 
die in een beteekkelijk kleine, met vloeistof gevulde holte voert, 
waaronder het epitheem gelegen is. Van dit weefsel heeft HABERLANDT 
een zeer uitvoerige beschrijving en een paar afbeeldingen gegeven. 

Wat verder den bouw van den knop betreft, heeft Rernke er reeds 
op gewezen, dat men hier aan de basis van elk blad twee kleine, 
priemvormige, naar beneden iets breeder wordende stipulae aantreft, 
die veel slijm afscheiden, waarmede de jongste deelen van den knop 
geheel zijn omgeven. Zij doen zich, wat de hoofdzaak betreft, weer 


(293) 


geheel voor als de toppen der bladtanden van Kerria en de cellen, 
waaruit ze zijn opgebouwd, onderscheiden zich wederom door hun: 
sterk licht-brekenden inhoud. Maar verder is van de jonge knop- 
blaadjes de onderzijde dicht bekleed met dunwandige, naar boven 
zich knodsvormig verbreedende trichomen, die reeds zeer vroeg 
worden aangelegd, wanneer de blaadjes nog uiterst klein zijn. 

Verspreid, komen deze zelfde haren ook aan de bovenzijde der 
jonge bladen voor, vooral aan het onderste gedeelte daarvan, terwijl 
ze voorts in grooten getale ook gevonden worden op de jonge er, 
knoppen en bloemstelen. 

Overigens draagt de bovenzijde der bladen iets langere spitse haren 
met dikkeren wand en een geteekende cuticula. 

Wanneer nu een afgesneden plant onder de vochtige glazen klok 

wordt gebracht, dan wordt weldra het verschijnsel waargenomen 
waarop GARDINER heeft gewezen, dat nl. de jonge blaadjes aan de 
“bovenzijde, maar vooral aan de onderzijde, zich voordoen als met 
talrijke fijne droppeltjes bedauwd. 
. Dit verschijnsel wordt te voorschijn geroepen door de levendige 
secretie der talrijke zoo even besproken knodsvormige haren, die 
ieder voor zieh aan den top een waterdroppeltje dragen en die zich 
daarmee als waterklieren doen kennen. Die secretie kan zoo over- 
vloedig zijn, dat weldra (den 2der of 3den dag) de ondervlakte van 
het jonge blad met een laag water bedekt is. 

Hetzelfde neemt men dan waar aan de jonge iiehaknonnen: deze 
zijn „weldra omgeven door even zoo vele honderde kleine, heldere 
‚waterdroppeltjes, als er klieren aan den wand plaats hebben kunnen 
vinden. 


‚… Uit het bovenstaande blijkt, dat wij bij de beoordeeling van de 
waterafscheiding aan «le oppervlakte van de plant, niet alleen rekening 
te houden hebben met de droppelvorming als direct gevolg van den 
worteldruk, maar ook met die, welke aan den top en den rand der 
bladen en aan de bladoppervlakte het gevolg is van de werking van 
klieren. 

In vele gevallen zijn de klieren oorspronkelijk slijmklieren (Colle- , 
teren, Keulenzotten, Trichomzotten), die in de knoppen hars of balsem 
secerneeren, zooals bij Kerrja, Sambucus, Corylus, Ulmus, Syringa, 
Forsythia het geval bleek te zijn, maar bij andere planten zijn ze 
„van den aanvang af echte waterklieren: Philadelphus, Deutzia, 


Hydrangia, Weigelia, e. a. 


f 
1 


(294 ) 


Scheikunde. — De Heer van per Waars biedt namens den Heer 
A. Smirs eene mededeeling aan: „Over terugloopende smelt- 
lijnen”. 


(Eerste mededeeling). 


(Mede aangeboden door den Heer ZEEMAN). 


Voor de smeltlijn onder den dampdruk vindt men bij toepassing 
van de methode die door vaN per Waars *) is aangegeven de vol- 
gende pd 


in (55) (er — 9) (VVL NQ —Q57) — (Vr — Vs) Qre 
Ee r (Vg Vri) iere) Vs —(es—eg) Vr + (es—er) Vi} 


waarin Qs7== mol. smeltwarmte van een verb. van de samenstel- 
ling es; 


QQ == differentieele mol. mengwarmte van de gesmolten ver- 
binding met een oplossing van de samenstelling z7 ; 


Qrg== mol. verdampingswarmte van een opiossing van de 
samenstelling «7. 


Es, en v, geven de samenstelling van de koëxisteerende vaste-, 
vloeistof- en dampphase aan, uitgedrukt in gr. mol. van den kom- 
ponent B per één gr. mol. totaal, terwijl Vs, Vy en V, de mol. 
volumina van deze phasen aanduiden. 


Bepalen wij ons nu tot het stelsel H‚O — Na,SO, en passen wij | 


dan bovenstaande formule achtereenvolgens toe op de smeltlijnen van 
_‘Na,SO, 10 aq, van rhombisch Na,SO, en van monoklien Na,SO,, 
dan komen wij tot merkwaardige resultaten. 

Beginnen wij met de smeltlijn van Na,S0, 10 ag, dan dient vooraf 
opgemerkt te worden, dat voor het geval geen mazimum of minimum 


Òz 
in de p-w-figuur optreedt, hetgeen hier is uitgesloten, en steeds ne- 
P)T 


gatief is. 
Daar nu de noemer eenige graden beneden het smeltpunt reeds 


positief is, tengevolge van de predomineerende waarde van (es — «z) Vy, 
der, 
zal verder het teeken van er beheerscht worden door den teller, 


da 
en ezoo zien wij dus, dat uit de pos. waarden van ee voor 
de smeltlijn van Na,SO,.10aq volgt, dat de teller, dus de som der 
warmtegrootheden daar pos. is. 


1) Verslag Kon. Akad. v. Wet. 28 Febr, 1885 en Rec. Trav. chim. 5, 336 (1886). 


ar je Ml we zlke 2 7 E 
NT EE EEN 


(295 ) 


Dit is het gewone geval en geeft geen aanleiding tot verdere 
opmerkingen. 


Uit bovenstaande teekening, die de projectie van de driephasen- 
strooken Sp 4 L +4 G op het 7,X-vlak voorstelt, zien wij echter, dat 
de smeltlijn van het rhombische Na,SO,, die in MZ stabiel wordt het 
bijzondere vertoont van aanvankelijk terug te loopen, en nu doet 
zich de vraag voor, hoe men dit gedrag plausibel maken kan. 


Wanneer in een oplossing het verschijnsel hydratatie plaats grijpt 
kan de differentieele mengwarmte, die over het algemeen thermo- 


(296 ) 


dynamisch pos. is neg. worden, doesn. de vorming van hydr in 
den regel met warmte ontwikkeling gepaard gaat. 

Nu is het uit bovenstaande betrekking duidelijk, dat de sniettijn 
eerst dan een terugloopende zal kunnen worden, wanneer de teller 


waarin de warmte grootheden voorkomen neg. is geworden hetgeen - 


het geval zal zijn, wanneer (Q,„ een overwegend groote negatieve 
waarde verkrijgt 

Beschouwen wij nu het overgangspunt Z, dan weten wij dat de 
oplossing, die daar met vast Na,SO,. 10 aq. koëxisteert ook 
in evenwicht is met rhombisch, anhydrisch Na,SO,. Is die oplos- 
sing nu, zooals door allerlei verschijnselen waarschijnlijk wordt 
gemaakt gehydrateerd, dan is het duidelijk, dat de differentieele 
mengwarmte van anhydrisch Na,SO, veel grooter moet zijn dan die 
van Na,S0,. 10 aq, daar de in oplossing gaande moleculen in dit 
laatste geval.reeds tot zekere hoogte gehydrateerd zijn. Tengevolge 
daarvan kan Q„ zóó sterk neg. geworden zijn, dat zij de andere 
positieve warmtegrootheden, waarvan (%s, nu betrekking heeft op 
het anhydride, predomineert. 

In dit: licht bezien, kan men dus verwachten, dat, wanneer een 
hydraat bij zijn overgangspunt veel water afsplitst een terugloopende 
smeltlijn zal ontstaan, daar de kans dan groot is, dat de verandering 
in de smeltwarmte kleiner is dan die in de mengwarmte. 

Uit de 7,X-figuur blijkt verder, dat het terugloopen van de smelt- 
lijn van rhombisch anhydride bij hoogere temperatuur al minder en 


de … 
minder wordt, zoodat EE bij het punt R door nul gaat, om daarna 


weer positieve waarden aan te nemen. 

Dit eigenaardige verschijnsel kan moeilijk anders verklaard worden, 
dan door een teruggang van de hydratatie in oplossing bij stijgende 
temperatuur aan te nemen, waardoor de mengwarmte kleiner negatief 
wordt, zoodat de noemer van de breuk eerst nu/ en daarna weer 
positief wordt. 

Dit gaat zoo voort tot het overgangspunt F waar zich opnieuw 
een merkwaardig verschijnsel voordoet. In dit punt waar de rhom- 
bische modificatie overgaat in de monokline, hetgeen dus een trans- 
formatie is zonder waterafsplitsing, ook daar ontstaat weer een sterk 
“terugloopende smeltlijn. Daar Au het verschil van toestand tusschen 
rhombisch en monoklin Na,SO, in den vloeistoftoestand wegvalt, 
‘weten wij met zekerheid, dat de mengwarmte op beide smeltlijnen 
in het punt £ volkomen dezelfde is, waaruit volgt dat de omkeering 


der Ree 
‘van teeken van moet toegeschreven worden aan de omstandigheid 
t 


ER a be 


td de Bih 


li 
Ji 
De 
Al 

N 
8 


Ne RE Bd PE ET A 
Pen ent va dr de Ta de a 


(297 ) 


dat Qs, nu betrekking heeft op de monokline modificatie, waarvan 
de ‘smeltwarmte aanmerkelijk kleiner moet wezen dan die van den 
rhombischen vorm. 

Gaan wij nu naar hoogere temperatuur, dan treden complicaties 
op, daar wij dan den kritischen toestand naderen waarbij VGV 
en Q@rg voortdurend kleiner worden om ten slotte in het kritisch punt 


nul te worden. 

Ò da 
In dit punt is (5) == — wp zoodat daardoor ook — = — 
Òp /r dt 
wordt. 


Ten slotte zij nog dit opgemerkt, dat uit deze beschouwing zou 
volgen, dat zelfs nog bij het kritische verschijnsel hydratatie bestaat. 

Bedenkt men nu verder, dat uit mijn onderzoek van het stelsel 
aether-anthrachinon volgt, dat ook daar een ten deele terugloopende 
“smeltlijn moet bestaan, dan ligt het vermoeden voor de hand, dat 
het geheele verschijnsel in verband staat met de vorming van ver- 
bindingen in oplossing, doch juist het geval aether-anthrachinon maant 
ons tot voorzichtigheid aan, omdat van een verbinding tusschen deze 
twee stoffen in vasten toestand niets bekend is. Beter lijkt het mij 
dus aan te nemen, dat de moleculen der beide komponenten elkaar 
in oplossing zéér sterk naderen, in het midden latende of deze toe- 
stand een verbinding kan worden genoemd of niet. 

Mesie dam, Sept. 1909. Anarg. Chem. „Laboratorium 

der Unwersiteit. . 


Scheikunde. De Heer van DER Waars biedt namens den Heer 
A. Smirs een mededeeling aan: „De P,T,X-ruimte voorstelling 
van het stelsel aether-anthrachinon…” 

(Mede aangeboden door den Heer P. Zeeman). 


Daar het type aether-anthrachinon zoo veelvuldig voorkomt en «de 
ruimte-figuur van de tot dat stelsel behoorende stoffen sterk «afwijkt 
van de P,7’,X-voorstelling door BaKnuis RoozmBoom gegeven, door- 
dat de toestand der beide komponenten bij dezelfde temperatuur zoo 
verschillend is, scheen het zeer wenschelijk van het stelsel aether- 
anthraekinon een ruimte- -voorstelling te vervaardigen. 

De figuren 1, 2 en 3 geven nu deze P, 7’, X-ruimte-voorstelling van 
verschillende kanten bezien weer en zullen er toe kunnen bijdragen, 
het inzicht in het eigenaardige van dit stelsel te vergemakkelijken. 

In Fig. 4 stelt het vlak «a, l, f, 4, s, h‚, g de p‚e-doorsnede voor 
overeenkomende met de kritische temperatuur van den komponent 
aether, die links is gedacht. 

Het punt a geeft dus den kritischen druk van zuiveren aether aan, 


( 298 ) 

/ 
terwijl de lijn a/ de anthrachinon bevattende onverzadigde vloei- 
stoffen aanduidt, die met de dampen op de lijn a g koëxisteeren. 

De driephasendruk-lijn g,/s waarop het evenwicht tusschen 
damp g, verzadigde vloeistof / en vast anthrachinon s ligt vormt de 
boven begrenzing van het tweephasen evenwicht tusschen vast- 
anthrachinon en damp, waarvan de dampphasen op de damplijn 4, g 
en de daarmede koëxisteerende vaste phasen op As liggen. 

Tevens is de lijn g /s de beneden begrenzing van het evenwicht 
tusschen vloeistof en vast anthrachinon evenals van dat tusschen 
vloeistof en damp, en nu geeft /f of de smelt-isotherm de vloeistof- 
phasen en sk de vaste phasen aan. 

Zooals vaN per Waars aantoonde zijn de lijnen hg en /f twee 
takken van één en dezelfde kromme, die tusschen g en / een ge- 
deeltelijk metastabiel, gedeeltelijk labiel tusschenstuk bezit. Wil men 
een naam voor de geheele kromme, aA is oplosbaarheids-isotherm 
aan te bevelen. 

Gaan wij nu naar hoogere temperaturen, dat is in een richting 
loodrecht op de zooeven besproken p‚z-doorsnede naar links, dan 
is de voornaamste verandering deze, dat de lijnen la en ga kontinu 
in elkaar overgaan en het vloeistof-dampgebied een weinig naar 
rechts verschuift, daar behalve de afsnoering de damp- en vloei- 
stofpunten g en { zich naar grootere anthrachinon koncentraties 
bewegen. 

Het punt, waar de kontinue overgang tusschen vloeistof en damp 
plaats grijpt ligt op de plooipuntskromme a p q b, die het kritisch punt 
van aether met dat van anthrachinon vereenigt, en over het vloeistof- 
dampvlak loopende de punten van maximumdruk in de verschillende 
p‚x-doorsneden met elkaar vereenigt. 

De driephasenstrook voor G +4 L+$Sg, die gevormd wordt door 
de opeenvolgende driephasendruklijnen gls, loopt aanvankelijk bij 
temperatuurstijging naar hoogeren druk om ten slotte weer te dalen 
en in het tripelpunt van B te eindigen. 

Zooals nu vooral fig. 2 duidelijk laat zien, is het eigenaardige van 
het systeem aether-anthrachinon hierin gelegen, dat de plooipunts- 
kromme de driephasenstrook ontmoet in de punten p en g. 

Fig. 2 toont nl. de fotografie van de ruimtefiguur, gezien in de 
richting van de z-as van A naar 5. 

De lijn Ar is de dampspanningslijn van vast B; r is het tripelpunt 
en rb de dampspanningslijn van vloeibaar B eindigende in het kriti- 
sche punt £. 

De lijnen gp en qr zijn de projecties van de onderbroken drie- 
phasenstrook op het P,7-vlak, en tusschen de punten a en p, en q 


( 299 ) 


en 5 bevinden zich de twee takken van de plooipuntskromme, die 
tussehen p en. q metastabiel is. 

Bepalen wij ons eenvoudigheidshalve voorloopig alleen tot het punt 
p, dan valt er op te merken, dat in dit punt drie merkwaardige 
punten samenvallen nl. het plooipunt met het damppunt g en het 
vloeistofpunt / van het driephasen-evenwicht G + £ + Sp. 

In dit punt p vertoont dus een verzadigde oplossing het kritische 
verschijnsel, en wanneer het mengsel meer B bevat dan overeenkomt 
met het punt p zal bij de temperatuur van dit punt het genoemde 


kritische verschijnsel optreden bij aanwezigheid van vast B. 


Volkomen hetzelfde geldt nu voor het tweede kritische eindpunt g. 

Boven de temperatuur van het punt p kan vast B alleen coexisteeren 
met een fluïde phase en het eigenaardig gebogen vlak npedgm geeft 
de fluïde phasen aan, die bij verschillende temperaturen en drukkingen 
met vast B in evenwicht kunnen zijn. 

Het bovenstuk pedg gaat kontinu over in de smeltvlakken /fep 
en gqder (Fig. 2) terwijl het onderstuk de dampvlakken hgpn en 
mgr geleidelijk met elkaar verbindt. Wij zien nu nog duidelijker 


„dan zooeven, dat p en g geheel met elkaar overeenkomen alleen met 


dit verschil, dat hetgeen men bij p waarneemt bij temperatuursver- 
hooging bij q plaats vindt bij temperatuurdaling. Zoo toont Fig. 1 
dan ook, dat het continue vloeistofdamp-oppervlak eindigt bij p om 
bij q weer aan te vangen. Verder dient er op gewezen te worden, 
dat de oplosbaarheidslijn van Z? onder den dampdruk in normale 
gevallen bij hoogere temperatuur naar grootere gehalten aan 5 loopt. 

Daar nu echter bij p een verzadigde oplossing identiek wordt met 
den koöxisteerenden damp, moet de oplosbaarheids lijn /p, Fig. 1, 
in p kontinu overgaan in de damplijn gp, en tengevolge daarvan 
zal de oplosbaarheidslijn zich naar links moeten ombuigen, waardoor 
het verschijnsel der retrograde oplosbaarheid ontstaat. 

Zooals uit Fig. 1 duidelijk blijkt krijgen wij om dezelfde reden 
bij g het retrograde in de damplijn. 

Een ander merkwaardig verschijnsel dat Fig. 1 eveneens laat zien 
is dat der retrograde condensatie en der retrograde stolling. 

Het is duidelijk, dat wanneer wij uitgaande van het punt a langs 
de ruimte-figuur een vertikaal raakvlak laten rollen ‚nm de richting 
van de temperatuur-as, dit vlak eerst eenigen tijd het dampvlak 
van het kontinue vloeistof-damp-oppervlak raakt, doch vóór dat de 
temperatuur van het punt p is bereikt is er verandering gekomen. 


‚ Het genoemde dampvlak is losgelaten, en de raking heeft thans plaats 


aan het dampvlak van vast B. De overgang heeft plaats op het 
moment dat beide dampvlakken 1n het punt g worden geraakt. 


( 300 ) 


Dit: bedrag bewijst nu, dat wij eerst het verschijnsel der retro- 
grade condensatie krijgen, hetwelk bij een bepaalde temperatuur 
plaats maakt voor het verschijnsel van retrograde stolling. 

Het hier besprokene geldt ook weer voor de omgeving van g, doch 
hier verloopt het verschijnsel weer in omgekeerde volgorde. Van q 
uitgaande krijgen wij bij temperatuurstijging eerst retrograde wone 
en vervolgens retrograde condensatie. 

Tusschen p en q blijft het verschijnsel der retrograde stolling 
bestaan, (dit werd gevonden bij aether-antrochinon, doch is theoretisch 
niet noodzakelijk gebleken) en dit is de reden, waarom het opper- 
vlak voor het evenwicht tusschen vast B en fluide zoo’n eigen- 
aardigen vorm heeft. 

Nu is in fig. 1 te zien dat de oplosbaarheids-isotherm bij de 
temperatuur van p een eenigszins anderen vorm heeft dan die van q'; 
dit is geheel overeenkomstig de waarneming. Het is nl. gebleken, 
dat het naar rechts loopende deel van de lijn pe veel grooter is dan 
in de lijn qd, en tengevolge daarvan zal de smeltlijn bij een druk 
hooger dan die overeenkomende met den hoogsten driephasendruk 
veen gedaante hebben als aangegeven wordt door de lijn cdef het- 
geen een smeltlijn met twee vertikale raaklijnen is *). 

Ten slotte zij nog de aandacht gevestigd op fig. 3 die den achter- 
kant van fig:2 te zien geeft, of liever de ruimte figuur aan den £ 
‚kant eenigszins van uit de hoogte bekeken, zoodat de smeltlijn hed 
duidelijk zichtbaar is. | 

„Amsterdam, Sept. 1909. Anorg. Chem. Labora torium 

der Unwersiteit. 


Plantkunde. Voor de werken der Akademie wordt aangeboden 
eene verhandeling van den Heer S. H. Koorpers, Correspondent der 
Akademie, getiteld: „Beitrag zur Kenntniss der Flora von Java.” 
N°. VX 


Voor de Boekerij wordt aangeboden 1° door den Heer H. C. PRINSEN 
Gereruies : „Cane Sugar and its manu facture”” benevens eene japansche 
vertaling van dit werk; 2° door den Heer Burck, namens den Heer 
S. H. Koorpers: „Die Tropensumpfflachmoor-Natur der Moore des 
“produktiven Carbon von Herrn H. Poronmí, Nebst der Vegetations- 
“schilderung eines rezenten tropischen Wald-Sumpfflachmoores dureh 
Dr. S. H. Koorpers”. (Separatabdrueck aus Jahrbuch der kön. prei, 
geologischen Landesanstalt. Band XXX). 


De vergadering wordt gesloten. 


5) Deze kwestie zal uitvoerig worden nagegaan. 


(7 October, 1909). 


EE 


5 
À 
À 
d 
>: 
E 


KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 
| TE AMSTERDAM. 


VERSLAG VAN DE GEWONE VERGADERING 
DER WIS- EN NATUURKUNDIGE AFDEELING 
van Zaterdag 30 October 1909. 


Voorzitter: de Heer H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN. 
Secretaris: de Heer J. D. vaN DER WAALS. 


EN ELO UI: 


Ingekomen stukken, p. 802. 

Verslag over een brief van den Minister van Binnenlandsche Zaken met verzoek om inlichtingen 
betreffende wijzigingen der Noordzeekust, p. 302. 

Verslag van de Heeren H. E. pr BrurN en G. A. F. Morrnaraarr over eene verhandeling 
van den Heer Dr. J. Lorié: „Het Uddeler meer en de Veluwe”, p. 303. 

F. A.F. C. Wert: „De onjuistheid van de statolithentheorie van de geotropie, aangetoond door 
onderzoekingen van Mej. C. J. PEKELHARING”, p. 304. 5 

P. BRANDSEN: „Over de stabiele evenwichtstoestanden van drijvende parallelopipeda”. (Aange: 
boden door de Heeren D. J. Korrrwea en HeENDpR. pe Vries), p. 307. (Met één plaat). 

P. ZEEMAN: „De graad van volledigheid der circulaire polarisatie van maguetisch gesplitste 
lijnen”, p. 317. (Met één plaat). 

H. Durin: „Over partieele racemie”, «Aangeboden door de Heeren P, van RomBurau en 
A. F. HOrLEMAN), p. 329. 

W. Bvrek: „Bijdrage tot de kennis van de waterafscheiding bij de plant. IL. Waterafscheiding 
aan de bloem”, p. 335. 

J. BoËsEKEN: „Bijdrage tot de kennis van katalytische verschijnselen”. (Aangeboden door de 
Heeren A. F. HorLEMAN en S. HOOGEWERFF), p. 354. 

J.J. Smrru: „Distylium stellare O. K. en Aporosa campanulata J.J. S2’ (Aangeboden door 
de Heeren F. A. F. C. Werr en J. W. Morr), p. 359. 

J. Trscu: „Over Jurassische fossielen op secundaire ligplaats in Noord-Brabant en Limburg”. 
(Aangeboden door de Heeren G. A. F. MOrENGRAAFF en K. Martin), p. 8361. 

M. J. vaN UveN: „Onderzoek naar de functies, die door infinitesimale iteratie kunnen opgebouwd 
worden”. (Aangeboden door de Heeren W. KarrryN en HENDR. DE VRIES), p. 366. 

J. A. Vorrerarr: „Opmerkingen over de proeven van Wirson en MarryN betreffende de 
draaiingssnelheid der electrische ontlading in een gas, in een radiaal magnetisch veld”, 
(Aangeboden door de Heeren H. A. Lorentz en H. KAMERLINGH ONNES), p. 368. 

Ernsr Corner en J. Our Jr.: „Het atoomvolume van allotrope modifikaties bij zeer lage tem- 
peraturen”. (Aangeboden door de Heeren H. KAMrRIINGH ONNES en H. A. LORENrz), 
p. 377. (Met één plaat). 

A. Smars: „Over foto- en eleetrochemische evenwichten” ( Aangeboden door de Meeren J. D. 
VAN DER Waars en P. ZeEMAN), p. 386. 

Aanbieding van eene verhandeling van den Heer Jhr. M. H. van Beresteyn: „Getijconstanten 
voor plaatsen langs de kusten én benedenrivieren in Nederland berekend uit waterstanden 
van het jaar 1906”, p. 389. 

Aanbieding van een boekgeschenk, p. 389. 

Errata, p. 390. 


Het Proces-Verbaal der vorige vergadering wordt gelezen en 
goedgekeurd. 


20 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A0, 1909/10. 


( 302 ) 


Ingekomen is een schrijven van den Heer H. C. PRINSEN Gerres 
waarin hij mededeelt, dat hij zich definitief in Nederland metterwoon 
heeft gevestigd en verzoekt als correspondent der afdeeling te worden 
gedefungeerd. 

Voor kennisgeving aangenomen. 


De secretaris deelt mede dat van den Heer Weger de gegevens 
zijn ontvangen, ten einde het schrijven van den Secretaris der Ge- 
sellschaft für die Erforschung des Russischen Nordens betreffende 
de literatuur opgaaf der reizen van de Willem-Barentz en de Varna 
te beantwoorden. R 


De Heer H. G. vaN DR SANDr BAKHUYZEN brengt het volgende 
verslag uit over een schrijven van Z.Exe. den Minister van Binnen- 
landsche Zaken in zake een door den Minister ontvangen schrijven 
van den Duitschen Gezant waarbij inliehtingen werden gevraagd 
over een aan de Akademie opgedragen onderzoek omtrent wijzigingen 
van de Noordzeekust. 


In onze handen werd gesteld eene missive van den Minister van 
Binnenlandsche Zaken, d.d. 16 April 1909, ten geleide van een 
schrijven van den Duitschen gezant inhoudende een verzoek inlich- 
tingen te mogen ontvangen omtrent een onderzoek dat, naar die gezant 
meende, door de regeering aan de Kon. Akademie zou zijn opgedragen. 

Dit onderzoek zou moeten dienen ter beantwoording van de vraag : 
of in vroeger jaren eene daling van den bodem langs de Noordzee- 
kust heeft plaats gegrepen, en of deze nog steeds voortduurt. 

Hoewel de Akademie de opdracht om dit onderzoek in te stellen 
niet heeft ontvangen, en dus in den eigenlijken zin aan het verzoek 
van den Duitschen gezant niet kan voldoen, hebben de leden uwer 
Commissie gemeend, dat het wellicht voor den Duitschen gezant 
van belang kan zijn, hun gevoelen over de bedoelde vraag te kennen. 
Zij hebben daarom hunne meening in vier afzonderlijke nota's 
uiteengezet, welke zij aan de Akademie aanbieden, met verzoek om 
te beslissen of deze nota’s, waarvan de verantwoordelijkheid voor elk 
der opstellers blijft, aan den Minister van Binnenlandsche Zaken zullen 
worden gezonden. 


H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN. 
G. A. EF. MOLENGRAAFF. 

H. E. pe BRUYN. 

J. M. vaN BEMMELEN. 


Aldus wordt besloten. 


( 303 ) 


Daar de Heer vAN BEMMELEN nog eenige later ontvangen gegevens 
in zijn Nota wilde doen opnemen, zullen de Nota's eerst later gedrukt 
worden, en als Bijlage tot dit Verslag verschijnen. 


Aardkunde. — De Heer pr Bruyn brengt het volgende Rapport 
uit omtrent eene verhandeling van den Heer Dr. J. Lori, 
getiteld: „Het Uddeler Meer en de Veluwe”. 


De Heer Lorié geeft in zijne verhandeling, na een korte beschrijving 
van de Staverdensche beek, een overzicht van de gesteldheid van het 
Uddeler Meer en zijn naaste omgeving en bespreekt vervolgens het 
ontstaan van dat meer, waarbij hij tot het resultaat komt dat niet, 
zooals bij verschillende andere meertjes op de Veluwe, uitwaaiing 
de eigenlijke kom heeft doen ontstaan, maar dat het Uddeler Meer 
oorspronkelijk een diepere kolk in een bocht van de vroegere Staverder 
beek was. De schrijver beschrijft vervolgens de ontwikkeling van 
het hoogveen en de belemmerde afwatering ten gevolge daarvan, 
terwijl later de mensch ingreep en door ontwatering dezen toestand 
sterk wist te wijzigen. Daargelaten de vraag of de gevolgtrekkingen 
van den schrijver als afdoende bewezen zijn aan te merken, zijn 
zeker de meegedeelde waarnemingen op het terrein en de daarbij 
vermelde geschiedkundige bijzonderheden van belang te achten voor 
de kennis van dat gedeelte der Veluwe. 

In een tweede hoofdstuk geeft de schrijver beschouwingen omtrent 
de verhoudingen tusschen de groote dalen en de ijsbedekking. In 
tegenstelling met den Heer van BAreN gelooft de schrijver niet aan 
een tweemalige ijsbedekking der Veluwe. Vervolgens zet hij uiteen, 
dat hij tegenwoordig geneigd is aan te nemen dat het Rijngrint in 
de Veluwe het hoofdterras representeert, en is afgezet in den 2den ijstijd 
en dus aequivalent is met de „jungere Deekenschotter”, dat in den 
tweeden interglaciaaltijd hierin dalen zijn uitgeschuurd, en dat ten 
slotte gedurende den grooten of Riss-ijstijd in die reeds gevormde 
laagten keileem werd afgezet. De schrijver gelooft nog steeds, dat 
het jongste landijs in den Würm-ijstijd Nederland niet heeft bereikt. 
_ De ondergeteekenden achten dit onderzoek belangrijk genoeg om 
het in de verhandelingen der Akademie, en wel in de reeks van 
mededeelingen omtrent de Geologie van Nederland, verzameld door 
de Commissie voor het geologisch onderzoek, op te nemen. 


’s-Gravenhage. G. A. F. MOLENGRAAFF. 


H. E. pr Bruyn. 
20% 


( 304 ) 


Plantkunde. — De Heer Werr doet een mededeeling over: „De 
onjuistheid van de statolithentheorie van de geotropie, aange- 


toond door onderzoekingen van Mej. C. J. PeKeLHARING”. 


De statolithentheorie, zooals die door Hasrruanpr en NÊmrc ge- 
formuleerd is ter verklaring van de perceptie van de zwaartekracht door 
planten, heeft aanleiding gegeven tot een geheele reeks van verhande- 
lingen, waarin de schrijvers argumenten voor of tegen die theorie 
trachten te leveren. Het is mijn bedoeling niet, deze hier te be- 
spreken; slechts dit kan ervan gezegd worden, dat zij geen van alle 
een beslissing omtrent deze vraag gebracht hebben en hoogstens 
aanleiding zijn geweest, dat HABERLANDT (Nfmrc heeft zich later niet 
meer met de zaak ingelaten) de theorie verschillende malen gewijzigd 
heeft, om haar in overeenstemming te brengen met nieuw ontdekte 
feiten. 

De aanhangers van de statolithentheorie stellen zich voor, dat de 
perceptie van zwaartekrachtprikkels door de plantencel geschiedt ten 
gevolge van de drukking door zetmeelkorrels uitgeoefend op het 
protoplasma. Men kan daarbij geheel in het midden laten, of de eisch 
gesteld moet worden, dat deze zetmeelkorrels van plaats veranderen bij 
een verandering van stand van de cel ten opzichte van de vertikaal, 
wel echter mag men eischen, dat het perceptievermogen voor zwaarte- 
krachtprikkels samengaat met de aanwezigheid van zetmeelkorrels. _ 
Het is dan ook begrijpelijk, dat zoowel HABERLANDT als Nîmrc ge- 
tracht hebben, het zetmeel uit de gevoelige deelen te doen verdwijnen, 
de eerste met behulp van lage temperaturen, de andere door het 
ingipsen der objecten. Dit is hun gelukt en daarmede gepaard is 
het perceptievermogen voor de zwaartekracht verdwenen, terwijl dit 
weer terugkeerde, nadat het zetmeel geregenereerd was. Maar vol- 
komen bewijzend waren deze proeven niet, omdat het niet zeker 
was, dat de bewerkingen, die het zetmeel deden verdwijnen, niet 
ook schadelijk inwerkten op het reactievermogen van het proto- 
plasma. 

Een uitvoerige discussie omtrent deze proeven schijnt mij tamelijk 
overbodig in verband met hetgeen hier volgen zal. Bij onderzoekingen 
toch, die Mejuffrouw C. J. PEKELHARING in mijn laboratorium uit- 
voerde omtrent de perceptie van zwaartekrachtprikkels trachtte zij 
ook op een andere wijze, dan tot nu toe gebezigd was, het zetmeel 
uit de geotropisch gevoelige deelen te doen verdwijnen. Zij verkreeg 
daarbij zeer belangrijke uitkomsten, waaromtrent ik hier een korte 
voorloopige mededeeling wensch te geven. 


( 305 ) 


Uit een onderzoek van Frurt*) was gebleken, dat het gelukt met 
behulp van Aluminiumzouten zetmeel uit levende cellen te doen 
verdwijnen, zoowel uit bladnerven als uit wieren. Dit bracht Mejuf- 
frouw PEKRLHARING op het denkbeeld, dat het wellicht zoo ook ge- 
lukken zou, het zetmeel uit de calyptra van levende wortels te doen 
verdwijnen. Het bleek nu echter al dadelijk bij proeven met wor- 
teltjes van Lepidium sativum, dat Aluminiumzouten vergiftig zijn. 
De wortels reageeren er meestal op met abnormalen diktegroei en 
met traumatotropische krommingen, waardoor zij zich afwenden van 
de Al-houdende oplossing. 

De onderzoekingen, die in den laatsten tijd uitgevoerd zijn over 
oplossingen, die zich in zoogenaamd physiologisch evenwicht bevinden, 
d.w.z. waar de vergiftigheid van het eene metaalion door een ion 
van een ander metaal wordt opgeheven of ten minste gecompenseerd, 
waren aanleiding dat ook hier gezocht werd naar middelen om de 
giftigheid van het Aluminium tegen te gaan. De bedoeling werd hier 
min of meer bereikt door gebruik te maken van K-ionen. 

Wanneer men de wortels van Lepidium laat groeien in een oplos- 
sing, die 1 Gr. Kali-aluin op 4 Liter leidingwater bevat, dan blijkt, 
dat er een aantal wortels zijn, die daarbij zeer lang en dun worden, 
terwijl zij hun zetmeel behouden, andere verdikken zich min of meer 
abnormaal en verliezen hun zetmeel. Van deze laatste zijn er altijd 
enkele die de bovengenoemde traumatotropie vertoonen en die dus 
voor de verdere proef onbruikbaar zijn. Wanneer men, deze echter 
wegsnijdt, houdt men er steeds een aantal over, die zetmeelvrij en 
recht zijn. Maakt men de oplossing iets zwakker, dan verdwijnen 
wel de fraumatotropisch gekromde worteltjes, maar dan blijft ook 
het zetmeel ; in sterkere oplossingen daarentegen is de kromming zoo 
algemeen, dat het materiaal daardoor onbruikbaar is. 

De al of niet aanwezigheid van het zetmeel laat zich beoordeelen 
met behulp van Joodehloral; bij de doorschijnende worteltjes van 
Lepidium kan men dan met zwakke vergrooting reeds dadelijk tot 
de aan- of afwezigheid van zetmeel concludeeren ; meerdere zekerheid 
werd verkregen door van deze wortels overlangsche doorsneden te 
maken. Om echter absoluut zeker te zijn, werd in enkele gevallen 
van een dergelijk worteltje een serie mikrotoomdoorsneden gemaakt, 
die ieder afzonderlijk op de aanwezigheid van zetmeel onderzocht 


werden en waarbij het bleek, dat de Joodchloralproef afdoende zeker- 
heid geeft. 


1) M. Frum, Der Einfluss von Aluminiumsalzen auf das Protoplasma, Flora, 
Bd. 99, p. 81, 1908. 


( 306 


De proef werd nu zoo uitgevoerd, dat de zaden een dag in water 
geweekt werden, en daarna op gaas gebracht werden, dat over een 


lampeglas gespannen was. Dit glas werd in de kali-aluinoplossing 
gezet en wel zoodanig, dat het niveau van de vloeistof zich op */, cm. 
afstand onder het gaas bevond. Na enkele dagen hadden de wortel- 
tjes, die door het gaas heengegroeid waren, een behoorlijke lengte 
bereikt. Nu werden de traumatotropisch gekromde verwijderd en het 
lampeglas horizontaal gelegd, om de wortels aan de prikkeling van 
de zwaartekracht bloot te stellen. Alle proeven werden in het donker 
genomen, om lichtwerkingen tegen te gaan. 

Het bleek nu duidelijk dat een aantal wortels, die zich geotropisch 
gekromd hadden, volkomen zetmeelvrij waren. Welke beschouwingen 
men ook moge houden over de schadelijke werking van het Aluminium 
op de plant of over het feit, dat lang niet alle wortels zetmeelvrij 
werden, het hier met zekerheid geconstateerde feit, dat wortels wier 
worteltop vrij van zetmeel is geworden, zich toeh geotropisch krom- 
men, bewijst afdoende, dat de perceptie van den zwaartekracht- 
prikkel kan geschieden zonder statolithen. 

Alleen zou nu wellicht nog volgehouden kunnen worden door de 
voorstanders van de statolithentheorie, dat de zetmeelkorrels toch in 
elk geval de perceptie van de zwaartekracht zouden kunnen ver- 
haasten. Hieromtrent zou alleen een afdoend antwoord verkregen 
kunnen „worden door den praesentatietijd voor geotropie te bepalen 
voor wortels met en zonder zetmeel. Dat is niet gelukt en wel om 
twee redenen: Ten eerste maakt de reeds genoemde schadelijkheid 
van de oplossing en de neiging tot traumatotropische kromming het 
noodig eenigszins lang te prikkelen ten einde duidelijk waarneem- 
bare krommingen te verkrijgen en ten tweede kan men deze water- 
kulturen niet gedurende de latente periode op den klinostaat plaatsen, _ 
iets wat bij dit objeet noodig is, om bij den praesentatietijd duidelijke 
krommingen te verkrijgen. 


Utrecht, October 1909. 


(307) 


Mechanica. — De Heer Korrrwra biedt eene mededeeling aan van 
den Heer P. BRANDSEN: „Over de stabiele evenwichtsstanden 
van drijvende parallelopipeda.” 


(Mede aangeboden door den Heer Henpr. pe Vries). 


1. In het volgende zal in het kort een en ander worden mede- 
gedeeld omtrent de stabiele evenwichtsstanden van drijvende homo- 
gene parallelopipeda. 

Steunende op het beginsel van LwJruNe-DiricuLeT: „De stand, 
waarbij de potentieele energie minimaal is, is een stabiele even wichts- 
stand’, zal men standen moeten zoeken, waarbij het gemeenschappelijk 
zwaartepunt van het drijvende lichaam en de vloeistof zoo laag 
mogelijk ligt. 

_ Hieruit kan (zie Arperr, Traité de mécanique rationnelle, T. [II, 
1903, p. 180—218) de volgende door Durin aangegeven constructie 
worden afgeleid: 

Om de evenwichtsstanden van zeker lichaam te vinden, heeft men 
een opp. (£) te bepalen, dat de meetkundige plaats in het lichaam 
is der zwaartepuhten van de door de ondergedompelde gedeelten, 
overeenkomstig de wet van ARCHIMEDES, verplaatste vloeistofvolumina, 
(welke zwaartepunten voor een homogeen lichaam samenvallen met 
die der ondergedompelde gedeeiten zelf); de normalen uit het zwaarte- 
punt van het geheele lichaam aan dit opp. (£) wijzen dan mogelijke 
evenwichtsstanden aan. Bij homogene lichamen is daarbij de éénige 
eisch voor stabiliteit, dat de gekozen normaal overeenkomt met een 
minimalen afstand van het zwaartepunt tot het opp. (4), d.w.z. dat 
die afstand kleiner is dan de kleinste der beide principale kromte- 
stralen van het opp. (£), in het voetpunt der normaal. Bij niet 
bomogene lichamen moet bovendien het zwaartepunt aan de holle 
zijde van ’topp. (Z) gelegen zijn, welke voorwaarde bij homogene 
van zelf vervuld is. 

‚ Vermelding verdient, dat het opp. (Z) in alle punten convex is, 
dat bij homogene lichamen het (Z) opp. zoowel voor het boven- 
drijvend als het ondergedompeld gedeelte mag bepaald worden, terwijl 
de volgende welbekende eigenschap nog in herinnering moet worden 
gebracht: Als de stand van een drijvend lichaam gegeven is, en wij 
bepalen het maximum en minimum van de traagheidsmomenten van 
de doorsnede van het vloeistofoppervlak met het lichaam, ten opzichte 
van lijnen door ’t zwaartepunt van die doorsnede, dan bestaan de 
betrekkingen : 


( 308 ) 
waarin @,, @, de principale kromtestralen van het (Z)-oppervlak in 
het bepaalde punt, V het volume van het ondergedompelde gedeelte 
en 7, en 7, de maximum en minimum momenten zijn. 

2. Wij beginnen met de oplossing eener door Huveens gestelde 
vraag (Oeuvres complêtes, XI, p. 121 en 122) naar de minimaal- 
verhouding van de lengte van een rechten cylinder tot de grootste 
afmeting van zijn Overal convex ondersteld grondvlak; opdat die 
cylinder op iedere zwaardere vloeistof stabiel zal kunnen drijven op 
zoodanige wijze, dat zijn beschrijvende lijnen een horizontale richting 
aannemen; mits slechts de stabiliteit ten opzichte van verplaatsingen, 
waarbij die richting bewaard wordt, verzekerd zij. 

Laat in fig. 1 de kromme PLQ het overal convexe grondvlak van 

RN den rechten cylinder zijn. Voor een bepaald soor- 
telijk gewicht ten opzichte van de vloeistof (dat 
wij e<{4 stellen) hebben wij dus vlakken aan 
te brengen, die zoowel grondvlak als bovenvlak 
snijden en zoo het opp. (4) te bepalen. 

__ In dit geval, waarbij de beschrijvende lijnen 
evenwijdig aan het vloeistofoppervlak verondersteld 
worden, kunnen wij de ligging der overeenkomstige 

hoofdkrommingsmiddelpunten van ’t opp. (4) bepa- 
len, zonder het opp. (Z) te kennen. Wij passen 
dan slechts de laatstgenoemde eigenschap van $ 1 toe. Liggen de 
gevonden middelpunten zóó, dat ’t zwaartepunt van den cylinder ligt 
tusschen het zwaartepunt van het ondergedompelde gedeelte en het 
krommingsmiddelpunt, dat uiteinde is van den kleinsten kromtestraal, 
dan zal een mogelijke evenwichtsstand ook een stabiele zijn. 

Op het opp. (£) liggen de punten, die verkregen worden door de 
zwaartepunten te bepalen van de segmenten van de loodrechte door- 
snede, als elk segment gelijk is aan € X de oppervlakte van het 
grondvlak, en de loodrechte doorsnede op de helft van de hoogte 
van den cylinder genomen is. 

Laat PLQ zulk een segment zijn en A zijn zwaartepunt. De 
meetk. pl. dezer zwaartepunten zal een gesloten kromme zijn, convex 
in alle punten, omdat het (Z)-oppervlak dit is. Het zwaartepunt Z 
van den cylinder zal binnen deze kromme liggen. Nu zal er onder 
de vectoren van Z naar de punten der meetk. pl. minstens één 
minimaal zijn: “immers van een bepaalden vector uitgaande, keeren 
wij, omdat de kromme gesloten is, tot dezelfde waarde terug. Laat 
in fig. 1 ZR deze of een der andere minimale vectoren zijn. Nu 
stemt met zulk een minimalen vector een normaal overeen, welke 


( 309 ) 


éen evenwichtsstand aanwijst, die stabiel is voor verplaatsingen, waarbij 
de evenwijdigheid der beschrijvende lijnen met het vloeistofoppervlak 
bewaard blijft, waaruit volgt, dat het uiteinde van den kromtestraal 
der meetk. pl. in R verder ligt op deze normaal dan Z, tenzij het 
als grensgeval met Z samenvalt. 

Laat nu PQ=p de koorde zijn, liggende in het niveau-vlak. Dit 
laatste is een rechthoek met zijden pen /(— lengte van den cylinder). 
De hoofdtraagheidlsmomenten van dezen rechthoek zijn: 

l 
pt en Ee p°l. 

De inhoud van het ondergedompelde gedeelte is 7/, als # de opper- 
vlakte van ’t afgesneden segment is. De beide hoofdkromtestralen 
in het punt Z van ’t opp. (£) zijn dus: 

pl p 
TL Tu 

Nu is g‚ de kromtestraal van de in de figuur geteekende meetk. 
pl. In de veronderstelling, dat AZ een minimale vector is, hebben 
wij derhalve: ev, > RZ. 

Is nu @, >e, of [> p,‚ dan zijn wij van de stabiliteit verzekerd. 


De verhouding ek door Huyeens zonder bewijs en onder voorbehoud 


3 


9, 


meegedeeld is dus onnoodig groot, zij mag door de eenheid vervangen 
worden. Immers het ongunstigste geval is dat, waarin PQ, de bij 
de minimale waarde van -RZ behoorende niveaudoorsnede juist 
samenvalt met de grootste afmeting der loodrechte doorsnede. Zoo 
wij dan / grooter dan die grootste afmeting nemen, zal / stellig 
grooter zijn dan alle overige te trekken koorden en zullen wij dus 
stabiliteit hebben voor alle soortelijke gewichten tusschen O en 4, 
dus ook tusschen 4 en 1. Wij weten derhalve, dat de gezochte 
verhouding niet grooter dan 1 zijn kan. Is in fig. 1 @, == R$, dan 
kunnen wij / nog kleiner kiezen, zonder de stabiliteit in gevaar te 
brengen, mits slechts ’t uiteinde van p‚ ligt tusschen Z en S. Zulk 
een verkleining zou dan echter om verdere verkleining der gezochte 
minimaalverhouding toe te laten, mogelijk moeten zijn voor alle 
soortelijke gewichten bij alle convexe doorsneden. 

Nemen wij voor het convexe grondvlak van den cylinder een 
cirkel. De meetk. plaatsen der zwaartepunten van de afgesneden 
segmenten zijn dan cirkels concentrisch met den gegeven cirkel 
m. à. w. om de notatie van de vorige figuur te behouden, men 
heeft @, = RZ. 

Is nu /=p=2 Xde straal der loodrechte doorsnede, dan zal 
voor e= 8: 0; =0, == RZ zijn; derhalve kan /:p hier niet ver- 


/ 


(310) 


kleind worden, zonder te voeren tot ©, <e, == RZ. We leeren hier 
derhalve den rechten cirkeleylinder bij e=} als een grensgeval 
kennen, zoodat ’t bewijs geleverd is, dat de gezochte minimaal 
verhouding 1 is. | 


3. In het verder volgende zullen de resultaten van een onderzoek 
naar de stabiele standen van homogene rechthoekige parallelopipeda 
worden meegedeeld. In hoofdzaak zullen wij ons daarbij bepalen 
tot het mededeelen der methode en der verkregen resultaten; voor 
wier afleiding wij verwijzen naar ons spoedig te verschijnen proef- 
schrift. Prof. KorrrweG onderzocht de standen volledig, als ’t paral- 
lelopipedum lang genoeg is om met zijn lengte-as evenwijdig aan de 
vloeistofoppervlakte te drijven. (Nieuw Archief voor wiskunde, Tweede 
Reeks, Achtste Deel, 1907, p. 1—25); Archives Néerl. (Sér. 2), 
T. XII, p. 362—388. 

De volgende gevallen zijn denkbaar als wij gemakshalve e > } 
onderstellen : 

1° geval: Vier punten steken boven de vloeistof uit, terwijl de 

niveaudoorsnede een parallelogr. of rechthoek is. 

2e geval: Eén hoekpunt steekt boven de vloeistof uit. 

3e geval; Twee hoekpunten steken boven de vloeistof uit. De 

| niveaudoorsdede is een trapezium, soms een rechthoek. 
‚4e geval: Drie hoekpunten steken boven de vloeistof uit. De 
niveaudoorsnede iseen vijfhoek. 

5e geval: Vier hoekpunten steken boven de vloeistof uit. De 

niveaudoorsnede is een zeshoek. 

Deze verschillende gevallen zijn in onderstaand schetsje afgebeeld. 


| 


had 
« 


| 
Ì 
| 
| 
| 


hand 
N 


IN 
mod mn ED 
, 


Sen ef me en 


8 
eN nf . 


\ 
\ 
A 
NN 
—_ — f 
Ì 
| 


ee 
NEN 0 SEP 


(311) 


Voor <4 kunnen dezelfde figuren dienen mits men het boven- 
drijvende en het ondergedompelde gedeelte verwissele; waarbij echter 
evenwicht en stabiliteit onveranderd blijven. 


4, Op het voetspoor van Prof. Korrrwre’s verhandeling zullen 
wij ons van een grafische voorstelling bedienen, die echter nu eene 
ruimtevoorstelling zal moeten worden. Stellen wij de lengten der 
ribben van ’t parall. voor door /, a en b, waarbij />>a >> b, dan 
zullen de evenwichtsstanden bepaald zijn door ae 8: „nen e (het 
soort. gew. van het lichaam ten opzichte van de vloeistof, waarop 
het drijft). 

Kiezen wij nu een rechthoekig coördinatenstelsel, waarin &, 1 en € 
tot coördinaten gekozen zijn, dan zal elk punt in dit stelsel een 
parallelopipedum van bepaalden vorm en tevens de waarde van € 
aangeven. Daar nu $, % en e alleen tusschen O en 1 gelegen zijn, 
zullen we dus de volledige oplossing in den kubus kunnen afbeelden. 
Deze kubus zal in hokjes verdeeld worden en met elk dier hokjes komen 
één of meer nader aan te wijzen evenwichtsstanden overeen. Eene 
volledige indeeling van dien kubus is ons evenwel niet gelukt wegens 
de groote analytische moeilijkheden, die zich voordoen. Wat wij 
vonden wordt in het volgende samengevat. 


5. Eerste geval. 

Het (Z)-opp. is een elliptische paraboloïde, in welks as het zwaarte- 
punt van het parallelopipedum gelegen is; de normalen, die de even- 
wichtsstanden bepalen, liggen dus uitsluitend in de hoofdvlakken 
der paraboloïde, die evenwijdig zijn aan de vlakken van ’t parallel- 
opipedum. Altijd staat derhalve één paar zijvlakken loodrecht op den 
vloeistofspiegel en het blijkt bij nader onderzoek, dat van de geheel 
ondergedompelde ribben de grootsten evenwijdig aan den vloeistof- 
spiegel zullen moeten loopen. De volledige oplossing is in de uitslaande 
plaat afgebeeld in fig. A. In de verschillende hokjes van den kubus 
zijn de standen aangewezen door (1l), (20), (la), (24), (16) en (25), 
naargelang de door het vloeistofoppervlak gesneden ribben met /, a 
of b overeenkomen en naar gelang zij loodrecht: (14), (la), (15), 
dan wel scheef: (2/), (2a), (25) ten opzichte van het vloeistofopper- — 
vlak staan. 

Hieronder volgen de vergelijkingen der gebogen oppervlakken, die 
de verschillende gebieden scheiden : 

Opp. OCDA en O,C,D,A, : 6e (l—e) =ën' 
„ OCEA : 6 (l—e) — 8 (l—e)’ = 81" 
n  0,C,E,A, : se — 88° —= 5°q" 


(312 ) 
Cylinderopp. OG, OD en 0,G,,O,D, : 6e (l—e) = n° 


” OH, AE : 6(1—e) — 8 (le) = rn’ 

’ OH Al : 6e — 88? = nf 

” GUG,, DRD, : 6e (1—8) n° =1 

„ HLS, ENT : (6 (l—e) — 8 (1—8)} 1? =1 
’ HL,S, E‚N,T : (6e—88") 1 = 1. 


6. Methode voor de overige gevallen. 

Wij plaatsen het parallelopipedum zoo, dat 3 ribben met de 
coördinatenassen samenvallen. De ribben noemen we 2/, 2a en 25 
en de stukken, die ’t niveauvlak, of ’t verlengde er van, afsnijdt van 
de 7, y en z-as resp. u, v en w, welke stukken dus steeds pos. zijn 
te nemen. Eindelijk noemen wij de coördinaten van ’t partiëele 
zwaartepunt (d.i. van ondergedompeld of bovendrijvend gedeelte) 
£,4,2, welke grootheden dus bekende, voor de verschillende gevallen 
verschillende, functies van u, v en w zijn. 

Daar het soort. gew. e gegeven wordt verondersteld, is de inhoud 
van het ondergedompelde of bovendrijvende gedeelte bekend, zoodat 
tusschen u,v en w een betrekking bestaat: 


PU Ort 
welke wederom voor de verschillende gevallen verschillend uitvalt. 
Nu is #,y‚z een punt van ’topp.(Z). De vergelijking van opp. (£) 
wordt derhalve bepaald door eliminatie van w, v en w tusschen (1) 
en de 3 vergel., die z, y en z in u, v en w uitdrukken. Verder is 
het een eigenschap van ’t (Z) opp., dat de normaal in een punt 
x,y, 2 loodrecht staat op ’t correspondeerend niveauvlak. 
De vergelijkingen van zulk een normaal zijn derhalve: 
u (Xs) =v(Y—y) =w(4—e); 
deze normaal moet door ’t zwaartepunt van ’t parall. gaan, zoodat 
de evenwichtsvoorwaarde wordt: 
u (aes) =v(b—-y)=w(l-2)=0,. … - . « (8) 
waarin o na berekening van den evenwichtsstand bekend wordt. 
Ter beoordeeling van de stabiliteit is de kennis der ligging der 
hoofdkrommingsmiddelpunten noodzakelijk. Op elke normaal liggen 
twee dier punten. Samen vormen ze een tweebladig oppervlak, dat 
wij verder opp. (M) zullen noemen. Laten &, % en & de coordinaten 
van het met een willekeurig punt z, y, z van (Z) overeenstemmende 
punt van (M) zijn, dan is: 
uE) == y=wl- ES, … (8) 
waarin S ter vergemakkelijking wordt ingevoerd. Daar nu ook de 


(313 ) 


normaal in een der punten z + dz, y + dy, z 4 dz van ’t opp. (4) 
door het punt &, , & moet gaan, dewijl namelijk in dit punt twee 
naburige normalen elkander snijden, geeft dit na invoering in (3): 


} Òz Òz Òz 
(eet du ge rik EN 
Eko de Le 

Òu Òv Òw 

Òz Òz Òz 
reld gd + (5 sudo ds= 0. 
le lag het punt & + da, sn op het opp. (4); derhalve: 


e dr 
ar ka Edet gede =0. 


Elimineeren wij uit de She vier vergelijkingen du, dv, dw en 


S S 
dS, nadat wij eerst nog ingevoerd hebben &—z=—, n—y=— 
u v 
en S—z==-—, dan vinden we: 
ww 
5 ‚Ow „Òz ‚ Ow 
on bl Ee Re De de ntls a u 
„Òy ‚òy ‚òy 
_—_ Ù Bis 5 es de are Die v 
zee 
„dz ‚dz 5 dz 
rd E00 A 
Fr òr òr ö 
Ou do òw 
Deze determinant blijkt van den volgenden vorm te zijn 
B dk er 


Uit de eigenschappen van het (4) en (M) opp. weten we, dat (4) 
stellig twee pos. wortels zal hebben, overeenkomende met de beide 
punten van opp. (AL). Nu is de stabiliteitsvoorwaarde, dat ’t zwaarte- 
punt van ’t parallelopipedum ligt tusschen z,y,‚z van ’t opp. (£) 
en het dichtstbijgelegen punt &,,5 op de normaal in x,y,z. Uit (2) 
en (8) volgt dan, dat o kleiner moet zijn dan elk der wortels van 
(4), wat neerkomt op: 

B te a eee 
ee) 

De berekeningen der evenwichtsstanden worden spoedig onuit- 
voerbaar, maar de gedaante van het (M/) opp. laat nog vaak toe veel 


(314 ) 


van de evenwichtsstanden te zeggen. Dit opp. (M) toch is de meetk.pl. 
der punten, waar 2 naburige normalen van ’topp. (Z) samenvallen. 
Bij het passeeren van ’t opp. (M) zullen wij dus 2 bestaanbare 
normalen meer of minder moeten krijgen, terwijl daarentegen het 
aantal normalen, dat wij uit 2 punten aan het opp. (Z) kunnen 
construeeren, hetzelfde is, als wij van ’teene punt uitgaande het 
andere kunnen bereiken, zonder ’t opp. (M) te passeeren ; waarbij 
tevens hunne eigenschappen van al of niet minimale afstanden te 
zijn bewaard blijven, daar ook deze alleen na samenvalling van twee 
normalen veranderen. Er moet dus getracht worden het aantal en 
de gedaante der hokjes, waarin ’t opp. (M) de ruimte verdeelt, te 
bepalen. De ligging der hokjes zal ons doen kennen, hoe het punt, 
van waaruit de normalen zijn geconstrueerd, ligt ten opzichte van 
de beide punten, waarin een normaal de beide bladen van ’t opp. 
(M) raakt, welke ligging weer voor alle punten in éénzelfde hokje 
hetzelfde is. 

Om daarna tot eene grafische oplossing te komen, moeten de 
gevonden resultaten worden toegepast in den kubus, waarover in 
$4 is gesproken. Elk hokje in dien kubus wijst dan op een bepaald 
aantal evenwichtsstanden, waaronder weer een bepaald aantal stabiele 
standen voorkomt. Hierna moet nog steeds onderzocht worden of de 
normaal, die een stabielen stand aangeeft, een bruikbaar niveauvlak 
aanwijst d. w.z. een ondergedompeld gedeelte van den vorm, waar- 
voor het (Z) opp. bepaald is. 

Langs dezen of soortgelijken weg zijn nu de navolgende resul- 
taten verkregen : 


7. Tweede geval. 


Dit is niet te verwezenlijken: geen parallelopipedum kan met 
slechts één enkel punt boven of onder ’t vloeistofoppervlak op stabiele 
wijze drijven; toch is dit laatste geval, waarbij e < 4, aan een nader 
onderzoek onderworpen in de onderstelling, dat de- wanden van het 
parall., die in het ondergedompelde punt samenkomen, onbepaald 
verlengd zijn zonder massa te bezitten. De bestudeering van het 
krommingsmiddelpuntenoppervlak van het oppervlak ayez = Constante 
voert dan tot een groot aantal mogelijke wijzen van drijven, waar- 
omtrent echter naar het proefschrift wordt verwezen. 


8. Derde geval. 
Voor zoover de bovendrijvende ribbe evenwijdig aan ’t vloeistof- 
niveau is, is dit geval opgelost in Fig. B der uitslaande plaat, 


(315 ) 


Wij resumeeren de vergelijkingen van de in den kubus voor- 
komende oppervlakken, voor zoover e > 5. 


Cylinderopp. AZ sn =6(l—e) — 8 (l—e) 
2 2 1 
5 LAGE Kh 
AP rn)? (lm)? — > (on (lo? =0 
. EQNT _: n° 6 (l—e) —8(l—e}=1 
Opp. _ OABC : 8m =(l—e)—8(l—e) 
8 A—À’ 2 
5 zn == mi AP ZZ — 
s OAFC 3 5 ” Dede 8 (1 —e) 
ee MEC _ : &= Ay (l—e) 
a MER :1=48 n(l—e) 
EQNTRE: & = 5 et ): 
en 


alwaar à en v parameters zijn. 

De stand, waarbij de langste ribbe evenwijdig is aan den vloeistof- 
spiegel, komt voor in (voor zoover € >}): 

1e. het eylinderv. gebied, waarvan ENT grondvlak is, waarvan 
evenwel het gebied ZQN TRE moet uitgezonderd worden. 

2e. het eylinderv. gebied met AZQ als grondvlak, waarvan uit- 
gezonderd moet -worden het gedeelte, door het opp. MER hiervan 
afgesneden. | 

In den kubus is deze stand door (31) aangewezen. De stand, 
waarbij de ribbe, die de middelste in grootte is, evenwijdig aan den 
vloeistofspiegel is, komt voor in ’tgebied tusschen de oppervlakken 
OAECO en OAFCO, waarvan wij moeten afzonderen het gedeelte, 
hiervan door opp. MEW behoorende tot MEC afgesneden. 

In den kubus is deze stand door (34) aangewezen. 

Een stabiel drijven met een kortste ribbe boven de vloeistof bleek 
onmogelijk. 

In het verder volgende is een parallelopipedum met vierkante 
doorsnede verondersteld, zoodat, als de ribbe der vierkante doorsnede 
voorgesteld wordt door 2a en de ongelijke ribbe door 2/, de standen 


door ae en & volkomen bepaald zijn. Het derde geval, voor 


zoover geen der ribben 2/ door het niveauvlak gesneden wordt en 
de vierkante doorsnede niet loodrecht op ’t niveauvlak staat, blijkt 
dan voor a>>l niet voor te kunnen komen. Voor a </ is het 
echter te verwezenlijken, voor waarden van $ en e (voor zoover « >> 4), 

bepaald door de vergelijkingen : 
2 2 
Ga 
PROD 


en 2485 (1e) = (3u), 


( 316 ) 
waarin 5 en u de coördinaten mogen zijn van een punt binnen het 


gebied ABC uit fig. 2. In deze figuur is de vergel. van AB: 


25° 14u’ 
1 4u? =2 en van BC: Ken tt + u). 


„k-ad 


Pen en nd tn vn nn 


Fig. 2. 


9. Het vierde geval werd alleen voor parallelopipeda met vierkante 
doorsnede behandeld, waarbij drie hoekpunten der vijfhoekige niveau- 
doorsnede op de ongelijke ribben 2/ ondersteld werden. Alleen zulke 
standen waarbij de niveaudoorsnede loodrecht staat op een der beide 
diagonaalvlakken, gaande door de ongelijke ribben, bleken dan mogelijk. 
Zulke standen zijn aanwezig, voorzoover e >}, bij waarden van 
8 en €, bepaald door 

1 wd 1 wi —4ws? J-2s' 
B 2(w* —25°) a ws ws) (ww —25°) | 
w°—2s"  6(l—e) | 
we) 8 | 
waarbij w en s de coördinaten zijn van een punt, gelegen binnen 
het gebied OQP in fig. 3. | 


Fig. 3. 


P. BRANDSEN. „Over de stabiele evenwichtsstanden van drijvende 


! 


e) 


homogene parallelopipeda.” 


Fig. A. 


Fig. B. 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI. XVIII, A©. 1909/10. 


2 


dart 


je 


(317) 


De vergelijkingen der krommen uit fig. 3 zijn : 
Van PQ: (w—s) (w*—dws? st) = wt — ws H2s*, 
Van OP:w= 2s 
Van OQ: 3(w—s(w*—2s" (w* —2s°) = 
(w° — Ówfs* HBW’ — 6w?s* 48 (w— 3)? (Zw —Owts* — Z's J12ws’ — 48°). 


10. Het vijfde geval eindelijk bleek voor behandeling weinig 
geschikt. Alleen voor den drijvenden Aubus kon het eenigszins nader 
worden uitgewerkt. 


11. Wij besluiten met een resumé der gevallen mogelijk bij een 
drijvenden kubus, voor zoover € > 5. 


1 >e > 0.788... eerste geval in loodrechten stand. 


BAS, >e >015 DAL „… __» Scheeven 5 
0.833... >e>0.77... vierde geval, niveauvlak een vijfhoek. 
33. > 05 vijfde 4 „ zeshoek, 


waarbij een lichaamsdiagonaal loodrecht 
op ’t vloeistofniveau staat. 


Bovendien zijn nog standen mogelijk behoorende bij het vijfde 
geval, waarbij de lichaamsdiagonaal niet loodrecht op het vloeistof- 
niveau staat. Aan de behandeling daarvan zijn echter groote moeilijk- 
heden verbonden. 


Natuurkunde. — De Heer P. ZrrManN biedt eene mededeeling aan 
over: „De graad van volledigheid der circulaire polarisatie 
van magnetisch gesplitste lijnen” 


1. Indien een lichtend gas tusschen de polen van een electromag- 
neet is gebracht, dan neemt men bij waarneming langs de kracht- 
lijnen in het spectrum in het eenvoudigste geval twee lijnen waar. 
Deze lijnen liggen ter weerszijden van de plaats der oorspronkelijke 
lijn. Im overeenstemming met LOReNTZ’s elementaire theorie zijn 
volgens mijne tot dusver beschreven waarnemingen de lijnen van dit 
doublet volkomen circulair gepolariseerd en wel de eene component 
rechts, de andere links. De zin van de polarisatie keert om, indien 
de richting van het veld wordt omgekeerd. 

Aan het doublet dat in de richting van de krachtlijnen wordt 
waargenomen, beantwoordt in een richting loodrecht op de krachtlijnen 
een triplet, waarvan de componenten voor zoover wij weten lineair 
gepolariseerd zijn. 

21 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI. XVIII A°, 1909/10. 


(318 } 


Lorentz heeft er reeds in 1898) op gewezen dat uit algemeene 
beginselen, onafhankelijk van eene speciale theorie, zekere besluiten 
omtrent den polarisatie toestand der componenten van magnetisch 
gesplitste lijnen kunnen worden getrokken. 

Een dezer uitkom$ten is, dat het licht hetwelk langs de kracht- 
lijnen wordt. uitgestraald nimmer een spoor van lineaire polarisatie 
kan vertoonen; het moet of natuurlijk licht zijn, of circulair gepola- 
riseerd licht, gedeeltelijk of volledig. 

LarMmoRr®) heeft in 1900 uitgesproken dat volkomen circulaire 
polarisatie der doubletlijnen zou bewijzen dat de correspondeerende 
permanente typen van trilling in de moleculen nauwkeurig cirkel- 
vormig zijn. 

Ter verklaring van de gecompliceerde magnetische splitsingen 
heeft Vorer?) de algemeene theorie van trillende electrische stelsels 
van Lorentz gespecialiseerd door het bestaan aan te nemen van 
bijzondere magnetische koppelingen en de onderstelling in te voeren 
dat de lichtende deeltjes door het magnetische veld gericht worden. 
Eene bepaalde richting, eene „as” in ieder deeltje wordt dan door 
het magnetische veld evenwijdig aan de krachtlijnen gedraaid. 

Het zou nu mogelijk zijn dat, zooals door Lorentz *) is opgemerkt, 
om deze: as eene draaiing der deeltjes plaats heeft, uitgesloten is deze 
althans volstrekt niet. Terwijl op de frequentie deze beweging niet 
van invloed is, worden de banen van de electronen wel gedraaid, 
en hetzelfde kan van de banen der „equivalente” electronen worden 
gezegd, welke kort geleden door LoreNtz ter vereenvoudiging in de 
theorie van stelsels, die een aantal electronen bevatten, zijn ingevoerd. 

Uit de lineaire polarisatie van het licht loodrecht op de kracht- 
lijnen uitgestraald, kan men afleiden, dat de banen der electronen 
rechte lijnen evenwijdig aan de krachtlijnen, of ellipsen die daarop 
loodrecht staan, zijn. Uit de volledigheid van de circulaire polarisatie 
in de richting der magnetische kracht zou men moeten besluiten dat 
de ellipsen cirkels zijn. Een onvolledige circulaire polarisatie zou 
daarentegen het bestaan van ellipsen, die op alle mogelijke wijze 
in een vlak loodrecht op de richting van het veld georiënteerd 
zijn, bewijzen. 

In het algemeen zal men dus kunnen verwachten, dat de compo- 


1) Lorentz. Verslagen dezer Akademie 25 Juni 1898. p. 113. The Theory of 
Electrons. Teubner. Leipzig. p. 149. 1909. 

2) Larmor. Aether and Matter. p. 345. 

3) Voier. Magneto. und Elektro optik, Teubner, Leipzig. p. 98 en vgl. 1908. 


4) Lorentz. Theorie der magneto-optischen Phänomene. Kneyelopadie der mathe- 
matischen Wissenschaften. V. 3. Heft 2. p. 217. 1909. 


(319 ) 


nenten van eene magnetisch gesplitste lijn in de richting der 
krachtlijnen partieel gepolariseerd licht uitzenden. Zonder hypothese 
of zonder nadere metingen zal men deze meer algemeene opvatting 
zelfs de meest waarschijnlijke moeten achten. Een quantitatief onder- 
zoek over het breukdeel van het totale licht door de componenten 
uitgestraald, dat volkomen circulair gepolariseerd is, werd tot nu toe 
niet verricht. 


2. Mijne waarnemingen met het tralie van RowLANp zouden ver- 
eenigbaar zijn met de opvatting dat de straling der componenten 
van het doublet een vrij groot gedeelte natuurlijk licht bevat. 

Immers de intensiteit van tralie-spectra is, vergeleken met die van 
het oorspronkelijke, invallende licht slechts gering. Gemakkelijk zou 
dus de intensiteit van het natuurlijke licht in de totale straling van 
het doublet beneden de grenswaarde kunnen blijven, die noodig is 
voor de waarneming, terwijl ze toch nog een niet onbeteekenend 
breukdeel van de intensiteit der spectraallijn zou kunnen zijn. 

Om tot eene experimenteele beslissing tusschen de beide mogelijk- 
heden te geraken, heb ik eenige proeven: verricht over de volledig- 
heid der circulaire polarisatie. 

De meest lichtsterke speetroscoop van groot oplossend vermogen 
is ongetwijfeld Mricumrson’s echelon spectroscoop. Deze was dus het 
aangewezen instrument om voor mijne voorgenomen proeven te 
gebruiken. 

Een tweede voorwaarde waaraan voor het onderzoek van het 
probleem, dat ons bezighoudt, moet zijn voldaan, is, dat de gebezigde 
lichtbron zoo intensief mogelijk zij. 

Ik bepaalde mij voorloopig tot lijnen uit het natrium, kwikzilver 
en thallium-spectrum, die met bijzondere intensiteit kunnen worden 
voortgebracht. Buitendien geeft dit kleine aantal elementen meerdere 
verschillende typen van magnetische splitsing. 

De methoden gebezigd voor het onderzoek van het circulair gepo- 
lariseerde licht zijn besproken in $3—5. Bijzonderheden over de gebezigde 
lichtbronnen zijn te vinden in $6. De eigenlijke waarnemingen en 
de conclusies die men daaraan mag vastknoopen vormen het slot 
van deze mededeeling $ 7—13. 


