driemaandelijks tijdschrift van de

VLAAMSE VERENIGING VOOR ENTOMOLOGIE

Afgiftekantoor 2170 Merksem 1

Periode: oktober - november - december 2009

ISSN 0771-5277
Erkenningsnr. P209674

Redactie: Dr. J.-P. Borie (Compiègne, France), Dr. L. De Bruyn (Antwerpen), T. C. Garrevoet
(Antwerpen), B. Goater (Chandlers Ford, England), Dr. K. Maes (Tervuren), Dr. K. Martens
(Brussel), H. van Oorschot (Amsterdam), W. O. De Prins (Leefdaal).

Redactie-adres: W. O. De Prins, Dorpstraat 40 1B, B-3061 Leefdaal (Belgium).
e-mail: willy.de.prins@telenet.be.

Jaargang 37, nummer 4 1 december 2009

A new species of the genus Thevenetimyia (Diptera:
Bombyliidae, Ecliminae) from Iran with notes about
the male of Thevenetimyia hirta

Jozef Dils

Abstract. A new species in the genus Thevenetimyia is described from Iran. Differential
characters of the sexual dimorphism in Theventimyia hirta (Loew, 1876) are discussed and a key
to the Palaearctic Thevenetimyia species is provided.

Samenvatting. Een nieuwe soort in het genus Thevenetimyia (Diptera: Bombyliidae,
Ecliminae) uit Iran met notities over het mannetje van Thevenetimyia hirta
Een nieuwe soort in het genus Thevenetimyia wordt beschreven uit Iran. Onderscheidende
kenmerken in het sexueel dimorfisme van Thevenetimyia hirta (Loew, 1876) worden besproken
en een determineersleutel voor de Palaearctische Thevenetimyia-soorten wordt gegeven.

Résumé. Une nouvelle espèce du genre Thevenetimyia (Diptera: Bombyliidae: Ecliminae)
d'Iran avec des notes sur le male de Thevenetimyia hirta

Une espèce nouvelle est décrite dans le genre Thevenetimyia en provenance d'Iran. Des
caractères de dimorphisme sexuel de Thevenetimyia hirta (Loew, 1876) sont discutés et une clef
de détermination pour les espèces paléarctiques du genre Thevenetimyia est donnée.

Key words: New species - Iran - Thevenetimyia hirta - New species - Key
Dils, J.: Krekelberg 149, B-2940 Hoevenen.jos.dils@pandora.be.

Thevenetimyia is a predominantly Nearctic genus of the subfamily Ecliminae
which seems to be rather elusive, never being collected in great numbers in the
Palaearctic region. Diagnostic differences between the genera Eclimus and
Thevenetimyia are clearly defmed by Hall (1969). To date only three species of
the subgenus Thevenetimyia , T hirta (Loew, 1876), T quedenfeldti Engel, 1885
and T. zerrinae Hasbenli, 2005 are known from the Palaearctic region.

Introduction

DEC 2 ? 2009

f

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 121

The single male specimen described here was collected by Dr. Joachim
Ziegler in the Khorassan Province in north-east Iran. With only one specimen
available for study, and given the distinctiveness of this species within the
Palaearctic, it was decided not to dissect it. The holotype will be placed in the
Museum für Naturkunde, Humboldt-Universitat, Berlin, Germany (ZMHB).

Description

Diagnosis: The combination of hyaline wings, hairy flagella and yellow
lateral margins of the tergites forming a continuous yellow line, distinguish this
species from all other known Palaearctic Thevenetimyia.

Material examined: Holotype cJ: Asadli (Kuh-e Aladag) S of Bojnurd
Valley, Khorasan Province, Iran, 37°16'02" N 057°22'36" E, 1970 m,
03. VI. 2006, leg. Joachim Ziegler, coll. ZMHB.

Thevenetimyia ziegleri sp. n.

Male.

He ad : Ground colour shining black except the lower half of the gena which
are yellow. Eyes separated by the width of the occelar tubercle. White hairs on
the face, frons and lower half of the head as long as the scape, on occiput as long
as the pedicel. White hairs on face and frons mixed with a few brown ones.
Hairs on tubercle brown to black. Frons dusted silvery grey in front of occellus
and laterally, continuing along the inner margin of the eyes, the area from the
bucal rim towards the eyes and the venter of the head to halfway up the occiput
also silvery dusted. Antenna, dorsally with short stout black hairs, the scape in
addition with a few long white hairs ventrally. Flagellum with a circlet of black
hairs near apex. Ratio of antennal segments 20-4-30. Proboscis as long as
abdomen, palpae not protruding beyond the bucal rim, with brown hairs (figs. 4,

5).

Thorax: Ground colour shining black, with silvery grey dusting on
mesonotum, laterotergite, meron, coxae, the anterior part of the anepistemum
and the anterior part of the katepistemum. White hairs and a row of pure white
scales on the anepistemum and on all coxae. Mesonotum sparsely covered with
approximated yellowish scales, with whitish and black bristle like hairs and fme
black hairs dorsally. Prealar bristles yellow. Scutellum with black hairs and
setae, small tufts of fme yellowish scales on the lateral margins and at the tip
(figs. 1# 3,'5).

Legs: All femora black with yellow knees, tibia and tarsi reddish brown
with small black scales. All femora with whitish scales. Femur 1 basally with
numerous short setae, femora 2 and 3 a few only. Pulvilli rudimentary.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 122

Figs. 1-5. Thevenetimyia ziegleri sp. n. Holotype <$, Iran, Khorasan province, Asadli (Kuh-e
Aladag), S of Bojnurd Valley, N 37°16'02" E 057°22'36", 1970 m, 03.VI.2006, leg. Joachim Ziegler,
ZMHB; 1- Dorsal view of head; 2- Lateral view; 3 - Lateral view of abdomen; 4- Dorsal vies of
head; 5 — Lateral view of head.

Figs. 6-7. Thevenetimyia hirta (Loew, 1876), Greece, Atika, Mount Gerania, 445 m, N 38°01'40,3"
E 23° 1 1 '23,9”, 30.V.2007, leg. Dils J.-Faes J; 6.- Male; 7.- Female.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 123

Abdomen: Ground colour shining black, except lateral margins of tergites
which are yellow, resulting in shiny yellow longitudinal bands along whole
length ventro-laterally. Tergites and stemites sparsely covered by yellowish
scales, with yellowish hairs along the margins. Basistilum black, epandrium
black and yellow with black hairs as long as flagellum (figs. 1, 3, 5).

Wings: Hyaline, r-m placed beyond the middle of the discal cell. Anal cell
and R5 widely open at wing margin (fig. 3).

Etymology: The species in named after Dr. Joachim Ziegler of the ZMHB
Museum für Naturkunde, Humboldt-Universitat, Berlin, Germany who collected
the holotype.

Thevenetimyia hirta (Loew, 1876)

In his paper, Hall (1969) mentioned that Loew (1876) and Paramonow
(1931) described a male and Engel (1932) the female of this species. I have
studied the holotype in the Museum für Naturkunde, Humboldt-Universitat,
Berlin, Germany, and it tumed out to be a female as welf Therefore Loew
described the female instead of the male, and this description, together with the
mistake in gender, was copied by Paramonow (1931).

Furthermore, Hall (1969) wrote that he has seen one male and one female of
this species, both from Greece, Peloponnese, without dates and they seem to
have both reddish-yellow hairs. The male of Thevenetimyia hirta (fig. 6) is, to
my knowledge, not described yet.

My wife and I have collected this species (2$ and 4$) in Greece on Mt.
Gerania, Atika, in 2007. Also in Greece, two male specimens were collected in
2004 by H. Vandenheuvel at Kamena Vourla, Phtiotis. All females, collected at
the First location had, as described by Loew, reddish-yellow hairs and an
admixture of Fine elongated scales of the same colour on occiput, humeral calli,
scutellum and sides of the abdomen (Fig. 7). All the males so far collected have
only black hairs on occiput, humeral calli, scutellum and sides of the abdomen
without any admixture of scales. The eyes of the male are separated by the width
of the occelar tubercle, in the female by twice the distance of the width of the
tubercle.

Also Hall (1969) has misidentiFied females for males, because he mentions
that both the specimens he has seen, have a reddish-yellow pile on the occiput,
humeral calli, and sides of the abdomen (scutellum?). The mesonotum of the
male specimens I have studied have rows of cones (murications), as found in
other species of Thevenetimyia. In Hall’s (1969) paper it is not clear if one of the
specimens he studied had this feature.

Apart from the sexual characters and more approximated eyes, the male
differs from the female only in the absence of the reddish-yellow hairs and
scales.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 124

The type specimen of the Museum für Naturkunde, Humboldt-Universitat,
Berlin, Germany bears the following labels: Acaman // 9662 // Akaman / Krüper
S. // Thevenemyia / hirtus (Lw) / det J. C. Hall // Eclimus / hirtus Lw. / Dr. E. O.
Engel det. // Type.

Engel (1932) and Hall (1969) both mentioned that the specimen was
collected on the Peloponnese. However, this type specimen was collected by
Krüper in Akaman, the present Etoloakamania. This is not on the Peloponnese,
but in mainland Greece. None of the specimens I have seen thus far, originated
from the Peloponnese.

Key to the Palaearctic Thevenetimyia

1 . - Occiput with reddish-yellow hairs and scales hirta 9

- Occiput with other pile 2

2. - Occiput with black hairs hirta $

- Occiput with white, yellowish or brownish hairs 3

3. - Occiput with yellowish hairs and legs reddish-yellow zerrinae $

- Occiput with white or brownish hairs, femora black 4

4. - Flagellum with a circlet of black hairs near apex, wings hyaline ...ziegleri $

- Flagellum bare, wings smoke brown quedenfeldti S, 9

Acknowledgment

I wish to thank Dr. Joachim Ziegler, David Gibbs, and Guy Van De Weyer
for their kind and indispensable help.

References

Loew, H. 1876. Eclimus hirtus und Hapalothrix lugubris, zwei neue europaische Dipteren. —
Deutsche Entomologische Zeitschrift 20(2): 209-210.

Paramonov, S. J. 1931. Beitrage zur monografie der Bombyliiden-Gattungen Amictus, Lyophlaeba
etc. (Diptera). — Travaux du musée zoologique 9: 1-218.

Hall, J. C. 1969. A review of the subfamily Cylleniinae with a world revision of the genus
Thevenetimyia Bigot ( Eclimus auct.) (Diptera: Bombyliidae). — University of California,
Publications on Entomology 56: 1-85.

Evenhuis, N. L. & Greathead, D. J. 1999. World catalog of bee flies ( Diptera : Bombyliidae). —
Backhuys, Leiden, XLVIII + 756 pp.

Engel, E. O. 1932. Bombyliidae. - In: Lindner, E. (ed.) Die Fliegen der palaearktischen Region. —
E. Schweizerbart, Stuttgart, 619 pp., 239 figs., 15 pis..

Hasbenli, A. 2005, A new species of Thevenetimyia Bigot, 1892 (Diptera, Bombyliidae, Ecliminae)
from Turkey. — Journal of the American Entomological Society 116(1): 1 1-14.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 125

Boekbespreking

Zaremski, A., Fouquet, D. & Louppe, D.: Les termites dans le monde.

14 x 25,5 cm, 96 p., Editions Quae, c/o INRA, RD 10, F-78026 Versailles cedex, France,
serviceclients@quae.fr, www.quae.com, paperback, 2009, €25,- excl. verzending (ISBN 978-2-7592-
0343-7).

Termieten zijn nu niet bepaald erg bekend bij de meeste entomologen die de Europese fauna
bestuderen, maar daar wil dit boekje duidelijk verandering in brengen. De meeste soorten komen in
tropische en subtropische streken voor, maar de specialisten nemen een steeds noordelijker
verspreiding waar en enkele soorten komen reeds onder gematigde klimaatsomstandigheden voor.
Termieten staan bekend voor hun bijzondere levenswijze en hun voeding die uitsluitend uit cellulose
bestaat.

In het totaal zijn er zo'n 2500 soorten bekend, ingedeeld in 6 families en 37 genera. Al deze
soorten worden uiteraard niet in dit boekje behandeld. Wel vindt de lezer er interessante informatie
over de levenswijze van deze sociale insecten, hun functie in de verschillende ecosystemen. In de
inleiding komen achtereenvolgens aan bod: de organisatie van een kolonie, de morfologie, de
communicatie, het voedsel, de biotopen en de evolutie van deze groep insecten, plaats in het
ecosysteem.

De rest van het boekje wordt ingenomen door de bespreking van enkele afzonderlijke soorten, 47
in het totaal. Daarbij worden telkens enkele kleurenfoto's gegeven van de soldatenkaste, omdat die de
beste determineerkenmerken bevat. Op een wereldkaartje wordt aangegeven hoeveel soorten er
voorkomen per zoögeografisch gebied. Zo komt men al snel te weten dat de meest primitieve vormen
uitsluitend voorkomen in Noord-Australië en waarschijnlijk afstammen van Blattoidea
(kakkerlakken).

Dit handige boekje is een goede eerste inleiding in deze toch wel verwaarloosde insectengroep.
Een literatuurlijst verwijst naar verdere lectuur.

W. De Prins

Wijnhoven, H.: De Nederlandse hooiwagens ( Opiliones ).

17 x 24 cm, 118 p., 351 tekstfiguren waarvan vele in kleur, te bestellen via www.naturalis.nl/et of
www.nev.nl/et, paperback, 2009, € 15,- ( ISSN 1874-570X).

In dit derde deeltje van de Entomologische Tabellen worden de Nederlandse hooiwagens
besproken. Iedereen is al wel eens enkele van deze dieren tegengekomen maar haast niemand weet er
meer over te vertellen. Wereldwijd zijn er zo'n 6000 soorten beschreven waarvan er 30 in Nederland
voorkomen.

Na een inleidend deel over de biologie (levenscyclus, paring en eileg, voedsel, verdediging,
foresie, parasieten en predatoren), biotopen, bestuderingswijze, morfologie en systematisch overzicht,
volgt een determineertabel tot op de soort. Deze is rijkelijk van illustraties voorzien zodat men
duidelijk kan zien wat de auteur bedoelt.

De rest van het boekje wordt ingenomen door de soortbesprekingen. De teksten wijzen op
specifieke herkenningspunten, habitats, en de verspreiding in Nederland en Europa. Bij elke soort
hoort een kleurenfoto en een reeks tekeningen, o.a. van het hele dier (dorsaal, meestal de twee sexen),
van de oogheuvel, de palp, penis, kaak en andere details die van belang zijn voor de determinatie.
Deze tekeningen zijn van grote kwaliteit.

Het boekje is zeer goed te gebruiken om de exemplaren uit deze groep te determineren. Het is
keurig uitgegeven en nodigt uit om eens nader naar deze "bolletjes op stelten" te kijken.

W. De Prins

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 126

Nieuwe en interessante vondsten aan de westrand van
Brussel van Tenebrionidae en Serropalpidae
(Coleoptera)

Willy Troukens

Abstract. New and interesting discoveries of Tenebrionidae and Serropalpidae at the
westside of Brussels, Belgium (Coleoptera).

Since 2004 four remarkable species were found at the westside of Brussels: both Bolitophagus
reticulatus (Linnaeus, 1767) and Latheticus oryzae Waterhouse, 1880 in a light trap, Tetratoma
fungorum Fabricius, 1790 under mouldy bark of a felled oak, and Conopalpus testaceus (Olivier,
1790) in an oak-tree ( Quercus robur).

Résumé. Nouvelles découvertes intéressantes de Tenebrionidae et Serropalpidae a la
périphérie ouest de Bruxelles, Belgique (Coleoptera).

Depuis 2004 quatre espèces remarquables furent récoltées dans la partie occidentale de
Bruxelles: Bolitophagus reticulatus (Linnaeus, 1767) et Latheticus oryzae Waterhouse, 1880,
toutes deux dans un piège lumineux, Tetratoma fungorum Fabricius, 1790 sous 1'écorce moisie
d'un chêne abattu, et Conopalpus testaceus (Olivier, 1790) en frappant les branches d'un chêne
pédonculé ( Quercus robur).

Key words: Belgium - Faunistics - Tenebrionidae - Serropalpidae - Coleoptera.

Troukens, W.: Ninoofsesteenweg 782/8, B-1070 Anderlecht.

In een vorig artikel werd in Phegea melding gemaakt van 9 soorten
Tenebrionidae en 2 soorten Serropalpidae aan de westrand van Brussel
(Troukens 2005: 23-30). Regelmatig onderzoek van dood hout, het gebruik van
de kleine Heath-val en van het klopscherm hadden tot gevolg dat heel recent
enkele nieuwe en interessante vondsten werden gedaan. Het betreft 2 soorten
Tenebrionidae en 2 soorten Serropalpidae. Hieronder volgen enkele
beschouwingen over hun vondst en hun levenswijze. Voor de nomenclatuur
werd de publicatie gevolgd van Kaszab (1969: 196-213, 329-264).

Tenebrionidae

De Tenebrionidae (Rouwtorren, Zwartlij ven) vormen een soortenrijke
familie waarvan de vertegenwoordigers meestal donker gekleurd zijn. Hun 11-
ledige sprieten zijn over het algemeen snoervormig. De meeste soorten zijn
warmteminnend. Ze voelen zich nog het meest thuis in duin- en zandgebieden.
Toch kan men ze ook aantreffen in rottend, vermolmd of schimmelend hout,
alsook in boomzwammen, in hooi, in kelders en in stallen (Harde et al. 1981:
210). Heel wat soorten vindt men niet alleen in de natuur maar ook synantroop
als voorraadinsecten. In Midden-Europa zijn bijna 80 soorten bekend waarvan
41 in België (Libbrecht 1988: 1-56).

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 127

Fig. 1. Bolitophagus reticulatus (Linnaeus, Fig. 2. Latheticus oryzae Waterhouse, 1880.
1 767). Dilbeek (Brabant, België), 1 0.IX.2006. Dilbeek (Brabant, België), 1 6. VII.2007.

1. Bolitophagus reticulatus (Linnaeus, 1767) (fig. 1)

B. reticulatus is een dofzwarte rouwtor van 7 mm lengte. Heel typisch is het
dicht bestippeld halsschild met de doomachtige achterhoeken. Tot voor kort was
dit kevertje in België slechts bekend van één vindplaats: Ville-Pommeroeul,
27.VII.1970 (Libbrecht 1988: 17). Daarna werd de soort ook gevonden te
Dilbeek in een kleine Heath-val op 03. VIII. 2004 (Troukens 2004: 151-152).
Groot was mijn verbazing toen ik in dezelfde lichtval te Dilbeek het kevertje
opnieuw aantrof: 1 ex. op 10.IX.2006 en 1 ex. op 26. VII. 2008. Bij navraag bleek
dat B. reticulatus nu ook in het Zoniënwoud voorkomt. J.-M. Lempereur
ontdekte vele exemplaren in een grote, droge boomzwam op 09. XI. 2003 op het
grondgebied van Waterloo. Hoogstwaarschijnlijk zal deze rouwtor nog op
andere plaatsen opduiken. Volgens Möller et al. (2006: 166) moet men hiervoor
gericht de tonderzwammen ( Fomes fomentarius) onderzoeken op beuken
( Fagus ), populieren (Populus) en berken (Betula).

2. Latheticus oryzae Waterhouse, 1880 (fig. 2)

Op 16. VII.2007 vond ik in mijn kleine Heath-val te Dilbeek 1 exemplaar van
L. oryzae. Dit minuscule kevertje van 2,8 mm is — behalve de zwarte ogen —
eenkleurig geelbmin. De sprieten zijn kort met 5 verdikte eindleden. Kop en
halsschild zijn spaarzaam bestippeld en de dekschilden vertonen duidelijke
stippelstrepen.

Dit rouwtorretje is van tropische origine en wordt vooral aangetroffen in
opslagplaatsen van Indische rijst en Amerikaans graan (Libbrecht 1988: 19). In
België is L. oryzae nog het meest gevangen in het Antwerpse (wereldhaven!).

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 128

De vangst in een parkgebied te Dilbeek is daarom merkwaardig. Probeert de
soort zich hier definitief te vestigen?

Serropalpidae

De Serropalpidae werden onlangs opgesplitst in twee nieuwe, volwaardige
families: de Tetratomidae en de Melandryidae. Over hun graad van
verwantschap zijn de specialisten het nog niet eens (Hürka 2006: 183).

De Tetratomidae zijn te herkennen aan hun 3- of 4-ledige sprietknots en aan
de smalle uitstulping van het voorborststuk tussen de heupen van het eerste
potenpaar. In Midden-Europa leven 3 soorten die alle behoren tot het geslacht
Tetratoma.

Bij de Melandryidae zijn de sprieten snoervormig of gezaagd en dikwijls
verbreed naar het einde toe. Bovendien raken de heupen van het eerste potenpaar
elkaar. De Melandryidae worden in Midden-Europa vertegenwoordigd door 40
soorten, onderverdeeld in 18 geslachten (Kaszab 1969: 201-213).

3. Tetratoma fungorum Fabricius, 1790 (fig. 3)

T. fungorum is een slank, eivormig kevertje van 4 a 4,5 mm lengte. De kop
en de 4-ledige sprietknots zijn zwart. De staalblauwe dekschilden vertonen een
dichte maar fijne bestippeling. De kleur van het halsschild, de sprietbasis en de
poten varieert van geel tot rood.

Het geslacht Tetratoma leeft — soms hoog in de kruinen — op boomzwammen
van berken ( Betula ), eiken ( Quercus ), beuken ( Fagus ), appel- en notenbomen
(. Malus , Juglans) (Keer 1930: 811). De larven verlaten de bomen in mei, kruipen
in de grond om te verpoppen en ontpoppen 14 dagen later. De imago's blijven
echter tot na de zomer in de grond en worden pas actief in het
paddenstoelenseizoen.

T. fungorum is in de herfst en winter te vinden in heel Europa. Door zijn
levenswijze wordt hij vermoedelijk weinig opgemerkt. Men rekent hem daarom
tot de zeldzaamheden (Keer 1930: 811). Aan de Brusselse westrand ontdekte R.
Guinez op 26.11.2007 2 exemplaren in het Dudenpark te Vorst. De kevertjes
zaten onder de schimmelige schors van een gevelde eik.

4. Conopalpus testaceus (Olivier, 1790) (fig. 4)

Tijdens een prospectie van een 40-jarige zomereik ( Quercus robur) te
Dilbeek op 24. VI. 2006 vond ik in het klopscherm voor het eerst een exemplaar
van C. testaceus. Het is een slank, bruingeel kevertje van 7 mm lengte. De bolle,
niervormige ogen zijn zwart, evenals de snoervormige sprieten vanaf het 4de lid.
Het 2de sprietlid is opvallend klein, nauwelijks de helft van het 3de lid. Volgens
Möller et al. (2006: 164) worden soms kleurvariaties waargenomen, vooral dan
exemplaren met een zwarte kop en blauwzwarte dekschilden.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 129

Fig. 3. Vindplaatsen van Tetratoma fungorum Fabricius, 1790 in België.

Fig. 4. Vindplaatsen van Conopalpus testaceus (Olivier, 1790) in België.

C. testaceus leeft in afgestorven takken en stammen van beuken (. Fagus ),
eiken ( Quercus ) en ander loofhout (Keer 1930: 818). De imago's zijn actief van
half mei tot begin juli. Deze kever is lokaal niet zeldzaam en komt verspreid
voor in heel Europa (Kaszab 1969: 212). In de Benelux is hij echter verre van
gewoon.

Dankwoord

Graag wil ik de volgende personen danken die het schrijven van dit artikel
mogelijk maakten: Guy Boosten (Ath), Remi Guinez (Vorst-Brussel) en René
Pletinck (Hamme, O. VI.) voor het ter beschikking stellen van gegevens uit hun
collectiemateriaal; Jean-Michel Lempereur (Falisolle) voor de informatie over

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 130

zijn kevervangsten te Waterloo; Wouter Dekoninck en Alain Drumont (K.B.I.N.,
Dept. Entomologie, Brussel) voor de hulp en de faciliteiten bij het raadplegen
van de museumcollecties. Dit alles maakte het mogelijk om de 2
verspreidingskaartjes samen te stellen.

Bibliografie

Harde, K. W. & Severa, F. 1981. Thieme's kevergids. — W. J. Thieme & Cie, Zutphen.

Hürka, K. 2005. Kaf er der Tschechischen und Slowakischen Republik. — Kabourek, Zlin, Czech
Republic.