3. Onderzoek van de circulaire analysatoren. 

Voor het onderzoek van het circulair gepolariseerde licht der com- 
ponenten doet men het eenvoudigst gebruik te maken van kwart- 
golflengte plaatjes of van het parallelopipedum van FRrSNEL. 

21* 


( 320 ) 


Het laatste hulpmiddel heeft het voordeel dat het voor een betrek- 
kelijk groot deel van het spectrum gelijktijdig kan dienen. 

De kwartgolflengte-plaatjes daarentegen moeten voor iedere afzon- 
derlijke spectraalkleur worden uitgezocht. Door afsplijting van glim- 
merblaatjes kan men de voor de proef, die men op het oog heeft, 
gewenschte dikte gemakkelijk bereiken. 

De interferentiekleur, welke wordt waargenomen wanneer het 
glimmerblad tusschen gekruiste Nicols in evenwijdig wit licht wordt 
gebracht, geeft de maat aan voor de grootte der dubbele breking 
die het teweegbrengt. 

De schatting van deze kleur is echter altijd eenigszins moeilijk en 
indien grootere nauwkeurigheid noodig is, komt men veel verder 
door met een speetroskoop het uit den tweeden Nicol tredende licht 
te ontleden. Het nauwkeurigst zal wel de uitkomst worden, indien 
men een dikkere plaat uit een dubbelbrekend kristal evenwijdig aan 
de as geslepen met het glimmerblaadje combineert. De eenvoudige 
theorie der donkere strepen, die men nu in het spectrum waarneemt, 
behoeft hier wel niet in herinnering te worden gebracht. Sedert 
Fizrav en Fovcaurr hebben tal van natuurkundigen deze strepen 
tot het meten van phaseverschillen gebezigd *). 

Met een kwartsplaatje, evenwijdig aan de as geslepen en van om- 
streeks 2 m.m. dikte, neemt men tusschen de roode en de violette 
waterstoflijn omstreeks 18 strepen waar. 

Het duidelijkst zijn die strepen, indien de hoofdrichtingen van de 
kwartsplaat hoeken van 45° met de trillingsvlakken der Nicols maken. 

Plaatst men het micablaadje dat men onderzoeken wil zoo achter 
de kwartsplaat dat ia beide de hoofdrichtingen samenvallen, dan 
neemt men een verschuiving der strepen in zekere richting bijv. 
naar den kant van het rood waar. 

Eene draaiïng van het micablaadje over een hoek van 90” geeft 
dan een verschuiving der strepen naar het violet. 

De grootte van de totale verschuiving die de strepen ondergaan 
wanneer men het micablaadje uit den eenen der bovengenoemde 
standen naar den anderen brengt, kan gemakkelijk worden gemeten. 
Het quotient van de helft der aldus bepaalde verplaatsing en van 
den afstand van 2 opeenvolgende strepen, geeft voor het beschouwde 
spectraalgebied het phaseverschil, dat het micablad teweegbrengt. 

Könia® en CorNu®) hebben voor de vermeerdering van de duide- 


1 Zie o. a. Cornu. in de in 83 geciteerde mededeeling. 

2) W. Könis, Wied. Ann. 63 S. 268. 1897, 

3) A. Cornu. CG. R. 125 p. 555. Octobre 1897, clairage Electrique 13 p. 246. 
1897. 


kanarie 


rtl 


(321 ) 


lijkheid van de longitudinale magnetische splitsing, dubbele kwart- 
golfplaatjes voorgeslagen met horizontale scheidingslijn. 

Ik bezig bij mijne proeven dergelijke plaatjes welke in drie velden 
zijn gedeeld volgens de wijze in de figuur 1 aangegeven. De pijlen 


oe 


Ze 


Fig. 1. 


geven de hoofdrichtingen in de verschillende velden aan. 

Deze drievoudige plaatjes kan men haast even gemakkelijk zelf 
maken als de dubbele, terwijl bij metingen door de symmetrie in 
het gezichtsveld de nauwkeurigheid iets grooter wordt. 

Met deze dubbele of drievoudige plaatjes krijgt men dus direkt 
de genoemde totale verschuiving der strepen, indien ze met een 
kwartsplaat op de bovengenoemde wijze tusschen Nicols worden 
gebracht. Van de horizontale scheidiugslijnen werd met een achro- 
matische lens een beeld op de spleet van den spektroskoop ontworpen. 

Op de plaat is in fig. 1 eene opname met een drievoudig glimmer- 
plaatje gegeven. Het glimmerplaatje is kwartgolflengte indien de 
afstand tusschen 2 strepen in de buitenste velden door een streep 
in het middelste veld juist gehalveerd wordt. 

Een vergelijkingsspectrum loopt van omstreeks 2 == 6561 (H) tot 
À=—4078 (Hg). Men ziet hoe sterk de phase bij het glimmerblaadje 
verloopt. 


4. Frrsner’s parallelopipedum geeft, zooals wel bekend is, circulair 
gepolariseerd licht na twee totale terugkaatsingen. 

Met vrij groote benadering is het licht circulair gepolariseerd voor 
het geheele gebied van het. zichtbare spectrum. Ik heb onderzocht 
in hoever dit met het parallelopipedum het geval is dat ik bij mijn 
verder onderzoek wilde bezigen. 

Voor het hoofddoel daarvan is een nadering tot de ideale conditie 
van overwegende beteekenis. Daarom en omdat ik nimmer een 
onderzoek van FrusNer’s schoone uitvinding volgens de methode der 
interferentiebanden heb gezien, veroorloof ik mij de uitkomsten iets 
uitvoeriger te geven dan anders het gevai zou zijn geweest. 


(322) 


Ten ‘einde ook met Frusrur’s parallelopipedum twee velden te 
krijgen waarin de banden in tegengestelden zin zijn verplaatst moet 
men het parallelopipedum combineeren met een dubbelplaat. Als 
dubbelplaat‘) gebruikte ik een kwartsplaatje van 1.7 m.m. dikte 
evenwijdig aan de optische as uit het kristal geslepen. Volgens 
eene lijn die een hoek van 45° maakt met de hoofdrichting in het 
plaatje, wordt dit doorgesneden en de eene helft volgens een as lood- 
recht op de snijlijn 180° gedraaid. 

Fig. 2 werd met dit dubbelplaatje en een parallelopipedum ver- 
kregen, dat in de verzameling van het Amsterdamsche laboratorium 
aanwezig is, en reeds een aantal jaren oud is. De afwijking van een 
ideaal apparaat valt bij het beschouwen der opname dadelijk in het 
oog. Bij meting blijkt dat in het rood de banden van de positie die 
zij zouden innemen bij een nauwkeurig kwartgolfapparaat. afwijken 
met een bedrag, dat 11°/, van den afstand van 2 opeenvolgende 
banden bedraagt. Voor het groen en violet wordt dit bedrag 9 
resp. 10.5°/,. 


5. Een ander, nieuwer FrESNEL parallelopipedum geeft vrij wat 


kleinere afwijkingen, zooals eene vergelijking der figuren 2 en 3 


doet zien. 

Wanneer het prisma van den gebezigden spektroskoop door een 
sterker dispergeerend wordt vervangen, kan men grootere nauw- 
keurigheid in de bepalingen bereiken maar wordt het onmogelijk 
het geheele zichtbare spectrum ineens op te nemen. Fig. 4 en fig. 5 
zijn met het oude Frrsxer parallelopipedum en grootere dispersie 
verkregen. 

Met deze laatste dispersie en het nieuwe Frrsrer parallelopipedum 
kan men zonder metingen nauwelijks de richting van de fout in den 
relatieven stand der streepensystemen zien. (zie fig. 6 en fig. 7). 
De afwijking van een band in het eene veld, van het midden tusschen 
twee banden in het andere, overschrijdt dan ook nergens 3.2°/, van 
den afstand der banden. (Voor rood, groen en violet zijn de afwij- 
kingen 1.7, 2.6 en 3.2°/,). 

Bedraagt de aldus gedefinieerde afwijking in percenten uitge- 
drukt p, dan correspondeert daarmee eene fout in de phase van 
5 Gn graden. Voor het groen is p ongeveer 3°/,, 
dus 5°4. Een fout van dit bedrag in het phaseverschil van 90°, 
dat tusschen de beide lineaire componenten bestaat, waarin een 


1) vg. Cornu lc. 


A er De Dl ken 


(323 ) 


circulaire trilling kan worden ontbonden, is bij de intensiteitsbepa- 
lingen die in $ 7 worden beschreven zonder invloed. 

Laat volkomen circulair gepolariseerd licht op het parallelopipedum 
vallen, dan treedt — indien dit een phaseverschil van 90° met een 
kleinen hoek d afwijkende, geeft — licht uit dat kan worden voor- 
gesteld door : 

ĳ == a cos nt 
y= a cos (nt + d) 

Hieruit volgt 
@° — Zy cos d + y* = a’ sin? d. 

De assen der hierdoor voorgestelde ellips worden: $abW2 sin d 
en ab/2 en hare verhouding } su d. 

Is g—=6° dan wordt 4 sin d == 0.0522. 

De intensiteit van het licht dat uittreedt door een prisma van 
Nicor, waarvan het trillingsvlak loodrecht op de groote as der ellips 
staat, is dus (0.0522)’ — 0.0027. 

Daar de kleinste intensiteit die onder de omstandigheden onzer 
proeven nog kan worden waargenomen van de orde 0.01 zal blijken 
te zijn, zoo zoude zelfs een paar malen grooter fout dan die nu voor 
het prisma van FrrsNur gevonden, zonder invloed op ons resul- 
taat blijven. | 


6. Lichtbronnen. Als lichtbronnen werden gebezigd vacuumbuizen 
met kwik, thallium of natrium, die tot voldoend hooge temperatuur 
waren verwarmd. De buizen werden lichtend gemaakt door middel 
van een inductorium met snellen onderbreker. 

Om de lichtintensiteit zoo groot mogelijk te krijgen, werd de stroom 
zoo sterk gemaakt als zonder hinder voor de scherpte der spectraal- 
lijnen mogelijk bleek. | 

In het geval van natrium werd om de lastige afzonderlijke ver- 
warming der vaeuumbuis onnoodig te maken, met goed gevolg eene 
gewijzigde methode gebezigd. Voor een vacuumbuis met kwik is 
weinig of geen verwarming noodig. Gaat de stroom eenigen tijd 
door dan stijgt van zelf de temperatuur en de lichtkracht. Bij het 
kwik werd eenig fijn poeder van uitgegloeid ehloornatrium gemengd. 
Hierdoor krijgt men buitengewoon intensief natriumlicht in de capil- 
lair. Gelijktijdig neemt men dan het kwik- en het natrium-spectrum 
waar. Dikwijls stralen slechts deelen van de capillair; men kan 
dan een geschikt deel uitkiezen. Bij de proeven met natrium werd 
het inductorium als transformator gebruikt en kon de stroom zonder 
bezwaar voor de scherpte der lijnen tot een maximum van 12 Amp. 


worden opgevoerd. Waarschijnlijk zal deze methode ook in andere 
gevallen van dienst kunnen zijn. 


(324 jy 


7._Inrichting der proeven. Slechts een enkel woord behoeft over 
de inrichting der proef gezegd te worden. 

Een der polen van den pv Bors-electromagneet was doorboord. 
Het langs de krachtlijnen uittredend lieht werd door een achromati- 
sche lens parallel gemaakt, doorliep het parallelopipedum van 


FRrESNEL, vervolgens een tweede achromatische lens, die een scherp 


beeld van de buis op de spleet van den hulpspectroskoop wierp. 

Door deze voorloopige analyse kan met den echelonspectroskoop 
welke vroeger) uitvoeriger werd beschreven, een gewenschte spec- 
traallijn verder worden onderzocht. Tusschen de tweede genoemde 
lens en de spleet van den hulpspectroskoop was een klein prisma 
van Nicol aangebracht, dat om zijn as een draaiing kan ondergaan, 
waarvan op een verdeeld cirkeltje in graden de grootte kan worden 
afgelezen. 

Het voorvlak van het parallelopipedum werd zorgvuldig loodrecht 
op den invallenden bundel geplaatst. 

Het invalsvlak van het FrresNer-prisma was bij de meeste proeven 
verticaal gesteld. Bij enkele proeven onder 45° met den horizon. 

In het eerste geval maken de uittredende lineaire trillingen een 
hoek van 45° met den horizon; in het tweede geval zijn ze horizon- 
taal of verticaal. 

De methode van onderzoek is zeer eenvoudig. Het bijna juiste 
FRESNEL-parallelopipedum zal het lieht van een volkomen circulair 
gepolariseerd doublet in twee lijnen met onderling loodrechte, lineaire 
trillingen veranderen. Met den Nicol zal dus of de eene of de andere 
lijn volkomen kunnen worden uitgedoofd, tenminste indien natuurlijk 
licht in de dubbellijnen ontbreekt. 

De proeven voeren bij de onderzochte lijnen inderdaad tot deze uit- 
komst. De waarde van dit resultaat hangt af van de gevoeligheid 
der methode. 

Gaat men van een Nicolstand uit, waarin geen licht wordt waar- 
genomen, dan kan men den hoek «a bepalen waarbij voor het eerst 
weer licht wordt gezien. 

Is de Nieol een hoek « gedraaid uit den nulstand, dan is / su *a de 
helderheid van het te voorschijn komende licht, als / de intensiteit 
van de lineaire trilling is. 

Wij kunnen er zeker van zijn dat de hoeveelheid natuurlijk licht die 
door een component wordt uitgestraald, beneden 7 sin “a moet liggen. 


8. Uitkomsten. De proeven komen dus neer op de bepaling van 
den hoek « voor verschillende spectraallijnen. De uitkomsten zal ik 


1) ZEEMAN. Deze Verslagen. 30 Nov. 1901, p. 298, 


(325 ) 


rangschikken naar de verschillende typen van splitsingen, die in 
een richting loodrecht op de magnetische kracht worden waar- 
genomen. 

Triplet, kwikzilver, 4 == 5791, doublet in de richting der kracht- 
lijnen a—=?7° sin*a=—0.0144. De waarneming wordt eenigszins 
gestoord door naburige satellieten. 

Priplet, 2 — 5771, doublet in de richting der krachtlijnen. 

In bijzonder sterke velden wordt iedere component nog in drie 
lijntjes gesplitst. Deze veldsterkte werd niet bereikt. 

a=b° sin ‘a —= 0.0076. 

Quartet, natrium, 2 —= 5895, doublet in richting veld. 

ab sena ==0.0076 

Sextet, natrium, À = 5890, quartet in richting veld. 

a— 6° sin Ya = 0.0108 
Nonet, kwikzilver, à == 5461, sterke groene lijn uit het kwikzilver- 
spectrum, sextet in de richting der magnetische kracht 
az bsin a — 0.0076. 
Sextet, thallium, 2==5351, quartet in de richting van het veld, 
| «== 8° gin 2 — 0.0196 
waarschijnlijk zal met een betere thalliumbuis deze grens nog lager 
gebracht kunnen worden. 


9. Invloed van terugkaatsing tegen de wanden der vacuumbuis. 
In den loop van het onderzoek werden verschillende vacuumbuizen 
met kwik gebezigd. Met een van deze trad met bijzondere duidelijk- 
heid een verschijnsel op dat in een zwakkeren vorm reeds vroeger 
werd waargenomen *). Bij eene eenvoudige splitsing zal ik het nader 
beschrijven. 

De twee gele kwikzilverlijnen geven in de richting der magnetische 
kracht doubletten. Met een van de vacuumbuizen nam ik echter bij 
beide genoemde lijnen tripletten waar, waarvan de drie componenten 
gelijke intensiteit hadden. Het invalsvlak van het prisma van FRESNEL 
stond bij deze waarneming verticaal. De middelste lijn van het triplet 
was een maximum als de trillingsrichting van het prisma van Nicol 
horizontaal is, en verdwijnt indien deze verticaal staat. Klaarblijkelijk 
is de middelste lijn dus lineair gepolariseerd. Door een figuur maakt 
men zich gemakkelijk duidelijk dat deze middelste lijn ontstaan kan 
door licht dat nagenoeg loodrecht op de richting van het veld wordt 


1) ZereMAN, Deze Verslagen 29 Febr. 1908, p. 617, 
LonmanN, Diss. Halle S, 62, 1907. 


(326 ) 


uitgestraald en na eenmaal, of wel na tweemaal door de wanden 
van de buis teruggekaatst te zijn in de richting van de as van den 
eleetromagneet uittreedt. 

Men neemt dan eigenlijk in de richting van de as een doublet 
waar, met circulaire polarisatie en een triplet met lineaire polarisatie 
daarover gesuperponeerd. Bij den aangegeven stand van het prisma 
van EFRESNEL moet dan onder een azimuth van 45° van den Nicol 
de eene component van het doublet, na een draaiing over 135° de 
andere component verdwijnen, dan moet echter de verticale compo- 
nent van het teruggekaatste triplet nog zichtbaar blijven en wel met 
zijn halve intensiteit omdat de trillingsrichting van den Nicol in bet 
nu beschouwde geval een hoek van 45° met deze verticaal maakt. 
De zijcomponenten vanf de gele kwiklijnen hebben echter slechts 
ongeveer de halve intensiteit van de middelste component, zoodat in 
de intensiteit. daarvan uitgedrukt nu '/, voor de verticale trillingen 
overblijft. Dit stemt met de waarneming overeen. 

Draait men het prisma van FrusNeL zoodanig dat het invalsvlak 
een hoek van 45° met den horizon maakt, dan moet de middelste 
component circulair gepolariseerd schijnen. 

Dit werd eveneens door de waarneming bevestigd, evenals andere 
gevolgtrekkingen die men voor dit geval maken kan. 

Ik wil nog opmerken dat de middelste component voor de kwik- 
zilverlijn 5790 asymmetrisch was geplaatst, maar bij 5771 symme- 
trisch. Dit is in overeenstemming met wat normaal op het veld wordt 
waargenomen *). 

De nu beschreven verschijnselen die door het teruggekaatste licht 
worden teweeggebracht treden gewoonlijk in slechts met moeite 
merkbare intensiteit op. De capillair bij de zoo even beschreven 
proeven was vrij wijd. Bij nauwere capillairen verminderen de 
intensiteiten der teruggekaatste componenten sterk. 

De dikte van den lichtdraad die het licht uitstraalt en in het 
magnetisch veld in de vacuumbuis zichtbaar wordt, heeft waarschijn- 
lijk evenzeer invloed als de wijdte der capillairen. De uitkomsten 
van $ 8 werden verkregen met buizen waarin de storing door 
teruggekaatst licht uiterst gering was. 


10. De middelste component scheen bij een paar proeven niet 
volkomen lineair gepolariseerd te zijn. Misschien is de oorzaak van 
deze uiterst zwakke elliptische polarisatie te vinden in een door 
Vorer voorspelde elliptische polarisatie van den middelsten compo- 
nent, indien licht schuin t.o.v. het veld wordt uitgestraald. 


1) Zeeman, Verslagen Ak. v. Wet. 30 Nov. 1907. p. 354: 


( 327 ) 


Met zulk schuin uitgestraald lieht hebben wij ongetwijfeld te doen 
voor zoover het de waargenomen middelste lijn betreft. 

Intusschen zou een geringe foutieve stand van het prisma van 
Fraser, ook eene elliptische polarisatie teweegbrengen. Er zijn dus 
zeker nog nieuwe proeven noodig om de genoemde elliptische pola- 
risatie, waarvan hier misschien eene eerste aanduiding optreedt, 
bewezen te achten. 


11. Een punt mag nog in het bijzonder overwogen worden voor 
wij van de terugkaatsing in de buis afstappen. Kan ook het circu- 
lair gepolariseerde, maar in de oorspronkelijke richting teruggekaatste 
licht der doubletcomponenten eene storing teweegbrengen ? 

Hetzelfde electron toeh dat in de richting der, laat ons onderstellen, 
op ons toe loopende krachtlijnen rechts circulair gepolariseerd licht 
uitstraalt, zendt in omgekeerde richting links gepolariseerd licht van 
dezelfde periode. Daar echter bij terugkaatsing de zin der circulaire 
polarisatie wordt omgekeerd zoo komen zoowel de teruggekaatste 
als de directe bundels als rechts circulair gepolariseerd licht in ons 
oog. Alleen de intensiteit der doubleteomponenten zal versterkt zijn. 
Ook meervoudige terugkaatsing aan de vlakken der capillair welke 
normaal op de richting van het veld staan zal alleen op de inten- 
siteit van invloed zijn. 


| 


12. Proeven met absorptelijnen. Met natriumdamp in het veld 
tusschen twee doorboorde polen heb ik enkele proeven over de gevoe- 
ligheid van het inverse effect genomen. Het licht van een electrische 
booglamp werd door de as van een grooten pv Bors-electromagneet 
gezonden. Een groot tralie van RowrANp diende voor de analyse van 
het licht. Men kan bij het inverse effect het tralie van ROWLAND 
bezigen omdat de lichtsterkte van de booglamp meer dan voldoende 
is om de zwakke terugkaatsing van het tralie te eompenseeren. _ 

Een in twee velden verdeeld kwartgolflengteplaatje en een prisma 
van Nico zijn in den bundel geplaatst. 

Men kan het prisma van Nrcor, om zijn as draaien zoodat in het eene 
veld de links, in het andere de rechts circulair gepolariseerde component 
zoo donker mogelijk is. Wij noemen dit den nulstand van het prisma 
van Nrcor. In dezen stand wordt op de plaatsen waar de andere 
componenten bij een groote draaiing van het Nrcor.prisma verschijnen, 
geen absorptie waargenomen. De hoek van draaiing uit den nulstand, 
waarbij men in het verlengde der donkere lijn in het eene veld, ook 
eene absorptielijn in het andere begint te zien, werd gemeten. Eerst 


(328 ) 


bij een draaiing van 20° begint een spoor dezer absorptielijnen zicht 
baar te worden. Hieruit volgt dat de absorptie reeds een vrij groot 
bedrag moet hebben eer zij zichtbaar wordt en dat dus langs den 
weg van het directe effekt, natuurlijk lieht in de componenten eerder 
kan worden geconstateerd. 


18. Gevolgtrekkingen. Door de beschreven proeven meen ik bewezen 
te hebben 1° dat wij, totdat het tegendeel aangetoond is, moeten aan- 
nemen dat de spectraallijnen van een gas in een magnetisch veld, 
langs de krachtlijnen alleen circulair gepolariseerd licht uitstralen. 

2°. dat bij verscheidene spectraallijnen het bedrag aan natuurlijk 
licht dat tegelijk met het circulair gepolariseerde licht zou kunnen 
worden uitgestraald minder dan 1 °/, der totale lichtintensiteit der 
spectraallijn moet bedragen. 

Naarmate de lichtsterkte der gebezigde hulpmiddelen, (tralie van 
RowLanNp, dan echelon van MremrLson) is gestegen, is het percentage 
van nog mogelijk aanwezig natuurlijk licht teruggedrongen. 

Wij mogen besluiten dat de banen der equivalente electronen, 
welke in vlakken loodrecht op de magnetische kracht geschieden, 


met groote benadering cirkels zijn. Het bestaan van elliptische banen, 


die op alle mogelijke wijzen in een vlak loodrecht op de richting 
van het veld georienteerd zijn, behoeft dus niet te worden aangenomen. 

Nauw verwant met het onderwerp dat in deze mededeeling wordt 
behandeld, zijn de nieuwste onderzoekingen van JraN BrCQUERRL *) 
en A. Durour*). Door Durour zijn over de emisssiebandenspectra der 
chloruren en fluoruren der alkalische aarden in een magnetisch veld 
verscheiden nieuwe resultaten verkregen en is er onvolkomen circulaire 
polarisatie waargenomen. Bij sommige absorptiebanden van xenotien 
en tysoniet had BreQqurreL in een longitudinaal magnetisch veld 


eveneens onvolkomen circulaire polarisatie opgemerkt. Hij kon echter 


onlangs *) aantoonen dat er in werkelijkheid bij deze kristallen geen 
onvolkomen polarisatie bestaat, maar dat in het magnetisch veld 
behalve de hoofdcomponenten, andere ontstaan, welke in tegen- 
gestelden zin als de hoofdlijnen zijn gepolariseerd. 

1) JrAN BECQUEREL C. R. T. 145, p. 413. 1907. 

2?) A. Dvrour CG. R. T. 146, p. 118 et p. 229. 1908. Journal de Physique Avril 
1909. 

5) Jean Bregveren. Verslagen Ak. v‚ Wetensch. Amsterdam p. 146. Juni 1909. 
Contribution à la connaissance du phénomène de Zeeman dans les cristaux. Ook 
supplement N°. 20, Leyden communications. 


Ec Mr Pe 


LA ES RA 
Dn ee aad 


oe 4 


ĳ 


zr edges 


Ne 
dk: 
„te 
en 
rd 
y 


P. ZEEMAN. „De graad van volledigheid der circulaire polarisatie van magnetisch 


gesplitste lijnen. 


an 
= 
maren », 
oo an id 0 2 
mt SE d Ei E 
Ee De a = 
ea bie rd © DY] ed 
Bn 5 5 S 
ed 1 : ' heal 


1) 
ee) 
bp EN) bo 
mi ke, 
= df en) en as) es) 
es 10 1D Sen dd Ze EN 
5 5 ® 0 Le 
© RS ad 10 == 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A©. 1909/10. 


aen 


( 329) 


Scheikunde. — De Heer van RomBuren biedt eene mededeeling aan 
van den Heer H. Dourrm, Chem. Doets: „Over parteele 
racemie”. 


(Mede aangeboden door den Heer Horreman). 


Een voor korten tijd verschenen mededeeling van A. FriNpray 
en Mej. Hickmans*) geeft mij aanleiding tot het bekend maken 
van een onderzoek, dat ik sedert Augustus 1908 over bovenstaand 
onderwerp heb uitgevoerd, waarvan echter de publiceering, door 
omstandigheden van mijn wil onafhankelijk, werd vertraagd. 

Ik heb. mij m.l. beziggehouden met het geval van partieele 
| racemie, dat zich voordoet in het druivenzure-strychnine en meer 
id in het bizonder nagegaan, wat het gedrag van dit liehaam is, naast 

zijne waterige oplossing. Hoewel dit zout reeds onder dezelfde 
omstandigheden aan een uitgebreid onderzoek is onderworpen door 
LADENBURG en Doctor ®), heb ik gemeend, dat dit onderzoek, hoe 
uitvoerig en accuraat ook uitgevoerd, fouten aankleven, waardoor 
de uitkomsten niet een beeld geven van den waren stand van zaken. 

LADENBURG en Docror hebben nl. bij verschillende temperaturen 
de oplosbaarheden bepaald van het druivenzure-strychnine en van 
het mengsel /-wijnsteenzure-strychnine + d-wijnsteenzure-strychnine 
en zij hebben gemeend, dat bij de temperatuur, waar de oplosbaarheid 
van het partieel-racemische zout gelijk werd aan die van het mengsel 
zijner beide samenstellende bestanddeelen, het overgangspunt gelegen 
was van het druivenzure-strychnine, d.w.z. beneden die temperatuur 
zou het genoemde zout naast zijne verzadigde oplossing stabiel zijn, 
bij hoogere temperatuur echter zou het zich in die omstandigheden 
splitsen onder gelijktijdige afzetting van het minst oplosbare zijner 
splitsingsproduecten. Die temperatuur werd langs genoemden weg 
op 30° bepaald, terwijl tensimetrisch 29.5° werd gevonden. Boven- 
dien hebben bedoelde auteurs steeds de samenstelling aan links- en 
aan rechts-wijnsteenzuur zout van de aan beide zouten verzadigde 
oplossingen trachten te bepalen door den draaiingshoek dier oplos- 
singen te meten en uit de bekende specifieke draaiingsvermogens 
van de beide enkel-zouten, het gehalte aan elk van beide uit te 
rekenen. Hunne waarnemingen leidden tot het resultaat, dat de aan 
beide enkel-zouten verzadigde oplossing (wij zullen die zouten verder 
met D en L en de dubbelverbinding met R aanduiden) bij de over- 
gangstemperatuur juist 50°/, van beide zou bevatten. 

Op deze onwaarschijnlijkheid in hunne uitkomsten heeft terstond 


1) Journ. chem. Soc. Trans. 95. 1386 (1909). 
2) Ber. d. d. chem. Ges. 32, 50. (1899). 


Brel eren OL ensen de 


cen dr 


Nae 
na” 


( 330 ) 


BakKHuis RoozeBoom ') gewezen, en in de graphische voorstelling, die 
naar aanleiding van dit geval in die verhandeling is geteekend, 
vindt men feitelijk tevens den weg aangegeven, hoe de bestudeering 
van de oplosbaarheids-verschijnselen in gevallen van partieele racemie 
moet worden ter hand genomen. 

De beide componenten in het systeem: L, D en water, waarbij 
uit DL zich A kan vormen, hebben, waar men hier te doen 
heeft met biactieve lichamen, wier configuraties gedeeltelijk elkaars 
spiegelbeelden zijn, bij alle temperaturen eene verschillende oplos- 
baarheid, wat zich uit in eene asymmetrische gedaante der oplosbaar- 
heidsisothermen in dit ternaire systeem. Dit wordt door fig. 1 


C 
6 © 
5 
\ id 
é S Y, 
R \d 
Aa Ee 
KZ, 
z A 
SE cur\£ Je eN 
Ts B 4 VAS 
t PR en 6 A5 
9 A7 6 d 
Se A . BE 
BR ha 
ee Pi’ d gek x 
OA Cr \ { 
Á a AIN 
Î B si 
1, aA D 
Fig. 1. 


verduidelijkt. Bij zekere temperatuur zij de oplosbaarheid van 
L= OL, van D= OD. Lost men nu L op in water, dat reeds D 
bevat of D in oplossingen, die £ bevatten, dan verkrijgt men punten 
gelegen op LC! resp. DC! C1 stelt voor de aan D en L beide 
verzadigde oplossing. 

Bij de temperatuur van het overgangspunt krijgt men een dergelijk 
verloop der Z- resp. D-oplosbaarheidscurven, echter met dit verschil, 
dat eene oplossing van de innerlijke samenstelling, als door / wordt 
voorgesteld, ook in evenwicht kan zijn met /è, m.a.w. eere zoodanige 


1) Zeitschr. f. physikal. Chem. 28, 494 (1899). 


( 331 ) 


oplossing wordt verkregen door hetzij R+ D, hetzij R+ L, hetzij 
__ LD in overmaat te schudden met water. Het bestaansgebied 
van het partieele racemaat Zè naast oplossing is bij deze temperatuur 
tot het punt P beperkt. Bij verlaagde temperatuur breidt zich dit 
) punt uit tot een lijn A/B! ABI, ABIT enz. In de punten AZ,A enz. 


js de oplossing verzadigd aan ZL +R, in de punten B!B1 enz. 


daarentegen aan D + A. De punten der lijnen PA en PB geven 
dus aan de innerlijke samenstelling aan D en L der bij verschillende 
temperaturen verzadigde oplossingen van £ + Ren DR. 

Evenzoo geldt ditzelfde voor de punten der lijn PC wat betreft 
de aan + L verzadigde oplossingen. De kennis van het ver- 
loop der lijnen PA, PB en PC geeft een volledig inzicht in 
de stabiliteitsverschijnselen van het dubbelzout naast oplossing. 
Tot de temperatuur f, toe kan het partieele racemaat oplos- 
singen geven, wier samenstelling aan JD en £ aequimoleculair is; 
boven tf, begint het lichaam te ontleden onder afscheiding der 
minst oplosbare zijner componenten, (immers dan snijdt de lijn 
OR, die de samenstelling van A aangeeft, de oplosbaarheidslijn 
van £ en dus krijgt men dan oplossingen, die niet #è, maar L+- R 
op den bodem hebben) en dit gaat voort bij verhooging der tempe- 
ratuur, totdat boven f, het zout A absoluut niet meer, naast welke 
oplossing ook (vertragingsverschijnselen uitgesloten), kan bestaan. — 
Het temperatuursgebied £,—t, heet het overgangstraject. 


Ik heb nu in mijn onderzoek getracht een dergelijk diagram voor 
het geval /-wijnsteenzure-strychnine, d-wijusteenzure-strychnine en 
water langs experimenteelen weg vast te stellen. Daartoe werden 
achtereenvolgens volledige isothermen bepaald, door na te gaan, hoe 
_de oplosbaarheid van D, resp. L, verandert, als men Z, resp. D, aan 
de oplossing toevoegt. Ik bepaalde aldus de isotherm van 40° in dit 
systeem, welke, daar zij boven het door LADENBURG en Docror gevon- 
den overgangspunt gelegen is, een vorm had, die zeer wel overeen- 
komt met dien der lijnen LC! en DC! Daarna werden isothermen 
van lagere temperatuur op soortgelijke wijze bepaald. Bij 25°, 16° en 
1,9° bepaalde ik weer allereerst den loop der D- en L-oplosbaar- 
heidscurven, welke zich, ondanks het feit, dat zij door de oplos- 
baarheidslijn van Zè worden onderbroken, tot aan hun snijpunt lieten 
vaststellen. — Daarna werd dan bij de zooeven genoemde tempera- 
turen de oplosbaarheid aan Z— R en aan D + R gemeten (ook 
die aan DL, doch deze stemde steeds zeer nabij overeen met 
het ten slotte door extrapolatie gevonden snijpunt der D- en L-op- 
losbaarheidscurven). 


( 332 ) 


Was de oplosbaarheid van deze beide zoutparen bekend, dan zette ik 
die af op de L- en de D-as, verbond deze punten door eene rechte 
lijn en zocht, waar het 4. + R oplossingen gold, het snijpunt met 
de L-oplosbaarheidseurve, daarentegen, waar het D +4 R. oplossin- 
gen waren, werd het snijpunt met de D-curve vastgesteld. — 
Zoo werden derhalve successievelijk langs indireeten weg punten der 
lijnen PA en PB bepaald en het was mijne bedoeling hierbij te 
trachten de snijding van PA met Olt op te sporen, daar dan het 
eindpunt van het transitie-interval bekend zou zijn en de analogie 
tusschen partieele racematen en de door vaN ’r Horr en zijne leer- 
lingen onderzochte anorganische dubbelzouten volledig zou zijn aan- 
getoond. Het gelukte mij bij 7.5° te constateeren, dat de oplosbaar- 
heid van het racemaat moest worden geteekend in het punt, waar 
de L-curve van de isotherm dier temperatuur de lijn Of snijdt, 
en dat tevens A en A+ L gelijk in oplosbaarheid werden. Hier- 
mede was het eind van het overgangstraject gevonden en bleek dus 
dit temperatuurgebied, dat bij LADENBURG en Doctor eigenlijk onder- 
steld werd niet te bestaan, zich over ongeveer 20° uit te strekken. 
Eerst beneden 7.5° zijn dus verzadigde oplossingen van het partieele 
racemaat stabiel; echter laat zich de oplosbaarheid van dit zout ook 
door vertraging bij hoogere temperatuur bepalen en kan men dus 
punten als Af, RU enz. vaststellen. 

Evenzoo is de mogelijkheid, om punten als G/, C4 enz. te 
bepalen, te danken zoowel aan vertraging in de vorming van / 
uit DL als aan vertraging in de afzetting van dit zout uit de 
oplossing. KE 

Het eind van het overgangstraject is er door gekenmerkt, dat hier 
dus de verzadigde oplossingen van A en van Ji + L met elkaar in 
evenwicht zijn, hunne dampspanningen zijn hier gelijk en dus zou 
dit punt langs tensimetrischen weg (met behulp van den tensimeter 
van BreMER-FROWEIN) te econtroleeren zijn. Echter zijn de oplos- 
baarheden van f, D en L bij 7.5° reeds zoo klein geworden, dat 
de dampspanningen van deze oplossingen practisch weinig van die 
van zuiver water bij die temperatuur verschillen en dus hun onder- 
ling verschil bij iets lagere en iets hoogere temperatuur en hunne 
gelijkheid bij die temperatuur zelve moeilijk te constateeren valt. — 
Eene verificatie langs dezen weg is mij dan ook niet mogen gelukken. 

Bij de door mij gevolgde methode is zorgvuldig vermeden, de 
aan RH D, RH L of DHL verzadigde oplossingen met behulp 
van den polarimeter op hunne gehalten aan Z, en D te analy- 
seeren. — Ik ging nl., van den aanvang van mijn onderzoek af, uit 
van de overtuiging, dat eene dergelijke analyse-methode een onjuisten 


(333). 


kijk geeft op de inwendige samenstellingen der aan twee zouten 
verzadigde oplossingen. 

Immers eene verzadigde (At + D), (A + L) of (D + L) oplossing 
bevat niet alleen A en JD, Mè en L of D en L, maar in al die 
oplossingen moet men aannemen, dat zoowel A-, als D- en L- 
moleculen zullen voorkomen. Zulke oplossingen toch gehoorzamen 

als homogene phasen aan de wet van de massawerking en dus 
stelt zich in hen een evenwicht in tusschen D-, /- en R-moleculen, 
dat behalve door de temperatuur der oplossing door hunne concentraties 
wordt bepaald. Men mag dat evenwicht aldus aangeven: A22 DL. 

Nu hebben LADENBURG en Doctor (D + L) oplosbaarheden bepaald, 
door zekere hoeveelheden verzadigde vloeistof af te zuigen, te wegen 
en in te dampen. Na aldus de totaal concentratie te hebben leeren 
kennen, werd het indampingsresidu tot eene bepaalde concentratie 
opgelost, de draaiüingshoek « bepaald, en nu het gehalte aan D en 
aan L vastgesteld met behulp van de vergelijking: «== «, + a, 


lelpp,:Sl [el,,-St 100a — | 
B 100 100 EE RE Lel, ned + KA X (PP) 


waarin [« en [a het specifieke draaiingsvermogen van D en 


dp ‚Jp 
L voorstellen, p de totaalconcentratie, p, het gehalte aan D, S het 
soortelijk gewicht der oplossing en / de lengte der buis. 

Deze rekenwijze is echter niet te aanvaarden, want bij eene totaal 
concentratie p en een gehalte p, voor D, heeft men een gehalte 
geevoor Len p= pr =P 


100e 
RT le lp ep, + [el -p, + Lel: (ww —Pj—P): 


‚voor fen dus wordt de vergelijking : 


Hierin zijn bekend «,‚ [a], , le], , [a], ‚p,l en $. 


De vergelijking bevat 2 onbekenden en men kan dus uit een 
polarimetrische bepaling, zelfs aannemende, dat de drie bestanddeelen, 
die in het oplosmiddel voorkomen, elkaar in hunne draaiingen niet 
zullen beïnvloeden (wat niet is nagegaan), niet tot het inzicht komen 
van de innerlijke samenstelling der aan (2 + D), (LR + L) of (D + L) 
verzadigde oplossingen. 

Het is wel hieraan toe te schrijven, dat LADENBURG en Doctor het 
punt P, di. het overgangspunt, vonden op de lijn OR, terwijl ik heb 
kunnen vaststellen, dat ook de isotherm der temperatuur van het over- 
gangspunt, evenals alle andere, hare asymmetrische gedaante behoudt. 

Deze onbetrouwbare analyse-methode nu, is in het in den aanvang 
vermelde onderzoek van Finpry en mej. HicKMANs toegepast ter 


22 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A©, 1909/10. 


% 


( 334) 


bestudeering van de partieele racemie van den /-menthol-r-amandelzuren 
ester, die als dubbelverbinding van den /-menthol-J-amandelzuren ester 
met den /-menthol-/-amandelzuren ester moet worden beschouwd, wat 
door de zooeven genoemde auteurs op ondubbelzinnige wijze is 
aangetoond *) uit het verloop der smeltlijn van mengsels dier beide 
esters. De partieel-racemische ester bezit eene eigen smeltlijn met 
vlakken top en is dus in de smelt gedeeltelijk in de beide com- 
ponenten uiteengevallen. 

_In hunne tweede publicatie®) worden oplosbaarheidsisothermen 
gegeven bij 35° 25° en 10°. Daartoe zijn van elke isotherm slechts 
vijf punten bepaald nl. de oplosbaarheden van D, L, A, R + D en 
R+ L, terwijl dan de oplossingen (R+ D) en (Lt + L) volgens de 
boven uiteengezette methode zijn geanalyseerd. 


4ojsa aanzjopuewe-p-[Oyzuour- Wear) 


04 Ow 06 08 10 12 IA 16 18 20 22 Uh 26 18 JO IL In Je 


Gram Z-menthol-/-amandelzure ester, 
Fig. 2. 

Het schijnt mij nu toe, dat hunne graphische voorstelling, welke 
ik hier reproduceer, reeds terstond de foutieve analysen volgens de 
polarimetrische methode aan het licht brengt. Beschouwt men fig. 2, 
dan valt het op, dat de oplosbaarheid van den d-zuren ester bij toe- 
voeging van den /-zuren ester aan de oplossing bij 10° afneemt, terwijl 
deze bij 25° en 35° toeneemt. 


1) Piablr en Hiekmans Journ. chem. Soc. Trans. 91, 905, (1907). 
2) Ibid. 95, 1386 (1909). 


(335) 


Men vergelijke daartoe de lijnen AB, CD en ZF in fig. 2. 

Een dergelijk verloop nu is hoogst onaannemelijk. Verwacht mag 
worden, dat bij 35°, 25° en 10° de oplosbaarheidsbeïnvloeding van 
den d-amandelzuren ester door den /-amandelzuren ester zich in gelijken 
zin zal uiten en niet bij de eene temperatuur oplosbaarheidsverhoogend 
en bij eene andere verminderend zal werken. — Nu wordt echter in 
het diàgram van Finpray en Mej. Hickmans de loop der lijnen 45, 
CD en KF, in tegenstelling met mijne onderzoekingen, uitsluitend 
bepaald door de ligging der punten B, D en #, wier plaats is af- 
geleid uit een waargenomen draaiüingshoek van de oplossing der 
afdampingsresidu’s. Niet onmogelijk is het, dat, wanneer langs anderen 
weg die punten werden bepaald, hunne ligging eene geheel andere 
zou zijn. Juist in dit systeem is die verificatie eenvoudig, omdat de 
smeltlijn van het binaire systeem, gevormd door de beide biactieve 
esters, bekend is. — Het smeltpunt voor elk gehalte aan D, resp. L 
in mengsels van D + L is dus bekend. 

Hadden nu Finpray en Mej. HrckMans telkens na indamping hunner 
verzadigde (R+ L)- en (RH D)-oplossingen het smeltpunt hunner 
afdampingsresidu’s bepaald, dan zouden zij uit de ligging van dit 
smeltpunt in verband met de smeltlijn van het systeem D + L, z00 
men wil, „thermische” analysen van hunne oplossingen hebben ver- 
kregen, die met de polarimetrische zouden hebben kunnen worden 
vergeleken. Jammer genoeg hebben deze onderzoekers dit middel niet 
toegepast en is dus voorshands niet definitief uit te maken, of hunne 
isothermen het ware verloop vertoonen, of niet. Naar analogie met 
mijne resultaten in het geval der. strychninetartraten meen ik het 
laatste te mogen aannemen. Wat echter de waarheid is, kan, hetzij door 
bepaling der volledige isothermen, hetzij misschien, met voldoende 
nauwkeurigheid, door smeltpuntsbepalingen der indampingsresidu’s 
worden vastgesteld. 


Utrecht. Org. Chem. Lab. d. Unw. 


Plantkunde, — De Heer W. BureK biedt eene mededeeling aan : 
„Bijdrage tot de kennis van de waterafscheiding bij de plant.” 


U. Waterafscheiding aan de bloem. 


Nadat Trrug*) in 1890 had bekend gemaakt, dat de bloemknoppen 
van Spathodea campanulata Beauv. met eene waterige vloeistof 
gevuld zijn is eene dergelijke waterafscheiding in den gesloten bloem- 
knop ook bij eenige andere tropische planten waargenomen. 


1) TREUB, M. Annales du Jardin botanique de Buitenzorg. Vol. VLIL, 1890 
| 22% 


(336 ) 


LAGERHEIM 5) vond hetzelfde verschijnsel bij eene Zuid-A merikaansche 
Solanacee, Jochroma macrocalye Benth. Grreor Kraus ®) beschreef 
kort daarna de waterkelken bij Parmentiera cerifera Seem, en 
Harzer®), die bij Leea amabilis. Later is eene uitvoerige verhandeling 
over dit onderwerp verschenen van Koorpers *) over de bloemknoppen 
van de Bignoniaceen: Parmentiera cerifera Seem, Crescentia- Cujete 
Linn, Kigelia pinnata DC, Heterophragma adenophyllum, Seem, Stereo. 
spermum hyypostictum Miq.; van de Solanaceen; Juanulloa parasitica 
Ruiz et Pav., Mieandra physaloides Gärtn.; van de Verbenacee 
Herodendron Minahassae T.et B. en van de Serophularinee /llysanthes 
spee, terwijl daarop nog belangrijke bijdragen zijn gevolgd van 
SHiBATA®) over de waterafscheiding bij Zecoma grandiflora Loisel en 
Katalpa Kaempferi S. et Z. en bij de Verbenaceen: Clerodendron 
trichotomum Thunb. en Cl. squamatum Vahl en van Nirs Svmprrmus ®) 
over de waterkelken bij de tropische Convolvulaceen, voornamelijk 
bij Stictocardia tiliaefoha (Choisy) Hallier en Operculina Turpethum 
(L.) Peter. 

Uit die onderzoekingen is o.m. aan ’t licht gekomen: 

1°. dat de klieren, die het water afscheiden vaak in den beginne 
slijm produceeren zooals dat ook gebleken is het geval te zijn met 
de epidermale klieren der bladen, en dat een enkele maal nl. bij 
Tecoma grandiflora het kelkwater Frarie’s proefvocht reduceert. 

2°, dat de waterafscheiding aan den binnenwand van den kelk een 
aanvang kan nemen in de meest verschillende ontwikkelingsperioden 
van de bloem; bij vele der genoemde planten, begint ze zeer vroeg 
tijdens den eersten aanleg van de bloemkroon en de geslachtsorganen, 
om tegen den bloei daarmee op te houden, doch bij Jochroma macro- 
calya, Clerodendron Minahassae en Juanulloa parasitica gaat de 
waterafscheiding nog door tijdens den bloei en zelfs nog onder het 
rijpen der vrucht. SVEDELIUS toonde later aan, dat bij de boven- 
sm Convolvulaceen de eigenlijke watersecretie eerst begint na 


1) LaceRHEIM. Zur Biologie der Jochroma macrocalyx Benth. Berichte der 
deutsch. bot. Gesellsch. Bd. 9, Jahrg. 1891. 

2) Kraus, G. Wasserhaltige Kelche bei Parmentiera cerifera Seem. Plons Bd. 
81, p. 435—437. 

3) Harvier, H. Ueber Leea amabilis und ihre Wasserkelche, Annales du Jardin 
botanique de Buitenzorg. Vol. XIV. 1897. 

4) Koorpers. S. H. Ueber die Blütenknospen—Hydathoden einiger tropischen 
Pflanzen. Annales du Jardin botanique de Buitenzorg. Vol. XIV, 1897. 

5) SuiBara, K. Zur Kenntnis der Kelch- und Knospenhydathoden. Bot, Gentralblatt 
1900. Bd. LXXXIIL. 

6) Nis Svepeuus. Ueber das postflorale Wachstum der Kelchblätter einiger Gon- 
volvulaceen. Flora, Bd. 96. Jahrg. 1906, 


(337) 


de bevruchting, wanneer de kelkbladen met de vrucht gaan meegroeien ; 
3° dat trichomen van denzelfden bouw als die, welke aan den 
binnenwand van den kelk water afscheiden, ook nog elders in de 
bloem en vooral aan den buitenwand van den kelk en aan den 
buiten- en binnenwand van de kroon kunnen gevonden worden. 

Dit laatste punt vooral is voor de beoordeeling van het verschijnsel 
van groote beteekenis. 

Koorpers vermeldt daaromtrent, dat bij MNicandra physalotdes, 
Kigelia pinnata, Stereospermum hypostictum en Clerodendron Mina- 
hassae aan de buitenzijde van den kelk, zulke trichomen in grooten 
getale voorkomen. Ze worden daar zeer vroeg aangelegd, vroeger 
dan aan den binnenwand, maar beginnen dan ook veelal reeds min 
of meer af te sterven, wanneer die van den binnenwand nog nauwlijks 
begonnen zijn water af te scheiden. 

SHIBATA maakt dezelfde opmerking ten aanzien van de bloemen 
van Pecoma grandiflora en Svrpruvs heeft ook bij Stictocardia 
tiliaefolia waargenomen, dat reeds zeer vroeg de buitenwand van 
den kelk met vele, kleine schildvormige klieren bedekt is. 

Wat de klieren op de kroon aangaat, vermeldt Trrug, dat bij 
Spathodea campanulata, de kussenvormige trichomen van den bin- 
nenwand van den kelk, later wanneer de bloemknoppen reeds vrij 
ver ontwikkeld zijn, ook nog worden aangelegd aan de binnenzijde 
van de bloemkroon en Koorpers vond zulke kroonklieren bij de 
meeste der door hem onderzochte planten. Bij Stereospermum hypo- 
stictum Miq. vond hij ze aan de binnenzijde van de kroon; bij 
andere planten: Clerodendron Minnhassae T. et B, Heterophragma 
adenophyllum Seem., Nicandra physaloides Gärtn. en Juanulloa 
parasittea Ruiz et Pav. uitsluitend aan de buitenzijde en bij Par- 
mentiera cerifera Seem, Crescentia Cujete Linn. en Kigelia pinnata 
DC. aan beide zijden. 

Overigens is van deze epidermale trichomen nog weinig bekend. 

Of de klieren, die den buitenwand van den kelk bekteeden, water 
afscheiden is niet nader onderzocht. En wat de kroonklieren aangaat, 
heeft, wel is waar, Koorpers het vermoeden uitgesproken, dat ze 
aan de produetie van het kelkwater zouden deelnemen en dat in de 
oudere bloemknoppen de rol der waterafscheiding van de kelkwand- 
klieren op de kroonwandklieren zou overgaan, doch werd daarom- 
trent geen zekerheid verkregen en kon dit dan toch ook alleen wor- 
den vermoed voor de klieren aan den buitenwand der kroon. 

De ondervinding leert, dat er niet alleen — zooals trouwens hier- 
boven nog gebleken is — een groote overeenkomst in uitwendigen 
vorm en anatomischen bouw bestaat tusschen epidermale waterklieren 


( 338 ) 


en slijm- of harsklieren, maar ook tusschen water- en nectar- 
afscheidende trichomen *) zoodat men uit het voorkomen van der- 
gelijke klieren op de kroon, niet zonder meer, tot den aard dezer 
klieren besluiten kan. 

Dat inderdaad bij enkele der door Koorpers gee planten de 
klieren aan deni buitenwand der kroon tijdens het knopleven, water 
afscheiden is nochtans zeer wel mogelijk. 

Ik neem dit te eerder aan, omdat mij een plant bekend is, waar 
—- zooals zoo aanstonds blijken zal — het kelkwater uitsluitend uit 
de kroonklieren afkomstig is, maar overigens vereischt dit onderwerp 
een nader onderzoek, omdat het van plant tot plant verschillend kan 
zijn. Voorzoover mijn ondervinding reikt betreffende kroonklieren bij 
planten met en zonder waterkelken zijn deze niet altijd waterklieren, 
ent daar, waar dit wel het geval is, kan de secretie ook eerst later 
plaats hebben, wanneer de bloem zich uit den knoptoestand heeft 
vrij gemaakt. 

Dit is o.a. het geval bij Nicandra physaloides, zooals. zoo aan- 
stonds blijken zal, 

Bij Malva silvestris en Sidalcea candida, waar aan den rand en 
aan de onderzijde der bloembladen, talrijke klieren voorkomen, heb 
ik alleen slijmproduectie waargenomen. Bij Hibiscus esculentus wordt 
behalve slijm uit de topcel der kroonklieren, ook nog glucose afge- 
scheiden en het zal zoo aanstonds nog blijken, dat dit geval van 
glucose-afscheiding niet op zich zelf staat. 


Ik wil nu met eenige voorbeelden aantoonen, dat de trichomen 
op de buitenzijde van den kelk naar alle waarschijnlijkheid wel altijd 
werkelijke klieren zijn, en dat derhalve bij de planten met water- 


kelken niet uitsluitend aan den binnenwand van den kelk, maar 


ook op andere plaatsen in de bloem water (of slijm, of water en 
slijm) kan worden afgescheiden. Maar nu leert ons de waarneming 
verder, dat we hier niet te denken hebben aan een bijzonderheid, 
waardoor zich de planten met waterkelken van andere onder- 


1) Kortheidslalve meen ik te mogen verwijzen naar hetgeen betreffende de over- 
eenkomst in vorm en bouw der water- en nectar-afscheidende trichomen is opge- 
merkt door HaBerLaNpr met betrekking tot de stipulaire nectariën van Vicia Sepium 
en de trichoomhydathoden op de bovenzijde der foliola ; verder op de waarnemingen 
van Koorpers betreffende de z.g. extranuptiale nectariën op den keìk van Kigelia, 
Crescentia, Parmentiera en Stereospermum in vergelijking met de waterklieren 
dezer planten en met de waarnemingen van ScHwenpt over de extraflorale nectariën 
van Mwuehlenbeekia sagittifolia en verschillende Polygonum soorten, Gossypium 
brasiliense en andere soorten van Gossypium, Tecoma radicans en Ligustrum 
Regelianun. (in Beihefte zum bot. Centralblatt Bd, XXIl Heft 3, 1907.) 


De 


Bn ner VE ie ver am reen VOE re Cen dl oee Sen zl 


( 339 ) 


scheiden, maar dat over ’t algemeen, bij vele planten, in de zooge- 
naamde bloemstreek, dezelfde klieren voorkomen als op de vegetatieve 
deelen van de plant, en dat we nu eens aan de as der inflorescentie, 
dan weer aan de bracteen of aan den bloemsteel, aan den buiten: 
of binnenwand van kelk en kroon en niet zelden ook op de ge- 
slachtsorganen secerneerende trichomen kunnen aantreffen. 

Ik wees er hierboven reeds op, dat aan de jonge bloemknoppen 
van Fuchsia juist dezelfde dunwandige, min of meer knotsvormige 
trichomen voorkomen als aan de oppervlakte der jongste blaadjes, 
en dat aan een afgesneden plant, in een met waterdamp verzadigde 
ruimte, ook aan de oppervlakte der bloemen, afscheiding van waterig 
slijm kan waargenomen worden. Wat hier voor Fuchsia gezegd is, 
geldt ook voor andere planten, doch treedt nu eens meer de afscheiding 
van water en dan weer nieer die van slijm op den voorgrond, 
alhoewel toeh meestal de waterafscheiding plaats heeft uit klieren, 
die te voren slijm geproduceerd hebben. 

De waarnemingen, die ik hier wil laten volgen, kies ik bij voorkeur 
uit die, welke betrekking hebben op planten met z.g. waterkelken, 
die zooals men zien zal, niet alleen in de Tropen voorkomen, maar 
ik wil daaraan laten voorafgaan een voorbeeld van een plant, waar 
in de bloem zoowel nectar- als slijm- en waterafscheiding valt waar, 
te nemen en waar — wat ik overigens nog niet vaak heb aange- 
troffen — slijm en water door verschillende klieren worden geseeerneerd. 

Ten slotte zullen daaraan een paar waarnemingen over water- 
afscheiding aan de meeldraden worden toegevoegd, 


Abutilon Darwiniü Hook. f. 

De Malvaceen behooren niet tot de planten met waterkelken, maar 
doen toeh in menig opzicht daaraan denken. | 

In plaats van water wordt hier aan de binnenzijde van den kelk 
honig afgescheiden. Die afscheiding is vooral bij de Abutilon-soorten 
zeer overvloedig. Sluit men des avonds een volwassen bloemknop 
op in een glazen doos, dan vindt ‚men des morgens na de ontluiking 
van de bloem, een vrij aanzienlijke hoeveelheid nectar op den breeden 
vlakken bodem van den kelk. In de hangende bloem vloeit die 
nectar langs de binnenvlakte van den kelk naar beneden. Had men 
er zich te voren niet van overtuigd, dat men hier met glucose te 
doen had, dan zou men denken, dat Abutilon tot de planten met 
waterkelken behoorde. _ 

In 1879 heeft Brearars *) van dit Malvaceen-nectarium op den bodem 
van den kelk een uitvoerige beschrijving gegeven. 


1 Bemmens, W. J. Die Nectarien der Blüthen. Regensburg 1879. 


( 340 } 


Het bestaat uit een teerwandig weefsel van kleine, onregelmatige 
cellen, waarvan die, welke de epidermis uitmaken in een veelcellig, 
draadvormig trichoom zijn uitgegroeid, waaraan BeureNs den oneigen- 
lijken naam van „Sekretions-Papille”” gegeven heeft. Deze Papillen 
vormen te zamen, daar hunne topcellen secerneeren, een uitgebreid 
secretievlak. BreureNs heeft nu waargenomen, dat de uitstrooming 
van nectar uit deze Papillen wordt ingeleid door een onder de 
vorming van Collagen plaats hebbende slijmproductie in de topeel. 
Nu is het zeer opmerkelijk, dat triehomen van juist denzelfden vorm 
als Brurers’ „Sekretions-Papillen’’, die het nectarium samenstellen, 
op zeer verschillende plaatsen in en buiten de bloem gevonden worden. 

NesTLeR, die in zijne verhandeling over de waterafscheiding aan 
de bladen der Malvaceen *), melding maakt van de verschillende 
trichomen, die bij deze planten worden aangetroffen, onderscheidt ze 
als „lang gestielte, mehrzellige Drüsenhaare”, maar vond ze bij 
Abutilon in betrekkelijk gering aantal, waarschijnlijk omdat hij niet 
de allerjongste deelen op het voorkomen dier klieren heeft onderzocht. 

Aan den buitenwand van den jongen kelk, die overigens een 
dichte bekleeding draagt van lange, spitse, stervormige haren (Büschel- 
haare, Sternhaare), vindt men ze in betrekkelijk gering aantal, maar 
de buitenwand van de kroon, de zeer jonge bloemsteel en bladsteel, 
de jonge stipulae en de allerjongste bladen zijn er dicht mee bekleed. 

Behalve met deze lange, spitse haren en „Sekretions-Papillen”’ is de 
jonge kelk zeer rijkelijk bezet met veel kleinere klieren van elliptischen 
vorm; die uit één of twee steelcellen en 4 secerneerende kliercellen 
bestaan. Het zijn de ‚‚kurze, mehrzellige blasig-kopfig gestaltete Haare”’ 
uit NesrLeR’s verhandeling. 

Brengt men nu, om zieh van de secretie dezer verschillende klieren 
te vergewissen, een afgesneden tak, die jonge bloemknoppen tegelijk 
met jonge bladen draagt, onder de vochtig gehouden glazen klok, 
dan kan men binnen enkele uren waarnemen, dat aan de bloem- 
stelen, bladstelen, stipulae en de jongste blaadjes nagenoeg elke 
„Sekretions-Papille” aan de topeel een grooten kristalhelderen droppel 
slijm draagt, terwijl bovendien die blaadjes zich met een waterig 
slijmlaagje bedekken. 

De oudere volwassen bladen zijn dan van boven nagenoeg droog, 
terwijl hunne onderzijde, zooals dit ook door Nusrrer beschreven is 
met groote droppels is bezet. 

De jonge bloemen ziet men nu weldra onder de glazen klok met 


Ij Nesrien, A., Die Ausscheidung von Wassertropfen an den Blättern der Mal- 
vaceen und anderer Pflanzen. Sitzungsber. der Kais. Akad. der Wissenschaften 
Band CVI, Heft 1, 5. 387. 


(341 ) 


zware droppels behangen, die vernieuwd worden wanneer ze met 
filtreerpapier “worden weggenomen. 

Dit vocht bevat geen glucose en doet zich evenmin voor als slijmig. 
Het is water, dat afgescheiden wordt door de kleinere klieren van 
elliptischen vorm, die zich van den aanvang af als echte waterklieren 
doen kennen. Bij deze klieren komt het ook daar, waar ze op de 
allerjongste blaadjes en bloemknoppen voorkomen, niet tot de vorming 
van subeuticulaire slijm of harsachtige producten. De buitenwand 
der cellen is steeds zeer dun; dat de eutieula door een in den wand 
gevormde zelfstandigheid wordt opgelicht valt niet waartenemen. 

Men kan derhalve bij Abutilon Darwini drie soorten van klieren 
onderscheiden : 

1°. de veelecellige, draadvormige trichomen, de „Sekretions-Papillen” 
van BreureNs, die op den. bodem van den kelk het nectarium samen- 
stellen, en onder slijmproductie uit de topeel, glucose secerneeren aan 
den aanvang van den bloei, 

2°. klieren van juist denzelfden bouw, die aan den buitenwand van 
den kelk, den buitenwand van de kroon, den bloemsteel en bladsteel, - 
de stipulae en de jongste bladen, slijm en ook een weinig water 
secerneeren en | 

93°. klieren aan den buitenwand van den kelk en de ondervlakte 
der biaden, die alleen water afscheiden. 

Bij andere Malvaceen vindt men in den regel dezelfde soorten van 
klieren, maar anders over de plant verdeeld, weer terug. 

Bij Malva silvestris bijv. hebben de waterklieren de overhand, de 
blaadjes van den buitenkelk en de buitenzijde van den eigenlijken 
kelk en ook de bloemstelen zijn daarmee zeer dicht bekleed. 

In de vochtige ruimte onder de klok zijn de jonge bloemknoppen 
den volgenden morgen aan den buitenkelk en aan den eigenlijken 
kelk met water bedekt. Het afgescheiden water neemt weldra zoo 
toe, dat het letterlijk van de bloemen naar beneden druipt. 


Calystegia sepium R.Br. (Conwolvulus sepium L.) 


Evenals bij de tropische Convolvulaceen omtrent wier wateraf- 
scheiding aan de binnenzijde van de kelkbladen Nirs Svrpruus belang- 
rijke waarnemingen heeft gedaan — inzonderheid voor zoover betreft 
Stictocardia tiliaefolia (Crorsy) Hauummr en Operculina Turpethum (L.) 
Perer — zijn ook bij onze inheemsche Calystegia sepium de kelk- 
bladen in den knop en in het tijdperk van den bloei, aan de binnen- 
zijde steeds vochtig en kleverig. Men neemt gemakkelijk waar, dat 
de slijmige vloeistof wordt afgescheiden door kussenvormige of 
schildvormige klieren, die in betrekkelijk groot aantal over den 


(342) 


binnenwand van den kelk verspreid zijn. Deze klieren zijn. hier 
slechts ten deele in groepen van 1—-5 geschaard, de meesten zijn 
min of meer gelijkvormig over de binnenvlakte verdeeld. Aan den 
buitenwand der kelkbladen komen ze niet voor, maar men vindt 
ze in tamelijk groot aantal aan den buitenwand, in geringer aantal 
ook aan den binnenwand der bracteen en verder aan den bloemsteel 
en aan de bladen. 

Onder gewone omstandigheden wordt er slechts zelden in de jonge 
bloemknoppen zooveel vloeistof aangetroffen, dat zij zich tusschen de 
vingers droppelsgewijze daaruit laat persen; toch heb ik dit eenige 
malen kunnen waarnemen. Of ook nog na de bevruchting, in de 
periode van het rijpen van de vrucht, slijm of water afgescheiden 
wordt, zoo als bij Stictocardia tiliaefolia en Operculina Turpethum 
is mij niet bekend. Calystegia septum die zich voordset als een on- 
zuivere, verbasterde plant is blijkbaar in haar vermogen om zich 
geslachtelijk voortteplanten zeer verzwakt en komt zelden tot vrucht- 
zetting. 

Wanneer men nu van Calystegia septum een afgesneden rank, 
met de sneevlakte in water, onder de vochtig gehouden glazen klok 
brengt, dan beginnen weldra de klieren aan de oppervlakte der 
bracteen, aan den bloemsteel en aan de bladen water af te scheiden en 
vindt men reeds na enkele uren onderzijde en bovenzijde der bladen 
met talrijke waterdroppeltjes bedekt, die spoedig grooter worden. 
Door het samenvloeien dezer droppeltjes zijn de jonge bladen weldra 
aan beide zijden met een waterlaag bedekt, en in den eindknop, 
waar de blaadjes elkander geheel of ten deele dekken, bevinden ze 
zich, tegelijk met de ingesloten okselstandige bloemknoppen, die 
bovendien nog zelf aan de buiten- en binnenzijde der bladen water 
afscheiden, als in een waterbad. 

De klieren, die het water afscheiden, secerneeren in den knop, 
wanneer ze nog zeer jong zijn, slijm ; zij komen dus ook in dit opzicht 
met de klieren aan den binnenwand van den kelk overeen. Het zijn 
de Hansteinsche „Trichomzotten”, die later waterklieren worden. 


Datura Metel L., D. Stramonium L. 


Evenals bij andere Solanaceen, wier waterkelken door LAGRRHEIM 
en Koorpurs beschreven zijn: Jochroma macrocalys Benth., Nicandra 
physaloides Gärtn, en Juanulloa parasitica Ruiz et Pav. of als bij 
Solandra grandiflora wier zeer groote bloemknoppen steeds tot een 
aanzienlijke hoogte met water zijn gevuld, kan men zeggen, dat ook 
in ’t geslacht Datura de bloemkroon, meeldraden en ’t vruchtbeginsel 


EN Ear een df 


(343 ) 


in een waterhoudenden kelk tot ontwikkeling komen. Alhoewel 
de waterafscheiding bij deze planten niet zoo rijkelijk is als bij 
Solandra grandiflora of ook zelfs niet als bij Nicandra physaloides, 
zoo kan men toch wel altijd in de knoppen, een niet onbelangrijke 
hoeveelheid water vinden. Maar, waar bij de andere Solanaceen 
het water aan den binnenwand van den kelk wordt afgescheiden, 
vinden wij bij Datura de eigenaardige afwijking, dat de water- 
klieren den buitenwand der kroon hekleeden, terwijl de binnenwand 
van den kelk, die zeer talrijke stomata bezit, noch klieren noch 
andere trichomen draagt. Ook de klierdragende buitenwand van 
de kroon is niet vrij van stomata. In uitwendigen vorm en inwen- 
digen bouw komen die klieren vrijwel overeen met die, welke bij 
andere Solanaceen gevonden worden; het secerneerend hoofdje be- 
staat ook bij de Daturaklieren uit 3 étages, maar meestal is de 
middelste cel vertikaal in twee cellen gedeeld, daardoor zijn ze 
meer kogelvormig dan elliptisch. Bij Datura Metel vindt men deze 
waterklieren tusschen talrijke, lange, spitse, drie tot viercellige haren 
verborgen. 

Waar nu bij andere planten met waterkelken, de kelk in zijn 
groei en ontwikkeling de overige bloemdeelen sterk vooruit is, zoodat 
hij reeds een niet onbelangrijke met water gevulde ruimte vormt, 
wanneer de overige bloemdeelen nog pas op den bloembodem te 
voorschijn komen, is dit bij Datura niet het geval. 

In zeer jonge bloemknoppen van 3 mm. heeft de kroon reeds een 
lengte van 1'/, mm. en in dit stadium worden dan de waterklieren 
aangelegd. 

Heeft de kroon een lengte van 5 mm. bereikt, dan vindt men 
haar van onder tot boven en vooral aan de slippen met klieren van 
verschillende grootte en ontwikkeling bedekt. | 

De buitenwand van den kelk draagt bij Datura klieren van nage- 
noeg denzelfden bouw als de buitenwand van de kroon en ditzelfde 
geldt ook voor den bloemsteel. 

Maar verder zijn ook de jongste bladen aan beide zijden reeds in 
de vroegste jeugd met klieren bedekt, die slechts in ondergeschikte 
kenmerken nl. in den vorm van het secerneerend hoofdje, van de 
kroon-klieren afwijken. Aan de iets oudere bladen, die zich reeds 
min of meer ontplooid hebben, vindt men ze bijzonder talrijk en 
dicht op elkander gedrongen aan de onderste helft van het blad en 
daar aan beide zijden. Overigens is de buitenzijde van den kelk, 
evenals het. blad «en de bloemsteel nog met lange, uit een breeda 
basis spits toeloopende, meestal 4-cellige en met sterk lichtbrekenden 
inhoud gevulde haren bekleed, die aan de bladen bizonder talrijk aan - 


(344) 


de bovenzijde gevonden worden, terwijl ze aan de onderzijde meer 
aan den loop der nerven gebonden zijn. 
Wanneer nu een afgesneden jonge plant in de vochtige ruimte 


wordt gebracht, ziet men reeds na weinig uren. dat op de bladen, 


vooral aan de onderste helft, talrijke droppeltjes worden afgescheiden, 
die weldra samenvloeien zoodat ze spoedig met een laag water 
bedekt zijn. Zulke waterdroppels treden tegelijkertijd op aan de 
buitenzij der jonge bloemknoppen. Alleen aan de allerjongste blaadjes 
in den knop wordt geen water afgescheiden, daar alleen vindt slijm- 
afscheiding plaats uit den wand der klieren. 

De waterklieren van Datwra zijn dus oorspronkelijk slijmklieren 
(Lrichomzotten), die zich later voordoen als waterklieren. 

De lange, rechtopstaande kegelvormige trichomen nemen aan de 
waterafscheiding geen deel. Maar niet zelden vindt men aan eenige 
dier haren, aan de topeel of aan een der andere cellen een helderen 
droppel slijm. 


Nieandra physaloides Gärtn. 


Zooals reeds gebleken is uit de mededeelingen van Koorpers, komt 


Nicandra physaloides, wat de waterafscheiding betreft, met Spathodea 


campanulata en andere planten in zoover overeen, dat ook hier de 
watersecerneerende trichomen aan den binnenwand van den kelk 
gevonden worden en dat de watersecretie reeds begint, wanneer de 
overige bloemdeelen nog ternauwernood zijn aangelegd. De hier ge- 
kweekte planten scheiden niet minder water in de bloem af dan in 
Buitenzorg; de jonge knoppen zijn in den regel geheel met water gevuld. 

Dan heeft Koorpers ook reeds vermeld, dat gelijksoortige knots- 
vormige trichomen, die aan den binnenwand van den kelk het water 
afscheiden, nagenoeg even talrijk ook op den buitenwand van den 
kelk en aan den buitenwand van de kroon gevonden worden. 

Ik wil daar nu nog aan toevoegen, dat ook de jonge bladen van 
de allerjongste knopstadiën af, aan beide zijden met deze triechomen 
bekleed zijn, en dat ze evenals bij Datura, later vooral in groot 
aantal aan de onderste helft van ’t blad gevonden worden. 

Ook bij Nicandra worden ze zeer vroeg aangelegd; de zeer jonge 
knopblaadjes van nauwelijks 1 mm. lengte zijn daarmee reeds dicht 
bezet. Hier constateert men weer, dat zij oorspronkelijk slijmklieren zijn. 