Kaszab, Z. 1969. Serropalpidae & Tenebrionidae. - In: Freude, Harde & Löhse (eds.). Die Kafer
Mitteleuropas. Band 8. — Goecke & Evers Verlag, Krefeld.

Keer, P. M. 1930. Calwer Keverboek. Band 2. — W. J. Thieme & Cie, Zutphen.

Libbrecht, M. B. 1988. Catalogue des Tenebrionidae de Belgique. — Studiedocumenten van het
Koninklijk Instituut voor Natuurwetenschappen 51, Brussel.

Möller, G., Grube, R. & Wachmann, E. 2006. Der Fauna Kaferführer I. Kafer im und am Wald. —
Fauna Verlag, Nottuln.

Troukens, W. 2004. Bolitophagus reticulatus aan de westrand van Brussel (Coleoptera:
Tenebrionidae). — Phegea 32(4): 151-152.

Troukens, W. 2005. Rouwtorren en enkele verwanten aan de westrand van Brussel (Coleoptera:
Tenebrionidae, Alleculidae, Lagriidae, Serropalpidae). — Phegea 33(1): 23-30.

Phegea 37 (4) (01 .XII.2009): 131

Boekbesprekingen

Schintlmeister, A.: Palaearctic Macrolepidoptera, Volume 1 Notodontidae.

30 x 22.5 cm, 482 p. incl40 kleurenplaten, meer dan 2200 zwartwit-figuren, Apollo Books, Kirkeby
Sand 19, DK-5771 Stenstrup, Denemarken, www.apollobooks.com, gebonden, 2008, € 154.- excl.
verzending (ISBN 978-97-88757-77-4).

In dt eerste deel van de prestigieuze reeks " Palaearctic Macrolepidoptera " wordt de familie
Notodontidae behandeld door de bekende specialist A. Schintlmeister. Het is de eerste belangrijke
revisie van deze familie sinds het werk van A. Seitz (Notodontidae door Grünberg 1912 en
supplement door Gaede 1933), ondertussen bijna een eeuw geleden. Grünberg kende 163 soorten en
Gaede 211. Het huidige boek omvat niet minder dan 7 1 6 verschillende soorten, waarvan de meeste in
het oosten van dit omvangrijke zoögeografische gebied voorkomen. Het hoge aantal wordt mede
bereikt omdat er nogal wat soorten behandeld worden die in feite een Oriëntaalse verspreiding
hebben met enkele randpopulaties in het Zuid-Oostelijk Palaearctisch gebied.

Het boek begint met een korte beschrijving van de familie Notodontidae en de 9 subfamilies die
door de auteur worden onderscheiden, en daar zijn de Thaumetopoeinae niet bij. Vervolgens komt
een checklist van de Palaearctische Notodontidae met volledige synonymie.

Daarna worden alle soorten op gelijkaardige wijze voorgesteld: Volledige, wetenschappelijke
naam, met verwijzing naar de oorspronkelijke beschrijving en de typelokaliteit, en eventueel een
lijstje met synoniemen. Verder volgen een "Diagnosis" met een korte beschrijving van het uiterlijk en
de genitalia van beide geslachten, "Bionomics" met informatie over de vliegtijd, het voorkomen in
hoogte, voedselplanten van de rups en voorkeurbiotopen, en "Distribution" met de geografische
verspreiding.

Deze laatste wordt trouwens voor elke soort met een verspreidingskaartje in de tekst grafisch
weergegeven, waarbij de verschillende ondersoorten met een verschillend symbool worden
voorgesteld. In enkele gevallen worden verschillende soorten op één kaartje samengevat. Tussen de
tekst vindt men ook talrijke zwart-wit foto's van genitalia waarop met korte streepjes gewezen wordt
op belangrijke morfologische details die voor de determinatie van belang zijn. Er komt geen pagina
voor of er staan wel enkele foto's afgebeeld. In de meeste gevallen worden ook de achterste
segmenten van het achterlijf afgebeeld omdat die eveneens diagnostische kenmerken bevatten. In
totaal gaat het om iets meer dan 2200 dergelijke tekstfiguren.

Een belangrijk deel van het boek wordt ingenomen door de 40 kleurenplaten waarop 2109
exemplaren staan afgebeeld op blauwgrijze achtergrond. Dit betekent dat van heel wat soorten
verscheidene exemplaren worden afgebeeld. Van elke vlinder worden enkel het lijf en het rechter
vleugelpaar afgebeeld maar dit volstaat voor het gebruik als determineermiddel. Een extra hulp
vormen de kleine streepjes bij vele exemplaren die naar bijzondere kenmerken wijzen zodat de soort
gemakkelijker van gelijkende soorten kan worden onderscheiden. Handig is het nummeringsysteem
waarbij elke soort voorzien wordt van een uniek nummer zodat met van de kleurenplaten
onmiddellijk bij de juiste tekst terechtkomt en omgekeerd.

Af en toe komen er toch wel wat schoonheidsfoutjes voor; zo staat bij het genus Tarsolepis (p.
31) dat er subgenera worden onderscheiden, maar daar wordt verder niets over gezegd. On p. 40 it is
said that G. dercetis is restricted to SE Chinese (sic). There are also quite some mistakes in
conjugations (e.g. p. 132: "In N Fennoscanida Furcula bifida lype occur" (sic). Misschien had een
Engelstalige entomoloog het manuscript eens moeten nalezen alvorens het te publiceren.

Achteraan vindt men nog enkele biografische notities over entomologen die zich speciaal met
Notodontidae hebben bezig gehouden, een synopsis van de taxonomische wijzigingen die in dit boek

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 132

werden doorgevoerd, een uitgebreide bibliografie en een alfabetische index. Ondanks de
schoonheidsfoutjes is dit een zeer belangrijk boek uit een reeks waarin hopelijk binnenkort nieuwe
delen zullen verschijnen.

W. De Prins

Redondo, V. M., Gaston, F. J. & Gimeno, R.: Geometridae Ibericae.

29 x 21 cm, 361 p. incl. 17 kleurenplaten, en 34 zwartwit-platen, talrijke tekstfiguren, Apollo Books,
Kirkeby Sand 19, DK-5771 Stenstrup, Denemarken, www.apollobooks.com, gebonden, 2009, € 140.-
excl. verzending (ISBN 978-97-88757-8 1 - 1 ).

In vele reeksen boeken over Lepidoptera komen de Geometridae helemaal achteraan, en zoals
bekend, eindigen reeksen dikwijls voor ze helemaal beëindigd zijn. Daarom wordt de familie
Geometridae meestal erg stiefmoederlijk behandeld. Er is natuurlijk de nieuwe reeks "The Geometrid
Moths of Europe " maar die is evenmin compleet op dit moment. Daarom is een boek als dit een mooi
initiatief. In deze publicatie worden de Geometridae van Portugal en Spanje, incl. de Balearen
behandeld. In de inleiding wordt veel aandacht besteed aan de reeds gepubliceerde faunalijsten en die
worden allemaal besproken per landsdeel.

De tekst van de afzonderlijke soorten bevat de volledige, wetenschappelijk naam, referentie naar
de oorspronkelijke beschrijving en typelokaliteit, spanwijdte, korte beschrijving van de externe
morfologie, biologie (met informatie over de biotoop, voorkomen in hoogte, vliegtijd en
voedselplanten van de rups), algemene verspreiding en meer gedetailleerde verspreiding in het
Iberische Schiereiland, en eventueel nog wat bijkomend commentaar.

De tekst is volledig tweetalig Engels-Spaans. De verspreiding van elke soort wordt op een
duidelijk kaartje weergegeven. In het totaal worden zo 589 soorten behandeld. Daarbij komen nog 43
soorten waarvan het voorkomen in het Iberisch Schiereiland twijfelachtig is. Telkens wordt de bron
van de vermelding aangegeven en de reden waarom de soort als niet inheems moet worden
beschouwd. In de meeste gevallen gaat het daarbij om verkeerde determinaties.

Elke soort krijgt een nummer en die komt ook voor op de kleurenplaten zodat het boek
gemakkelijk te gebruiken is. Van elke soort wordt enkel het lijf en het rechter vleugelpaar afgebeeld
op witte ondergrond en in ware grootte. Dit laatste is voor de kleinere soorten niet altijd opportuun.
Van elk afgebeeld exemplaar wordt de herkomst vermeld.

Op de platen met genitaaltekeningen worden enkel die soorten afgebeeld die moeilijkheden
kunnen opleveren bij het determineren op uiterlijke kenmerken alleen. Zo worden uiteraard de
soorten uit de genera Idaea , Scopula, Cyclophora en Eupithecia afgebeeld, maar ook enkele soorten
uit Nychiodes, Tephronia, Scotopteryx enz.

Achteraan volgt een literatuurlijst en een alfabetische index waarin zowel het soortnummer als de
pagina worden vermeld. Het is een keurig uitgegeven boek dat goed dienst kan doen als
determineerhulp bij deze Lepidoptera-familie uit een belangrijke zoögeografische streek. Het kan
aangeraden worden aan al wie geïnteresseerd is in de mediterrane Geometridae-fauna.

W. De Prins

Slamka, F.: Pyraloidea of Europe ( Lepidoptera ) Volume 2. Crambinae & Schoenobiinae.
Identification - Distribution - Habitat - Biologie.

17 x 23,5 cm, 223 p. incl. 24 kleurenplaten en 51 zwartwit-platen, F. Slamka, Racianka 61, SK-
83102 Bratislava, Slovakia, f.slamka@nextra.sk, home.nextra.sk/fslamka, gebonden, € 59,- excl.
verzending (ISBN 978-80-969052-5-6).

In dit tweede deel uit de reeks Pyraloidea of Europe worden de 187 soorten Crambinae en
Schoenobiinae behandeld die ooit uit Europa werden vermeld, met inbegrip van de Atlantische
eilandengroepen.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 133

Van elke soort worden de volledige naam, de synonymie en de typelokaliteit gegeven. Het imago
wordt kort beschreven, alsook de habitat en biologie. De verspreiding in Europa wordt gedetailleerd
weergegeven en voorgesteld op een stippenkaartje. Verder bevat de tekst dikwijls bijzonderheden
over de taxonomie of het voorkomen en een vergelijking met verwante soorten, zodat men in
twijfelgevallen toch tot een zekerder determinatie kan komen. Soms worden in de tekst ook vlinders
afgebeeld waarbij met zwarte streepjes op bijzonder kenmerken wordt gewezen.

Op de kleurenplaten wordt het lichaam en het rechter vleugelpaar afgebeeld met uitstekende
foto's, bijna steeds 2x de ware grootte. In vele gevallen worden types afgebeeld (aangeduid met een
rode cirkel). Van de meeste soorten worden verscheidene exemplaren afgebeeld om de individuele
variabiliteit aan te tonen. Op de zwartwit-platen worden de mannelijke en vrouwelijke genitalia van
alle soorten afgebeeld, meestal met een pentekening, maar soms ook met een foto. Alle figuren op
beide soorten platen worden genummerd met een serieel nummer dat rechtstreeks naar het nummer
van de soort in het tekstgedeelte verwijst. Dit maakt het boek uiterst handig in gebruik.

Achteraan volgen nog een lijst met referenties en een alfabetische index. Het boek is zeer keurig
uitgegeven en heel goed bruikbaar bij het determineren van de Europese Crambinae en
Schoenobiinae. Iedereen die in deze groep geïnteresseerd is, moet het bezitten.

W. De Prins

Nowinsky, L. (ed.): The handbook oflight trapping.

17 x 24 cm, 276 p. incl. 4 kleurenplaten, enkele tekstfiguren, Savaria University Press, Szombathely,
gebonden, 2003, prijs niet meegedeeld (ISBN963-9290-98-X).

Aan dit bijzondere boek hebben niet minder dan 16 auteurs meegewerkt, hoofdzakelijk
Hongaren. Het is een allegaartje aan informatie over het verzamelen van informatie van nachtactieve
insecten. Als eerste komt de geschiedenis van het verzamelen van insecten met lichtvallen aan bod en
een overzicht van de theorieën van de oriëntatie van nachtactieve insecten i.v.m. lichtbronnen.
Uiteraard komen de verschillende types lichtvallen zelf ook uitgebreid aan bod.