Verder komt nog Nicandra met Datura hierin overeen, dat de 
bladen — maar hier alleen aan de bovenzijde — groote kegelvormige, 
3-4-cellige haren met sterk lichtbrekenden inhoud dragen, die in hunne 
verspreiding niet aan den loop der nerven gebonden zijn. Aan de 
volwassen bladen komen ze niet meer voor. 


(345 ) 


In de vochtige ruimte gedraagt Nicandra physaloides zich geheel 
als Datura. 

Na weinige uren zijn de jonge bloemen en bladen — de aller- 
jongste knopbladen uitgezonderd —- met een laag water bedekt, 
terwijl de kegelvormige haren zich als slijmklieren doen kennen. 
De slijmafscheiding is echter gering; slechts aan enkele weinige 
haren ziet men kleine slijmdroppeltjes verschijnen. Maar dit neemt 
men niet alleen in de vochtige ruimte waar, men ziet het ook 
aan afgesneden, in een glas water staande, niet door een glazen 
klok overdekte, jonge planten. Eindelijk heeft men dan nog gelegen- 
heid in de vochtige ruimte waartenemen, dat de klieren aan de 
onderzijde der kroon, tijdens den bloei water seecerneeren, zooals 
reeds hierboven werd vermeld. 


Á 


Dahlia spee. et var. div. 


Zoolang de bloemhoofdjes der Dahlia zich nog in den toestand 
van knop bevinden, worden de jonge bloemen van boven door de 
binnenste omwindselblaadjes gedekt. In den regel kan men dan in 
dit stadium gemakkelijk waarnemen, dat de hangende bloemhoofdjes 
van onderen vochtig zijn en dat er zich tusschen de omwindsel- 
blaadjes en de bloemen vochtdroppeltjes bevinden, die door de om- 
windselblaadjes doorschemeren en zich door een lichten druk met 
het potlood heen en weer laten bewegen. 

Maar niet zelden, vooral bij bedekte lucht, kan men ook aan het 
bloemhoofdje een droppel vocht zien hangen. 

Die droppeltjes bestaan uit water. 

Deze waterafscheiding, alhoewel niet gering, is na de bevruchting 
veel aanzienlijker. Het bloemhoofdje, dat zich tijdens den bloei 
had uitgespreid, begint zich dan op nieuw te sluiten, terwijl de 
omwindselblaadjes belangrijk’ in grootte toenemen. Het uitgebloeide 
hoofdje neemt dan den vorm ‘aan van een hangenden tol. 

Aan den top van den tol kan men nu vrij wel altijd, gedurende 
den geheelen duur van het rijpen der vruchtjes een waterdroppel 
waarnemen, die zich na verwijdering spoedig vernieuwt, ten bewijze, 
dat ergens in het bloemhoofdje en voortdurend, water wordt afge- 
scheiden. 

Nader onderzoek leert nu, dat alle vruchtbeginsels en alle bloem- 
kronen in het bloemhoofdje, aan de buitenzijde met lange, uit een 
rij van Circa 15 zeer inhoudrijke cellen bestaande trichomen bekleed 
zijn, die naar den vorm aan de honig-afscheidende klieren der 
Malvaceen doen denken. Deze trichomen zijn de klieren die het 
wafer secerneeren. 


( 346 je 


Bij Dahlia staat elke bioem in den oksel van een schutblad. Dit 
schutblad, dat zoo lang zich de bloem in den toestand van knop 
bevindt, haar geheel omsluit, draagt geen klieren of andere trichomen 
en neemt aan de waterafscheiding geen deel. 

Aan de randbloemen, die op eigenaardige wijze, in den knop in 
de lengte gevouwen zijn, bevinden zich de waterklieren het talrijkst 
op de nerven, maar overigens over den geheelen buitenwand ver- 
spreid. Aan de schijf bloemen treden ze in veel geringer aantal op 
en aan de kroonbuis alleen aan de grens van het nauwere en het 
wijdere gedeelte. In welk knopstadium de watersecretie een aanvang 
neemt valt niet te zeggen. In zeer jonge bloemhoofdjes onttrekken 
zich de droppels aan de waarneming, of ze zijn nog niet aanwezig. 
Men wordt ze eerst gewaar wanneer de buitenste krans der omwind- 
selblaadjes zich naar buiten kromt. Tijdens den bloei laat de water- 
afscheiding zich natuurlijk wegens de verdamping niet waarnemen. 
Eerst na de bevruchting, wanneer het hoofdje zich weer samentrekt, 
de omwindselblaadjes uitgroeien en weer tot elkander naderen, treedt 
de afscheiding op nieuw aan ’t licht. 


Coreopsis tinctoria Nutt, Coreopsis lanceolata L. Cosmos hybri- 
„dus Hort. *) 


In het geslacht Coreopsis en bij Cosmos hybridus Hort. zijn evenals 
bij Dahlia de bloemhoofdjes, zoolang de bloemen nog niet hunne 
volle ontwikkeling bereikt hebben, van boven door de hier meestal 
geel-bruine omwindselblaadjes van de binnenste krans gesloten; de 
buitenste krans van groene omwindselblaadjes heeft zich dan reeds 
uitgespreid. Opent men het bloemhoofdje in dit stadium, dan vindt 
men bij Coreopsis en Cosmos hybridus evenals bij Dahlia de bloemen 
in een vloeistof bad. 

De omwindselblaadjes, die bij Dahlia in twee rijen over elkander 
gelegen zijn zonder met elkaar te vergroeien, sluiten bij Coreopsis 
en dezen Cosmos, in een enkele rij gerangschikt, met de randen 
vaster aan elkander. Die sluiting maakt, dat men hier zeldzamer 
dan bij Dahlia een droppel naar buiten ziet komen. 

Na de bevruchting sluit zich het hoofdje bij deze planten niet 
weer; een vloeistofafscheiding gedurende het rijpen van de vrucht 
komt hier niet voor. 

Nader onderzoek leert, dat de bloemkronen ook hier met dezelfde 
lange, uit circa 15 cellen samengestelde trichomen bekleed zijn als 


1) Er bestaat bij mij twijfel over de vraag of deze plant terecht tot het geslacht 
Cosmos is gebracht. Zij lijkt mij veeleer een Cureopsis te zijn. 


( 347) 


bij Dahlia, maar de jonge vruchtbeginsels zijn bij deze planten van 
trichomen vrij. Zeer opvallend is het echter, dat bij Coreopsis en 
bij Cosmos hybridus deze trichomen geen water, maar een vloeistof 
afscheiden, die bij verwarming met Freurine’s proefvocht een zeer 
sterke reactie geeft op glucose, die dus in dit opzicht overeenkomt 
met de vloeistof, die: volgens SurBara in den kelk van 7ecoma 
grandiflora wordt gevonden. 

Il zal later gelegenheid hebben om aantetoonen, dat het volstrekt 
geen zeldzaamheid is, dat klieren, die men oppervlakkig voor water- 
klieren zou aanzien, nectar secerneeren. De overeenkomst tusschen 
water- en suikersecerneerende klieren is dan ook geenszins beperkt 
tot den uitwendigen vorm en den anatomischen bouw (zie de nòot 
op pag. 338), maar gaat verder. 

Men zal zich herinneren, dat HABERLANDT ') de meening heeft 
uitgesproken, dat er tusschen nectar- en waterklieren een phyloge- 
netisch verband zou bestaan. HABERLANDT stelt zich voor, dat de 
waterklieren van veel ouderen datum zijn en dat in vele gevallen 
met zekerheid mag worden aangenomen, dat de nectariën daaruit 
zijn ontstaan. Hij gaat daarbij van de vooronderstelling uit, dat het 
onderscheid tusschen water- en suikerafscheidende trichomen niet 
zoozeer gelegen is in de verschillende samenstelling van het product 
— ook van watersecerneerende trichomen geeft de celinhoud nu en 
dan een reactie op glucose — dan wel daarin, dat de eerste in hunne 
secretie afhankelijk zijn van den hydrostatischen druk in het water- 
leidingsstelsel en de nectariën niet. 

Het geleidelijk ontstaan van nectarien uit hydathoden bracht aan 
de plant het voordeel, dat de secretie onafhankelijk werd van den 
bloedingsdruk. We zagen nu reeds uit het eerste gedeelte dezer 
mededeeling, dat de grondslag voor dit betoog niet juist is en dat 
dus de stelling omtrent een phylogenetisch verband tusschen water- 
en neetarklieren moeilijk meer verdedigd kan worden. 

Keeren wij na deze uitweiding tot de waarnemingen terug, dan moet 
ik er nog op wijzen, dat rechter- en linkerzijde der tongvormige 
randbloemen in den knoptoestand naar het midden toe omgevouwen 
zijn, en dat ze aan de buitenzijde, vooral op de nerven, met deze 
_secerneerende trichomen bezet zijn. 

Bij de buisvormige schijfbloemen vindt men ze vooral op de 
slippen (Coreopsis tinctoria) of alleen aan het onderste gedeelte van 
de kroonbuis (Coreopsis laciniata en Cosmos hybridus). 

Ten slotte zij hier nog opgemerkt, dat bij Dahlia en Cosmos de 


1) HaBerLANDT, l.c. pag. 58. 


(348 ) 


kroon der tongvormige randbloemen- niet alleen met deze lange, 
glucose-afscheidende klieren. bezet is, maar ook nog met kort ge- 
steelde knotsvormige klierharen. Bij de beide Corvopsis-soorten heb 
ik deze niet aangetroffen. Ze blijven bij de behandeling met ver- 
dunde kleurstoffen ongekleurd, terwijl de andere klieren kleurstof 
opnemen. In den vorm komen ze overeen met die, welke volgens 
SOLEREDER onder de Compositen algemeen voorkomen. De aard van 
den wand wijst er op, dat ze slijm afscheiden ; waarschijnlijk func- 
tioneeren ze eerst later, tijdens den bloei. 

Uit analogie met hetgeen Calystegia, Datura en Nicandra hebben 
geleerd, liet het zieh verwachten, dat de trichomen, die aan de 
buitenzijde der jonge bloemen in de hoofdjes der Compositen water 
of glucose afscheiden, ook wel op andere plaatsen zouden worden 
aangetroffen. | 

Dit vermoeden is bevestigd geworden. Zoowel bij Cosmos hybridus 
als bij Dahlia zijn reeds op zeer jeugdigen leeftijd de bladen met 
tweeërlei trichomen bekleed, ten eerste met zulke, die in bouw over- 
eenkomen met de water- en glucose-secerneerende klieren der bloemen 
en ten tweede met langere (Dahlia) of kortere (Cosmos), uit een 
breede basis kegelvormig toegespitste haren met dikken wand en een 
gestreepte cuticula. De eerste bestaan dus uit een rij van 15—20 
min of meer parelsnoervormig op elkander volgende, dunwandige 
cellen, die in het midden van het trichoom even hoog als breed zijn, 
maar naar den top toe geleidelijk langer worden. Deze cellen, 
vooral die aan de bovenste helft van het trichoom zijn met dicht, 
korrelig plasma gevuld. Uit anilinekleurstofoplossingen (Methyleen- 
blauw, Rosanilinviolet) nemen ze gemakkelijk kleurstof op. Bij 
Dahlia vindt men ze vooral boven den middennerf en de zijnerven 
aan beide zijden van het blad tegen de oppervlakte aangedrukt. 
Bij Cosmos hybridus, waar de bladslippen zeer smal zijn, vindt men 
ze ook het talrijkste aan de bovenzijde der bladen boven den nerf, 
maar hier en daar ook aan de onderzijde. De andere haren hebben 
bij Cosmos en Dahlia een verschillenden vorm, maar ook is deze 
op verschillende plaatsen der plant niet altijd dezelfde. 

Bij Cosmos zijn ze, voor zoover ze aan de onderzijde der bladen 
en aan den rand voorkomen, uit 6 cellen saamgesteld, uit een breede, 
somtijds meer-cellige basis, kegelvormig toegespitst en sikkelvormig 
gekromd, terwijl de inhoud der cellen min of meer lichtbrekend is 
en de cuticula, vooral die der topcel, gestreept. 

Bij Dahlia komen dergelijke sikkelvormig gekromde trichomen 


1) Bij Goreopsis heb ik dit niet onderzocht. 


(249 ) 


aan den rand der bladslippen voor, doch zijn die, welke aan de 
boven- en onderzijde van het blad voorkomen, veel langer, niet ge- 
kromd en in hunne verspreiding niet aan de nerven gebonden. Bij 
deze trichomen is van alle cellen de cuticula gestreept. Aan de 
onderzijde van het blad zijn ze veel talrijker dan aan de bovenzijde. 

Het laat zich gemakkelijk constateeren, dat op de allerjongste 
bladen de klierharen slijm (hars of balsem) afscheiden. Bij iets verder 
ontwikkelde stadiën vindt men de klieren boven de midden- en 
zijnerven ten deele als door slijm omgeven; de cellen der bovenste 
helft van het trichoom zijn dan niet zelden bij de slijmafscheiding te 
gronde gegaan. 

Onder de glazen klok ziet men nu aan de afgesneden en in een 
glas water geplaatste planten, juist hetzelfde verschijnsel optreden als 
bij Calystegia en de Solanaceen. 

De toegeslagen bladslippen van beide soorten zijn weldra aan’ de 
binnen- en buitenzijde met een laag slijmhoudend water bedekt, maar 
de afscheiding is niet zoo rijkelijk als bij de andere planten. Een 
droppelvorming heb ik hier niet te voorschijn kunnen roepen. 

De klierharen derhalve, die in de bloemhoofdjes van Dahlia water 
en in die van Cosmos glucose secerneeren, scheiden daar, waar ze 
aan de bladen voorkomen een waterig slijm af. In dit slijm heb 
ik noch bij Dahlia noch bij Cosmos glucose gevonden. 


& 


Melandrium album Garcke, (Lychnis vespertina Sibth.). 


Ook de vrouwlijke vormen van Melandrium album kunnen ge- 
rekend worden onder de planten met waterkelken, maar hier doet 
zich de bijzonderheid voor, dat het afgescheiden water de plaats 
inneemt, die elders door den nectar wordt ingenomen. 

Opent men een nog geheel gesloten, nog niet volwassen bloemknop 
van de vrouwelijke plant, dan vindt men de nagels der bloembladen, 
den wand van het vruchtbeginsel en den wand van den kelk met 
talrijke droppels bezet. 

Bij oppervlakkige beschouwing zou men de bloem voor zeer rijk 
aan nectar houden, maar zuigt men deze droppeltjes met een strookje 
filtreerpapier op om daarna het papier met Frurre’s proefvocht op 
het voorwerpglas en onder dekglas op nectar te onderzoeken, dan 
vindt men geen spoor van glucose. 

Ook in de manlijke bloem zijn reeds lang vóór dat de bloemknop 
zijn ontluiking nadert, de verschillende ingesloten bloemdeelen met 
talrijke vloeistofdroppels bezet, maar hier bestaan ze uit nectar, die 
uit den vleezigen ring aan de basis der meeldraden wordt afgescheiden, 


23 
Verslagen der Afdeeling Natuurk, Dl. XVII. A°. 1909/10. 


(350 ) 


Overigens doet zich in de vrouwelijke bloem het nectarium voor 

als volkomen ontwikkeld; in vorm en afmeting komt het met dat 
van Melandrium rubrum overeen, maar het piGURRe geen nectar 

en het weefsel is vrij van glucose. 

De vergelijking der beide geslachtsvormen van Melandrium album 
leert nu verder, dat de vrouwelijke kelk, die iets grooter is dan de 
manlijke en van boven een weinig is toegesnoerd, aan den binnen- 
wand met tweeërlei haren dicht bekleed is, nl. met lang gestrekte 
3—4 cellige haren, die in een afgeronde kliercel eindigen en met 
bijna gelijk gebouwde haren, die geen kliercel dragen, maar in een 
toegespitste topeel uitloopen. 

Aan den binnenwand van de kelkbuis der manlijke bloemen worden 
deze beide soorten van haren niet gevonden, alleen zijn de rand en 
de binnenzijde der slippen met klierharen bekleed. 

Dergelijke klierharen, die echter meestal iets langer gesteeld zijn, 
bekleeden ook de buitenzijde van den kelk bij beide geslachtsvormen. 

Na de bevruchting, wanneer de kroon is afgevallen wordt de jonge 
vrucht door den meegroeienden kelk omsloten en men neemt dan 
waar, dat gedurende het rijpen van de vrucht de ruimte tusschen 
kelkwand en vruchtbeginsel met een zeer kleverige slijmlaag gevuld 
is, welk slijm afkomstig is van de klierharen, die zich in dit stadium 
in volle werkzaamheid bevinden. 

Wat het water betreft, dat in den knoptoestand en gedurende den 
bloei in de vrouwelijke bloem gevonden wordt, meen ik reden te 
hebben om aan te nemen, dat dit wordt afgescheiden door de andere, 
spits uitloopende haren van den binnenwand van den kelk en zulks 
te meer, omdat ze niet voorkomen in de manlijke bloem en omdat 
bij Melandrium rubrum in wier vrouwelijke bloemen men evenzoo 
in alle ontwikkelingstadiën den binnenwand van den kelk met een 


groot aantal klierharen bekleed vindt, die blijkbaar reeds in jonge _ 


knoppen slijm afscheiden, en wier vruchten ook door een slijmlaag 
omgeven zijn, maar in wier bloemen in de periode van bloei geen 
water wordt afgescheiden, aan den binnenwand van den kelk alleen 
de slijm-secerneerende, niet de spitse haren gevonden worden *). 


I) Het is mogelijk, dat ook in de vrouwelijke bloem van Silene Otiles Sm. water 
wordt afgescheiden. Scnuurz deelt omtrent deze plant mee, dat in Duitschland 
blijkbaar eene nectarafscheiding bij de vrouwelijke exemplaren nagenoeg altijd en 
bij de manlijke zeer vaak achterwege blijft, maar dat in Tirol, de manlijke (en de 
tweeslachtige) bloemen evenals de vrouwelijke aan den binnenwand van den ring, 
die de bases der meeldraden verbindt, honig afscheiden. 

In de manlijke bloemen — zoo zegt ScnuLrz — kunnen de insecten wegens de 
geringe diepte en de tamelijk wijde opening van de bloem, den honig gemakkelijk 
bereiken, maar in de vrouwelijke bloem is het hun waarschijnlijk wel altijd totaal 


ER ATEN FE Nene 
ene EEM" hen Se Tt ie ee AS 


(351 ) 


Ik wil thans met een tweetal voorbeelden aantoonen, dat de water- 
afscheiding in de bloem niet gebonden is aan de buiten- en binnen- 
zijde van den kelk of aan den buitenwand van de kroon (Datura), 
maar dat ze ook kan optreden aan de meeldraden. *) 


Waterafscheiding aan de meeldraden. 


Verbascum. Wanneer men een uagenoeg volwassen bloemknop 
van een Verbascum voorzichtig opent, dan kan men zeker zijn daarin 
een helderen droppel vocht te vinden. 

KeRrNER?), die dit verschijnsel bij Verbascum phoeniceum en V. 
Blattaria heeft waargenomen, meende hier met een zeer eigenaardige 
wijze van nectarafscheiding te doen te hebben waarbij uiterst fijne 
honigdroppeltjes uit de stomata te voorschijn zouden komen. 

Zuigt men echter het vocht met filtreerpapier op, dan blijkt het met 
Frnrine’s proeftocht behandeld, geen spoor van glucose te bevatten. 

Die waterafscheiding in den gesloten bloemkuop heb ik bij alle 
Verbascum-soorten, die ik gelegenheid had te onderzoeken, waar- 
genomen; te weten: bij V. phlomoides L., V. Thapsus L., V. 
thapsiforme Schr., V. Phoeniceum L., V. Blattaria K., en een hy- 
bride van V. Phoeniceum. 

Het water laat zich het beste waarnemen in knoppen, die op het 
punt staan zich te ontplooien; in jonge knoppen onttrekken ze zich 
aan de waarneming of zijn ze nog niet aanwezig. 

Van waar dat water komt, laat zich met volkomen zekerheid niet 
zeggen. Dat het uit het bloemblad zou worden afgescheiden — uit 
de stomata, zooals KeRNER meende — is niet juist, want stomata 


onmogelijk, omdat de kelk en de bloembladen dicht tegen het vruchtbeginsel 
aanliggen. 

Ik heb van deze plant 50 manlijke en evenveel vrouwelijke bloemen met gedis- 
tilleerd water geschud en het water op glucose onderzocht. Het bleek, dat de 
manlijke bloemen rijkelijk van mectar waren voorzien, doch dat het water uit de 
vrouwelijke bloemen geen spoor glucose had opgénomen. 

Het is mij niet gelukt in de vrouwelijke bloem vochtdroppeltjes waar te nemen. 
Of er evenals bij Melandriwm album water wordt afgescheiden, valt niet te zeggen. 
Het waarschijnlijkste komt ket mij voor, dat wij hier met een geheel nectar- en 
waterlooze bloem te doen hebben, te meer omdat ook trichomen aan den binnen- 
wand van den kelk, dien men een waterafscheiding zou kunnen toeschrijven, bij 
Silene Olites niet voorkomen, 

!) Ten aanzien van het voorkomen van „Trichomzotten’’ aan de oppervlakte van 
het ovarium o. a. bij Lysimackia-soorten, Ononis spinosa en Verbascum Blattaria, 
moét ik kortheidshalve verwijzen naar hetgeen daarover is meegedeeld in mijne 
vorige mededeeling in het Verslag der Vergadering van 28 Nov. 1908. 

?) KERNER voN MARimaun. Pflanzenleben. Zweiter Band. Neuer Abdruck. S. 159, 


23% 


(352 ) 


„komen er in de epidermis van het kroonblad bij Verbascum niet 
voor. Ook klieren of andere trichomen vindt men niet op de kroon. 

Ik meen echter te mogen aannemen, dat het water wordt afge- 
scheiden uit de lange, meestal gekleurde haren van eigenaardigen 
bouw, waarmee de meeldraden bekleed zijn. Deze bestaan uit een 
enkele cel, die den vorm heeft van een lang gesteelde knots en wier 
cuticula zeer fraai geteekend is. Derrrno hield deze haren voor „„Hand- 
haben zum Anklammern der blütenbesuchenden Insekten”, terwijl 
KnNurn meende, dat ze bovendien nog zouden dienen tot verhooging 
der „Augenfälligkeit” der Verbascum inflorescentie, althans daar, waar 
de kleur der haren van die der kroon afwijkt. 

Ik houd ze voor waterklieren. 

Met Frenrine’s proefvocht geven ze slechts een zeer zwakke glucose- 
reactie en dikwijls laat de glucose zich daarin in het geheel niet 
aantoonen. Nu en dan kan men in het knotsvormig uiteinde een 
verticale, zeldzamer een horizontale spleet vinden; maar dit is geen 
standvastig verschijnsel. 

Hiermede is niet gezegd, dat KerNeRr ongelijk heeft wanneer hij 
meent, dat in de Verbascum-bloem honig te vinden is. Wel is waar 
wordt zij tot de nectarlooze bloemen gerekend, doch vindt men bij 
alle soorten, met uitzondering van V. Blattaria rijkelijke honig- 
afscheiding aan den wand van het vruchtbeginsel. Deze wand is met 
een dicht vilt van zeer dikke, vertakte haren bekleed. De honig, 
die door den wand van het ovarium wordt afgescheiden, wordt door 
deze bekleeding opgezogen en capillair vastgehouden, zoodat men 
zeggen kan, dat het ovarium bij Verbascum, gedurende den bloei 
door een in glucose gedrenkte mantel omgeven is. 


Tradescantia virginica L. 


Juist hetzelfde verschijnsel van het standvastig voorkomen van een 
helderen vloeistofdroppel in den bloemknop kan men waarnemen bij 
Tradescantia virginica. Hier is het verschijnsel nog opvallender omdat 
van een honigafscheiding in de P'radescantia-bloem geen sprake is. 
Nectariën worden in de geheele familie der Commelinaceen niet ge- 
vonden. 

Het opzuigen van het vocht met een strookje filtreerpapier en 
verwarming van het papier op het voorwerpglas in een droppel 
Feruine’s proefvocht, leert ook hier, dat het vocht niet de geringste 
spoor glucose bevat. | 

Waar ik nu bij Verbascum gewezen heb op de waarschijnlijkheid, 
dat de waterdroppel zou zijn afgescheiden door de haren waarmede 


(353) 


de meeldraden bekleed zijn, zoo heb ik wat Fradescantia betreft, 
evenveel reden om aan te nemen, dat het ook hier de in de physiologie 
zoo welbekende meeldradenharen zijn, die als waterklieren het vocht 
afscheiden. 


Alvorens deze mededeeling te sluiten meen ik met een enkel 
woord te moeten toelichten om welke reden de uitdrukking ,„Hyda- 
thode?” niet dan bij uitzondering is gebezigd. 

Men zal zich herinneren, dat HABERLANDT onder die uitdrukking alle 
„Apparate” en plaatsen samenvat, waar bij de plant waterafscheiding 
in vloeibaren vorm plaats vindt, onverschiilig op welke wijze het water 
naar buiten wordt gevoerd, door actief werkende cellen of niet. 

HABERLANDT vooronderstelde, dat de geheele waterafscheiding bij 
de plant zoowel die aan de toppen en tanden der bladen als die aan 
de oppervlakte door inwendige en uitwendige klieren, bepaaldelijk 
ten doel had om, telkens wanneer het door de wortels uit den 
bodem opgenomen water een verhooging van den hydrostatischen 
druk in de vaatbundels te weeg bracht, een injectie der intercellulaire 
ruimten te voorkomen en wilde blijkbaar met de uitdrukking ‚„hyda- 
thoden of waterwegen” te kennen geven langs welke wegen de 
overmaat van water weer werd afgevoerd. 

Uit het meegedeelde is nu gebleken, dat die opvatting niet juist 
is en dat de werkzaamheid der uit- en inwerdige waterklieren niet 
in direct verband staat-met den bloedingsdruk. Men zou dus alleen 
die uitdrukking kunnen behouden voor de plaatsen van geringsten 
weerstand, die het door de wortels opgeperste water, bij belemmering 
der transpiratie gemakkelijk naar buiten laten treden en overigens 
duidelijkheidshalve van klieren moeten spreken. Maar voor de plaatsen 
van geringen weerstand is reeds vroeger door Morr *) het woord 
Emissariën of doorlaten van het water” in de literatuur ingevoerd, 


welk woord het begrip juister aangeeft dan het woord „Hydathoden 
of waterwegen”. 


Uit het tweede gedeelte van deze mededeeling over de water- 
afscheiding bij de plant blijkt dus, dat niet alleen aan de bladeren, 
maar vaak ook in de bloemstreek en aan verschillende onderdeelen 
van de bloem, een vloeistofafscheiding plaats vindt. 


1) Mom, J. W., Untersuchungen über Tropfenausscheidung und Injection bei 


Blättern. Verslagen en Mededeelingen der Koninkl. Akad. v. Wetensch. te Amsterdam 
Dl. XV, 1880. 


( 354 j 


Die waarnemingen stellen nu ook verder het bekende verschijnsel 
der waterafscheiding in den bloemknop bij de planten met z. g. 
waterkelken in een ander licht. 

Wij hebben voorheen gemeend, dat de waterafscheiding in den 
bloemknop was te beschouwen als een door de natuurlijke teeltkeus, 
in den strijd om ’t leven tot stand gekomen, nuttige inrichting ter 
bescherming der ingesloten bloemdeelen tegen njah wegens een 
te sterke transpiratie. 

Wij zien thans, dat zij verband houdt met het verschijnsel der 
vloeistofafscheiding aan de oppervlakte der plant en dat de aan wezig- 
heid van water in den kelk hierin hare verklaring vindt, dat het 
door de kelk- of kroonklieren afgescheiden water in den gesloten 
kelk minder dan elders aan verdamping is blootgesteld en zich daar 
verzamelen kan. 

M. a. w. de waterafscheiding in den bloemknop is niet ontstaan 
omdat zij nuttig was voor de plant, maar zij kan de plant ten goede 
komen, daar, waar de ingesloten bloemdeelen of jonge vruchten aan 
het gevaar voor uitdroging zijn blootgesteld. 


Scheikunde. — De Heer HorrrMan biedt eene mededeeling aan 
van den Heer J. BörsnKeN: „Bijdrage tot de kennis van katar 
bytische verschijnselen”. 


(Mede aangeboden door den Heer S. Hoocewerrr). 
IR 


Door de onderzoekingen van Perrier (Thèêse 1896 en Comt. rend. 
116, p. 1300) en van mij (Recueil 1900, p. 19) is vastgesteld dat 
bij de reactie van Frirpmr. en CRAFTS niet de aromatische koolwaterstof 
maar het chloride of anhydride het eerst door het aluminiumchloride 
wordt aangegrepen, in zooverre er in vele gevallen additie-produkten 
konden worden afgezonderd. Deze worden dan door het benzol- 
derivaat omgezet. Ik heb er vervolgens op gewezen (Verslagen Kon. 
Ak. v. Wet. 1907, p. 613) dat de vorming van deze tusschenproducten 
als zoodanig niet ter verklaring kan dienen van den katalytischen 
invloed van het aluminiumchloride, omdat het potentiaalverval van 
de reactie: 

R.Cl + Al CI, == RCI. AIC, 


noodwendig in aftrek moet gebracht worden van het potentiaal 


(355 \ 


verval van de geheele reactie, zoodat men toch naar de oorzaak 
van de snelheid dezer tusschenreacties moet zoeken. 

De chloriden welke deze additieprodukten niet of moeielijk vormen 
zooals CCI, , CHC, ,S,Cl, , PCI, enz. worden dan ook veelal 
heftiger aangegrepen, dan degenen die stevige molekulaire verbindingen 
met den katalysator aangaan. 

Ik ben dan ook tot de overtuiging gekomen en heb dit reeds 
vroeger uitgesproken, naar aanleiding van den overgang van witten 
in rooden phosphor (le), dat de opheldering van de katalytische 
werking moet gezocht worden in den dissocieerenden invloed dien 
de katalysator bij zijn nadering op de molekulen uitoefent. 

Hoe wij ons de oorzaak van den blijvenden samenhang der mole- 
kulen ook mogen denken, zeker is dat er tusschen de atomen een 
zekere tegenstelling bestaat, die ook in het molekuul niet geheel 
uitgewischt kan worden, omdat de atomen elkander niet kunnen 
vernietigen. 

Deze tegenstelling blijkt afhankelijk te zijn van de omstandigheden, 
veranderen deze, dan verandert de tegenstelling. en daarmede komt 
een wijziging in het bestaande evenwicht. Tot deze veranderingen 
behoort de nadering van andere atomen of atoomgroepen. Men kan 
zich nu de werking van positieve katalysatoren voorstellen als die 
van atomen of atoomgroepen, die door hunne onmiddellijke nabijheid 
de bestaande tegenstellingen zoodanig wijzigen, dat een ander even- 
wicht door het eerste molekuul kan worden opgezocht. 

Bij de reactie van Frieper en CrAFrs neem ik aldus aan, dat het 
aluminiumchloride in de eerste plaats het chloride losser maakt 
(misschien ook de dubbele bindingen in ’t benzolderivaar, want het 
blijkt dat AIlCl, op onverzadigde verbindingen een condenseerenden 
invloed uitoefent, op het benzol zelve zooals te verwachten het minst) 
en dat daarna de reactie op de bekende wijze kan verloopen. 

Er zijn in de literatuur vele aanwijzingen, dat het aluminium- 
chloride zuiver dissocieerend werkt; ik noem hier de volgende ge- 
vallen: Perchloormierenzuremethylester (aethyl) wordt gesplitst in CO, 
en CCI, (resp. C,C1,) (Herrtscurr 1. pr. ch. [2] 36 p. 100 en Mürrer 
Ann, 258 p. 61, Pentachlooraethaan wordt ontleed in HCI + CCI, 
(Mourerrar Bulletin [3] 19 p. 179; CH,CI. CH,CI in HCI en C,H, 
(Bull. [3] 19 p. 445). Propylcebloride levert HCI en propyleen (Mov- 
NEYRAT Bulletin [3] 21 p. 616) enz. 

sulfurylehloride wordt gesplitst in SO, en Cl, (Rurr Berichte 1902 
p. 4453), Oxalylehloride bij zachte verwarming in CO en COCI, 
(H. Sraupincer Berichte 1908 p. 3566). 

Ik heb ter nadere toetsing van de boven zeer kort aangeduide 


(356) 


beschouwing aan deze voorbeelden enkele andere toegevoegd, waarbij 
het mij vooral te doen was om aan te toonen (ten einde de werking 
van den katalysator bij de reactie van FriepeL en Crarrs op te 
helderen) dat in de eerste plaats het chlooratoom losser gemaakt 
wordt. In ’t algemeen zullen de chlooratomen slechts in enkele 
gevallen als zoodanig het molekuul verlaten; men kan dit bijv. aan- 
toonen bij zachte verwarming van C,Cl, met aluminiumchloride, en 
deze splitsing is dan ook wel de oorzaak van het zeer complexe 
verloop van de reactie tusschen perchlooraethaan en benzol. 

Overwegende dat het gemakkelijker zoude gaan, wanneer bij de 
ontleding stabiele chloorverbindingen zooals HCI konden ontstaan (a. b.) 
heb ik de volgende vier stoffen gekozen: trimethylacetylchloride, 
dichlooracetylchloride, chloraal en trichlooracethylchloride, die alle 
de min of meer overladen CO-groep bevatten, zoodat door de ontwik- 
keling van het kooloxyde de reactie gevolgd kon worden. 

Het is nu wel merkwaardig, dat ondanks de overlading aan chloor- 
atomen het trichlooracetylchloride het moeielijkst wordt aangegrepen. 
A priori is er over de snelheid dezer reacties dan ook niet veel te 
zeggen. Het resultaat van het onderzoek schijnt er op te wijzen, dat 
de reactie vooral dan een glad verloop heeft, wanneer er aan twee 

aan elkander grenzende C atomen H en Cl atomen aanwezig zijn, 
en dat in de tweede plaats de overlading een rol speelt. 

Zoo wordt van de drie overige stoffen het trimethylacetylchloride het 
snelst aangegrepen, terwijl de beide isomeren: dichlooracetylchloride 
en chloraal geen groote verschillen vertoonen. 

De reactie heeft echter in alle gevallen zoodanig plaats dat het 
bewegelijk Cl atoom zich hetzij met een H atoom of met een mole- 
kuulrest verbindt, waarbij steeds een molekuul kooloxyd wordt ont- 
wikkeld. | 


L Het trimethylacetylchloride wordt bij 0° gesplitst volgens de 
vergelijking : 
(CH‚),CCOCI == HCI + CO + CH, 
met dien verstande dat het isobuteen bijna geheel gepolymeriseerd 
wordt. 
II. Chloraal wordt bij zachte verwarming in twee richtingen ontleed 
A _CCI,COH = HCI + CO + CCI, + 70—75°/, 
waarbij de CCI, rest zich tot C,Cl, polymeriseert 
B _CCI,COH == CO + CCI,H 
een geringe verharsing is hierbij niet geheel te voorkomen. 


HIL. Dichlooracetylchloride wordt bij zachte verwarming ook in 
twee richtingen omgezet 


Ea he benk Zenone wr ee tr nen ande 2e ae AKD 


( 357 ) 


A _COLHCOCI = CO + CCI,H = 60°/, 
B _CCL,HCOCI —= CO + HCI + CCL, 


waarbij het CCI, vermoedelijk tot C,Cl,, gepolymeriseerd wordt. 
IV. Trichlooracethylchloride wordt bij herhaalde distillatie met 
AIC, in ééne richting ontleed : 


CCL,COCL = CCI, + CO 


Het eerste deel van het onderzoek: een bijdrage te leveren tot de 
ontledende werking van het aluminiumchloride was hiermede bereikt. 


IT. 


Wat betreft het tweede doel nml. het aangrijpingspunt der ont- 
leding te zoeken, daartoe levert het verschillend gedrag van chloraal 
en dichlooracethylchloride reeds eenige aanwijzingen. 

Nemen wij aan dat één der Cl atomen van het chloraal losgemaakt 
wordt, dan is het uittreden met het bewegelijk H atoom als HCI te 
verwachten, hetgeen inderdaad geschiedt. Ware de CO groep of het 
H atoom het aangrijpend punt dan zoude men chloroform moeten 
verkrijgen, dat ik nu slechts in zeer geringe hoeveelheid heb kunnen 
afzonderen. 

Daarentegen is het ontstaan van chloroform uit dichlooracetylchloride 
om dezelfde reden te verwachten; het is nu het bewegelijk chloor- 
atoom dat ’t eerst loslaat daarna volgen onmiddellijk CO en CCIH, 
de laatste groep zal zich als meest onverzadigde met het chlooratoom 
tot chloroform vereenigen; zoutzuur treedt bij deze reactie als neven- 
produkt op. Het daadwerkelijk reactie verloop is dus in volkomen 
overeenstemming met de aanname dat primair het bewegelijk chloor- 
atoom wordt geactiveerd. 

De inwerking van aluminiumchloride op trimethylacetylchloride is 
te hevig, dan dat omtrent het eerste stadium dezer reactie iets zou 
kunnen beslist worden. 

(Dat hier ook al weer het chlooratoom een overwegenden invloed 
uitoefent op de instabiliteit van het molekuul moge blijken uit het 
gedrag van het overigens volkomen analoog opgebouwde pinakoline; 
dit vereenigt zich eenvoudig met den katalysator zonder dat er, zelfs 
bij 100”, een spoor CO ontstaat. 

Ik heb daarom de werking van geconc. H‚SO, ten opzichte van 
het trimethylacetylchloride nagegaan, omdat dit zuur zich in vele 
gevallen analoog gedraagt aan ’t AlCl, en ook een zelfde soort 
additie-produkten vormt (Recueil 1905, p. 222). 

Bij dit onderzoek bleek de reactie de volgende phasen te doorloopen: 


(358) 


(CH), C.COCI + H,SO, = (CH.), C.COSO,H + HCI 
IL (CH), CCOSO,H = HSO, + CO + C.H, 


waarbij het isobuteen wederom eerst gepolymeriseerd werd, om bij 
langere inwerking van geconc. H‚SO, daarin op te lossen onder 
vorming van sulfonzuren (BistryckK1 en Mauron Berichte 40 p. 4377) 
en zwavelig zuur. 

Het chlooratoom wordt dus in de eerste plaats door het HSO, 
losgemaakt en in analogie mogen wij dit ook van het AICI, verwachten. 

Het zwavelzuur biedt zelve een H atoom aan, nemen wij AIC, 
dan moet dit waterstofatoom aan het zuurchloride worden onttrokken, 
zoodat de twee phasen die bij het H,SO, als katalysator afzonderlijk 
konden worden vervolgd, hier samenvallen. 

[Er moge hierbij gewezen worden op het feit dat 20°/, oleum 
bijna even heftig werkt als AIC, het is zeer waarschijnlijk, dat de 
eigenlijke katalysator in zwavelzuur het SO, is, die in geconc. HSO, 
niet geheel geparaliseerd is door het H‚,O|. 

Hoewel het uittreden van chloor slechts in een enkel geval kon 
worden aangetoond (z.v.) meen ik toch hiermede èn aan het ver- 
loop der reacties èn indirekt te hebben aangetoond, dat het chloor- 
atoom bewegelijker wordt gemaakt. 

Bij de reactie van FriepeL en CRAFTS moeten wij ons voorstellen, 
dat behalve het chloride ook het benzol-derivaat als onverzadigd 
lichaam, door het aluminiumehloride wordt geactiveerd, hetgeen on- 
getwijfeld het beste zal geschieden, wanneer chloride, katalysator en 
benzolderivaat één homogene phase vormen. De beteekenis van de 
zoogenaamde fermenten van G. Gusravson (J pr Ch. [2] 68 pag. 
209—234) moet dan ook vooral daarin gezocht worden, dat dit zeer 
losse verbindingen zijn, waarin de drie genoemde molekuulsoorten 
in elkanders onmiddellijke nabijheid zijn gekomen. 

Dat de lichtstralen de halogenen in de keten brengen moeten wij 
dus verklaren door aan te nemen, dat de dubbele bindingen van 
het benzol minder geactiveerd worden door de chemische stralen 
dan de ketenwaterstof atomen; terwijl het aluminiumchloride om- 
gekeerd de laatste minder activeert. 

De experimenteele bijzonderheden van dit onderzoek zullen elders 
worden gepubliceerd. 


Delft. Org. Chem. Lab. der Technische Hoogeschool. 


(359) 
Plantkunde. — De Heer Wert biedt eene mededeeling aan van 


den Heer J. J. Smirm: „Distylium stellare Ò. K. en Aporosa 
campanulata J.J. $.” 


(Mede aangeboden door den Heer J. W. Morr.) 


In het „Verslag van de gewone vergadering der Wis- en Natuur- 
kundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van Wetenschappen 
te Amsterdam van Vrijdag 23 April 1909” komt een artikel voor 
van Dr. S. H. Koorpers onder den titel: „Plantae Junghuhnianae 
ineditae III. Einige pflanzengeographische Bemerkungen über eine 
im Java'schen Hochgebirge wildwachsende Art von der Hamamelida- 
ceen-Gattung Distylium Sieb. und Zuec.” 

Naar aanleiding daarvan wensch ik het volgende op te merken. 


De verhandeling van Dr. Koorprers is gedeeltelijk gegrond op 
de veronderstelling, dat ik in Ieones bogorienses II (1907), t. 
CCXXIX (niet t. 209, zooals Dr. K. zegt) een Mallotus campanulatus 
beschreef; 1. c. is echter sprake van een Aporosa campanulata. 

In het aangehaalde verslag blz. 954 schrijft Dr. Koorpers verder: 
„Im Jahre 1907 wurde dieselbe Art (nl. Distylium stellare O. K.) 
von Herrn SMit unter Benutzung der von BOERLAGE gemachten 
Bestimmung (als Mallotus sp. nov.) als neue Art der Euphorbiaceen- 
gattung Mallotus, nämlich als M.'campanulatus J. J. S. nov. spec. 
beschrieben und abgebildet. Aus der zitierten Publikation von Herrn 
J. J. Surrm geht hervor, dass man in Buitenzorg damals (1907) die 
von Ortro Kunrze im Jahre 1891 publizierte, sehr gute Speciesdiagnose 
dieser Art, nämlich Destylium stellare O. Kuvntzw (Revisio gen. pl. 
1, 233) übersehen hat, wie auch früher bei der in 1895 ausgegebenen 
Bearbeitung der Mamamelidaceae für die Koorp. en Varrrton Bijdrage 
Boomsoorten Java Il. 202, von meinem Collaborateur Herrn 
Dr. Tu. VareroN und mir die erwähnte, in 1891 von O. Kunrrtze 
publizierte Speciesbeschreibung übersehen worden war. Indessen kann 
ich auf Grund meiner vergleichenden Untersuchung der Leidener, 
Berliner und Kew-Originalspecimina mit Sicherheit erklären, dass 
die erwähnte, von Herrn J. J. Smrru als neue Art der Zuphorbiaceae 
im Jahre 1907 beschriebene und die van O. Kunrze in 1891 als 
neue Art der MHamamelidaceae beschriebene javaniscae Waldbaum- 
species vollkommen identisch sind” 

Het spijt mij, dat ik de meening van Dr. Koorpers niet kan 
deelen. Bij vergelijking van de beschrijving en plaat van Aporosa 
campanulata met de kenmerken van het geslacht Distylium blijkt, 


(360 ) 


dat de eerste onmogelijk tot dit laatste geslacht kan behooren. Zelfs. 
de onvolledige beschrijving van Distylum stellare O. K. is voldoende 
om aan te toonen, dat de beide planten geheel verschillend zijn, al 
vertoonen zij ook in den vorm der bladeren een oppervlakkige 
gelijkenis. Zoo zijn de meeldraden zeer verschillend in bouw (in de 
beschrijving van Aporosa campanulata Ie. bog. III, 72 is een regel 
weggevallen, maar de figuur is zeer duidelijk), bevatten de hokjes 
van het vruchtbeginsel bij Distylium slechts één, bij Aporosa twee 
zaadknoppen en zijn de stijlen bij de beide geslachten verschillend. 
Bovendien zijn de bloeiwijzen en bladen (nervatuur, beharing, blad- 
steel enz.) bij beide planten niet gelijk. 

Distylium stellare O. K. is in Herb. Kds. alleen vertegenwoordigd 
door &@ exemplaren. Ik geloof echter, dat de plant door O. Kunrze 
in de juiste familie en geslacht ondergebracht is. 

Aporosa campunulata J.J. S. is een echte MZuphorbiacea en zonder 
twijfel een Aporosa. (Denkelijk behoort de plant tot de Philippijnsche 
A. sphaeridophora Merr.). 


Distylium stellare O. K. is in Herb. Kds. vertegenwoordigd van 
de volgende vindplaatsen : 

Wildhoutaanplant bij pasanggrahan Pengalengan op 1400 M. 
zeehoogte, afd. Bandoeng, res. Preanger. Dus waarschijnlijk hiet niet 
wild. 

_ Oerwoud Bentjana op G. Slamat op 1360—1500 M. zeehoogte, 
afd. en res. Tegal. , 

Bij pasanggrahan Simpar op de noordelijke helling van G. Slamat, 
res. Tegal. 

Bosch bij den top van G. Prahoe op 2200-2550 M. zeehoogte, 
Dieng-— plateau, res. Bagelen. Bij één der beide exemplaren van deze 
vindplaats is „Diengkultuur” aangegeven. 

Oerwoud Mantren, afd. Magelang, res. Kedoe. 

Wildhoutkultuur op G. Sindoro, Myrica bij Kledoeng, op 1405 M. 
zeehoogte, res. Kedoe. 

De soort werd aanvankelijk (1891) door Dr. Koorpers gedeter- 
mineerd als Mlacourtia sp. en Flacourtia n. sp. het exemplaar van 
Pengalengan als ? Aporosa? Later werden de meeste specimina 
Mallotus sp. (n. 11) genoemd, terwijl ten slotte (in 1899) alle exem- 
plaren als Aporosa? aurita Baill. gedetermineerd werden. Bij het 
exemplaar van Mantren bevindt zich een in 1898 geschreven etiket :? 
Euphorbiaceae @? Genus dubium Borrr. et Kds.). Alle etiketten zijn 
door Dr. Koorpers geschreven. 


(361 ) 


Aporosa campanulata J.J. S. komt in Herb. Kds. voor van: 

Takoka op 1200 M. zeehoogte, afd. Tjiandjoer, res. Preanger. 

Tjigenteng op 1450 M. zeehoogte, afd. Bandoeng, res. Preanger. 

Ooerwoud Grendjeng bij Pringombo op 1800 M. zeehoogte, afd. 
Bandjarnegara, res. Banjoemas. 

Door Dr. Koorpers werd de plant juist als Aporosa gedetermineerd. 


Geologie. — De heer MoreNGRAAFF biedt eene mededeeling aan van 
den Heer P. Terscu: „Over jurassische fossielen op secundaire 
ligplaats in Noord-Brabant en Limburg”. 


(Mede aangeboden door den Heer K. MARrin.) 


Het is thans ruim een jaar geleden, dat ik de aandacht mocht 
vestigen op het feit, dat de eerst in [905 door Duitsche geologen 
als zelfstandige formatie ontdekte „„Kieseloolithstufe” der Nederrijnsche 
Bocht zich ook in den Noord-Limburgschen bodem blijkt voort te 
zetten. *) Het was toen vooral de stratigraphbie dezer fluviatiele lagen, 
die meer in het bijzonder ter sprake werd gebracht, daar deze factor 
van practisch belang was gebleken voor de opsporingen van steenkool 
in deze streken, terwijl de in deze afzettingen voorkomende merk- 
waardige verkiezelde fauna slechts korte vermelding vond. Sinds de 
afsluiting van dit geschrift heeft het bijeengebrachte materiaal aan 
fossielen uit de zanden dezer geologische horizon afkomstig nog eene 
belangrijke vermeerdering ondergaan. Behalve aan de sedert dien 
tijd uitgevoerde nieuwe boringen, is deze vermeerdering ook te danken 
aan de ontdekking in dezen zomer van een goede vindplaats in eene 
kleigroeve oostelijk van Reuver in Limburg ®), zoodat de mij thans 
ter beschikking staande collectie volledig genoeg is om tot eenige 
gevolgtrekkingen betreffende den geologischen ouderdom van deze 
verkiezelde fauna in staat te stellen en deze te toetsen aan hetgeen 
andere onderzoekers hieromtrent gepubliceerd hebben. 

Voor de bespreking der stratigraphie en petrographische samen- 
stelling dezer lagen aldus naar mijne vroegere verhandelingen over 
dit onderwerp en de daarin behandelde literatuur verwijzende, wil 
ik thans allereerst nagaan tot welke uitkomsten het onderzoek dezer 
fossielen van naburige Duitsche vindplaatsen geleid heeft. 


1) P. Tesen. Der niederländische Boden und die Ablagerungen des Rheines und 
der Maas aus der jüngeren Tertiär-und der älteren Diluvialzeit. Amsterdam, 1908. 

2) P. Tescu. De klei van Tegelen, een onderdeel der „Kieseloolithstufe”. Tijd- 
schrift van het Kon. Ned. Aardrijksk. Gen. Deel XXVI (1909), pag. 573. 


(362 ) 


Men vindt van deze verkiezelde en afgerolde versteeningen voor 
het eerst melding gemaakt door Prof. Dr. J. Pourie in Bonn in de 
„Verhandlungen des naturhistorischea Vereins der preuss. Rheinlande 
und Westfalen’, jaargang 1883, tweede helft, pag. 225. Hier worden 
uit de witte grintzanden van Dwisdorf, niet ver van Bonn, de vol- 
gende genera genoemd: 


Milioliden ? Cardium 
Vioa Mytilus 

Astraea ? Pholas 
Enerinus Purpura 
Pentacrinus Turritella 
Cidaris Turbo 
Serpula Dentalium 
Terebella 

Membranipora 

Monticulipora 

Ostrea 

Spondylus 

Pecten. 


De schrijver meent, dat deze geslachten een opper-senonen ouder- 
dom voor deze organismen bewijzen. In het volgende jaar opperde 
reeds H. voN DecHenN twijfel aan de juistheid van deze conclusie in 
zijne „Erläuterungen zur geologischen Karte der Rheinprovinz und 
der Provinz Westfalen”, tweede deel, 1884, pag. 626. Het duurde 
intusschen tot 1897 vóór het onhoudbare van deze meening over- 
tuigend werd aangetoond. In dit jaar maakte namelijk C. Scuuürer 
in zijn opstel: „Zur Heimatfrage jurassischer Geschiebe im West- 
germanischen Tieflande” (Zeitschr. der deutschen geol. Gesellsch., 
Band 49, 1897, pag. 486) de resultaten openbaar van zijn onderzoek 
der versteeningen van Dwisdorf, op grond waarvan hij tot de mee- 
ning komt, dat deze fauna uit boven-jurassische lagen afkomstig moet 
zijn. Door dezen schrijver worden de volgende fossielen vermeld, 
alle in de door Pomrie genoemde grintgroeve van Duisdorf verza- 


meld: 


Thamnastraea (Astraea) microconus Goldf.? 

Miüllericrinus horridus d’Orb. (M. echinatus Schloth. sp.) (talrijke 
steeltjes in allerlei variëteiten). 

Cidaris florigemma Phill. (stekels). 

Cidaris psammosa Möüsch.? (fragment van stekel). 

Rhabdocidaris trispinata Quenst.? (fragment van stekel). 

Serpula (buisjes). 


( 363 ) 


Rhynchonella ? (fragment). 

Ostrea gregaria Sow.? (fragment). 

Ostrea hastellata Schloth.? (fragment). 

Ostrea pulligera-ascendens Quenst. ? (fragment). 

Bxogyra reniformis Goldf.? (fragment). 

Pecten vitreus Röm.? (afdruk). 

Turritella jurassica Quenst. ? 

C. ScHuürer meent, dat deze fossielen meer in het bijzonder tot 
het midden-gedeelte van de Oxford-horizon moeten behooren en 
afkomstig moeten zijn van het „Terrain à chailles” (,„Sequanien 
inférieur”) van Fransch Lotharingen, zuidelijk Baden, Boven-Elsass, 
noordelijk Zwitserland en het Jura-gebergte. 

Eerst sinds de geologische karteering van de Rijnprovincie door 
de „geologische Landesanstalt” van Berlijn in 1902 ter hand genomen 
werd, werden dezelfde lagen als die van Duisdorf ook elders terug- 
gevonden en werden de verkiezelde fossielen ook van andere vind- 
plaatsen verzameld. In zijne beschrijving dezer fluviatiele lagen in 
de Nederrijnsche Bocht vermeldt Dr. G. FrreeL de volgende ver- 
steeningen *) : 

Millerierinus horridus d’ Orb. 

Cidaris-stekels. 

Serpula-buisjes. 

Alectryonta. 

Nerinea. 

Trigonia costata Park. 

Belemnites. 

Quenstedticeras Mariae d’ Orb. 

Deze onderzoeker spreekt dan als zijne meening uit, dat weliswaar 
het grootste deel uit Malm-afzettingen moge afkomstig zijn doch 
dat daarnaast als plaats van herkomst ook jongere Dogger-lagen in 
aanmerking komen. 


Na dit overzicht van hetgeen de Duitsche vindplaatsen thans op- 
geleverd hebben, kan ik overgaan tot de bespreking van de fossielen 
uit dezelfde lagen in Limburg en Noord-Brabant verzameld. 

Als verkiezelde foraminiferenkalksteenen zijn rolsteentjes te be- 
schouwen, waarin */, à 1 m.M. groote ronde, lensvormige en ovale 
lichaampjes zeer talrijk optreden, duidelijk onderscheiden van de 
ronde anorganische oölieten. Met Ponrie kunnen wij deze fossielen 
onder voorbehoud tot de Miliolidae rekenen. 

Van Spongiae zijn kleine brokstukjes van verschillende vindplaatsen 


1) G. Frreezr, Pliocäne Quarzschotter in der Niederrheinischen Bucht. Jahrbuch 
der Königl. Preuss. Geol. Landesanstalt für 1907, pag. 100. 


( 364 ) 


aanwezig, meestal verder geheel onherkenbaar. Een stukje uit de 
boring 1 bij Vlodrop kan wellicht tot Cnemidiastrum stellatum Goldf. sp. 
behooren, een ander stukje van dezelfde vindplaats tot Musiphonella 
Bronnt Mst. sp. Van de overige stukjes valt niets met eenige waar- 
schijnlijkheid te zeggen. 

Ook de Anthozoa zijn door eenige exemplaren vertegenwoordigd. 
Alle stukjes zijn echter zeer onvolledig. Een exemplaar van de vind- 
plaats bij Reuver behoort zeer waarschijnlijk tot Thamnastraea 
prolifera Becker, tot het geslacht Favia behoort waarschijnlijk een 
stukje uit de boring 5 bij Leemhorst; de rest is echter te klein en 
te zeer beschadigd om eenige determinatie mogelijk te maken. 

Verreweg het talrijkst zijn, met de Serpulabuisjes, de resten van 
Crinoidea, waardoor deze groep het meest kenmerkende bestanddeel 
van deze verkiezelde fauna vormt. De meeste steeltjes behooren 
stellig tot soorten van Apdocrinus en Millericrinus ; vooral de subpen- 
tagonale en met knobbels versierde stelen van Millericrinus horridus 
d’Orb. (== M. echinatus Schloth.) zijn goed herkenbaar. Ook komen 
dunne en slanke, gladde en ronde steeltjes en losse steelleden voor, 
die van verwante soorten afkomstig mogen zijn. De dikste stelen 
hebben een middellijn van 10 m.M., de dunste van 3 à 4 m.M., 
terwijl de grootste lengte 20 m.M. bedraagt. Deze fossielen mocht 
ik op alle vindplaatsen terugvinden. Behalve de stelen bezit ik van 
Reuver bovendien een zeer fraaie centrodorsaalplaat van een kelk 
van Millericrinus met 4 duidelijk aangegeven vergroeiingsnaden (de 
vergroeide infrabasalia). Tegenover de ronde en rondachtig vijfhoekige, 
gladde of met doornen en knobbels bezette stelen der Apioecrinen en 
Millericrinen zijn de resten van andere Crinoiden sterk in de min- 
derheid. Uit de boring 1 bij Vlodrop bezit ik eenige losse, stervijf 
hoekige steelleden van een Pentacrinus-soort. 

Van Mechinoidea heb ik tot nog toe slechts één stekel kunnen 
vinden en wel in de kleigroeve oostelijk van Reuver. Het is een 
12 m.M. lange, typische stekel van Cidaris florigemma Phill. Eenige 
zeer dunne, met regelmatig gerangschikte knobbels bezette kiezel- 
plaatjes kunnen eveneens van vertegenwoordigers dezer groep af- 
komstig zijn. 

Wederom zeer talrijk zijn allerlei rechte of gekromde buisjes van 
Serpula- en Terebella-soorten, waarvoor wel geene nadere bepaling 
mogelijk is. Wellicht kan één enkel spiraalvormig opgerold exemplaar 
van de boring 1 als Serpula conwoluta Goldf. beschouwd worden, 
terwijl de niet zeldzame, 6 à 8 m.M. dikke en flauw gebogen buisjes 
met duidelijken langsnaad veel overeenkomst met Serpula limaa 
Goldf. vertoonen. 


ES 
E 
B 
a 
ie 
À 


( 365 ) 


Van Bryozoa zijn eveneens enkele stukjes voorhanden: een fraai 
vertakt stokje uit de boring 1 en eenige andere stukjes uit radiaal 
geplaatste buisjes bestaande van Reuver en uit eene boring bij Uden 
in Noord-Brabant afkomstig. De verkiezeling en de afrolling hebben 
de nadere herkenning dezer resten echter geheel onmogelijk gemaakt. 

De Brachiopoda zijn door twee exemplaren eener Rhynchonella 
vertegenwoordigd: één zeer goed exemplaar uit de zandgroeven van 
den Kollenberg bij Sittard en een tweede onvolledig exemplaar uit 


eene boring te Reek bij Grave. De Sittardsche soort is naverwant 


aan de Rhynchonella d-plicata Quenst. doch vertoont op de ventrale 
schaal 6 radiale ribben uitkomende in de bocht van den voorrand. 
Het bleek mij niet mogelijk met de ter beschikking staande literatuur 
deze soort nader te bepalen). Het exemplaar van Reek is voor 
determinatie geheel ongeschikt. 

Niet zeldzaam zijn kleine fragmenten van Lamellibranchtata-schalen. 
Het meerendeel is van Ostreidae afkomstig; de gladde en vlakke 
brokstukjes kunnen tot het geslacht Ostrea gebracht worden, de 
sterk geplooide en geribde tot Alectryonia. Onder de laatste mag 
Alectryonia gregaria Sow. vertegenwoordigd zijn. Een stukje van 
Reuver doet aan de teekening van 7'rigonia costata Park. denken. 
Van de overige stukjes herinnert een radiaal geribde afdruk aan 
Cardium, de rest is geheel onherkenbaar. 

Van Gastropoda bezit ik niets anders dan de top van eene echte 
Nerinea-schaal, van de vindplaats bij Reuver afkomstig, met duide- 
lijken sleufband (,„„Schlitzband’”). 

Ten slotte zijn van de Cephalopoda eenige stukjes van Belemnites 
voorhanden. Het bovengedeelte van het rostrum van Belemnites has- 
tatus Blainv. met alveole, bij Reuver gevonden, is goed herkenbaar. 
De overige brokstukjes zijn zeer klein en vertoonen geene kenmer- 
kende eigenschappen. 


Het bovenstaande samenvattend komen we tot de volgende fossiellijst: 

Miliolidae ? 

Spongiae: _ Cnemidiastrum stellatum Goldf. sp.? 
Husiphonella Bronni Mst. sp.? 

Anthozoa: _ Thamnastraea prolifera Becker. 
Favia sp.? 

Crinoidea : _Apiocrinus 
Millerierinus (o.a. M. horridus d’ Orb.) 
Pentacrinus sp.? 


1) Dit exemplaar bleek mij nader identiek te zijn met Rhynchonella Thurmanm 
Voltz. uit de Boven-Jura van Fransch Lotharingen. 


24 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. DI. XVIII. A°, 1909/10. 


(366 ) 


Hehinoidea : Cidaris florigemma Phill. 
Vermes: _ Serpula limax Goldf.? 
Serpula convoluta Golf. ? 


Bryozoa 
Brachiopoda : Fehynchonella Thurmanni Voltz. 
Lamellibranchiata : Ostrea sp.? 
Alectryonia sp.? 
Alectryonia gregaria Sow.? 
Trigonia costata Park.? 


Cardium? 
Gastropoda : Nerinea sp.? 
Cephalopoda : Belemnites hastatus Blainv. 


Het geheel dezer fauna wijst zonder eenigen twijfel op een her- 
komst uit jongere jwrassische lagen, al zijn slechts weinig soorten 
met zekerheid te herkennen. De ouderdomsbepaling van ScHLÜrER 
en FrieceL voor de fossielen van de vindplaatsen uit de Nederrijnsche 
Bocht (Duisdorf bij Bonn, Weilerswist, bruinkoolgroeven Liblar en 
„Donatus bij Brühl enz.) blijkt dus ook juist te zijn voor die van de 
nog verder noordwestelijk gelegen vindplaatsen dezer lagen in Limburg 
en Noord-Brabant. 


Wiskunde. — De Heer W. KaprevN biedt eene mededeeling aan 
van den Heer M. J. vaN Uven: „Onderzoek naar de functies 
die door infinitesimale iteratie kunnen opgebouwd worden.” 


(Mede aangeboden door den Heer Henpr. pe Vrres). 


In de door mij in de vorige zitting aangeboden mededeeling heb ik 
door een onduidelijke redactie den indruk gewekt, alsof de door mij 
gevolgde methode tot het verkrijgen van standaardvormen de meest 
doeltreffende zou zijn. Dit toch is geenzins het geval. Ik heb dan 
ook uitsluitend bedoeld een overzicht te geven van hetgeen door 
differentiatie in deze richting kan bereikt worden. De laatste opmer- 
king, die voor de hand ligt en bovendien reeds door ScHronpmr is 
gemaakt, volgens welke uit iedere door infinitesimale iteratie construeer- 
bare functie y= p(«) een geheele reeks dergelijke functies kan afgeleid 
worden, alle van de gedaante y= kh; [gp {h(@)}], werd ook misschien 
te veel terloops gemaakt, om dien indruk behoorlijk te verzwakken. 
Dit laatste beginsel toch levert, zooals onmiddellijk blijkt, een onuit- 
puttelijken rijkdom aan standaardvormen. Met behulp van dit principe 


ke ä 
3 
E 


si ( 367 ) 


kan o.a. evengoed de standaardvorm (D) afgeleid worden, We hebben 
dan slechts aan te toonen, dat 


an + 6 
LT ge td 
dadelijk uit de formule van Aprr of Scnrorper volgt. Door toepassing 
van den standaardvorm van SCHROEDER : 


9 (y) = mg (e) 


vinden we uit 


ad 
y= gn mg) = EE 
av Jb 
on Hd 
waarin m,a,b,c en d hebben te voldoen aan 
dk be Gen bd ac 
mad a—md (lm) — (l4m)y 
zoodat m een wortel is van 
DO aa 
ad — By 
Hierna vinden we dan ook zonder moeite den vorm (d) voor pn (x). 
In het parabolische geval, ad — 9y = 0, gaat deze berekening niet 
door; we hebben dan echter slechts de vergelijking van ABEL te 
hulp te roepen. Stellen we nl. 


9 (@) = 


mh 1=z=0. 


y=ga tg (@) +1} = el 
dan volgt daaruit voor g (@) 
_ atb 
A aiipe rap 


waarin 4,b,c en d moeten voldoen aan 
ad—be od _ d' c* 
add Red 

Ook in dit geval is de gedaante (d’) van p„ («) zonder eenige 
moeite te bepalen. 

De noodzakelijkheid van deze aanvulling is me eerst goed duidelijk 
geworden na het ontvangen van een schrijven van Dr. L. E. J. 
Brouwer, die me welwillend op deze leemte opmerkzaam maakte 
en eveneens het onmiddellijk verband tusschen den standaardvorm 
(D) en dien van ScHrorper in het licht stelde. Ik stel er prijs op, 
hem hier mijn vriendelijken dank te brengen voor zijn opmerkingen. 

24 


(368 ) 


Natuurkunde. — De Heer Lorentz biedt eene mededeeling aan 
van den Heer J. A. Vorrerarr: „Opmerkingen over de proeven 
van Wirson en Martyn betrefjpende de draatingssnelheid der 
electrische ontlading in een gas, in een radiaal magnetisch veld. 


(Mede aangeboden door den Heer KAMERLINGH ONNesS). 


WirsoN en MarryN ') hebben eene door proeven op bevredigende 
wijze bevestigde theorie opgesteld over de ronddraaiende beweging 
van eene electrische ontlading door een verdund gas in een radiaal 
magnetisch veld. Deze ontlading komt tot stand door de beweging 
van positieve en negatieve ionen. 

Zij verkrijgen voor de draaiingssnelheid de waarde 

DEAL EE 
waarin H de magnetische, X de electrische kracht op de plaats der 
ontlading voorstelt, terwijl &, en &, de snelheden zijn, welke de 
eenheid van electrische kracht in het beschouwde gas aan een positief 
en aan een negatief ion resp. geeft. 

De toestel bestond uit twee verticale coäxiale glascilinders C, en 
C, langs welker as een electromagneet zóó was geplaatst, dat een 
pool zich in het middeu van den magneet en tevens op gelijken 
afstand van grond- en bovenvlak der cilinders bevond. Het magnetische 
veld was hierbij in elk horizontaal door de as gebrachte vlak radiaal, 
of nagenoeg, terwijl de kracht M, van wege de solenoïdale verdeeling, 
omgekeerd evenredig was met den afstand tot de as. De ruimte 
tusschen de beide cilinders was boven en beneden afgesloten door een 
metalen plaat. Tusschen een punt van het bovenvlak en een nagenoeg 
daaronder liggend punt van het benedenvlak ging de ontlading over, 
die zich dan om de as rondbewoog, zoodoende een met de cilinders 
C, en C, coöxialen cilinder beschrijvende. 


Ware de ruimte tusschen de beide cilinders C, en C, met een 
eleetrolyt gevuld, -zoo zou de vloeistof in haar geheel in wenteling 
geraken; evenzoo natuurlijk, indien de geladen deeltjes zich in een 
vaste stof bewogen. 

Ook bij de proeven van WarsoNn en Marry werd het gas in de 
beweging meegesleept, evenwel zoo langzaam dat de ontlading nagenoeg 
geacht kon worden in een stilstaand gas rond te draaien. 


8) H. À. Widor en G. H. Marryn. „On the Velocity of Rotation of the Electric 
Discharge in Gases at Low Pressures in a Radial Magnetic Field”, (Proc. Roy. 
Soc. Ser. A. Vol. 79, N° A 532, 2 Aug. 1907), 


( 369 ) 


Dit blijkt als men berekent hoe groot de snelheid is waarmede 
het gas wordt meegesleept en deze snelheid met de waargenomen 
hoeksnelheid der ontlading vergelijkt. 


Hier worde tevens de formule (1) op andere wijze afgeleid dan 
door WrirsoN en MarryN gedaan wordt. Men kan zich namelijk 
een eenigszins andere voorstelling vormen van het mechanisme der 
ontlading. 


$ 1. Laten de cilinders tusschen welke het gas zich bevind: resp. 
de stralen AR, en A, hebben, waarbij A, > R. Laat de ontlading 
niet op één enkele plaats overgaan, doch tegelijkertijd op alle punten 
begrepen tusschen twee met de vorige coäxiale cilinders met stralen 
9, en g, resp. (e, >e.). Deze vorm van ontlading kwam inderdaad 
bij de proeven een enkele maal voor. Men mag aannemen dat, wan- 
neer de ontlading slechts op één enkele plaats overgaat, het gas in 
draaiing gebracht wordt met eene snelheid die van dezelfde orde van 
grootte is als de hier berekende snelheid. 

Zij / de totale stroom. Daar de doorsnede der ontlading ar (@‚°* —g,°) 
bedraagt, is de stroomdichtheid 


(2) 
a (0,*—0,”) 


Hieruit volgt voor den stroom die tusschen de ecilindervlakken met 
stralen # en r + dr loopt, wanneer g, >r > es, 


î Ardr 
ge PE) 
ade 0: TQ 

Laat w de hoeksnelheid zijn waarmede het gas zich beweegt 
wanneer een stationaire toestand is bereikt. 

Wanneer twee cilinders met stralen # en # + dr zóó gelegen zijn 
dat rv, of 0, >r + dr, zoodat door de ruimte die zij insluiten 
geen stroom gaat, zoo zal in den stationairen toestand bet wrijvings- 
moment aan de ééne zijde van die ruimte op het oppervlak daarvan 
werkend het aan de andere zijde werkende wrijvingsmoment in even- 
wicht moeten houden. 

Is v=wr de snelheid, en # de wrijvingscoëfficient, zoo zijn de 
bedoelde momenten per eenheid van lengte, gemeten in een richting 
evenwijdig met de as, resp. 


— An r° ge 4 
Te ee at 
y 


en 


(370 ) 


dv 
2 dr) te 
Haren): 6) 
Het evenwicht der momenten (4) en (5) eischt 
rr — En (r + dr) En ze Ede ore NN 
hetgeen ook te an is 
dw 
2 Jr (7) 
De oplossing dezer vergelijking is 
KE b 8 
CO een of En pe ee € e © . e e ° ( ) 


Men mag aannemen dat de wrijving bij de cilinderwanden die het 
gas begrenzen, zoo groot is, dat de hoeksnelheid aldaar nul is. 
Derhalve heeft men aan de buitenzijde van de ontladingsruimte 


NE En 9 
WW l aorsssend 1 r? rR, ) Ld 4 Ld . Ld Ld . Ld ( ) 
aan de binnenzijde daarvan 
1 1 
Wis D, 5 sl EN 


waarin b, en b, constanten voorstellen. 

Zijn echter de stralen r en r+dr kleiner dan pg, en grooter 
dan @‚‚ zoo werkt op het gas tusschen de cilinders met stralen 7 
en r + dr ten gevolge van den stroom het moment rd: of 

2 Hr dr 
oe 

Dit geeft, in verband met de grootte der wrijvingsmomenten, de 
vergelijking 


sa, ars ot (rd) (E). Ë ei . (12) 


NE 


en 
of 
pe s d d 
2HIrdr pn zotte 5 Fr 5 ea 
Ademt id MN 
Dus 
—_HIr 

== wr — ee 
ante,” —@,) / 

Stelt men 

Hr 

nurte CG, . . . - . . ad (15) 


2an(e,*—e0,') 


Ct 


hetwelk een constante is, daar M omgekeerd evenredig is met r, 
zoo is de oplossing der vergelijking (14) 
| a b 
ee 10) 
# nn 


In verband met de uitdrukkingen (9) en (10) vindt men, daar er 
voor r==e@;, en ==, continuïteit van hoeksnelheid moet wezen 


a dj b 5 1 1 B (17) 
, 0’ 1 0 ok, ne ’ . . . ’ 

b 1 1 
Etables =C ere 
@. 0e Gelk 


Maar bovendien moet er continuïteit zijn van de afgeleide der 
hoeksnelheid naar den straal. Dit blijkt hieruit, dat, wanneer men 
een doosvormige ruimte beschouwt, gelegen bij het grensvlak tusschen 
den ontladingscilinder en de ruimte daarbinnen of daarbuiten, even- 
wicht moet bestaan tusschen de daarop aan weerszijden werkende 
wrijvingskrachten. De bedoelde ruimte is zoo gekozen, dat hare twee 
evenwijdige vlakken tevens evenwijdig zijn met het bedoelde grens- 
vlak en aan weerskanten op oneindig kleinen afstand daarvan zijn 
gelegen. Wegens de oneindig kleine afmeting der ruimte in de 
richting loodrecht op het grensvlak, is de kracht door het magnetisch 
veld uitgeoefend verwaarloosbaar. Het evenwicht der genoemde 


dv 
wrijvingskrachten doet tot continuïteit van En besluiten en dus ook, 
r 


Pa fi dw 
daar w continu is, tot continuïteit van ed 
ì yr 


Dit voert tot de vergelijkingen 


2 2 
Stort =t Ens 
0 Cr Ee 
en 
Stb =t (20) 
0 @ 0 el, 
Uit (17) en (19) volgt 
| Ee b 
Re 
OK 
uit (18) en (20) 
B 
0 eee (4) 
0 0 


Dus 
B 0, CO rek we! (89) 


£ 3) 
De vergelijking (17) wordt nu 


emg Cet). ee nn 


en de vergelijking (18) 


Uit (24) en (25) volgt 


b En C Re, (2R,—0;) B Ro, (2R‚—e.) 


26 
en 
0, (ER, —e.) — 0 (2R‚—e@.) 

eme BA » 

a RER (27) 
Deze waarden substitueerende in (16) vindt men 
beet o,(2R, —0,)—0,(2R, 0.) ze 
(LR, —k)r 
oP, (2R,—0)—e, RAR, —C.) ; 
En : dl 
BR 


In het bijzondere geval dat o, en g‚ zeer weinig van elkander 
verschillen kan men stellen 


0 =Q 
0, =0 Hd en (29) 
redt 
waarin d eu e oneindig kleine grootheden voorstellen. Dan wordt 
HI 
Cee en tn 
4an.d enn 
en 
| (e— Ek) (B,—e) 
A0 
ER ) ile 
(De grootheid e valt weg). 
De vergelijking (30) in (81) substitueerend vindt men 
HI —R.) (LR — 
„HE e-E)A-O) en 


| Jan (RR) 
Daar de ontlading bij de bedoelde proeven den vorm van een 
smalle kolom had en het veld A voor één bepaalde waarde van # 
(nl. 7# == 1.34 cm.) wordt opgegeven, ligt het voor de hand g, =@, =e@ 
te nemen en dus de formule (32) te gebruiken waarin o = 1.34. 
Bij den toestel van WirsoN en MarryN was voorts 2, == 1.505 em. 
en :R, = 1.16 ‘cm. 


(Sta 

De waarde van 7 hangt niet af van den druk. Stel voor stikstof 
n= 0.0002. Bij een bepaalde proef in stikstof was / gelegen tusschen 
10 en 30 milli-Ampère, dus tusschen 0.001 en 0.003 (el. magn. 
maat) en bedroeg de magnetische veldsterkte 41. 

Deze waarden substitueerende in (32), vindt men dat de hoek- 
snelheid waarmede het gas zich bij die proef bewoog, altijd aanne- 
mende dat de ontlading den vorm van een geheelen cilindermantel 
had, 1.6 à 4.7 moet hebben bedragen. De waargenomen hoeksnelheid 
der ontlading bedroeg 2a.9.5, dus ongeveer 60. 

Evenzoo blijkt, bij invulling der numerieke op andere proeven 
betrekking hebbende waarden, dat de snelheid waarmede het gas 
ronddraaide, steeds veel geringer was dan die waarmede de ontlading 
zelve zich bewoog. 

Algemeen bedraagt volgens de formule (1) de hoeksnelheid der 
ontlading voor # == 


kk, 
B (88 
ed 


zoodat voor de verhouding der beide hoeksnelheden wordt gevonden 
2 eni OZ 


Szank k Hia 34 
er, Se 
of, daar Z=0.a(0,*—e0,") X, als o het geleidingsvermogen is, 
_@ RER 


O0 ee) e-B)(R 0) 
Deze verhouding wordt des te grooter naar mate eg, meer tut @, 
nadert. 


$ 2. De formules (28) en (33) gelden ook voor het geval dat zich 
tusschen de cilinders C, en C, een electrolyt in plaats van een gas 
bevindt. 

Alsdan zal de ontlading niet beperkt zijn tot een dunnen cilinder- 
mantel, doeh de geheele beschikbare ruimte vullen, zoodat in (28) 
is te stellen o, — R, en op, —= A. Dit geeft 

HI (r—-R)(R‚—r) 


ze Ì 36 
ST Zan FER) en 
j | 2 E‚R, 
De maximumwaarde van w wordt bereikt voor r=— —— , als 
RE, 
nog steeds Mr als constant wordt beschouwd. 
Deze maximum-waarde bedraagt dus 
HI (B, —L.) 
WM . (37) 


Tan (BHE) 


(374 ) 


en voor de verhouding van de hoeksnelheid der ionen die den stroom 


2 
dragen (eveneens genomen voor de waarde — :) tot die van den 
1 2 
geheelen eleetrolyt vindt men 


Q RR)’ X 
—_=2ank, k, Eee dte cete Ge 
OM RR, (R‚—B.) 1 
of, daar I=o.an(B, — R‚) A, 
1 (Bt) 


(39) 


ed E 


Ou RENK RI 
Is e de lading van een gram-ion en bevinden zich ” gram-ionen 
in elken cM°, zoo heeft men 
gen tkisd kdenk eN 
zoodat (39) overgaat in 
2 on kh (BHE) 
WM en k, +k, R‚R,‚(R‚—-R.)' 
Stel dat A, == 1,505 cM. en 2,=1.16 eM. Laat den wrijvings- 
coëffieient gelijk zijn aan dien voor water, dus 
n= 0,01. 


(41) 


Bekend is 
e —= 9654. 
Bestaat de electrolyt uit een oplossing van 10 Gr. KCI per Liter, 
Z00 is 
ee 
n= 7460 
De snelheden voor K en C] zijn resp. k,=0,66.10—1l en k,=0,69.10-11, 
Deze waarden substitueerende in de vergelijking (41) vindt men voor 


Q 
—- eene zeer kleine waarde (ongeveer 7.10-13). 
WM 
Daar de hoeksnelheid @ in dit geval zoo gering wordt, zal de 


geheele electrolyt met de ionen die den stroom dragen ongeveer 
dezelfde hoeksnelheid verkrijgen; anders dan bij het rondwentelend 
gas, bewegen zich hier de ionen die den stroom dragen slechts zéér 
weinig sneller dan het medium waarin zij zich bevinden. 


$ 3. Wirson en MarryN berekenen de draaiïingssnelheid der ont- 
lading ongeveer op de volgende wijze. 

Is X de electrische kracht evenwijdig met de as van den cilinder, 
zoo zullen de positieve en negatieve ionen in de richting der kracht 
resp. de snelheden #,X en —k,X hebben. Stel dat de positieve 
ionen zich naar beneden bewegen met de snelheid 


EET ENDROPER REN 


Bn nn eee 
en de negatieve naar boven met de snelheid 
he 


De op elk ion werkende mechanische kracht is gelijk aan het 
product der magnetische kracht met de lading van het ion en met 
zijne snelheid. Hieruit volgt voor de snelheden waarmede de positieve 
en negatieve ionen resp. zich in zijdelingsche richting voortbewegen 

EN ee (AÂ) 
Ee OL 

Positieve en negatieve ionen zullen slechts dan dezelfde baan kunnen 
volgen wanneer deze scheef staat, waarbij het bij de anode gelegen 
deel der baan vóórgaat. Zij a de hellingshoek der baan ten opzichte 
van een verticale lijn. Deze hellingshoek zal blijken zeer klein te zijn. 

Is V, de snelheid waarmede een positief ion zich in de richting 
der baan beweegt, en U de snelheid waarmede de baan zich in 
zijdelingsche richting verplaatst, zoo zal de ware snelheid van het 
positieve ion zoowel de resultante der snelheden wv, en u, alsook die 
der snelheden V, en U zijn. 

Men moet dus hebben 

OE ee ee KON 
ME ME re ee (4E) 


En gaat het negatieve ion in de richting der baan met snelheid 
V, naar boven, zoo moet evenzoo 


RER eee ee (46) 
en 
ee BENEN A een (Á) 
Uit de vier laatste vergelijkingen volgt 
M-—u, u‚—l 
ga= ze hee 
v, Vz 
dus 
U in VU, JV, U, (51) 
0, + V, 
en 
UU, 
ige = 6 52 
Tete, He 


Wanneer men in (51) en (52) de waarden van v,, v,, u, en u, 
volgens (42), (43), (44) en (45) invult, verkrijgt men 
BN 
en 
gees (EEJ... (94) 


(376 ) 


Wanneer men: 4, en Kk, als bekende grootheden beschouwt, kan 
men, daar U en X gemeten kunnen worden (de laatste weliswaar 
ruw) nagaan of de formule (53) uitkomt; beschouwt men &, en 4, 
als onbekend, zoo kan men uit die formule het product 4,4, bepalen. 

Uit andere proeven zijn intusschen &, en X, voldoende bekend. 
Het blijkt bij invulling der numerieke waarden in de formule (54) 
dat de hoek «a zeer weinig van nul verschilt, zoodat de scheeve 
stand niet in het oog valt. 

Men kan zich evenwel afvragen of zich niet bij de ontlading 
_ positieve en negatieve ladingen zullen vormen aan de voor- en 
achterzijde daarvan, op de wijze van het verschijnsel van Har. 

Wij nemen voorloopig aan dat de baan der ontlading evenwijdig is 
met de as der cilinders, en dat de bedoelde ladingen zich gevormd 
hebben, tengevolge waarvan de ionen een electrische kracht Y in 
de richting der voortbeweging ondervinden, terwijl X weder voor- 
stelt de electrische kracht in de richting evenwijdig met de cilinderas. 
De snelheden v, en v, worden dan evengroot als zooeven, maar de 
snelheden in voortgaande richting worden voor de pos. en neg. 
ionen resp. 

Pet Me RC EN 
en | 
NE RO 

Deze moeten nu beide gelijk zijn aan U, de snelheid waar- 

mede de baan der ontlading zich voortbeweegt. Men vindt dus 


U Ek HX UF HAT. 
waaruit volet É Î 
Fik AOEK on 
en 
NK 


Dezelfde waarde als te voren wordt voor de snelheid U ook op 
deze wijze gevonden. 

Het is nu ook zeer goed mogelijk dat de baan helt onder een 
willekeurigen kleinen hoek gen tevens de ladingen aan vóór- en achter- 
zijde der ontlading optreden. 

Alsdan vindt men weder de formule (51), waarbij v, v, w‚ en u, 
bepaald worden door de formules 

| vo, =k,X 
Pink PPS 
u, = hk HX HY 
u, =hHX—k,Y 


E 


ERE bnn centreer adden 


(377 ) 


In de plaats van (32) treedt nu de formule 


us U 


ze er 00 
INTE VO 

De formules (51) en (60) leveren op 
ae e  o(6) 


en 
fi j 
d B wen (kk) H EE X 
Welke de hellingshoek ook moge zijn, steeds vindt men de juiste 
waarde voor de snelheid U. Het is dus het meest aannemelijk zich 
voor te stellen dat deze hellingshoek door de plaatselijke gesteldheid 
van het metaal wordt bepaald en dat de kracht Y, dus ook de 
zijdelingsche ladingen, zich daarnaar regelen op de wijze aangegeven 
door formule (62). 


(68) 


Natuurkunde. — De Heer KAMERLINGH ONNes biedt namens de 
Heeren ErNsrT ConeN en J. Orie Jr. aan mededeeling N°. 113 
uit het Natuurkundig Laboratorium te Leiden: „Het atoom- 
volwme van allotrope modifikaties bij zeer lage temperaturen.” 


(Mede aangeboden door den Heer H. A. LORENtTz). 


1. Bij de diskussie over een mededeeling: „De allotrope vormen 
van zilver en goud”, door een van ons beiden in de vergadering 
der Deutsche Bunsengesellschaft te Dresden gedaan *, kwam de vraag 
ter sprake, of de atoomvolumina der verschillende allotrope modi- 
fikaties van een bepaald element bij het absolute nulpunt gelijk 
worden. Daar de beantwoording dezer vraag, die slechts langs expe- 
rimenteelen weg kan worden gegeven, ten nauwste samenhangt met 
eenige andere punten, het periodiek systeem der elementen betreffende, 
waarop wij later zullen terugkomen, hebben wij een onderzoek in 
de boven aangeduide richting uitgevoerd, dat hier in het kort worde 
geresumeerd *). 


2. Nadat een voorloopig onderzoek ons had geleerd, dat de allo- 
trope vormen van den phosphor minder geschikte objekten voor 
onze metingen waren, hebben wij deze alleen met diamant en graphiet, 
alsmede met wit en grauw tin uitgevoerd. 


1) Zeitschrift für Elektrochemie 21, 589 (1906). 


?) De uitvoerige verhandeling verschijnt binnen kort in de Zeitschrift für physik. 
Chemie. 


(378 j) 


3. Door bemiddeling van den Heer S. Lenmans te Amsterdam 
stelde de Heer Louis Tas aldaar tien gram diamant (314 stuks) te 
onzer beschikking. Het zij ons vergund hun ook op deze plaats onzen 
hartelijken dank te brengen. 


4. De Heer P. LeBrAv te Parijs zond ons een groote hoeveelheid 
graphiet, afkomstig uit de nalatenschap van Herat MorssaN; dit pre- 
paraat bleek bij onderzoek zeer zuiver te zijn. 

Daar de onderzoekingen van Le CHarELIER en WoroapinNe') hebben 
geleerd, dat graphiet eerst dàn een scherp gedefinieerd spec. gew. bij 
bepaalde temperatuur aanneemt, wanneer het aan groote drukkingen 
is blootgesteld geweest (volgens de genoemde auteurs worden op die 
wijze ingesloten gassen daaruit verwijderd), hebben wij ons preparaat 
aan drukkingen van 5000—1000 atm. blootgesteld en eerst dan 
gebruikt, als het spec. gew. ook na herhaalde kompressie konstant 
bleef. 

Wij maakten gebruik van een speciaal voor dit doel gekonstrueerd 
toestelletje, dat in Fig. 1 is afgebeeld. 

In het stalen blok B is een holte geboord, waarin men gepoederd 
graphiet brengt. In die holte past de stempel D, die onder een 
hydraulische pers door het blok A wordt neergedrukt. Het aldus 
ontstane graphieteylindertje laat zich gemakkelijk uit B verwijderen 
door losschroeven van C en kan dan met behulp van het stuk FE 
uit de holte worden gestooten. 


5. Het witte tin, dat bij onze metingen dienst deed, was hetzelfde 
preparaat, dat bij de onderzoekingen van Ernst Conen en E. GoLp- 
scHMIDT®) had dienst gedaan, terwijl het grauwe tin afkomstig was 
van een blok Bankatin, dat ons indertijd door den Heer H. BAUCKE, 


chem. ing. te Amsterdam, welwillend was afgestaan *®). Bij onderzoek - 


bleek, dat dit materiaal zeer zuiver was. Door een afzonderlijk 
onderzoek overtuigden wij ons er van, dat het wit tin niet meer 
bevatte. 


BEPALING VAN HET SPEC. GEWICHT. 
6. Onze bepalingen werden bij 18°, — 38° en — 164° uitgevoerd. 
A. Metingen bij 18°.0. 
7. Hierbij maakten wij gebruik van een pyknometer. Daar graphiet 
door water niet wordt bevochtigd, namen wij toluol als vulvloeistof, 


I) CG. R. 146, 49 (1908). 
2) Zeitschrift fur physik. Chem. 50, 225 (1905). 
3) Zeitschrift für physik. Chem. 63, 625 (1908). 


ESL 
TE 


(379) 


In verband hiermede werd het slijpstuk van den pyknometer zeer 
lang gemaakt. Ons apparaatje had een inhoud van + 22 cc; het werd 
met behulp van zorgvuldig uitgekookt water geiĳkt. De wegingen 


werden uitgevoerd op een balans, waarop io Pe kon worden afge- 


lezen. Alle wegingen werden gereduceerd op het luchtledig en op 
de dichtheid van water bij 4°.0. 

Nadat de stof, die onderzocht moest worden, in den pyknometer 
was gebracht, werd deze met toluol aangevuld en met de luchtpomp 
verbonden. Had de toluol gedurende eenigen tijd gekookt, dan werd 
het fleschje verder met die vloeistof aangevuld en in een thermo- 
staat geplaatst, die op 18°.0 werd gehouden. De gebruikte thermo- 
meters waren gekontroleerd met een normaalthermometer (in */,,° 
verdeeld), die door de Physikalisch-Technische Reichsanstalt te Char- 
lottenburg was geiĳkt. 

De stop van den pyknometer was kapillair doorboord; de boven- 
kant van de kapillair was mat geslepen. Zoodra die bovenkant ge- 
durende 10 minuten geheel droog bleef, werd de vloeistof met behulp 
van een kapillair pipetje afgezogen tot aan een streep, die zich op de 
kapillair van den pyknometer bevond. Daarna werd de pyknometer 
uit den thermostaat verwijderd en na zorgvuldig afgedroogd te zijn, 


gewogen. Er werden steeds bepalingen in duplo uitgevoerd. 


187 
Voor de gebruikte toluol vonden wij: Gn, 0,8666. 


Tabel 1 bevat de resultaten der bepalingen bij 18°.0. 


TABEL 11) 
Temperatuur 18°.0, 


Stof edje | tdi 18°.0 | 
4 Bumtekt. verdrongen | venir doo | Opmerkingen 
Naam | in gr. toluol in gr. | water in gr. | 
Diamant 9.9790* — 2.8296* 3.514 
Graphiet 8.4124* 3,2964* — 2.217 
Graphiet 8.5504* | __3,342* je 2.15 
Wit tin 16.8488 — 2.3082 1.281 'vangrauwtin bereid 
Wit tin 23.7052* — 3.2458* 7.285 „gesmolten tin „ 
Grauw tin 33.4100* —- 5.7953* 5.751 |fijn poeder 
Grauw tin 29.9170 he 5.1789 5.763 |grover „ 


1) De cijfers in deze tabel, die van een * zijn voorzien, hebben bij de latere 
berekeningen dienst gedaan. 


(380 ) 


B. Metingen bij lage temperaturen. 


8. Daar, voor zoover ons bekend is, een nauwkeurige methode tot 
het bepalen der spec. gewichten van vaste stoffen bij zeer lage tem- 
peraturen, nog niet bestaat, *) moesten wij in de eerste plaats een 
zoodanige uitwerken. 

De door ons gebruikte methode is te beschouwen als een kombi- 
natie van den dilatometer met den gewichtsthermometer. 

Reeds aanstonds bleek echter, dat wij onze proeven slechts tot 
— 164° zouden kunnen uitstrekken. Immers, tot dus verre is er geen 
vloeistof. bekend, die beneden die temperatuur voldoende vloeibaar 
blijft. Zoo wordt bv. pentaan (z.g. Pentan für Thermometer) reeds 
enkele graden lager zoo viskeus, dat het geheel onbruikbaar is. 


a. De dilatometer. 


9. Onze dilatometer (Fig. 2) werd van Jenaglas 1611 gemaakt, 
daar, door de onderzoekingen van KAMERLINGH ONNes en Cray de 
uitzettingskoëfficient van deze glassoort bij zeer lage temperatuur 
voldoende bekend is. 

A is een reservoir van + 20 ec. inhoud; de kapillair 25,B, heeft 
een lumen van 0,7 mm.; de inhoud van C is + 6cc., die van 
Lt 20e 

Met behulp van een slijpstuk S kon E op de onderliggende 
kapillaire buis worden gezet. Deze heeft hetzelfde lumen als 55, B, 

De gang der proeven is nu als volgt: 

Nadat A gereinigd en gewogen is, brengt men de stof, die op 
haar spee. gew. onderzocht moet worden, daarin en weegt opnieuw. 
Men smeit de buis 22,5, aan en weegt het geheel. Daarna 
etst men op de kapillair 55,5, een merkteeken, even beneden de 
plaats, waar zij later uit het koelbad zal treden. A wordt met pentaan 
tot aan dit teeken gevuld, nadat het geheel in een thermostaat op 
18°.0 is gebracht. Men weegt opnieuw. 

Thans plaatst men A in een koudmakend mengsel en smelt bij B, 
het overig deel van den toestel aan de kapillair. 

E wordt verbonden met een (met ingevette) driewegkraan, die 
gelegenheid geeft den toestel leeg te pompen en hem met pentaan 
aan te vullen. Deze manipulaties worden eenige malen herhaald. 

Is de toestel op deze wijze tot ongeveer te halver hoogte van # 


1) De bepalingen, door Dewar (Chemical News 85, 289 (1902) uitgevoerd, dragen 
een meer oriënteerend karakter. Zijne methode was voor ons doel geheel onbruik- 
baar, daar zij niet nauwkeurig genoeg is. 


(381 ) 


met pentaan gevuld, dan giet men met behulp van een trechter in 
E zuiver, dubbel gedistilleerd kwik. Door nogmaals uit te pompen, 
verwijdert men het overtollige pentaan, zoodat het kwik ten slotte 
in het onderste deel van C' dringt en KS daarmee gevuld blijft. 

Men plaatst ABB, in den kryostaat, terwijl B,CSE zich in een 
thermostaat U (fig. 3) bevindt, die op 18°.0 wordt gehouden. 

Het kwik stijet nu in C; men giet thans in £ kwik, zoodat, 
wanneer Á de temperatuur van den kryostaat heeft aangenomen, 
het kwik in Z eenige centimeters boven het slijpstuk staat. 

Is de temperatuur van den kryostaat gedurende een nur volkomen 
konstant gebleven, (de temperatuur wordt met behulp van een weer- 
standsthermometer bepaald), dan verwijdert men £. De overmaat van 
kwik, die zieh in £ bevind, wordt in een bekerglas WV (fig. 3) op- 
gevangen. Blijft de kapillair tot boven geheel gevuld, dan plaatst 
men het vat Z, na het vooraf zorgvuldig te hebben schoongemaakt, weer 
op het slijpstuk en laat nu de temperatuur van ABB’ langzaam 
stijgen. Het kwik, dat bij S uitvloeit, wordt in EZ verzameld. Na 
eenigen tijd brengt men den geheelen toestel in den thermostaat van 
18°.0 en laat hem daarin geruimen tijd hangen. Nu brengt men 
onder BUSH een bekerglas, verwijdert M zorgvuldig van het slijp- 
stuk, zoodat het kwik in het bekerglas vloeit en strijkt ten slotte 
het oppervlak van het slijpstuk met een veertje af. j 

Het kwik, dat zich in het bekerglas bevindt wordt voorzichtig 
met water gewasschen, daarna met alkohol. Dezen verwijdert men 
met behulp van een luchtstroom, die door watten is gefiltreerd. Men 
herhaalt het drogen, totdat het gewicht konstant geworden is. 


b. De kryostaat. 


10. Voor de metingen bij — 38° gebruikten wij vloeibaar chloor- 
methyl onder verminderden druk, bij — 164° vloeibaar methaan bij 
1 atm. De toestel, die door KAMERLINGH ONNes voor dergelijke doel- 
einden werd gekonstrueerd '), is in fig. 3 schematisch voorgesteld. 


AAA is een geheel doorzichtig vakuumglas, dat + 2 liter vloeistof 


kan bevatten, BB is een helm van messing, die met behulp van 
een caoutchoucring gasdicht op het glas kan worden bevestigd. 
De hals CC kan met een groote caoutchoucstop gasdicht worden 
afgesloten. De stop D was op zes plaatsen doorboord; door drie 
der boringen gingen de kapillairen M van drie dilatometers. Buiten- 
dien waren in het glazen vat AA aangebracht: een weerstands- 


1) Zittingsverslag Mei 1905; Comm. from the Phys. Lab. at Leyden N°. 94c, 
5 25 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A©, 1909/10, 


( 382) 


thermometer G, een pentaanthermometer #’ en een glazen buis H. 
Deze laatste liep tot op den bodem van het vakuumvat. 

De reservoirs 7’ der dilatometers waren omgeven door een bescher- 
mingsmantel KAAK van nikkelblik. Deze mantel wordt gedragen 
door de nikkelstaven LL. Het vloeibare gas werd in sterke roering 
gehouden door den roerder mmm. De kleppen rrrr bevorderen 
het sterk doorroeren in hooge mate. De roerder hangt aan drie 
draden NN, die gasdicht door den helm BB gaan. Ten einde dit 
te bereiken, gaan zij door de metalen buisjes QO en door de gummi- 
buisjes PP; in deze laatste zijn de draden hermetisch sluitend be- 
vestigd. Met behulp van een elektromotor worden de draden in op- 
en neergaande beweging gebracht. 

Het vloeibare gas werd door de buis HH in het vakuumglas gepompt. 

Werkte men bij verminderden druk, dan werd S aan de lucht- 
pomp verbonden. 


11. De tabellen 2—9 bevatten de resultaten der metingen, die bij 
_de berekening dienst doen. 


VAN BEL: 2, 
Temperatuur 18.°0, 
| Gewicht der | Gewicht van 
; Nummer v.d. 
De dilatometer bevat vaste stof net pentaan : 
in er. in gr. dilatometer 
Diamant-—Pentaan 9.9790 12.0820 I 
Graphiet—Pentaan 87954 11.6135 II 
Wit tin—Pentaan 23. 7026 12. 7496 Hi 
Grauw tin—Pentaan 26.4843 10.5339 IV 
Pentaan 19.8847 Vv 
Water 20. 2058 Vv 
TA BAR LS 


Temperatuur — 1639,6. 


ì | Gewicht in gr. van het kwik 
Nummer v, d. dilatometer | De dilatometer bevat dat bij 1800 ie uitgevloeid 


| Diamant —Pentaan 67.5817 
II Graphiet—Pentaan 65.0153 
Vv Pentaan 72.1680 


( 383) 


TABEL 4. 
Temperatuur — 163°.2. 


Â | d Gew. in gr. van het kwik 
Nummer v. d. dilatometer | De dilatometer bevat He bij 1 en 0 fscuitge loei 


| | Diamant—Pentaan | 67-6155 


II Graphiet—Pentaan 65 .0644 
Vv Pentaan 72. 2079 
ERBEL: S 


Temperatuur — 163°.5. 


OEE Gew. in gr. van het kwik, 


Nummer v. d. dilatometer De dilatometer bevat \ 4 bij 189.0 is uitgevloeid 


gen Diamant — Pentaan 67. 5664 
II Graphiet—Pentaan 65.0778 
Vv Pentaan 72. 2685 
| KABEL :G 
__Temperatuur — 38°.0, 
ì Nummer v. d. diletometer | De dilatometer bevat | ae orn ne 
E l | Diamant—Pentaan | 21 .2138 
E 1 Graphiet—Pentaan 20. 4593 
ä Vv Pentaan | 22. 7002 
E TARBE 2 


Temperatuur — 379.75. 


Gew. in gr. van het kwik, 


Nummer v. d. dilatometer De dilatometer bevat dat bij 18°.0 is uitgevloeid 


| Diamant—Pentaan | 21. 1658 

II Graphiet—Pentaan | 20.3958 

Vv Pentaan | 22. 6509 
TABEL 8. 


Temperatuur — 16393, 


k Gew. in gr. van het kwik 
Nummer v. d. dilatometer | De dilatometer bevat dat bij 18°.0 is uitgevlo eid 


HI Wit tin—Pentaan 71 .7180 
IV Grauw tin—Pentaan 58. 9882 


V Pentaan 72.2378 


{ 


(381) 


TABEL: D, 
Temperatuur — 16394, 


_… | Gew. in-gr. van het kwik 
Nummer v. d. dilatometer | De dilatometer bevat | bij 18°.0 is uitgevloeid 


UI Wit tin—Pentaan | 74 7431 
IV Grauw tin—Pentaan 58. 9744 
V Pentaan , 72.2318 


12. Wat de berekening der proeven betreft, hieromtrent zij hier 
slechts het volgende vermeld : noemt men: 
P4 het gewicht van het gebruikte diamant ; 


Ip 
Pisco het gewicht van de pentaan, bij 18°.0 naast het diamant in 


den dilatometer [ aanwezig ; 

Ë de het gewicht van de pentaan, in dilatometer V bij 18°.0 aan- 
wezig ; 

U) het gewicht van het kwik, dat bij het verwarmen van dilato- 
meter V (met pentaan gevuld) van — t° tot 18°.0 is uitgevloeid ; 

Sigo het spec. gew. van kwik bij 18°.0; 


d 
Wiee: het gewicht van het water, dat bij 18.°O door het diamant 


wordt verdrongen; 


Ds de dichtheid van water bij 18.0; 
d den waren uitzettingskoëfficient van het gebruikte (Jena-) glas 
bij — #. 


TABEL 10. 
Spec. gewicht den 
Temperatuur 42.0 
5 Diamant | Graphiet Wit tin Grauw tin 
| 
— 163°9.6 3.519 2.223 | 
— 1639.2 3.518 2.224 
— 1639.5 3.509 2.222 
— 163°.3 7.350 | 5.768 
— 163°.3 7.3a1 5.768 
seo Er 0,17 
— 370.75 3.510 2.217 
+ 189.00 3.514 2.216 7.285 5.751 


( 385 ) 


U4 het gewicht van het kwik, dat uit dilatometer 1 is gevloeid 


bij verwarming van — # tot 18°.0, dan is het gezochte spec. gewicht 
van diamant bij — #. 
Pi 
Ap Ee id = 
Pigeo U W 180,0 
ne 
Pigo.o S18°.0 Dieeo S189.0 


Volgens deze uitdrukking (resp. volgens uitdrukkingen van ana- 
logen vorm voor de andere onderzochte stoffen) is tabel 10 berekend. 


13. Ten slotte geeft tabel 11 een overzicht over de verhouding der 
spec. gew. van verschillende allotrope vormen van eenzelfde element 
bij verschillende temperaturen : 


TABEL: Ik 
Sdiamant On EME tin 
Temperatuur Verhouding Verhouding 
Sgraphiet Sgrauw tin 
+ 18°.0 1.585 1.266 
— J8° 1.583 
— 164° 1.582 1.274 


14. Uit tabel 11 zien wij, dat er tot — 164° geen aanwijzingen 
bestaan, dat de spec. gewichten (resp. de spec. volumina) der 
verschillende allotrope modifikaties van eenzelfde element in de 
richting van het absolute nulpunt naar eenzelfde waarde zouden 
konvergeeren. 


Slechts door de groote welwillendheid van den Heer KAMERLINGH 
Onnes, die ons de hulpmiddelen van zijn laboratorium ter beschikking 
stelde, is het mogelijk geweest het bovenstaand geschetst onderzoek 
uit te voeren. Het zij ons vergund hem ook op deze plaats onzen 
hartelijken dank daarvoor te brengen. 

Den amanuensis bij het Kryogeen Laboratorium te Leiden, den 


Heer G. J. Frrm, zijn wij voor zijn intelligente hulp veel dank ver- 
schuldigd. 


Oktober 1909. 


( 386 ) 


Scheikunde. — De Heer Var per Waars biedt namens den Heer 
A. SMirs een mededeeling aan: „Over foto- en electrochemi- 
sche evenawichten” | 


(Mede aangeboden door den Heer P. Zeeman). 


Reeds vroeger) heb ik er op gewezen, dat, wanneer men aan 
een donker- of thermochemisch evenwicht licht of electrische energie 
toevoert en het stelsel gevoelig is voor deze energie-vormen zich een 
nieuw evenwicht zal instellen, dat van het thermochemisch evenwicht 
afwijkt of m.a. w. thermisch metastabiel is. 

Bij die gelegenheid werden de heterogene fotochemische even- 
wichten in de stelsels Ag‚Cl-—Cl, ea S—CS, en verder het homo- 
gene fotoehemische evenwicht 280,22280,+0, en het homogene elec- 
trochemische evenwicht 30,20, besproken, waarbij tevens een 
fotoehemisch dissociatie-evenwicht bij HCI werd voorspeld. 

Onlangs is dit vermoeden nu niet alleen bevestigd, maar het is 
Cornn °) gebleken, dat dit evenwicht zelfs bij de gewone temperatuur 
zóó duidelijk en gemakkelijk is te demonstreeren, dat de dissociatie 
van HCI-gas door licht in het vervolg een college-proef kan zijn. 

Voorts zijn in den laatsten tijd nog andere evenwichten in deze 
richting bestudeerd, zoodat het aantal onderzochten foto- en electro- 
chemische reacties zeer begint toe te nemen. 

Dank zij den steun van een paar vrienden der natuurwetenschap- 
pen, is ook het Amsterdamsche laboratorium sinds eenigen tijd in 
staat gesteld geworden het nieuwe terrein der foto- en electroche- 
mische evenwichten te verkennen, en zoo kan thans reeds gezegd 
worden, dat het zoeken op dit gebied niet te vergeefs is geweest. 


Vóórdat echter de resultaten der onderzoekingen, die in gemeen- 
schap met Dr. AreN worden verricht, zullen worden medegedeeld, 
wil ik hier eenige algemeene beschouwingen vooraf laten gaan, 
waaruit zal blijken, hoe naar mijn meening de foto- en eleetroche- 
mische evenwichten kunnen worden opgevat. 

Ik zal mij daartoe bedienen van het volgende vaorbeeld. Stel dat 
wij hebben een hooge kolom van een waterige oplossing van den 
een of anderen electrolyt; voeren wij nu door deze ‘oplossing een 
warmen luchtstroom en wel in zoo’n groote, hoeveelheid per seconde, 
dat het warmteverlies van den luchtstroom tijdens het doorstrijken 


1) Rede. Amsterdam 9 Dec. 1907. 
2) Ber. 42, 3183 (1909). 


e 

5 

Pi 

Er 

4 
| 


(-387 ) 


t.o.v. den totalen warmte-inhoud zéér klein is, dan zal de temperatuur 
van de lucht, die de oplossing verlaat niet merkbaar lager zijn dan 
de temperatuur van de lucht die in de oplossing treedt, en verwaar- 
loozen wij nu den invloed van de zwaartekracht, dan zullen wij 
mogen aannemen, dat de vloeistofkolom een homogeen stelsel is met 
overal dezelfde temperatuur en dezelfde samenstelling, zoodat wij op 
zoo’n stelsel de wet van de chemische massawerking zullen mogen 
toepassen. 

Wanneer wij nu de vloeistof kolom biootstellen aan donkere elec- 
trische ontladingen of aan lieht en wel in de richting van de lengte- 
as, dan doen wij in zoo verre hetzelfde als zoo even, dat wij door 
de vloeistof kolom een energiestroom zenden. 

Hoe deze energiestroom nu werkt, laten wij thans in het midden; 
het resultaat moet echter wel dit zijn, dat de potentialen der reagee- 
rende stoffen worden verhoogd, hetgeen bij konstante temperatuur 
uitsluitend het gevolg moet zijn van een toename van de inwendige 
energie der moleculen. 

Met de temperatuur neemt niet alleen de uitwendige, maar ook 


de inwendige energie van de moleculen toe, en daar men wel 


a priori kan zeggen, dat de inwendige energie der moleculen 
voor een chemische reactie de voornaamste factor zal zijn, zien 
wij hierin reeds een reden om te verwachten, dat bij opname 


van electrische energie én licht-energie zich bij de gewone tempe- 


ratuur even wichten zullen instellen die ook worden verkregen bij 
toevoer van warmte-energie, doch dan bij veel hoogere temperatuur. 

Vrij talrijk zijn nu de voorbeelden om deze analogie aan te 
toonen. 

Zoo zou ik nog voort kunnen gaan, om aan te toonen, dat wer- 
kelijk het foto- en electrochemische evenwicht bij de gewone tem- 
peratuur correspondeert met het thermisch evenwicht van veel hoogere 
temperatuur en in verband hiermede is het nu zeer verklaarbaar, 
dat foto- en electrothermische  evenwichten zieh met zoo’n groote 
snelheid instellen. 

Dit is vooral daarom belangrijk, omdat dit alles klopt met onze 
onderstelling, dat de belangrijkste factor voor een chemische reactie 
de inwendige energie der moleculen is, hetgeen dan ook: te ver- 
wachten was, daar het toeh niet de moleculen, doeh de atomen of 
de atomen samenstellende deeltjes zijn, die chemisch reageeren. 


Het is nu de vraag, wanneer mag op een stelsel, waaraan licht- 
energie of electrische energie wordt toegevoerd de wet van de 
chemische massawerking worden toegepast? Het antwoord op deze 


(385 ) 


REAGC TEER 


‘Toevoer warmte-energie | 3022220, \\N,+O,2NO0 | 2H CI ZH, +Cl 
» electrische „ À 7 „ Smits Aten !) 


”„ licht „ ” „ „ Coehn 5) 


Toevoer warmte-energie | 8H,S=28H,+S, \Sex +xHsc2xH;Se| 2 HJ Hs 
„ electrische , „ (SmitsAten) „ (Smits Aten) „ (Smits Aten) 


»” licht: » ” ” »” ” ” »” ” ” ” 


| 


Toevoer warmte-energie 'P,+6H,E24PH,. As, 4 6Hsc24ASH sb + La SSbt, 


„ electrische „ | „ (SmitsAten) „ (Smits Aten) ‚., (Smits Aten) 


” licht » ” ” »” » ” ” ” » ” 


Toevoer warmt-eenergie (9CO: <= 2CO+0: | 
„ electrische „ „ (Smits Aten) 


Keet pe i beke 


vraag is m.i. als volgt: 

Wanneer de hoeveelheid doorgevoerde energie zóó groot is, dat 
er bij het doorstrijken van den energiestroom van een afname der 
energie, die hier werkzaam is, niets valt waar te nemen, hoewel 
door het stelsel energie wordt opgenomen, dan is het stelsel evenals 
in het zooeven genoemde geval met den warmte-energiestroom in 
alle opzichten als homogeen te beschouwen en moet de wet van de 
chemische massawerking van toepassing zijn. 

Is de energiestroom echter minder intensief, dan zal de energie- 
afname. duidelijk te constateeren wezen, de toestand van laag tot 
laag verschillen, en het stelsel dus inhomogeen zijn. 

In dit geval is de wet van de chemische massawerking dus niet 
van toepassing. 

Het is duidelijk, dat, wanneer de energiestroom te zwak is, het 
evenwicht gevoelig zal zijn voor een verandering van de sterkte van 
den daken en dat men dus op eenvoudige wijze kan nagaan, 


I) E een volgende mededeeling zullen de onderzoekingen, waarvan hier enkele 
resultaten zijn medegedeeld in het kort worden besproken. 

% Le. 

3) Chem. Soc. p. 942 (1907). 


De An 


(389) 


of een stelsel op een bepaald oogenblik als een homogeen stelsel 
mag worden beschouwd ja of neen. 

Hier dient opgemerkt te worden, dat men er wel op bedacht 
moet zijn, dat er nog allerlei complicaties kunnen optreden; z00 
blijkt o.a. uit de onderzoekingen van Davims'), dat het een of andere 
bestanddeel invloed kan uitoefenen op den energiestroom, waardoor 
bv. bij donkere electrische ontladingen eigenaardige lichtverschijnselen 
kunnen optreden. Dat in zoo'n geval de wet van de chemische 
massawerking schijnbaar niet opgaat, valt niet te verwonderen, want 
de energiestroom heeft een verandering ondergaan en wat het onder- 
zoek heeft laten zien is eenvoudig dit, dat een verandering in eigen- 
schappen van den energiestroom van grooten invloed is op de ligging 
van het evenwicht. 

Licht-energie en electrische-energie zijn nu eenmaal van veel ge- 
compliceerder natuur dan de warmte-energie, en daarom kunnen 
zich op dit nieuwe terrein verschijnselen voordoen, die op thermisch 
gebied nog nooit werden aangetroffen. 

Ten slotte zij er hier nog op gewezen, dat, wanneer men evenwichten 
bij zóó hooge temperaturen bestudeert, dat het vat, waarin het stelsel 
zich bevindt, een lichtbron is geworden, men een eindtoestand krijgen 
kan, die een fotochemisch evenwicht representeert bij deze hooge 
temperatuur; in enkele gevallen zal men met deze omstandigheid 
rekening dienen te houden. 


Amsterdam. Oetober 1909. Anorg. Chemisch Laboratorium 
der Universiteit. 


Waterstaat. De Heer pr Bruyn biedt ter plaatsing in de Werken 
der Akademie eene verhandeling aan van den Heer Jhr. M. H. 
VAN BERESTEYN: „Getij-constanten voor plaatsen langs de kusten 
en benedenrivieren in Nederland berekend uit de waterstanden 
van het jaar 1906.” 
De Voorzitter verzoekt de Heeren pe BRUYN en VAN DER STOK 
daarover verslag uit te brengen in de volgende vergadering. 


Voor de Bibliotheek wordt aangeboden door den Heer H. Zwaar- 
DEMAKER Cz. zijn „Leerboek der Physiologie, Deel 1. Stuk 1.” 


De vergadering wordt gesloten. 


1) Zeitschr. f. physik. Chem. 64, 657 (1908) 


(LL November, 1909). 


( 390 ) 
ERRATA. 


De noot op blz. 179 te lezen als volgt: 
') Bovendien ontstaat bij deze reactie, in geringe hoeveelheid, een 
isomeer, dat na omkristalliseeren uit alkohol bij 117° smolt. Door 
talrijke omkristallisaties uit tetrachloorkoolstof kon het smeltpunt tot 
132° opgevoerd worden. 


ho 


de, 
Blz. 294 staat in den teller van de formule voor Ee On — Oa 


dit moet zijn + Qsr. 

Blz. 299 laatste zin te lezen als volgt: 

De overgang heeft plaats op het moment dat beide dampvlakken 
worden geraakt hetgeen op een dubbel retrograad verschijnsel wijst. 

Blz. 300 eerste zin te lezen aldus: 

Dit gedrag bewijst dus, dat wij van de kritische temperatuur van 
aether komende eerst uitsluitend het verschijnsel der retrograde 
condensatie krijgen, dan een temperatuurtraject waarover retrograde 
condensatie en retrograde stolling gecombineerd voorkomen om ten 
slotte alleen het verschijnsel der retrograde stolling over te houden. 


TAN, 


trein Amelie 


KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 
TE AMSTERDAM, 


BIJVOEGSEL 


AAN HET 


VERSLAG VAN DE GEWONE VERGADERING 
DER WIS- EN NATUURKUNDIGE AFDEELING 


van Zaterdag 30 October 1909. 


ERE ERO AT TJ: 


H. G. vAN pr SANDE BAKHUYZEN: „Nota omtrent eenige bepalingen van de daling van den 
bodem van Nederland lungs de zeekust, afgeleid uit opteekeningen van waterhoogten en 
waterpassingen”, p. 391. (Met een plaatje). 

H. E.‚ pe BrurN: „Nota omtrent de daling van den bodem in de laatste jaren”, p. 395. 

G A. F. MOrENGRAAFF: „De daling van den bodem van Nederland”, p. 400. 

J. M. vAN BEMMELEN: „Aanteekening omtrent de daling van den Nederl. bodem”, p. 407. 


Aardkunde. — Verslag over een brief van den Minister van Bin- 
nenlandsche Zaken met verzoek om inlichtingen betreffende 
wijzigingen der Noordzeekust. 


Nota omtrent eenige bepalingen van de daling van den bodem 
van Nederland langs de zeekust, afgeleid uit opteekeningen 
van waterhoogten en waterpassingen door H. G. VAN DE SANDE 
BAKHUYZEN. 


In deze nota zal alleen worden nagegaan, in hoever men gerech- 
tigd is, uit oude opteekeningen der waterhoogten in Amsterdam en 
uit de door den Hoofdingenieur Direeteur van den waterstaat RAMAER 
gepubliceerde peilschaalaflezingen tot veranderingen van de hoogte 
van den bodem met betrekking tot het zeeoppervlak te besluiten. 

1°. Waterhoogten van het Y voor Amsterdam. 

In eene mededeeling in de vergadering van de Kon. Akademie 
van Wetenschappen te Amsterdam in Maart 1908 (Verslag Deel XVI 

26 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIIL. A°. 1909/10. 


(392 ) 


pag. 766; Proceedings Vol. X pag. 703), waarvan een exemplaar 
hiernevens gaat, heb ik afgeleid, dat in het tijdvak 1700—1860 de 
bodem van Amsterdam niet merkbaar gedaald of gerezen is met betrek- 
king tot den gemiddelden stand van de Noordzee. Hier volge een 
kort uittreksel uit die mededeeling. 

Van 1700—1860 is dagelijks, van uur tot uur, in het waterkantoor 
de waterstand van het Y voor Amsterdam opgeteekend. Blijkens 
die opteekeningen is het verschil in hoogte van eb en vloed gedu- 
rende dit geheele tijdvak onveranderd gebleven, waaruit volgt dat 
de gemeenschap tusschen het Y en de Noordzee niet merkbaar is 
gewijzigd, en dus de uitkomsten omtrent veranderingen in den ge- 
middelden stand van het Y ook gelden voor den gemiddelden. stand 
van de Noordzee. | 


Uit die opteekeningen heb ik verder den meest waarschijnlijken 


waterstand in het Y in het eerste en het laatste waarnemingsjaar, 1700 
en 1860, met betrekking tot het A.P. in het waterkantoor afgeleid, 
en daarvoor gevonden — 165 mM. in 1700 en — 80 mM. in 1860, 
beide met middelbare fouten van —+ 12 mM. 

In de jaren 1860 en 1875 is door nauwkeurige waterpassingen 
het verschil bepaald in de hoogte van het A.P. in het waterkantoor 
en van het A.P. dat afgeleid is uit de groeven in 5 steenen, welke in 
1682 in 5 sluizen zijn geplaatst. Dit verschil bedroeg 82 mM., 
zoodat in 1860 de gemiddelde waterstand in het Y met betrekking 
tot het A.P. van de 5 steenen was: — 80—82, of — 162 mM. 

Hoe was nu in 1700 de stand van het A.P. in het waterkantoor 
ten opzichte van het A.P. der 5 steenen ? 

Zoover bekend is, waren in 1700 de groeven in de enkele jaren 
vroeger geplaatste steenen de eenige merken waardoor het A.P. 
juist bepaald werd, en het is dus bijna zeker dat het A.P. in het 
waterkantoor door gelijktijdige waarnemingen der waterhoogten bij 
stilstaand water uit de hoogten van die groeven is afgeleid. Verder 
mag men ook aannemen, dat bij die overbrenging van het peil geen 
veel grooter fout zal gemaakt zijn dan bij de bepaling van de onders 
linge hoogten van de groeven, die vermoedelijk op gelijke wijze 
heeft plaatsgegrepen. Hoe nauwkeurig die onderlinge hoogten toen- 
maals bepaald waren, kan men thans nog nagaan. Uit eene nauw- 
keurige waterpassing in 1875 bleek namelijk, dat die hoogten onderling 
slechts enkele mM., in maximo 8 mM., verschilden ; waarschijnlijk zal 
dus in 1700 ook het verschil van het A.P. der sluissteenen en het over- 
gebrachte A.P. in het waterkantoor slechts eenige millimeters hebben 
bedragen. De gemiddelde hoogte, — 165 mM., van het Y in 1700 
ten opzichte van het A.P. in het waterkantoor mag dus ook be- 


A 


( 393) 


schouwd worden als ongeveer de gemiddelde hoogte ten opzichte 
van het A.P. der sluissteenen voor te stellen, en daar in 1860 die 
hoogte — 162 mM. was, komen wij tot het besluit dat van 1700 
tot 1860 geen merkbare verandering is gekomen in de hoogte van 
den bodem, waarop de 5 sluizen zijn gebouwd, ten opzichte van de 
gemiddelde hoogte van de Noordzee. De onzekerheid van deze uit- 
komst kan men aangeven door eene middelbare fout van + 2 cM. 

Wanneer men deze uitkomst aanneemt, moet men eveneens aan- 
nemen dat van 1700 tot 1860 het A.P in het waterkantoor omstreeks 
80 mM. is gedaald, doeh naar de oorzaken van zulk eene daling 
behoeft men niet ver te zoeken. 

Het merk toch was aangeteekend op een peilstok, die door een 
gat in den vloer van het boven het Y gebouwde waterkantoor in 
het water werd gestoken, en wel zoover tot een aan den stok be- 
vestigde klamp tegen den bovenkant van dien vloer stuitte. In dien 
stand stelde het merk op den stok het A.P. voor, en de waterhoogte 
werd bepaald door af te lezen, tot hoever boven of beneden het 
merk de stok was bevochtigd. 

Het is duidelijk dat, zoowel dalingen van den vloer van het op houten 
palen rustende gebouwtje, als veranderingen van den peilstok, van den 
klamp of van het merk, die zeker in die 160 jaren meermalen zijn 
voorgekomen, den stand van het A.P. in het waterkantoor moesten 
wijzigen; en het is zeker minder waarschijnlijk, dat gedurende 
dit geheele tijdvak het aangenomen A.P. onveranderd is gebleven, 
dan dat het omstreeks 8 cM. is veranderd. De onwaarschijnlijkheid 
dat het A.P. in het waterkantoor zou gedaald zijn, kan dus bezwaar- 
lijk als grond ter bestrijding van bovenvermelde uitkomst worden 
aangevoerd. 


2. Peilschaalwaarnemingen langs de zeekust. 

De Heer Ramarr, Hoofdingenieur Directeur van den waterstaat, heeft 
in 1908 een belangrijk stuk in de verhandelingen van het Kon. 
Instituut van ingenieurs uitgegeven, waarin hij de uitkomsten mede- 
deelt van eene bewerking der peilschaalaflezingen, ter bepaling van 
veranderingen in de onderlinge standen van den bodem en van den 
Noordzeespiegel. 

Deze verhandeling heeft o. a. haar gewicht te danken aan de 
omstandigheid dat deze peilschalen staan onder het toezicht van den 
Heer RAMAER, en deze dus, meer dan een ander, bevoegd is hunne 
betrouwbaarheid te beoordeelen. Bij mijne beschouwingen zal ik mij 
dan ook, wat die betrouwbaarheid betreft, geheel door den Heer 
RAMAER laten leiden. 

26% 


(394) 


De eerste berekeningen van den Heer Ramarr berusten op de 
gemiddelde aflezingen van 8 langs de kust geplaatste peilschalen, 
welke blijkbaar door hem nauwkeuriger dan de aflezingen van de 
andere peilschalen worden geacht. Hij schrijft tenminste: ‚„men mag 
„de gevonden uitkomsten met vertrouwen aanvaarden. Anders is het 
„met de andere peilschalen van tabel VI (vermoedelijk tabel V) 
„gesteld.”” De -door den Heer RAMArr gebruikte waarnemingsreeks 
begint met 1872, omdat van dat jaar af de meeste dezer peilschalen 
geregeld zijn waargenomen; zij eindigt met 1906. 

De Heer Ramaer onderstelt dat de 35 gemiddelde jaarlijksche 
zeestanden, die ik in hunne ware onderlinge hoogten in nevensgaande 
figuur heb afgebeeld, worden voorgesteld door de formule: 

yad be, 
waarin # het aantal jaren, verloopen sedert een aangenomen aan vangs- 
datum en 5 de jaarlijksche verandering voorstellen. Gebruik makende 
van al die zeestanden, berekent hij volgens de methode der kleinste 
vierkanten de waarde van 5 en vindt daarvoor + 0.13 cM.; voor 
de middelbare fout van die uitkomst vind ik + 0.042 cM‚ terwijl, 
zoo men de formule y = a + hr aanneemt, de middelbare fout van 
een jaargemiddelde gelijk + 2.52 cM. is. 

Uit de grootte van de middelbare fout zou men besluiten dat de 
berekende jaarlijksche verandering, eene relatieve stijging van het ge- 
middelde zeeoppervlak van 0.13 cM., reëel is; uit de graphische voor- 
stelling blijkt dit echter niet zoo duidelijk, en om deze zaak nader 
te onderzoeken heb ik de berekeningen van 4 uit een deel der 
gegevens herhaald. Ik heb namelijk de uitkomsten van de 4 eerste 
en van de + laatste jaren, die blijkens de afbeelding vrij sterk van de 
overigen afwijken, uitgesloten en uit de reeks der 27 overblijvende 
jaren b bepaald; ik vind dan 5=— 0.05 cM., dus eene relatieve 
daling van het zeeoppervlak met eene middelbare fout van == 0.046 cM. 
Het groote verschil der beide uitkomsten, — 0.13 en + 0.05, afgeleid 
uit reeksen van 35 en 27 jaar, welke laatste daarenboven geheel in 
de eerste is begrepen, doet zien dat men aan die uitkomsten slechts 
eene geringe waarde kan hechten, en dat de daling van den bodem, 
die uit de volledige waarnemingsreeks is afgeleid, feitelijk alleen berust op 
de uitkomsten van 8 jaar, de 4 eerste en de + laatste, terwijl de 27 
overige jaren veeleer tot eene rijzing van den bodem doen besluiten. 

De Heer RAMAER heeft na deze eerste nog eene tweede reeks van 
peilschaalaflezingen bewerkt, die gedurende de jaren 1862—1877 
aan 18 peilschalen zijn volbracht (Fabel XXT van de verhandeling). 
De 16 hieruit afgeleide gemiddelde jaarlijksche zeestanden heeft hij 
vereenigd met de eerste reeks van 35 jaar, en uit het geheele samen- 


Oral 


H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN. Nota over eenige bepalingen van de daling van 
den bodem langs de kust van Nederland, afgeleid uit opteekeningen van water- 
hoogten en waterpassingen, 


band en en nn en en a en ne a 
N 


We neen een mn en nn mel 


/ger 1godé 


Wree ee ie mee 


X en en een me ee a an ae en en tee en 


%e mn df 


pom an 


nn dt aten Seeka en za orda aa rra, 


hb alhakad Kd heeeendken 


Pr 
id 


Ee 
Fx 


aen men en ek 


Hoogten der jaargemiddelden van 8 peilschalen in ware grootte. 


Weem te 


Meme eh eeen ed 


J--e--- « 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°. 1909/10. 


Ess de 


£ et 5 


i 


(395 ) 


stel eene nieuwe waarde van h afgeleid. Het is duidelijk dat, daar in 
deze samenstelling de eerste reeks bijna dubbel zoo lang is als de 
tweede, de uitkomst voor 5 in zeer groote mate van de eerst gevondene 
zal afhangen, en niet als een geheel nieuwe uitkomst mag beschouwd 
worden. Om dit bezwaar te ontgaan, heb ik de 16 jaargemiddelden 
van de tweede reeks afzonderlijk bewerkt, en verkrijg dan voor 6 
+ 0.30 cM., met eene middelbare fout van + 0.213 cM. Voor de 
middelbare fout van een jaargemiddelde vind ik + 3.93 cM., waaruit 
dus blijkt dat de Heer Ramaer zeer terecht aan de getallen uit de 
eerste reeks, die ieder slechts op het gemiddelde van 8 peilschalen 
berusten, eene grootere waarde toekent dan aan de getallen uit de 
tweede reeks, niettegenstaande deze uit het gemiddelde van 18 peil- 
schalen zijn afgeleid, 

De nieuwe waarde van de jaarlijksche daling van den bodem 
bezit, blijkens de vrij groote waarde der middelbare fout, geen groote 
nauwkeurigheid. Om nog op een andere wijze hierover een oordeel 
te kunnen vormen, heb ik, evenals bij de eerste reeks, enkele zeer 
afwijkende waarden uitgesloten, en wel de jaargemiddelden van 1864 
en 1877; berekent men nu uit de 14 overblijvende jaargemiddelden 
de waarde van 5, zoo vindt men daarvoor 0.00 eM.m. a. w., terwijl 
uit 16 jaargemiddelden eene daling van den bodem van 0.3 cM. zou 
volgen, volgt uit 14 van diezelfde jaargemiddelden dat de bodem 
noch gedaald noch gerezen is. 

Ik geloof dat wij uit dit onderzoek mogen afleiden dat, noch uit 
de eerste, noch uit de tweede reeks der door den Heer RAMAER 
medegedeelde peilschaalaflezingen eenig besluit mag worden getrokken 
met betrekking tot eene rijzing of daling van den bodem. 
| H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN. 


Nota omtrent de daling van den bodem in de laatste jaren door 
H B. pr Bruyn. 


kj 


Om na te gaan of, volgens de waarnemingen aan de peilschalen, 
in de laatste jaren de gemiddelde zeestand ten opzichte van het land 
is gerezen of het land ten opzichte van den gemiddelden zeestand is 
gedaald, zij het volgende opgemerkt. 

Zoowel in het geval dat de zeestand rijst, hetgeen mijn inziens 
het waarschijnlijkst is, als in het geval dat de bodem zakt, zal dit 
niet regelmatig, dat is in elk jaar tot hetzelfde bedrag plaats hebben, 
maar, omdat daarvan niets bekend is, kan men niet anders doen 
dan die daling van den bodem ten opzichte van den zeestand als 


( 396 ) 


regelmatig aannemen, dus den gemiddelden stand van de zee ten opzichte 
van de nullen der peilschalen als een rechte, klimmende, lijn voor- 
stellen. 

Nu verschilt de gemiddelde jaarlijksche zeestand op elk punt met 
de hoogte van halftij een constante grootheid. De rijzing van den 
gemiddelden zeestand is dus af te leiden uit de hoogte van halftij. 

Het grootste bezwaar bij deze beschouwingen is de mogelijke ver- 
stelling van de nulpunten der peilschalen. Daar die verstellingen 
veel minder plaats hebben bij gewone dan bij registreerende peil- 
schalen zal ik alleen gewone peilschalen in aanmerking nemen. 

De jaarlijksche zeestand is in de eerste plaats afhankelijk van den 
wind. De afwijking door den invloed van den wind is groot in ver- 
gelijking van de mogelijke verschillen in den gemiddelden zeestand 
over enkele. jaren door daling van den bodem. Nu blijkt uit de 
waarnemingen dat de invloed van den wind meestal gedurende zeker 
aantal jaren in denzelfden zin is; zoo komen dikwijls vier achter- 
eenvolgende jaren met hoogen of met lagen stand voor; b.v. 1857—60, 
1866—69, 1877—80 en 190306. - 

Een vergelijking van enkele jaren, b.v. van 5 jaren met 5 andere 
jaren kan daardoor tot groote fouten aanleiding geven; gesteld de 
eene 5 jaar is gemiddeld 3 eM. te hoog door den invloed van den 
wind, de andere 5 jaar 3 eM. gemiddeld te laag door dien invloed, 
dan geeft dit een verschil van 6 eM.; is nu de daling van het land 
in dien tijd 6 eM. dan zal men indien de hooge jaren de eerste zijn 
de daling van het land == 0, in het geval dat de lage jaren de eer- 
ste zijn de daling =12 eM. vinden in dien tijd. Het is daarom 
wenschelijk voor vergelijking zoo lang mogelijke tijdvakken te kiezen, 
want de tijdvakken, waarin afwijkingen door invloed van den wind 
in positieven of negatieven zin plaatshebben, kunnen vrij lang aan- 
houden. Een vaste regel voor die afwijkingen of bepaalde perioden 
zijn niet te bespeuren. Het beste is daarom het gemiddelde van 
zeker aantal jaren te vergelijken met het gemiddelde van een ander 
aantal jaren. | 

Een bewijs dat de afwijkingen door wind over lange jaren in 
denzelfden zin kunnen zijn is te vinden in het verschil van de ge- 
middelde maandelijksche hoogte van de maanden onderling, waarbij 
alle fouten door verstelling van het nulpunt zijn geëlimineerd. Zoo 
heb ik gevonden voor een òS4-jarig tijdvak 18481896 van de waar- 
nemingen aan de peilschaal te Cuxhaven, dat de eerste 27 jaar de 
gemiddelde stand in Februari 15+ mM. hooger was dan de gemid- 
delde stand in Mei, in de laatste 27 jaar 43 mM. lager, gevende dus 
een verschil van 197 mM. 


EN EE CEE EE TR el ie 


( 397 j 


Om uit de waarneming aan verschillende peilschalen de waar- 
schijnlijke daling van den bodem af te leiden, kan men tot zoo veel 
mogelijke elimineering van de fouten door verstelling der nulpunten 
het gemiddelde nemen van de waarnemingen aan een zeker aantal 
peilschalen, of uit elke peilschaal een gevolgtrekking maken en die 
gevolgtrekkingen middelen. Voor een goed overzicht en vergelijking, 
daar de afwijking door den wind ten gevolge van de plaatselijke 
gesteldheid niet overal gelijk is, en om zoo veel mogelijk de waar- 
nemingen aan die peilschaal geheel te gebruiken, waarvan de langste 
serie aanwezig is, is de laatste wijze te verkiezen. Natuurlijk moe- 
ten niet gebruikt worden peilschalen aan punten waar de gemiddelde 
stand om een andere reden gewijzigd is, zooals b.v. te Zoutkamp. 


Wanneer men van de waarnemingen aan verschillende peilschalen 
een grafische voorstelling maakt, dan blijkt het dat in de laatste 
jaren beslist de zeestand gerezen is ten opzichte van het land. Niet 
met juistheid is de grootte van die rijzing te bepalen, omdat de tijd 
dat men over voldoende goede waarnemingen beschikken kan te 
kort is. Van twee peilschalen volgt hier een berekening leidende 
tot een taxatie van de grootte van die rijzing. Het zijn de peil- 
schalen te Muiden en te Breskens. (De cijfers zijn overgenomen uit 
de verhandeling en een opgave over 1907 en 1908 van den Heer 
Ramaer.) 

Muiden; gegeven de jaren 1855 tot en met 1908. 

De verhooging van den zeestand is per eeuw afgeleid uit de jaren : 


a 1855—1860 en 1903 —1908 (12 jaar). .... 196 mM. 
Bokt AUS (EA IRAPN ee Oker, 
c 1855—1865 en 18981908 (22 jaar) ..... 196: /, 
BRD OA (OA AAP) Ee. eee das 
Bene 1808 (HA JAAT) on ne 5 


Nu zijn de waarden a en c zeker te groot, omdat de jaren 1855—1865 
lage jaren waren en de jaren 1898—1906 hooge jaren. De waarde 
d is zeker te klein, omdat de jaren 1866-—1869 hooge jaren waren 
en de jaren 1895—1897 lage jaren. 

Voor de aannamen dat de rijzing van den zeestand per eeuw is 
92 en 133 mM. gaat hierbij een staat, bevattende de afwijking met 
die aannamen. De gemiddelde hoogte van halftij op 1 Januari 1882 
(het midden van het tijdvak) is in het eerste geval, afgeleid uit 42 
jaar, 94 mM. — N.A.P.; in het tweede, afgeleid uit 54 jaar, 96,4 
mM. — NAP. (Daar de hoogte van H.W. en L.W. van elk jaar 


slechts in c.M. is gegeven is een verschil van 5 mM. voor elk jaar 
mogelijk). 


(398 


mM. 


SOMUÚIDEN. 
__ Afwijking bij 
. rijzing 
p. €. 


A 


Afwijking bij 
133 mM. rijzing 


p. €. 


SBREBKENS 
Afwijking bij 
129 mM. rijzing 
p. €. 


— 150 
— 110 
— 190 


— 32 


32 


— 4 


30 


— 18 


20 


— U 


40 


— 28 


33 


38 


— 4 


20 


( 399 ) 


| MUIDEN. | BRESKENS 
Jaartal | Hoogte | Afwijking bij ne Be bode wiki 
halftij ' 92 mM. rijzing ‘133 mM. rijzing | halftj ‘129 mM. rijzing 
| mM. | p. €. p. €. | mM. p. €. 
B Br 4 EA eg 
86 | — 440 | — 2 — kb 1 
87 05 id 6 6 Pii AeD te 20 
88. || — 100 de 12 4e 9 a ed 
Pre DM 16 E40 el 43 
90 || — 400 | — 14 2045 0 Peck 
a il hep eb LAAD es 0 VAD 
ge 0 4 2 de LEN rt | 
B | — 75 8 6 0E ns 
dr sies BE MB rd 
0 kk dk ee 0 40 
5, ob 00 10 — 23 | werdde 4% 
Br ee MO 2 307 eek bedel ie 
98 iff 2 55 24 19 VAREN 1 
GO Ie 60 18 18 Kes 20 
TE en Hede 00 3 
or 65 21 15 — 100 …_— 8} 
Me 85 | 2240400 — 16 {44 — 105 | — 14/19 
03 || — 45 59 53 45 74 
O4 | — 65 2 1 08 28 
RT 25 — 55 32 
06 || — 40 31 24 — 55 31 
OE == 400 | — 20 — 38 zes 
WE 00 — 29 ed 3 


E Uit dien staat blijkt dat in beide aannamen de richting van de 
E afwijking voor elk jaar gelijk is. Daaruit valt dus geen voorkeur 
voor de eene of andere aanname af te leiden. Verder blijkt dat de 
tijdvakken, dat afwijking in positieven of negatieven zin aanhouden, 
vrij lang kunnen zijn en dat de grootste afwijkingen zeer onregel- 
matig verdeeld zijn. Het waarschijnlijkst is de aanname, dat voor 


( 400 ) 


zoover verstelling van de peilschaal geen invloed heeft uitgeoefend, 
de rijzing ligt tusschen 92 en 133 mM. per eeuw. 

Breskens, gegeven de jaren 1862 tot en met 1908. 

De verhooging van den zeestand per eeuw afgeleid uit de 47 jaar 
is 129 mM. 


In bovengenoemden staat vis de afwijking bij die aanname opge- 


geven. De gemiddelde hoogte van halftij op 1 Juli 1885 (midden. 


van bet tijdvak) is 112,6 mM. — N.A.P. De afwijkingen komen in 
den regel vrij goed overeen met die te Muiden. 


Op grond van bovenstaande en omdat de waarnemingen te Muiden 
en te Breskens vrij goed sluiten met die aan andere peilschalen, is 
m.i. als waarschijnlijk aan te nemen dat de rijzing van den zeestand 
in de laatste 50 jaar ongeveer 100 mM. per eeuw bedraagt. 


‘s-Gravenhage, October 1909. H. EB. pr Bruyn. 


De daling van den bodem van Nederland door G. A. F. MOLENGRAAFF. 


Omtrent een daling van den bodem van Nederland leeren ons de 
jongste tijdperken uit de geologische geschiedenis het volgende: 

In tertiairen tijd, waarschijnlijk reeds in het Oligoceen, begon de 
bodem van Nederland te dalen. 

Deze daling betrof niet gelijkmatig het geheele land; in het 
algemeen heeft zij zich sterker doen gevoelen in het Westen en 
Noorden van het land dan in het Oosten en Zuiden en wel op deze 
wijze, dat het zuidoostelijk en oostelijk deel van het land niet of 


nauwelijks aan de beweging deelnamen, terwijl deze naar het Noord- 


westen een steeds toenemend bedrag bereikte. 


Dit wordt bewezen door het feit, dat strand- en vlakzeeafzettingen — 
van gelijken ouderdom uit die periode thans op zeer verschillende 


hoogte worden aangetroffen, zooals uit onderstaande tabel blijkt. *) 
Het zuidoostelijk en het oostelijk deel van Nederland bleef echter 
niet geheel ongestoord. Het land werd daar verbrokkeld; strooken, 
die aan de dalende beweging deelnamen, zoogenaamde slenken, wis- 
selen af. met strooken, die dit niet deden, zoogenaamde horsten. 
De richting dier strooken, wier bestaan men vooral in de laatste 


1) Zie H. G. Jonker Literatuurlijst Verh. Kon. Akad. van Wet, XIIL Lori 
No. 680, No. 783, en No. 849, Harmer No. 1004, en No. 1191, vooral Lori No. 1265. 
en P. Tesen. Der Niederländische Boden und die Ablagerungen des Rheines und 
der. Maas aus der jüngeren Tertiër- und der älteren Diluvialzeit. Meded, Rijksops. 
v. Delfstoffen N. 1. 1998. p. 12. 


Eg 
RE 
5 
5e 
Par 
Er 
d 

) 


( 201 ) 


HASBRO T. 


Grave | Goes | Gorkum | Utrecht | Amsterdam 
Holoceen + Plistoceen boven 4, boven 29 boven 117.5/ boven 152 | boven 200 
Amstelien | 34 [117.578 152240 | 20035 
| | 
Waltonien — Scaldisien EE niet DA OCR niet 
+ Poederlien BPN hereke Leet 200 | pereikt 
| | 
Diestien — Gedgravien 1d 54.593 5 | 268 365 | + 4501) 
Rupelien | 95220 | | 
| 


Alles in Meters beneden A.P. 
jaren door de diepe boringen, verricht door den staatsdienst der rijks- 
opsporing van delfstoffen, heeft leeren kennen, is in het Zuidoosten 
des lands in het algemeen noordwest-zuidoost. 

Ook weet men, dat deze daling voor een groot deel van Neder- 
land nimmer tot groote niveau-verschillen aan de oppervlakte aan- 
leiding gaf, omdat het effect van de daling voortdurend min of meer 
werd gecompenseerd door de opeenhooping van afzettingen van zand 
en slib op de dalende gedeelten. Dit wordt bewezen door het teit, 
dat het karakter der fauna dier tertiaire afzettingen, voortdurend, 
zelfs tot op de grootste tot nu toe bereikte diepten, dat van een 
strand- of vlakzeefana blijft. Stellig is de diepte der zee trots het 
groote bedrag der daling nimmer meer dan 60—70 Meter geweest. 

Men moet dus aannemen, dat in tertiairen, vooral in jong-tertiairen 
tijd, rivieren reeds groote hoeveelheden fijne sedimenten (zand en 
slib) naar de toenmalige Noord Zee in ons land afvoerden, welke 
den voortdurend langzaam dalenden zeebodem ophoogden, op zulk 
een wijze dat de ophooging steeds ongeveer gelijken tred bleef hou- 
den met de daling. Daar het bedrag dier daling noordwestwaarts 
toenam, moest ook de dikte der in een gelijk tijdsverloop telkens 
afgezette sedimenten in die richting toenemen, zooals uit Tabel 1 
duidelijk blijkt. 