Wat men in de meeste literatuur niet terugvindt, is een duidelijke uitleg over hoe met de
informatie moet gebruiken die uit het verzamelen met lichtvallen wordt verkregen. In dit bopek wordt
daar wel ruim aandacht aan besteedt. Verder worden de factoren besproken die de efficiëntie van de
lichtvallen in positieve of negatieve zin kunnen beïnvloeden, zoals de constructie van de val zelf en
de gebruikte lichtbron. Veel aandacht gaat daarbij naar abiotische factoren (zoals magnetische
velden, lichtvervuiling, de maan, het weer, het ozongehalte enz. Ook biotische factoren komen aan
bod zoals de vegetatie in de omgeving, natuurlijke vijanden, de sexratio bij verschillende soorten, het
vliegmechanisme enz.

Veel van deze theoretische teksten worden opgesmukt met tabellen van reëel waargenomen
insecten in lichtvallen. De meeste, zoniet alle, van de voorbeelden komen uit de Lepidoptera. De
hoofdredacteur en tevens belangrijkste auteur, geeft nog wat raadgevingen om een netwerk van
lichtvallen op te richten naar het voorbeeld van het Hongaarse netwerk, zodat op grotere schaal
vergelijkbare resultaten bekomen worden zodat uit al die gegevens dan weer besluiten kunnen
getrokken worden over migratiegedrag, wijzigingen in het voorkomen van bepaalde soorten, hun
populatiedynamiek in ruimte en tijd, enz.

Dat er reeds veel over dit onderwerp werd gepubliceerd bewijst de lijst van referenties die niet
minder dan 50 pagina's beslaat. Achteraan in het boek staat een technisch schema van een Jeremy
lichtval en op de vier kleurenplaten worden verschillende types lichtvallen, opgesteld in de natuur,
afgebeeld. Het is een boek dat vooral nachtvlinderliefhebbers zal interesseren die hun bekomen
gegevens op een doorgedreven manier willen analyseren.

W. De Prins

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 134

New data regarding the geographical distribution of
Pseudochazara graeca in Greece, with notes about its
wing coloration, the status of its ssp. coutsisi
(= zagoriensis ), as well as the supposed correlation
between the HW underside ground colour and the
geological character of the habitat in both P. graeca
and Hyponephele lycaon (Lepidoptera: Nymphalidae,
Satyrinae)

Hristos T. Anastassiu , John G. Coutsis & Nikos Ghavalas

Abstract. Several colonies of Pseudochazara graeca (Staudinger, 1870) are reported for the
first time from north-central Greece, geographically connecting the hitherto known as disjunct
northem and Southern populations of this species, and clearly showing that the wing coloration
exhibits a clinal variation from north to south, casting doubt about the validity of ssp. coutsisi
Brown, 1977 (= zagoriensis Aussem, 1978). The generally held notion regarding Satyrinae, and
as far as Europe is concemed, especially regarding the genera Hipparchia, Pseudochazara and
Hyponephele , that the HW underside ground colour adapts to the geological character of the
habitat by mimicking the colour of rock surfaces, is shown to be inapplicable both to P. graeca,
as well as to Hyponephele lycaon (Rottemburg, 1775).

Samenvatting. Nieuwe gegevens betreffende de geografische verspreiding van
Pseudochazara graeca in Griekenland, met bemerkingen over de kleur van de vleugels, de status
van ssp. coutsisi (= zagoriensis ) en de vermeende correlatie tussen de grondkleur van de
onderkant van de achtervleugels en de geologische kenmerken van de habitat in zowel P. graeca
als Hyponephele lycaon (Lepidoptera: Nymphalidae, Satyrinae)

Verscheidene kolonies van Pseudochazara graeca worden voor het eerst vermeld uit Noord-
Centraal Griekenland, waardoor de noordelijke en zuidelijke populaties van deze soort, die tot nu
toe bekend stonden als disjunct, geografisch met elkaar verbonden worden. Hierdoor wordt ook
duidelijk dat de vleugelkleur een clinale variatie vertoont van noord naar zuid, waardoor de
geldigheid van ssp. coutsisi Brown, 1977 (= zagoriensis Aussem, 1978) in vraag wordt gesteld.
De algemene opvatting over de Satyrinae, en vooral over de Europese vertegenwoordigers van
de genera Hipparchia, Pseudochazara en Hypnophele, dat de grondkleur op de onderkant van de
achtervleugels aangepast zou zijn aan de geologische kenmerken van de lokaliteit, gaat niet op
voor P. graeca, en evenmin voor Hyponephele lycaon (Rottemburg, 1775).

Résumé. De nouvelles données sur la répartition géographique de Pseudochazara graeca en
Grèce, avec des remarques sur la couleur des ailes, le statut de la ssp. coutsisi (= zagoriensis ),
ainsi que sur la corrélation supposée entre la couleur du dessous des ailes postérieures et les
caractéristiques géologiques de 1'habitat des espèces P. graeca et Hyponephele lycaon
(Lepidoptera: Nymphalidae, Satyrinae)

Plusieurs colonies de Pseudochazara graeca (Staudinger, 1870) sont mentionnées pour la
première fois du centre-nord de la Grèce, ce qui connecte les populations septentrionales et
méridionales de cette espèce que 1'on croyait séparées antérieurement. Ces découvertes montrent
aussi que la coloration des ailes montre une variation clinale du nord vers le sud, mettant ainsi en
doute la validité de la ssp. coutsisi Brown, 1977 (= zagoriensis Aussem, 1978). La théorie selon
laquelle la couleur du dessous des ailes postérieures des Satyrinae, et surtout des genres
européens Hipparchia, Pseudochazara et Hyponephele, serait liée aux caractéristiques
géologiques des biotopes, n'est pas applicable dans le cas de P. graeca et non plus pour
Hyponephele lycaon (Rottemburg, 1775).

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 135

Key words: Nymphalidae - Saryrinae - Pseudochazara graeca - P. graeca ssp. coutsisi -
Hyponephele lycaon - Greece - distribution - clinal colour variation - geology vs. wing
underside ground colour.

Anastassiu, H. T.: 12 Periandrou Str., GR-15126 Athens (Marousi), Greece.

hristosa@esd.ece.ntua.gr

Coutsis, J. G. : 4 Glykonos Street, GR- 10675 Athens, Greece. kouts@otenet.gr

Ghavalas, N.: 30 Karaoli-Dimitriou Str., GR-12461 Athens (Haidari), Greece. vale98@otenet.gr

Introduction

The geographical distribution of Pseudochazara graeca (Staudinger, 1870) is
characterized by the existence of several, relatively isolated colonies, occurring
on numerous Greek mountains. Since the taxon’s official elevation to species
status by Brown (1976) [it was already treated as such in Higgins & Riley
(1970), but without due explanation], no less than four additional subspecies
have been described in literature: coutsisi Brown, 1977; zagoriensis Aussem,
1978; apollo Gross, 1978; pelops Gross, 1978. This classification was based on
differences in wing colour and markings. Tolman & Lewington (1997) formally
recognized only two distinct population entities, one consisting of colonies
inhabiting Southern and south-central Greece, namely the regions of
Pelopónnisos and Sterea Ellas, and another inhabiting north-westem Greece, i.e.
Ipiros and southwestem Makedonia, and treated coutsisi as a form rather than a
ssp. of graeca. An additional record (requiring confirmation) pertained to Mt.
Ólimbos on the Makedonia/Thessalia border (Tolman & Lewington 1997).
Finally, the species was also allegedly recorded from the Former Yugoslav
Republic of Macedonia (F.Y.R.O.M.), in particular Mt. Pelister (Schaider &
Jaksic 1988, Tolman & Lewington 1997, Lafranchis 2004), which is the
northem extension of the Greek Mt. Vamüs, where, however, its occurrence has
never been ascertained, despite several searches by the authors.

Repeated attempts to discover additional colonies in north-central Greece
(northem Sterea Ellas and Thessalia) had so far been unsuccessful, hence the
two major populations were considered alienated from each other. On the basis
of isolation and in conjunction with differences in wing coloration, both upper-
and underside, it had been generally accepted that the taxon was represented by
two different subspecies: the southem, light-colored, nominate ssp. graeca (Figs.
1, 2, 7, 8) and the northwestem, dark-colored ssp. coutsisi ( = zagoriensis) (Figs.
5, 6, 11, 12). Brown (1977) emphasizes: "It remains unclear as to where the
boundary between these two subspecies exists and its nature is entirely
unknown". This issue remained unresolved for three decades. However, during
an entomological expedition by the First author in the Agrafa Mts and the
southem Pindos mountain range (both in north-central Greece) in late July/early
August 2008, and after a thorough and tedious search, six separate colonies were
discovered, bridging over the geographical gap between the hitherto known two
population distribution areas.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 136

Moreover, the wing coloration of the specimens of the newly discovered
colonies (Figs. 3, 4, 9, 10) was found to be intermediate between that of ssp.
graeca and of ssp. coutsisi , clearly suggesting that a character cline is involved
here, and that coutsisi cannot anymore be defined as a valid subspecies, but
instead rather should be treated as an extreme form that has no taxonomie and
nomenclatural significance. Further to this, a single male specimen (Figs. 13, 16)
captured by the second author in "coutsisi" territory is colored in the graeca
way, further suggesting that the former is but a colour form of the latter.

Hitherto known localities for Pseudochazara graeca from
Southern and south-central Greece

The Southern and south-central colonies of P. graeca (henceforth referred to
as the Southern population) are very widely distributed, being found over almost
all major mountains in the area (Fig. 19). Colonies have been recorded from
Pelopónnisos, Southern Greece (Mts. Taiyetos, Pamon, Ménalo, Artemisio,
Ziria, Helmós, Erimanthos, and Panahaikó), from Évvia island (Mt. Dirfis), and
from Sterea Ellas, south-central Greece (Mts. Elikón, Iti, Pamassós, Gióna,
Vardüsia, Timfristós, Kaliaküda, Oxia, and Panetolikó).

Habitat

The butterfly is generally found on dry, rocky ground and at altitudes ranging
from approximately 1600 to about 2000 m (Fig. 20). Sometimes it is also found
in rocky clearings inside the upper altitudinal limit of coniferous forests.

Wing coloration in Southern population

On the whole it may be said that the butterflies in this area are generally
characterized by the light coloring of their wings both on upper- and underside
(Figs. 1, 2, 7, 8). Of course, minor wing character variation does occur from
mountain to mountain, but in our view this does not justify the naming of
separate subspecies, for if indeed it does, then there should be a ssp. named for
every single mountain in the area. Therefore the action taken by Gross (1978) in
describing two new subspecies, namely apollo (TL Mt. Pamassós) and pelops
(TL Mt. Ménalo) does not seem to us as being justifiable, and thus we are
considering both names as being synonyms of graeca , agreeing at the same time
with Tolman & Lewington (1997) who acted similarly.

Hitherto known localities for Pseudochazara graeca from
north-western Greece

The north-western colonies of P. graeca (henceforth referred to as the
northem population) are likewise scattered over several mountains, but rather in
a more restricted way than are their Southern counterparts (Fig. 19). The species
has been recorded from Ipiros (Mts. Tzoumérka, Lakmos, Timfi, Mitsikéli,
Smólikas, and Katara Pass), as well as from Makedonia (Mt. Vasilitsa).

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 137

Figs. 1-6. Pseudochazara graeca , Greece, upperside. 1, 3, 5. <$. 2, 4, 6. 1- Sterea Ellas, Mt.

Pamassós, 1800 m, 26.vii.1964; 2.- Éwia Island, Mt. Dirfïs, 1200-1300 m, 5.viii. 1 979; 3-
Thessalia, Agrafa Mts., Mt. Zigurolivado, 1650 m, 29.vii.2008; 4 - Thessalia, Agrafa Mts., Mt.
Karava, 1750 m, 29.vii.2008; 5, 6 - Ipiros, Pindos Mts., Katara Pass, 1600 m, 1 7.viii. 1 976. Scale bar:
1 cm.

Phegea 37 (4) (Ol.XII.2009): 138

Figs. 7-12. Pseudochazara graeca, Greece, underside. 7, 9, 11. S- 8, 10, 12. $. 7 - Sterea Ellas, Mt.
Pamassós, 1800 m, 26.vii.1964; 8. Évvia Island, Mt. Dirfis, 1200-1300 m, 5.viii. 1 979. 9.
Thessalla, Agrafa Mts., Mt. Zigurollvado, 1650 m, 29.vii.2008; 10 - Thessalla, Agrafa Mts., Mt.
Karava, 1750 m, 29.vii.2008; 11, 12 - Ipiros, Plndos Mts., Katara Pass, 1600 m, 1 7.viii. 1 976. Scale
bar: 1 cm.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 139

Figs. 13-15. <$, upperside, Greece. 13 - Pseudochazara graeca (light colored), Ipiros, Pindos Mts.,
Katara Pass, 1600 m, 8.viii.l974; 14, 15. Hyponephele lycaon. 14 - Pelopónnisos, Mt. Taiyetos, 1300
m, 9.VÜ.1998; 15 - Makedonia, Mt. Pangéo, 1500-1800 m, 6-7.viii.1979. Scale bar: 1 cm.

Figs. 16-18. c?, underside, Greece. Same data as in figs 13-15. Scale bar: 1 cm.
Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 140

2 IE 22E 23E 24E

Fig. 19: Geographical distribution of Pseudochazara graeca. White circles: Southern population.
Black circles: northem population. Triangles: central population (new data). Map created with
DMAP for Windows, version 7.2. (http://www.dmap.co.uk )

AR:

Artemisio

KL:

Kaliaküda

OL:

Ólimbos

TA:

Taiyetos

AV:

Avgó

KO:

Kópsi

OX:

Oxia

TI:

Timfi

Dl:

Dirfis

KR:

Karava

PE:

Pelister

TR:

Tringia

EL:

Elikón

KT:

Katara Pass

PH:

Panahaikó

TS:

Timfristós

ER:

Erimanthos

LA:

Lakmos

PN:

Pamon

TZ:

Tzoumérka

GI:

Gióna

MI:

Mitsikéli

PR:

Pamassós

VR:

Vardüsia

HE:

Helmós

MN:

Ménalo

PT:

Panetolikó

ZG:

Zigurolivado

IT:

Iti

MO:

Morforrahi

SM:

Smólikas

ZR:

Ziria

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 141

Fig. 20. Typical habitat of Pseudochazara graeca in Southern Greece (Mt. Taiyetos).

Fig. 21. Typical habitat of Pseudochazara graeca in north-westem Greece (Mt. Lakmos).

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 142

Fig. 22. Typical habitat of Pseudochazara graeca in central Greece (Mt. Zigurolivado).

Habitat

Brown (1977) claimed that the butterfly "...flies over rough clearings in
coniferous forests at altitudes of 1400 m to 1650 m. This is rather different from
the habitat of P. g. graeca , which favours open scree slopes". In our opinion
Brown’ s first paragraph holds true for both the northem and, as already stated,
the Southern population of graeca , provided the coniferous forest reaches its
highest altitudinal limit, which is also the suitable altitude for graeca. Otherwise
in almost all other instances, and for both the northem as well as the Southern
population, the butterfly is predominantly found on dry, rocky ground at
altitudes ranging from about 1600 to about 2000 m (Fig. 21).

Wing coloration in northem population

The northem population butterflies are in general much darker than the
Southern ones, the darkest of all being found on Mts. Timfi and Smólikas, i.e. at
the northemmost limit of their range. Unh is typically dark reddish-brown, in
contrast with the light greyish-brown hue of southem population specimens
(Figs.5,6, 11, 12).

Mt. Olimbos record

Specimens recorded from Mt. Olimbos (Tolman & Lewington 1997), which
is geographically detached from both aforementioned distribution areas (Fig.
19), are unknown to the authors and nothing can be said about their wing
coloration, as there is no published information about it.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 143

F.Y.R. of Macedonia record

Reported from Mt. Pelister by Schaider & Jaksic (1988) (Fig. 19), but the
figured specimens are from Katara Pass in northwestem Greece, and hence no
conclusion can be drawn about the status of this, unconfirmed, population.

New records from north-central Greece

The by the First author recently discovered population of Pseudochazara
graeca from north-central Greece (henceforth referred to as the central
population) encompasses at least six colonies that are distributed both in the
Agrafa Mts (Morforrahi, Kópsi, Zigurolivado, Karava), as well as in the
Aspropótamos area of the south Pindos range (Avgó, Tringia) (Fig. 19).

Habitat

The typical habitat is, as for the northem and Southern populations, dry,
rocky ground, at altitudes ranging between 1600 and 1900 m (Fig. 22).

Wing coloration in central population

After an examination of a large number of set specimens, it was found that
their coloration is, on average, intermediate, between that of the dark northem
population and the light southem one (Figs. 3, 4, 9, 10).

Conclusions

In Fig. 19 it is clearly shown for the First time that the geographical
distribution of P. graeca in Greece demonstrates no actual discontinuities, other
than those caused by the lowlands, separating the hosting mountains.
Uninterrupted distribution, along with clinal colour variation, sustained by the
recently captured specimens in north-central Greece, implies that division of the
taxon into two subspecies is inappropriate, and that the various wing colour
schemes represent no more than forms.

Underside wing coloration versus geological character of

habitat

It is generally accepted that the underside, cryptic coloration of butterflies
habitually sitting on the ground, largely depends on the geological character of
the habitat. In their discussion on Pseudochazara graeca , Tolman & Lewington
(1997) claim: "Small but systematic local variation in size and coloration, esp.
unh, appears to be due to ecological adaptation to the geological character of the
habitat". Similar comments are found in Weiss (1980). Our experience with
Greek mountains, however, does not necessarily support this assertion. The
butterfly coloration (Figs. 7-12, 16) does not always follow the corresponding
variation of the rock and soil hue above the tree line, in areas located within the
range of Pseudochazara graeca. For instance, the environment on Mt.
Zigurolivado (Fig. 22) is much more reddish-brown and darker than on Mt.
Lakmos (Fig. 21), however, as discussed earlier, the coloration of the

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 144

corresponding butterfly populations follows the opposite trend (much darker and
more reddish on Lakmos). Furthermore, the colour of the rocks on Mt. Taiyetos
(Fig. 20), i.e. at the southemmost tip of the butterfly’s range, is not appreciably
different from that on Mt. Lakmos (Fig. 21), but the corresponding butterflies
have a totally different underside; light and greyish on the former, dark and
reddish-brown on the latter.

Similar observations have also been made by the authors for Hyponephele
lycaon (Kühn, 1774). The population from Mt. Pangéo (north-eastem Greece)
has a light bluish-grey HW underside (Fig. 18) while the one from Mt.Taiyetos
has a dark brownish-grey one (Fig. 17), in spite of the fact that both mountains
are characterized by their similar, whitish-grey limestone rocks.

Acknowledgement

The First author would like to thank Mr. Kyriakos Aptoglou for his assistance
in translating articles written in French.

References

Aussem, B. 1978. Beitrag zur systematischen Stellung von Pseudochazara graeca und Beschreibung
einer neuen Subspecies (Lep., Satyridae). — Entomologische Zeitschrift, Frankfurt-am-Main 88:
13-22.

Brown, J. 1976. A review of the genus Pseudochazara de Lesse 1951 (Lep.: Satyridae) in Greece. —
Entomologist’s Gazette 27: 85-90.

Brown, J. 1977. A new subspecies of Pseudochazara graeca (Staudinger, 1870) (Lep.: Satyridae)
from Greece. — Entomologist’s Record and Journal ofVariation 89: 68-69.

Gross, F. J. 1978. Beitrag zur Systematik von Pseudochazara- Arten (Lep. Satyridae). — Atalanta,
Münnerstadt 9: 41-103.

Higgins, L. G. & Riley, N. D. 1984. A Field Guide to the Butterflies of Britain and Europe.

Collins, London. 384 pp.

Lafranchis, T. 2004. Butterflies of Europe. — Diatheo, Paris. 351 pp.

Schaider P. & Jaksic, P., 1988. Die Tagfalter von jugoslawisch Mazedonien. — Schaider, München.
199 pp.

Tolman, T. & Lewington, R. 1997. Butterflies of Britain and Europe. — Collins, London. 320 pp.
Weiss, J. C. 1980. Le genre Pseudochazara de Lesse en Europe et en Afrique du Nord. Description
d’une sous-espèce nouvelle de Ps. hippolyte Esper (Lep.: Satyridae). — Linneana Belgica
VIII(3): 98-108.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 145

Boekbespreking

Crèvecoeur, L. & Stevens, J. (eds.): Likona jaarboek 2008.

21 x 26 cm, 78 p., talrijke illustraties in kleur, Provinciaal Natuurcentrum, Het Groene Huis, Domein
Bokrijk, 3600 Genk, pnc@limburg.be, paperback, 2009, prijs niet meegedeeld (ISSN 0778-8495).

Dit is alweer het 18de jaarboek van de Limburgse Koepel voor Natuurstudie met heel wat
interessant informatie over de natuur in de provincie Limburg. Zoals gebruikelijk in deze jaarboeken
is er voor elk wat wils en op entomologisch gebied zijn vooral de volgende twee artikels van belang:
"Biodiversiteit in het Westelijk Vijvergebied van Bokrijk" (door T. Lemmens & L. Crèvecoeur) met
daarin info over de aanwezige waterwantsen en kevers; "De zweefvliegenfauna van het
natuurreservaat De Maten" (door F. Van de Meutter) met een volledige lijst van alle waargenomen
soorten en bespreking van enkele opmerkelijke taxa.

Het jaarboek is weer eens zeer rijkelijk geïllustreerd en bijzonder smaakvol uitgegeven. Het is
aangename lectuur voor iedereen die in de Limburgse natuur geïnteresseerd is. Een aanrader!

W. De Prins

Székely, L.: The butterflies ofRomania.

21 x 30 cm, 305 p. incl. 22 kleurenplaten, te bestellen bij de auteur, Dr. Székely L., str. Viitorului 31
B/9, RO-505600 Sacele, jud. Brasov, Romania, levi.szekely@gmail.com of www.szekelylevente.ro,
paperback, 2008, € 35,- verzending inbegrepen (ISBN 10973-8424-59-3).

Dit boek geeft een overzicht van alle 218 met zekerheid in Roemenië vastgestelde soorten
dagvlinders. Daarnaast worden er 34 soorten besproken die ooit wel uit Roemenië werden vermeld,
maar waarvan het voorkomen twijfelachtig is. Opvallend daarbij is het grote aantal soorten uit het
genus Erebia (12).

Het boek wijkt wel sterk af van de gebruikelijke boeken over een bepaalde regio in die zin dat
het in feite weinig of geen doorlopende tekst bevat. Na een korte inleiding (zowel in het Engels als
Roemeens), met algemene informatie over de vroegere studies van de Roemeense Lepidoptera fauna,
een checklist van de Roemeense dagvlinders en een overzicht van alle vermelde lokaliteiten, volgt
een algemeen deel dat in zeer compacte vorm heel wat informatie bevat. Deze informatie is niet in
tekst uitgedrukt, maar verpakt in een reeks diagrammen, symbolen en afkortingen.

Zo wordt elke soort ingedeeld in een "faunal type" en een "faunal element". De verspreiding in
Roemenië wordt op twee kaartjes weergegeven, in UTM-hokken en in een geschaduwd kaartje. De
habitat-types worden opgesomd en het voorkomen in een lijnvorm met de aanduidingen: "Very local,
Localized, Very rare, Rare, Common, Very common". Ook het verticale voorkomen wordt zo
voorgesteld op een lijn met aanduidingen van 0 tot 2500 m. Hetzelfde geldt voor de vliegtijd, waarbij
een onderscheid wordt gemaakt tussen een hoogte van 0-100 en 100-2500 m, en de
beschermingsstatus met aanduidingen voor "Extinct, Critically endangered, Endangered, Vulnerable,
Near threatened, Least concern, Not evaluated, Data deficiënt". De voedselplanten van de rups
worden kort opgesomd en de overwinteringstrategie. In sommige gevallen wordt er ook een lijstje
met de lokaliteiten afgedrukt en enkele verwijzingen naar de literatuur.

De 22 kleurenplaten zijn van zeer goede kweliteit. Er worden meer dan 1000 geprepareerde
vlinders afgebeeld op licht blauwgrijze achtergrond. De vlinders zijn bijzonder scherp en kleurecht.
Eén plaat bevat foto's van biotopen en twee platen beelden vlinders in de natuur af.

Al wie in de dagvlinderfauna van Europa geïnteresseerd is, mag dit boek niet missen. Het is
omwille van zijn kleurenfoto's alleen al zijn prijs waard.

W. De Prins

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 146

Opmerkelijke dagvlindersoorten in West-Vlaanderen
anno 2008 (Lepidoptera: Rhopalocera)

door de Zuid-West- Vlaamse Vlinder Kring (Z.W.V.V.K.)

(Sylvain Cuvelier, Jori Degrande, Luc Merveillie, Stef Spruytte en Jacques
Vervaeke)

Samenvatting. In 2008 werden drie opmerkelijke dagvlindersoorten op één of meerdere
nieuwe locaties in de provincie geobserveerd. De Kleine ijsvogelvlinder ( Limenitis camilld) werd
waargenomen in een geïsoleerd bos te Torhout, wat nogmaals zijn pogingen tot uitbreiding
bevestigt. In De Panne werden er enkele malen meerdere Sleedoompages ( Thecla betulae)
waargenomen. Ook in Elverdinge vloog de soort op een nieuwe locatie. In het Kortrijkse zijn er
twee nieuwe vindplaatsen van eitjes voor deze soort. Te Wervik werd een Geraniumblauwtje
{Cacyreus marshallï) waargenomen. Dit is de derde waarneming in België.

Abstract. Remarkable records of butterflies from the province of West-Flanders in 2008
(Lepidoptera: Rhopalocera)

In 2008 three remarkable butterfly species were observed in one or several localities in the
province. The White Admiral ( Limenitis camilld) was seen in an isolated wood at Torhout,
confirming its attempts for extension. In De Panne at different occasions, several Brown
Hairstreaks ( Thecla betulae ) were observed. Also in Elverdinge the species was flying in a new
locality. In the area of Kortrijk eggs were found in two new sites. One Geranium Bronze
{Cacyreus marshallï) was observed at Wervik. This is the third observation in Belgium.

Résumé. Observations remarquables de papillons dans la province de Flandre occidentale en
2008 (Lepidoptera: Rhopalocera)

En 2008 trois espèces remarquables de rhopalocères ont été observées dans une ou plusieurs
nouvelles localités de la province. Le Petit sylvain ( Limenitis camilla) a été vu dans un bois isolé
de Torhout ce qui confirme les tentatives d’expansion. A La Panne plusieurs Thécla du Bouleau
{Thecla betulae) ont été vus a différentes reprises. Egalement a Elverdinge 1’espèce volait dans
une nouvelle localité. Dans la région de Courtrai il y a deux nouveaux sites oü des ceufs ont été
découverts. A Wervik un Brun des pélargoniums {Cacyreus marshallï) a été observé. II s’agit de
la troisième observation pour la Belgique.

Sleutelwoorden: Lepidoptera - Rhopalocera - Limenitis camilla - Thecla betulae -

Cacyreus marshalli - West-Vlaanderen - België

Cuvelier, S.: Diamantstraat 4,B-8900 leper (sylvain.cuvelier@pandora.be)

Degrande, J.: Bergstraat 3,B-8956 Kemmel (jori.degrande@telenet.be)

Merveillie, L.: Meersstraat 8,B-8954 Westouter (luc.merveillie@pandora.be)

Spruytte, S.:Vogelweelde 15,B-8950 Nieuwkerke (stef.spruytte@telenet.be)

Vervaeke, J.: Oscar Seynaevelaan 13, B-8560 Gullegem (jacques.vervaeke@skynet.be)

Inleiding

Bij de start van de Z.W.V.V.K., begin 2000, ontstond het idee om een
uitgebreide inventarisatie van de dagvlinders te starten over de hele provincie
West-Vlaanderen. We hadden immers de indruk dat er sinds de publicatie van
Maes & Van Dyck (1999) heel wat veranderingen plaatsvonden.

Met het Z.W.V.V.K.-project 2000-2006 werd er gedurende zeven jaar
intensief geïnventariseerd en zo bekwamen we een gedetailleerd beeld van de
huidige verspreiding. In 2004 publiceerden we reeds een intermediaire analyse
(Cuvelier et al. 2004). Het volgende jaar brachten we een artikel over drie
opmerkelijke soorten in 2004 (Cuvelier et al. 2005). In 2007 verscheen dan het

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 147

Z.W.V.V.K.-boek "Dagvlinders in West-Vlaanderen, Verspreiding en Ecologie
2000-2006" waarin alle gegevens verwerkt werden (Cuvelier et al. 2007). In dit
artikel actualiseren we de verspreidingsgegevens van de opmerkelijkste soorten
uit 2008.

Limenitis camilla (Linnaeus, 1764)

De Kleine ijsvogelvlinder werd in 2004 voor het eerst opgemerkt in onze
provincie. Na een eerste waarneming in de Galgebossen te Elverdinge werd de
soort dat jaar ook nog op twee andere locaties in hetzelfde arrondissement
gezien, namelijk in het provinciaal domein De Palingbeek te leper en de
Kroonaardhoek te Wijtschate. Vermoedelijk ging het telkens om exemplaren
vanuit de dichtstbijzijnde populatie in Henegouwen, in vogelvlucht op
respectievelijk 17, 9 en 6 km van de nieuwe vindplaatsen.

In 2005 werd de soort voor het eerst waargenomen in de Sixtusbossen te
West-Vleteren. Dit biotoop ligt in vogelvlucht op 21 km van de reeds vernoemde
populatie in Henegouwen en op 5,5 km van de Galgebossen. Tijdens de
volgende jaren werd de soort in deze vier locaties telkens terug waargenomen. In
de Galgebossen stegen de aantallen zelfs heel sterk. In de Galgebossen en het
provinciaal domein De Palingbeek vliegt de soort inmiddels op verscheidene,
verspreid liggende plaatsen binnen deze boscomplexen.

Op 1 juli 2008 merkte David Deruytter één Kleine ijsvogelvlinder op in het
Wijnendalebos te Torhout. Deze opmerkelijke observatie werd op foto
vastgelegd. Daar er geen vroegere waarnemingen gekend zijn uit het Houtland
kwam deze waarneming onverwachts. Op 22 juli zocht de observator op
dezelfde locatie maar de soort werd niet meer gezien. Ook nu weer ligt de
nieuwe vindplaats op grote afstand van de dichtstbij gekende locaties. In
vogelvlucht ligt het Drongengoed te Ursel (Oost- Vlaanderen) op 29 kilometer
NO-waarts en de vier locaties in het arrondissement leper gemiddeld op zo’n 30
kilometer ZW-waarts.

Recent werd een stuk van het Wijnendalebos lichtrijker gemaakt waardoor
het biotoop meer geschikt wordt voor de Kleine ijsvogelvlinder. Opvolging in de
komende jaren zal moeten uitwijzen of een populatie zich hier kan vestigen. De
soort is blijkbaar zwerflustiger dan voorheen gedacht. Na de eenmalige
waarneming door Olivier Dochy, op 4 juli 2001, in het militair domein te
Houthulst werd er jaarlijks gericht gezocht naar de soort. Maar het voorkomen
kan tot op heden niet worden bevestigd.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 148

70 75 80 85 90 95 00 05 X0 15 20 25 30 35

Fig. 1- Verspreidingskaart Kleine ijs vogel vlinder (. Limenitis camïlld) in West- Vlaanderen en
aanpalend deel van Henegouwen en Oost- Vlaanderen (België), periode 2000-2008.

Thecla betulae (Linnaeus, 1758)

Het verspreidingsgebied van de Sleedoompage concentreert zich in
Heuvelland, met uitlopers naar leper. Verder oostwaarts komt de soort verspreid
voor in ondermeer Wervik, Marke, Aalbeke, Vichte, Moen, Anzegem en
Gijzelbrechtegem. Deze laatste vindplaatsen sluiten aan op het
verspreidingsgebied in de Vlaamse Ardennen. De laatste jaren werd de soort ook
enkele malen opgemerkt aan de Westkust.

Op 5 september 2004 zag Godfried Warreyn in het Garzebekeveld te
Adinkerke één vlinder. Vraag was of het om een dwaalgast ging of een kleine
populatie. Daarom werd er tijdens de daaropvolgende winter met de
Z.W.V.V.K.-leden en enkele plaatselijke medewerkers in de nabije omgeving
gezocht naar eitjes. Tijdens deze zoektocht werden op twee locaties in totaal drie
eitjes gevonden. In 2006 werd er verder gezocht te Koksijde in de Noordduinen,
de Doompanne en de Oostvoorduinen. Dit leverde alleen 0- waarnemingen op.
Op 2 september 2005 zag René Billiau één wijfje in de Krakeelduinen in de
Panne.

In 2008 observeerde hij er terug één wijfje, ditmaal op 20 september. In 2008
liet de Sleedoompage zich herhaaldelijk zien in het Westhoekreservaat in De
Panne. Op 6 augustus werd de soort er voor het eerst opgemerkt. Wouter Van
Gompel kon er drie vlinders waarnemen. In de daaropvolgende week, op 11
augustus, observeerde Diederik D’Hert er zes exemplaren. Vervolgens zag

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 149

Godfried Warreyn er op 14 augustus twee vlinders (Warreyn 2009). Op 29
augustus zagen Simon Feys en Wouter Van Gompel er nog twee wijljes.
Opmerkelijk waren de hoge aantallen. De Sleedoompage wordt doorgaans als
vlinder weinig opgemerkt en observaties betreffen dan meestal slechts één
exemplaar.

In september 2008 werd de Sleedoompage tweemaal opgemerkt in de
Galgebossen te Elverdinge. Rik Cheque zag er op 25 september twee vlinders en
op 27 september één. In het voorjaar van 2005 zochten Jori Degrande en Stef
Spmytte er reeds naar eitjes maar toen werd niets gevonden. In het Kortrijkse
werden in 2008 op enkele nieuwe locaties eitjes ontdekt. In het voorjaar telde
Jacques Vervaeke in het Preshoekbos twaalf eitjes en in het najaar
negenentwintig. Op 9 december vond Frank Vandendriessche twee eitjes in De
Kleiputten te Kortrijk.

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 35

Fig. 2- Verspreidingskaart Sleedoompage ( Thecla betulaé) in West- Vlaanderen (België) periode
2000-2008.

Cacyreus marshalli (Butler, 1898)

Het Geraniumblauwtje is een van oorsprong Zuid- Afrikaanse soort die
gemime tijd geleden per ongeluk in Europa werd geïntroduceerd via de import
van Pelargonium-cvXtxvdiïs die als waardplant gebruikt worden.

De eerste waarnemingen dateren van 1989 (Eitschberger & Stamer 1990) in
Mallorca. De aanwezigheid werd al snel een plaag over het hele eiland. Daarna
verspreidde de soort zich in snel tempo over de andere eilanden van de Balearen

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 150

en ook naar het Spaanse vasteland. Tijdens de daaropvolgende j aren merkte men
het Geraniumblauwtje op in grote delen van West-Europa.

De eerste waarneming in België gebeurde door Willy Troukens op 3
augustus 1991 te Anderlecht (Troukens 1991). Het ging om een redelijk gaaf
mannetje, zittend op een blad van Laurierkers. Een volgende observatie
gebeurde in 2002 te Herenthout (Heylen, Bosmans & Van Dyck 2002) in de
Antwerpse Kempen. Hier betrof het een afgevlogen exemplaar dat neerstreek op
Jacobskruiskruid.

Op 30 juli 2008 kwam er de derde waarneming voor België. Ditmaal
fotografeerde David Pollet de soort in De Balokken te Wervik. Uit de
aanpalende Noord-Franse regio Nord-Pas de Calais zijn er tot nog toe geen
zekere waarnemingen gemeld (Daniël Haubreux, mondelinge mededeling).

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 35

Fig. 3.- Verspreidingskaart Geraniumblauwtje ( Cacyreus marshalli) in West- Vlaanderen (België)
periode 2000-2008.

Bedankingen

Graag bedanken we de volgende personen voor het doorsturen van gegevens:
Rik Cheque, David Deruytter, Diederik D’Hert, Simon Feys, Daniël Haubreux,
Dirk Maes, David Pollet, Wouter Van Gompel, Frank Vandendriessche, Erwin
Verfaillie, Godfried Warreyn, Joseph Yserbyt, Mare Zwertvaegher.