Hetzelfde neemt men in het Oosten en Zuidoosten waar in de 
slenken; in een horst kan een formatie in een bepaald tijdperk af- 
gezet zeer dun zijn of misschien geheel ontbreken, terwijl in de aan- 
grenzende slenk diezelfde formatie in datzelfde tijdperk afgezet een 
aanzienlijke dikte kan bezitten zooals uit Tabel [1 ® blijkt. 


1) Niet in de boring bereikt, maar afgeleid. 
2) Zie P, Tesen Le, en Verslag der Rijksopsporing van Delfstoffen over 1906 


( 402 ) 


TAB B dialt 


Boring Vlodrop 1 ‚__Boring Vlodrop 3 Boring 7 


in slenk Zuidwest van in Peelhorst. ‘in slenk Noordoost 
Peelhorst. | van Peelhorst 
| 
| | | 
Plistoceen í 28 HAP.—161—AP. 709-659 +AP. | 31.9—16.9 AP: 
| | 
Kiezeloölith ___161—532—AP. | 16,9+-A.P—26.1—A.P. 
Plioceen | | 
Marien ee 26.1—118.1 —A.P. 
| | 
Bruinkoolzand 65.9 JA.P—171—A.P. 
Mioceen 
| Marien | beneden 1181 —A.P. 
| 
| h 
Olijoceen | beneden 17.1 —A.P. | 
| | 
Dikte Plistoceen | 189 5 15 
Dikte Plioceen | 31í | 5 ontbreekt 1357 
| | 
Dikte Mioceen niet bereikt 83 


Aan het eind van het tertiaire tijdperk werd het afvoerend ver- 
mogen der rivieren langzamerhand grooter, waardoor de afzetting 
van sedimenten vermeerderde. De daling van den bodem hield 
tijdelijk op of werd wellicht door een zwakke, tegengestelde bewe- 
ging onderbroken. Een ware of schijnbare rijzing van het land, in 
ieder geval een negatieve strandverschuiving, was hiervan het gevolg ; 
de zee werd teruggedrongen en Nederland werd grootendeels of 
geheel droog land. 

Ook een groot gedeelte van de Noordzee moet in dien laat- 
plioeeenen tijd land zijn geworden, zoodat een arm van den Rijn 
door de oostelijke provincies van Engeland stroomde, zooals HARMER 
heeft aangetoond., Het naderen van den ijstijd kondigde zich aän 
door het toenemend boreale karakter van de fauna der grenslagen 
tusschen Plioceen en Plistoceen, het Secanien en het Weijbournien. 

In- het hierop volgende, diluviale of plistoceene tijdperk hernam de 
bodem van Nederland zijn dalende beweging, maar het waterafvoerend 
vermogen der rivieren nam sterk toe; naast slib en zand werd ook grint 
naar ons land vervoerd, waaruit het zoogenaamde grintdiluvium ont- 
stond. En niet alleen de rivieren voerden materiaal af‚ maar ook het Sean- 
dinaafsche landijs bereikte in den hoofd-ijstijd (den Riss ijstijd) ons 
land en bedekte het met uitzondering van het zuidelijk deel. Het 
zelfde had op veel kleiner schaal volgens sommige onderzoekers ook 
plaats in den daarop volgenden laatsten of Baltischen ijstijd. Het ver- 


Ee 
E 
4 
) 


( 403 ) 


anderde door druk en persing de oppervlakte van den reusachtigen, 
fluviatilen deltakegel, waar overheen het schoof, en het liet zelf veel 
materiaal van Scandinaafsche en Baltische herkomst achter in zijn 
grondmoraine (de keileem) en zijn andere moraines, terwijl ook de 
gletscherstroomen zoowel door erosie als door afzetting de praeglaciale 
stroomafzettingen wijzigden of bedekten. Maar steeds bieef de bodem 
dalen en de geweldige hoeveelheden grint en zand, door water en 
ijs aangevoerd, vermochten niet veel meer dan den invloed der 
daling te niet te doen. Stellig was zelfs de invloed van de daling 
in de drogere interglaciale tijdperken weder zeer merkbaar. 

Zoo vermocht Lori *) aantoonen, dat in den interglaciaaltijd, die 
op den grooten (Riss) ijstijd volgde, dus voorafgaande aan de laatste 
groote periode van uitbreiding der diluviale gletschers, de daling het 
tijdelijk heeft gewonnen van de ophooging door de sedimentatie 
veroorzaakt. Het noordwestelijk en westelijk deel van Nederland 
werd toen ten deele door de zee overstroomd en in een golf kwamen 
de lagen van het zoogenaamde Eemstelsel, een vlakzee- en strand- 
afzetting, tot bezinking. Doch daarna werd de invloed van de 
sedimentatie ten opzichte van de daling weder sterker; rivierzand 
bedekte weder de zeeklei van het Kemstelsel, de zee werd weder 
teruggedrongen en duinreeksen ontstonden achtereenvolgens steeds 
verder naar het Westen en Noordwesten ver zeewaarts van het 
tegenwoordige strand van Nederland. 

Doch de daling bleef aanhouden; de strook land binnen de duinen 
gelegen werd door de zee overstroomd en met water bedekt. Holland 
verkeerde in een haf-toestand. Meer dan eenmaal werd het water 
in het haf, waarschijnlijk in korte tijdperken van tegengestelde 
beweging, ondiep, en vervolgens zoet genoeg om door een laag veen 
te kunnen worden opgevuld. Dan nam de daling van den bodem weer 
toe en zeeklei bedekte opnieuw het veen. Bijna overal in Zuid- en Noord- 
Holland vindt men onder de blauwe zeeklei dat oude veen, meestal 
op ongeveer 12 M. beneden A.P. soms ook wel op grootere diepte, 
bijv. op 19 M. — A.P. te IJmuiden en tusschen Hoorn en Zaandam. 
Waarschijnlijk moet men de herkomst van het bodemgas, dat 
in vele hofsteden in Noord- en Zuid-Holland voor verlichting wordt 
gebruikt, in deze diepe venen onder de zeeklei zoeken. Onze kennis 
van deze diepe venen en van het bodemgas is echter nog zeer 
onvoldoende. | 

Misschien verdient het aanbeveling om het begin van het holoceen 
of hedendaagsche tijdperk te stellen in het laatste gedeelte van het 


1) Zie Jonken’s lijst NO, 725, 


( 404 ) 


hafstadium. In het eerste, voor-historische gedeelte van het holoceen 
strekten de duinen zich vrij veel verder zeewaarts uit dan thans, maar 
aanzienlijke afslag (eerst na het ontstaan van het Pas de Calais, 
vermoedelijk aan het eind van het plistoceen, is deze zoo aanzien- 
lijk geworden) deed hen, evenals tegenwoordig, snel afnemen. 
Het haf was met zeewater gevuld tot een diepte van ongeveer 
6 Meter. Daarop volgde, zooals Lori heeft aangetoond, een korte 
periode van opheffing van omstreeks 6 Meter, die weder door een 


even groote daling werd gevolgd. Door die opheffing werd het haf 


bijna drooggelegd, verzoet en met laag veen gevuld, dat bij de 
daarop volgende langzame daling bleef doorgroeien en ten slotte de 
dikte van + 6 Meter bereikte, die het thans heeft. 

Nu volgt het tweede, historische gedeelte van het holoeeen. Het 
afzettend vermogen der rivieren is gering en wordt door den mensch 
door kanaliseering en normaliseering in ongunstigen zin voor Jand- 
winning gewijzigd. De daling duurt voort en het landverlies wordt 
versneld door den sterken afslag der duinen aan de zeezijde en meer 
landwaarts in door doorbraken ten gevolge van stormvloeden Bewe- 
zen is een daling van den bodem in historischen tijd door de 
ligging van bouwwerken van Romeinschen oorsprong, de Brittenburg 
bij Katwijk en de Nehalennia tempel by Domburg, die, zooals uit 
de daarin gevonden munten blijkt, 300 jaar n. C. nog bewoond 
waren en dus niet beneden A.P. kunnen hebben gelegen, terwijl zij 
thans resp. minstens 1,5 en + M. beneden dat peil liggen. Voor 
voortdurende daling ook in later eeuwen, tusschen 1300 en 1750 
pleit sterk het feit, dat de polders steeds dieper beneden A. P. liggen, 
naarmate zij langer geleden zijn ingepolderd. Wel eens wordt dit 
toegeschreven aan voortdurende inklinking van den bodem, maar de 
voorwaarden, die dit verschijnsel doen ontstaan, zijn slechts verwe- 
zenlijkt in de hoogste deelen van het polderland, die thans boven den 
kunstmatig verlaagden grond waterspiegel liggen, terwijl men zich in 
den dieper gelegen, geheel met water verzadigden bodem moeielijk 
inklinking kan denken. Het schijnt dus niet wel aannemelijk dat 
inklinking tot aanzienlijke bodemverlaging heeft kunnen aanleiding 
geven en eeuwen lang heeft kunnen aanhouden. 

Hoeveel de daling in historisechen tijd heeft bedragen, is niet met 
volkomen juistheid te zeggen, maar wel mag men aannemen, dat 
deze zieh in het Noorden van ons land sterker heeft doen gevoelen 
dan in het Zuiden, en dat de schattingen schommelen tusschen 30 
en 90 cM. per eeuw *). 


5 Zie Jonker’s lijst No. 313, 782, 785, S10, 913. 


Ni 


Eee Zj eed RT 
LANEN Pr ek 


( 405 ) 


Komen wij ten slotte tot de nieuwste geschiedenis, tot die der 
twee laatste eeuwen, dan mag men zeggen, dat onderzoekingen 
omtrent den stand van den zeespiegel ten opzichte van het land 
gedurende dien tijd tot uiteenloopende resultaten hebben geleid. 

Lori neemt aan, dat de daling van den Nederlandschen bodem 
(tijdelijk) tot staan is gekomen in het midden der 16e eeuw, wat 
volgens Rvror in België reeds vroeger is geschied. 

RAMAER *) heeft uit waarnemingen aan peilschalen, verricht gedu- 
rende de jaren 1862-1906, afgeleid, dat de bodem van Nederland 
nog steeds daalt, en dat die daling omstreeks 18 c.M. per eeuw 
bedraagt. 

Hier tegenover staat, dat VAN DE SANDE BAKHUIJZEN °) uit waar- 
nemingen betreffende de hoogteligging van het officieele A.P. te 
Amsterdam heeft afgeleid, dat deze in de tijdsperiode van 1700— 
1860 onveranderd is gebleven, en dus de bodem van Amsterdam 
gedurende dien tijd noch is gerezen, noch gedaald. 

De uitkomsten, waartoe RAMAER en VAN DE SANDE BAKHUIJZEN 
zijn gekomen, zijn niet wel met elkaar te rijmen, tenzij men wil 
aannemen, dat na een periode van rust na het jaar 1860 de daling 
weder is begonnen, of, zooals de heer Ramaer geneigd is te doen, 
dat te Amsterdam de daling ook wel steeds plaats had, maar juist is opge- 
heven door een tegengestelde beweging van den bodem tengevolge 
van de oppersing door bodemgas. Beide verklaringen schijnen mij 
niet vrij van willekeurigheid ; voorloopig wil ik, de kwestie als 
vraagpunt erkennend, de voorstelling kiezen, die voor Nederland het 
gunstigst is, nl. die van stabiliteit van den bodem gedurende de twee 
eeuwen, voorafgaand aan het jaar 1860. | 

Resumeerende leert dus de geologische geschiedenis, dat minstens 
sinds jong-tertiairen tijd de bodem van Nederland is gedaald, dat 
deze daling echter niet voortdurend volkomen gelijkmatig is geweest, 
maar nu en dan is onderbroken door kortere of langere perioden 
van rust of tegengestelde beweging. Met zekerheid heeft Lorm één 
periode van tegengestelde beweging aangetoond in het hafstadium, 
terwijl meerdere met waarschijnlijkheid op eensluidende bewijsgronden 
mogen worden aangenomen, en eveneens is voor de twee eeuwen 
aan het jaar 1860 voorafgaand, een periode van rust uit de ligging 
van het A.P. te Amsterdam afgeleid. 

IJ. CG. Ramaer. De daling van den bodem van Nederland. Verhs Kon. Instituut 
van Ingenieurs 1907/08, p. 1. R 


2) H. G. vaN pe SANpe BAKHuIzeN. Omtrent de hoogte van den gemiddelden 
zeestand in het IJ voor Amsterdam van 1700 —1860. Versl. der Verg. der Kon. 
Akad. v. Wet. XVI p. 766, 1908. 


( 406 ) 


Alvorens de praktische beteekenis van dit resultaat te bespreken, 
is het noodig na te gaan, wat het eigenlijke karakter van deze 
daling is. 

De beweging van een landstreek met betrekking tot de opper- 
vlakte der zee kan veroorzaakt worden hetzij door feitelijke bewe- 
gingen van het land of door wijzigingen van de hoogte van den 
zeespiegel. Om de moeielijkheid te ontgaan in ieder geval een beslis- 
sing te nemen, heeft men een neutrale nomenclatuur ingevoerd, en 
spreekt men van positieve en negatieve verschuiving van de strandlijn. 

In ons geval is echter de beslissing niet moeielijk. 

De daling van den Nederlandschen bodem is, zooals uit de boven- 
staande tabellen Ll en IL blijkt, een bij uitstek lokaal verschijnsel 
geweest. Op kleine afstanden zijn de verschillen zeer ‘groot; sedert 
het begin van het Diestien is de bodem bijv. te Grave 20, te Goes 
92, te Amsterdam ongeveer 450 Meter gedaald. De zuid- en west- 
waarts aangrenzende landstreken, België en Engeland, hebben niet in 
dezelfde beweging gedeeld. 

Men heeft dus in Nederland te doen met een ware daling van 
het land die zich tot een betrekkelijk kleine landstreek bepaalde. 

Wat kan dan de praktische beteekenis van de stabiliteit gedurende 
de 200 jaren aan het jaar 1860 voorafgegaan zijn, in verband met 
de geleidelijke aanzienlijke daling in de jongste geologische tijdvakken ? 

Geen enkele beweging van de aardschors verloopt onafgebroken 
in dezelfde richting, zonder tusschenpoozen van rust of ook wel van 
geringe tegengestelde beweging. 

Zoo ook hier. Minstens sinds phoceenen tijd is de bodem voort- 
durend gedaald, maar herhaaldelijk is stellig deze beweging onder- 
broken door perioden van rust of geringe tegengestelde beweging, 
wat ook, gelijk hierboven werd vermeld, inderdaad kan worden 
aangetoond. 

Maar dit zijn slechts kleine krommingen in een doorloopende lijn 
wier algemeene richting benedenwaarts is. Op geologische gronden 
mag men niet aannemen, dat een beweging, die in dezelfde richting 
gedurende een lange reeks van eeuwen zich, hoe ongelijkmatig ook 
zoo men een korte spanne tijds beschouwt; inderdaad gelijkmatig 
heeft voortgezet, juist nu zou zijn opgehouden, omdat men haar ge- 
durende twee eeuwen niet door meeting heeft kunnen aantoonen. 
Neen, veeleer moet men aannemen, dat de twee eeuwen vóór 1860 
slechts een van de talrijke kleine buigingen in de in het algemeen 
benedenwaarts gerichte bewegingslijn ons te zien geven. Stellig zal 
de rust slechts van korten duur zijn, wellicht is zij reeds weder 
door een dalende beweging vervangen en geologisch gesproken mag 


_ 
É 

j 
1 
pl 
# 

8 


( 407 ) 


men, trots de te Amsterdam waargenomer rust der 200 jaren voor- 
afgaand aan het jaar 1860, zeggen: de bodem van Nederland is 
minstens sinds plioceenen tijd voortdurend gedaald en verkeert nog 
in dezelfde groote, dalende periode. 


‘s-Gravenhage, 11 Juni 1909. G. A. EF. MOrLENGRAAFF. 


Aanteekening omtrent de daling van den Nederl. bodem 
van J. M. vaN BEMMELEN. 


De diepten waarop de oude veenlagen in de quaternaire periode 
der aardlagen gevonden zijn, maken het aannemen van eene daling 
onzes bodems noodwendig, die niet onbeduidend is. Dr. Lormú heeft 
uit verscheidene boringen afgeleid, dat de daling in dien tijd minstens 
18 Meters heeft bedragen, want zoo diep is die veenlaag gevonden, 
terwijl zij toch oorspronkelijk aan de oppervlakte gelegen heeft, en 
de plassen, waarin het veen zich heeft gevormd en waaruit het later 
bezonken is, in den regel slechts weinige Meters diep kunnen geweest 
zìjn. Hoelang hef echter geleden is, dat zulk een veenlaag in die 
plassen gevormd is, laat zich niet schatten. Dus kunnen wij ook niet 
berekenen hoeveel jaren die daling geduurd heeft, en hoeveel zij in 
duizend jaren of in eene eeuw bedragen heeft, gesteld dat zij al dien 
tijd regelmatig is geweest. 

Raadplegen wij de meeningen der geologen daaromtrent, dan 
blijkt het hoezeer de meeningen uiteenloopen. 

Onze SrarinG acht de hypothese. van eene daling in den laatsten 
tijd onwaarschijnlijk en schrijft het: zakken, voor zoover het hier of 
daar waargenomen is, aan den druk toe van de bosschen, die op de 
veenlagen ontstaan zijn. 

Sums komt voor onze Noord- en Oostzeekusten tot eene negatieve 
uitkomst. Hij meent dat zichtbare dalingen voortgebracht zijn door 
uitglijdingen van den bodem, of door doorbraken van niet bedijkte 
plaatsen, of door stormen, of door klimatische veranderingen in het 
Baltische gebied. 

Prror neemt voor het laatste gedeelte onzer tegenwoordige geolo- 
gische periode geene daling aan, en kent geene meetbare verschuiving 
van de strandlijn in de laatste duizend jaren. 

Dr Grrr neemt ook aan dat het strand in onze dagen in betrek- 
kelijke rust verkeert. 

Grimmmz voert wel eenige nieuwe feiten aan, die voor eene daling 
getuigen, en wijst op het ontstaan van de Zuiderzee en den Dollard- 

27 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. D! XVIII. A°. 1909/10, 


( 408 ) 


boezem in Nederland, van den Jahdeboezem in Noord-Duitschland, 
van de overleveringen over den Cimbrischen vloed, maar durft toch 
geene zekere bewijzen geven. 

ScHvcHT neemt wel eene sekulaire daling aan tijdens de afzetting 
der oud-alluviale sliblagen en de vorming van moerassen (bijv. van 
de Weser), maar acht dat geene daling kan gestaafd worden in den 
tijd waarin de Nederl. duinketen verbroken en de toestanden van 
eb en vloed zich aan de Noordzeekust gewijzigd hebben. 

ScHürrr meent dat de ontkalking der zeeklei met den tijd, het 
inklinken der sliblagen door uitdrooging en samenpersing ten gevolge 
van het gewicht der nieuwe sliblagen, hoogstens een stilstand in de 
daling konden teweeg brengen. Wel heeft hij vroeger gemeend eene 
daling van 7,5 mm. in het jaar (dus 7,5 M, in 1000 jaren) te 
kunnen aannemen. Later echter is hij op die meening ae gekomen 
en heeft de gronden daarvoor verworpen. 

Dr. ReyNorp stelde de daling van den bodem der Oost-Friesche 
Dollardpolders op 8,8 mm. in het jaar, en onze VeNrua') heeft uit 
de tegenwoordige hoogte der sedert 1545 ingedijkte Groningsche 
Dollardpolders in de jaren tusschen 1545 en 1850 eene daling ge- 
meend te mogen afleiden van 8 mm. ’s jaars, dus ongeveer 2—2,2 M. 
in 300—200 jaar. Indien deze cijfers voor een langer tijdperk zouden 
mogen gelden, dan zou de daling in 1000 jaren 8—9 M. bedragen. 
Deze schatting overtreft zoo verre de uit andere gegevens afgeleide 
schattingen, dat zij daarom reeds blijkt onaannemelijk te zijn. 

Men merke echter op dat in de cijfers van VerNrmaA ook de daling 
van den bodem der Dollardpolders tengevolge van de inklinking der 
klei en veenlagen gedurende die 200—300 jaren bevat is. Onder de 
klei ligt nog een overblijfsel van de veenlaag, waaruit de bodem 
vroeger bestaan heeft; en waarop de Dollardklei bezonken is. Hoe 
dik dit overblijfsel nog is, (waarschijnlijk 1—2 M.) en hoeveel de 
inklinking door het gewicht der afgezette klei bedragen heeft, is 
onbekend, en dus is geen schatting mogelijk. 

Dr. G. A. VAN GEYTENBEBK®) heeft in 1875 eene studie gemaakt 
over de ligging der veen- of derrielaag onder de klei en van de 
kleilaag in de Zeeuwsche polders. Hij bevond de oppervlakte der 
derrielaag te liggen op ongeveer 2 M. beneden A.P. Uit de hoogte 
van de oppervlakte der tusschen de 10de en de 19de eeuw ingedijkte 
polders, ten opzichte van volzee, leidt hij eene daling af van de 
oppervlakte van 2.865 M., dus gemiddeld 2.6 m.m. jaarlijks. 


1) VENEMA, Over het dalen van de noord-kuststreken van ons land. 
2) Proeve eener Geologische Verh, over de prov. Zeeland gedurende het heden- 
daagsche tijdvak. 


( 409 ) 


De Insp.-Gen. A. A. Brraar heeft (volgens het geschrift van den 
Hoofd-Ing. J. C. Ramarr) die berekening uit de gegevens van twee 
honderd polders gemaakt en eene daling van de oppervlakte van 
1.8 M. gevonden, dus ongeveer even groot. Die daling kan echter 
niet als eene daling van den bodem beschouwd worden, zij is 
slechts eene daling Van de oppervlakte der polders. Twee faktoren 
komen daarbij in aanmerking, eerstens de inklinking of samendruk- 
king, ten tweede de eigenlijke daling van den bodem. Uit de 
hoogte der polders bij de opeenvolgende bedijkingen sedert 
de elfde eeuw tot heden laat zich ongeveer schatten hoeveel die 
inklinking bedragen heeft; waarschijnlijk ongeveer 1 M. In die ver- 
onderstelling zou de eigenlijke daling van den bodem in Zeeland 
slechts 0.8 M. dus nog geen M. bedragen. 


De oude neerzettingen op het strand te Domburg (namelijk de 
tempel van Nehellennia, doodkisten van een kerkhof en vele woningen) 
lagen vroeger achter den duinketen. Thans worden zij nog zichtbaar 
op het strand aan zee en zijn sinds 1680 dikwijls zichtbaar geweest, 
als de wind uit het Oosten of Noordoosten lang gewaaid heeft en 
de stand der ebbe zeer laag is geweest. Zoo hebben bijv. de zelf- 
registreerende peilschalen te Westkapelle op het strand aangewezen 
de standen: 


van 1877— 1880 2.68 M. beneden A.P. 
1882—1890 2.96 „ » » 
1891—1900 281 „ ‚ IE 


Op het strand bij Katwijk is de laagste ebbe-stand — 1.84. Daar 
is in de 18te eeuw de Ruine van de Brittenburg voor den dag 
gekomen. 

Deze overblijfselen dagteekenen uit het begin onzer Tijdrekening, 
en zouden dus wijzen op eene daling van 1,5 tot 3 Meters, tenzij 
de ligging door andere oorzaken gewijzigd is. 

Uit die waarnemingen zou afgeleid kunnen worden dat het strand 
te Domburg van 2—3 M. beneden A.P. ligt. Deze uitkomst is eene 
der voornaamste, welke tot de meening hebben geleid, dat eene niet 
onbelangrijke daling van onzen bodem aan de westkust van ons land 
heeft plaats gehad sinds het begin onzer tijdrekening. 

Er zijn echter vele redenen, om dit feit aan andere oorzaken toe 
te schrijven. 

Er zijn sinds dien tijd duinen over het strand teruggewaaid, zoodat 
deze vroeger westelijker hebben gelegen. Volgens de kaart door 
N. Vrsscner in 1670 uitgegeven bestonden er op het tegenwoordige 
strand van Walcheren nog 4 tot 5 duinrijen, en thans slechts eene 


(410 ) 


smalle rij. Dus zijn de andere weggespoeld of teruggewaaid. Er is 
dus op dat strand een groote druk van die duinen geweest, maar 
later verdwenen. De bodem bestaat daar uit klei (die thans eene 
blauwe kleur vertoont). Deze klei rust op eene veenlaag. 

Thans nog worden op dat strand nog wel losgewoelde stukken 
veen gevonden. Die kleilaag is de kwelder, waarop zich evenals 
op de Zeeuwsche eilanden in het algemeen (en evenals in Friesland 
en Groningen) de kleibezinking heeft afgezet, en waarop de Friesche 
en Groningsche terpen en de Zeeuwsche Hillen zijn opgericht geworden. 

Nu bestaat er nog eene schilderij van het strand, die gemaakt is 
in het jaar 1860, toen het weder door de winden geheel ontbloot 
en de overblijfselen van de bewoning goed zichtbaar zijn geweest. 
Op die schilderij is te zien, dat de doodkisten van het oude kerkhof 
uit de eerste eeuwen na Chr. boven op het strand liggen; dus was 
het zand, waarin zij gelegen hebben, weggespoeld. Toch hebben zij 
vroeger op een zekere diepte onder de aarde van het kerkhof gelegen, 
en niet boven op het ontbloote strand. _ | 

Daar nu de duinen er over heen gerold zijn, zoo zijn zij aan een 
druk blootgesteld geweest. Het is echter de vraag of de klei-bodem 
toen weeker is geweest. Men kan zieh daarom afvragen of de bodem 
toen veen is geweest, en of de oudste bewoners van die strand- 
nederzetting zich op veen hebben nedergezet. Dit is evenwel niet aan- 
nemelijk, maar de kleilaag rustte in alle gevallen op veen, want de 
veenlaag wordt op Walcheren op == 2 M. beneden A.P. gevonden. 

Het is daarom van veel belang dat onderzocht worde, op welke 
diepte de klei- en veenlaag van het Domburgsche strand onder de duinen 
liggen, en hoe dik zij daar zijn. Die kennis ontbreekt ons tot nu toe. 
Tot zoo lang moeten wij ons oordeel over de daling opschorten, 
want dan eerst kunnen wij een vast punt verkrijgen voor de mate 
van samendrukking dezer lagen. Er bestaat thans nog te veel tegen- 
strijdigheid tusschen de opgaven omtrent de ligging van de funda- 
menten der vondsten, de ligging van de klei en de ligging van het 
veen te Domburg. 

Wij kunnen dus nog niet bepalen, hoeveel de samendrukking des 
bodems en dus de daling minder dan 2—3 M. te Domburg kan 
bedragen hebben, en of er dan nog eenige aanmerkelijke daling 
overblijft. 


Het zou van belang zijn om te weten in welke eeuw of eeuwen 
de verplaatsing en versmalling der duinen van buiten naar binnen, 
aan de westkust van Walcheren is geschied, zoodanig dat eenige 
duinrijen verdwenen zijn, en de plaats (vroeger achter de duinen 


(411) 


gelegen) waar de tempel van Nehallennia, het kerkhof met dood- 
kisten en de woningen stonden, tot een met zand bedekt strand is 
geworden. Maar die tijd is niet meer nauwkeurig bekend. Toch 
zouden wij dien moeten kennen, om te kunnen nagaan, wanneer het 
voor het eerst mogelijk is geworden, dat die plaats somtijds 
bij aanhoudenden oostenwind en bij eene lage ebbe bloot is gekomen, 
en zich aan de bezoekers van het strand met zijne overblijfselen 
heeft vertoond; zooals het eerst in het begin van 1647 en later, zelfs 
tot heden, gebeurd is 5. 

Veel vroeger dan 1647 kan dit niet geweest zijn, want op de 
kaart van N. Vrsscrer, van 1670 zijn nog enkele durnenrijen ge- 
teekend, die thans op de kaart van Walcheren verdwenen zijn, 
zoodat slechts eene enkele smalle rij te zien is. In 1647 moet echter 
de verplaatsing en wegwaaiing der duinen reeds in vollen gang en 
zeer vergevorderd zijn geweest, dat die plaats strand geworde 
was. Vóór 1647 moet er nog weinig of geen gelegenheid zijn geweest, 
dat de bovengenoemde overblijfselen ontbloot zijn kunnen worden, 
omdat er nog eenig duin op ruste. Anders zouden de bewoners van 
Domburg stellig wel die overblijfselen verstoord hebben, zooals zij 
dat later deden. 

De verplaatsing der duinen naar binnen moet dus tusschen 800— 
1000 j. v. Chr. en 1647 hebben plaats gehad. De eerste eeuwen 
p. Chr. was de kust achter de duinen nog bewoond. Maar door 
het terugwaaien der duinen is die kuststreek, voor zoover zij strand 
was geworden, verlaten geworden, en hebben zich de bewoners 
meer naar inmiddels door de aanslibbing opgehoogde en bewoonbaar 
geworden kwelders van het geheele eiland verplaatst. Toch is de 
kust, die gedeelijk tot strand was geworden, nog in gebruik gebleven 
want enkele jaren na 1647 zijn de overblijfselen van een kanaal 
ontdekt, dat voor de booten der haringvisscherij diende, en door den 
heer FREDERIKS op zijne kaart van 1866 is aangegeven *). Het is 
bekend dat Domburg in 1544 nog eene haven had, waaruit de booten 
ter haringvangst voeren. 

Er bestaat dus geene reden om aan te nemen, dat er eerst tusschen 
het begin onzer tijdsrekening en de tiende eeuw eene daling, en nog 


1) In 1687, 1705, 1706, 1707. 1749, 1817, 1882, 1835, 1860, 1850—1866, 
1879, door Dr. Preyre en 1906 door Mej. Marie pe Man, die toen den grond van 
eene woning nog duidelijk voor den dag heeft zien komen. bestaande uit vierkante 
stukken klei, die regelmatig naast elkander lagen met een paal in het midden en 
met sporen van eene omheining van paaltjes. 

2) Mej. Marie pe Man: Que sait-on de la plage de Dombourg? 1899 G. Tr. Bou 
EN Zoon. Bladz. 51. 


CAR) 


minder dat er tusschen de tiende eeuw en de zeventiende eeuw eene 
rijzing zou hebben plaats gehad, waardoor de overblijfselen van den 
tempel, het kerkhof en de woningen uit den Romeinschen tijd weer 
zichtbaar zijn geworden. Eene rijzing is daarvoor niet noodig geweest. 

J. C. Ramarr, hoofdingenieur van den Waterstaat, heeft uit de water- 
standen, welke op 8 nauwkeurige peilschalen waargenomen zijn 
gedurende 35 jaar, eene daling van 1,3 mm. in het jaar 2°. uit de 
waarnemingen van eene reeks van peilschalen in ons land gedurende 
47 jaren eene daling van 1.6 mm., 3°. uit waarnemingen gedurende 
6 jaren eene daling van 1.4 mm. ’s jaars afgeleid. 

H. G. vAN DE SANDE BAKHUIZEN heeft die opgaven der peilschalen 
van RAMAER aan eene strenge kritische beschouwing onderworpen, 
en is tot het besluit gekomen, dat daaruit geene betrouwbare uit- 
komsten zijn af te leiden. 


Het is mij voorgekomen, dat de Terpen in Friesland en Groningen, 
en ook die in Oost-Friesland, Oldenburg en Holstein, ons iets over 
de daling zouden kunnen leeren, als wij de hoogte van den grondslag 
of de zool der Terp (Wierde, Word of Wurth) ten opzichte van 
den gemiddelden hoogwaterstand of A.P. nagaan. Want wij kunnen 
veronderstellen, dat de oprichting van de Terp of Wierde heeft plaats 
gevonden op een kwelder (Sehor, Groden), welke bij laag water 
droog lag, en door de opgebrachte Terp tegen het vloedwater be- 
schutting gaf, zooals reeds Primus nauwkeurig beschreven heeft *). 
De kennis van die hoogte der zool boven A.P. moet dus van veel 


belang zijn. 


Voor Friesland en Groningen heeft de Heer vAN GrrreN daar- 
omtrent gegevens verzameld, en voor Oldenburg Prof. J. MARTIN _ 
(te Oldenburg). Daaruit blijkt dat voor het Noorden van Nederl. 
uit de gegevens geene grootere daling dan van '/, — + 1 M. kan 
afgeleid worden, ja voor vele Terpen eene daling die verdwijnend 
klein is. 

In de eerste helft der negentiende eeuw omstreeks 1845 hebben 
Dr. Acker SrrarincH en Dr. WesrTERHOFF omtrent de Terpen te 
Warffum, Uskwerd, en omtrent de Groningsche terpen in het alge- 
meen, vermeld, dat hun grondslag twee tot drie meters beneden het 
maaiveld lag. Daarbij is echter de hoogte van het maaiveld om de 
Terp ten opzichte van A. P. niet opgegeven, en geenszins door eene 
waterpassing: bepaald. 


1) Zie de „Beschrijving over het tegenwoordig standpunt onder kennis van de 
Nederl. Terpen”. E. J. Brux Leiden 1908 blz. 144—145. 


(413 ) 


ACKER STRATINGH en WesternHorr hebben bovendien den grondslag 
(de zool of vloer) der Terp zeer waarschijnlijk te diep aangenomen. Die 
grondslag was het gemakkelijkst vast te stellen tusschen de mestlaag 
onder in de Terp en den ongeroerden grond. Maar juist op die plaatsen 
ligt de zool vermoedelijk dieper, want de mest onder in de Terp 
ligt dikwijls in gegraven kuilen. Deze zijn bijv. gevonden in de 
Terpen van Baaijum en van Dongjum. Men vindt daar de overblijf- 
selen van zoetwaterkommen met riet doorgroeid en met mest gevuld. 
Deze kommen moeten in de aarde gegraven zijn geworden bij de 
oprichting der Terpen. Bij de latere verhooging der Terp (die bij 
alle heeft plaats gehad) zijn deze dichtgeworpen met de mest der 
veehouders, zooals thans nog geschiedt op de Halligen *). 

Wij kunnen thans uit de opgaven van STRATINGB en WESTERHOFF 
geenszins de diepte van den grondslag der Terpen en nog minder 
een dalingscijfer afleiden. 


Een vijftiental in Friesland en Groningen zijn door VAN GIFFEN 
onderzochte Terpen. | 

Hoogebeintum. Op de terp ligt het op zichzelf zeer hooge kerkhof 
en hierop de kerk. De hoogte van de eigenlijke Terp bedraagt noord- 
westelijk van de kerk 5.80 M. + A.P. *). De Terp moet minstens 1500 
jaar oud zijn, want zij is oorspronkelijk in Duifsteen (Tuffsteen) 
opgetrokken, en eerst 1200 na Chr. kwam de baksteenenbouw in 
zwang, waaruit de jongere gedeelten der kerk bestaan. De Terp is 
eene der hoogste, zoodat men veilig kan aannemen, dat zij na 800 
niet hooger kan geweest zijn. De rand van het grafveld (in de Terp 
aanwezig) ligt aan den rand van de Terp, op + */, M. boven A. P., 
en daar de oudheden in dit grafveld uit den Merovingschen tijd van 
500— 750 na Chr. dagteekenen, zoo kan dit grafveld niet ouder zijn 
dan 1500 jaren. Nu gaat de Terpaarde dezer Terp niet dieper dan 
tot =£ 0.3 M. boven A. P. 

Gedeeltelijk bestaat de grondslag der Terp uit gelaagde zandbanken, 


1) De Halligen zijn langwerpige onbedijkte eilandjes (kwelders), thans bewoond 
door veehouders, die geen landbouw drijven. Zij zijn vroeger hoog genoeg opge- 
slikt dat zij voor den vloed beschut en bewoonbaar zijn. Zij liggen langs de Slees- 
wijksche kust. Op deze eilandjes zijn „wurthen’’ opgeworpen. Graaft men er in 
tot op den bodem der Terp dan vindt men het overblijfsel van een zoetwaterkom 
(Fething) zooals boven beschreven met rietstoppels doorgroeid en met mest gevuld. 
Waarom en wanneer dit geschied is, is mij onbekend. Deze Wurthen of Terpen 
dagteekenen uit de vorige eeuw en zijn dus nog jong. 

?) De drempelhoogte van de kerk is 8.50 M. + A.P.; het hoogste punt van het’ 
kerkhof ligt op 8.95 M. + AP. Ten onrechte is dit punt vroeger voor de hoogte 
van de Terp gehouden en deze daardoor veel te hoog opgegeven. 


(414) 


die van Noord naar Zuid verloopen, en die van uit het noordwesten 
opgeslibd zijn. De hoogte dier banken (welke duidelijk kwelder- 
plantengroei vertoonen) is van 0.10 tot 0.60 M. + A.P. 

Als de daling van den bodem onder de Terp slechts 1 mM. in 
het jaar bedragen had, dan zou zij na 1500 jaren reeds 1.5 M. 
bedragen hebben, en het grafveld zou dus thans diep in den bodem 
bedolven liggen. 


In het algemeen komen de oudheden uit de eerste eeuwen na 
Chr. in de oudste Terplagen voor, met name die uit den Romeinschen 
tijd, dus uit de laatste helft der eerste eeuw woor Chr., bijv. in de 
Terp te Besseburen bij Beetgum, en evenzoo de Saksische urnen uit 
het Merovinginsche tijdvak. Die onderste terplagen liggen niet of 
slechts weinig beneden A. P. 


De Terp te Baaijum. Om den grondslag te bepalen werd de bodem 
onmiddellijk naast de Terp onderzocht. Onder de zode werd daar 
eene kniklaag gevonden, die naar beneden geleidelijk overging in 
gelaagde lichtgele zavel, en daaronder blauwachtig zand met schelpen, 
Secrobicularia, Carduum, Tellina enz. 

Onder de Terp was de toestand grootendeels als in het maaiveld. 
De Zool van 0.10 tot 0.30 M.— A.P. bestaat uit gelaagde zavel. 
Sommige gedeelten van dien grondslag lagen aan de Noord- en aan 
de Noordwestzijde. In de kommen had zich rietveen gevormd en 
wel eene —+ 0.25 M. dikke laag. Zij wijzen op uitgravingsplaatsen 
ter verkrijging van grond voor de oudere Terp. In lateren tijd werd 
deze Terp verhoogd, en over de oorspronkelijke laagten, waarin 
zich intusschen veen gevormd had, uitgebouwd. Dit is te waarschijn- 
lijker, dewijl in het maaiveld geen veen gevonden wordt. Genoemd 
veen is door den druk der Terp erg ingeklonken en toch ligt het 
slechts zeer weinig beneden A.P. 

Dat de grondslag dezer Terp niet gedaald was, werd ook daaruit 
afgeleid, dat onder het tweede woonvlak, dus uit den eersten tijd 
der Terp, scherven van Momeinsch aardewerk gevonden zijn. In de 
onderste laag der Terp lag de mest; in het midden der Terp ging 
deze naar beneden in diepe kuilen over, waar geen mest lag, en was 
de aarde donker van kleur, waarschijnlijk tengevolge der oudste 
bewoning. Daarboven lagen verschillende ophoogingen der Terp, van 


elkander gescheiden door aschlaagjes. Aan die aschlaagjes werden de 


ophoogingen erkend, en op elk daarvan mag een woonvlak aan- 


genomen worden. 
De grondslagen van 7 Groninger en van 9 Friesche ‘Terpen 


kei NEEN a ir 
NAE en ee 


KE 


(415 ) 


werden op eene hoogte van even beneden tot even boven A. P. 
gevonden. 

Joeswerd 0.2 boven tot even beneden A.P. 

Dorkwerd op 0.45 M. beneden A.P. 

Oostum op 015 —03 M. + A.P. 

Feerwerd op 01 — 0.5 M. + A.P. 

Garmverd op 0.15 —0.5 M. + A.P. 

Leermens niet aanmerkelijk onder het maaiveld. 

Westeremden niet aanm. beneden het maaiveld. 

Dongjam op + A.P. tot 0.2 M. + A.P. 

Fatum op 0.025 — 0.26 M. + A.P. 

Vlaeren op 0.3 M. + A.P. 

Aalsum. Op de hoogte van het maaiveld. 

Termerd. 0.30 — A.P. tot 0.05 + A.P. 

Pingjum. (het dorp) even boven A.P. 

Terp nabij Pingjum. Hoogte van het maaiveld. 

Kinstwerd. Hoogte van het maaiveld ongeveer. 

Marswm. Evenzoo. 

Oberahn bij Sande in den Jahdeboezem 1.0 M. boven A.P. In de 
Terp te Farmsum lag de grondslag 0.65 M. beneden A.P., maar zij 
rustte op 0.4 M. klei en bijna 4 M. laag veen. Het is dus duidelijk 
dat de ligging van den grondslag geene daling, maar eene inklinking 
van de dikke veenlaag verraadt. 


Twee Friesche Terpen die op diluviaal zand rusten, vertoonden 
een opvolging van lagen welke getuigden van eene postdiluviale 
daling, dus eene daling uit vroegeren tijd, vóór de oprichting der 
Terp. 

Op het Diluviale zand (van boven bruin) volgden: 

1. Bene laag hoog veen, die in de lagere deelen rietstolonen bevat, 
hooger op echter heide, veenmos, berkenhout enz. 

2. Daarop eene laag klei met kwelderplantengroei. Deze laag is 
1.5—20 M. dik onder de Terp van Dokkum. Zij bevat in de onderste 
gedeelten overblijfsels van Triglochin maritimum. 

De oorspronkelijke oppervlakte is dus Diluviaalzand geweest. 

Maar intusschen is de bodem verzakt en onder water geraakt, 
zoodat er eene vegetatie in water is ontstaan, die allengs in veen . 
is overgegaan. De daling van den bodem is voortgegaan, zoodat 
er klei met het zeewater is aangevoerd en afgezet. Op die zeeklei 
is later de Terp opgebouwd. De lagen zijn bij Dokkum te zamen 
+3 M. dik; en 200 groot moet de postdiluviale daling geweest zijn, 
die duizende jaren geduurd heeft, want de bovenverzamelde Terpen 


( 416 ) 


hebben geleerd, dat geene daling in de laatste twee duizend jaren 
of slechts eene kleine daling heeft plaats gehad. Na de afzetting der 
zeeklei moet de postdiluviale daling opgehouden, of althans zeer klein 
geworden zijn. 

Omtrent de Terpen in Oldenburg heeft J. Martin enkele gegevens 
medegedeeld. 

In de Terp te Bant ligt de Zool 0,3 M. beneden het Maaiveld, 
en kan niet veel hooger gelegen hebben ; want de buitengroden Hes 
niet hooger. De bodem is herbedijkt in 1529. 

De Terp tusschen Ellerdem en Sande, waarop vroeger eene kerk 
heeft gestaan, bezit eene herkenbare Zool, namelijk, een zandlaag, 
die eene moeraslaag insluit, en 0,3 M. beneden het maaiveld ligt. 

De Terp te Haddien in Jeverland bevat eene kniklaag die tot 
op 1,06 M. veel scherven bevat, waaronder scherp begrensd een 
moeraslaag op 1,1 tot 1,5 M.…. De zool ligt hier ongeveer gelijk 
met A.P. De Terp bevat vele brandurnen, en stamt dus uit den 
vóór-Frankischen. tijd. 

Eene Terp te Tettens heeft eene zool die 1,2 M. beneden het 
niveau der buitengroden ligt (= 0.30 boven A.P). 

Een Urnen-kerkhof, waarin vele doodkisten liggen die den vorm 
van boomen hebben, vertoont een oergrond van zuivere grauwe 
klei. Opmerkelijk is dat de jongere Boom-doodkisten dieper liggen. 
De oudere brandurnen, die daarin gevonden zijn, liggen dicht aan de 
oppervlakte en dagteekenen uit de 3de eeuw. 

Als dus deze Terpen in Oldenburg eene daling van den bodem 
vertoonen, dan is deze zeker kleiner dan 1 M. 


Overzien wij thans de uitkomsten van het onderzoek, dan leeren 
deze dat: | | 
Enkele Terpen eene postglaciale daling van + 3. M. hebben aan- 
gewezen, die vóór het begin onzer tijdrekening heeft plaats gehad. 

De berekeningen omtrent de daling van het strand te Domburg 
zijn nog geheel onzeker, omdat die ligging onder den invloed van 
andere verschillende faktoren staat. Evenzoo van het strand bij Katwijk. 

In Zeeland leert de ligging van den grondslag of zool der Hillen 
“maar weinig omtrent de daling. De zoolen liggen op Walcheren 
van 0.10 M. — A.P. tot + 0.80 + A.P, zeker tot 0.50 M. + A.P. 
Deze laten slechts het aannemen van eene kleine daling toe. De 
berekeningen van ReyNoLps en van VreNpMA omtrent de daling der 
Dollardpolders zijn te verwerpen. 


ER) 


Uit de hoogten der zool in de Terpen van Friesland, Groningen 
en Oldenburg volgt, dat de daling slechts eenige decimeters is, of geene. 

Eene daling in de Terp van Farmsum van 0.65 M. kan toege- 
schreven worden aan eene inklinking van eene dikke veenlaag onder 
de Terp. 

Uit de gegevens der peilschalen te Amsterdam en elders in Neder- 
land heeft RAMArr eene daling in het jaar gedurende de vorige eeuw 
van + 1.5 m.m. ’s jaars afgeleid, maar volgens VAN pr SANDE 
BAKHUYZEN laat zich daaruit geene vertrouwbare uitkomst omtrent de 
daling des bodems in de laatste honderd jaren afleiden. 

Wij moeten nog opmerkzaam maken op de onzekerheid waarin 
wij verkeeren of de daling des bodems in het noorden van Nederland 
dezelfde geweest is als in het zuiden, en evenzoo in het Oosten 
dezelfde als in het Westen. | 

Maar wij hebben daaromtrent nog geenerlei eenigszins zekere ge- 
gevens betreffende Zeeland, 4. en N-Holland, Friesland, Groningen, 
Oost-Friesland, Oldenburg, Holstein en Sleeswijk, welke daarop 
zouden wijzen. 


Hoe dit moge zijn, zeker is het dat uit de geologische waar- 
nemingen is afgeleid, dat er in de quaternaire periode eene daling 
van den bodem moet geweest zijn van minstens 18 M. Eene tijds- 
bepaling van den duur dezer periode is echter niet mogelijk. 

Met het oog daarop, en op eene postglaciale daling vóór het 
begin onzer tijdrekening, die men wellicht uit enkele terpen kan afleiden, 
kunnen wij beweren, dat wij nog altijd in eene periode van daling 
verkeeren, maar tevens, dat hoogst waarschijnlijk : deze daling gedurende 
de laatste twee duizend jaren heeft opgehouden, of althans zeer gering 
ts geweest. 


(6 December 1909). 


er 
none 


KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN 
TE AMSTERDAM, 


VERSLAG VAN DE GEWONE VERGADERING 
DER WIS- EN NATUURKUNDIGE AFDEELING 


van Zaterdag 27 November 1909. 


Voorzitter: de Heer H. G. vAN DE SANDE BAKHUYZEN, 
Secretaris 7 de Heer J. D. vAN DER WAALS. 


Klk BLG TEI 


Ingekomen stukken, p. 420. 

Verslag van de Heeren H. EB. pr BrurYN en J. P. vaN DER Srok over eene verhandeling van 
den Heer Jhr. M. H. van BERESTEYN: „Getijconstanten voor plaatsen langs de kusten en 
benedenrivieren in Nederland berekend uit waterstanden van het jaar 1906”, p. 421. 

K. MARTIN: „„Rangifer tarandus aus Niederland”, p. 422. (Mit 1 Tafel). 

P. P. C. Hork: „Leeftijd van den zalm af te leiden uit de structuur der schubben”, p. 432 
(Met 2 platen). 

A. K. M. Noroxrs: „Mededeelingen omtrent het electrogram van het atrium cordis”. (Aange- 
boden door de Heeren H. ZWAARDEMAKER en C. A. PEKELHARING), p. 450. (Met één plaat). 

W; H. Juuvs: „Over den oorsprong van het chromosfeer-licht’, p. 456. 

J. W. Guray en M. pr Haas: „Iets over de beweging van den kam van de viool”. (Aange- 
boden door de Heeren H. KAMERLINGH ONNES en P. ZEEMAN), p. 462. 

‚ A. P. N. FRANCHIMONT en E. KRAMER: „Over piperazinederivaten”, p. 476. 

M. J. van UveN: „Over de banen eener door infinitesimale iteratie verkregen functie in haar 
complexe vlak”. (Aangeboden door de Heeren W. KAPreyN en HENDR. pe VRIES), p. 478. 

S. H. Koorpers: „Beitrag zur Kenntniss der Flora von Java NO VIII: Pflanzengeografische 
Veberbliek über die Fagaceae von Java”, p. 488. 

J. J. vaN LAAR: Henige opmerkingen naar aanleiding eener verhandeling van de Heeren 
TIMMERMANS en KOHNSTAMM, p. 497. 

H. A. BROUWER: „Pienaeriet, een melanocrate foyaiet van Transvaal”. (Aangeboden door de 
Heeren G. A. F. MOLENGRAAFF en K. MARTIN), p. 500. 

Aanbieding van boekgeschenken, p. 501. 

Vaststelling der Decembervergadering op Vrijdag 24 December a.s. p. 501 


EN 


Het Proces-Verbaal der vorige vergadering wordt gelezen en 
goedgekeúrd. 


28 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII, A©. 1909/10. 


(420 ) 


Ingekomen zijn: 


1°. Bericht van de Heeren vaN Wynr en RoseNBerG dat zij ver- 
hinderd zijn de vergadering bij te wonen. 


2°. Missive van Z.Exc. den Minister van Binnenlandsche Zaken 
d.d. 5 November 1909, waarbij bericht wordt dat er bij Z.Exc. geen 
bezwaar bestaat om het wetenschappelijk bezoek van het Botanisch 
Station te Buitenzorg in plaats van aan Dr. A. H. Braauw, onder 
gelijke verplichtingen op te dragen aan den Heer J. Kuyrer doctor 
in de plant- en dierkunde te Utrecht. | 


3’. Missive van Z.Exe. den Minister van Binnenlandsche Zaken 
d.d. 10 November 1909 met verzoek te willen mededeelen of er 
Nederlandsche geleerden zijn bereid zich buiten bezwaar van ’s Rijks 
schatkist te laten afvaardigen naar het in 1910 te Brussel te houden 
Congres voor Radiologie en Electriciteit. Aangehouden tot een vol- 
gende vergadering. 


4°. Schrijven van het Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig 
Congres waarbij de Akademie wordt uitgenoodigd zich te doen ver- 
tegenwoordigen bij de herdenking op 24 November j.l. van de 
_100-jarige geboorte van CHarLEsS DARWIN en de verschijning vóór 50 
jaar van zijn werk „Origin of species”. De Heeren vAN DER WAALS 
en Korrewra. hebben de Akademie bij deze plechtigheid vertegen- 
woordigd. 


5°. Schrijven van het Bestuur van het VIIIe Internationale Zoologen 
Kongress van 15—20 Augustus 1910 te Graz te houden, waarbij 
de Akademie wordt uitgenoodigd zich aldaar te doen vertegenwoordigen. 
Aangehouden tot een volgende vergadering. 


6°. Circulaire van het 3° Internationaal Congres voor Sehool- 
hygiëne van 2—7 Augustus 1910 te Parijs te houden. 


7°. 6e Circulaire van het 3° Internationaal botanisch Gongen van 
14-22 Mei 1910 te Brussel te houden. 
Ld 
8°. Circulaire van de Vereeniging „Corda fratres”, Fédération 
internationale des étudiants, waarbij inlichtingen gegeven worden 
omtrent deze Vereeniging. De laatste drie circulaires worden voor 
kennisgeving aangenomen. ee 


RE wh arti He dend SALEEN 


Ee 
EE 
: 
ie 
Jen 
2 
E 


(41 ) 


Geophysica. — De Heer pr Bruin brengt, ook namens den Heer 
VAN DER Stok, verslag uit over een verhandeling van Jhr. M. 
H. vaN BerrsSTrIJN, getiteld: „Getijconstanten voor plaatsen 
langs de kusten en benedenrivieren in Nederland, berekend 
wit de waterstanden van het jaar 1906”. 


Aanleiding tot dezen arbeid heeft gegeven het feit, dat tot heden 
slechts voor enkele plaatsen in Nederland getijeonstanten zijn gepu- 
bliceerd. Aan de eischen der praktijk voldoen de door den algemeenen 
dienst van ’s Rijks Waterstaat uitgegeven Getijtafels; voor een betere 
kennis van de voortplanting en interferentie der getijgolven is echter 
een nauwkeurige bepaling van getijconstanten voor vele plaatsen van 
groot belang. 

Met het oog hierop heeft de schrijver voor vele plaatsen getijcon- 
stanten berekend voor het jaar 1906. Uit een proefberekening voor 
drie stations voor het jaar 1900 blijkt, dat een berekening van 
getijconstanten uit 8-maaldaagsche waarnemingen geen noemenswaard 
verschil oplevert met die uit uurwaarnemingen. 

Ook uit waarnemingen verricht op vier equidistante tijdstippen 
kunnen eenige, ofschoon niet alle, getijconstanten met voldoende 
nauwkeurigheid worden berekend. Op grond hiervan zijn voor 49 
plaatsen gedeeltelijk getijconstanten berekend uit waarnemingen verricht 
op de vier uren: 2, 8, 14 en 20. Op 15 dezer stations zijn deze 
constanten eveneens berekend uit waarnemingen gedaan op de vier 
uren: 5, 11, 17 en 23 en voor deze zelfde 15 stations bovendien 
een volledig stel getijconstanten uit waarnemingen verricht op de 
BENE uren: 2, 5,8... 23. 

De verschillende methoden van rangschikking of berekening waar- 


door de getijconstanten kunnen worden verkregen, worden door den 


schrijver critisch onderzocht, waarbij het merkwaardige feit te voor- 
schijn treedt, dat, wanneer uurwaarnemingen volgens de staafjesmethode 
worden gerangschikt naar het vier-dubbel-daagsche combinatie getij 
MS, in de uitkomst een merkbare invloed van het dubbeldaagsch 
M, getij overblijft, een feit, dat totnutoe niet was opgemerkt en niet 
zonder belang is voor de kennis der ondiepwater getijden, die op 
onze kust een bijzonder belangrijke rol spelen. 

De aldus verkregen getijconstanten, bij de berekening waarvan 
blijkbaar groote nauwkeurigheid is betracht, kunnen dus een beter 
inzicht geven in de wijze waarop zich getijgolven niet alleen langs 
onze kusten, maar ook in de riviermondingen voortplanten. 

De ondergeteekenden meenen, dat de verhandeling van den Heer 
VAN BBRBSTRIJN ten volle verdient in de werken der Akademie 
opgenomen te worden, 

J. P. vAN DER STOK. 
H. E. pe Bruyn. 28% 


(422) 


Palaeontologie. — De Heer Martin doet eene mededeeling over : 
„Rangifer tarandus aus Niederland.” 


Im Juli dieses Jahres (1909) wurde in der Overijselsche Vecht 
unweit Gramsbergen der Rest eines Renntiers gefunden, welcher 
bei der Seltenheit soleher Vorkommnisse in Niederland ein besonderes 
Interesse beansprucht. (Fig. 1). Das Objekt, welches ich von dem 
Eigentümer, J.C. MeyeriNK in Gramsbergen, für das Leidener Museum 
erwarb, lag nach Mitteilung des letzteren in sandigem Boden, 
reichlieh '/, m unter dem Bette des Flusses, 2'/, m unter der 
Oberfläche des Landes. Der genauere Fundort liegt 20 m unterhalb 
des Flusswehres (stuw), welches sich stromabwärts von der Halte- 
stelle De Haandrik befindet, 20 Minuten von Gramsbergen. Die 
Staringsche Karte verzeichnet daselbst eine alluviale Bildung (beekklei) *). 

Es handelt sich um eine abgeworfene, linke Geweihhälfte von 
besonders regelmässiger Gestalt, welche auf Grund ihrer Dimen- 
sionen einem Bullen zugeschrieben werden muss. Die Rose ist, wie 
bei den meisten Renntieren nur wenig ausgebildet; sie hat elliptischen 
Querschnitt, so dass sie seitlich etwas komprimiert ist; die Durch- 
messer betragen 4,0 und 4,5 em. 

Die Stange biegt sich zunächst rückwärts, dann wieder mit starker 
Krümmung nach vorne, so dass ein deutlicher Ellenbogen gebildet 
wird. Sie ist oben zu einer flachen Endschaufel verbreitert, welche 
lange, gleichfalls abgeflachte Sprossen trägt; die äussersten hand- 
förmigen Zacken sind abgebrochen. Bis zum Ellenbogen ist der 
Querschnitt der Stange elliptisch, doch ist sie an der Innenseite 
verflacht. Diese Verflachung nimmt gegen den Ellenbogen hin zu und 
hier bildete sich eine scharfe Kante aus; eine Hintersprosse fehlt; 
eine kurze Strecke oberhalb des Ellenbogens nimmt die Stange 
wiederum elliptischen Querschnitt an, um sich alsdann zu schaufeln. 
An der Innenscite misst die Stange längs der Krümmung 128 cm 
(soweit erhalten); der direkte Abstand von der Rose bis zur Spitze 
beträgt 93 em, der Umfang etwas oberhalb der Eissprosse 12 cm, 
unmittelbar über dem Ellenbogen 18 cm. 

Die Augensprosse ist stark entwickelt, besitzt anfangs nahezu 
rundliehen Querschnitt, flacht sich aber am distalen Ende derart ab, 
dass ein deutlich beilförmiger Umriss entsteht*). Zwar ist das 


1) Geolog. kaart van Nederland, blad 12, Bargerveen. 

2) Eine ganz ähnlich geformte Augensprosse kommt auch bei R. f. sibiricus 
Murray vor. Vgl. Einar LöNnBene, Om renarne och deras lefnadsvanor, pag. 18, 
fig. 5 (Bilaga till „Förhandl. för skiljedomstolen af 1909 1 renbetes frägan, afd. 
1, svensk inlaga 3) Upsala 1909, — Zusalz während des Drucks. 


J 


OR nt en a 


Dl 7 


vane vi jn 


(423) 


Aussenende der Sprosse verletzt, doch scheinen Zacken ganz gefehit 
zu haben; die Schneide des Beils muss beim lebenden Tiere nahezu 
verükal gestanden haben. Länge der Augensprosse 22 cm, Umfang 
an der Basis 10 cm, grösste Breite vorne 8 cm. 

Die Eissprosse') setzt sich mit breiter Basis unmittelbar über der 
Augensprosse an und ist hier stark komprimiert, unten in einen kurzen 
Dorn ausgezogen; sie nimmt dann elliptischen Querschnitt an, um 
sich am distalen Ende breit handförmig abzuflachen und auszu- 
zacken. Von den Zacken sind die vorderen stark zusammengedrückt, 
die hinteren mehr fingerförmig gestaltet, wobei einer derselben aus 
der gemeinsamen Handfläche herausweicht. Im ganzen ist die His- 
sprosse konvex gebogen, längs der äusseren Krümmung gemessen 
45 cm lang, am Ansatzpunkte 6,0, am distalen Ende 17,5 cm 
breit. 

Das Geweih ist schwach gefurcht und der ganze Erhaltungs- 
zustand derart, dass die Annahme eines weiten Transportes ausge- 
schlossen ist. 

Genaue Bestimmungen von Renntiergeweihen sind bei der ausser- 
ordentlichen Zersplitterung in Rassen und Arten, welche diese so 
wohl charakterisierte Tierform erfahren hat, mit grossen Schwierigkeiten 
verbunden. Während man früher nur ein einziges Renn annahm, 
wurde zunächst der Karibu (Bangifer caribou Kerr) des nordöst- 
lichen Nordamerika hiervon geschieden; aber LypeKKER fasste noch 
alle Renntiere als Rangifer tarandus Gray zusammen, wobei er eine 
Anzahl geographischer Rassen unterschied (typicus, spitzbergensis, 
caribou, terrae-novae,. groenlandicus und arcticus)*). Dann führte 
Erzior aus Nordamerika und Grönland nicht weniger als 6, durch 
sehr geringfügige Merkmale unterschiedene Arten an®); TRrOUmssART 
zählt im ganzen 14 Arten auf‚ von denen 2 noeh unbenannt sind; 
darunter befinden sich als pleistoeäne Species Mè. martulis, Gervais 


1) G. Rörie will diese Sprosse nicht als Mittelsprosse betrachtet wissen und hebt 
die Wechselbeziehung hervor, welche zwischen Eissprosse und Augensprosse des 
Renntiers besteht; in seiner schematischen Darstellung der bei verschiedenen Geweih- 
formen vorhandenen Homologieen ist dann die Eissprosse schlechthin als Augen- 
sprosse verzeichnet. (Die Geweihsammlung der Kgl. Landwirtschaftl. Hochschule in 
Berlin, 1896; pag. 13, 15, 17 u. Tafel). Ich vermag nicht einzusehen, warum diese 
Eissprosse keine Mittelsprosse sein soll, zamal sie ziemlich weit nach oben rücken 
kann (vgl. unten) und das Geweih des Renn demjenigen des Damhirsches verwandt ist, 
2) R. LypeKker, the deer of all lands, London 1898, pag. 37 ff, 


%) D. G. Erwor, A synopsis of the mammals of North America and the adjacent 
seas (Wield Columbian Museum, Zoolog. Series Vol. II, 1901, pag. 35) 


(424 ) 


und A. tarandus, Linné'. Neuerdings hat Rurrer eine besondere 
Rasse als Cervus tarandus diluvii eingeführt ®. 

Unter solehen Umständen musste die Frage enstehen, ob das 
gefundene Objekt mit Zi. tarandus typicus, dem skandinavischen 
Renn, zussammengefasst werden dürfe; denn der Unterschied von 
R. t. diluvii Rutten, für den „der fehlende oder rudimentäre Ocu- 
larspross”” als Merkmal angegeben wurde, musste sogleich auffallen. 
Mir lagen im Leidener zoologischen Museum von der skandinavischen 
Rasse 11 recente Geweihe zum Vergleiche vor (einige sehr unvoll- 
kommen entwickelte, jugendliche lasse ich hier unberücksichtigt); diese 
zeigen die folgenden Merkmale: 

Die Stange besitzt meistens einen deutlichen Ellenbogen; doch 
kann derselbe nicht nur undeutlich werden, sondern auch ganz 
fehlen und ausnahmsweise nur einseitig entwickelt sein. Wo ein 
Ellenbogen fehlt, ist die Stange entweder nur mässig oder — förmig 
gebogen; bei der einseitigen Entwicklung liegt ein sehr unregel- 
mässiges Geweih vor, mit aufstrebender rechter Stange, die sich 
schon gleich oberhalb der Eissprosse blattartig verflacht. Die distale 
Abplattung erreicht sehr verschiedene Grade, mitunter ist sie kaum 
angedeutet und das Geweih oben sehr unregelmässig verzweigt; 
daneben finden sich alle Vebergänge von unbedeutender Abplattung 
bis zu breit schaufelförmiger Ausbildung des distalen, stets mit 
langen Zacken versehenen Stangenteils. 

Eine Hintersprosse ist ebenso häufig beiderseits wie einseitig ent- 
wickelt; sie kann an demselben Geweih sehr verschieden lang sein ; 
in einem Falle misst sie links 30, rechts dagegen nur 8 cm. 

Die Eissprosse ist fast immer beiderseits entwickelt, doch kann 
sie auch einseitig auftreten. Ihre Abplattung wechselt ebensosehr wie 
bei der Stange und kann sich auf das distale Ende beschränken; 
mitunter ist sie nur an einer Seite vorhanden. In einem Falle ist 
die linke Eissprosse kronenartig zerteilt, so dass die Zacken nicht in 
einer Ebene liegen, rechts dagegen abgeflacht und handförmig. 

Die Augensprosse ist in 9 Fällen nur einseitig, links oder rechts, 
entwickelt, in einem Falle fehlt sie beiderseits; ®) in 4 Fällen ist 
einseitig, links oder rechts, nur ein einfacher Spiess oder ein kurzer 
bis rudimentärer Dorn ausgebildet; in 3 Fällen endlich sind beide 
Augensprossen gut entwickelt, fast oder ganz gleich lang, aber doch 


1) Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium; quinquennale supple- 
rnentum, a® 1904, pag. 700—702. 
2) L. M.-R, Rurren, Die diluvialen Säugetiere der Niederlande, Utrecht 1909, 


pag. 71. 
3) Meisters sind es schwache Geweihe, denen die Augensprosse fehlt. 


(425 ) 


stets in Bezug auf den Grad der Abplattung und Verzackung ungleich 
ausgebildet. Im übrigen ist die Form der gut ausgebildeten Augen- 
sprossen wiederum grossem Wechsel unterworfen; meist sind sie 
handförmig, mit langen Zacken; in anderen Fällen beschränkt sich 
die Abplattung auf ihr distales Ende oder sie ist so gering, dass eine 
handförmige Verbreiterung überhaupt fehlt. Eine einzelne Augensprosse 
ist beilförmig, am abgestutzten Vorderende nur mit vier stumpfen Höeckern 
versehen, eine andere hakenförmig. 

Bei allen’ Sprossen unterliegt die Art der Gabelung und die Länge 
der Zacken sowie die Weise der Abplattung mancherlei Schwankungen ; 
doch können sich die verschiedenen Sprossen an demselben Geweih in 
gleichem Sinne verhalten, so dass ihm ein bestimmter Typus verliehen 
wird. So entstehen auch schlankere und plumpere Formen. 

Obwohl die verglichenen Geweihe der Mehrzahl nach von zahmen 
Renntieren stammen dürften, *) so wird man sie doch für die Beurteilung 
der Variationen und somit für die Abgrenzung der Species verwerten 
dürfen. Der Vergleich lehrt, dass das Fossil in den Formenkreis des 
B. t. typicus vollkommen hîneinpasst und dass namentlich zwei 
seiner augenfälligsten Charaktere gelegentlich auch beim skandinavischen 
Renn beobachtet werden: eine beilförmige Augensprosse und eine 
Eissprosse, bei der nicht alle Zacken in einer gemeinsamen Fläche 
liegen. Aber noch durch ein drittes Merkmal ist das in Rede stehende 
Objekt besonders ausgezeichnet, durch eine unmittelbar über der 
Augensprosse entspringende Hissprosse. | 
Um die Lage der Eissprosse beim skandinavischen Renn festzu- 
stellen, nahm ich die folgenden Maasse, von denen die beiden letzten 
allerdings nur annähernde Werte geben, da die Sprossen mit mehr 
oder minder starker Biegung in die Stange übergehen : 4 von der 
Basis der Rose direkt bis zum distalen Ende der Stange, d. h. bis 
zum Ende des am weitesten abstehenden Zackens, b von der Basis 
der Rose bis zum oberen Ansatzpunkte der Eissprosse, c vom oberen 
Ansatzpunkte der Augensprosse bis zum unteren der Eissprosse. 
Stets ist nur eine Geweihhälfte gemessen; die Maasse sind in cm 
ausgedrückt. | | 

_Hieraus ergiebt sich, dass eine Gesetzmässigkeit betreffs der Lage 
der Eissprosse nicht besteht und dass sie gelegentlich auch unmittelbar 
über der Augensprosse entspringt, wie bei dem Fossile *). Jeder Grund 
für eine Trennung des letzteren vom skandinavischen Renn fehlt, woraus 


1) Die aus alten Zeiten stammenden Etiketten des Museums geben hierüber leider 
keine Auskunft. 

2) So auch bei dem Renn, welches in Brehms Tierleben abgebildet ist; 3te 
Auflage, Prcnver—bösenr, Säüugetiere Bd, 3, pag. 449. 


No a le} 75 a:b 
| 8 17 9 5,76 
2 93 13 6 7,15 
3 1 12 5 7,58 
4 | 5 | 45 7 5,66 
5 82 18 1 4,55 
Bl 13 6 5,46 
7 11 12 5 5,01 
8 65 7 0 9,28 


indessen noch nicht unmittelbar zu schliessen ist, dass eine besondere 
diluviale Rasse überhaupt nicht existiert hätte; denn die Renntier- 
geweihe, welche in unserem Flachlande gefunden werden, können 
ein sehr verschiedenes Alter haben. d 

Unter den Tieren des hereynischen Waldes erwähnt CAESAR ausser 
dem Elen bekanntlich : „bos cervi figura, cujus a media fronte inter 
aures unum cornu exsistt exvcelsius magisque derectum his, quae 
nobis nota sunt, cornibus; ab ejus summo sieut palmae ramique late 
diffunduntur. Badem est feminae marisque natura, eadem forma 
magnitudoque cornuum.””*) Obwohl C. STRUCKMANN es nur für wahr- 
scheinlich hielt, dass unter diesem Tiere das Renn zu verstehen sei *), 
und auch ZirreL dies nicht als sicherstehend ansieht®), muss ich 
mich doch zu dem von anderen Naturforschern und auch noch von 
LYDEKKER *) vertretenen Standpunkte bekennen, dass das Renntier noch 
bis in Caesars Zeiten im hercynischen Walde (zwischen Rhein, Main 
und Donau) gelebt habe, Denn ein hirschartiges Tier mit han d- 
för mig ausgebreitetem und verzweigtem Geweih, welches beiden 
Geschlechtern zukommt und bei dem ein einzelnes Horn mitten_ 
auf der Stirn zwischen den Ohren steht, kann nur das Renn sein. 
Sieht man ein solches mit einseitiger, stark entwickelter Augen- 
sprosse von vorne, so kann es täuschend den Eindruck hervorrufen,. 


1) C, Juli Caesaris Belli Gallici Lib. VI, Cap. 26. 

2% Veber die Verbreitung des Renthiers in der Gegerwart und in älterer Zeit 
nach Maassgabe seiner. fossilen Reste, unter besonderer Berücksichtigung der deut- 
schen Fundorte, pag. 736 (Zeitschr. d. deutsch. geol. Gesellsch. XXXII, 1880). 

3) Palaeozcologie IV, pag. 405: 

4) a. a. O, pag. 39. 


eu 


(427 ) 


als ob ihm auf der Mitte der Stirn ein einzelnes Horn wüchse *), 
und das waum cornu hat wohl nur auf die Augensprosse Bezug, das 
Uebrige dagegen auf das ganze Geweih. Ein solches Versehen ist 
durchaus verständlich, wenn CArsARr seinen Bericht nach mündlichen 
Mitteilungen niedergeschrieben hat; man braucht dafür nicht einmal 
einen korrumpierten Text anzunehmen. Die Vermutung, dass das Renn 
in Schottland, und zwar in Caithness, noch bis ins 12t Jahr- 
hundert gelebt habe *}, hält LiypeKKER allerdings für irrig. *) 

Lebte das Renn nun bis in die historische Zeit, so wäre es voll- 
kommen verständlich, wenn hier zu Lande ausser dem oben beschrie- 
benen A. t. typicus von Gramsbergen noch eine zweite Rasse, 
diluvii, vorkäme; jener könnte die jüngere Form darstellen, zumal 
der Fundort auf ein alluviales Alter schliessen lässt. Da ferner, wie 
bekannt, die phylogenetische Entwicklung der Geweihe gleich der 
ontogenetischen auf eine stets fortschreitende Verzweigung hinweist *), 
so wäre es von diesem Gesichtspunkte aus durchaus erklärlich, wenn 
bei der diluvialen Rasse die Augensprosse fehlte oder wenig entwickelt, 
bei der alluvialen dagegen weiter ausgebildet wäre ; aber gerade die 
Augensprosse des Renn lässt sich hier sehwerlich verwerten, wie 
schon aus der oben gegebenen Beschreibung recenter Geweihe hervor- 
geht. °) Das ist überdies sehr bekannt; G. Röria sagt hierüber : 
„Bekanntlich entwickelt sich die unterste (Augen-) Sprosse der Renntier- 
geweihe gewöhnlich nur einseitig, dergestalt, dass sie die Form einer 
senkrecht stehenden Schaufel annimmt, während die andere Sprosse 
entweder gar nicht oder nur als Spiess zur Ausbildung gelangt. Dabei 
ist zu bemerken, dass eine Regel, nach der etwa die rechte oder 
linke Augensprosse diese Bevorzugung im Wachstum erführe, nicht 
zu konstatieren ist.” ®) In Brehms Tierleben wird von „der oft nur 


1) Deshalb schrieb auch Oraus Maanus (1530) dem Renn drei Hörner zu, zwei 
grössere welche denjenigen der Hirsche entsprechen, und ein anderes Horn, welches 
„in der Mitte des Kopfes”’ steht und zur Verteidigung gegen die Wölfe dient. (Nach 
Brehms Tierleben a. a. O., pag. 450). 

*) STRUCKMANN a. a. O. pag. 737. 

3) d. a. O. pag. 39. 

4) Vgl. auch Hans Ponte, Monatsber. d. Deutsch. Geol. Gesellsch. 1909, No. 5, 
pag. 253. 

5) Rurren, welcher u. a. die Leidener Sammlung durchgesehen hat, bemerkte 
„nur ein einziges Stück mit einem rudimentären Augenspross. Dieser trat aber an 
einer rechten Geweihhälfte auf, die überhaupt anomal gebaut war” (a: a O. pag. 71). 
Vermutlich hat der Autor nur die losen Schädel und Geweihe des Leidener Museums 
untersucht ; denn sonst ist diese Angabe nickt verständlich. Der Rest ist ilium wohl 
entgangen. 

6) Die Geweihsammlung, pag. S4. 


(428) 


an einer Stange ausgebildeten Augensprosse” gesprochen *) u. s. w. 

Man müsste nach aliedem über eine grosse Anzahl von Geweihen 
aus diluvialen und jüngeren Schichten verfügen, um feststellen zu 
können, ob in Niederland neben dem bei Gramsbergen nachgewie- 
senen, typischen, skandinavischen Renn noch ein diluviales vorkomme, 
bei dem eine der Augensprossen im allgemeinen noch mehr 
zur Verkümmerung geneigt ist als bei der recenten Rasse; einzelne 
Funde können hierüber keinen Aufschluss geben. 

Der einzige Rest eines Renntiergeweihs, der sich ausser dem oben 
beschriebenen noch im Leidener Museum befindet (Fig. 2—4), ist 
bereits von N. CC. pre Fremery beschrieben und abgebildet. °) Er ist 
1829 auf dem Werder (Middelwaard) gefunden, welcher in der 
W aal zwischen den Dörfern Herwaarden (Heerewaarden) und 
Varik gelegen ist, nordöstlich von ’sHertogenbosch®). Nach 
DE FRreMERY ist das Fossil hier bei hohem Wasserstande angespült, 
doch wird von dem Autor betont, dass es vielleicht aus dem Dilu- 
vium stammen könne.*) Die Etikette, welche dem Fossile angehängt 
(nicht aufgeklebt) war, lautete freilich Cornua cervi elaphi inv. int. 
Maestr. et Hertogenbusch’”’; später ist dann die Bestimmung in Cervus 
priscus Kaup abgeändert; beide Bestimmungen stammen aus alter 
Zeit. Selbstredend kann diese Etikette aber nicht zu dem in Rede 
stehenden Geweih von pe Fremery gehören, da die Angabe des 
Fundortes einer solchen Annahme widerstreiten würde; es bedarf 
somit des Beweises, dass mir in der Tat das Stück von Heer e- 
waarden vorliegt und dass die Etikettierung falsch ist. 

Es handelt sich um das Bruchstück einer rechten Stange, welches 
noch am Rosenstock befestigt, aber oben vor dem Beginne der schaufel- 
förmigen Verbreiterung abgebrochen ist. Die abgebrochene Augen- 
sprosse besass an der Basis nur 1,5 em Durehmesser; auch die Eis- 
sprosse fehlt und hat beim Abbrechen einen grossen Teil der Stange 
mitgenommen. Der Abstand von der unteren Endigung der betref- 
fenden Bruchfläche bis zur Augensprosse beträgt 5 em, was somit 
dem Minimalabstande der beiden genannten Sprossen entspricht. Auch 
die Hintersprosse, ebenfalls verletzt, war deutlich entwickelt; sie 
geht nach uuten in eine scharfe Kante der Stange über ; sonst besitzt 
die letztere dieselbe Form und gleiche Dimensionen wie die linke 


1) a. a. O. pag. 448; vgl. auch das. pag. 450 u. Abbildung auf pag. 449. 

2) Bijdrage tot de kennis der fossile zoogdieren, in Noord-Nederland gevonden, 
(Nieuwe verh. Iste kl. Kon. Nederl. Instituut v. Wetensch. etc. Amsterdam 1840, 
pag. 185, tab. 3). 

3) Vgl. Srarina, Geol. kaart van Nederland, blad 19, Betuwe. 

4) pag. 187. 


{ 


(429 ) 


Geweihhälfte von Gramsbergen. Trotz der Unterschiede, welche 
in der schwach entwickelten Augensprosse, in dem Abstande der 
Mittelsprosse und in dem Auftreten der Hintersprosse gelegen sind, 
könpten beide Geweihhälften demselben Tiere angehört haben, soweit 
nur die Formverhältnisse in Betracht kommen (vgl. Fig. 1 u. 2). 
Ein Rassenunterschied ist durch jene Abweichungen nicht ausgedrückt. 

Das Objekt hat offenbar einen weiten Transport erlitten. Darauf 
weist nicht nur seine Unvollständigkeit, sondern vor allem der Umstand 
hin, dass die Kanten der Bruchflächen noch wieder abgeschliffen und 
teilweise glatt poliert sind. Wie ein Vergleich mit der Abbildung von 
DE Fremery lehrt, stimmen die Verletzungen des Horns von Heer e- 
waarden genau mit denjenigen des mir vorliegenden Fossils überein: 
die obere Bruchfläche mit den beiden von ihr ausgehenden Rissen, 
von denen der eine im Laufe der Zeit noch weiter geworden ist; die 
Bruchfläche an der Hintersprosse sowie diejenige, welche beim Abreissen 
der Eissprosse gebildet ist, nebst den davon ausgehenden Sprüngen. 
Nur die Augeusprosse fehlt dem Objekte der Leidener Sammlung, 
doch ist diese offenbar erst später abgebrochen; denn ihre Bruchfläche 
ist frischer als die übrigen. *) Der Rest stimmt auch darin mit der 
Beschreibung von pe FREMERY überein, dass er „eine eigenartige gelbe 
Okerfarbe (hat) besonders dort, wo die grösste Sprosse abgebrochen 
ist....; dort findet man auch einige durchscheinende Körnchen von 
quarzartigem Sand zwischen das Knochengewebe eingedrungen.” Der 
Autor giebt ferner an, dass das Horn „längs der äusseren Krümmung 
gemessen’’ 78 cm Länge besitze.*) Ich fand dieselbe Länge, wenn 
ich das Fossil seitlich von der Hintersprosse (nicht über diese hinweg) 
maass, allerdings mit Einsebluss des mit dem Geweih verbundenen 
Stirnbeins. Nur eine einzige Bemerkung pr FREMERY’S finde ich nicht 
besiätigt, dass nämlich das Horn mit Säuren nicht brause. ®) Das 
muss ein Versehen sein, da die Webereinstimmung sonst so voll- 
ständig ist, wie man sie nur erwarten kann. 

Diese Vebereinstimmung tritt schon hervor, wenn man die verkleinerte 
Photographie der alten Abbildung (Fig. 8) mit derjenigen des Originals 
(Fig. 4) vergleicht, aber noch weit mehr beim Vergleichen mit dem 
Originale selbst, da die Zeichnung nicht genau auf dieselbe Fläche 
projiciert ist und die Bilder nicht alle Einzelheiten wiedergeben. 

Die Augensprosse war bei dem Fossile von Heerewaarden 
schon beschädigt, als die Zeichnung in 1840 von Dr. A. VromIK 


!) Aussen waren daran noch Spuren von Leim vorhanden, was darauf hindeutet, 
dass man früher einmal einen Versuch zur Wiederherstellung des Schadens gemacht hat. 

2) pag. 191. 

3) pag. 187. 


( 430 ) 


für pe Frrmery angefertigt wurde, denn diese stellt eine verletzte 
Spitze dar. Ergänzt muss die genannte Sprosse einen ziemlich langen 
Dorn gebildet haben. 

Das Geweih von Heerewaarden ward auch von Srarine in 
„De bodem van Nederland” angeführt, als Cervus Tarandus L.®); 
andere Reste dieses Tieres waren ihm nicht bekannt. Er nennt es 
dann später nochmals an anderem Orte?) und giebt an, dass der Rest 
aus dem Rheindiluvium stamme. Das kann ich nach obigem nicht 
für verbürgt halten. 

Dann hat RurreN das Fossil von Heerewaarden als Cervus 
tarandus L. bestimmt und nach dem Leidener Originale abgebildet*), 
aber nicht als das Objekt von pr Fremery erkannt, weil er offenbar 
durch die unrichtige Etikettirung irregeleitet wurde. RurrenN hielt es 
vielmehr für wahrscheinlich, dass das betreffende Fossil zu den Cer- 
videnresten gehöre, die SrariNa von Aarle bei Helmont ange- 
führt hat. *) Letztere wurden aber von SrariNG in seiner Uebersicht 
als Cervus dem C. tarandus gegenübergestellt, und es ist nicht 
wahrscheinlich, dass der Autor hier einen Fehler in der Bestimmung 
gemacht haben sollte. Sodann spricht SrArinG bei dem Funde von 
‚Helmond „des bois de Cerf, peutêtre du Cerf fossil”, während 
das betreffende Objekt durchaus das Aussehen eines Fossils besitzt; 
er giebt den Cervidenresten auch ein jüngeres Alter als dem Renn. 
Somit liegt aueh in dieser Richtung nichts, was den oben geführten 
Beweis der Identität zwischen dem Funde von Heerewaarden und 
dem Leidener Objekte abschwächen könnte. 

Ausser dem Geweih von Gramsbergen und dem Funde von 
Heerewaarden sind noch zwei andere, von RurreN angeführte 
Reste des Renns bekannt: ein kleines Stangenfragment von Caberg, 
welches für die Rassenfrage ohne Bedeutung ist, und ein grösseres 
aus der Westerschelde bei Breskens, welches sich in Middelburg 
befindet. Bei letzterem war die Augensprosse nach RurreN: „recht 
klein”. *) 

Dagegen erhielt ich selber durch freundliche Vermittelung von Herrn 
W. PormaN KRUsEMAN aus der Sammlung der „Zeeuwsch Genootschap 
der Wetenschappen’ in Middelburg den Rest einer rechten Geweih- 


1) 1, pag. 78 und II, pag. 124; Haarlem 1856 u. 1860. 

2) Apergu des ossements fossiles de l'époque diluvienne, trouvés dans la Néerlande 
et les contrées voisines. (Verslg. Mededlg. Kon. Akad, v. Wetensch, Afd. Natuur- 
kunde, Deel 12, 1861). N° 40, pag. 268 u. 279. 

3) a. a, O. pag 70, tab. 2, fig. 10. 

4) Apergu... pag. 269 ; No. 43, pag. 279. 

5) a. a. O. pag. 70. 


(431) 


hälfte, welcher nicht die mindeste Abweichung vom skandinavischen 
Renn erkennen lässt (Fig. 5). *) Das Stangenbruchstück ist wiederum 
am Rosenstocek befestigt und zeichnet sich dadurch aus, dass es 
gleich der HEissprosse stark seitlich komprimiert ist, besonders in der 
zwischen Eissprosse und Ellenbogen gelegenen Partie. Die genannte 
Sprosse ist übrigens samt der wohl entwickelten Hintersprosse 
abgebrochen, ebenso die Stange selbst unmittelbar oberhalb des Ellen- 
bogens und endlich die Augensprosse, von der nur die Basis erhalten 
ist. Diese besitzt, horizontal gemessen, etwa 3 cm Durchmesser, zeigt 
somit nichts Ungewöhnliches. Die übrigen Maasse sind : Grösste Länge 
des ganzen Objekts, in direktem Abstande gemessen, 49 em ; von 
der Rose bis zum unteren Ansatz der Eissprosse 11,5 em ; von der 
Rose bis zum oberen Ansatze der Hintersprosse 40,5 em. An den 
Bruchflächen ist das Objekt stark abgeschliffen, es dürfte sich also 
auf sekundärer Lagerstätte befunden haben ; die Fundortsangabe ist 
„>chelde, zilverput”, also bei Breskens. 

Die drei mir vorliegenden Geweihreste van Gramsbergen, 
Heerewaarden und Breskens, von denen nur die beiden 
letzteren einen weiteren Transport erfahren haben können, mögen 
von verschiedenem Alter sein; aber möge man sie nun alle als 
gleichwertig zusammenfassen oder die beiden letztgenannten von dem 
Gramsbergen’ schen Funde trennen, so widerstreiten sie doch 
durchaus der Annahme einer besonderen, diluvialen Rasse mit fehlen- 
der oder rudimentärer Augensprosse in Niederland. Auch in der 
Literatur sind keine Beweise für die Existenz einer solehen vorhanden. 

Für das übrige Europa, woselbst Rangifer tarandus bekantlich 
in weiter Verbreitung und durch ungemein zahlreiche Funde im 


Pleistocän vertreten ist‚ kommt nur noch BR. martialis Gerv. aus 


dem Diluvium von Pézénas im südlichen Frankreich in Betracht. 
Die Art ist charakterisiert als: „Bspèce de grande taille. Le premier 
andouiller est à 1 décimêtre au dessus de la meule”’*). Die Reste 
sind aber sehr unvollständig und für Gervais gilt wiederum das 
Fehlen der Augensprosse als das wesentlichste Unterscheidungs- 
merkmal vom lebenden Renn, während dieser negative Charakter 
nach obigem nicht zur Aufstellung einer besonderen A rt genügen 
kann. Ob hier eine durch besondere Grösse ausgezeichnete Rasse 
vorliegt, ist wohl noch nicht zu entscheiden ; man wird vielmehr bis 


1) Die Abbildung ist schräg von der Seite genommen, um die Augensprosse her- 
vortreten zu lassen. 


2) Paur Gervais, Zoologie et Paléont. Frangaises, 2me édit. Paris 1859, pag. 144 


(432) 


auf weiteres alle pleistoeänen Mangifer-Reste von Europa mit der 
lebenden, skandinavischen Rasse zusammenfassen müssen. 


ERLÄUTERUNG DER ABBILDUNGEN 


Rangifer tarandus Gray. 


Fig. 1, Von Gramsbergen. Linke Geweihhälfte; innere Ansicht. 

Fig. 2—4. Von Heerewaarden. Rechtes Stangenbruchtstück; 2 innere 
Ansicht; 3 (verkleinerte Kopie der Abbildung von pr Fremery) und 
Á äussere Ansicht. 

Fig. 5. von Breskens. Rechtes Stangenbruchstück, schräg von innen genommen. 


Leiden Nov. 1909. 


Dierkunde. — De Heer Hoek doet eene mededeeling over: „den 
leeftijd van den zalm afteleiden uit de structuur der schubben”. 


Geheel afgezien van den door den mensch daarop uitgeoefenden 
invloed, is het niet twijfelachtig, dat de talrijkheid, waarmede de 
zalm de rivieren, die hem daarvoor passen, opstijgt, aan groote 
schommelingen onderhevig is. ’s Menschen storende invloed — waarbij 
niet alleen aan den mensch als visscher, maar ook als bewoner der 
oevers, als bevaarder der rivier, als verbeteraar van de vaargeul enz. 
gedacht moet worden — maakt het moeielijk zich omtrent de grootte der 
schommelingen, omtrent hunne periodiciteit enz. eene juiste voorstel- 
ling te maken. Maar de juistheid van het feit komt desalniettemin 
met voldoende zekerheid aan het licht: dat feit is, dat groepen van 
rijkere jaren op zeer opvallende wijze met groepen van jaren met 
belangrijk geringere vangsten afwisselen en dit — te oordeelen naar 
cijferreeksen, die ter onzer beschikking staan — tegenwoordig nog 
even goed doen, als vóór 30 en 50 jaar het geval was. 

Dat dit wel het geval zijn moet, wordt ons duidelijk, wanneer 
wij zien hoe de vangsten zijn samengesteld. Analyseeren wij de 
vangst van een willekeurig jaar, dan blijkt spoedig, dat er tusschen 
de afzonderlijke exemplaren, die die vangst samenstellen, een belang- 
rijk verschil in grootte voorkomt; dat evenwel niet alle mogelijke 
lengten tusschen de kleinste en de grootste exemplaren vertegenwoor- 
digd zijn, maar dat die de rivier opstijgende zalmen zich naar hun 
grootte vrij scherp in drie categoriën of grootte-groepen verdeelen 
laten van ongeveer volgende afmetingen : 
kleine zalmen (zoogen. St. Jakobszalmen) van 55—67 cM. 
middelsoort _ …„ _(_„ kleine zomerzalmen) > 18-90 „ 
en groote „(groote zomer- en winterzalmen) _„ 100—110, 


K MARTIN. „Rangifer tarandus aus Niederland.” 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIIL. A0. 1909/10. 


(433 ) 


Op een jaren lange ervaring en op eene nauwkeurige studie van 
de lengten der opstijgende visschen, waarin de Baseler geleerde 
Mirscner Rursen (1880) is voorgegaan en waaraan ik zelf (1894) een 
werkzaam aandeel genomen heb, is nu de meening gebaseerd, dat de 
kleinsten van een zeker jaar en de middelsoort grooten van een volgend, 
zoowel als de groote zalmen van een nog weer later jaar bij elkander 
behooren, d.i. zooal niet zonder uitzondering, toch grootendeels van 
een zelfde geboortejaar afkomstig zijn. Geheel in overeenstemming 
hiermede ziel men vrij regelmatig, dat een jaar, dat eenen rijkeren 
oogst van kleine zalmen heeft opgeleverd, gevolgd wordt door een 
jaar rijker aan middelsoort-groote exemplaren, terwijl het daarop 
volgende jaar, niet regelmatig, maar vaak toch duidelijk genoeg 
aantoont, wat de groote zalmen betreft, nog onder denzelfden gunsti- 
gen invloed te staan. Komen er ook uitzonderingen voor, gevallen, 
die moeielijk in het schema passen, de algemeene juistheid — het 
in ’t algemeen „uitkomen” —- van den regel, wordt eigenlijk niet 
meer in twijfel getrokken. Dus heeft een rijkere opbrengst van kleine 
zalmen (zoogen. St. Jakobszalmen) in een zeker jaar eene voorzeg- 
gende beteekenis voor volgende jaren en wordt door een zoodanig 
jaar “eene periode van stijgende vangstcijfers ingeleid. Rijkere jaren 
staan dus niet op zich zelf, maar vormen groepen, die met zulke 
van armere jaren afwisselen. 

Een jaar rijk aan St. Jakobszalmen (de kleinsten der opstijgenden) 
wordt dus — en terecht — door de zalmvisschers als een gunstig 
„omen’’ voor de toekomst beschouwd en de studie van het doen en 
laten, van het al of niet in grooteren getale opkomen van die kleinsten 
onzer zalmen heeft daarom voor mij altijd groote aantrekkelijkheid 
gehad. Vragen als: welke zalmen zijn het, die als Jakobszalmen 
opstijgen en vooral: hoe oud is een Jacobszalm, die de zee verlaat 
en in een onzer benedenrivieren gevangen wordt, moeten beantwoord 
kunnen worden, zal men zich eene juiste voorstelling maken van de 
omstandigheden, die daarop van invloed zijn, van de voorwaarden, 
die die productie van Jakobszalmen (en van de zalmen in het alge- 
meen) regelen. Daarmede is de groote beteekenis van de leeftijds- 
bepaling van zoodanige zalmen voldoende toegelicht; die leeftijds- 
bepaling wordt door de eigenaardige levenswijze (het op de bovenrivier 
geboren worden, het daar de jeugd doorbrengen, het dan naar zee 
trekken en het op verschillenden leeftijd en in zeer verschillenden 
staat van geslachtelijke ontwikkeling uit zee terugkeeren van de 
zalmen), welke levenswijze ik als in hoofdzaak bekend te zijn ver- 
onderstellen mag, op eigenaardige wijze gecompliceerd. Ik meen nu 
in staat te zijn dienaangaande eenig nieuw licht te verspreiden. 


( 434 ) 


Een enkel woord over die leeftijdsbepaling in het algemeen moge 
voorafgaan. Men kan zich daartoe van de lengte der visschen bedie- 
nen en men heeft die methode ook voor den zalm en oogenschijnlijk 
met eenig succes toegepast. Er hebben zich daarbij echter bezwaren 
voorgedaan : een opvallend ongelijkmatige groei werd bij in de kwee- 
kerijen, onder op ’t oog volkomen overeenstemmende voorwaarden 
opgegroeide vischjes opgemerkt: een gelijk aantal maanden oude 
exemplaren kunnen b.v. 5, 7 of 9 eM. lang zijn — en in de vrije 
natuur opgegroeide zalmpjes schijnen soortgelijke verschillen in 
grootte te vertoonen: het is natuurlijk moeielijk daarmede rekening 
te houden, als men nu omgekeerd uit de lengte den leeftijd wil 
afleiden. Van geheel anderen aard is een tweede bezwaar: wel kan 
men van de jonge zalmen, zoolang zij in de beken en kleine 
zijrivieren van den bovenstroomloop vertoeven, vangen en deze dus 
in de opeenvolgende maanden, wat hun grootte betreft, met elkander 
vergelijken en op die wijze hun groei nagaan, maar tusschen de 
grootsten, die men nog op de rivier waarneemt, en de kleinsten, die 
uit zee terugkomen, is het lengteverschil opeens zoo groot, dat eene 
bepaling van het leeftijdsverschil een waagstuk wordt. Zoo zijn b.v. 
de kleinste zalmpjes, die naar zee trekken en dan + 14 maanden 
oud zijn, 13—16 cM. lang en trekken er met deze ook grooteren 
van 15-—20 cM. lengte naar zee, die dan + 26 maanden oud zijn; 
bovendien werden op verschillende plaatsen en tijdstippen achter- 
blijvers op de bovenrivier waargenomen, die b.v. 18—24 cM. lang 
en vermoedelijk in hun derde levensjaar waren. Maar de kleinste 
zalmen, die uit zee terugkeeren, de reeds bovengenoemde Jakobs- 
zalmen, zijn van 55—67 cM. lang en zalmen van tusschen deze en 
de grootste der naar zee trekkenden gelegen lengten zijn eigenlijk 
nooit waargenomen. Dus ontbreekt eigenlijk elke maatstaf om uit de 
vergelijking van de lengten zelfs der grootsten der naar zee trekkenden 
en die van de Jakobszalmen hunnen leeftijd af te leiden. 

In navolging van hetgeen men in latere jaren met voordeel voor 
andere vischsoorten gedaan heeft (met name voor den karper *) onder 
de zoetwatervisschen en voor de kabeljauwachtigen *) onder de zee- 
visschen) is men in den laatsten tijd begonnen, zich, ook voor die 
leeftijdsbepaling bij de zalmen, van de structuur der schubben te 
bedienen ®). Die schubben schijnen, na eens aangelegd te zijn, den 


1) C, Horrsaver, Weitere Beiträge zur Alters- und Wachstumsbestimmung der 
Fische, spez. des Karpfens. Zeitschr. f. Fischerei. XII, 1905. S. 111. 

2) J. Srcarr Tromson, The Periodic Growth of Scales in Gadidae as an Index 
of Age. Plymouth Journal. VI, 1904. p. 1. 

5) H. W. Jomnsron, The Scales of Tay Salmon as indicative of Age, Growth, 


| 
| 


(435 ) 


visschen gedurende hun geheele leven trouw te blijven en dus gedu- 
rende den groei dezer dieren ook niet in aantal toe te nemen; 
zij nemen echter zeer beslist in grootte, in omvang toe. Zij zijn bij 
de zalmen vrij regelmatig van vorm: aanvankelijk meer langrond, 
later bijna eirkelrond van gedaante. Zij bedekken elkander dakpans- 
gewijs met dien verstande, dat, daar de schubben in schuine rijen 
geplaatst zijn, van elke schub alleen het achterste gedeelte vrij onder 
de daarvoor en daarboven geplaatste uitsteekt, het voorste gedeelte 


door die daarvoor en gedeeltelijk daarboven geplaatste schubben 


bedekt wordt *). Minder duidelijk nu op dat achterste vrij uitstekende, 
zeer duidelijk daarentegen op het voorste door de andere schubben 
bedekte gedeelte, ziet men reeds bij geringe vergrooting een aantal 
concentrische, aan den buitenomtrek der sehub in hoofdzaak even- 
wijdig loopende lijnen zich op het naar buiten gekeerde oppervlak 
der schub afteekenen. Dat naar buiten gekeerde oppervlak dankt 
daaraan, dat het ruw als het oppervlak van een miniatuur-vijl aan- 
voelt, als men er met een naald overheen strijkt ®); die lijnen zijn dus 
zoovele smalle lijsten op het buitenoppervlak. bie lijsten zijn achter- 
eenvolgens ontstaan en vertegenwoordigen dus eigenlijk zoovele 
stadien in den groei der schubben. Waaraan het ligt, dat die groei 
niet gestadig, dus volkomen gelijkmatig plaats vindt, is mij niet 
geopenbaard ; de indruk, dien wij van den groei krijgen, is feitelijk 
deze, dat er in den loop van een jaar een zeker aantal 12, 15, 20 
vergrootingen van de schub plaats vinden en dat iedere vergrooting 
in den vorm van een fijne lijst op het oppervlak een blijvend aan- 
denken achterlaat. Grijpt de groei sneller plaats, dan worden in 
dezelfde periode meer kringen aan. de schub toegevoegd ; bovendien 
neemt de breedte der kringen, zooals men die uit den afstand der 
lijsten kan afleiden, met den leeftijd van de visschen toe. 


and Spawning Habit. p. 63—79. 1 & 6. Pl. Appendix II to Part II of 23rd 
Annual Report of the Fishery Board for Scotland (for 1904). 1905. 
H. W. Jornsrton, The Scales of Salmon. p. 54—66. 5 Pl. Appendix IL to Part 
Il of the 25th Annual Report of the Fishery Board for Scotland (for 1906). 1907. 
Artur Horron, Salmon Scales ete. London, 1909, In het Duitsch vertaald in: 
Allgem. Fischerei-Zeiting. XXXIV, 1909. S. 459. 


1) Anatomisch is deze voorstolling in zooverre niet geheel juist, daar, zooals 
wel bekend is, iedere schub in een dunwandig zakje steekt, waaruit alleen dat naar 
achter gekeerde gedeelte vrij uitsteekt, terwijl bovendien al die vrij uitstekende 


gedeelten, die te zamen het lichaamsoppervlak vormen, door een slijmcellen-laa 
bedekt worden. 


2) Zooals ieder bekend is, die gewoon is pas gevangen visch te behandelen, 
laten de schubben gemakkelijk los. Zij doen dit ook bij den zalm en zouden aat 
ongetwijfeld nog lichter doen, als hun oppervlak aan beide zijden volkomen glad was. 

29 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIJL. A°. 1909/10. 


(436 ) 


Indien de groei van de schub nu het geheele jaar door gelijkmatig, al 
was het allengs met een eenigszins sneller tempo, plaats vond, zouden de 
groeilijnen van het buitenoppervlak ons niet veel wijzer maken, dan 
de allengs toenemende grootte van de schub zelve; het zou dan 
eenvoudig heeten : grootere visschen hebben grootere schubben, grootere 
schubben hebben meer groeilijnen en de meer naar den buitenomtrek 
gelegen groeilijnen liggen op verderen afstand van elkander dan de 
meer naar binnen gelegene. Daar het aantal der jaarlijks gevormde 
ringen alles behalve vaststaat, zou het dan ook niet mogelijk zijn 
uit het aantal dier groeilijnen, uit de structuur der schubben in ’t 
algemeen, omtrent den leeftijd van schub en visch met eenige zeker- 
heid conclusies te trekken. Dit is echter gebleken wél mogelijk te 
zijn en dat komt wel hoofdzakelijk daarvan, dat : 

1°. de jeugdige zalm, zoolang hij in het zoete water vertoeft, 
’s winters eene periode doormaakt, waarin hij geen voedsel tot zich 
neemt en niet groeit: in dien tijd groeit de schub ook niet; als het- 
zelfde dier dan echter na afloop van den winter opnieuw begint te 
groeien, geschiedt dit met eenige meerdere energie en teekent die 
sterkere groei zich dus als een breedere band om den smallen en 
soms zeer smallen, die den laatsten wintergroei vóór de rustperiode 
aangaf, af; 

2°. de groei in zee sneller plaats vindt dan in het zoetewater ; 
dientengevolge kan men op de schub van een uit zee terugkeerenden 
zalm vrij gemakkelijk onderscheiden : dat is het gedeelte, dat gedu- 
rende het verblijf in het zoetewater werd aangelegd en dat is het 
in zee gevormde gedeelte van de schub ; en 

3°. ook in zee de wintergroei zich afteekent op de schub. In die 
periode houdt de groei daar nl. niet geheel op, zooals wij voor de 
in het zoetewater doorgebrachte winterperiode aannemen, geschiedt 
deze echter langzamer en wordt dus een groep van smalle aan 
elkander evenwijdige lijsten afgeteekend, die in den regel gemakkelijk 
te herkennen is. 

Deze regels, wier geldigheid voor een deel reeds uit de resultaten 
mijner voorgangers kon worden afgeleid, daarbij in het oog houdend, 
heb ik de studie van de schubben ter hand genomen, mij daarbij 
echter aanvankelijk voornamelijk met slechts enkele punten uit de 
levenswijze der zalmen, en wel de uiterst gewichtige quaestie van 
den leeftijd der naar zee trekkende en der jongste uit zee terug- 
keerende zalmen, de z.g. Jakobszalmen, bezig gehouden. Ik heb 
mij daarbij tot den Rijnzalm bepaaid*). Ik veroorloof mij hier in 


1) Mijne resultaten leveren in hoofdzaak eene bevestiging van de door JonnsTon 
voor de ontwikkeling der schub bij den zalm gegeven uiteenzetting. Daar er echter 


À 
4 
Et. 
8 
veld 
t 


RETE 5 


Ce 


vr de hr 


(437 ) 


’t kort mededeeling te doen van de daarbij verkregen resultaten 
die nu zoowel betrekking hebben op a en 5, de jonge zalmen 
van één- of meerjarigen leeftijd, die het zoetewater nog niet ver: 
laten hebben; op c, de jonge zalmen, die in den riviermond gevangen 
op het punt stonden hun leven in zee te beginnen; als op d, diegene, 
die, na een zeker aantal maanden in zee te hebben doorgebracht, de 
rivier beginnen op te zwemmen. 


a. Jonge zalmen in hunne eerste levensmaanden, welke zij in 
zoetwater doorbrengen. 


In den loop van April — gedeeltelijk echter reeds in den aanvang 
van die maand (soms reeds in het einde van Maart) en gedeel- 
telijk nog in Mei — sluit de jonge zalm op den bovenstroomloop 
van den Rijn zijn larvale leven af en begint zijn existentie als klein 
vischje. Zijn dojersubstantie is dan geheel verbruikt: het kleine dier 
is er dus op aangewezen zich in zijn naaste omgeving het noodige 
voedsel te zoeken. “In dit stadium is het zalmpje van 2'/,—3 cM. 
lang en begint het schubkleed zich te vertoonen. Uit tal van waar- 
nemingen met behulp van in vrijheid opgegroeide, zoowel als met 


behulp van in de kweekerijen opgefokte zalmpjes ingesteld, is geble- 


ken, dat de groei bij verschillende exemplaren zeer verschillend snel 
plaats vindt: eind September kunnen in de beken exemplaren, die 
dan 6 maanden oud zijn, gevangen worden, die 6, 8 of 10 cM. lang 
zijn, terwijl hunne lengte in de kweekerij dan van 5 tot 9 eM. varieeren 
kan. In het najaar gaat de groei voort, in de wintermaanden schijnt 
hij echter eenige weken of in sommige jaren enkele maanden geheel 
stil te staan. Ontwaakt dan het leven van planten en dieren in de 
voorjaarsmaanden, dan schijnen ook de jonge zalmen spoedig weer 
met hun groei voort te gaan. In Mei in de beken aangetroffen 
zalmpjes van 13—16 cM. lengte moeten dus beschouwd worden 
als 13 à 14 maanden oude vischjes, zulke van 18—20 en meer cM. 
lengte als ruim twee jaar oude dieren. 

Gaan wij dien groei nu na met behulp van de schubben. Wan- 


neer, zooals in mijn geval, het zuiver morphologisch en histologisch 


detail minder in aanmerking komt, kan men zijn onderzoek veilig 
met visschen van ongeveer 5 cM. lengte, bij welke de afzonderlijke 


een merkwaardig, tot nog toe onopgehelderd verschil in levenswijze tusschen den 
Schotschen zalm en dien van den Rijn schijnt te bestaan (een verschil, waarop ik 
onlangs in de Mededeelingen over Visscherij, 1909, blz. 123, opmerkzaam heb ge- 


maakt), laat ik, met volkomen waardeering van het werk van mijnen voorganger, 


eene vergelijking van diens resultaten met de mijne liever geheel achterwege. 


29* 


(438 ) 


schubben reeds met het bloote oog te onderscheiden zijn, beginnen. 
Bij de studie van de schubontwikkeling in het eerste levensjaar heeft 
men nu dit groote gemak, dat men den groei bij in vrijheid in de 
beken levende zalmpjes letterlijk van maand tot maand controleeren 
kan met behulp van in de kweekerijen opgroeiende vischjes en dat 
men dus in ieder geval omtrent den groei der schubben in dat eerste 
jaar mathematische zekerheid heeft, wat een punt van uitgang van 
groote waarde is. 

De figuren 1—10 hebben op zalmpjes in het eerste levensjaar 
betrekking; eene schub van den kleinsten door mij onderzochten visch, 
nl. van 48cM. is in fig. 2 afgebeeld; weinig grooter was het zalmpje 
(5.5 eM.), welks schub in fig. 1 en 1a is geteekend. De gedaante is 
langrond ; over het oppervlak loopen een zestal concentrische kringen, 
deze loopen aan het naar voren (op de teekening naar beneden) gekeerde 
uiteinde kort bij elkander, aan het andere uiteinde der schub verder 
uiteen ; 5 dier kringen zijn gesloten, de 6e of buitenste echter niet; 
regel is het bij de schubben der zalmen, dat óf alleen de 5 of 6 
binnenste óf inhet geheel 5 à 6 van een zeker aantal der binnenste 
groeilijnen gesloten en alle daar buiten gelegene open blijven *). 

Groeit daarna de visch, dan wordt de schub grooter en het aantal 
der ringen op die schubben in gelijke mate. Niet op alle plaatsen 
schijnt het oppervlak van het lichaam even sterk te groeien, daaraan 
zou ik wilien toeschrijven, dat b.v. de schubben kort achter den kop 
(boven de borstvin — eene plaats, die men wel als den schouder 
aanduidt) kleiner blijven, dan die aan de flanken. Figuur 3, 4 en 5 
stellen drie schubben voor van hetzelfde zalmpje, van verschillende 
plaatsen van het lichaam en van verschillende grootte. Dienovereen- 
komstig is het aantal groeilijnen dezer schubben eveneens verschillend. 
Om de vergelijking te vergemakkelijken, werden daarom overigens 
steeds schubben genomen van dezelfde plaats van het lichaamsopper- 
vlak en werd daarvoor gekozen eene plaats bepaald door de kruising 
van de lijn, die het begin van de rugvin met het voorste aanhech- 
tingspunt van de buikvin vereenigt, met eene drie schubrijen boven 
de zijstreep en aan deze evenwijdig gedachte lijn. 

Bij. visschen van denzelfden leeftijd, maar van verschillende grootte, 
zijn ook de schubben veeschillend groot en dienovereenkomstig ook 
het aantal groeilijnen op die schubben: de fig. 6, 7 en 4 werden 
geteekend naar schubben van drie verschillende zalmen, die van 
dezelfde teelt afkomstig op denzelfden datum lengten van resp. 5.1, 


1) Dit is anders bij de schubben van forellen en zeeforellen. Zie daarover eene 


enkele opmerking aan het slot dezer mededeeling. 


(439 ) 


6.6 en 9.1 cM. bereikt hadden; hun groeilijnen verhouden zich, wat 
het aantal betreft, ongeveer als de cijfers 8, 12 en 16. 

De figuren 8, 9 en 10 demonstreeren dan — volledigheidshalve 
— dat bij de tot laat in het najaar groeiende zalmen met het toene- 
men in grootte der schubben het aantal daarop aanwezige groeilijnen 
regelmatig toeneemt. Zoo heeft men b.v.: 


op de schub van het zalmpje van 7 e.M. van Aug.: 15 groeilijnen 


2 22 2, bb 2, > 3, 9.5 ra 23 Sept. : 19 22 
23 2 be bh; bb] 2 bei 11 be beÀ Oct. 22 bb 

7 » 1 
‚eene „ , ge NOV ae 


De schubben van in December gevangen zalmen zijn de laatste 
van visschen van het eerste jaar, die onderzocht konden worden : 
reeds in de late najaarsmaanden wordt het bezwaarlijk exemplaren 
van de jonge zalmen te vangen en de mogelijkheid zulks te doen 
houdt geheel op, zoodra de beken, waarin de jonge dieren verblijf hou- 
den, bevriezen. Als die beken nu in het vroege voorjaar weer ontdooien 
en door het smelten der sneeuw op de heuvels en bergen aanzwellen, 
herkrijgen de jonge in het vorige jaar geboren zalmen hunne vrij- 
heid en maken de meesten daarvan gebruik, om al spoedig den weg 
in te slaan naar de hoofdrivier en vandaar naar zee. Op deze komen 
wij aanstonds (zie sub c) terug. Eenige, wellicht niet zoo weinige, 
blijven echter aan het einde van hun eerste levensjaar op de beken 
van den bovenstroomloop, vermoedelijk ongeveer dáár, waar zij 
geboren zijn, achter. Dit zijn dus: 


b. Jonge zalmen, die aan het einde van hun eerste levensjaar den 
bovenstroomloop nog niet verlaten. 


Van April of Mei af aan gelukt het nl. in tal van beken van den 
bovenstroomloop jonge zalmen van [3 en meer cM. lengte te 
vangen. Die kunnen onmogelijk van het eigen jaar geboortig zijn en 
moeten dus meer dan één jaar oud zijn. Waaraan het ligt, dat een 
deel der jonge zalmen op de bovenrivier achterblijft, als in het 
vroege voorjaar de groote massa zich opmaakt, om naar zee te 
trekken, is niet voldoende opgehelderd. We weten alleen, dat de 
sexe hierbij een rol speelt: een zeer groot procent van de éénjarige 
achterblijvers bestaat uit mannetjes en de nog ouderen zijn, zoover ik 
ze onderzocht heb, alle mannetjes en al die mannetjes worden ge- 
slachtsrijp, nog vóór zij naar zee zijn geweest. Het ligt dus voor de 
hand aan te nemen, dat dat achterblijven met die vroegere ontwik- 


1) Deze schub werd niet afgebeeld. 


( 440 ). 


keling der geslachtsrijpte bij de mannetjes verband houdt; de zaak 


is echter eene ingewikkelde 1°. daar andere mannetjes (en vermoe- 
delijk de grootste helft) wel degelijk met de wijfjes aan het einde 
van het eerste jaar naar zee trekken en 2°. wijl ook wijfjes aan het 
einde van het eerste jaar op de rivier achterblijven. 

De ongelijkmatige groei, die ons bij de zalmpjes in hun eerste 
jaar getroffen heeft, schijnt zijn invloed te blijven uitoefenen en voor 
de beoordeeling van den leeftijd is dus die lengtetoename alleen een 
weinig betrouwbaar kenmerk: de structuur der schubben bewijst 
hierbij uitstekende diensten. In Mei kan men zalmpjes in het boven- 
stroomloopgebied vangen van 18 tot van 20 eM., in Juli tot van 
24 eM., in Augustus van dezelfde grootte, maar ook nog zulke van 
13, 14 enz. cM. lengte, in September grootere van 20 en meer cM., 
maar ook zulke van. 15—17 eM. en ook in de volgende maand, 


ja tot in November werden er gevangen, die niet grooter waren 


dan 14 cM. 
De figuren 41 —18 zijn nu naar schubben van zulke zalmen ge- 
teekend: fig. 11 en 12 zijn beide van zulke van in Augustus ge- 


vangen zalmpjes. Bij beide ziet men de vorming van het eerste jaar 


en daaromheen, wat, sedert het begin van het voorjaar, in het tweede 
levensjaar werd aangelegd. Terwijl de eene zalm (fig. 11) in het 


eerste jaar minder goed gegroeid is — getuige de geringe afmeting 


en het kleiner aantal ringen van het Íste jaars schubgedeelte — is 
de schub van fig. 12 van een veel krachtiger gegroeid vischje. Fig. 
13 met die vorige figuren vergeleken laat omtrent den ouderdom 
van het zalmpje weinig twijfel over: het is een in Mei in de Kinzig 


gevangen visch van ruim 20 cM. lengte, die twee geheele jaren op 


de bovenrivier heeft doorgebracht en nu in den aanvang is van het 
derde jaar. De grens van wat in het eene en wat in het volgende 


jaar gevormd is, vertoont zich bij deze vischjes als een eenigszins. 


duidelijker sprekende lijn; de ringen in het íste levensjaar gevormd 
zijn daarbij zeer nauw, die van het tweede jaar zijn wijder, waarbij 
nog komt, dat vaak diegene, die in den aanvang van dat tweede 
jaar aangelegd worden, zich van de latere van dat jaar door eenigs- 
zins grootere breedte onderscheiden. 

Een deel, vermoedelijk een zeer groot deel, van de twee jaar oude 
zalmpjes verlaat in het voorjaar met vele éénjarigen den bovenloop 
van den Rijn, om in Mei door Holland's zeegaten het zoute water 
te bereiken. Ongetwijfeld blijven er eenige — zooals het vischje, 
waarvan de schub in fig. 18 is afgebeeld — langer dan twee jaar 
op de rivier. Vrij algemeen wordt echter aangenomen, dat ook deze 
laatsten ten slotte den weg naar zee zullen vinden. 


À 

4 

E 
Ee 


(441 ) 
c. De jonge zalmen, die op het punt staan in zee aan te komen. 


Eenige jaren geleden (1896) was ik in de gelegenheid eenige 
honderden jonge zalmen te onderzoeken, die in Mei in een onzer 
zeegaten gevangen waren en die dus op het punt stonden in zee 
aan te komen. Omtrent hun leeftijd kon ik niet anders mededeelen *), 
dan dat de voor de lengte dier vischjes geteekende eurve scheen 
aan te toonen, dat ze alle van een en denzelfden leeftijd waren. 
Van die zalmpjes, wier lengte varieerde van 11.5—21.5 eM., 95 °/, 
van welke echter eene lengte hadden van 72—17.5 cM., en die 
in spiritus geconserveerd waren, waren er (1909) nog een veertigtal 
exemplaren over en deze werden nu met behulp van de schubben 
nauwkeurig op hun leeftijd onderzocht. Hun lengte variëerde van 
12—17.5 cM. Van deze waren er nu 26, met lengten van 12-—16cM., 
die ruim één jaar, en 13, met lengten van 14.5—17.5 cM., die ruim 
2 jaar oud waren. Hoe weinig betrouwbaar het lengtekenmerk voor 
de leeftijdsbepaling is, blijkt wel hieruit, dat er onder de 19 vischjes, 
wier lengte van 14.5—16 cM. varieerde, 12 waren, die ruim één 
jaar en niet minder dan 7, die ruim twee jaar oud bleken te zijn. 

De figuren 14 en 15 van de schubben van twee dezer vischjes 
laten omtrent hun leeftijd wel geen twijfel over: de eerste is van 
een 12.6 cM. lang zalmpje, dat in Mei ongeveer 14 maanden, de 
tweede van eenen 16.8 eM. langen visch, die toen + 26 maanden 
oud was. Bij het eerste ziet men de grens, die de rustperiode in den 
groei gedurende den eersten winter aangeeft en de niet zeer talrijke 
sedert dien aangelegde groeiringen ; bij het andere exemplaar onder- 
scheidt men gemakkelijk de lijnen, die de winterrustperioden van 
beide jaren aangeven. 

Fig. 16 is de schub van een zalmpje van 21.3 cM., het eenige 
van die lengte, dat in Mei ’96 met de kleinere in den mond van 
het Hollandsch Diep gevangen werd en dat ik aanvankelijk als een 
ruim drie jaar oud zalmpje meende te moeten beschouwen. Ik ben 
daar later van teruggekomen en houd het nn voor eenen sterker 
ontwikkelden visch van ruim tweejarigen leeftijd. Dat er jonge 
zalmen zijn, die langer dan twee jaren in de beken toeven, is wel 
aan geen twijfel onderhevig; dat zij tegelijk met de ruim één- en 
tweejarigen (als driejarige visschen dus) naar zee zouden trekken, 
moge waarschijnlijk zijn, zekere waarnemingen zijn dienaangaande 
nog niet ingesteld kunnen worden. Op de bovenrivier heeft men 
zalmpjes waargenomen tot van 24 cM. lengte; voor zooverre mij 


1) Hoek, Neuere Lachs- und Maifischstudien. Tijdschr. d. Ned. Dierk. Vereen, 
(2) VIs 1899; 


(42 ) 


bekend geworden is, worden echter zoo groote niet na Augustus 
of September waargenomen. Blijkt dit door te gaan, dan zou dit 
getuigen voor het plaats vinden van een najaarstrek, die uit weinig 
talrijke, of uit meer afzonderlijk zwemmende, wellicht grootere exem- 
plaren zou bestaan en daarom misschien niet zoo gemakkelijk te 
constateeren is als die van het voorjaar *). 


d. De uit zee terugkeerende zalmen. 


De kleinsten der terugkeerende zalmen, de zoogen. Jakobszalmen, 
vertoonen zich — het ééne jaar wat vroeger dan het andere — 
gewoonlijk in het laatst van Juni voor het eerst in den riviermond 
en zijn in de maanden Juli en Augustus onder de dan opzwem- 
menden het talrijkst vertegenwoordigd. Hun lengte varieert van 
55— 67 cM., die van 55—60 cM. noemt men wel kleine” Jakobjes, die 
van 64—67 eM. groote. 

De studie van de schub van een tweetal zoogen. kleine Jakobjes 
van 55.6 en 57 eM. bracht aan het licht, dat deze, die respect. op 
9 en op 14 Augustus op onze benedenrivieren gevangen waren, 
slechts eenen enkelen winter in zee hadden doorgebracht. Bij het 
verblijf in zee teekent een daar doorgebrachte winter zich op andere 
wijze op de schub af‚ als bij verblijf in het zoetewater het geval is. 
Zooals wij boven reeds opmerkten, houdt in de wintermaanden de 
groei van het lichaam en in overeenstemming daarmede die van de 
schubben in de dan gewoonlijk bevriezende beken geheel op; begint 
die groei, met het wederontwaken der natuur in het voorjaar, 
opnieuw, dan teekent deze zich aan den rand der schub als een 
eenigszins breedere (gewoonlijk eerst een zeer smalle en dan daarop 
volgende belangrijk breedere) band af; daaraan herkent men betrek- 
kelijk gemakkelijk elken daar doorgebrachten winter. In zee zoeken 
de zalmen dieper water op, waar de daling der temperatuur in de 
wintermaanden volstrekt niet zoo belangrijk is als op de rivier, 
en van bevriezen van het water en een daaruit voortvloeiend geheel 
staken van den groei geen sprake is. Wel schijnt zich ook daar de 
stofwisseling, tot zelfs op den bodem en ook in dieper water, te ver- 
tragen, waarbij aan de afhankelijkheid van de diepere waterlagen 
van de oppervlakte, die meer direct onder den invloed der zonne- 
warmte, of van de atmospherische verschijnselen int het algemeen 


1) Jaren geleder ontving ik uit Gorkum twee kleine zalmpjes van 12.5 en 14 cM., 
die in November (1886) op de Merwede in een z.g. prikketoot gevangen waren. 
Andere gevallen van jonge zalmen, die in het najaar op onze benedenrivieren ge- 
vangen zouden zijn, zijn mij niet bekend. 


(443 ) 


staat, gedacht moet worden. En die vertraging der stofwisseling is 
het, die zich op de schub van den zalm als eene soms smallere, soms 
breedere groep van nauwe groeiringen tusschen de over het alge- 
meen veel breedere, zooals ze in zee worden aangelegd, afteekent. 
Het gedeelte van eene schub, dat in zee gevormd is, herkent men 
op het eerste gezicht: hier loopen de groeilijnen op grooter afstand 
van elkander, zijn zij losser en onregelmatiger vergeleken met de 
nagenoeg glad en evenwijdig aan elkander loopende lijnen op het in 
het zoetewater gevormde deel. Daarbij wordt het zeedeel van de schub 
in den regel veel vlugger gevormd dan het zoetwaterdeel, wat vol- 
komen in overeenstemming is met de snelheid van groei van het 
lichaam. Wij zagen toeh, dat de lengte, die een zalmpje in het eerste 
levensjaar bereikt, hoogstens 16 eM. is en dat ze in hun tweede jaar 
in het zoetewater gewoonlijk geen 20 eM. lang worden. Komt echter 
een zoodanig zalmpje van hoogstens 16 cM. in Mei van een zeker 
jaar in zee, dan kan het het volgende jaar in Juli of Augustus 
daaruit terugkeeren als een Jakobszalmpje van 55-—57 cM. lengte. 
Figuur 17 en 17a zijn naar de schub van eenen zoodanigen zalm 
geteekend. Voor mij is het niet twijfelachtig, dat we hier te doen 
hebben met een in het voorjaar van 1907 uitgekomen vischje, dat 
gedurende zijn eerste levensjaar behoorlijk gegroeid is en in Mei 
1908 zijn weg naar zee heeft gevonden. Het was toen hoogstens 
16 cM. lang en het mag 55 à 60 gram gewogen hebben. In zee 
groeide het gedurende één jaar en enkele maanden krachtig en in 
Augustus van het volgende jaar kon het terugkomen als een visch 
van 55 eM. lengte en van een gewicht van 1.440 K.G. t). 

Slechts een deel, een betrekkelijk klein deel van de naar zee ge- 
trokken zalmpjes, komt echter zoo spoedig terug. Reeds een deel van 
de Jakobszalmen vertoeft daar eenen tweeden winter, vóór zij de rivier 
beginnen op te stijgen. In fig. 18 en 18a is van eenen zoodanigen 
ouderen Jakobszalm (van 64 cM. lengte) de schub afgebeeld. Er kan 
moeielijk twijfel omtrent bestaan, of deze visch heeft twee winters 
in zee doorgebracht, vóór hij gevangen werd. Schijnt mij dit wel 
zeker, zoo durf ik mij omtrent de fata van dezen visch in de eerste 


1) Dit is een punt in de levensgeschiedenis van den zalm, waarover veel gestreden 
is en nog allijd groote onzekerheid en veel meeningsverschil bestaat. Ik herinner 
hierbij aan de in de op dit onderwerp betrekking hebbende literatuur zoo befaamde 
„Stormontfield Experiments”, die (in 185461) met gemerkte zalmen genomen 
werden en welke aangetoond zouden hebben, dat zalmpjes, die in Mei als „smolts”’ 
één half ons zwaar, naar zee waren gegaan, zes weken later op de rivier terug- 
gekeerd waren als 31/4, Eng. ponden zware Jakobszalmen („grilse”’). Zoo snel, ik 
geloof we kunnen dat nu wel als uitgemaakt beschouwen, gaat echter ook in zee 
de groei van den zalm niet. 


( M4) 


levensjaren echter niet zoo beslist uit te spreken. Bij het Jakobszalmpje 
van fig. 17 liggen er rondom het oudste, in het zoetewater aangelegde, 
deel van de schub, slechts enkele groeilijnen uit de eerste weken of 
maanden van het tweede levensjaar, die nog (vóór Mei) in het zoete- 
water zijn doorgebracht en daaromheen begint aanstonds het in zee 
gevormde deel der schub. Bij de schub, die in fig. 18 afgebeeld is, 
is het deel, dat rondom de eerste jaars-schub vermoedelijk nog in 
het zoetewater gevormd is, breeder, gaat dit echter evenals bij de 
schub van fig. 17 zonder scherpe afscheiding in den zeegroei over. 
Als ‘ik niet zoo goede gronden had, om aan te nemen, dat de trek 
der Rijnzalmen naar zee in ’talgemeen in Mei plaats greep en van een 
trek naar zee in andere maanden van het jaar (in het najaar b.v.) 
zoo weinig ervaren had, dat als bewijs daarvoor kon dienen, zou ik 
er toe overhellen aan te nemen, dat deze zalm eenen tweeden zomer 
in het zoetewater had doorgebracht, in het najaar zeewaarts geto- 
gen en daaruit, na er twee winters vertoefd te hebben, op de rivier 
was teruggekeerd. In Augustus 1909 was deze zalm 3 jaar en onge- 
„veer 5 maanden oud en had hij daarvan of 2'/,, of — als de twee- 
de veronderstelling juist is — 1°/, jaar in zee doorgebracht. 

Het kan niet verwonderen, dat in het betrekkelijk jeugdig stadium, 
waarin de methode, de schubconstructie voor het bepalen van den 
leeftijd van den zalm te gebruiken, nog verkeert, gevallen van onzeker- 
heid, als het hier zooeven medegedeelde, zich nog voordoen. Daar ik ech- 
ter nu reeds meen er toe te kunnen medewerken, dat aan deze methode 
een behoorlijke basis, een op waarneming berustend punt van uitgang 
gegeven worde, heb ik geoordeeld goed te doen, met de mededeeling 
van mijne aanvankelijke resultaten niet te wachten. Behalve met de 
mogelijkheid van een één- of meerjarig verblijf in het zoetewater, 
vóór de reis naar zee aanvaard wordt, van een exodus in een ander 
jaargetijde, ofschoon het de regel schijnt, dat de zalmpjes in Mei den 
riviermond verlaten, van een terugkeeren uit zee in verschillende 
jaargetijden, op zeer verschillenden leeftijd en in een zeer verschillend 
stadium van geslachtelijke ontwikkeling, heeft men voor de ondere, 
grootere visschen ook rekening te houden met de omstandigheid, dat 
althans eenige zalmen (wellicht niet vele, wellicht meer dan men 
vermoedt) de rivier, na aan de voortplanting te hebben deelgenomen, 
weder afzwemmen, om later voor de tweede maal op te stijgen. In 
Maart en April schijnen de meeste dier uitgepaaide naar de zee 
terugkeerende visschen, die onze visschers met den zeer weinig pas- 
senden naam van hengsten” bestempelen, bij ons langs te zwemmen 
en worden er op onze visscherijen regelmatig een zeker aantal (in 
dit jaar b.v. ruim 100 stuks) van gevangen. Nu kan het, tegen dat 


ARE en rs 


Ch BE 


Et 
ie 


A A ie ee ei die 


(445) 


die „hengsten’” in zee aankomen en wêer op de gewone wijze aan 
voedselopname en groei deelnemen, 6 maanden geleden zijn, dat zij 
begonnen zijn op te zwemmen en de voedselopname gestaakt hebben, 
maar ook 9 of 12 maanden — zelfs is de mogelijkheid niet buiten- 
gesloten, dat zij belangrijk langer dan 12 maanden zonder normale 
voedselopname, zooals die voor de oudere visschen alleen in zee 
plaats vindt, geleefd hebben en dat dus ook de groei zoo langen tijd 
heeft stilgestaan. Met al de hier opgetelde mogelijkheden moet bij 
het beoordeelen van den duur, zoowel als van den regelmaat in de 
afwisseling van het verblijf in zout- of zoetwater van den zalm 
rekening gehouden worden; dus kan het niet verwonderen, dat ook 
het beeld, dat de schub van dien groei geeft, daardoor beinvloed en 
vaak alles behalve gemakkelijk te ontcijferen is. Daaromtrent heb ik 
echter nog geen persoonlijke ervaring *), daar ik noch het onderzoek 
der schubben van zulke hengsten, noch dat van de zeer groote en 
oude zalmen, die vermoedelijk reeds een Rijnreis achter den rug 
hebben, in mijn onderzoek heb kunnen opnemen. Wel deed ik dit - 
met een enkelen zoogenaamden kleinen en zoogenaamden grooten 
zomerzalm, waarvan ik nu hier in het kort de beschrijving der 
schub laat volgen. | 

Fig. 19 en 19a zijn geteekend naar de schub van een kleinen 
zomerzalm van 84 cM., die in Augustus op een onzer visscherijen 
gevangen werd. De schub vertoont de vorming van het eerste jaar 
in vrij goede ontwikkeling. Het aantal in dat eerste jaar gevormde 
ringen, schuin uit het midden naar den afgeronden hoek, waaronder 
zij- en voorkant (op de teekening benedenkant) elkander ontmoeten, 
is 16 à 18. De daaromheen liggende groei van het tweede jaar 
bestaat uit twee deelen: eerst (van binnen naar buiten) 14 à 15 vrij 
regelmatige ringen, die een weinig breeder zijn dan die van het 
eerste jaar, maar met deze laatste het in het zoetewater gevormde 
deel van de schub uitmaken; dan 9 à 11 een weinig minder regel- 
matig begrensde ringen, waarvan vooral de binnenste zeer breed zijn : 
dit zijn de eerste der in zee aangelegde ringen. Daaromheen onder- 
scheidt men niet zeer duidelijk een paar smalle ringen, die den 
wintergroei aan het einde van het tweede levensjaar representeeren. 
In het derde jaar zijn dan een 1ö-tal vrij wel gelijk breede ringen 
aangelegd, waaromheen 3 à 4 smalle ringen met hier en daar vol- 
komen evenwijdig loopende grenzen den wintergroei van dat jaar 


1) Wel beschrijft Jounsron (l.c.) schubben van zulke zalmen; wat hij van de 
zich op de schub der oudere visschen afteekenende ““spawning marks” mededeelt, 
komt mij zeer belangrijk voor en verdient in ieder geval ook aan den Rijnzalm 
te worden nagegaan. 


( 446 ) 


aangeven. Op dezelfde wijze wordt de groei van het vierde jaar 
door 25 à 27 zulke ringen gevormd en de groei van den derden in 
zee doorgebrachten winter door een zoom van 4 à 5 smallere ringen 
met nagenoeg parallelle grenzen. Eindelijk wordt dat deel van het 
Sde levensjaar, dat zich van den winter tot Augustus uitstrekt, door 
een 12-tal vrij gelijkmatig breede ringen gevormd. Het komt mij dus 
waarschijnlijk voor, dat deze in Augustus 1909 gevangen „kleine 
zomerzalm”’ afkomstig is van de teelt van den winter 1904/1905. 

Niet onverwacht was het mij nu, te vinden, dat de zoogenaamde 
groote zomerzalm (1.024 M. lang), die op denzelfden dag als de 
even besproken. visch gevangen was en waarvan de schub in de 
figuren 20 en 20a is afgebeeld, volgens de schubeonstructie een jaar 
ouder nog dan de vorige bleek te zijn. De analyse van die schub 
is de volgende: 

Een vrij groote schubafdeeling voor het eerste jaar met 23 à 25 
ringen. 

Daaromheen de schubvorming van het tweede jaar, die uit 6 à 7 

in het zoetewater en 12 à 14 in zee gevormde ringen blijkt te zijn 
samengesteld en die door eenen weinig duidelijken *) en smallen band 
van de schubafdeeling van het 3de jaar gescheiden is. 
„Die van dat 3de jaar bestaat uit + 14 breedere ringen en wordt 
omsloten door een, naar het midden toe maar weinig in breedte 
toenemenden band van smallere, in de wintermaanden gevormde, 
ringen. 

Daaromheen een eenigszins breedere uit 17 à 18 ringen samen- 
gestelde „oom, die den groei van het 4de jaar aangeeft en die naar 
buiten omringd wordt door een in het midden uit + vijf smalle 
ringen samengestelden niet zeer sprekenden winterband, welke naar 
beide zijden toe nog sterk in breedte afneemt. 

Dan een smallere zoom, die in het midden van de schub opval- 
lend nauw wordt, door eene zeer sterke verbreeding van den win- 
terband, die dezen zoom scheidt van het schubgedeelte, dat in het 
laatste levensjaar gegroeid is. Die winterband is in het midden wel 
uit een tiental smalle ringen samengesteld, wier randen zeer sprekeud 
zijn en bijna regelmatig aan elkander evenwijdig verloopen. 

Daarbuiten treft men eindelijk den groei aan voor dat deel van 
het 6de levensjaar, dat in Augustus 1909 werd afgebroken, en het- 
welk zich op de schub als een zoom van 16 à 18 aanvankelijk 
breedere, later smallere ringen afteekent. 


1) Op de teekening in fig. 20 alleen te herkennen aan den eersten zeer breeden 
daaromheen liggenden ring van het volgende jaar. In fig. 20a als eene enkele lijn 
aangegeven. 


(447) 


De ring, die den groei van het 5de levensjaar voorstelt is dus op 
deze schub opvallend smal. Heeft men wellicht met dezen zalm van 
ruim 1 M. lengte reeds te doen met een, die de rivier voor de 
tweede maal opzwemt, en houdt de weinig sprekende winterbandvor- 
ming tusschen den zoom van het 4de en 5de levensjaar en de zeer 
smalle zoom dier schub van dat 5de jaar misschien met eenen op 
de bovenrivier doorgebrachten winter verband? Met het te mijner 
beschikking staande materiaal kunnen deze vragen niet beantwoord 
worden. 

Ik meen hiermede aangetoond te hebben, dat, terwijl de toepassing 
dezer methode reeds niet onbelangrijk licht verspreid heeft over den 
groei der zalmen in de allereerste levensjaren en over den leeftijd 
der jongere uit zee terugkeerende zalmen, wat betreft den leeftijd 
en den groei der oudere visschen') nog menig duister punt op ophel- 
dering wacht. Om te beginnen zal het daarvoor uiterst belangrijk 
zijn de schubben der in het voorjaar naar zee terugkeerende hengsten” 
te onderzoeken en vooral hunne constructie te vergelijken met die 
der zoogen. winterzalmen, waaronder zich de grootsten der „über- 
haupt” opstijgende visschen bevinden. Daarvoor stond mij geen 
materiaal ter beschikking: zoodra mijn onderzoek zich echter ook 
over die visschen zal hebben kunnen uitstrekken, zal ik gaarne aan 
de Academie van mijne verdere resultaten mwededeeling doen. Hier 
volgen nu alleen nog enkele opmerkingen over de schubben, die in 
de figuren 21—23 werden afgebeeld. 

Fig. 21 werd geteekend naar de schub van een zalm van 20.4 cM., 
bij welke het centrale deel zich abnormaal voordoet. Zulke schubben 
zijn allesbehalve zeldzaam : men vindt dan, dat in plaats van het 
als een zeer kleine ring beginnende centrum en van regelmatig 
daarom afgezette nauwe ringen, een veel grootere en onregelmatig 
begrensde langwerpige, vaak nagenoeg ronde afdeeling het midden 
vormt. Soms liggen meerdere zulke schubben naast elkander en 
liggen diegene, welke ik als normaal gevormd meen te magen 
beschouwen, tusschen zulke abnormale in. Het ligt voor de hand 
aan te nemen, dat de vorming dezer laatste in den aanvang om een 
of andere reden vertraagd geworden isen dat, toen hier schubvorming 
intrad, aanstonds een centrum van veel grootere afmeting gevormd 


1) Ik meen hiermede aan de waarde van het werk van mijnen Schotschen voor- 
ganger (Jounsron) niet te kort te doen. Hij werkte voornamelijk met zalmen van 
de Tay, maakt er echter zelf opmerkzaam op, dat het niet waarschijnlijk is, dat 
zijne resultaten zelfs voor andere rivieren van Schotland zonder eenige wijziging 
zullen gelden. 


(448) 


diende te worden ; daarom komt het mij niet irrationeel voor, zulk 
eene schub te beschouwen als eene, waarvan het centrum als eene 
nieuwvorming op de plaats van een verloren gegaan schubje werd 
aangelegd. Vroegere onderzoekers (Sruart THOMSON en JOHNSTON) 
maken ook van zulke onregelmatig aangelegde schubben melding, 
wagen zich echter evenmin aan eene besliste uitspraak over hun 
ontstaan. 

Fig. 22 werd geteekend naar eene schub van een beekforel (Salmo 
fario) en fig. 23 naar die van een zeeforel (Salmo trutta). Kleine 
exemplaren dezer visschen te onderscheiden van gelijk groote zalmen 
(Salmo salar) is altijd nog eene lastige zaak. Daarom komt het 
mij gewichtig voor, dat de structuur der schub van de eerste levens- 
jaren een, naar wat ik er van gezien heb, regelmatig doorgaand 
kenmerk voor de onderscheiding van zalm en forel te zien geeft. 
Van de eerstaangelegde concentrische ringen zijn er bij den zalm in 
den regel 5 à 6, en niet meer, gesloten; zij zijn ovaal van vorm 
en worden door de volgende, die dan den vorm van U’s hebben 
omsloten. Bij beide forelsoorten nu schijnt het regel te zijn, dat een 
veel grooter aantal, bij de zeeforel (fig. 23) in het bijzonder van de 
in het eerste jaar gevormde, bij de beekforel (fig. 22) vooral van de 
ringen van het tweede jaar, als geheel gesloten ringen te onder- 
scheiden zijn: soms verkeeren met enkele uitzonderingen alle in die 
jaren gevormde ringen in dat geval. De grootere overeenstemming 
tusschen beek- en zeeforel, vergeleken met die, welke tusschen 
zeeforel (het „schotje’” onzer visschers) en zalm bestaat, op welke ik 
(in navolging van Day) bij eene vroegere gelegenheid *) opmerkzaam 
mocht maken, vindt dus in de structuur der schub eene zeer treffende 
bevestiging. 


VERKLARING DER FIGUREN 


N.B. Alle figuren zijn met het teekenprisma ontworpen zoodat voor de juistheid 
der vorm en der heofdlijnen wordt ingestaan; de groeilijnen zijn echter uit de 
hand ingeteekend, hun aantal zooveel mogelijk in overeenstemming met de werkelijk- 
heid. Alle figuren zijn geteekend met het vrije naar achteren gerichte uiteinde der 
schub naar boven gekeerd. 


PLAAT |. 
Fig. 1—13: Schubben van zalmen, die het zoetewater nog niet verlaten hebben, 
Fig. 1—10: zalmen dn het eerste levensjaar. 


Fig. 1. Schub van de flank van een zalmpje van 5.5 cm, op 12 Augustus 1909, 
> 148. 
Fig. la. Dezelfde schub. >X 30. 


1) Hoek, La truite de mer du Rhin. Tijdschr. d. Ned. Dierk. Vereen. (2). HIL. 
1892. p. 243. 


(HI ) 


Fig. 2. Schub van de flank van een zalmpje van 4.8 cm. Einde Juni 1909 ge- 


Fig. 


Fig. 
Fig. 
Fig. | 
Fig. 
Fig. 
Fig. 


Fig. 
Fig. 


Fig. 


Fig. 


Fig. 


Fig. 


Fig. 


ne 
Fig. 


Fig. 


vangen in de zoogen. Hüninger Beek. >X 30. 


3, 4, 5. Schubben van een zalmpje van 9.1 cm. van Marxzell, van 28 Sep- 


10. 


il. 


tember 1909, van verschillende plaatsen van het lichaamsoppervlak. >X 40. 
Fig. 3 genomen kort achter den kop. 

04 ’ van de flank, boven de zijstreep. 

wr op de hoogte van de anaalopening en beneden de zijstreep. 
Schub van de flank van een zalmpje van 5.1 cm. van Marxzell van 28 
September 1909. > 40. 

Schub van de flank van een zalmpje van 6.6 em. van Marxzell van 28 
September 1909. > 40. 
Schub van de flank van een zalmpje van 7 cm. van de Gaybach van 13 
Augustus 1909. > 30. 

Schub van de flank van een zalmpje van 9.5 cm. van de Prüm van 
September 1909. > 30. 

Schub van de flank van een zalmpje van 11 em. in October 1909 in 
den Rijn bij Basel gevangen. X 30. 


Fig. 11—13: zalmen van meer dan éénjarigen leeftijd. 
Schub van de flank van een zalmpje van 13 cm, 16 Augustus 1909 
in de Kinzig gevangen, dat ongeveer 17 maanden oud, doch in het eerste 


jaar minder goed gegroeid is. > 30. 


12. 


Schub van de flank van een zalmpje van 15.1 em, 16 Augustus 1909 
in de Kinzig gevangen, dat ongeveer 1% maanden oud en in het eerste 
jaar wél goed gegroeid is. XX 30. 

Schub van de flank van een zalmpje van 20.5 em., 13 Mei 1909 in de 
Kinzig gevangen, in den aanvang van het 3de levensjaar. > 30. 


Fig. 14-16: Schubben van zalmen gevangen in den mond van het 


Hollandsch Diep, kort vóór zij in zee zouden zijn aangekomen. 


Schub van de flank van een zalmpje van 12.6 ecm., gevangen in Mei ’96 
ongeveer 14 maanden oud. > 30. 

Schub van de flank van een zalmpje van 16.8 cm., gevangen in Mei '96, 
ongeveer 26 maanden oud. X 30. 