Referenties

Cuvelier, S., Degrande, J., Merveillie, L., Spruytte, S. & Vervaeke, J. 2004. Verspreidingsgegevens
van de dagvlinders in de provincie West- Vlaanderen (België) Intermediaire analyse (2000-
2003). — Phegea 32(3): 91-107.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 151

Cuvelier, S., Degrande, J., Merveillie, L., Spruytte, S. & Vervaeke, J. 2005. Drie opmerkelijke
dagvlindersoorten in West- Vlaanderen anno 2004 (Lepidoptera). — Phegea 33(2): 55-58.
Cuvelier, S., Degrande, J„ Merveillie, L., Spruytte, S. & Vervaeke, J. 2007. Dagvlinders in West-
Vlaanderen. Verspreiding en Ecologie 2000-2006. — Zuid- West- Vlaamse Vlinder Kring, 144

pp.

Eitschberger, U. & Stamer, P. 1990. Cacyreus marshalli Butler, 1898, eine neue Tagfalterart für die
europaïsche Fauna? (Lepidoptera, Lycaenidae). — Atalanta 21: 101-108.

Heylen, F., Bosmans, R. & Van Dyck, H., 2002. Zuidafrikaans blauwtje duikt op in Herenthout. —
Natuur. focus 1(4): 164-165.

Maes, D. & Van Dyck, H. 1999. Dagvlinders in Vlaanderen - Ecologie, verspreiding en behoud. —
Stichting Leefmilieu, Antwerpen, i.s.m. Instituut voor Natuurbehoud en Vlaamse
Vlinderwerkgroep, Brussel. 480 pp.

Troukens, W. 1991. Cacyreus marshalli Butler, 1898 aangetroffen in België (Lepidoptera:
Lycaenidae). — Phegea 19(4): 129-131.

Warreyn, G. 2009. De Sleedoompage. — Parnassia 8(2): 7-9.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 152

First records of the ’bathroom mothmidge' Clogmia
albipunctata, a conspicuous element of the Belgian
fauna that went unnoticed (Diptera: Psychodidae)

Louis Boumans, Jean-Yves Zimmer & Fran^is Verheggen

Abstract. The 'bathroom fly' Clogmia albipunctata (Williston, 1893) (Diptera: Psychodidae)
is a cosmopolitan species that is commonly found in bathrooms, kitchens, sewage treatment
plants and compost heaps. Of circumtropical origin, the species probably spread to synanthropic
habitats in northem and central Europe during the past decades. The fïrst documented fmdings in
Belgium are discussed, together with general information on the biology and recognition of the
species.

Samenvatting. Eerste vermelding van de motmug Clogmia albipunctata, een opvallende,
maar onopgemerkte soort van de Belgische fauna (Diptera: Psychodidae)

De motmug Clogmia albipunctata (Williston, 1893) (Diptera: Psychodidae) is een
kosmopolitische soort die vaak wordt aangetroffen in toiletten en badkamers, en daarom in het
Engels wel bekend staat als bathroom fly. De soort is ook in België waarschijnlijk algemeen. Dit
artikel bespreekt de eerste gedocumenteerde Belgische vondsten en geeft algemene informatie
over de verspreiding, herkenning en biologie.

Résumé. Première mention de Clogmia albipunctata, une espèce commune mais passée
inaperfue de la faune beige (Diptera: Psychodidae)

La 'mouche de salie de bain' Clogmia albipunctata (Williston, 1893) est une espèce cosmopolite
fréquemment rencontrée dans les salles de bain, les cuisines, les conduites d’eau usée et les tas de
compost. D’ origine circumtropicale, cette espèce s’est probablement étendue a des habitats
synanthropiques dans le nord et le centre de 1'Europe au cours des demières décennies. La
découverte de Tespèce en Belgique est examinée, et des informations générales sur la biologie et
la reconnaissance de 1'espèce sont données.

Keywords: Clogmia albipunctata - Psychodidae - moth fly - faunistics - indoor pest - first
record.

Boumans, L.: Zoölogisch Museum, Universiteit van Amsterdam, Mauritskade 61, NL- 1092 AD
Amsterdam, louis.boumans@uva.nl

Zimmer, J.-Y. & Verheggen, F.: Unité d'Entomologie fonctionnelle et évolutive, Gembloux
Agro-Bio Tech, Université de Liège, Passage des Déportés 2, B-5030 Gembloux.

Introduction

Most people will be familiar with the small flies inhabiting the less well-
maintained sanitary facilities in such places as petrol stations and camping sites,
where the larvae breed in the drains.

A few cosmopolitan species of moth flies (Psychodidae), also known as drain
flies or filter flies, are well adapted to this kind of habitats. When they occur in
small numbers, moth flies will mostly remain unnoticed. In buildings with a
malfunctioning sewage system, they can occur massively. While these non-
biting moth flies of the subfamily Psychodinae do not carry any known disease,
when present in abundance they can pose a hygienic problem, especially in
hospitals (Verheggen et al. 2008). In cases of a real infestation, inhaling fme
particles of the scale-like hairs that detach from living and dead insects can
cause respiratory problems. Some past studies have also shown the possibility
for such flies to carry bacterial germs. In November 2006, a hospital in the

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 153

Netherlands had to cancel surgical operations for two days because moth flies —
of an unidentified species — were found in the operation rooms (Anonymous
2006).

In such situations the moth flies are typically 'controlled', but not identified to
species level. As a result, a very common and photogenic species, Clogmia
albipunctata (Williston, 1893), is still missing from the Belgian species list.

Taxonomy

The taxonomie history of Psychodidae is complex, having resulted in many
synonyms for the same species. Clogmia albipunctata was first described in
1893 by Williston, under the name Psychoda albipunctata. This species became
the type species of the genus Clogmia Enderlein 1937, but for a long time
specialists considered Clogmia to be a synonym of Telmatoscopus Eaton 1904.
Vaillant placed most Clogmia species, including this one, in a newly defined
genus Telmatoscopus Vaillant 1972.

The current situation is that in much of the medical, toxicological and
ecological literature the species is referred to as Telmatoscopus albipunctatus,
whereas taxonomists typically adhere to name Clogmia albipunctata. The latter
is the valid name according to Fauna Europaea (Wagner 2004), though the
website yields C. albipunctat-us , with an incorrect ending for the grammatical
gender. In addition, this cosmopolitan species has been described independently
several times, so that a number of less commonly used synonyms exist. More
taxonomie details are provided by Vaillant (1972: 52), Wagner (2004) and
Ibanez-Bemal (2008).

Distribution in Europe

Vaillant (1971: 2) defines the distribution of C. albipunctata as the world-
wide belt between 40° Southern and 42° northem latitude. However, the species
currently occurs much further northward in Europe, at least in synanthropic
habitats. In 1993 it was found for the first time in Germany, in a treatment
facility for domestic waste close to Berlin (Wemer 1997). Fauna Europaea
(Wagner 2004) mentions the species as occurring in Germany, France, Spain,
Italy and Slovenia, as well as the Canary Islands, Madeira and Sardinia. Jezek &
Goutner (1995) list the species for Greece. We have recently published on the
occurrence of C. albipunctata in the Netherlands (Boumans 2009). There can be
no doubt that C. albipunctata is now common all over Europe, with the possible
exception of the British Isles and Scandinavia.

Observations in Belgium

In early spring 2007, patients of the psychiatry department of CHU
Brugmann, a suburban hospital in Brussels, noted the presence of "little worms"
in a bathroom. A few weeks later "small flies" were seen in another care unit.
These larvae and flies were sent to the Functional and Evolutionary Entomology
Department of the Gembloux Agro-Bio Tech, University of Liège, where they
were identified as moth flies (Verheggen et al. 2008). In February 2009, the first

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 154

author identified a sample of fifteen adults, including five males, as belonging to
the species C. albipunctata (fig. 2). The identification was based on the
identification key, descriptions and drawings of Vaillant (1971, 1972) and
Ibanez-Bemal (2008), as well as comparison with Dutch specimens identified by
the Psychodidae specialist Prof. Rüdiger Wagner (Boumans 2009).

Figs. 1-4. Clogmia albipunctata. 1- Belgium, West Flanders, Beemem, 13 September 2008. Photo
Geert Vanhulle. 2.- Male genital appendages of one of the specimens of C. albipunctata collected at
the CHU Brugmann hospital in Brussels. Photo Louis Boumans. 3.- In Gent, Clogmia albipunctata
was found to breed in garbage containers in September 2008. The pupa belongs to a different family
of Diptera, possibly Phoridae. Photo Michel Vuijlsteke. 4 - This picture of Clogmia albipunctata
taken in Gent in August 2004 currently represents the oldest known Belgian record. Photo Michel
Vuijlsteke.

In addition to these collected specimens, browsing the internet yielded
several pictures of this pretty moth fly taken in Belgium. These are listed in
Table 1. So far, the earliest documentation of C. albipunctata from Belgium
dates from August 2004.

The observations of C. albipunctata in Belgium were all done in or around
buildings. This concurs with the observations from the Netherlands, where the
species was found in kitchens, toilets and bathrooms, and in a compost heap
(Boumans 2009).

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 155

Table 1. Photographs of Clogmia albipunctata from Belgium. Localities with an asterisk are taken
from the site waamemingen.be. Missing coordinates specified to the level of minutes are estimates
based on a gazetteer.

Locality

Coordinates

Date

Photographer

Details

Gent, Waterrijk

N 51°03.541' E 3°43.691'

14-08-2004

Michel Vuijlsteke

indoors

Ledegem

N 50°51' E 3°07'

14-10-2005

David Pollet

terrace

Wichelen

N 51°00' E 3°58'

3-4-2006

Steve Pichal

indoors

Gent

N 51 °01 .872' E 3°41 .116'

16-9-2006

Michel Vuijlsteke

waste container outdoors

Achel*

N 51 °1 6.1 1 3' E 5°28.557'

13-7-2008

C. Kuipers

indoors

Bornem*

N 51 °05.732' E 4°1 3.884’

31-8-2008

Herwig Mees

Beernem

N51o07,E3°19'

13-9-2008

Geert Vanhulle

small sewage well

Tongeren

N 50°46' E 5°28'

5-10-2008

Harry de Koning

kitchen

Sint-Niklaas*

N 51°09.063' E 4°08.550'

26-4-2009

Onafhankelyke

Vogelaars

Gent centre*

N 51°02.961' E 3°42.903'

31-5-2009

Antoon De Rycke

indoors

Wichelen

N 51 °00' E 3°58'

14-7-2009

Steve Pichal

indoors

Mol*

N 51 °1 1.423' E 5°02.460'

10-8-2009

Eric Hantson

indoors

Recognition

Psychodidae have long hairs (macrotrichia) on the wing veins, the legs and
the body. In many species the wings have an attractive pattem of colours and
markings. It seems likely that several species can be recognized by the wing
pattem, but the required documentation for this purpose, such as reliably
identified colour pictures, is largely lacking.

The trichia play almost no role in the identification keys for Psychodidae.
During their short life, the adult moth flies tend to loose these, and the wing
pattem fades. Moreover it is impossible to collect and prepare the animals
without damaging the trichia. Collections are usually kept in ethanol, which
makes the trichia detach, exposing other characters for identification, notably the
genital appendages. Larvae and depilated adults of C. albipunctata can be
identified under a binocular with the keys of Vaillant (1971, 1972), who uses the
genus name Telmatoscopus for this species. Vaillant provides many drawings of
details; besides those the additional description and drawings of Ibanez-Bemal
(2008) are helpful.

Although the identification of moth flies generally requires making
microscope preparations, the habitus of C. albipunctata is sufficiently
characteristic to recognize the species from a clear photograph. This holds
particularly if the picture was taken in Europe, where there are no similar-
looking species, and in its typical habitat of sewage drains, bathrooms and the
like. For this purpose we provide, as an addition to the literature sources cited, a
description of the habitus of C. albipunctata.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 156

Clogmia albipunctata is a large moth fly of mostly grey or dark brown
colour. The wings have conspicuous white spots and the ends of the longitudinal
veins (Fig. 1). At about half the length of the wing there is a second row of white
spots arranged in a V-shape with the angle of the V pointing distally.

At about one third of the wing length from the base, at the base of veins R2
and M2 (just beyond the forks R2-3 and Ml -2), there are two tufts of trichia that
look like dark or dark-and-white spots. The tufts are formed by trichia pointing
towards each other: the partly white trichia on the basal side are directed distally,
the dark trichia on the distal side point basally. The trichia on the basal portion
of vein R2-3, before the fork, are of a reddish brown colour.

Other moth flies associated with the same type of anthropogenic habitats are
Tinearia alternata (Say, 1824), Psychoda cinerea Banks, 1894, P. albipennis
Zetterstedt, 1850 and P. parthenogenetica Tonnoir, 1940 (cf. Wemer 1997). The
latter two species are treated as synonyms in some references, but not in others.
Psychoda albipennis is a sexual species with fifteen antennal segments, whereas
P. parthenogenetica is a triploid parthenogenetic lineage (Milrouse 1942,
Troiana 1978) with fourteen segments.

When at rest, these other species keep their wings roof-shaped, slantwise
over the abdomen whereas C. albipunctata keeps its wings in a horizontal plane.

Clogmia albipunctata is the larger and darker species. lts wings are more
rounded. The angle of the wing apex is wider than 90°, as against some 70° in T.
alternata and P. cinerea and even less in the other species. The illustrations in
Ibanez-Bemal (2008) are helpful for the comparison of C. albipunctata , P.
cinerea and T. alternata.

Biology

Clogmia albipunctata is one of the best known Psychodidae. The larvae
develop in shallow, polluted water containers or wet organic material and slime,
using their mandibles to shred organic material. According to Vaillant (1971),
development time from egg to adult is about seventeen days, and adults live
about ten days, depending on the temperature. In the laboratory at 22° C the
larval stage takes sixteen to seventeen, and the pupal stage five to six days
(Sehgal et al. 1977). Sebastiani (1978) describes the courtship and sexual
behaviour: Newly emerged adults become sexually mature in about nine hours,
and both sexes can mate and reproduce with more than one other individual. A
female lays 200 to 300 eggs, which hatch in a few days (Sehgal et al. 1977,
Simöes et al. 1977, Sebastiani 1978). Thus a single pair can produce thousands
of offspring in a few months.

In tropical and temperate regions, the species occurs in natural habitats in
shallow pools and in rot holes in trees (Jenkins & Carpenter 1946, Paradise
2004, Harlan & Paradise 2006, Burkhart et al. 2007, Englund et al. 2007). In
addition it is often found in sewage treatment plants (e.g. Heilprin et al. 2002,
Hribar et al. 2004). It can be a nuisance in buildings, and especially in hospitals

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 157

(Verheggen et al. 2008). While not classical myasis agents, larvae occasionally
breed in the body orifices of patients living under poor hygienic conditions
(Nevill et al. 1 969, Hyun et al. 2004, Tu et al. 2007).

Finally, C. albipunctata is appreciated as model species that is easily reared
in laboratories. It is used in toxicological experiments, and in evolutionary
developmental research, e.g. on embryonic segmentation processes in lower
Diptera (e.g. Rohr et al. 1999).

Discussion

In a few months’ time, Boumans (2009) collected 26 observations of C.
albipunctata in the Netherlands, most of these by browsing internet forums and
asking acquainted dipterists and nature photographers. While relatively few
photographers pay attention to moth flies, about a quarter of the original Dutch
and Belgian pictures published on the internet show C. albipunctata. (On the
Dutch naturalists’ website waameming.nl, out of the 42 observations of
Psychodidae which were accompanied by photos in January 2009, 1 1 showed
this species.) Together with the six observations now documented for Belgium,
this shows that the species must now be very common in both countries.

If we assume that the distribution area given by Valiant (1971) was
approximately accurate in the 1970s, C. albipunctata must have spread into
north-westem Europe at some time during the past few decades. There are some
indications that it reached Belgium and the Netherlands only a few years ago and
became widespread in a short time. The fïrst Belgian observation we know of is
from 2004; the first Dutch one from 2005. Moreover, the Dutch observations are
concentrated in the southem half of the country. On the other hand, the overall
number of records of moth fly species from these countries is very small, and we
owe many documented cases to the recent popularity of digital photography.
There are very few experts working on non-biting Psychodidae, and the
literature on this group is difficult to access. Therefore, C. albipunctata may well
have gone unnoticed for a longer period.

Humans can easily disperse synanthropic moth flies like Clogmia over long
distances with garbage or small water containers like car tyres. The underground
sewage system may aid local dispersal. Altematively, the species may spread on
its own during the summers, when it also breeds outdoors. More observation
data, including historical records, are needed to establish when the range
expansion took place and what the principal mode of dispersal is in Europe. It
would be interesting to know, for instance, whether it also breeds in natural
habitats like tree holes in this part of the world, and whether larvae can survive
the winter outdoors. A final interesting question is whether C. albipunctata
larvae co-occur with other moth fly species in the same substrate, or perhaps
tend to replace other species like T. alternata and P. albipennis.

Acknowledgements

We thank Michel Vuijlsteke, David Pollet, Harry de Koning, Steve Pichal
and Geert Vanhulle for providing additional data on their observations. Michel

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 158

and Geert also kindly allowed reproducing their pictures. The website
waamemingen.be provided many additional observation records.

Request

In order to arrivé at a better picture of the actual distribution of C.
albipunctata and its competition with other moth fly species in synanthropic
habitats, we welcome additional data from the Benelux: Psychodidae pictures
and specimens collected from inside and round buildings, if possible with a
description of the possible substrate of the larvae. These can be sent to L.
Boumans; specimens are best sent in small Eppendorf vials with 75% ethanol.

Literatuur

Anonymous 2006. Operaties afgelast door motmug in ziekenhuis. — NRC Handelsblad (28
november 2006): 3.

Boumans, L. 2009. De 'wc-motmug' Clogmia albipunctata (Diptera, Psychodidae), een opvallend
maar onopgemerkt element van onze fauna. — Nederlandse Faunistische Mededelingen 30: 1-
10.

Burkhart, J., Smith, L., Villalpando, S. & Paradise, C. 2007. Scirtid beetles ( Helodes pulchella), leaf
litter, and treeholes: is there evidence of facilitation in the field. — Southeastern Naturalist 6(4):
597-614.

Englund, R., Wright, M. & Polhemus, D. 2007. Aquatic insect taxa as indicators of aquatic species
richness, habitat disturbance, and invasive species impacts in Hawaiian streams. — Bishop
Museum Bulletin in Cultural and Environmental Studies 3: 207-232.

Harlan, N. & Paradise, C. 2006. Do habitat size and shape modify abiotic factors and communities in
artificial treeholes? — Community Ecology 7(2): 211-222.

Heilprin, D., Phillips, C. & Basmadjian, E. 2002. Fly larvae in wastewater discharges: a potential
source of food and organochlorine contaminants for some Southern Califomia fishes. —
Environmental Biology of Fishes 65(3): 349-357.

Hribar, L., Vlach, J., DeMay, D., James, S., Fahey, J. & Fussell, E. 2004. Mosquito larvae (Culicidae)
and other diptera associated with containers, storm drains, and sewage treatment plants in the
Florida Keys, Monroe county, Florida. — Florida Entomologist 87(2): 199-203.

Hyun, D., Cain, M., Blue-Hnidy, D. & Conway, J. 2004. Urinary myiasis associated with ureteral
stent placements. — The Pediatrie Infectious Disease Journal 23(2): 179.

Ibanez-Bemal, S. 2008. New records and descriptions of Mexican moth flies (Diptera: Psychodidae,
Psychodinae). — Transactions of the American Entomological Society 134(1): 87-131 .

Jenkins, D. W. & Carpenter, S. J. 1946. Ecology of the tree hole breeding mosquitoes of Nearctic
North America. — Ecological Monographs 16: 31-48.

Jezek, J. & Goutner, V. 1995. Psychodidae (Diptera) of Greece. — Sbornik Narodniho Muzea v
Praze Rada B Prirodni Vedy 50(1-4): 107-124.

Milrouse, R. 1942. Sur 1'existence d'une parthenogenese constant thelytoque chez Psychoda severini
Tonnoir (Diptère). — Comptes Rendus Hebdomadaire des Seances de TAcademie des Sciences
215(CHEXK REF): 226-227.

Nevill, E. M., Basson, P. A., Schoonraad, J. H. & Swanepoel, K. 1969. A case of nasal myiasis
caused by the larvae of Telmatoscopus albipunctatus (Williston) 1893 (Diptera: Psychodidae).
— South African Medical Journal 43( 1 7): 5 1 2-5 14.

Paradise, C. 2004. Relationship of water and leaf litter variability to insects inhabiting treeholes. —
Journal of the North American Benthological Society 23(4): 793-805.

Rohr, K., Tautz, D. & Sander, K. 1999. Segmentation gene expression in the mothmidge Clogmia
albipunctata (Diptera, Psychodidae) and other primitive dipterans. — Development Genes and
Evolution 209(3): 145-154.

Sebastiani, F. L. 1978. Ciclo biologico de Telmatoscopus albipunctatus (Williston, 1893) (Diptera,
Psychodidae), 1-Comportamiento sexual. — Ciencia e Cultura (Brazil) 30(6): 718-722.

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 159

SMITHSONIAN INSTITUTION LIBRARIES

III

lil 11

CO

901

0149e

>35

co

1^

Sehgal, S., Simöes, L. & Jurand, A. 1977. Effects of caffeine on growth and metamorphosis of moth
fly Telmatoscopus albipunctatus (Diptera, Psychodidae). — Entomologia Experimentalis et
Applicata 21(2): 174-181.

Simöes, L., Jurand, A. & Sehgal, S. 1977. Cell differentiation during the ontogeny of larval salivary
glands of the fly, Telmatoscopus albipunctatus. — Journal of Insect Physiology 23: 843-854.

Troiana, G. 1978. Triploidy in the natural populations of the psychodine moth fly Psychoda
parthenogenetica Tonnoir (Diptera: Psychodidae). — Caryologia 31: 225-232.

Tu, W., Chen, H., Chen, K., Tang, L. & Lai, S. 2007. Intestinal myiasis caused by larvae of
Telmatoscopus albipunctatus in a Taiwanese man. — Journal of Clinical Gastroenterology
41(4): 400.

Vaillant, F. 1971. 9d. Psychodidae-Psychodinae. S. 1-48, Textfig. 1-186. - In: Lindner, E. (Ed.) Die
Fliegen der Palaearktis chen Region 287.

Vaillant, F. 1972. 9d. Psychodidae-Psychodinae. S. 49- 79, Textfig. 187-194 und Tafeln I-XVI. -
In: Lindner, E. (Ed.) Die Fliegen der Palaearktis chen Region 291.

Verheggen, F., Mignon, J., Louis, J., Haubruge, E. & Vanderpas, J. 2008. Mothflies (Diptera:
Psychodidae) in hospitals: a guide to their identification and methods for their control. — Acta
clinica Belgica 63(4): 25 1 .

Wagner, R. 2004. Fauna Europaea: Psychodoidea. - In: de Jong H (Ed.), Fauna Europaea:
Nematocera. version 1.3. — http://www.faunaeur.org (last visit on 21.02.2009).

Wemer, D. 1997. Studies on some moth flies (Diptera: Psychodidae), with the fïrst record of Clogmia
albipunctata in central Europe. — Entomological News 108: 273-282.

Inhoud:

Anastassiu, H. T., Coutsis, J. G. & Ghavalas, N.: New data regarding the
geographical distribution of Pseudochazara graeca in Greece, with notes
about its wing coloration, the status of its ssp. coutsisi (= zagoriensis), as
well as the supposed correlation between the HW underside ground colour
and the geological character of the habitat in both P. graeca and

Hyponephele lycaon (Lepidoptera: Nymphalidae, Satyrinae) 135

Boumans, L., Zimmer, J.-Y. & Verheggen, F.: First records of the 'bathroom
mothmidge' Clogmia albipunctata , a conspicuous element of the Belgian

fauna that went unnoticed (Diptera: Psychodidae) 153

Cuvelier, S., Degrande, J., Merveillie, L., Spruytte, S. & Vervaeke, J.:
Opmerkelijke dagvlindersoorten in West-Vlaanderen anno 2008

(Lepidoptera: Rhopalocera) 147

Dils, J.: A new species of the genus Thevenetimyia (Diptera: Bombyliidae,
Ecliminae) from Iran with notes about the male of Thevenetimyia hirta .... 121
Troukens, W.: Nieuwe en interessante vondsten aan de westrand van Brussel

van Tenebrionidae en Serropalpidae (Coleoptera) .126

Boekbesprekingen 126, 132, 146

verantw. uitg.: W. De Prins, Dorpstraat 401B, B-3061 Leefdaal (Belgium) - Tel: +32-2-305.37.32

Phegea 37 (4) (01.XII.2009): 160