Schub van de flank van een zalmpje van 21.8 em, gevangen in Mei ’96, 
en vermoedelijk eveneens 26 maanden oud. > 50. 


Fig. 17—20: Schubben van zalmen, die na én of meer jaren in 


18, 


18q. 


zee doorgebracht te hebben, op de rivier terugkomen. 
Zalmen van de markt te Kralingsche Veer. 
Gedeelte van de schub van de flank van een Jakobszalm, 55.6 cm. lang, 
14 Augustus 1909 gevangen. > 30. Deze zalm heeft, na ruim één jaar 
in het zoetewater geleefd te hebben, van Mei 1908 — Augustus 1909 
(15 maanden) in zee doorgebracht. 


. Dezelfde schub in haar geheel. XX 4.2. 


Gedeelte van de schub van de flank van een Jakobszalm, 64 cm. lang, 
6 Augustus 1909 gevangen. >X 30. Deze zalm heeft, na ruim één (wellicht 
ongeveer anderhalf) jaar in het zoetewater geleefd te hebben, van Mei 1907 
wellicht van den herfst van dat jaar) — Augustus 1909 (27 [wellicht 23} 
maanden) in zee doorgebracht. 

Dezelfde schub in haar geheel. X 4.2. 


(450 


PLAAT IL 


Fig. 19. Gedeelte van de schub van de flank van een z.g. kleinen zomerzalm 
84 cm. lang, 6 Augustus 1909 gevangen. > 30. Deze zalm is, na ruim 
één jaar in het zoetewater geleefd te hebben, in zee gekomen en heeft 
daar + 39 maanden doorgebracht. 

Fig. 19a. Dezelfde schub in haar geheel. > 4.2. 

Fig. 20. Gedeelte van een schub van de flank van een z.g. grooten zomerzalm 
102 em. lang, 6 Aug. 1909 gevangen. >X 30. Deze zalm is na ruim 
één jaar in het zoetewater geleefd te hebben, in zee gekomen en heeft 
daar + 51 maanden doorgebracht, wellicht afgebroken door een bezoek 
aan de rivier. 

Fig. 20a. Dezelfde schub in haar geheel. > 4.2. 


Fig.2t. Schub van de flank van een zalmpje van 20.4 cm, in de Kinzig 
gevangen 13 Mei 1909. >X 30. Bij deze schub schijnt de vorming van 
groeilijnen in de eerste levensmaanden mislukt te zijn — vermoedelijk 


is deze schub eene nieuwvorming, ontstaan op de plaats van eene schub, 


die verloren is gegaan. 

Fig.22. Schub van de flank van een beekforel (Salmo fario) uit de Hohlbach, 
17 em. lang, November 1909 gevangen. > 30. 

Fig. 23. Schub van de flank van een zeeforel (Salmo trutta) uit de Oostzee, bij 
Bornholm, + 45 em. lang. _X 30. 


Physiologie. — De Heer ZWAARDEMAKER biedt eene mededeeling 
aan van den Heer A. K. M. Noors, Adsistent bij het Physiol. 
Lab. te Utrecht: „„Mededeelingen omtrent het electrogram van 
het atrium cordis.” 
(Mede aangeboden door den Heer G. A. PekeLHAriNG). 


Onwillekeurig heeft men zich bij de bestudeering der electrische 
verschijnselen van het hart tot dusverre hoofdzakelijk beziggehouden 
met het ventrikelbeeld, waarvan de toppen Ren 7’ overheerschend 
zijn. De top P trok door zijne geringe grootte minder de aandacht, 
en werd zelfs in den aanvang geheel niet opgemerkt. 

Thans zijn er in de literatuur reeds hier en daar enkele ge- 
gevens voorradig omtrent den top Z. Zoo heeft EiNrHoveN *) er op 
gewezen, hoe onder verhoogde hartsactie na krachtige lichaams- 
inspanning P in grootte kan winnen, hoe voorts onder bepaalde 
omstandigheden P zich min of meer splitsen kan,in een flauw 
tweetoppig beeld en hoe onder pathologische verhoudingen top £ 
gewijzigd kan worden, hetgeen gedemonstreerd wordt bij gevallen 
van mitralis-stenose. Bij dit ziektebeeld zou  langerdurend en ver- 
groot optreden, hetgeen EINTHOvEN meent te mogen toeschrijven 


1) EmerHoven: Zie Onderzoekingen van het Physiol. Lab. te Leiden. Tweede Reeks 
VIl en de daar aangegeven literatuur. 


(451) 


aan een krachtiger werkzaamheid van het atrium ter wille van zijn 
compensatieve functie. Ook kan splitsing van den top optreden. 
Kraus en Nrcoraï ®) hebben deze vondst bevestigd, evenals SAMOJLOFF °) 
en Srrsninsky *), welke tevens hebben kunnen aantoonen, dat het 
verschijnsel niet pathognomonisch, maar afhankelijk is van den betrek- 
kelijken welstand van het hart bij stenosis mitralis. 

Volgens VAANDRAGER °) zou top P bij den hond in-absolute maat 
hooger zijn dan bij den mensch. Bij doorgesneden N. vagi bij den 
hond vond VAANDRAGER, dat P driemaal hooger werd en omgekeerd 
kon hij P kleiner maken door prikkeling der N. vagi. Behalve deze 
verkleining kreeg hij dan tevens een vormwijziging van top £. 

Bij matige verbloeding van een proefdier nam P in grootte toe, 
terwijl P na sterke verbloeding bij den hond kleiner werd. 

Top P werd door EiNrHoveN van den aanvang af op rekening 
gesteld van de voorkamers. 

De volgende gronden laten zich daarvoor aanvoeren, deels aan 
mijne experimenten ontleend : | 


1°. P treedt steeds met een bepaald tijdsinterval op vóór de 
____mechanische verandering van de atria. 
2°. _P blijft voortbestaan bij registratie van een geïsoleerd atrium 
(Rana, Emys). 
3°. P is afwezig, wanneer men van den geïsoleerden hartsven- 
trikel van Anguilla vulgaris het eleetrogram schrijft. 
+’. P blijft bestaan bij een uitgevallen ventrikelsamentrekking. 
Dit kan men waarnemen zoowel bij het pathologisch hartblock, 
als bij het hartblock, door experimenteele oorzaken in het 
leven geroepen, o.a. : 
a. door prikkeling van den N. vagus bij den hond en den 
schildpad. 
door toediening van toxische stoffen als chloroform. 
door het aanleggen, respectievelijk opheffen van eene liga- 
tuur op de grens van voorkamers en kamers bij Rana. 
5’. P kan tot tijdelijk verdwijnen gebracht worden, wanneer men 
bij doelmatige proefobjecten een hartblock door prikkeling 
van den N. vagus teweegbrengt op den overgang van den sinus 


2) Kraus F. en Nricoraï G. EF. Ueber das Electrocardiogramm unter normalen und 
pathologischen Verhältnissen. Berl. klin. Wochenschr. 1907 No. 25 en 26. 

3) Samosorr A, Electrocardiogramme. Jena 1909. Sammlung anat. und physiol. 
Vorträge. 

4) SamosLorr A. en Srtrsminsky. Ueber die Vorhoferhebung des Elektrokardio- 
gramms bei Mitralstenose. Münch. mediz. Wochenschr. No. 38. 1909. 

5) VAANDRAGER B. Dissertatie Leiden 1908. 

30 
Verslagen der Afdeeling Natuurk, Dl. XVIII. A°, 1909/10. 


(452) 


naar de atria, waarbij wel de sinus-contracties behouden blijven, 
maar de atrium-contracties met top P in het eleetrogram 
weg vallen. 

6". Pis niet afkomstig van den sinus, getuige het feit, dat men 
eenen kleinen top kan registreeren vóór het optreden van 
top ZP, welke men op rekening kan stellen van den sinus. 

7%. Grootte en vorm van P hangen af van de manier, waarop 
het atrium wordt afgeleid. 

Wanneer men oppervlakkig het eleetrocardiogram van mensch en 
dier beziet, krijgt men den indruk dat P een zeer eenvoudigen vorm 
bezit. Onder geheel bijzondere omstandigheden heeft men zich dien 
vorm zien wijzigen. Bij nader onderzoek is mij echter gebleken, 
dat het electrisch phenomeen der voorkamers feitelijk een geheel 
complex op zich zelf is. Dit wordt duidelijk bij registratie van een 
geisoleerd pulseerend atrium. Hiertoe leent zich bijzonder goed een 
der voorkamers van het hart van Emys. 

Zoo geeft achterstaande figuur 1 het electrogram weer, verkregen 
bij afleiding van apex en basis van een geïsoleerd rechter atrium bij 
Emys met bijbehoorend myogram door eenvoudige suspensie ge- 
schreven. *) 

Dit beeld doet in velerlei opzichten aan een electrogram van den 
ventrieulus cordis denken, zooals men ze bij tal van dieren en den 
mensch kan registreeren. 

De toppen, die men in dit atrioelectrogram aantreft, zijn als ‘t 
ware. analoga van de toppen Q, A en P uit het ventrikel phenomeen 
en mogen hier respectievelijk Ps, Ps, Ps, genoemd worden. De 
toppen P, en P; vallen evenals hunne analoga Q en ZR in het ven- 
trikelbeeld geheel vóór den aanvang der spiersamentrekking. In het 
indirect afgeleid electrocardiogram van mensch en dier vindt men 
klaarblijkelijk, op grond van de ligging der P-verheffing alleen P# tot 
uitdrukking komen. 

Ook bij afleiding van een van ventrieulus beroofd hart van Rana, 
bestaande dus alleen uit sinus en atria, bekomt men een wel is waar 
naar verhouding minder groot, maar toch ook een samengesteld 
eleetrogram van het atrium, evenzoo ook bij registratie van het 
geisoleerd atrium van den karper, waar bijvoorbeeld de eerste helft 
van het atrioeleetrogram een uitgesproken diphasisch karakter vertoont. 

Men kan ook beide atria bij een proefobjeet te gelijk afleiden. 
Zulks deed ik eveneens bij een van ventriculus beroofd uitgesneden 


1) De registratie der electrogrammen geschiedde met EinrHoven's snaargalvano- 
meter (EpELMANN's klein model) volgens de reeds vroeger aangegeven methode zie 
Verslagen der Kon. Akad. van Wetensch,-31 Oct. 1908, 


(453) 


hart van Emys, waar de eene eleetrode onveranderlijk een plaats 
vond op den achterwand van den sinus, terwijl twee andere electroden 
de afleiding der atriatoppen respectievelijk bezorgden. Door middel 
eener wip-inrichting stond nu de snaargalvanometer in verbinding 
met den sinus en respectievelijk met een der atria of met beide’ 
Het op deze wijze verkregen electrogram van het eene atrium ver- 
schilt bij een dergelijke afleiding eeuigszins van het beeld verkregen 
bij het andere atrium. Het electrogram van het linker atrium heeft 
een sterk diphasisch karakter, bij afleiding van de scheidingsplaats 
tusschen de beide atria met den achtersten wand van den sinus 
krijgt men een minder uitgesproken diphasisch beeld, terwijl het 
electrogram van het rechter atrium slechts zeer zwak diphasisch is. 

Men vat den aktiestroom van het hart op als een summarische 
uiting der eleetrische negativiteiten, die achtereenvolgens op verschil- 


lende plaatsen en tijden in het weefsel optreden. Deze negativiteit 


ontstaat, zooals HeRMANN het formuleerde, door de omstandigheid 
dat elk punt van een prikkelbaar weefsel op het oogenblik van 
prikkeling zich negatief” verhoudt ten opzichte van de in rust 
verkeerende deelen. Bij afleiding van een dergelijk weefsel achter- 
eenvolgens op verschillende punten zal men dus telkens een afwij- 
kend electrogram verkrijgen, maar zich tevens een indruk kunnen 
verschaffen van den weg, dien de voortschrijdende prikkel door 
het weefsel heeft genomen. Tot dit laatstgenoemde doel heb ik van 
een zelfde atrium op verschillende plaatsen, regelmatig in volgorde 
gelegen, afleidingen verricht. Daarbij maakte ik gebruik van een 
van ventrikel beroofd hart van Emys en leidde nu af met eene 
electrode steeds van den sinus, terwijl de andere electrode (magazijn- 
electroden met beweegbaren pit) respectievelijk geplaatst werd : 1°. aan 
den apex; 2°. */, cM. lager dan de punt en 3°. 1 eM. lager dan de punt 
van bet atrium. Zulks geschiedde zoo wel voor het rechter als het 
linker atrium en ook voor beide atria gecombineerd. 

Figuur 2 (a, b en c) laat zien, hoe de amplitudo van top Ps uit 
het atrio-electrogram afneemt in grootte, naar mate men met de 
eleetrode van den apex af langs de laterale zijvlakte van het rechter 
atrium afdaalt. Het grootste potentiaal-verschil heerscht dus tusschen 
basis en punt, terwijl elk punt van het atrium, lager dan den apex 
gelegen, met den sinus een geringer potentiaal-verschil bij afleiding 
aanbiedt. Dit is geheel overeenkomstig de gewone voorstelling, waarbij 
men aanneemt, dat de prikkel, gelet op het feit dat de contractie- 
prikkel uit den sinus stamt, in het atrium-weefsel regelmatig voort- 
loopt van de basis naar de punt van het atrium. 

Aan de zelfde figuur 2e moge ook gedemonstreerd worden het , 

30% 


(454 ) 


voorkomen van eene kleine verheffing, met volgende kleine daling, 
in het electrogram, welke een volle seconde vóór den aanvang van 
het myogram der atria zich vertoont. 5 

Deze verheffing mag aan den sinus worden toegeschreven o.a. 
hierom, dat deze verheffing in grootte toeneemt naarmate men meer 
tot den sinus nadert. 

Reeds bij een vroegere mededeeling heb ik gronden aangevoerd 
ter staving der zelfstandigheid der electrische verschijnselen van het 
hart ten opzichte van de vormveranderingen. Aan de atria van 
Emys kan men deze eigenschap zeer fraai demonstreeren. 

Ken alleen uit atria en sinus bestaand hartgedeelte van Emys 
wordt geïsoleerd in een gaskamertje gebracht en afgeleid ter eene 
plaats van den sinus, ter andere plaats van een der beide atrium- 
toppen of van beide toppen tegelijk. Op deze wijs kan men ver- 
schillende eombinaties van afleiding bezorgen. De bewegingen der 
beide atria worden door middel van eenvoudige suspensie geregistreerd 
door het schaduwbeeld der hefboompjes. Onder toediening van 2 cM.® 
chloroform, die in het gaskamertje verdampen, worden de mechanische 
bewegingen allengskens kleiner en kleiner, zoodat ze ten slotte vol- 
maakt stilstaan, 11 minuten na de chloroform-toediening. Ook bij 
bekijken van de atria is geen spoor van beweging waarneembaar, terwijl 
toch de electrische verschijnselen fraai periodiek doorgaan, hoewel 
ze van vorm wat gecompliceerder zijn dan vóór de vergiftiging. In 
figuur Ba en figuur 35 zijn de eleetrogrammen aangegeven, zooals die 
gewonnen zijn door afleiding van den sinus met de eene eleetrode en 
afleiding van de beide atria toppen met een dubbele, andere electrode. 
Na opheffing der chloroform-omgeving beginnen de atria zich te her- 
stellen en bereiken na 39 minuten weer de oorspronkelijke grootte met 
hunne mechanische veranderingen. Men kan dergelijke vergiftigings- 
proeven eenige malen herhalen zonder bijzonder groot nadeel voor 
het proefobject. 

Opvallend is het hoe het rechter atrium het eerst zich telkens 
herstelt van de vergiftiging en eerst later het linker atrium mecha- 
nische veranderingen gaat vertoonen. Wanneer men het electrogram 
beziet gedurende en na de vergiftiging, dan treft het hoe de vorm 
hier niet wezenlijk gewijzigd werd, maar wel de amplitudo der 
toppen grooter is dan na het herstel uit de vergiftiging, terwijl de 
mechanische veranderingen juist in omgekeerden zin zijn gewijzigd. 

De vorm van het atrio-electrogram is klaarblijkelijk mede afhan- 
kelijk van nerveuse invloeden. ‘EiNTHOVEN en _VAANDRAGER hebben 
hierop reeds gewezen bij het indirect afgeleid cardio-electrogram van 
den hond. Voor de atria van Emys kan men zulks zeer duidelijk 


(455 ) 


aantoonen bij directe afleiding onder invloed van vagus-prikkeling. 

Een van ventriculus beroofd hart van Emys, bestaande dus alleen 
uit sinus en beide atria, wordt afgeleid naar den snaargalvanometer. 
Afleiding van een der beide atria afzonderlijk of gecombineerd geeft 
geen bijzonder verschil. Daarom geschiedt de afleiding bij de proef 
van sinus en rechter atriumtop. De rechter n. vagus wordt aan den 
hals vrij gepraepareerd. Het electrogram geeft een fraai twee-toppig 
beeld te zien, begeleid van regelmatige mechanische veranderingen. 
‘Bij prikkeling van den rechter n. vagus met inductie-stroomen onder- 
gaat de mechanische uiting wijzigingen. Na eene laatste contractie 
van den sinus, kenbaar aan een kleine verheffing in het myogram van 
het rechter atrium, treedt er voor het object een vagusstilstand in, die, 
zoodra de prikkeling wordt gestaakt, wordt afgebroken en een nieuwe 
reeks atrium-contracties laat inleiden met een krachtige sinus-samentrek- 
king. Gedurende den vagusstilstand heeft het object geen registreerbare 
electrische verschijnselen geleverd. Direct na den vagusstilstand treden 
de atrio-electrogrammen weer op, maar nu gewijzigd van vorm. 
Het gelijkzinnig tweetoppig beeld heeft plaats gemaakt voor een 
phenomeen met een zeer uitgesproken diphasisch karakter, dat even- 
wel na het staken der prikkeling weer langzamerhand overgaat langs 
een geleidelijke wijziging in het oorspronkelijk, gelijkzinnig twee- 
toppig beeld. Bij dit experiment werd de n. vagus geprikkeld door 
middel van het slee-inductorium van pv Bors RryYMoNp, zonder kern 
bij een seeundairen klos-afstand van 5.5 e.M. en een LurssinG-element 
in den primairen keten. 

Wanneer men met zwakkere stroomen prikkelt, kan men een 
toestand krijgen, waarbij de vagusstilstand uitblijft, maar waarbij wel 
de eigenaardige wijzigingen in den vorm van het electrogram van 
het atrium optreden, zooals ze hierboven beschreven zijn. Deze 
wijzigingen van den vorm van het electrogram gaan, afgezien van 
tonische veranderingen, niet gepaard met ver: anderingen i in de motorische 
uitingen der atria. Figuur 4. 

De tonische wijziging kan niet als oorzaak aanvaard worden van de 
veranderingen in vorm van het eleetrogram, omdat bij gebruikmaking 
van nog zwakkere stroomen als prikkels voor den n. vagus dezelfde 
tonische verandering kan optreden, zonder ook maar eenig effekt te 
oefenen op de electrische uitingen van het atrium. 


(456 ) 


Natuurkunde. — De Heer Jurmws biedt eene mededeeling aan: 
„Over den oorsprong van het chromosfeer-licht”. 


In eene mededeeling, getiteld: Photography of the “flash” spectrum 
without an eclipse *), komen Harre en ApaMs tot het besluit dat van 
121 door hen gemeten chromosfeerlijnen de golflengten slechts uiterst 
weinig verschillen van die der correspondeerende Fraunhofersche 
lijnen uit de tabel van Rowranp. De gemiddelde afwijking, hetzij in 
positieven, hetzij in negatieven zin, bedraagt + 0.013A, en als het 
teeken in rekening wordt gebracht, blijft slechts een systematische 
afwijking + 0.002Â over, die veel kleiner is dan de fout der metingen. 

Deze voorloopige uitkomst achten zij in strijd met de door mij 
uitgesproken hypothese, volgens welke de heldere lijnen van het 
spectrum der chromosfeer en der zoogenaamde omkeerende laag 
hoofdzakelijk te danken zouden zijn aan anomale refractie van licht, 
komende uit de fotosfeer. Zij zeggen: „If this were the case, however, 
we should expect their wavelengths to differ appreciably from their 
normal values, being somewhat increased on the usual assumption 
of a density gradient decreasing outward from the surface of the sun”. 

Om de bijzonderheden van dat verklaringsbeginsel in herinnering 
te brengen, verwijzen HaLr en ApaMs naar een verhandeling van 
HARTMANN (Astron. Nachr. 175, S. 8347, 1907). Ik ben genoodzaakt, 
tot dat doel óók te verwijzen naar de plaats, waar door mijzelf de 
beteekenis der anomale dispersie voor zonneverschijnselen het eerst 
is ter sprake gebracht ®), want de wijze waarop HARTMANN mijne daar 
uiteengezette denkbeelden weergeeft, is niet geheel juist. HARTMANN 
laat het namelijk voorkomen *) alsof ik over het hoofd gezien zou 
hebben dat, indien het chromosfeerlicht te danken ware aan anomale 
refractie in eene gasmassa, waarvan de dichtheid regelmatig naar 
buiten afneemt, er slechts R-licht*) in het echromosfeerspeetrum zou 
kunnen worden aangetroffen. Ik heb daaraan echter wel degelijk 
gedacht, en juist die overweging leidde er mij toe, aan de onregel- 
matige straalbreking grooter gewicht toe te kennen voor het tot stand 
komen van het chromosfeerspectrum, dan aan de regelmatige straal- 
kromming in den zin van de theorie van ScHaipr. 


1) Georee E. Hare and Warrer S, Apams, Gontrib. from the Mourr Wison 
Sol. Obs. No 41; Astroph. Journ. 30, Oct. 1909. 

2) Versl. Afd. Nat. VIIL, p. 520 (1900), Astron. Nachr. 153, S. 433 (1900). _ 

3) HARTMANN, Astron. Nachr. 175, S. 349 (1907). 

4 Door Richt en V-licht zullen worden aangeduid lichtsoorten, gelegen zeer 
dicht bij een absorptielijn, onderscheidenlijk aan den rooden en den violetten kant 
daarvan. 


(457 ) 


Ik stelde mij dus voor, dat er vele plaatselijke dichtheidsgradienten 
in alle mogelijke richtingen in de zonneatmosfeer bestaan, die men 
zich te denken heeft opgeteld bij den algemeenen radialen gradient. 
Mijn toenmalige opvatting blijkt uit de volgende aanhaling *): 

„Het licht der ehromosfeerlijnen en der flitslijnen kan aan weers- 
zijden van de eorrespondeerende Fraunhofersche lijnen symmetrisch 
verdeeld zijn, zoodat men coïncidentie daarmee meent waar te nemen, 
maar op verstheidene plaatsen van den zornnerand moet ook het 
geval zich voordoen, dat de heldere lijnen ten opzichte van de ab- 
sorptielijnen verschoven schijnen te zijn. Want al naar gelang van 
de dichtheidsverdeeling der dampen worden nu eens vooral stralen 
met zeer grooten brekingsindex (aan den rooden kant der absorptie- 
lijnen), dan weder vooral stralen met zeer kleinen index (aan den 
violetten kant) naar ons toe gebogen. 

Daar nu natuurlijk over het algemeen genomen de dichtheid der 
zonnegussen eer zal afnemen dan toenemen als men zich van het 
middelpunt verwijdert, laat zich verwachten dat een verschuiving 
van de heldere lijnen ten opzichte van de Fraunhofersche lijnen 
naar den kant der groote golflengten veelvuldiger zal voorkomen, 
dan naar den kant der kleine golflengten. 

Deze bijzonderheden zullen wel eerst duidelijk aan den dag treden 
in fotogrammen, verkregen met spleetspectrografen van groote dispersie; 
en men mag verwachten dat in vele chromosfeerlijnen een donkere 
kern gevonden zal worden.” 

HARTMANN daarentegen zegt: V-licht kan door anomale dispersie 
niet in het chromosfeerspectrum komen. Uit zijn redeneering blijkt 
(le. S. 349), dat hij steeds het schema van de radiale dichtheids- 
verandering voor oogen heeft, en niet denkt aan gradiënten in geheel 
andere richtingen. 

Harr en Apams schijnen zich in deze op het standpunt van 
HARTMANN te plaatsen. 

Wij willen daarom thans nogmaals in ket bijzonder de aandacht 
vestigen op de onregelmatige straalbreking aan den rand der zon, 
en onderzoeken of de voorloopige uitkomsten der waarnemingen van 
Harn en ApaMs aangaande het flits-spectrum inderdaad onvereenigbaar 
zijn met de onderstelling, dat het chromosfeerlicht in hoofdzaak een 
refractieverschijnsel is. 

Ons uitgangspunt zij wederom dezelfde onderstelling die wij ten 
grondslag hebben gelegd aan onlangs gepubliceerde beschouwingen 
over „regelmatige gevolgen van onregelmatige straalbreking in de 


1) Proc. Roy. Acad. Amst. IL, p. 584—585; Astron Nachr. 153, S. 442 (1900). 


(458 ) 


zon” *), namelijk: dat in een zeker niveau van de zonne-atmosfeer 
(bijv. ter hoogte van de zoogenaamde omkeerende laag, of nog 
dieper) onregelmatige dichtheidsgradienten worden aangetroffen, die 
in grootte vergelijkbaar zijn met den verticalen gradient in onzen 
dampkring. Door een eenvoudige berekening toonden wij aan, dat 
dan zelfs normaal gebroken lichtstralen zóó sterk gekromd kunnen 
worden, dat hun kromtestraal vele malen kleiner is dan de straal 
der fotosfeer. Te meer geldt dit voor licht, dat anomale dispersie 
ondergaat. Ben bijzonder groot refractievermogen heeft de zonne- 
atmosfeer voor R-licht en V-licht uit de omgeving der lijnen van hoofd- 
bestanddeelen, zoodat zulke lichtsoorten ook in hoogere lagen, waar 
alle gradienten kleiner zijn, nog een aanmerkelijke kromming kunnen 
ondergaan. 

In de eerste plaats blijkt nu gemakkelijk, dat V-licht wel degelijk, « 
evenals R-licht, door anomale refractie buiten den rand der zonneschijf 
kan worden gezien. 

In de onderstaande schemata stellen de cirkelbogen telkens de 
grens der fotosfeer voor. De gebieden waar wij ons een dichtheids- 


Fig. 1. 


gradient willen denken, zijn begrepen tusschen een stippellijn (waar 
de dichtheid klein is) en een doorgetrokken lijn (waar de dichtheid 
groot is). De figuren a en 5 hebben dus betrekking op ongeveer 
platte lagen van veranderlijke dichtheid, fig. c op een gebied met 
een minimum, fig. d op een gebied met een maximum van dichtheid. 
De lijnen R en V geven dan den loop van R-licht en V-licht aan. 

Het is waar, dat volgens deze beschouwing de kans om buiten 
den rand der zonneschijf gezien te worden, toch voor het R-licht 


“1 Versl. Afd. Natuurk. XVIII p. 181 (1909). 


(459 ) 


gunstiger staat dan voor het V-licht, omdat de algemeene radiale 
gradient, die zich bij de onregelmatige gradienten voegt, sleehts 
R-licht in de chromosfeer kan brengen. Evenwel, tot heden is ons 
volmaakt onbekend, welke verhouding er ongeveer bestaat tusschen 
de grootte van den radialen gradient en de gemiddelde grootte van 
de onregelmatige gradienten. Met het oog op de ingewikkelde, scherp- 
geteekende structuur over de geheele zonneschijf, die spectrohelio- 
grammen ons toonen, en geheel onafhankelijk van de verklaring 
welke men daarvan wil geven, is het geenszins onwaarschijnlijk dat 
de plaatselijke dichtheidsgradienten, hetzij in het gasmengsel, hetzij 
in de afzonderlijke bestanddeelen der zonneatmosfeer, veel steiler 
zijn dan de radiale gradient. En in dat geval kan: het V-licht bijna 
even sterk vertegenwoordigd zijn als het R-licht. 

De meest breekbare lichtsoorten aan weerskanten eener absorptielijn 
verschillen zóó weinig in golflengte, dat een grenswaarde voor dat 
verschil praktisch nog niet gevonden is. Haar plaatsen in het spectrum 
vallen dus nagenoeg samen met de plaats der absorptielijn. Ver- 
schuivingen van het zwaartepunt” eener chromosfeerlijn kunnen 
natuurlijk voorkomen, als gevolg van de toevallige dichtheidsverdeeling, 
die nu eens van Re-licht, dan eens van V-licht een grooter bedrag 
naar de aarde doet buigen ; maar zulke verplaatsingen zijn bij zwakke 
lijnen slechts gering, omdat zij beperkt moeten blijven binnen het 
enge gebied der dispersie-anomalie. 

De breedte van het golflengtegebied, waarbinnen voor een bepaalde 
lijn van het zonnespectrum dispersie-anomalie merkbaar is, hangt 
samen met de concentratie waarmee het overeenkomstige vibreerende 
stelsel vertegenwoordigd is in die deelen van de zonne-atmosfeer, 
welke door den beschouwden liehtbundel worden doordrongen. Voor 
de meeste lijnen is dat gebied smal. Men kan de relatieve breedte 
ervan eenigszins beoordeelen aan de breedte der Fraunhofersche 
lijnen (genomen met hunne uitvloeiende randen) in het gemiddelde 
zonnespectrum. Dit volgt uit de stelling, dat Fraunhofersche lijnen 
absorptielijnen zijn, gehuld in dispersiebanden *). Daar nu de lijnen 
van intensiteit 1 tot 8 (schaal van Rowzranp) volgens FaBry en 
Buisson *) gemiddeld een breedte hebben van 0.07 tot 0.16Â, en 
de zwaartepunten” van chromosfeerlijnen naar onze theorie zeer 
zeker daarbinnen moeten blijven (behoudens uitzonderingsgevallen 
waarbij men plaatselijk met bijzonder groote dichtheidsgradienten te 
doen mocht hebben), zoo kan het ons niet verwonderen wanneer 


1) Versl. Afd. Natuurk. XIII, p. 196 (1909). 
2) FaBry et Buisson, C. R. 28 juin 1909. 


(460 ) 


het gemiddelde golflengte-verschil tusschen chromosfeerlijnen en bij- 
behoorende Fraunhofersche lijnen niet grooter dan + 0.013Â ge- 
vonden wordt. 

Er is dus mijns inziens geen reden om met Hare en ApaMms aan 
te nemen, dat de uitkomsten hunner voorloopige golflengtebepalingen 
van chromosfeerlijnen pleiten tegen een theorie, welke het chromosfeer- 
licht in hoofdzaak aan anomale refractie toeschrijft. 

De gangbare lichttheorie doet anomale dispersie verwachten bij 
elke absorptielijn. Proefondervindelijk is het verschijnsel nog wel 
niet zóó algemeen aan den dag gekomen, maar toch kon HERMANN 
GuisLerR*) in een dissertatie, bewerkt te Bonn onder leiding van 
H. Kayser, reeds wijzen op meer dan 260 lijnen en banden in het 
booglichtspectrum, die merkbare anomale dispersie te weeg brengen. 

De groote uitgestrektheid der zonne-atmosfeer is voor het merkbaar 
worden van dispersie-verschijnselen. een gunstige omstandigheid; in 
het laboratorium moet men, om die verschijnselen zichtbaar te maken, 
andere omstandigheden daarvoor in de plaats stellen; en wanneer 
men bij zekere lijnen of banden er nu niet spoedig in slaagt, de 
vereischte condities te verwezenlijken, zou het voorbarig zijn daaruit 
te besluiten, dat die lijnen of banden niet tot anomale dispersie aan- 
leiding kunnen geven. 


Aan den invloed van anomale refractie op de lichtverdeeling in ’t 
zonnebeeld wordt een grens gesteld door de werstrooiüng die het licht 
in iedere stofhoudende ruimte ondergaat, zelfs wanneer de stofdeeltjes 
niet grooter zijn dan moleculen. Tengevolge van die verstrooiing zal 


€ 
van haar oorspronkelijk bedrag zijn teruggebracht, zoodra de afge- 
legde weg een bepaalde lengte bereikt heeft, afhankelijk van de 
gemiddelde dichtheid der stof in de doorloopen ruimte èn van de 
grootte der deeltjes. Opdat derhalve de kromming der lichtstralen 
duidelijk waarneembare gevolgen zal hebben, moet voldaan zijn aan 
de volgende voorwaarde: hun kromtestraal mag niet zeer groot wezen 
in vergelijking met de lengte van den weg, waarop door verstrooiing 


1 
de sterkte van de directe straling op een zeker gedeelte (viv ;) 


1 
de intensiteit verminderd wordt van 1 tot —. 
€ 


Deze beperking van den mogelijken invloed der straalkromming 
op zonneverschijnselen treft natuurlijk in de eerste plaats alle gevolg- 


1) HeRMANN Geister, Zur anomalen Dispersion des Lichtes in Metalldämpfen. 
Leipzig. Barth, 1909. 


d 


(461 ) 


trekkingen welke gegrond zijn op de beschouwing van zéér lange 
„wegen, die het licht zou moeten afleggen bijna evenwijdig aan. de 
fotosfeer. Met het oog daarop zal dan ook de optische verklaring, door 
ScuMipr gegeven van den zonnerand, waarschijnlijk gewijzigd moeten 
worden. Op de zooveel kortere lichtwegen door de zonne-atmosfeer, 
die bij de onregelmatige straalbreking in aanmerking komen, brengt 
de verstrooiing door de gas-moleculen ongetwijfeld een geringere 
beperking van de gevolgen der anomale refractie teweeg. 


Verscheidene van de sterkste lijnen in het ehromosfeer-spectrum 
vertoonen zich als dubbellijnen *). Dit kan voor een deel een gewoon 
omkeeringsverschijnsel zijn; maar het wordt zonder twijfel versterkt 
door een effect van straalkromming. Immers evenals in het spectrum 
der zonneschijf het licht uit de allernaaste omgeving der absorptie- 
lijnen verzwakt is doordien een gedeelte ervan teruggebogen wordt 
naar de fotosfeer en dus de zon niet verlaat ®). zoo moet dit ook 
voor het spectrum der onderste lagen van de chromosfeer nog gelden. 
Het spectrum van den zonnerand gaat snel, maar geleidelijk, over in 


1) Op de platen, verkregen met de prisima-camera door de Nederlandsche Eeclips- 
expeditie van 1901, waren alle chromosfeerlijnen dubbel. Daar ik, na overleg met 
de andere leden der expeditie, voor dat verschijnsel geen verklaring kon vinden 
op grond van fouten in de instrumenten of in hunne behandeling, en ik een jaar 
vroeger de verwachting had uitgesproken, dat sommige chromosfeerlijnen een 
donkere kern zouden vertoonen (zie de aangehaalde woorden op blz. 457), heb ik 
mij destijds laten verleiden, de gefotografeerde verdubbeling voor reëel te houden, 
en dus voor een algemeene eigenschap der chromosfeerlijnen (zie Versl. Afd. 
Natuurk. X, p. 178, 1901). Bij nadere uitwerking van de refractie-theorie van 
zonneverschijnselen bleek mij echter, dat zij „iet leiden kon tot de verklaring van 
het feit, dat de afstanden der componenten bij de verschillende dubbellijnen onder- 
ling zóó weinig verschilden en gemiddeld zóó groot waren, als op de fotografieën 
het geval was. Een bewijs voor de deugdelijkheid dier refractie-theorie kon ik in 
het genoemde resultaat der eclips-expeditie dus niet langer zien. 

Dit deelde ik schriftelijk o. a. mede aan Pref. Kayser (zie diens Handb. d. Spec- 
troscopie IV, p. 595), en het werd door Prof. Nismanp namens mij in Maart 1907 
óók bericht aan Prof. J HARTMANN. De laatste heeft echter die mededeeling waar- 
schijnlijk niel ontvangen, want in April 1907 (Astron. Nachr. 174, S. 353) bestreed 
hij den inhoud van mijne bovengenoemde verhandeling over dubbellijnen op eene 
wijze alsof ik nog steeds in het bedoelde resultaat der Ned. Expeditie een steun 
zag voor mijn theorie. Daar dit echter niet het geval was, heeft HARTMANN's 
bestrijding ook in geen enkel opzicht steun ontnomen aan de onderstelling, dat 
het chromosfeerlicht in hoofdzaak gebroken fotosfeerlicht zou zijn. De verklaring, 


die HARTMANN geeft van de dubbellijnen op de platen der Ned. Exp. — namelijk 
dat zij veroorzaakt zouden zijn door een gering astigmatisme van de prisma's — 
houd ik voor zeer waarschijnlijk. : 


2) Versl. Afd. Natuurk. XVII p. 195, 1909. 


( 462 ) 


dat van de chromosfeer. Die lichtsoorten, voor welke het refractie- 
vermogen (Bm Am)r of (Rn Am)v van het gasmengsel buitengewoon 
groot is, hebben kans om uit de chromosfeer weer teruggebogen te 
worden naar dieper gelegen niveaux; zij zijn dientengevolge minder 
sterk in het echromosfeerlicht vertegenwoordigd dan lichtsoorten 
waarvoor het refractievermogen een weinig kleiner is, en veroorzaken 
zoo de donkere kern in sommige chromosfeerlijnen. 

Bij de verklaring van verdere bijzonderheden in het uiterlijk de 
chromosfeerlijnen zal men nog rekening dienen te houden met het 
feit, dat het refractievermogen van de zonneatmosfeer niet symmetrisch 
is aan weerskanten van een absorptielijn, doch gemiddeld voor 
R-licht grooter is dan voor V-licht. (Men vergelijke hieromtrent 
fig. 8 in mijne bovengenoemde mededeeling van 25 Sept. 1909). Die 
asymmetrie is in het algemeen voor zwakke lijnen grooter dan voor 
sterke lijnen, en moet bovendien toenemen van den rooden naar den 
violetten kant van het spectrum, wanneer het vermoeden juist is, 
dat het refractievermogen Zi,A, van de zonne-atmosfeer voor golven, 
die ver genoeg buiten een gebied van anomale refractie liggen, ge- 
leidelijk toeneemt van rood naar violet. 


Natuurkunde. — De Heer KAMERLINGH ONNes biedt eene mede- 
deeling aan van de Heeren J. W. Giuray en M. pr Haas: 
„lets over de beweging van den kam van de viool”. 


(Mede aangeboden door-den Heer P. Zeeman). 


1. ‘In de volgende regelen wordt een beschrijving gegeven van 
een proefondervindelijk onderzoek, dat ten doel had een bijdrage te 
leveren tot de kennis van de wijze, waarop door den kam van de 
viool de trillingen der snaren worden Ovarneleen aan het bovenblad 
van de viool. 

De literatuur over de physica der strijkinstrumenten, voor zoover 
ons bekend, is zeer beperkt en laat ons in het onzekere omtrent 
den juisten aard van de beweging van den kam. 

HermHorrz *) zegt: „Der eine Fuss des Steges ruht auf einer 
relativ festen Unterlage, nämlich auf dem sogenannten Stimmstocke, 
einem festen Stäbchen, welches zwischen der oberen und unteren 
Platte des Körpers eingebaut ist. Der andere Fuss des Steges allein 
ist es, welcher die elastischen Holzplatten und mittels deren Hilfe 
die innere Luftmasse des Körpers erschüttert.” 


1) Tonempfindungen, 3e Ausg. blz. 146. 


( 463 ) 


Of nu de kam voornamelijk in zijn eigen vlak schommelt, dus 
loodrecht op de lengterichting der snaren, dan wel of hij loodrecht 
op zijn vlak slingert, dus in de lengterichting der snaren, dat is 
uit deze mededeeling niet op te maken. 

Van Scoraik *) zegt: „Door de trillingen der aangestreken snaar 
geraakt nu de kam in zuik een beweging, dat hij om een lijn even- 
wijdig aan de lengterichting der viool kantelt; hierdoor brengt het 
beweeglijke steunpunt den bodem en daarmede de lucht in trilling.” 
Hij oordeelt dus, dat de kam in zijn eigen vlak schommelt, loodrecht 
op de lengterichting der snaren. 

ÄPraN-BENNEWwitz ®) zegt: „dass nämlich der rechte Fuss eine viel 
geringere Bebung als der linke zu machen hat und dass die Thätig- 
keit des linken Fusses als eine hämmernde zu bezeichnen ist”. Apran- 
BeNNewitz is dus van dezelfde meening als vAN ScHaIK, zooals ook 
nog nader blijkt op blz. 133 van zijn boek. 

Barron ®) heeft met GARRET en later met PeNrzer een onderzoek 
ingesteld omtrent den vorm der trillingen van de snaar, den kam en 
het bovenblad van een sonometer, alsmede omtrent de trillingen van 
de lucht in den sonometer. Hij onderzoekt beide bewegingen van 
den kam en vindt, dat voor eenzelfde punt van den kam de ver- 
plaatsing bij de horizontale beweging, dus in de lengterichting van 
de snaar, ongeveer 17 maal zoo groot is als bij de verticale beweging *). 
Daar de kam van den sonometer geheel. anders van vorm is dan de 
vioolkam en de sonometer bovendien niet van een stapel is voorzien, 
zijn de resultaten van genoemd onderzoek niet dadelijk toe te passen 
op de kambeweging der viool. 

SAVART ®) zegt in zijn zeer belangrijke verhandeling over de strijk- 
instrumenten niets over de beweging van den kam. 


2. Het scheen ons à priori wel eenigszins onwaarschijnlijk, dat, 
zooals o.a. VAN SCHAIK onderstelt, een betrekkelijk zoo massief lichaam 
als een vioolkam in staat zou zijn, als een geheel om een zijner 
hoekpunten in zijn eigen vlak schommelende, de ingewikkelde bewe- 


1) Dr. J. Bosscra, Leerboek der Natuurkunde, III, bewerkt door Dr. W. CG, le 
VAN SCHAIK, 5e druk, blz. 170. 

2) Die Geige, der Geigenbau und die Bogenverfertigung. Weimar, BERNHARDT 
Friepricu Vorer, 1892, bldz. 125. 

5) Philosophical Magazine, 6th Series, Vol X, XII en XIII. 

4) Phil. Mag. Ser. 6, Vol. XIII, bldz. 451. 

5) „Mémoire sur la construction des instruments à cordes et à archet…”’ Een 
herdruk van deze verhandeling is opgenomen in: „Nouveau Manuel complet du 
luthier”, van Maucin en Marene. Paris, librairie eneyclopédique de Rorer, 1804, 
bldz. 333—398. 


(464 ) 


gingen der snaren geheel te volgen en die op het bovenblad der 
viool over te brengen. Het kwam ons waarschijnlijker voor dat, 
zooals BArroN bij den sonometer vond, beide bewegingen van den 
kam moeten worden in aanmerking genomen. 

Ten einde dit proefondervindelijk te onderzoeken, gingen wij als 
volgt te werk. 

Fig. Î. geeft een afbeelding van een vioolkam van de bekende 
vioolmakers CarmssA & FRANgAIs te Parijs. Fig. 2 stelt een metalen 


S- 
B 


Fig. 1, 


klemstukje voor, dat op verschillende gedeelten van den kam kan 
worden bevestigd. Om beschadiging van den kam te voorkomen 
drukt de schroef s niet tegen den kam, maar tegen een verschuifbaar 
stalen plaatje p. Het gewicht van het geheele klemstukje is ruim 
7 gram. 

Slingert de kam in zijn eigen vlak en om zijn rechter voet, en 
klemmen wij den metalen demper bij a op den kam, dan zal 
het traagheidsmoment van den kam ten opzichte van een as, lood- 
recht op het vlak van den kam, en gaande door punt f, daardoor 
veel grooter worden. 


Plaatsen wij daarentegen den demper bij b, dan zal daardoor het 
traagheidsmoment van den kam, ten opzichte van bovengenoemde 
as, veel minder vergroot worden dan hierboven het geval was. 

Het bleek ons echter, dat er maar zeer weinig verschil was in het 
geluid der viool in beide gevallen. Bij de plaatsing van den demper 
in a was er eenige dempende invloed te bespeuren op de g-snaar; 
stond de demper in 5, dan was de e-snaar eenigszins gedempt. 

Uit dezen ongeveer gelijken invloed van het plaatsen van den 
demper in de beide genoemde gevallen kan men bezwaarlijk be- 
sluiten, dat de kam in hoofdzaak in zijn eigen vlak om een zijner 
voeten slingert. Bovendien was de werking van den deniee in 
beide gevallen zeer gering. 


(465 ) 


De volgende proef spreekt nog duidelijker. 

_ De afstand tusschen het midden van den rechtervoet en ’t midden- 
gedeelte van den bovenrand van den kam, dus fc, is bij ons exem- 
plaar 38 mm. De afstand fa is 37 mm. 

Plaatst men nu het metalen klemstukje in ec, dan verkrijgt men 
een sterk gedempt geluid: het bekende sordine effekt, maar in nog 
sterker mate dan met een gewone sordine, daar die slechts ongeveer 
4 gram weegt, terwijl onze metalen demper, zooals wij reeds zagen, 
ruim 7 gram weegt. Plaatst men den metalen demper in a, dan is 
de werking, volgens het vorige, uiterst gering. 

Daar fc en fa vrij wel aan elkaar gelijk zijn, heeft de vermeer: 
dering van het traagheidsmoment van den kam, door het opzetten 
van den demper, ten opzichte van de door f gaande as, in beide 
gevallen (dus of de demper in a, dan wel of hij in c geplaatst wordt) 
ongeveer dezelfde waarde. Geschiedde de geluidsoverbrenging door _ 
den kam in hoofdzaak door zijn schommeling om de door f gaande 
as, dan zou de dempende werking van ons metalen klemstuk in 
beide standen, a en c, ongeveer even groot moeten zijn. 

Daar dit het geval met is, kunnen wij uit deze proeven niet anders 
besluiten, dan dat de beweging van den kam in zijn eigen vlak 
voor de overbrenging van de trillingen der snaren naar het boven- 
blad der viool niet van overwegenden invloed is. 

Wij laten hieronder als voorbeeld eenige resultaten volgen, door 
twee verschillende waarnemers met onze metalen klem verkregen ; 
ieder van hen speelde op zijn eigen viool. | 


Viool met sterken toon, ongeveer Oude viool van een leerling van 


50 jaar oud, van onbekenden STAINER, klein, sterk gewelfd 
maker, model Magernr, zeer formaat, mooi week geluid, doch 
groot formaat. niet sterk van toon. De d-snaar 


’t minst mooi van toon, de a 
verweg de beste, e ook zeer goed. 


Metalen demper in a. (Fig. 1.) 


Eenige dempende werking, vooral g snaar veel minder mooi dan 


op de g snaar. Vrij sterk neus- anders. 

geluid. d harder en leelijker dan anders. 
a minder mooi E de 
e mooier 


23 33 


geen enkele snaar gedempt, spreken 
even gemakkelijk aan als anders. 


( 466 ) 
Metalen demper in 6. 


Eenige dempende werking, vooral g snaar beter dan gewoonlijk. 
op de e snaar. e beter dan ge- d minder mooi dan anders. 
woon lijk. | a » »» » » 
Jg, d en a spreken gemakkelijker 
aan dan anders. De e snaar is 
een weinig gedempt 


Metalen demper in c. 


Demping, veel sterker dan in geval Sordine effekt op alle snaren, maar 
a. Geheel het sordine effekt, veel meer gedempt dan met een 
maar minder mooi dan met een gewone sordine. 
gewone sordine. 


Men ziet hieruit, dat beide waarnemers, wat de hoofdzaak betreft, 
’tgeheel met elkaar eens zijn: de demper in c geeft het gewone 
sordine effekt. Bij plaatsing in a of b wordt dat effekt niet gevonden, 
althans slechts in zeer geringe mate; ook vinden beide waarnemers 
het effekt van de plaatsing van den demper in a vrij wel hetzelfde 
als bij plaatsing in £. 

De geringe afwijkingen tusschen de resultaten der beide waar- 
nemers kunnen, behalve in subjectieve verschillen, ook haar ontstaan 
te danken hebben aan het groote verschil tusschen de beide violen. 

De hieronder genoemde waarnemingen bewijzen eveneens, dat de 
parallelle beweging van den kam van weinig invloed is op de over- 
brenging van de snaarbeweging naar het bovenblad. 

De waarnemers en de violen zijn dezelfde als die, welke op blz. 469 
zijn genoemd; ook dezelfde metalen demper van 7 gr. werd gebruikt. 


Metalen demper in d. (Fig. 1.) 


Sordine werking, het sterkst aan g snaar sterk gedempt. 
de g zijde. d snaar minder gedempt, leelijk 
van toon. 
a nog minder gedempt, leelijk. 


e 2 3 ,)» 2 


A 
Rr, 


(467 ) 
Metalen demper in «. 


Demping, afnemend naar de g zijde. e gedempt, maar veel minder dan 
De g shaar heeft meer haar g in stand d van den demper. 
oorspronkelijken toon behouden a minder gedempt. 
dan de e snaar bij stand d van d gedempt, geeft meer het gewone 
den demper. sordine geluid dan de 4 snaar, 

_ maar is toch vrij sterk van toon. 
g minder gedempt dan d, heel leelijk 


Beide waarnemers vonden dus, zooals men ziet, dat bij het plaatsen 
van den metalen demper op d de demping afnemend haar e was en 
dat, als de demper op e stond, de demping naar d afnam. 

Stond dus b.v. de demper in e‚ dan was de g-snaar weinig ge- 
dempt. Toch moest in dit geval, aangenomen dat de kam voorna- 

melijk in zijn eigen vlak schommelt, de g-snaar een kam 
met sterk vergroot traagheidsmoment in beweging bren- 
e gen, wat zonder sterke demping niet mogelijk is. 
i Wij meenen dan ook uit deze proefnemingen te 
mogen afleiden, dat de beweging van den kam niet 
aen 


A 


hoofdzakelijk in zijn eigen vlak, om een zijner voeten, 

plaats vindt, maar dat de kam voornamelijk trans- 

versale schommelingen maakt, zooals schematisch is 
P/ aangegeven in Fig. 3, waar ab den kam in doorsnee 
toont. Nemen wij dat aan, dan zijn de resultaten van 
alle hierboven vermelde proeven volkomer duidelijk : 

L Een demper, in « (fig. 1) geplaatst, oefent veel minder dempende 
werking uit dan een demper in c. Het traagheidsmoment van den 
kam, ten opzichte der lijn gh (fig. 1) wordt toch veel meer vergroot 
door het opzetten van den demper bij c dan ’t geval is bij plaatsing 
in d. 

IN. Het dempend effekt is vrij wel hetzelfde, onverschillig of de 
demper in « dan wel in 5 is geplaatst. Het is duidelijk, dat het 
traagheidsmoment van den kam met den demper samen ten opzichte 
van de lijn gh in beide gevallen ongeveer dezelfde waarde zal 
hebben. 

HIL. Ook de resultaten der waarnemingen, die op bldz. 6 vermeld 
zijn, worden begrijpelijk, als men in hoofdzaak een transversale. 
trilling van den kam aanneemt: Wij vonden daar, dat de demping 
naar de rechterzijde afneemt, als de demper bij d is geplaatst en 
omgekeerd, naar de linkerzijde afnemend is, als hij bij e is geplaatst. 
De kam trilt bij deze verzwaring der bovenhoeken niet gelijkmatig 


ò1 


Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIIL A©. 1909/10. 


(468 ) 


meer ; het gedeelte, dat van boven is bezwaard, zal minder sterk 
trillen dan het niet bezwaarde gedeelte. 


d 3. Er deed zich bij deze onderzoekingen nog 
een andere vraag voor met betrekking tot de 
beide bewegingen van den kam. In fig. 4 stelt 
de een snaar voor in den ruststand, be den 
kam: wijkt de snaar uit naar rechts (da, f),. 
dan geeft de spanning A van de snaar een 
component MM, loodrecht op het vlak van den 


Pl 0% K kam, en een component N in het vlak van den 
in ' kam. Heeft de snaar haar grootste uitwijking 
' / ' aar ï 5 

ar? a! naar links, dan heeft de component M weer 


dezelfde richting, de component N niet. Hieruit 
volgt, dat de kam in horizontale richting twee 


< 


J trillingen volbrengt in den tijd, dien de snaar 

gebruikt voor één trilling, terwijl de verticale 

Rf beweging dezelfde periode bezit als de snaar. 
Fig. 4. 


Het geluid, dat men van een viool hoort, ontstaat bijna uitsluitend 
door ‘de trilling van het bovenblad van de viool; de enkele snaar 
deelt onmiddellijk slechts een zeer geringe hoeveelheid arbeidsvermogen 
mee aan de lucht. Indien wij onderstellen dat het geluid, hetwelk 
door de enkele snaar wordt gegeven, verwaarloosd mag worden 
tegenover het veel sterkere geluid, door het bovenblad gegeven, en 
dat het effekt van de parallelle beweging van den kam eveneens 
mag worden verwaarloosd tegenover de veel grooter uitwerking der 
transversale beweging, dan zou men alle tonen der viool een octaaf 
hooger hooren dan de snaar zou doen verwachten, aangenomen dat 
de snaren aan weerszijden van baar evenwichtstoestand uitwijken. 

De juistheid dezer conclusie kwam ons echter niet zeer waar- 
schijnlijk voor — o.i. zou een dergelijk merkwaardig verschijnsel 
vermoedelijk reeds vroeger door een of anderen waarnemer zijn 
gevonden en medegedeeld. 

Wij hebben dat daarom langs proefondervindelijken weg onder- 
zocht, door een stalen snaar op de viool te spannen en die langs 
elektromagnetischen weg in trillling te brengen. 

Wij namen daartoe een stalen guitaarsnaar en spanden die op de 
plaats der «/ snaar. In de onmiddellijke nabijheid der snaar werd 
een kleine elektromagneet, model ROMERSHAUSEN, in een statief beves- 
tigd, ongeveer vertikaal boven de snaar, ter plaatse waar deze ge- 
woonlijk aangestreken wordt. De bewikkeling van den elektromagneet 


FA odin heek oek: Ke hier Shinn. 


„ 


(469) 


was opgenomen in een geleiding, waarin tevens een batterij van 
3 accumulatoren en een electromagnetische stemvork van KÖNIG 
(Fa, —=682 v.s.) geplaatst was. De stemvork bevoud zich in een 
verwijderd lokaal. De snaar werd nu zoodanig gespannen, dat de 
viool, als de snaar aangestreken werd, een toon gaf, die een weinig 
lager was dan de stemvorktoon. Daarop werd de stemvork in bewe- 
ging gebracht en de snaartoon, door een vingerdruk op de snaar, 
zooveel verhoogd, dat er geen zwevingen meer waargenomen werden. 

De toon, dien de viool te hooren gaf, was thans onmiskenbaar Fa, 
Bestond er nu werkelijk een verschil van een octaaf tusschen den 
toon, dien de viool deed hooren (#a,)en dien, welken de enkele snaar 
gaf, dan zou de snaar zelf onder de werking van den elektromagneet 
den toon fa, hebben moeten geven. Dit is echter onmogelijk: een 
elektromagneet, door een stemvork #«,‚ periodiek gemagnetiseerd, 
kan een snaar wel de tonen Za, Fa, Fa, . . . doen geven, maar 
nooit een toon fa, Wij konden dus reeds uit deze proef besluiten 
dat de toon, dien de viool te hooren gaf, dezelfde hoogte had als de 
toon, dien de enkele snaar gaf, ook toen deze naar beide zijden van 
haar evenwichtstoestand ongeveer even veel uitweek. 

In de meening, dat de octaaf misschien zou verschijnen, indien wij 
de parallelle beweging van den kam dempten, bezwaarden wij den 
linkervoet van den kam met onzen metalen demper, maar ook toen 
deed de octaaf zich nog niet hooren. 

Wij hebben deze vraag, die ons van veel belang toescheen, ook 
nog op een andere, meer direkte, wijze trachten te beantwoorden, 
door een proef te nemen, waarbij alleen het geluid van de enkele 
snaar was te hooren. / 

Op een zware zinken plaat van 80 xX 40 cm oppervlakte en 
3,5 em dikte (Fig. 5) werden 2 metalen kammen (Fig. 6) geplaatst, 
op een afstand van 82'/, em van elkaar, van midden tot midden. 
Een a-snaar van 0,7 à 0,75 mm dikte werd vastgeknoopt aan een 


Sa Ö 
ee 2 


Fig. 5. 


317 


(470 9 


stift s; het andere eind der snaar wäs met een koord verbonden, 
dat over een katrol liep. Aan dat koord hing een schaal met 6 kg 


Fig. 6. 


belasting. De snaar deed, als men haar aanstreek, een toon hooren 
die dicht bij Ut, lag. De wrijving van de snaar op de kammen en 
die van het koord op de katrol maakte het mogelijk de toonhoogte 
iets te doen veranderen, door het wieltje van de katrol een weinig 
te draaien. Op deze wijze werd de snaar nauwkeurig op Ut, 
(1023, 9 v.s.) gestemd, zoodat zij in den resonator Ut, geen zwevingen gaf. 

Thans werd een a-snaar, eveneens 0,7 à 0,75 mm dik, op een 
viool gespannen (fig. 7). De afstand van a tot 5 was weer 32,5 cm. 


Fig. 7, 


„De viool werd met eenige houten blokjes vast op de tafel geklemd; 
in de krul van de viool was een gat 0 geboord, waardoor de snaar 
geleid werd. Daar de snaar, over het gebruikelijke ebbenhouten 
krukje of sleuteltje loopend, daarop te veel wrijving zou ondervinden, 


metalen stift gebruikt, die in fig. 8 in 


bd doorsnee is afgebeeld. De snaar loopt 
SSS oe over het metalen rolletje «. Bij p was 
ek hu aan de snaar een koord geknoopt, welk 


koord weer over een katrol ging en met 
een schaal verbonden was. De a-snaar 
werd nu door het belasten der schaal 


Ee, zoodanig gespannen, dat de viool, bij het 


werd in plaats van dat krukje een — 


Re 


er ESE d 
hijs ge EEE TE CEN er oe 8 
Ee ee eee Ct 5 


Re 


(471) 


aanstrijken der snaar, nauwkeurig Ut, gaf. Het bleek toen dat hiertoe 
een belasting van 6 kilogram vereischt werd, dus evenveel als in 
‘t geval der zinken plaat. Dat de viool en de snaar op de zinken 
plaat denzelfden toon gaven, dus zonder octaaf-verschil, werd niet 
alleen door het ongewapende oor, maar ook met behulp van reso- 
natoren bevestigd: de resonator Ut, reageerde op beide geluids- 
bronnen, de resonator Ut, deed dat niet. Wanneer het geluid, dat 
de viool gaf, een octaaf hooger was geweest dan dat van de snaar 
op de zinken plaat, dus Ut, dan zou de resonator Ut, niet op den 
viooltoon gereageerd hebben. 

Wij hebben den toon, dien de snaar bij bovengenoemde belasting 
geeft, ook door berekening bepaald. 

Daartoe werd de snaar bij a en 5 (fig. 7) afgeknipt; zij kromp 
daarbij tot 30 em in. Het gewicht van dit stuk snaar bedroeg 0,15 gram. 


pl 4 
In de formule f= W/E is nu: {=de tijd van een halve tril- 
gs 


ling, verder is p—=0,15 gr, /—= 32,5 em, g—=981,2 em sec?, 


1 
s= 6000 gr waaruit volgt: t= hadde 


1099 
Volgens deze berekening zou de snaar dus Re 549,5 geheele 


trillingen in de seconde maken; in werkelijkheid maakte zij 511,9 
geheele trillingen (Ut). 

Deze getallen stemmen voldoende overeen om ons de zekerheid te 
geven, dat men in besde gevallen den grondtoon der snaar hoorde. 
Het betrekkelijk geringe verschil is daaruit te verklaren, dat de 
spanning der snaar niet juist 6000 gram was, ten gevolge van de 
wrijving der snaren op de kammen en van de koorden op de katrollen. 


Uit deze proeven blijkt dus dat in het klankmengsel, dat de viool 
te hooren geeft, de grondtoon, ontstaan door de parallelle beweging 
van den kam en door de beweging, die de snaar onmiddellijk aan 
de lucht meedeelt, altijd nog in voldvende intensiteit aanwezig is om 
aan den klank het karakter van dien grondtoon te geven, wat de 
toonhoogte betreft *). | 

Het is trouwens bekend, dat de grondtoon, die aan een samen- 
gestelden klank zijn karakter, wat toonhoogte betreft, geeft, van 
geringer intensiteit kan zijn dan de boventonen van het mengsel, 
zooals Hermmourz voor de tonen der piano heeft aangetoond ®). 


1) Zie ook: Rayrerem, „Theory of Sound’. second ed. Vol. I bldz. 208 en BARTON 
and Penzer, Phil. Mag (6) XIII bldz. 452. 
2) Tonempfindungen, bldz. 134—135. 


(472) 


4. Wij weten dus thans, dat het geluid, hetwelk een viool geeft, 
aan drie verschillende oorzaken moet worden toegeschreven : 

a. aan de trilling, die de enkele snaar aan de lucht meedeelt. 

bn „ het bovenblad der viool van de parallelle 
schommeling van den kam verkrijgt. 

ce. aan de trilling, die de transversale beweging van den kam aan 
het bovenblad der viool meedeelt. 

De onder a genoemde trilling zullen wij Ben beschouwing laten, 
daar die van weinig beteekenis is. 

Strijkt men een snaar aan die b.v. den grondtoon van de periode 
7 geeft, dan zal die van de boventonen van de perioden */, 7’, 1 L,R 
vergezeld zijn. 

De parallelle beweging van den kam zal nu een periodiek druk- 
verschil van den linkervoet van den kam op het bovenblad der 
viool veroorzaken. Beweegt de kam.zich naar links, dan wordt die 
drukking grooter, beweegt hij zich naar rechts, dan wordt zij kleiner. 
Wij kunnen die drukverandering voorstellen door de onderstaande 
reeks: 


De transversale beweging van den kam zal eveneens een druk- 
verandering tusschen linker voet en bovenblad teweeg brengen. 
Wordt de kam naar voren getrokken, dan zal de voorkant van den 
linker voet een sterker druk op het bovenblad uitoefenen; beweegt 
de kam zich weer achterwaarts, dan wordt die drukking geringer. 
Deze drukverandering kan worden voorgesteld door een reeks van 
den vorm: 


b, sin 2, Se + b, sin An En + bs sine jd be be sin 2 a 

Daar nu de voet van den kam slechts een zeer geringe opper- 
vlakte heeft in verhouding tot het groote viooloppervlak, dat in be- 
weging moet worden gebracht, zoo mogen wij aannemen, dat de 
drukveranderingen, die door de parallelle beweging van den kam, 
en die, welke door de transversale beweging veroorzaakt worden, 
in hetzelfde punt van het bovenblad der viool plaats vinden. Om de 
totale verandering van den druk, door de beide kambewegingen te 
zamen veroorzaakt, te vinden, moeten wij dus de hierboven genoemde 
reeksen bij elkaar optellen. Nemen wij aan, dat de uitwijking van 
het bovenblad, op de plaats waar de linker kamvoet staat, evenredig 
is met de verandering van den druk, dan zal de sommatie der beide 
reeksen, vermenigvuldigd met een constante, ons ook den bewegings- 


(473) 


vorm van het bovenblad der viool, op de plaats waar de linkervoet 
staat, geven. 

Het is bekend, dat in het algemeen een geluid weeker wordt, 
naarmate de boventonen zwakker worden, en dat vooral een ver- 
sterking van de even boventonen het geluid scherper maakt. Daarvan 
zijn vele voorbeelden te vinden in het reeds meermalen geciteerde 
werk van Hermnorrz, pag. 129—133 en pag. 151—152. Als toe- 
lichting van den invloed van de boventonen op een klankmengsel 
kunnen wij ook wijzen op het geluid, dat een piano geeft, als 
octaven aangeslagen worden. Wanneer wij op de piano een octaaf 
aanslaan, zal men die beide tonen niet gemakkelijk afzonderlijk 
hooren, wat b.v. bij tertsen wel het geval is. Maar er is slechts 
weinig muzikale geoefendheid voor noodig om bij een pianovoor- 
dracht te hooren, wanneer er octaafgangen worden gespeeld: het 
geluid is dan scherper en ruwer. Hetzelfde geldt voor octaafgangen 
op de viool. 

Wanneer wij in de reeksen van bldz. 18 de a,, a, a, ... kleiner 
maken en de 5,, b,, b,... zooveel mogelijk onveranderd laten, dan 
worden de grondtoon en de oneven boventonen meer verzwakt dan 
de even boventonen. In overeenstemming met de hierboven genoemde 
resultaten van Hrrmnorrz zal daardoor het geluid scherper moeten 
worden. Wij hebben dat op de volgende wijze proefondervindelijk 
aangetoond : 

Op den vioolkam werd, zoo laag mogelijk, een metalen beugel 
bevestigd, die in Fig. 9a en 95 op halve grootte is voorgesteld. Aan 
de linkerzijde van dien beugel, dus aan den kant der g snaar, was 
een koperen stift ingeschroefd, van 3 mm dikte en 10 em lengte. 


bn E 


Aan het eind van die stift waren 2 metalen klemschroeven geplaatst, 
zooals die voor het verbinden van geleiddraden gewoonlijk worden 
gebruikt. Elk dier klemsehroeven woog ongeveer 18 gram. 

Het traagheidsmoment van den kam ten opzichte van de as, die 


Fig. 9. 


(474) 


door den rechtervoet gaat, en loodrecht op het vlak van den kam 
staat, werd door deze belasting natuurlijk zeer veel vergroot. De 
viool gaf thans een karakteristiek neusgeluid, vooral op de g en de 
d-snaar; de toonkleur deed het meest denken aan het geluid eener 
hobo. Toch, ondanks de belangrijke verzwakking van den grondtoon, 
gaf deze aan het klankmengsel nog het karakter, waarnaar men de 
toonhoogte beoordeelt, m. a. w. van oectaafverhooging werd niets 
waargenomen. 

Toen wij den kam, behalve met de in Fig. 95 afgebeelde in- 
richting, nog belastten met 2 op elkaar geklemde sordines, op den 
bovenrand van den kam geplaatst, kregen wij vrij wel het oor- 
spronkelijke vioolgeluid terug, daar thans zoowel de transversale als 
de parallelle beweging van den kam geremd werd. Natuurlijk sprak 
de viool bij deze belasting moeilijk aan. Voor die 2 kammen op 
elkaar namen wij een gewone ebonieten sordine en plaatsten daarop 
een metalen sordine, zooals tegenwoordig ook veel gebruikt wordt. 
Worden a, « en 6, D-.-. alle in dezelfde verhouding 
verkleind, dan zal de vorm der bewegingskromme niet veranderen, 
alleen de amplitude wordt geringer: het geluid wordt zwakker, 
maar het timbre verandert niet. 

Wanneer wij b,, 6... konden verkleinen en a, a, a,,... ols 
veranderd laten, dan zou het geluid weeker worden, daar dan alleen 
de even boventonen zwakker zouden worden, dus ook de eerste 
boventoon, die van alle boventonen de grootste intensiteit heeft. 

Een op den kam geplaatste sordine remt beide bewegingen. Maar 
uit het feit dat de sordine het geluid. weeker maakt, meenen wij te 


geer 


mogen besluiten dat door haar de 5,,5,,b,... procentsgewijze meer 


verkleind worden dan de «,, «,, «,... Dat wil dus zeggen dat de 
trausversale beweging van den kam door het opzetten der sordine 
meer wordt geremd dan de parallelle beweging. 


5. Wij hebben nog getracht proefondervindelijk aan te toonen dat 
de kam, wat betreft zijn parallelle beweging, hoofdzakelijk om den 
rechtervoet schommelt. | 

Daartoe schroefden wij in den beugel van fig. 9 2 metalen ringen, 
die in horizontaien stand werden geplaatst. De viool werd van een 
stalen snaar voorzien, die als vroeger elektromagnetisch in trilling 
werd gebracht. Nu werd, terwijl de snaar in beweging was, beurte- 
lings in de beide ringen een looden kogeltje gelegd; elk dier kogels 
woog 34 gram. De kogels waren van een dun koordje voorzien; 
als de eene kogel werd afgelicht, werd zooveel mogelijk op hetzelfde 
oogenblik en zoo voorzichtig mogelijk de tweede kogel in den anderen 


(475 ) 


ring gelegd. Wij verwachtten nu dat het geluid der viool merkbaar 
zou verzwakken als de eene kogei uit den rechter ring werd ge- 
nomen en tegelijkertijd de andere in den linker ring werd gelegd. 
Het is ons echter niet mogen gelukken langs dezen weg een ver- 
trouwbare uitkomst te bereiken; in de eerste plaats ontstond er soms 
een rammelend geluid bij het verplaatsen der kogels en in de tweede 
plaats was de toon van de stalen snaar ook niet steeds van dezelfde 
intensiteit. 


6. Het resultaat, dat uit onze proefnemingen moet worden afgeleid, is 
dus, dat de vioolkam zoowel een parallelle als een transversale beweging 
volbrengt, en dat de kleur van den toon, dien de viool geeft, be- 
langrijk wordt gewijzigd, als men een dier beide bewegingen van 
intensiteit doet veranderen terwijl men de andere beweging zooveel 
mogelijk ongewijzigd laat. 

Hiermee hebben wij tevens de fysische verklaring gegeven van de 
werking der sordine, en eveneens van den invloed, dien het gebruik 
van een te dikken of een te dunnen kam op het geluid der viool heeft. 

Gewoonlijk beschrijft men de werking der sordine door haar 
„dempend” te noemen *). Wanneer echter de sordine slechts een 
algemeene demping of remming van de kambeweging veroorzaakte, 
dan zou het opzetten eener sordine alleen het geluid verzwakken 
en zou men, door zacht op een viool zonder sordine te strijken, 
hetzelfde effekt moeten kunnen verkrijgen als door sterk strijken op 
een viool met sordine. Dat is echter volstrekt miet het geval, 
zooals een ieder bekend is. 


Delft, November 1909. 


1) Barron. “Textbook on sound’, Bldz. 419: „The mute is a small apparatus 
of wood or metal which fits on the bridge, and thus deadens the sound considerablv”’. 


(476 ) 


id 


Scheikunde. — De Heer Frarcmimonr biedt eene mededeeling aan 
mede namens den Heer E. KRAMER: „Over piperazinedertvaten’”. 


In October 1908 maakte W. A. vaN Dorp Jr. de resultaten van 
zijn onderzoek over piperazinederivaten bekend. Hij had o.a. gevonden 
dat door de werking van twee moleculen formaldehyde en twee 
moleculen cyaanwaterstof op piperazine piperazino N(di) acetonstril 
werd verkregen. Uit dit dinitril, dat in waterige oplossing geene 
verbinding met zuren gaf, bereidde hij het overeenkomstige amide, 
piperazino N(di) acetamide, dat zich wel met zuren bv. met chloor- 
waterstof (2 mol.) verbond en piperazino N(di) azijnzuur, dat eveneens 
met zuren verbindingen leverde. ’t Gelukte hem niet esters van dit 
zuur te bereiden; dit stuitte nl. af op de onoplosbaarheid van de 
chloorwaterstofverbinding van het zuur in alcoholen. 

Ons is het nu gelukt de esters van dit zuur te verkrijgen door 
uit te gaan van de verbinding van het zuur met zwavelzuur; deze 
verbinding bevat op één molecuul van het piperazino N(di) azijnzuur 
één molecuul zwavelzuur en twee moleculen water. Zij werd met 
veel zwavelzuur en alcohol verwarmd en gaf daarbij de zwavelzuur- 
verbinding van den ester, die gekristalliseerd is en in water oplosbaar; 
door behandeling met basen of carbonaten onder aether of benzol 
wordt het zwavelzuur er aan onttrokken. 

De methylester van piperazino N(dî) azijnzuur is dan eene kleur- 
looze, gekristalliseerde stof, smeltende bij 63°, oplosbaar in water, 
ook in aether en in benzol. De aethylester is eveneens gekristalliseerd, 
smelt bij 47°5, is gemakkelijk oplosbaar in water, alcohol, aether, 
ligroïne, zeer gemakkelijk in benzol en chloroform. 

Beide verbinden zich, als tertiair amine, niet alleen met zuren 
maar ook met methyljodide, maar nemen slechts één molecuul daar- 
van op; deze verbindingen kristalliseeren zeer fraai, die van den 
methylester smelt bij 144°—145°®, die van den aethylester bij 143°. 

Ongeveer een jaar geleden had ik door reductie van het piperazino 
N(di) acetonitril met natrium en alcohol een fraai kristalliseerend 
amine gekregen, dat de carbylaminereactie gaf, en waarvan de 
chloorwaterstofzure en de platinichloorwaterstofzure verbinding bij 
analyse wezen op het verwachte amine nl. het piperazino N(di) 

CH, — CH. NH, 
CH, -— de CH, 
aethyleenamine | | ‚ dat dus eyelisch bitertiair- 
CH, —N — CH, 


CH, — CH. NH, 


CRL) 


amine en tevens tweemaal primair-amine is, eene combinatie, die 
voor zoover ik tot nu toe kon nagaan, nog niet bekend is, en verder 
door ons onderzocht wordt. 

Het geeft met water eene gekristalliseerde verbinding, die bij 63’ 
smelt, (watervrij smelt het bij 40’—41°) en hygroscopisch is, en met 
NessLer’s reactief een wit neerslag voortbrengt. Met vier moleculen 
chloorwaterstof ontstaat een in water zeer oplosbare niet hygrosco- 
pische verbinding die geen water bevat en fraai kristalliseert. 

Ook met vier moleculen pikrinezuur en met vier moleculen 
oxaalzuur ontstaan fraaie verbindingen. De eerste uit kokend water 
omgekristalliseerd vormt goudgele, glanzende schubjes, de tweede 
kleurlooze kristallen die in koud water moeilijk oplosbaar zijn. Met 
twee moleculen pikrylchloride levert het een in alle organische 
oplosmiddelen uiterst moeilijk oplosbaar pikrylderivaat dat zich bij 
4 238° ontleedt; het is alleen uit pyridine om te kristalliseeren _ 
en vormt bruingele kristallen. Ook een benzoylderivaat werd ver- 
kregen, waarover later. Daar dit amine zieh in sommige opzichten 
vreemd gedroeg, kwam het ons wenschelijk voor nog een homoloog 
er van te leeren kennen en vergelijkenderwijze te onderzoeken en 
kozen wij in de eerste plaats het lagere, dus: piperazino N(di) methuy- 


CH, NH, 


A 
CH, — N — CH, 
leenamine | | … De vorming uit piperazino N(dt) 
CH, — N — CH, 


CH‚._NH, 


acetamide volgens de methode van Hormann, ook met de later aan- 
gebrachte wijzigingen, gelukte niet, en daarom werd tot eene andere 
overgegaan nl. uit ’t overeenkomstige nitril door reductie met 
natrium en alcohol. Dit nitril was nog onbekend, wel kende men 
het daarbij behoorende amide nl. het dicarbamino-piperazine of 
piperazino N{di) carbonylamide (piperazyldi-ureum) en de esters van 
het daarbij behoorende zuur, dicarboxalkylpiperazine (piperazyldiure- 
thaan). Het bewuste nitril is het N(di) cyaanpiperazine of piperazino 
N(di) formonitril. Het werd bereid uit broomecyaan en piperazine in 
waterige oplossing onder toevoeging van alkali. Het is in koud 
water moeilijk oplosbaar doch gemakkelijker dan zijn hooger homoloog, 
onòplosbaar in aether, en kristalliseert uit alcohol in paärlmoer- 
glanzende blaadjes met het smeltpunt 168°, uit water in lange 
platte kristallen met sterken glans, in vorm gelijkende op de bekende 
gipstweelingen. Dit nitril geeft in benzolische oplossing, evenals zijn 


, 


(478 ) 


homoloog, met droog chloorwaterstof een wit hygroscopisch neerslag, 
dat wel een verbinding met HCI zal zijn; met methyljodide verbindt 
’t zich niet en ook niet met benzol (zooals het homoloog); in water 
met oxaalzuur wordt geene verbinding gevormd. 

Door reductie van dit nitril met natrium en alcohol hebben wij 
het verwachte amine gekregen, dat fraai met water kristalliseert. 
Ook de verbindingen met chloorwaterstof, met pikrinezuur en oxaal- 
zuur, alsmede het pikryl- en benzoylderivaat zijn bereid en zullen 
in het Recueil des Travaux chimiques later beschreven worden. 

Hier zij alleen nog vermeld dat het amine door koking met verdund 
zwavelzuur niet ontleed wordt, althans geen ammoniak en geen 
formaldehyde levert, zooals men misschien van een methyleendiamine 
derivaat, zooals ’t toch eigenlijk ook is, verwachten zou. 


Wiskunde. — De Heer W. Kapruyx biedt eene mededeeling aan 
van den Heer M. J. van UvenN: „Over de banen eener door 
infinitesimale iteratie verkregen functie in haar complexe vlak” 


(Mede aangeboden door den Heer HeNpr. pe Vries). 


Wanneer een functie y == p (xv) geïtereerd wordt, zal elke iteratie 
Yn = pn (©) tot een conforme afbeelding van de complexe vlakken 
van # en 4, aanleiding geven. 

Stelt men zich voor, dat y —= gp (2) is opgebouwd door infinitesi- 
male iteratie van de functie Limyi: — Lim py («), zoodat yn ook 


Lemm} RER 


beteekenis krijgt voor gebroken en onmeetbare waarden van „, dan 
zal de conforme afbeelding van y= gp («) geleidelijk uit de identiteit, 
behoorende bij #, = p, (2) = «, ontstaan. 

We beschouwen nu een vlak WV, als complex vlak van de grootheid 
x en plaatsen het complexe vlak - V, van de grootheid 4 == p () 
evenwijdig met WV, op een afstand A, en wel zoo, dat de reëele 
assen en de imaginaire assen elkaars orthogonale projectie zijn. Aan 
elk punt # van VWV, worden dan door de functie y =p (#) een of 
meer punten y van |, toegevoegd. Door overeenkomstige punten 
en 4 door stralen te verbinden ontstaat dan een stralencongruentie, 
die als beeld van de functie == p («) kan dienen. 

Voor ’t geval y= p(«)=e was, zouden we op deze wijze de 
stralencongruentie verkrijgen, die gevormd wordt door alle normalen 
op de vlakken V, en V,, als vertegenwoordigster van de identiteit. 

Laat men nu de functie y =p (w) geleidelijk uit de identiteit ont- 
staan, dan zal bij elk stadium van het wordingsproces een bepaalde 


(479) 


stralencongruentie behooren. Al deze stralencongruenties vormen 
te zamen een stralencomplex. Het is duidelijk, dat de wording van 
de functie y= gp(r) nu afgebeeld zal worden door dit stralen- 
complex. 

Onderzoeken we allereerst de complexkegels der punten van VV, 
Een punt #= wu} van dit vlak is de top van een kegel, die in 
elk geval de normaal in z op V, onder zijn beschrijvende lijnen 
telt; deze ribbe snijdt nl. het vlak V, in y=u dw x. 

De snijkromme van dezen complexkegel met |, zal gaan door het 
punt z=v en alle punten welke de waarden voorstellen, die 4, — (4) 
aanneemt, wanneer ” van 0 tot L toeneemt. Deze snijkromme 
geeft ons derhalve eveneens een beeld van de wordingsgeschiedenis 
van p(e. Het spreekt van zelf, dat we de iteratie ook voorbij 
y= ple) kunnen voortzetten en evenzeer, dat we ook negatieve 
waarden van 7» kunnen beschouwen. De geheele complexkegel omvat 
dus feitelijk alle functies „== pn (v), waarbij n varieert van — oo 
tot +- oo. Ook de snijkromme zal, als geheel beschouwd, alle waarden 
bevatten van de functie v == p‚ (v), waarbij wv standvastig is en 7 
loopt van — oo tot + oo. Elke waarde van z bezit dan” haar eigen 
complexkegel en dus ook haar eigen snijkromme. Wij zullen deze 
snijkromme aanduiden met de baan #— yy. 

We hadden den groei van gp (#) ook kunnen voorstellen door het 
vlak WW, langzamerhand uit V, te doen ontstaan, en wel door den 
afstand der vlakken gelijkmatig te laten toenemen van O tot A, zoo- 
dat w,(r) afgebeeld wordt in het vlak V„ ter hoogte nh boven V,. 
Denken we ons dan in elk vlak V, het bij een zeker beginpunt 
L= UH W behoorende beeldpunt 4, == p„ (w) geconstrueerd, dan 
zullen al deze punten in hun geleidelijke opeenvolging een ruimte- 
kromme vormen. Elk der oo? punten # van VV, geeft dan aanleiding 
tot een dergelijke ruuntekromme en de functie y= p (v) met haar 
verschillende ontwikkelingsstadia wordt zoodoende vertegenwoordigd 
door een congruentie van ruimtekrommen. 

Het is duidelijk, dat de orthogonale projectie van de ruimtekromme 
van # op het vlak WV, samenvalt met de baan #— / 

We zullen ons voorloopig alleen bezighouden met de studie van 
zulk een baan & — 4. 

Het vinden van de baan # _ 4, komt neer op het oplossen van 
de functionaalvergelijking van Arn. We hebben nl. die functie f(x) 
van # te zoeken, die met ” toeneemt, als # vervangen wordt door 
n= Pu); deze functie neemt bij het iteratieproces met regele 
bedragen toe, d. w.z. de grootheid 5 == f(x) = U + {VV beschrijft in 
haar complexe vlak de rechte WV =c evenwijdig aan de reëele as. 


( 480 ) 


Kennen we eenmaal den vorm der functie &—= f(x), dan kennen we 
ook de baan van de grootheid # —= f__(8). 

De waarde van WV en de beginwaarde (n= 0) van het an 
deel U van & vertegenwoordigen samen twee willekeurige constanten, _ 
waarover eerst beschikt wordt als we de aanvangswaarde van z kiezen. 

We zullen het loopende punt (4) van de baan wy, met z aan- 
duiden, terwijl we « door z, zullen aanwijzen; we hebben -dan 

SO) =S) + 
of 
UV Grt 
zoodat 
U=Dtn, VV % 

De keuze van het beginpunt z, bepaalt nu de waarden U, en Ve. ke 

Bij het uitwerken van enkele voorbeelden zullen we niet overal ie 
den zooeven geschetsten systematischen weg volgen, daar deze i in D 
eenvoudige gevallen noodeloos omslachtig is. En 


Naar aanleiding van de gebroken lineaire functie y — en meen 
ye | 


we op, dat deze reeds grondig bestudeerd is geworden door Porscarf 1) 
en Krrin®), welke laatste ook complexe waarden van «,‚ 8, y en a 
in de beschouwing heeft opgenomen. Ook Krnin laat de functie 
dd art 
So getd 
schreven baan. Bij de niet-parabolische gevallen bouwt hij de functie Hi 
op door infinitesimale iteratie in den door ons bedoelden zin. Bij het 
parabolische geval daarentegen neemt hij als parameter van de functie 
in haar baan niet den iteratieïndex », maar een complex veelvoud 
daarvan. Tengevolge hiervan is de door Kri gevonden baan van z_ 
een weinig verschillend van de onze. Hoewel we na het constateeren — 
en vereffenen van dit verschil zouden kunnen volstaan met een ver- 
wijzing naar de resultaten van Kru, willen we toch iets langer 


geleidelijk uit # ontstaan en beschouwt de daarbij be 


Ĳ 


bij de functie y gnverarg stilstaan, te meer daar wij, in afwijking 


van KrriN, die eerst eenvoudige gevallen behandelt en daarop het ese 

transformatiebeginsel der cirkelverwantschap toepast, onmiddellijk _ 

het meest algemeene geval zullen onderzoeken. En 
Voorbeelden : 


£ RE) Yn =H ng of 2=2, + nf. 


1) Porxcaré. Acta Mathematica 1 (1882), p. 1. 
2) Krein--Frreke. Vorl. ü, d, Theorie der El. Modulfunktionen (TeuBrer, 1890, 
p. 165. a 


(481 ) 


Het punt z beschrijft de rechte lijn welke de punten z=z, en 
ze, + B verbindt, zóó, dat de afstand van z tot z, evenredig is 
met 7. 

A Vor ar Of 2 le: 
Stellen we z= 08”, 2, = 0», a—= ae", dan geldt 
oe) — Greint oe”, 
waaruit volgt 
ee 


of 


Het punt 7 beschrijft een logarithmische spiraal om den oorsprong. 
De poolhoek 9 neemt gelijkmatig met » toe, of m. a. w., de poolhoek 
„8 groeit arithinetisch-gelijkmatig; het is duidelijk, dat de voerstraal 
e geometrisch-gelijkmatig toeneemt. 

Is « reëel, dan is Tr—0. De tweede vergelijking (1) leert dan, 
dat de poolhoek constant blijft, zoodat het punt 2 zich beweegt op 
de verbindingslijn van OQ en z, en wel met geometrisch-gelijkmatige 
toename van go. | 

Is moda==1, dan is <= |. De eerste vergelijking (4) wijst dan 
aan, dat de voerstraal constant blijft, zoodat het punt # den cirkel 
om OQ als middelpunt beschrijft, die ’t punt z, bevat. De poolhoek 
0 neemt arithmetisch-gelijkmatig toe. 

Is r meetbaar met a, d. w. z. is « een wortel uit de eenheid, 
dan voert y = gt na een geheel aantal iteraties tot x terug. 


EE Yde tf fles —_—. 


rn E, 
S= S= voor en er 
log a a—l log a 
Verleggen we den oorsprong naar g en noemen we dienovereen- 
komstig z—g =de”, dan vinden we voor de baan van z de 
logaritmische spiraal g'=ce! om het punt g. Is «a echter reëel, 
dan beschrijft 2 de rechte van z, naar az, + 8, welke lijn ook het punt 


gem 


een cirkel om g als middelpunt. 


d bevat. Is daarentegen mod « —=1, dan is de baan van z 


+. de 
El wss need waarbij (a—d)° J-48y 5 0. 


f(@) = —log———, waarin 


À “get 


( 482 ) 


Cl a Cm jo, HOH (a) + 


2 
Verd Var” Mad By) 

ned V(a—d)"+ABy oi (ad) (a—d*+4By 

SE 23 A 23 


We zullen als algemeen geval aannemen, dat «, 8, y en d alle 
complex zijn; dan zullen 4, p en q ook complex zijn. 


zet pe ht 1 Jp! 
Ë Go logs lor Zn a IA 


sed 2 
log lg 
dn Apr (3) 


volgt, dat bij een oneindige waarde van » z òf de waarde -—p—! 

òf de waarde —gq”! aanneemt. We zullen de punten 7 = — p—! en 

zg" de grenspunten noemen en stellen —pi=g.—g!'=g. 
Onze vergelijking (2) wordt derhalve 


! 


log len en Ee , ee ht Etn, (3) 
9 


ZT 


waarbij we dus à hebben vervangen door 
Kiezen we g' en g” tot hulpoorsprongen en noemen we 
Ad en NE de 
dan vinden we uit (3) 
ó' 
S el U u 
log oi + (0 —0")— ve 


NS 


je 


0 
n 
9 


—i(0, —Ó') = un + ivn, 
waaruit door scheiding van het reëele en het imaginaire volgt 
o'! ‚| 
log an log en zun , (0'—0) — (0,0) =vn,. . (4) 
° g 


of 


en een 00 =O 0 on. 


2 2 p 2 
Ea zeit dl NSL 0/5 5 — 85 
ve? E08 Ul or Ee Hee mn Ge in (6) 
Door te stellen 
JA L 
Erpe 0 
Oet De, (7) 


vinden we 


ER nnee ireen ratie - 
Se iE: 


(483 ) 


__ De vergelijkingen (7) en (8) bepalen samen een z.g. logarithmische 


dubbelspiraal *), met de punten g' en g” tot polen. 

Uit de tweede vergelijking (5) volgt, dat de hoek 0’ — 6" =p 
tusschen de beide hulpvoerstralen 9'z en g’z arithmetisch-gelijkmatig 
aangroeit, terwijl de eerste vergelijking (5) leert, dat het quotient 
der huipvoerstralen geometrisch-gelijkmatig toeneemt. 

Voor ’t geval a, 3, y en d reëel zijn, treden er eenige vereenvou- 
digingen op. 

We zullen drie gevallen onderscheiden. 

A. (a— 0? + 48y > 0, ad — By <0. 

De grootheden p en g zijn reëel, dus de punten 9 en 9” liggen 
op de reëele as. Verder hebben we e> <0, zoodat v = a. 

De baan van z is derhalve een logaritmische dubbelspiraal, waar- 
van de beide polen op de reëele as liggen. 

Een bijzonder geval wordt geleverd door de voorwaarde a + d=0, 
of n= 0. 

Uit de eerste vergelijking (5) volgt nu, dat het quotient der hulp- 
voerstralen constant is, zoodat het punt z een cirkel van APOLLONIUS 
van den driehoek 9'g"z, beschrijft, terwijl de hoek g'zg" gelijkmatig 
met 7 toeneemt. 

Een voorbeeld van dit laatste geval levert y= hier is 9’ = +1, 
g=—l. 

B. (e— dj? + 48y > 0, ad — By > 0. 

De punten g' en 9” liggen op de reëele as, terwijl e >> 0, dus » == 0. 

Nu leert de tweede vergelijking (5), dat 6' — 0" = p constant is, 
zoodat het punt z den cirkel beschrijft, die door 9', g' en z, gaat. 

Alle oo? beginpunten. z, geven dus te zamen alle oo exemplaren 
van den cirkelbundel, waarvan g' en 9" de grondpunten zijn. 

Denken we ons het punt z op zijn baan bepaald als snijpunt van 
deze baan met een element van den toegevoegden cirkelbundel, 
dat de reëele as o.a. in een punt s snijdt, dan geldt blijkbaar 
g2:g2=gs:g's, zoodat de vergelijking (5) uitdrukt, dat het quotient 
gs: gs geometrisch-gelijkmatig toeneemt. Deze eigenschap stelt ons 
in staat gemakkelijk de bij gegeven waarden van „” behoorende 
punten 7 te construeeren. Verder geldt nog 9 =z_» en 9 =2e. 

C (a—d? +42 <0. 

De punten g' en 9” liggen, daar p en q toegevoegd complex zijn, 
symmetrisch t.o. van de reëele as. Aangezien mod. e>==1 is, hebben 


1) Voor de logarithmische dubbelspiralen raadplege men: Horzmürter, Uber die 
logarithm. Abbildung etc, Zeitschr. f. Math. u. Physik. Bd. 16. (1871), p. 281. 
92 
Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII. A°, 1909/10. 


(484 ) 


we u =0. De verhouding g':g” is nu constant, zoodat bet punteen 
cirkel van APOLLONIUS van AIT beschrijft, d. w. z. een exemplaar 


van den ecirkelbundel, die 4’ en 9” tot puntcirkels heeft. We kunnen 
het punt 7 weer beschouwen als te zijn ontstaan door snijding van 
de baan met een cirkel van den toegevoegden cirkelbundel. Daar de 
hoek g'zg" gelijkmatig met 7 toeneemt, kunnen we met behulp van 
den toegevoegden cirkelbundel gemakkelijk de bij bepaalde waarden 
van n behoorende punten 7 construeeren. Het is duidelijk, dat de baan 
van z bij onbepaalde toename van „ ontelbare malen beschreven wordt, 
zoodat de functie p‚(v) als functie van n een reëele periode heeft. 
Is v meetbaar met ar, dan is deze periode een meetbaar getal. 
Geldt in het bijzonder a + dJ=0, dan is vy = a. Dit geval iso. a. 
—l 


verwezenlijkt in de functie y= — ; hier is 9 =4 9 =— 
d 
au +- B 
î en ‚ waarbij (a — d)° + 49y = 0. 
Vl. y= Es CEN et Apr 
Hier zijn we in het parabolische geval. 
ax + 
je) = 
a—d 
EE + 
—_2g a 
s eee == g stellen, 
of, als we ä det ay 9 
GE 2a —a 
Aln ad vg f 
dus 
d er 92 zgeen 
A) = DAE dee 
ad 2-g ad 2-9 
zoodat 
ed 
2 Ag 2 beg 


Het verschil tusschen onze methode en die van Krein komt nu daaruit 
td 4 
voort, dat Krein de grootheid Tek reëel laat toenemen. 
44 
Kiezen we a en g als hulpoorsprongen en stellen we 2 —a == 2 == ee 
zg =d", dan krijgt de vergelijking (9) de gedaante 
) ig Ol—0' 
Ee ) tri DL (gu Hi) 5 
4 Ce 
o 


ros (0'-0') isin (0'-0')}= Sr jon (0',-0') Hi sin (0',-0")} Hutt), 


waaruit volgt 


cos (0 —0") = Aa cos (0',—Ó') + un, 


(10) 
v Pi 
— sin (0 —0") —= “sin (0',—0'') + vn.| 
4 Co | 
a—d f E 
Stellen we u =GcosT, P =O SiNT (maw. En ze). dan vin- 
den we uit (10) door eliminatie van 7: 
' | 
Dn sin (0'—0'—t) = Ze sin (0',—0',—t)==e. . « « (LI) 
0 


Het is duidelijk, dat de baan, zooals. Krein die gevonden heeft, 
uit de onze volgt door T—0 te stellen. De baan van KrriN kan 


dus als iteratiebaan dienen voor reëele waarden van de grootheid 
ad dg 
‚ dus van —. 

44 


Om de door de vergelijking (11) bepaalde kromme te onderzoeken, 
stellen we ons den cirkel voor, welke door g en a gaat, en waarvan 
de boog ga 2r bedraagt, zoodat men uit elk punt van den supple- 
mentairen boog de lijn ga onder den hoek r ziet, 


Verbinden we g met z, eu z, dan zullen de verbindingslijnen den 
cirkel ontmoeten in mm, en mm. 


Nu is /gma= /gma=t 
Verder is / sam 4 0 rt, Adm 0,0 
32* 


( 486 ) 


Laten we de loodlijnen z,n, en zn op am, en am neer, dan is 
an == sin, —0',—t) en n= sin (0 —0'— 7. 
De vergelijking (11) eischt nu 


ZN Zn, ed zn zm 


E40) 209 Zo Zo Zot, 


Het blijkt dus, dat men van de punten mm tot de punten z komt, 
door de koorden gm in een bepaalde reden te verkleinen of te 
vergrooten. | 

De baan van z is derhalve een cirkel, die den hulpeirkel (1) in 
g aanraakt. welks raaklijn in g zoodoende den hoek r met de lijn 
ga maakt. an 
__ Zijn de grootheden «a, 2, y en dreëel, dan zijn a en g reëel, terwijl 
vp=—0, dus ook T=—=0 is. De punten a en g liggen derhalve op de 
reëele as en de baan van z raakt de reëele as in het grenspunt g. 
Is daarentegen u == 0, dan ligt het middelpunt van de baan op de 
lijn ga. 

De wijze waarop z met „ verandert kunnen we aflezen uit de 
vergelijkingen (10). 

Denken we ons het punt z geleverd door den cirkel, die door g 
en z gaat en wiens middelpunt op ga ligt, dan leert de eerste 
vergelijking (10), dat de reciproke waarde van den straal van dien 
cirkel arithmetisch-gelijkmatig aangroeit, dat m.a. w. de stralen der 
cirkels door g, wier middelpunten op ga liggen en die door de 
punten z,, 2, enz. gaan, een harmonische reeks vormen. Stellen we 
ons daarentegen voor, dat het punt z geconstrueerd wordt als snij- 
punt van zijn baan met den cirkel door z, die de lijn ga in g 
aanraakt, dan volgt gemakkelijk uit de tweede vergelijking, dat ook 
de reciproke waarde van den straal van dezen cirkel arithmetisch- 
gelijkmatig aangroeit, dat m.a.w. de stralen der cirkels, die ga in g 
raken en door de punten z,,2, enz. gaan, een harmonische reeks 
vormen. 

Het is duidelijk, dat voor het geval e,,y en d reëel zijn, dus 
vp—=0 en T=0 is, alleen de eerste bepaling van den gang van z 
dienen kan, terwijl in het geval u == 0 slechts de tweede bepaling 
haar geldigheid behoudt. 


log log « 


VL y= pen foO= log a 


loglog 2 loglog 2, 


LATS loga ___loga 


Stellen we loga = u + iv, dan hebben we 


( 487 ) 


log log z == log log z, + (u + wv) n, 
dus 
log z = log z, .e”** (cos vn + i sin vn), 
of 
loge + 0 —= (log eg, + 10) e*” (cos vn + isinvn), . . (12) 
waaruit volgt 
(log o)° + 0° = {log 0)° + Oeren, 


loge _ log 9, cos vn — Ó, sin vn | ane ER) 


ó log Q, sin vn + Ô, cos vn 


Uit deze vergelijkingen volgt door eliminatie van ” de baan van z. 
Voor ’tgeval'a positief, dus v — 0 is, gaat de tweede vergelijking 
(13) over in 
log g_ log 9, Be 


0 


of 
e= et, 

De baan van z is in dit geval een logarithmische spiraal om den 
oorsprong, welke onafhankelijk is van a. 

Is mod a=1, dan is u == 0, zoodat de eerste vergelijking (13) 
ons leert, dat 

(log 0)° + 0° = (log u,)° + 0, = t° 

of 


fo Vai? 


o pare) 
Deze kromme is eveneens onafhankelijk van het argument van «. 
De functie y—=wv!t, die we aan den eenen kant onder IV 4, 
u == 0 hebben beschouwd en die toen voor de baan van zeen cirkel 
opleverde, kunnen we ook onder de laatst-behandelde rubriek rang- 
schikken. Vatten we nu y=! op als een bijzonder geval van y = «, 
(mod. a=1, arg. e=), dan vinden we voor de baan van z een 
geheel andere kromme lijn. 
Op deze merkwaardige eigenschap van y=! hopen we later 
uitvoeriger terug te komen. 


(488 ) 


De Heer Koorprrs bedankt bij zijn vermoedelijk spoedig a. s. ver- 
trek naar Indië voor den steun van het Bestuur en de botanische 
leden ondervonden en verzoekt, met het oog op zijn vertrek, zijne 
vroeger aangeboden verhandelingen, getiteld: „Beiträge zur Kenntniss 
der Flora von Java N°. VIT—XII” te mogen terugontvangen, één 
dezer, nl. zijn stuk over de HFagaceae, in het Verslag dezer Vergade- 
ring te doen opnemen. Aldus wordt besloten. 


Plantenkunde. — De Heer S. H. Koorpmrs biedt een mededeeling 
aan: „Pflanzengeographischer Uberblich über die Fagaceae 
von Java.” (Beitrag zur Kenntnis der Fiora von Java N°. VII). ®) 


Einleitung. — Obwohl die Fagaccae (—= Cupuliferae) des 
Malayischen Archipels im allgemeinen und von Java im besonderen 
in systematisch-botanischer Hinsicht mehrfach von verschiedenen 
Forschern u. a. Brumr, KorrHars, MIQveEL, OUDEMANS, VON SEEMEN 
behandelt worden sind, fehlt bisher auch in JurenvuNs Hauptwerk 
Java, eine kritische, zusammenfassende pflanzengeographische Be- 
schreibung der javanischen Arten dieser Familie. 

Die folgenden Zeilen stützen sich in phyto-geographischer Hinsicht 
fast ausschliesslich auf die auf zahlreichen Reisen in Java von mir 
in den Jahren 1888-1903 gemachten pflanzengeographischen Beo= 
bachtungen. Dieselben sind nur teilweise und nur zerstreut publiziert 
worden in Koorpers en VALETON Bijdrage Booms.-Java. X. (in Mede- 
deel. Lands Plantentuin LX VIII, 1904, p. 1—65). Letztere Publikation 
ist auf das von mir auf den genannten Reisen gesammelte Herbar 


1) Beitrag N°, VI ist erschienen in Proceedings 26 June 1909, p. 119. — Als 
Nachtrag zu meinem Beitrag NO. IV, (in Verslag le. 23 April 1909) S. 948—955 
sei Folgendes erwähnt: S. 951. Zeile 11, v.o. anstatt: Surrn! setze: Smiru?* und 
füge hinzu: Authentisches Material von Aporosa campanulata J. J. Smrrm stand 
mir auch jetzt in Leiden noch nicht zur Verfügung. — S. 951, u. s. w. anstatt: 
Mallotus campanulatus...tab. 209, sefze: Aprosa campanulata ...tab. 229. — 
S. 954, Zeile 13, 14, v. u. anstatt: von Hernn J.J. Smrru...im Jahre 1907 
beschriebene, setze: von Hernn Dr. J. G. Borrvaar... im Jahre 1891 im Leidener 
Herbar beschriebene (aber nicht von ihm publizierte) am 12. IX. 1891 von mir 
auf dem Slamat gesammelte, auf S. 951 erwähnte Baumspecies. — S. 955 füge 
hinzu: Herr J.J. Smrru hat in Verslag le. 30 Oct. 1909 S. 359 —361, wie mir 
scheint, mit Recht hervorgehoben, dass seine Aporosa campanulata eine gute Art 
ist und dass dieselbe, im Gegensatz zu meiner Vermutung, nicht synonym ist mit 
Distylium stellare O. Krze. Die von Hernn J. J. Smrrn l.c. 360 für Distylium stellare 
erwähnten Fundorte bostätigen meine frühren Angaben über die Verbreitung dieser 
Art auf Java. Aber der von ihm l.c. S. 361 Zeile 4 v. o. für seine Aporosa campanulata, 
leider ohne Zitierung meiner Herbarnummern, angegebene grösste Meereshöhe „bei 
Pringombo 1800 m. ü. M.” halte ich für einen Schreib- oder Druckfehler, denn 
der von ihm zitierte „Wald” liegt zwischen 800—1000 m. ü. M. und, nicht 1800 


m, ú M. —S. H.K. 


( 489 ) 


begründet, während mit Bezug auf die Benennung und Begrenzung 
der Species, sowohl bei jener, wie auch in der jetzigen Publikation 
von von Herrn O. von SERMEN gütigst ausgeführten Species-Bestimm- 
ungen von mir Gebrauch gemacht wurde. 


Verbreitung auf Java. In horizontaler Richtung ist auf 
Java die Gattung Quercus weiter verbreitet als Castanea. Letztere 
Gattung fehlt in Mittel-Java östlich vom Ungaran und überall in 
Ost-Java, während Quercus-Arten sowohl in West- wie in Mittel- 
und Ost-Java vorkommen. Sowohl aus West-, wie auch aus Mittel- 
und Ost-Java sind mir folgende Arten bekannt: Q. turbinata Bl, 
sundaica Bl, pruinosa Bl,, spicata Sm., heliciformis v. Seemen, und 
TeijsmanniBl.; folglich sind etwa nur 35°/, der Arten über die ganze Insel 
verbreitet. Nur aus West-Java sind bisher folgende Arten bekannt: 
Q. pallida Bl, daphnoidea Bl, poculiformis von Seemen, conocarpa 
Oudemans, costata Bl, pyriformis v. Seemen und rotundata Bl, 
folglich scheint 35 °/, der Gesamtzahl auf den westlichen Teil der 
Insel beschränkt zu sein. Keine einzige Art von Quercus ist auf Ost- 
Java beschränkt. Von den in Ost- oder Mittel-Java vorkommenden 
Arten sind nur zwei species: Q. platycarpa Bl. und Q. dolichocarpa 
von Seemen bisher noch nicht in West-Java angetroffen worden. Im 
ganzen sind etwa 60°/, der in West-Java vorkommenden Quercus- 
Arten nicht auf den westlichen Teil der Insel beschränkt, sondern 
sie finden sich, wenn auch nur in geringerer Anzahl von Individuen 
auch weiter östlich, teilweise sogar bis in Oost-Java. 

Bei der folgenden vergleichenden Betrachtung der verticalen Ver- 
breitung der javanischen Eiehen-und Kastanien wähle ich die Jung- 
huhnsche Einteilung von Java in & Höhen-Regionen: 1 (0—650 m. 
ü. M.), II (650—-1500 m. ü. MJ), HI (45002500 m. ü. M.) und IV 
(2500— 3300 m. ü. M.). 

In der letztgenannten Region IV findet sich nur eine einzige 
Art von Quercus, nämlich Q. pruinosa Bl. und dieselbe kommt nur 
am unteren Saum dieser Region, nämlich fast nur unterhalb 2600 
m.ü. M. vor. Die Gattung Castanea fehlt in der Region IV auf Java 
vollständig. 

In der Region III wachsen 10 Quercus-Arten also mehr als, °/, 
der Gesamtzahl von allen javanischen Eichen, sowie auch sämtliche 
Arten von Castanea. In dem oberen Teil dieser Region, oberhalb 
2000 m. ü. M. wachsen noch die folgenden Arten: Qwercus lineata 
Bl, prwinosa Bl, pallida Bl, spicata Sm. und acuminatissima DC. 
Die Castanea-Arten steigen in Java nicht höher als etwa 1800 m. ü. 
M. [n der Region III von West-Java bilden die Eiehen und Kastanien 


( 490 ) 


einen wesentlichen Bestandteil des Hochwaldes, nicht nur weil ihre 
Gesamt-Artenzahl auf etwa 10°/, der Gesamt-Artenzahl der dort 
wachsenden höheren Waldbäuume veranschlagt werden darf, sondern 
auch weil dort in dieser Region von einigen der Qwuercus- und 
Castanea-Arten in demselben Walde häufig eine sehr grosse Anzahl 
von Individuen vorkommt. Dieses ist z. B. auf dem Gede oberhalb 
Tjibodas ca. 1500—1600 m. ü. M. mit folgenden Arten der Fall: 
Quercus pseudomolucca Bl, induta Bl. und spicata Sm., sowie Castanea 
javanica Bl, argentea Bl. und Funggurut Bl. 

In der Region Il wachsen die 3 obenerwähnten Castanea's 
und 22 Qwuercus-Arten nämlich: Q. lineata Bl. (auch in III), twrbinata 
Bl, gemelliflora Bl, semiserrata Roxb., pseudomolueca Bl, (auch in 
HD, crassinerria Bl, sundaica Bl. (auch in IT und HD, pruinosa Bl. 
(auch in HD, pallida Bl. (auch in UI), spicata Sm. (auch in 1 und 
HI), öduta Bl. (auch in HI), dolichocarpa von Seemen (vermutlich 
auch in ID, Zegsmanni Bl, acuminatissima DC. (auch in ID, 
Blumeana Korth., gavanica Miq., costata Bl. (auch in HI), pyriformis 
von Seemen und rotundata Bl. Folglich wachsen in dieser Region Il 
im ganzen etwa 80°/, der Gesamtzahl der javanischen Fagaceae. 
Dei meisten Fagaceae wachsen in dem oberen Teil dieser Region, 
etwa von 1000 —1500 m. ü. M. Nur wenige Arten gehen bis an die 
untere Grenze dieser Region, bis 650 m. ü. M. abwärts. Es sind dieses 
u.a. Q. turbinata Bl, sundaica Bl, pruinosa Bl. und spicata Sm. 

In der untersten Region 1 (0—650 m. ü. M.) wachsen auf Java 
nur 7 Arten von Qwercus, nämlich: Q. turbinata Bl (in W. Java 
absteigend bis 200 m. ü. M.), Q. sundaica Bl(in W. Java bis 100 m. 
ü. M. absteigend); Q. spicata Sm. (in Mittel-Java von mir auch bei 
80 m. ü. M. beobachtet), Q. daphnovdea Bl. (in W. Java bis 100 m. 
ü. M. absteigend), Q. platycarpa Bl. (in Mittel-Java bis an die Küste 
c.a. 25 m. ü. M. herabsteigend), Q. Blumeana Korth. (in W. Java 
bis 100 m. ü. M. absteigend), und Q. javensis Miq. (nur bis 300 m. 
ü. M. absteigend). 

Für die Region 1 (0—650 m. ü. M.) erwähnte JuNGHvAN (Java, 
deutsche Ausg. 1 (1852) 266, 360] nur folgende drei Quercus-Arten: 
Q. kitoralis Bl, sundaica Bl. und encleisacarpa Korth. Mit dem letzt- 
genannten Namen hat JUNGHUEN wahrscheinlich Q. Blumeana Korth; 
andeuten wollen, denn so weit ich habe feststellen können wächst 
Q. encleisacarpa nicht auf Java, während, speciell in Region I 
die auch in der Fruchtzeit habituell sehr ähnlich aussehende Q, Blu- 
meana nicht selten wildwachsend vorkommt. Q. Ztoratis Bl. halte ich 
für synonym mit der bereits von mir auch für Region 1 erwähnte 
Q. spicata Sm., während Q. sundaica Bl. auch schon oben von mir 


(491 ) 


für diese Region l aufgezäblt worden ist. Folglich sind jetzt in ganzen 
in der heissen unteren Region von Java 4 Arten von Quercus mehr 
festgestellt worden als JuNemvnN kannte. Ferner habe ich auch für 
die Gattung Castanea und zwar für sämtliche javanische Arten das 
Abwärtssteigen in die Region [ von West-Java feststellen können. 
Folglich beträgt die Gesamtzahl der in der Region 1 (unterhalb 
650 m. ü. M.) in Java wildwachsenden Arten von Castanea und 
Quercus zusammen etwa '/, der Gesamtzahl der javanischen Faga- 
ceae. Aus diesen Zahlen geht hervor, dass die Eichen und Kastanien 
auf Java in der Region 1 nicht in so kleiner Artenzahl vertreten 
sind, als man aus der Literatur schliessen könnte. Indessen muss ich 
hervorheben, dass die Zahl der Individuen, sowohl von Quercus wie 
auch Castanea, in der Region [ im allgemeinen, auch in West-Java, 
sehr klein ist, ferner dass in Ost-Java keine einzige Art der Fagaceae 
bisher in der unteren Hälfte dieser Region Í gefunden worden ist. 
Im allgemeinen steigen die Fagaceae in West-Java tiefer abwärts 
als in Mittel- und Ost-Java. 

Nur zwei der in der Region I vorkommenden Eiehen und Kastanien 
sind auf diese Region beschränkt, und zwar: (. daphnoidea Bl. und 
Q. platycarpa Bl. Diese beiden Arten sind mir nur unterhalb 400 m. 
ü. M. aus West-Java bekannt. Die übrigen Fagaceae der Region I 
steigen aber bis in die Region Il oder auch, wie z. B. }. sundaica 
Bl, prwinosa und specata Sm. auch in die Region ILL, während nur 
Q. spicata bis in den unteren Saum der höchsten Region heraufsteigt. 

Verbreitung ausserhalb Java. Alle drei javanische Arten von Castanea 
scheinen auch ausserhalb Java vorzukommen und zwar von Java 
bis Hinterindiën, z. T. auch in Borneo und Sumatra, z. T. auch in 
Bangka. Die Gattung Castanea scheint im östlichen Teil des Malayi- 
schen Archipels vollständig zu fehlen. In Nordost Celebes fand ich 
mehrere Arten von Quercus, jedoch keine einzige Art von Castanea. 

Eine Art von Quercus ist bisher nur vom Himalaya und von Java 
bekannt nämlich Quercus lineata Bl. Einige Arten dieser Gattungen 
sind mir bisher ausschliesslich von Java bekannt, nämlich: Quercus 
rotundata Bl, pyriformis v. Seemen, acuminatissima DC. (vielleicht 
auch? in Nordost Celebes), platycarpa Bl, clathrata v. Seemen, helici- 
formis v. Seemen, dolichocarpa v. Seemen, induta Bl. und erassinervia Bl. 


Einige Arten sind ausserhalb Java, teilweise auch auf Sumatra oder 
Borneo oder auf Malukka gefunden worden, z. B. Quercus costata Bl, 
javensis Miq., Blumeana Korth., Teismanni Bl, conocarpa Oudem., 
poculiformis v. Seemen, daphnoidea Bl, spicata Sm. (auch in Vorder 
und Hinterindiën), pallida Bl, sundaica Bl, pruimosa Bl, pseudo- 


(492) 


molucca Bl, semiserrata Roxb. (auch in Banka und auf dem ostindischen 
Festland) gemelliflora Bl. und twrbinata Bl 

Aus dieser Uebersicht ergiebt sich u. a. folgendes: 15 javanische 
Arten von Quercus und sämtliche Arten von Castanea (zusammen 
etwa °/, der Gesamtzahl der javanischen Fagaceae) scheinen mehr 
oder weniger weit über den westlichen Teil des Malayischen Archipels 
verbreitet zu sein, aber scheinen im östlichen Teil dieses Archipels 
zu fehlen und dort durch andere Arten von Quercus vertreten zu 
sein. Eine einzige Art (Q. lineata Bl) ist bisher ausschliesslich aus 
Java und vom Himalaya bekannt, während die übrigen 9 Quercus- 
Arten, folglich im ganzen etwa '/, der javanischen Fagaceae (wenig- 
stens soweit unsere jetzigen Kenntnisse reichen) endemisch zu 
sein scheinen. 


Standortsbedingungen. Die javanischen Eichen und Kastanien finden, 
wie es scheint, die günstigsten Lebensbedingungen in den immer 
feuchten, kühlen, immergrünen, schattigen, aus etwa 200—400 Baum- 
arten bestehenden Urwäldern auf fruchtbarem humusreichem, immer- 
feuchtem, frischem Boden in der IL und III Region. In der IV und 
1 Region ist das Vorkommen der javanischen Fagaceae hauptsächlich 
auf die feuchteren Stellen beschränkt. Die von mir für Java für die 
Fagaceae nachgewiesene Abnahme der Arten- und Individuen-Zahl von 
West nach Ost hängt vermutlich mit diesen Standorts-Anforderungen 
zusammen. 

Auf kochsalzhaltigem Boden (z. B. am Meerestrand und in der 
Mangrove), sowie im Innern der periodisch laubabwerfenden Wälder 
von Mittel- und Ost-Java (z. B. in den Djatiwäldern) habe ich keine 
einzige Art der Fagaeceae gefunden. Indessen kommen einige Arten 
(z. B. Quercus litoralis Bl. == Q. spicata Sm.) bis ziemlich nahe an 
der Meeresküste in der Nähe von Djatiwäldern ausnahmsweise vor. 
Ich fand diese Art z. B. in wenigen Exemplaren zerstreut in den 
gemischten immergrünen Hoch wäldernder Nordküste der Res. 
Djapara-Semarang bei dem Dorfe Banjumanis ca. 80 m. ü M. ferrier 
Quercus platycarpa Bl. 25 m. ü. M. in den immergrünen, aus ca. 600 
Baumarten bestehenden Urwäldern der Insel Nusakambangan nur 
1—2 K.M. von der Küste entfernt. 

In jungen Secundärwäldern sind die Fagaceae in Java ziemlich 
selten und dort finden sich nur vereinzelt diejenigen Arten, welche 
mit Rüecksicht auf die Standortsbedingungen am wenigsten wählerisch 
sind. Dieses scheint z. B. mit den am höchsten im Gebirge 
heraufsteigenden Arten, Quercus pruinosa Bl. und Q. spicata Sm. 
der Fall zu sein. 


( 493 ) 


Im allgemeinen scheint mir für dieselben Arten von Quercus und 
Castanea die untere Grenze in Mittel- und Ost-Java höher zu liegen 
als in dem westlichen Teil von West-Java (z. B. in West-Banten). 
Diese Eigentümlichkeit der Verbreitung hängt höchstwahscheinlich 
auch mit den erwähnten hohen Ansprüchen an Boden- und Luft- 
feuchtigkeit der meisten javanischen Fagaceae zusammen. 

Es sei noch bemerkt, dass für einige Fagaceae von Java z. B. für 
einige bei Tjibodas im Preanger wildwachsenden Arten das Vor- 
kommen von ectotrophen Mycorhiza’s von JANsr und von BüsGeN 
nachgewiesen worden sind. 


Characterpflanzen und Habitus. Alle javanischen Arten der Gattungen 
Quercus und Castanea sind Bäume, welche auf nicht zu ungünstigen 
Standorten über 20 m hoch werden. Einige Arten gehören zu den 
höchsten oder den dieksten Waldbäumen von Java; z. B. Q@. induta 
Bl, welche 44 m hoch wird mit 1!/, m Stammdurchm. 
Q. javensis Mig. bis 52 m hoch mit 1 m Stammdurchm.; Q. pyriformis 
von Seemen bis 38 m hoch mit 1 m Stammdurchm. Die übrigen 
javanischen Fagaceae erreichen zwar nicht eine so grosse Gipfelhöhe, 
jedoeh ist eine Höhe van 25-—30 m und ein Stammdurchmesser 
von 1 m für die meisten Arten nicht selten. Wenn man die Aus- 
nahmen unberücksichtigt lässt ist der Habitus der javanischen Eichen 
und Kastanien folgender: Stamm oft mit Wurzelbrettern versehen, 
jedoeh meist ohne Stelzwurzeln; meist reichverzweigt. Baumkrone 
meist rundlieh, ziemlich dicht oder sehr dicht, oft bräunlich-grün und: 
in der Blütezeit grünlichgrau. Rinde aussen grau, mit tiefen Längs- 
rissen ; meist innen erst schmutzig-weisz, jedoch bald nach Exposition 
an die Luft characteristisch-violette Farbe, + 5—10 mm dick, fast 
geruchlos, mit wässerigem Saft. Die Blätter der javanischen Eichen 
sind meist ganzrandig, selten, (z. B. @. Mmeata Bl, turbinata Bl, 
gemellfova Bl, semiserrata Rob.) gesägt, aber nie lappig. Die Blätter 
sind oberseits meist dunkelgräünglänzend und unterseits sehr blass- 
grau-grün, seltener unterseits bläulich-grau (z. B. Q. @duta Bl.) und 
sehr selten beiderseits dunkelgrün (z. B. Q. spicata Sm.). Die Blätter 
der javanischen Kastanien sind ganzrandig, oberseits dunkelgrün, 
unterseits silberweiss (C. argentea Bl.) oder grau (C. Tungurut BL) 
oder zimmtbräunlieh (C. javantea Bl) Die Blüten der javanischen 
Quercus- und castanea-Arten fallen trotz ihrer Kleinheit und ihrer 
Farblosigkeit meist dadurch auf, dass die männlichen Blütenstände 
häufig in ausserordentlich grosser Anzahl zugleicherzeit die Peripherie 
des Laubgewölbes zieren. Weit mehr als durch den Habitus von 
Stamm, Baumkrone und Blatt machen sich im javanischen Urwalde 


(494 ) 


die Eichen und Castanea’s bemerklich durch die Zahl, Form und 
Grösse der Früchte. 

Die gestachelten Früchte der javanischen Kastanien, besonders von 
Castanea argentea Bl. sehen den Früchten von Castanea vesca L. 
aus Europa ähnlieh. Auch im dichtesten javanischen Gebirgswalde 
fallen die Fagaceae meist sofort auf, weil der Boden oft mit den 
zahlreichen Früchten bedeckt ist; dieses gilt besonders für einige der 
häufigsten Arten z. B. Quercus spicata Sm., induta Bl, pruinosa Bl, 
sundaica Bl. und pallida Bl, Castanea argentea Bl. und javanica Bl. 
Diese Arten fructifizieren ausserordentlich reichlich. Die javanischen 
Eicheln sind meist breiter und grösser als die Früchte der europäischen 
Eichen. Bisweilen sind erstere abgeflacht-halbkugelig mit einen Durch- 
_ messer von 2'/,—4 em. (z. B. Quercus spicata var. depressa King), 
bisweilen ist die Eichel fast ganz von dem Fruchtbecher eingeschlossen 
(z. B. Q. javensis Bl), bisweilen auch gleicht der mit ziemlich langen 
Stacheln versehene Fruchtbecher der Gattung Castanea (z. B. Quercus 
acuminatissima DC. == Castanea acuminatissima Bl). Selten sind die 
Eicheln länglich (z. B. Quercus dolichocarpa von Seemen). 

Einen sehr eigentümlichen Habitus hat eine in den vom Nebel 
befeuchteten Bergwäldern im Preanger (z. B. oberhalb Tjibodas) 
wachsende Quercus-Art. Dieselbe seheint in Blatt, Blüte und Frucht 
nicht wesentlich von Quercus pseudo-molucca Bl. unterschieden zu 
sein, aber der Stamm der dort etwa 20—25 m hohen Bäume ist 
von 1—2'/, m hohen Stelzwurzeln getragen. Ausserdem besitzt die 
Stammbasis dort gewöhnlich auch besenförmige Luftwurzeln. 

Sehr characteristisch ist ferner der Stammfuss von Quercus acu- 
minatisstma DC. Derselbe ist fast ausnahmslos von zahllosen jungen, 
geraden, peitschenförmigen Waurzelloden umgeben. Der westjavanische 
Name dieser Baumart, der Biung-anak heisst, verdankt seinen ein- 
heimischen Namen dieser Eigenschaft. Denn Aiung — von allen Seiten 
eingeschlossen und Anak —= Kinder oder in diesem Fall —= junge 
Stammloden. 

Einige javanischen Eichen zeigen je nachdem sie auf fruchtbarem, 
immerfeuchtem Boden in schattigem, gemischten Hoehwalde der II 
und [IL Region oder an alpinen, sonnigen Standorten in Region IV 
wachsen einen derartig auffallenden Unterschied in Baum-Habitus, 
dass man auf den ersten Bliek meinen sollte mit zwei verschiedenen 
Baumspecies zu tun zu haben. 

Besonders gilt dieses für eine in allen Teilen von Java weit ver- 
breitete Art, nämlich für Quercus pruinosa Bl. Dieses geht auch deutlich 
aus folgender sehr guten Schilderung von JUNGHUEN (1. e. 361) hervor: 
„Quercus pruinosa Bl. Auf einigen Bergen von Ost-Java, besonders auf 


(495 ) 


dem G. Kawi und dem südöstlichen Teile des G. Ardjuno, welcher 
den Namen G. Widodaren führt, kommt eine Eiche vor, die dort in 
Höhen von 8 und 10000 Fuss einen schmalen Gürtel rund um das 
Gehänge bildet,.... Die Waldung dieses Gürtels erhebt sich zu 
keiner grösseren Höhe als bis zu 30 Fuss über dem Boden. Sie 
besteht aus Bäumen, welche krumme, knorrige Stämme und gebogene, 
geschlängelte, mehr in die Breite gezogene als aufwärts gerichtete 
äste haben, die über und über mit Moos bedeekt und mit Usneën 
behangen sind,.... Sie haben also einen ganz alpinischen Character 
und bestehen aus nur einer Baumart, einer Quercus, welche Miquer 
nicht von Q. pruinosa zu unterscheiden vermochte. Wir wollen sie 
vorläufig Q. pruinosa var. alpina nennen. Wie ganz anders aber 
ist der Habitus dieser Q. pruinosa, wenn man sie in einer Höhe 
von 3000 bis 5000 Fuss antrifft. Dort gehört sie zu den grössten 
Waldbäumen; ihre Stämme ragen schnurgerade empor, sie erheben 
sich als Säulen 50 bis 60 Fuss hoch und sind dann noch 30 Fuss 
hoeh von dem rundlichen Laubgewölbe gekrönt. Ihre Zweige sind 
dort von einer grossen Menge Orchideën umwuchert” (JUNGHUEN |. c). 
ähnliche auffallende Unterschiede habe iech auch für Quercus spicata 
Sm., pallida Bl. und sundaica Bl. festgestellt. Von erstgenannter 
Species fand ich sogar Bäume von 34 m Gipfelhöhe mit säulen- 
förmigem fast 1 m dickem Stamm (Herb. Kds n. 1453 8) in den 
vom Nebel befeuchteten unteren Bergwäldern der II Höhenregion, 
während die von mir auf dem Gipfel des Karang (ca. 1800 m. ü. M.) 
gefundenen Exemplare nur 5 m hoch waren und einen krummen, 
alpinischen Habitus hatten. 

In Java fehlen Wälder, welche fast ausschliesslich oder grössenteils 
aus Quercus oder Castanea bestehen, sowohl in der IT wie auch in 
der IT Region vollständig. In dem unteren Teil der [IL Region sind 
zwar einige Arten van Quercus und Castanea in einigen Gegenden 
von West-Java verhaltnismässig zahlreich, jedoch fehlen eigentliche 
Eichen- und Kastaniën-Wälder auch dort. Nur in dem oberen Teil 
der III und in dem unteren Teil der IV Region von einem kleinen 
Teil von Java tritt entweder die eine oder die andere der ober- 
wähnten, höchst steigenden Quercus-Arten mehr oder weniger for- 
mationsbildend auf. Jedoeh homogene oder fast homogene Eichen- 
bestände fehlen auch dort in Java vollständig. 

Im Vergleich zu der Gesamtzahl der Phanerogamen (ca. 4000) 
bez. zu der Gesamtzahl der Waldbaumspecies (ca. 1300) von Java 
spielen die Magaceae mit 25 Qwercus- und 3 Castanea-Arten nur 
eine relativ untergeordnete Rolle. in der Höhenregion 1 treten die 
Fagaceae auf Java- gegenüber der grossen Zahl der anderen dort 


(496 ) 


wachsenden Baumarten so stark zurück, dass nur nach einer 
methodischen botanischen Erforschung dieser artenreichen Wälder 
das Vorkommen von 4 Eichenarten und von 3 Castanea-Arten in der 
unteren, heissen Region 1 bekannt worden ist. Auch in der Region 
IL spielen die Fagaceae, sowohl mit Rüecksicht auf die Artenzahl, 
wie auch mit Bezug auf die Individuen-Zahl nur eine untergeordnete 


Rolle. Nur am oberen Rand dieser Region II treten die Bichen und 


Kastaniën-Bäume in Java durch Anzahl der Arten oder durch Indi- 
viduenzahl mehr oder weniger hervor. 

Alle javanischen Arten von Quercus und Castanea sind immergrün ; 
wenigstens habe ich nie völlig blattlose Exemplare dieser Gattungen 
auf Java gesehen. 


Verbreitungsmittel. Bekanntlich sind bezüglich ihrer „continen- 
talen’”’ Verbreitung (innerhalb Europa und Asien) einige Baumarten 
mit nussartigen „Samen”’ (Eiche, Buche, Haselnuss, Arve) hauptsäch- 
lich auf diejenigen Tiere angewiesen, von denen sie als Nahrung 
„verzehrt”’ werden, nämlich von Eichhörnchen, Tannen- und Eichelhäher 
und Tauben, gelegentlich wohl auch vom Hamster. Die Verbreitung 
dieser nussartigen Früchte (Eicheln, u. s. w.) erfolgt nun hauptsächlich 
dadurch, dass die Tiere häufig anderswo verzehren wollen und dabei 
unterwegs verlieren. Weil nun in Java bekanntlich häufig Affen und 
Eichörnchen, sowie einige andere Säugetiere und auch einige grössere 
Vögel sich mit Quercus- oder Castanea-Früchten ernähren, darf im 
allgemeinen mit grosser Wahrscheinlichkeit die nicht-überseeische 
Verbreitung der javanischen Magaceae in ähnlicher Weise durch 
Eichbörnchen, u. s. w. erklärt werden. Die überseeische Verbreitung 
der auch ausserhalb Java vorkommenden javanischen Fagaceae, 
z. T. bis auf das Festland von Indien, z. T. nur bis auf Sumatra, 
Bangka oder Borneo lässt sich jedoch, wie mir scheint, kaum in 
dieser Weise erklären, wenn auch nicht ausgeschlossen ist‚ dass 
bei der jetzigen Verteiling von Wasser und Land im Malayischen 
Archipel ausnahmsweise der Transport der Eicheln oder Kastanien in 
ähnlicher Weise von dort nach Java oder umgekehrt stattgefunden haben 
könnte. Weil nun ferner Transport durch Meeresströmungen dadurch 
ausgeschlossen ist, dass (soweit bekannt) die javanischen Eicheln auch 
im Meereswasser nicht schwimmfähig sind, darf mit Wahrschein- 
lichkeit angenommen werden, dass wenigstens für die Mehrzahl der 
javanischen Quercus-Arten (und jedenfalls für die nur auf dem 


Himalaya und auf Java vorkommende Quercus lineata Bl.) die jetzige 


„überseeische” Verbreitung nicht in der Jetztzeit, sondern während 
der früheren, prähistorischen Liaandverbindung von Java mit Bangka, 


OAN 
EEN. 
Ne, 


(497 ) 


Sumatra, Borneo und dem asiatischen Festland, durch endo- und epi- 
zoische Verbreitungsweise zustande kam. | 

Mit anderen Worten Quercus lineata Bl. und die Mehrzahl der 
oben erwähnten 15 auch ausserhalb Java vorkommenden javani- 
schen Quercus-Arten scheinen mir als Relikte betrachtet werden 
zu müssen aus der Zeit als Java durch Landverbindungen 
mit Bangka, Sumatra, u. s. w. verbunden war. Bekanntlich sollen 
derartige Landverbindungen nicht nur in tertiärer, sondern auch in 
posttertiärer Zeit bestanden haben. Jedenfalls dürfen aber auf Grund 
obiger Beobachtungen mit Wahrscheinlichkeit die erwähnten 15 
Quereus-Arten zu den geologisch alten Pflanzen von Java gerechnet 
werden- und mit Wahrscheinlichkeit darf deshalb angenommen werden, 
dass bei der fortgesetzten paläontologischen Erforschung von Java dort 
in den tertiären und posttertiären Schichten, nebst bereits a usgesto r- 
benen Eichenarten, auch nocheinige jetzt in Java lebende. 
Quercus-Arten in fossilem Zustande zum Vorschein kommen werden. 

Was oben für Quercus gesagt ist gilt auch für die javanischen 
Castanea-Arten, welche auch ausserhalb Java (in Sumatra, u. s. w.) 
vorkommen; d. h. auch diese Castanea’s sind vermutlich Relikte aus 
tertiärer oder posttertiärer Zeit. 


Natuurkunde. — De Heer Lorentz biedt eene mededeeling aan 
van den Heer J. J. van LAAR: „Benige opmerkingen naar 


aanleiding eener Verhandeling van de Heeren TimmerrMANs en 
KoHNsrTAMMm 


(Mede aangeboden door den Heer F. A, H, ScHREINEMAKERS). 


In het Akademieverslag van 25 Sept. 1909 komen iu eene Ver- 
handeling der Heeren TrMMERMANS en KOHNsraMM (blz. 267 e. v…) 
eenige opmerkingen voor naar aanleiding mijner vroegere stukken 
op het gebied der plooipuntslijnen enz., welke opmerkingen naar het 
mij voorkomt op misverstand berusten. 

Later hoop ik de door mij gepubliceerde stukken op genoemd 
gebied in boekvorm tot één geheel te vereenigen, maar reeds nu zij 
het mij vergund de voorstellingen der Heeren T. en K. aangaande 
de theoretisch door mij verkregen resultaten kortelijk te weerleggen. 


a. Op blz. 268 onder tot blz. 269 boven van het stuk van T. en 
K. noemen deze het een „ernstig bezwaar” tegen mijne onderzoe- 


1) Wij cursiveeren. 


(498 ) 


kingen, „dat zij, uitgaande van een bijzonder geval” (bedoeld wordt 
waarschijnlijk de onderstelling a,, =Wa,4,), „dit als het algemeene 
geval voorstellen, en tengevolge daarvan*) een bij normale stoffen 
optredend type voor abnormaal verklaren moeten” 

Hierbij moet ik opmerken, dat ik némmer het bijzondere geval 
dt, =Wa,d, — waarvan ik alleen uitging om de berekeningen uit- 
voerbaar te maken — als het algemeene geval heb voorgesteld. Zie 
het stuk van 5 April 1905, p. 688, waar duidelijk staat: ‚„De onder- 
stellingen, *) die dus bij de volgende berekeningen ten grondslag liggen, 
zijn de volgende.” Enz. (Zie aldaar onder 3°.) 

Ook heb ik nooit tengevolge van die onderstelling het bij normale 
stoffen optredende type II (Fig. 3% van het stuk van 7 Juni 1905; 
later noemde ik dit type III) met twee keerpunten &, en À', in de 
plooipuntslijn (dat ook bij C,H, + C,H,OH, enz. optreedt) voor 
abnormaal verklaard. Ik heb mij eenvoudig aan de bestaande nomen- 
clatuur gehouden en gesproken van een abnormaal type, „abnormaal”, 
omdat de plooipuntslijn niet direct van C, naar C, verloopt als bij 
type III (Fig. 2e Le.; later type II), en omdat men vroeger meende 
dat dit z.g. „abnormale” type alleen zou kunnen voorkomen bij 
abnormale stoffen. 

Het resultaat mijner onderzoekingen was juist, dat dit „abnormale”’ 
type zeer goed bij normale stoffen kan voorkomen. 

Zoover was ik echter in het stuk van 7 Juni 1905 nog niet ge- 
komen. Het daar aangevangen onderzoek werd eerst in een latere 
verhandeling door mij voltooid. Daarom schreef ik op blz. 29 lc. 
(regel 10 v.b.) alleen: „In elk geval zal de anomaliteit van een der 
beide componenten aanleiding tot het optreden van dit tweede hoofd- 
type kunnen*) geven.” Dit slaat natuurlijk op de bekende experi- 
menteele onderzoekingen van KurNeN aangaande CH, + C,H,OH, enz. 

Maar in een later stuk (blijkbaar door T. en K. over het hoofd 
gezien), nl. in de Verslagen van 10 Oct. 1906 (De Lengteplooi), 
deelde ik op p. 228 als resultaat mijner onderzoekingen (vier Ver- 
handelingen in de Akademieverslagen en twee in de Arch. Teyler 
— zie p. 227, regel 3—4 v.b.) mede: 

„Het bleek alzoo, dat al de door KurNeN gevonden abnormale” 
gevallen reeds bij mengsels van volkomen normale stoffen kunnen 
optreden.” (De cursiveeringen komen reeds op de geciteerde plaats voor). 

Dit grondvestte zich op het onderzoek, door mij neergelegd in de 
Arch. Teyler (2) T. XI, première partie, 1902: Les courbes de plis- 
sement etc. et sur le pli longitudinal. Dit stuk vangt aan met $1: 


1) Wij cursiveeren. 


( 499 ) 


‚La possibilité du type III (vroeger door mij type Il genoemd). Op 
p. + van dat stuk in Teyler is dan verder in Fig. 2 het ewistentse- 
gebied van dit type grafisch voorgesteld, nl. het gebied PB QB, 
Deze figuur is in het genoemde Akademiestuk van Oct. 1906 gere- 
produceerd (zie de Plaat, Fig. 1). In dat stuk gaf ik p. 227—232 
een recapitulatie van al mijn voorgaande stukken. Zie speciaal p. 231: 
„Het is alsnu van het grootste belang” ete. „Dit onderzoek vormt 
het slot van de laatste Verhandeling in de Arch. Teyler. En op p. 232: 

„In elk geval is door de onderzoekingen in het stuk, in de Arch. 
Teyler neergelegd, bewezen, dat dit zeer abnormale type III bij 
mengsels van normale stoffen mogelijk is” Ete. (de cursiveeringen 
komen in het oorspronkelijke stuk reeds voor). 


b. Voorts maken T. en K. er bezwaar tegen (blz. 269 boven van 
bun stuk), dat mijne onderzoekingen „zeer eenzijdig den nadruk 
leggen op het bestaan van open plooien, een omstandigheid, die toch 
geenszins als resultaat kan beschouwd worden, daar zij onmiddellijk 
voortvloeit wt de willekeurige, zoo niet onjuiste onderstelling der 


lineaire afhankelijkheid van 5 en z.” 


d 
Wederom heb ik nooit beweerd dat oen 0 altijd met de werke- 
L 


lijkheid zou overeenstemmen; alweder heb ik dit eenvoudig aange- 
nomen, teneinde de berekeningen mogelijk te maken. (Zie blz. 688 
van het stuk van 5 April 1905 sub. 2°). 


c. De opmerking op blz. 269 boven: „Voor het geval eindelijk, 
dat een der componenten abnormaal is, komt vaN LAAR tot verzadi- 
gingslijnen van zeer samengestelden vorm’, enz. — deze opmerking 
komt mij zeer vreemd voor. Ik herinner mij niet ooit het geval 
theoretisch te hebben behandeld, dat een der componenten abnormaal 
is. De stukken nl, door mij geschreven vóór het stuk van 5 April 
1905 kunnen niet beschouwd worden te behooren tot de serie die 
met genoemd stuk aanvangt, en waarin voor het eerst het vraagstuk 
der plooipuntslijnen, en wat daarmede samenhangt, geheel streng 
wordt behandeld. In de lijn dezer hehandeling publiceerde ik nog 
nimmer iets aangaande anomale stoffen. Dit hoop ik later nog wel 
eens te doen. 


d. Bij blz. 268, onderaan, van het stuk van T. en K. teeken ik 
nog aan, dat tot nog toe volstrekt niet algemeen werd betwijfeld, 
dat bij volkomen normale stoffen ontmenging kan voorkomen. Immers 
VAN DER Waars heeft zelf reeds in zijn Continuitút II, p. 43 de 

| 33 

Verslagen der Afdeeling Natuurk. Dl. XVIII, A©. 1909/10 


( 500 ) 
voorwaarden van ontmenging bij normale stoffen aangegeven. Maar 
het werd alleen betwijfeld of sommige abnormale” wormen van 


ontmenging (Type 1 en III, voorkomende o.a. bij C,H, + CH,OH, 
C,H,OH, ete.) bij volkomen normale stoffen konden voorkomen. 


e. In het stuk van T. en K. komt in de Noot op blz. 275 voor, 
dat ik een gestippelde lijn, voorkomende op de Plaat van een vroegere 
Verhandeling, zou hebben weggelaten in later Verhandelingen, waar- 
schijnlijk omdat de speciale onderstellingen van vaN LAAR het optreden 
van de vereischte homogene dubbelplooipunten bij normale stoffen 
onmogelijk maken.” | 

Ik heb het geval, door deze lijn voorgesteld, later alleen wegge- 
‚laten omdat het verschillend verloop (naar links dan wel naar rechts) 
der p-T-lijn voor mijn onderzoekingen absoluut niet essentieel was. 
Maar geenszins, omdat mijne speciale onderstellingen het optreden 
van die dubbelplooipunten bij normale stoffen onmogelijk zouden 
maken. Integendeel ! | 


f- De onjuiste opmerking op blz. 276 van het stuk van T.enK., 
beginnende met ‚In de latere Verhandeling van vAN LAAR”, zal nu 
wel na al het bovenstaande geene weerlegging behoeven. Van de 
zeven Verhandelingen, door mij over het onderwerp gepubliceerd, 
schijnen de Heeren T. en K. er slechts twee, die van April en Juni 
1905, te hebben gelezen. Al de volgende, waarin het onderzoek 
dezer eerste twee werd voortgezet, zijn blijkbaar aan hunne aandacht 
ontsnapt, speciaal de boven onder «) genoemde stukken. 

Alleen wil ik ten slotte nog opmerken, dat type IL door mij vol- 
strekt niet „gewijzigd”’ is, en dat ik bewezen heb (Tryrer l.c.) dat 
een zoo ingewikkeld plooiingssysteem wel degelijk mogelijk is bij mijne 
„eenvoudige onderstellingen, en dat ik nergens het optreden van dit 
type aan abnormaliteit heb gemeend te moeten toeschrijven (Zie het 
bovenstaande sub a). Integendeel beweerde ik juist het tegenoverge- 
stelde, zooals uit de boven geciteerde zinsnede uit mijn stuk van 
10 Oet. 1906 in de V. K. A. v. W.: „Het bleek alzoo” ete. (p. 228) 
duidelijk blijkt. 

En hiermede meen ik voldoende al de mij betreffende opmerkingen 
van de Heeren TIMMERMANS en KOHNsTAMM te hebben weerlegd. 


Baarn, 15 November 1909. 


Geologie. — De heer MoruNeraarr biedt een mededeeling aan van 
den heer H. A. Brouwwr: „Pienaeriet, een melanocrate foyaiet 
van Transvaal”. 

(Zal in het Verslag der volgende vergadering verschijnen.) 


( 501 ) 


Voor de Boekerij wordt aangeboden : 

1°. door den Heer Wert de dissertaties van den Heer J. Kuyper: 
„De invloed der temperatuur op de ademhaling der hoogere planten” 
en Mej. C. J. PEKELHARING: „Onderzoekingen over de perceptie van 
den zwaartekrachtprikkel door planten”; 

2°. door den Heer E. F. vAN DR SANDE BAKHUYZEN, namens den 
Heer J. M. vaN BEMMELEN: „Het chemisch (thans anorganisch-chemisch 
laboratorium der Universiteit te Leiden van 1859-1909 en de 
chemische laboratoria dier Universiteit voor dat tijdvak en hen, die 
er in doceerden”, door W. P. JoRISSEN ; 

3°. door den Heer J. C. KarrryN: „On the absorption of light 
in space” 2nd paper; 

d°. door den Heer LORENTz, namens den Heer A. ARONSTEIN, de 
dissertatie van den Heer F. FoNrriN: „Onderzoekingen in verband 
met de afscheiding van foezelolie uit alcoholische vloeistoffen”. 


Op voorstel van den Voorzitter wordt besloten om wegens het 
Kerstfeest de Decembervergadering te houden op Vrijdag 24 Dec. a.s. 


De vergadering wordt gesloten. 


(8 December, 1909). 


Q Akademie van Wetenschappen, 


57 Amsterdam. Afdeeling voor 

A522 de Wis- en Natuurkundige 

dl 18 Wetenschappen 

gd1l 1 Verslag van de gewone 
vergaderingen 

Physical & 

Applied Sci, 

Serials 


PLEASE DO NOT REMOVE 
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET 


UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY