driemaandelijks  tijdschrift  van  de 

VEREFITSTNS  VBBH  ENTBMBLBBTE 

van  de 

Koninklijke  Maatschappij  voor  Dierkunde  van  Antwerpen 
Redaktieadres  : W.  De  Prins.  Diksmuidelaan  176.  2600  Berchem.  Tel.  : 031-22  02.35 


Jaargang  7 Januari  1979  — Nummer  1 

INSEKTEN  IN  DE  HOBOKENSE  POLDER 


INLEIDING 


Het  gebied  "Hobokense  Polder"  ligt  langsheen  de  rechterscheldeoev/er 
tussen  Cackerill  Yards  en  de  petroleuminstallaties  van  Antwerpen-Zuid 
op  ongeveer  5QD  m van  het  centrum  van  Hoboken.  Niettegenstaande  deze 
schijnbaar  ongunstige  ligging  vormt  de  verzameling  plassen,  rietvel- 
den, broekbossen,  grachten  en  populierbossen  een  natuurgebied  met  gro- 
te natuurwetenschappen jke  waarde. 

Voor  dit  laatste  werd  het  bewijs  grotendeels  geleverd  door  een  inven- 
tarisatie (op  gebied  van  planten,  vogels,  insekten  enz.)  die  de  "Werk- 
groep Hobokense  Polder"  de  laatste  jaren  (voornamelijk  1978)  in  samen- 
werking met  verschillende  mensen  hield.  Dit  artikel  vormt  een  (voor- 
lopig) verslag  van  de  inventarisatie  op  het  gebied  van  insekten. 

Deze  studie  draagt  bij  in  de  strijd  tegen  de  bedreigingen  van  de  pol- 
der; voor  de  uitbouw  van  het  prestigieuze  Polderstad-projekt  zou  het 
totale  gebied  immers  opgeofferd  worden.  Tenzij  wij  dit  kunnen  verhin- 
deren, zal  een  der  laatste  natuurgebieden  in  het  Antwerpse  verdwijnen. 


In  de  studie  zelf  nu  werd  het  voorkomen  van  enkele  voorname  insekten- 
families  en  -orden  bestudeerd  : 


1. 

2. 

3. 


4. 


5. 


□donata  (libellen)  (p.  2) 

Heteroptera  aquatica  (waterwantsenXp.  10) 
Coleoptera  aquatica  (waterkevers) (p.  14) 

Syrphidae  (zweefvliegen)  (p.  17) 

Lepidoptera  (vlinders)  (p.  24) 

Losse  waarnemingen  (p.  3G) 


Waarnemingen  door  : 

L.  VERLINDEN  (1977) 

K.  MARTENS  (1975  - 1978) 

L.  l/ERLINDEN  (1977) 

K.  MARTENS  (1978) 

L.  PEETERS  (1960) 

L.  VERLINDEN  (1977) 

K.  MARTENS  (1978) 

L.  V/ERLINDEN  (1977) 

P.  PALS  (1978) 

W.  VANDERVEKEN  (1978) 

L.  PEETERS  (1960) 

W.  DE  PRINS  (1975  - 1976) 


6 


1.  ODONATA  t LIBELLEN) 

(Koen  MARTENS) 


1.1.  Inleiding 

Gegev/ens  over  Ddonata  in  de  Polder  werden  voornamelijk  tijdens  twee 
perioden  verzameld  : rond  1960  door  de  heer  Ludo  PEETERS,  m.a.w.  in  de 
glorietijd  van  de  Polder.  Uit  deze  periode  zijn  enkel  gegevens  over 
Anisoptera  bekend.  Vijftien  jaar  later,  namelijk  vanaf  1975  tot  op 
het  huidig  moment,  werd  voornamelijk  door  mezelf  intensiever  naar  li- 
bellen gezocht.  Gegevens  over  deze  laatste  periode  vindt  men  in  tabel 
1 (p.  8). 

1.2.  Bespreking  van  de  waargenomen  soorten 

ZVGOPTERA 

1.  Sympacma  fusca 

De  enige  waarneming  op  17-09-1978  betreft  een  mannetje,  gevangen  in  de 
boomgaard.  5.  fusca  komt  slechts  plaatselijk  voor,  en  meestal  niet 
met  veel  individuen  tegelijk.  Dat  deze  soort  pas  in  1978  werd  gevan- 
gen, wil  dus  geenszins  zeggen  dat  ze  de  vorige  jaren  ontbrak. 

2.  Lestes  virens 

Slechts  één  waarneming  uit  1977.  Het  betreft  een  mannetje,  gevangen 
tussen  Barberven  en  Broekskot.  De  soort  wordt  in  België  slechts  lo- 
kaal aangetroffen.  L.  virens  prefereert  doorgaans  laagveenplassen  en 
dichtbegroeide  vennen. 

3.  Lestes  viridis 

De  soort  komt  in  kleine  aantallen  voor,  tot  talrijk  in  de  boomgaard, 
verspreid  door  het  gehele  gebied,  maar  steeds  aan  water  met  overhan- 
gend struikgewas.  Dit  hangt  samen  met  de  afwijkende  levenswijze  van 
de  soort.  L.  viridis  legt  namelijk  de  eitjes  buiten  het  water,  in 
over  het  water  hangende  struiken  en  bomen.  Bij  het  uitsluipen  vallen 
de  zogenaamde  1 pronymfen'  in  het  water  en  vervellen  daar  tot  larve, 
waarna  de  cyclus  een  gewoon  verloop  kent.  Waarnemingen  uitsluitend 
vanaf  augustus. 

4.  Lestes  sponsa 

□p  het  moment  (1978)  één  van  de  algemeenste  libellensoorten  van  de 
Polder.  Een  populatieschatting  met  behulp  van  de  capture-recapture 
methode,  begin  augustus  1978,  gaf  op  een  vrij  willekeurig  gekozen  op- 
pervlakte van  25  vierkante  meter  (begroeiing  hoofdzakelijk  grassen  met 
een  lengte  kleiner  dan  1 m)  een  390-tal  dieren.  Gegevens  van  dit  on- 
derzoek worden  ook  gebruikt  in  verband  met  een  ekologische  en  etholo- 
gische studie  van  de  soort  in  de  Polder. 

In  tabel  1 is  ook  duidelijk  te  zien  dat  L.  sponsa  in  1975  talrijk 
voorkwam,  in  1976  veel  minder  (slechts  1 exemplaar  op  9 ekskursies), 
terwijl  de  aantallen  weer  stegen  in  1977  en  1978.  Deze  daling  in  1976 
is  ongetwijfeld  te  wijten  aan  de  grote  droogte  in  dat  jaar,  die  trou- 
wens invloed  had  op  het  voorkomen  van  alle  juffers.  Bijna  al  het  open 
water  was  eind  1976  verdwenen! 


2 


5.  Erythromma  viridulum  (roodoog juffer) 

Dit  is  wel  verreweg  de  zeldzaamste  juffer  tot  hiertoe  in  de  Polder  ge- 
vangen. Het  betreft  twee  volledig  uitgekleurde  mannetjes,  beide  waar- 
genomen in  de  loop  van  augustus  197B  en  op  een  afstand  van  de  water- 
kant. Normaal  prefereert  de  soort  grote  stilstaande  vennen  en  plassen, 
voornamelijk  deze  welke  bedekt  zijn  met  drijvende  bladeren  van  water- 
planten. In  de  omgeving  van  het  Antwerpse  vond  ik  enkele  grote  popu- 
laties, zodat  het  niet  uitgesloten  is  dat  uitbreiding  van  het  aantal 
in  de  Polder  in  de  toekomst  optreedt. 

6.  Enallagma  cyathigerum 

Ook  deze  soort  blijkt  zeer  duidelijk  in  aantal  vooruit  te  gaan.  Waar 
ze  in  1975  niet  en  in  1976  in  1 exemplaar  werd  waargenomen,  kwam  ze  in 
1977  gedurende  de  hele  vliegtijd  algemeen  voor.  Ook  in  1978  werden 
verschillende  exemplaren  waargenomen.  Normaal  een  uitgesproken  heide- 
libel  (zandgrond  en  laagveen),  daarom  zullen  waarschijnlijk  nooit  zeer 
grote  populaties  voorkomen,  temeer  daar  de  soort  door  de  volgende  zal 
verdrongen  worden. 

7.  Ischnura  elegans 

De  over  het  gehele  land  meest  verspreide  waterjuffer  is  ook  in  de  Pol- 
der uitgesproken  massaal  vertegenwoordigd.  Een  populatieschatting  op 
deze  soort  werd  nog  niet  uitgevoerd,  maar  ik  vermoed  dat  zij  gelijklo- 
pend zal  zijn  met  L,  sponsa.  Del  dienden  de  beide  soorten  op  verschil- 
lende plaatsen  gezocht  te  worden  : Ischnura  prefereert  duidelijk  lage 

oevervegetatie  en  dit  te  allen  tijde.  L,  sponsa  daarentegen  pendelt  : 
bij  zonnig  weer  vindt  men  ze  in  grote  aantallen  in  pitrusvelden,  zeg- 
genpollen enz. , bij  slecht  weer  - overtrokken,  regen  - hangen  ze  ver- 
doken aan  grasstengels,  een  flink  stuk  van  de  waterkant  verwijderd. 
Hier  dieper  op  ingaan  zou  ons  echter  te  ver  leiden. 

8.  Coenagrion  puella 

Enkele  vangsten  tijdens  zomer  1978.  De  beste  periode  voor  deze  en 
volgende  soort  is  mei- juni.  Precies  dan  blijft  er  weinig  tijd  voor 
onderzoek,  zodat  goede  gegevens  ontbreken.  LJaarschi jnli jk  verspreid 
voorkomend. 

9.  Coenagrion  pulchellum 

Slechts  1 wijfje  aan  de  Muisgracht,  juli  1978.  Zie  de  opmerking  bij 
vorige  soort. 


ANISOPTERA 

10.  Anax  imperator  (keizerslibel) 

Deze  prachtige  libel  was  in  1978  zeer  goed  vertegenwoordigd  in  de  Pol- 
der. Omdat  in  de  tabel  enkel  vangsten  genoteerd  worden,  en  alle  Aesch- 
nidae,  door  hun  enorme  vliegbehendigheid,  tot  de  moeilijkst  te  vangen 
insekten  behoren,  geeft  dit  geen  goed  beeld  van  de  voorkomende  aantal- 
len. 


3 


4 


Beter  is  een  dergelijke  waarneming  : op  1 dag  in  augustus  1978  werden 

volgende  territoria  (door  mannetjes)  aangedaan  : Barberven  3,  Broeks- 

kot  minimum  5,  Muisgracht  1,  Reigershoek  minimum  2;  andere  plaatsen 
werden  toen  niet  bezocht. 

fl,  imperator  is  in  de  vlucht  goed  van  andere  Aeschnidae  te  onderschei- 
den door  het  iets  naar  beneden  gebogen  abdomen. 

11.  fleschna  cyanea  (blauwe  glazenmaker) 

De  meest  algemene  Aeschna  in  de  Polder,  Vanaf  begin  augustus  tot  soms 
eind  oktober  komen  steeds  enkele  exemplaren  voor.  Op  10-09-1970  werd 
een  groot  aantal  exemplaren  (verscheidene  tientallen)  gezien  in  de 
boomgaard.  Ook  waargenomen  in  1960.  In  vergelijking  met  de  waarnemin- 
gen uit  voorgaande  jaren  lijkt  de  soort  vooruit  te  gaan. 

Opmerking  : hardnekkige  geruchten  doen  de  ronde  als  zou  in  de  Polder 

Aeschna  viridis,  de  groene  glazenmaker,  voorkomen.  Bij  mijn  weten  is 
er  echter  nooit  een  te  aanvaarden  waarneming  geweest.  Uit  eigen  erva- 
ring is  het  duidelijk  dat  het  waarschijnlijk  steeds  wijfjes  van  A.  cy- 
anea  betreft,  die  meestal  in  een  volledig  groene  vorm  voorkomen.  Bo- 
vendien zijn  opgegeven  kenmerken  als  de  T-vlek  op  het  voorhoofd  en  de 
dikte  van  de  thorax-naden  ook  vrij  variabel»  Het  voorkomen  van  de 
soort  is  des  te  meer  onwaarschijnlijk,  omdat  in  de  Polder  nooit  krab- 
benscheer  (Stratiodes  aloides)  werd  gemeld,  waar  A.  viridis  ekologisch 
zeer  sterk  aan  gebonden  blijkt. 

12.  Aeschna  juncea 

De  soort  komt  voornamelijk  voor  aan  plassen  en  in  veengebieden  in 
bergstreken.  Alle  waarnemingen  in  de  Polder  gebeurden  in  het  najaar 
van  1976,  tussen  de  Leigracht  en  de  spoorwegbrug,  m.a.w.  op  een  zekere 
afstand  van  het  open  water,  en  in  de  boomgaard.  Voordien  en  na  1976 
geen  waarnemingen. 

13.  Aeschna  mixta  (kleine  glazenmaker) 

Waargenomen  in  1960  rond  fort  VIII  en  via  migraties  ook  in  de  Polder, 
lüaar  uit  de  jaren  1976  en  1977  slechts  weinig  waarnemingen  van  telkens 
geringe  aantallen  bekend  zijn,  was  de  soort  werkelijk  talrijk  te  noe- 
men in  1970,  voornamelijk  tijdens  de  maanden  september  en  oktober.  De 
meeste  waarnemingen  gebeurden  tegen  de  late  namiddag  en  bijna  steeds 
op  zandwegen.  De  dieren  vliegen  zelden  alleen.  Niettegenstaande  het 
eigenlijke  areaal  Zuid-Europa  is,  kent  de  soort  ook  in  onze  streken 
een  algemene  verspreiding. 

14.  Aeschna  inosceles  (voor jaarsglazenmaker) 

Waargenomen  op  20-04-1964  door  Ludo  PEETERS.  Later  is  deze  in  ons  land 
zeer  zeldzame  Aeschna  niet  meer  gevangen.  Vermoedelijk  betrof  het  een 
migrant. 

15.  Aeschna  grandis  (bruine  glazenmaker) 

Waargenomen  op  26-06-1965.  Door  de  sterk  gebruinde  vleugels  goed  her- 
kenbaar, vermaedelijk  ook  waargenomen  op  21-08-1978.  Vooraleer  er  ech- 
ter aan  gedacht  kon  worden  het  dier  te  vangen,  verdween  het  pijlsnel 
tot  op  ca.  100  m hoogte.  A.  grandis  heeft  geen  speciaal  voorkeursbio- 
toop. 


16.  Cordulia  aenea 


De  enige  waarneming  dateert  van  01-05-1959.  De  soort  komt  in  ons  land 
vooral  voor  in  de  Ardennen  op  vijvers  en  laagveen.  Mogelijk  was  zij 
vroeger  algemeen. 

17.  Libellula  depressa  (platboik) 

Waarneming  op  30-05-1959,  later  niet  meer  aangetroffen.  Prefereert 
zandgrond.  In  ons  land  ook  voornamelijk  algemeen  in  de  Ardennen. 

18.  Libellula  quadrimaculata  (viervlek) 

Dit  is  wel  de  best  gekende  libel,  omdat  zij  soms  in  grote  aantallen 
trekt.  Zij  vormen  dan  de  beroemde  libellenzwermen.  Gemakkelijk  her- 
kenbaar aan  de  vier  bruine  vlekjes  op  de  nodus  van  de  vleugel,  niet  te 
verwarren  met  het  pterostigma  dat  alle  libellen  (uitgezonderd  Calopte- 
ryx)  hebben.  Soms  zeer  talrijk  in  het  voorjaar  in  zandstreken  (heide 
enz.).  In  de  Polder  nooit  talrijk  aanwezig.  Ook  in  1960  gevonden. 

19.  Orthetrum  cancellatum 

Algemeen  in  de  Polder.  Waargenomen  op  05-07-1959  en  in  1976,  1977  en 
1978.  Deze  schuwe  soort  geeft  de  voorkeur  aan  open  plassen  en  meren 
en  is  algemeen  in  ons  land. 

20.  Sympetrum  sanquineum 

Volgens  LIEFTIIMCK  (1926)  komt  deze  soort,  waarvan  de  mannetjes  prach- 
tig bloedrood  gekleurd  zijn,  vaak  samen  voor  met  de  volgende,  echter 
in  geringere  aantallen  tegelijk,  omdat  zij  beide  voornamelijk  plassen 
en  grote  moerassen  verkiezen.  In  de  Polder  echter  is  S.  sanquineum 
steeds  veel  algemener  geweest  dan  S.  danae.  Zij  was  samen  met  S.  vul- 
qatum  in  1978  en  waarschijnlijk  ook  in  1977  de  meest  algemene  Sympe- 
trum.  Ook  waargenomen  op  08-08-1959. 

21.  Sympetrum  danae  (zwarte  sympetrum) 

Iets  kleiner  en  minder  aan  de  aanwezigheid  van  water  gebonden  dan  de 
vorige  soort.  Slechts  waargenomen,  en  dan  nog  telkens  in  kleine  aan- 
tallen, vanaf  augustus  1978.  In  ons  land  nochtans  een  algemene  soort; 
de  dieren  vliegen  soms  in  massale  aantallen  bij  heideplassen  tijdens 
de  maanden  augustus  en  september. 

22.  Sympetrum  flaveolum 

Deze  normaal  typische  heidelibellen  zijn  onmiskenbaar  door  de  prachti- 
ge diepgele  vlekken  welke  beide  geslachten  op  de  vleugels  hebben.  Men 
kon  de  soort  in  geweldige  hoeveelheden  vinden  in  1975  en  1976.  Het 
viel  tijdens  de  droogteperiode  van  1976  zeer  duidelijk  op  dat  zij  in 
hun  aktiviteit  veel  minder  dan  andere  soorten  afhankelijk  zijn  van  de 
direkte  nabijheid  van  open  water.  LIEFTIIMCK  (1926)  schrijft  : "Vrij 

algemeen  in  moerassen.  (...)  In  sommige  jaren  ook  gewoon  in  laagveen 
en  kleigebied."  1975  en  1976  waren  zulke  jaren.  In  1977  en  1978  werd 
de  soort  niet  meer  gevangen.  Het  waarom  hiervan  is  niet  duidelijk. 


6 


23.  Sympetrum  vulqatum 

De  in  ons  land  algemeenste  Sympetrum  is  ook  in  de  Polder  zeer  talrijk 
en  steeds  aanwezig.  Ook  in  1960  waargenomen.  Behalve  aan  het  eind 
van  de  vliegtijd,  wanneer  zij  ook  op  zandwegen  e.d.  toeft,  vaak  in  het 
gezelschap  van  de  volgende  soort,  is  zij  vrij  sterk  gebonden  aan  stil- 
staand, open  water.  Verder  heeft  zij  geen  ekologische  voorkeur. 

24.  Sympetrum  striolatum 

Deze  libel  lijkt  uiterlijk  zeer  sterk  op  de  vorige;  zij  is  echter  veel 
minder  gebonden  aan  de  nabijheid  van  open  water.  Waargenomen  in  1977 
door  L.  VERLINDEN.  In  1978  als  zeer  algemene  soort  in  de  Polder  ge- 
vonden. 

1.3.  Besluit 

Het  overzicht  dat  we  nu  van  de  libellenstand  in  de  Polder  hebben,  is 
wel  vrij  volledig  te  noemen.  Uiteraard  is  verder  onderzoek  geboden, 

omdat  evolutie  in  de  populaties  zeer  waarschijnlijk  voorkomt.  Hoewel 
het  aantal  van  24  soorten  niet  klein  is,  blijft  het  toch  voornamelijk 
door  de  massale  aantallen  van  de  meeste  soorten  dat  de  Polder  zo  waar- 
devol  is  op  het  gebied  van  Odonata.  De  grote  verscheidenheid  van  bio- 
topen (open  kleivennen,  begroeide  moerassen,  broekbossen,  grachten 
enz.)  laat  deze  rijkdom  toe. 

1.4.  Literatuur 

BEUKEMA  : Libellentabel,  NJN,  1964. 

D.J.N.  : Libellenschlüssel  fUr  die  BRD,  DEIN , 1976. 

DUTMER  : Libellen,  verspreidingsgegevens  naar  waarnemingen  1966-69, 
in  Tijdschrift  van  de  Nederlandse  Jeugdbonden. 

DUTMER  & DUYM  : Libellen,  tabellen  voor  de  Nederlandse  imago's  en  lar- 
ven, Jeugdbondsuitgeveri j , 1974. 

HAMMOND,  C.0.  : The  Dragonflies  of  Great  Britain  and  Ireland,  1977, 
Curwen  Books,  London. 

LIEFTINCK,  M.  : Odonata  Neerlandica,  in  Tijdschrift  van  de  Nederlandse 
Entomologische  Vereniging,  1926,  p.  61-174,  185-226. 

MARTENS,  K.  : Een  ruwe  schets  van  de  libellenstand  in  de  Hobokense 
Polder,  Beenbreek,  1976,  nr.  2. 

MARTENS,  K.  : Enkele  gegevens  over  de  evolutie  in  de  libellenstand  in 
de  Hobokense  Polder,  Beenbreek,  1976,  nr.  7. 

ROBERT,  P.A.  : Les  Libellules,  1958,  Delachaux  et  Niestlé,  Paris. 

SMIDT,  E.  : Aeschna  viridis  (Eversmann)  in  Schleswig-Holstein,  BRD,  in 
Odonatologica,  1975,  nr.  2,  p.  81-88. 


(Koen  MARTENS,  L.  Mastplein  19,  2710  HOBOKEN) 


7 


20 -09-1978 

X 

X 

(XJ 

17-09-1978 

E 

E 

1— 

E 

X 

E 

E 

X 

10-09-1978 

3 

X 

X 

C\J 

E 

DvJ 

05-09-1978 

X 

21-08-1978 

+ 

(_□ 

+ 

E 

E 

C\J 

E 

3 

E 

13-08-1978 

+ 

E 

3 

f— 

10-08-1978 

+ 

o- 

3 

09-08-1978 

+ 

X 

3 

08-08-1978 

+ 

E 

07-08-1978 

X 

E 

(\J 

E 

3 

04-08-1978 

3 

C\J 

X 

o- 

3 

C\J 

3 

X 

E 

03-08-1978 

E 

E 

C\J 

E 

E 

3 

3 

02-08-1978 

E 

X 

E 

3 

C\J 

C\J 

22-07-1978 

+ 

+ 

3 

^ — 

C\J 

X 

X 

17-06-1978 

X 

E 

+ 

C\J 

09-10-1977 

C\J 

31-08-1977 

+ 

+ 

+ 

(AJ 

X 

X 

3 

14-08-1977 

E 

+ 

+ 

X 

E 

X 

+ 

23-10-1976 

C\J 

09-10-1976 

E 

28-09-1976 

E 

h— 

3 

12-09-1976 

CkJ 

E 

08-09-1976 

E 

E 

E 

C\J 

3 

01-08-1976 

E 

E 

E 

22-06-1976 

X 

3 

C\J 

12-06-1976 

E 

E 

E 

E 

08-06-1976 

3 

r^\ 

16-09-1975 

X 

X 

X 

X 

Data 

Soorten 

ra 

CJ 

CD 

□ 

t4- 

ra 

E 

u 

QJ 

a 
E 
> 
c n 

Lestes  virens 

Lestes  viridis  i 

ra 

CD 

C 

□ 

Q. 

ra 

ra 

QJ 

ra 

QJ 

_i 

Ervthromma  v/iridulum 

E 

=J 

fH 

Q) 

CT 

•rH 

’ü 

4-J 

i ra 
> 
u 

ra 

E 

CJ 

ra 

r-— 1 
i — 1 

ra 

c 

Lü 

Ischnura  elegans 

ra 

i — i 
i — i 

QJ 

□ 

CL 

C 

□ 

•rH 

f-H 

CJ1 

ra 

c 

QJ 

□ 

CJ 

Coenagrion  pulchellum 


flnax  imperator 

Aeschna  cyanea 

ra 

QJ 

u 

c 

D 

ra 

o 

n 

u 

ra 

QJ 

cr 

Aeschna  mixta 

1 Libellula  quadrimaculata 

□rthetrum  cancellatum 

Svmpetrum  sanguineum 

Sympetrum  danae 

Sympetrum  flaveolum 

Sympetrum  vulgatum 

Sympetrum  striolatum 

Tabel  1 : Waarnemingen  (vangsten)  van  Odonata  in  de  Hobokense  Polder 
1975-1978. 


x = algemeen  waargenomen 
+ = zeer  talrijk 

2 = 2 exemplaren  waargenomen  (gevangen) 
? = geen  100  % zekerheid 


T = tandem 
G = glimmer 
m = mannetje 
w = wijfje 


9 


2.  HETEROPTERA  AQUATICA  [WAT  ER WANTSEN  ï 

(Koen  MARTEIMS) 


2.1.  Inleiding 

In  de  loop  van  het  jaar  1977  werd  door  L.  V/ERLIIMDEIM  en  in  1978  door  K. 
MARTEIMS  in  vier  van  de  voornaamste  waterpartijen  naar  waterwantsen  ge- 
zocht. Tijdens  deze  weinig  diepgaande  studie  werden  een  veertiental 
stalen,  genomen  op  verschillende  data,  onderzocht.  Volgende  verdeling 
werd  bekomen  : 


augustus  1977 

14-09-1977 

18-03-1978 

31-03-1978 

23-04-1978 

07-05-1978 


algemeen 

algemeen 

algemeen 

Barberven 

Violiergracht 

Ruiterplas 

algemeen 


02-08-1978 

04-08-1978 

10-09-1978 


20-09-1978 

05-11-1978 


: Barberven 
: Ruiterplas 
Broekskot 
: Broekskot 
Violiergracht 
Barberven 
: Violiergracht 
: Broekskot 


Er  werden  15  soorten  waterwantsen  en  2 soorten  oppervlaktewantsen  ge- 
vonden. In  1978  werden  echter  geen  oppervlaktewantsen  onderzocht,  zo- 
dat vooral  van  deze  laatste  groep  zeker  nog  heel  wat  meer  soorten  aan- 
wezig moeten  zijn. 


2.2.  Bespreking  van  de  waargenomen  soorten 

1.  Gerris  odontoqaster 

Een  niet  zo  algemene  soort  in  ons  land.  Waargenomen  in  1977. 

2.  Gerris  arqentatus 

Vrij  algemeen  op  kleine,  eutrofe  wateren.  Waarneming  op  14-09-1977. 

3.  Ilyocoris  cimicoides  (platte  waterwants) 

In  ons  land  algemeen  op  plaatsen  met  dichte  plantengroei.  Twee  waar- 
nemingen, telkens  uit  het  Broekskot  : op  D4-08-1978  een  nymf  en  op  10- 
□9-1978  een  volwassen  mannetje. 

4.  IMepa  rubra  (waterschorpioen) 

Alle  waarnemingen  van  vroegere  datum  (o.a.  1976)  uit  het  Broekskot. 

5.  IMotonecta  qlauca  (bootsmannetje) 

Gevangen  in  het  Barberven  en  de  Violiergracht,  op  deze  laatste  plaats 
massaal.  Zeer  algemeen,  bijvoorbeeld  in  mesotrofe  vennen. 

6.  IMotonecta  viridis  (tenger  bootsmannetje) 

Op  10-09-1978  gevangen  in  het  Barberven  en  het  Broekskot.  Enkel  alge- 
meen te  noemen  in  voedselarme  wateren  op  zandbodem. 


lO 


7.  Notonecta  maculata  (bant  bootsmannetje) 


Antwerpen  vormt  een  punt  op  de  noordwestgrens  van  het  verspreidingsge- 
bied van  deze  normaal  zuidelijke  soort.  Bijgevolg  niet  algemeen.  Eni- 
ge waarneming  : 1 mannetje  in  het  Barberven  op  02-0B-197B. 

B.  Cymatia  ooleoptrata  (brachyptere  vorm) 

Waargenomen  op  05-11-1978  in  het  Broekskot.  Eerste  waarneming,  moge- 
lijk vroeger  verward  met  larven  van  andere  Corixidae  door  hun  kleine 
afmetingen  (3,5  mm).  Algemene  waterwants,  bij  voorkeur  in  open  water. 

9.  Corixa  punctata 

Normaal  algemeen  in  kleinere  eutrofe  of  licht  brakke  wateren.  In  de 
Polder  overal  talrijk  voorkomend. 

10.  Corixa  panzeri 

Buiten  de  duinstrook  enkel  lokaal  voorkomend.  In  de  Polder  een  grote 
populatie  in  het  Barberven,  in  andere  plassen  en  grachten  nog  niet  ge- 
vangen. 

11.  Callicorixa  praeustra 

In  ons  land  algemeen.  Schijnt  instabiele  (bijvoorbeeld  wisselende  wa- 
terstand) milieu's  te  prefereren.  Algemeen  in  de  Polder,  voornamelijk 
Barberven  en  Violiergracht.  Vooral  dit  eerste  heeft  inderdaad  een  zeer 
wisselend  waterpeil;  na  de  droge  zomer  van  1976  was  het  zelfs  volledig 
uitgedroogd. 

12.  Callicorixa  producta 

Deze  soort  wordt  vaak  met  de  voorgaande  verwisseld;  vandaar  dat  de 
waarneming  van  het  wijfje  in  het  Barberven  op  1D-B9-197B  niet  1B0  % 
vast  staat,  maar  wel  zeer  waarschijnlijk  is.  De  soort  heeft  een  zeer 
noordelijke  verspreiding  (Noord-Europa , Siberië)  en  het  zou  dus  een 
zeldzame  vangst  betekenen. 

13.  Hesperocorixa  linnei 

Zeer  algemeen  bij  ons.  In  de  Polder  overal  talrijk  aanwezig. 

14.  Hesperocorixa  sahlberqi 

Slechts  1 wijfje  op  1B-B9-1978  in  de  Violiergracht.  De  soort  vermijdt 
brak  water. 

15.  Siqara  striata 

Normaal  zeer  algemeen  in  eutrofe  wateren,  weinig  in  zwak  brak  water. 
Algemeen  en  talrijk  in  de  Polder,  voornamelijk  in  het  Barberven  en  de 
V ioliergracht. 

16.  Siqara  lateralis 

Ongeveer  de  algemeenste  Siqara-soort  in  kleiige,  tot  licht  brakke  wa- 
teren met  weinig  plantengroei.  Kan  dan  uiterst  talrijk  voorkomen. 
Vangsten  van  23-04-1978  in  de  Ruiterplas  waren  inderdaad  massaal  te 
noemen  : op  sommige  plaatsen  werden  tot  circa  100  individuen  per  vier- 
kante meter  geschat. 


11 


17.  Siqara  staqnalis 

Zoutmimende  soort  : in  het  binnenland  enkel  op  ziltige  plaatsen.  Een 
mannetje  in  het  Broekskot  op  10-09-1978.  Duidelijk  niet  algemeen  in 
de  Polder. 

18.  Siqara  semistriata 

Talrijk  in  mesotrofe  vennen.  Waargenomen  op  14-09-1977  en  een  koppel- 
tje op  20-09-1978  in  de  Uioliergracht. 


2. 3.  Ekologie  van  het  Barberven 

Waterwantsen  zijn  ekologisch  zeer  sterk  gebonden  aan  de  fysische  kwa- 
liteiten van  het  water.  Onderstaande  tabel  geeft  een  opsomming  van  de 
gevangen  soorten  en  hun  voorkeursbiotoop  : 


soort 

waargenomen 

op 

voorkeursbi 

otoop 

31-03 

02-08 

10-09 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

IM. 

viridis 

X 

X 

X 

IM. 

glauca 

X 

(x) 

X 

(x) 

IM. 

maculata 

X 

i 

C. 

punctata 

X 

X 

X 

X 

X 

c. 

panzeri 

X 

X 

X 

c. 

praeustra 

X 

X 

c. 

producta 

X 

X 

H. 

linnei 

X 

X 

X 

s. 

striata 

X 

X 

X 

(x) 

s. 

lateralis 

X 

X 

X 

X 

X 

Tabel  2 : UJaterwantsen  van 

1 = oligotroof 

2 = mesotroof 

3 = eutroof 

4 = zoet  water 


de  Hobokense  Polder  (1978). 

5 = licht  brak  water 

6 = brak  water 

7 = sterk  ontwikkelde  plantengroei 

8 = weinig  ontwikkelde  plantengroei 


We  kunnen  dus  afleiden  dat  alle  vrij  talrijk  voorkomende  soorten  een 
weinig  tot  sterk  zoutminnend  zijn  en  dat  er  voornamelijk  een  voorkeur 
voor  eutroof  water  bestaat.  IM.  viridis  vormt  hierop  een  uitzondering, 
maar  is  dan  ook  niet  algemeen  in  deze  plas.  Twee  soorten  verkiezen 
weinig  begroeide  delen.  Het  beeld  dat  we  krijgen  van  het  biotoop  dat 
de  soorten  als  groep  prefereren  (a.h.w.  de  kleinste  gemene  deler)  komt 
inderdaad  tamelijk  goed  overeen  met  de  beschrijving  van  het  Barberven 
zelf  : enigszins  brak  water,  begroeiing  treedt  enkel  op  aan  de  rand, 
een  kleiige  ondergrond. 


2.4.  Besluit 

Nog  veel  onderzoek  is  vereist  vooraleer  ue  kunnen  komen  tot  een  vrij 
volledig  overzicht  van  de  voorkomende  wantsen.  Toch  is  het  nu  reeds 
zonder  meer  duidelijk  dat  de  vennen  van  de  Hobokense  Polder  op  het  ge- 
bied van  waterwantsen  zeer  interessant  zijn  en  waarschijnlijk  nog 
mooie  waarnemingen  kunnen  bieden. 


1977 

197B 

Soort 

aug. 

14 

18 

31 

23 

23 

□7 

□2 

□4 

□4 

10 

1B 

1B 

2D 

□ 5 

9 

3 

3 

4 

4 

5 

8 

8 

8 

9 

9 

9 

9 

11 

Gerris  odontogaster 

X 

X 

Gerris  argentatus 

X 

Ilyocoris  cimicoides 

Br 

Br 

Notonecta  glauca 

B 

V 

\J 

Notonecta  viridis 

Br 

B 

Notonecta  maculata 

B 

Cymatia  coleoptrata 

Br 

Corixa  punctata 

X 

B 

V 

X 

B 

Br 

V 

B 

\l 

Corixa  panzeri 

X 

B 

B 

Callicorixa  praeustra 

X 

X 

B 

R 

V 

B 

\J 

Callicorixa  producta 

B 

Hesperocorixa  linnei 

X 

X 

B 

X 

B 

Br 

V 

B 

\J 

Hesperocorixa  sahlbergi 

V 

Sigara  striata 

X 

X 

X 

B 

V 

B 

\l 

Sigara  lateralis 

B 

R 

V 

R 

V 

B 

Sigara  stagnalis 

Br 

Sigara  semistriata 

X 

V 

Tabel  3 : Verdeling  van  de  waterwantsen  over  de  verschillende  plassen: 
X = algemeen  R = Ruiterplas 

B = Barberven  V = Violiergracht 

Br  = Broekskot 


2. 5.  Literatuur 

MACFADYEN,  A.  : Animal  Ecology,  Aims  and  Methods,  2nd  ed. , 1963,  Bath, 
Pitman  Publishing. 

NIESER,  N.  : De  Nederlandse  water-  en  oppervlaktewantsen,  1974,  DM  77, 
K.N.N.V.,  Hoogwoud. 

ODUM  : Fundamentals  of  Ecology,  3rd  ed. , 1971,  IdB  Saunders  & Cie,  Lon- 
don. 


(Koen  MARTENS,  L.  Mastplein  19,  271B  HQBBKEN). 


*13 


3.  COLEOPTERA  AQUATICA  (WATERKEVERS 1 

(Koen  MARTENS) 


3.1.  Inleiding 

In  onderstaande  tekst  bespreken  uie  waarnemingen  van  L.  PEETERS  (1960), 
L.  VERLINDEN  (1977)  en  K.  MARTEIMS  (1978).  Hoewel  soms  op  bepaalde 
plaatsen  vrij  grote  aantallen  kunnen  voorkomen,  zijn  niet  veel  soorten 
gevangen  : slechts  20  van  de  meer  dan  200  soorten  die  bij  ons  kunnen 

voorkomen. 

3.2.  Bespreking  van  de  soorten 

1.  Hygroba  tarda  (slijkzwemmer) 

Waargenomen  in  1960,  sindsdien  niet  meer.  Herkenbaar  o.a.  aan  het 
piepend  geluid  dat  de  kever  kan  vóórtbrengen  wanneer  hij  gevangen 
wordt.  In  stilstaand  water  met  modderbodem. 

2.  Coelambus  impressopunctatus 

Waargenomen  in  1977  en  1978  in  de  Violiergracht.  Een  algemene  soort. 

3.  Hyqrotus  decoratus 

Eén  mannetje  op  10-09-1978  in  de  Violiergracht.  Zeer  kleine  kever,  tot 
2,5  mm,  die  enkel  sporadisch  waargenomen  wordt  in  onze  streken.  Ge- 
woonlijk in  vennen. 

4.  Hyqrotus  inaequalis 

Vangsten  uit  1978  in  het  Broekskot  en  de  Violiergracht.  Het  is  een 
algemene  soort,  iets  groter  dan  de  vorige. 

5.  Hydroporus  palustris 

Uit  het  grote  geslacht  Hydroporus  zijn  in  de  Polder  twee  vertegenwoor- 
digers gekend.  H,  palustris  werd  in  1977  gevangen  en  is  een  zeer  al- 
gemene soort. 

6.  Hydroporus  pubescens 

Waarneming  op  10-09-1978  in  de  Violiergracht  (determinatie  : L.  VER- 

LINDEN). In  onze  streken  een  algemene  soort. 

7.  IMoterus  clavicornis 

Waarneming  in  1977  en  massaal  in  het  Broekskot  op  10-09-1978.  Overi- 
gens een  vrij  algemene  soort. 

8.  IMoterus  crassicornis 

Waargenomen  op  14-09-1977.  Deze,  zowel  als  de  vorige  soort,  hebben 
weinig  ekologische  voorkeur. 

9.  Aqabus  bipustulatus 

Waargenomen  in  1960  en  in  1977,  niet  in  1978.  Normaal  een  zeer  alge- 
mene soort  in  stilstaand  of  zwak  stromend  water. 


14 


10.  Rhantus  notatus 


Gevangen  in  1960,  1977  en  1978  in  het  Barberven  en  de  l/ioliergracht. 
Geen  zeldzame  soort. 

11.  Colymbetes  fuscus 

Een  algemene  soort,  waargenomen  in  1960  en  in  1978  in  de  Ruiterplas. 
Een  mooie,  vrij  grote  (17  mm)  soort. 

12.  Dytiscus  marqinalis  (geelgerande  watertor) 

De  welbekende  geelrand,  een  roofzuchtige  'reus'  (35  mm),  die  telkens 
weer  een  spektakulaire  waarneming  betekent.  Bekend  uit  1960,  maar  na- 
dien niet  meer  gevonden.  O.a.  door  vervuilingen  is  deze  vroeger  zo 
algemene  soort  sterk  achteruit  gegaan. 

13.  Gyrinus  caspius  (schrijverke) 

Eén  mannetje  op  het  Broekskot  op  04-08-1978.  Mogelijk  komen  nog  ande- 
re soorten  voor.  G.  caspius  is  niet  algemeen. 

14.  Hydrous  piceus  (grote  pikzwarte  watertor) 

Enkel  gevangen  in  1960.  De  soort  is  groot  (38  mm)  en  voornamelijk 
plantenetend.  Samen  met  de  volgende  soort  behoren  zij  tot  de  kevers 
die  er  broedzorg  op  nahouden  : zij  spinnen  een  nestje  voor  de  eieren. 
Omwille  van  dit  gedrag  ook  'grote  spinnende  watertor'  genoemd. 

15.  Hydrophilus  caraboides  (kleine  pikzwarte  watertor) 

Eveneens  enkel  in  1960  gevangen. 

16.  Hydrobius  fuscipes 

Algemene  soort.  Waarnemingen  in  1977  en  1978  in  de  l/ioliergracht. 

17.  Enochrus  testaceus 

Waarneming  in  1977.  Een  algemene  soort. 

18.  Enochrus  guadripunctatus 

Eveneens  enkel  waarnemingen  uit  1977.  Deze  soort  is  bij  ons  tamelijk 
zeldzaam  te  noemen. 

19.  Helochares  obscurus 
Waarneming  in  1977,  algemene  soort. 

20.  Helochares  lividus 

Evenals  de  vorige  soort  enkel  in  1977  waargenomen.  Opmerking  : beide 
vorige  soorten  worden  door  sommige  auteurs  als  één  soort  beschouwd. 


(Koen  MARTEWS,  L.  Mastplein  19,  2710  H0B0KEIM). 


15 


4.  SYRPHIDAE  (ZWEEFVLIEGEN) 

(Paul  PALS) 


4.1.  Inleiding 

Systematisch  vindt  deze  boeiende  familie  een  plaatsje  bij  de  orde  van 
de  Tmeevleugeligen  (Diptera).  Je  kunt  ze  zowat  overal  aantreffen  en 
ongetwijfeld  heb  je  ze  reeds  waargenomen  op  een  natuurwandeling  of  ge- 
woon in  een  bloemrijke  tuin. 

Binnen  de  familie  valt  de  verscheidenheid  op  van  grootte,  kleur  en 
vorm.  Zo  bereiken  onze  grootste  zwevers  een  lichaamslengte  van  17  mm; 
de  tere  IMeoascia's  daarentegen  behoren  met  hun  5-tal  mm  tot  de  benja- 
mins. De  Helophilus-soorten  dwingen  met  hun  geelzwart  gestreepte  borst 
en  hun  markant  vlekkenpatroon  op  het  achterlijf  bij  iedereen  bewonde- 
ring af.  Hun  felle  kleurenpracht  steekt  af  tegen  de  donkere,  onopval- 
lende Cheilosia-soorten.  De  gelijkenis  van  de  dicht  behaarde  V/olucella 
bambylans  met  een  hommelsoort  spreekt  tot  ieders  verbeelding.  De  al- 
gemene en  plomp  gebouwde  Eristalis  tenax  wordt  door  vrijwel  iedere 
leek  voor  een  wilde  bij  gehouden,  en  wordt  terecht  'blinde  bij'  ge- 
noemd. 

Hoe  groot  de  variatie  binnen  de  familie  dan  wel  mag  zijn,  toch  is  het 
uitgesloten  een  zweefvlieg  bij  een  andere  familie  te  plaatsen,  mits 
enkele  determineerkenmerken  in  acht  te  nemen.  Bij  de  meerderheid  van 
de  zweefvliegen  is  het  achterlijf  voorzien  van  een  fraai  wit,  geel  tot 
oran je-roodachtig  vlekkenpatroon  op  een  donkere  achtergrond.  Bij  de 
overige  sluit  de  karakteristieke  vleugeladering  en  de  typische  driele- 
dige antennen  eventuele  vergissingen  uit.  In  de  natuur  verraden  de 
meeste  zweefvliegen  hun  eigenlijke  identiteit  reeds  door  hun  uitzon- 
derlijk sierlijk  vliegvermogen.  Het  zijn  grotendeels  bedreven  vlie- 
gers, die  vaak  blijven  'hangen'  om  dan  bij  de  minste  bedreiging  onmid- 
dellijk weg  te  schieten. 

4.2.  Levenswijze 

Zweefvliegen  zijn  uitgesproken  bloembezoekers;  ze  leven  van  stuifmeel 
en  nektar.  Dmdat  het  merendeel  der  zweefvliegen  over  korte  monddelen 
beschikt,  zijn  ze  voor  hun  voedsel  aangewezen  op  bloemen  met  ondiep 
liggende  honing  (schermbloemigen  bijvoorbeeld).  Enkele  soorten  (voor- 
namelijk kleinere  zoals  Melanostoma  en  Platycheirus)  hebben  zich  gespe- 
cialiseerd op  windbloeiers  (grassen,  weegbree).  Alleen  soorten  met 
een  snuit  (zeer  opvallend  bij  Rhinqia  campestris)  vinden  gemakkelijk 
hun  gading  op  bloemen  met  dieper  liggende  honing  (lipbloemigen). 

Behalve  enkele  soorten  wiens  larven  zich  ontwikkelen  in  bloembollen 
(de  grote  narcisvlieg  : Merodon  equestris),  zijn  zweefvliegen  indiffe- 
rent tot  nuttig  te  noemen.  Enkele  onderscheiden  zich  in  het  voorjaar 
als  goede  bevruchters  van  onze  fruitbomen.  Een  overgroot  deel  van  de 
zweefvliegen  doet  in  zijn  larvestadium  bovendien  dienst  als  bladluis- 
verdelger. In  de  tuinbouw  wordt  momenteel  onderzocht  in  hoeverre  deze 
carnivore  larven  kunnen  gebruikt  worden  bij  biologische  en  geïnte- 
greerde bestrijdingsmethoden  om  een  eventuele  bladluizenplaag  beneden 
de  schadelijkheidsdrempel  te  houden. 


Andere  larvale  ontwikkelingsstadia  zijn  eveneens  vastgesteld  : 

-in  stengels  van  dode  planten  of  in  paddestoelen. 

-in  vermolmd  of  rottend  hout. 

-in  uitvloeiend  sap  van  zieke  bomen. 

-onder  water  : -zuurstof  betrekkend  via  ademhalingsbuis  (kunnen  zich 
alzo  handhaven  in  sterk  vervuild  water). 

-zuurstof  via  boringen  in  waterplanten. 

-in  mest  of  rottende  plantenmassa' s. 

V/an  enkele  soorten  is  nog  niet  exact  geweten  op  welke  wijze  ze  het 
larvestadium  doorbrengen  (o.a.  Tropidia  scita,  een  typische  moeras- 
soort). 

Alle  opgesomde  milieu' s zijn  in  de  Hobokense  Polder  aanwezig.  De  meest 
algemene  zweefvliegen  tref  je  in  zowat  alle  biotopen  en  op  verschil- 
lende bloemtypes  aan.  Een  groot  aantal  zeldzamere  soorten  zijn  echter 
gebonden  aan  welbepaalde  biotopen  en  sommige  zijn  voor  hun  voedsel 
aangewezen  op  één  specifiek  bloemtype.  Het  is  dan  logisch  dat  hun 
voorkomen  in  hoofdzaak  afhankelijk  is  van  het  voorhanden  zijn  van  deze 
faktoren.  Dok  de  aanwezigheid  van  zuiver  water  is  veelal  een  vereiste; 
het  is  uitsluitend  in  zo'n  milieu  dat  waterplanten  voorkomen  die  kun- 
nen fungeren  als  zuurstofdonors  voor  bepaalde  zweefvlieglarven,  en  dat 
alzo  desbetreffende  soorten  (Le joqaster,  Chrysoqaster)  in  het  gebied 
kunnen  overleven. 

Het  hoeft  verder  geen  betoog  dat  het  zweefvliegenwereldje  van  een  niet 
te  onderschatten  ekologisch  belang  is.  De  zweef vliegenrijkdom  kan  be- 
schouwd worden  als  een  afspiegeling  van  de  plantendiversiteit  in  een 
welbepaald  gebied,  en  door  een  inventarisatie  wordt  het  mogelijk  een 
waardeoordeel  voor  een  gebied  op  te  geven. 

4.3.  Inventarisatie 

Er  werd  vooral  aandacht  besteed  aan  het  vochtig  gedeelte  (omgeving  van 
Broekskot  en  andere  gemakkelijk  te  bereiken  waterpartijen  : Rallegat, 

Ruitersplas,  Barberven).  Dok  de  verwilderde  boomgaard,  met  de  zeer 
interessante  Uioliergracht,  de  spoorweg  en  een  deel  van  het  populie- 
renbas werden  regelmatig  onderzocht.  De  broekbossen  (het  noordweste- 
lijk deel)  en  de  Reigershoek  evenwel  werden  niet  geïnventariseerd  we- 
gens moeilijke  toegankelijkheid,  tijdsgebrek  e.d. 

In  1977  werden  door  de  heer  L.  VERLINDEN  op  een  vijftal  ekskursies  zo- 
wat 45  soorten  gedetermineerd.  Heel  wat  als  je  het  beperkt  aantal  uit- 
stappen en  het  bedroevend  slechte  weer  in  acht  wil  nemen.  In  1978  heb 
ik  me  ook  toegelegd  op  deze  insektengroep  en  de  heer  UE RL INDEN  bezocht 
eveneens  nog  verschillende  keren  de  Hobokense  Polder.  Jammer  genoeg 
was  dit  jaar  het  klimaat  de  zweefvliegen  weerom  niet  indachtig;  een 
vochtig  koud  voorjaar  en  voor  de  afwisseling  een  over  het  algemeen 
sombere  zomerperiode,  met  een  rekordminimum  aan  zon. 

De  opgestelde  soortenlijst  is  zeker  nog  niet  volledig  omdat  een  inter- 
essante periode  (mei-juni)  niet  of  slechts  sporadisch  onderzocht  werd 
en  hierdoor  enkele  typische  voor jaarssoorten  ontbreken,  die  waar- 
schijnlijk toch  in  Hoboken  voorkomen  (Cheilosia  albitarsis,  Chrysoqas- 
ter  hirtella).  Dok  verdienen  de  wilgebroekbossen  volgende  jaren  meer 
aandacht. 


17 


In  1978  werden  59  soorten  waargenomen,  wat  het  totaal  aantal  over  de  2 
jaren  op  62  brengt  (dit  is  meer  dan  1/4  van  de  in  België  opgetekende 
soorten). 


Chrysotoxum  bicinctum 

5 

H 

Platycheirus  peltatus 

7 

C 

Uolucella  bombylans 

6 

W 

Platycheirus  scambus 

7 

C 

Uolucella  pellucens 

6 

W 

Platycheirus  clypeatus 

8 

C 

Pipizella  virens 

2 

C 

Platycheirus  immarginatus 

2 

C 

Pipizella  varipes 

5 

C 

Scaeva  pyrastri 

7 

C 

Pipiza  austriaca 

3 

C 

Syrphus  vitripennis 

8 

C 

Pipiza  noctiluca 

6 

C 

Syrphus  ribesii 

8 

C 

Baccha  obscuripennis 

6 

C 

Metasyrphus  corollae 

8 

C 

Weoascia  podagrica 

8 

□ 

Metasyrphus  luniger 

7 

c 

Weoascia  dispar 

7 

□ 

Dasyrphus  albostriata 

7 

c 

Weoascia  aenea 

6 

0 

Episyrphus  balteatus 

9 

c 

Weoascia  interrupta 

2 

□ 

Melagyne  guttata 

2 

c 

Rhingia  campestris 

9 

M 

Paragus  haemorrhous 

5 

c 

Triglyphus  primus 

3 

C 

Myiatropa  florea 

8 

ld 

Cheilosia  impressa 

5 

P 

Helophilus  trivittatus 

7 

ld 

Cheilosia  velutina 

2 

P 

Helophilus  pendulus 

9 

ld 

Cheilosia  vernalis 

5 

P 

Helophilus  hybridus 

6 

ld 

Cheilosia  pagana 

8 

P 

Helophilus  versicolor 

6 

ld 

Lejogaster  splendida 

5 

□ 

Helophilus  lineatus 

7 

ld 

Lejogaster  metallina 

7 

□ 

Helophilus  transfugus 

6 

ld 

□rthonevra  splendens 

□ 

□ 

Helophilus  lunulatus 

4 

ld 

Sphaerophoria  scripta 

8 

C 

Eristalis  sepulchralis 

7 

ld 

Sphaerophoria  rueppelli 

4 

C 

Eristalis  tenax 

8 

ld 

Xanthogramma  pedisseguum 

5 

C 

Eristalis  aeneus 

4 

ld 

Pyrophaena  granditarsa 

7 

C 

Eristalis  arbustorum 

9 

ld 

Melanostoma  mellinum 

8 

C 

Eristalis  intricarius 

8 

ld 

Melanostoma  scalare 

7 

C 

Eristalis  pertinax 

8 

ld 

Platycheirus  albimanus 

8 

C 

Eristalis  nemorum 

8 

ld 

Platycheirus  angustatus 

6 

C 

Tropidia  scita 

6 

7 

Platycheirus  fulviventris 

6 

C 

Syritta  pipiens 

9 

M 

Platycheirus  scutatus 

8 

C 

Xylota  segnis 

7 

H 

Tabel  4 : Zweefvliegen  van  de  Hobokense  Polder. 

2de  kolom  : zeldzaamheidsgraad  volgens  Barendregt  (Weder land). 
3de  kolom  : milieu  waarin  de  larve  zich  ontwikkelt  : 

C = carnivoor 
P = phytofaag 
H = in  hout 
M = in  mest 

N = in  nesten  van  Hymenoptera  (mieren,  hommels) 

B = in  boomsappen 

ld  = onder  water,  langs  adembuis 

□ = onder  water,  zuurstof  uit  waterplanten 

? = nog  niet  geweten 


18 


Vastgestelde  variëteiten  : 

-Volucella  bambylans  : alleen  var.  plumata. 

-Sphaerophoria  rueppelli  : naast  de  typische  vorm  kwam  ook  de  var.  ni- 

tidiccllis  vaar. 

-Eristalis  tenax  : buiten  de  gewone  vorm,  werd  de  var.  hortorum  (ge- 

heel zwart  glimmend)  algemeen  opgemerkt. 

-Eristalis  intricarius  : normale  vorm  en  var.  furvus. 

Sphaerophoria  rueppelli,  Platycheirus  immarginatus  en  Triglyphus  pri- 
mus werden  alleen  in  1977  waargenomen,  waarvan  S.  rueppelli  en  T.  pri- 
mus vrij  talrijk. 


Fig.  3 : Zweefvliegen  : 

1.  Baccha  elongata  3.  Chrysotoxum  bicinctum 

2.  Pyrophaena  granditarsa  4.  Pipiza  noctiluca  (wijfje) 
(tekeningen  : L.  VERLIMDEIM) 


13 


4. 4.  Bespreking  van  de  waarnemingen  : evaluatie 

De  Nederlander  BARENDREGT  (1975)  deelt  de  Nederlandse  soorten  in  vol- 
gens zeldzaamheid  (Zuid-Limburg  rekent  hij  er  niet  bij,  gezien  het 
specifieke  karakter  van  deze  streek).  Iedere  soort  kent  hij  een  waar- 
decijfer toe  dat  de  zeldzaamheidsgraad  weergeeft.  Hij  onderscheidt  10 
zeldzaamheidsklassen. 

Zo  behoren  in  klasse  9 de  soorten  die  algemeen  voorkomen  en  bij  vrij- 
wel elke  inventarisatie  worden  opgetekend,  bijvoorbeeld  Syritta  pi- 
piens,  Episyrphus  balteatus.  Soorten  gerangschikt  bij  klasse  7 zijn 
gewoon,  maar  beperkt  tot  bepaalde  biotopen  (bos,  moeras),  zoals  Helo- 
philus  lineatus.  In  kategorie  2 plaatst  hij  de  soorten  waarvan  4 tot 
10  vindplaatsen  bekend  zijn.  Klasse  ü herbergt  de  soorten  die  na  190D 
niet  werden  vastgesteld  in  Nederland. 

Nu  gaat  deze  waarderingsmethode  grotendeels  op  voor  Laag-België;  toch 
zullen  er  in  de  toekomst,  als  we  een  vollediger  beeld  hebben  van  de 
zweefvliegenfauna  hier  te  lande,  enkele  kleine  aanpassingen  moeten 
verricht  worden.  Terecht  kan  reeds  opgemerkt  worden  dat  waterrijke 
gebieden  bij  ons,  in  vergelijking  met  Nederland,  merkelijk  zeldzamer 
zijn,  zodat  die  typische  soorten  bij  ons  een  hogere  waardering  verdie- 
nen. Anderzijds  is  het  waarschijnlijk  dat,  gezien  onze  iets  zuidelij- 
kere ligging,  bepaalde  soorten  bij  ons  algemener  voorkomen  en  zodoende 
overgewaardeerd  zijn  in  de  lijst  van  Barendregt.  Vermeldenswaardig  in 
deze  kontekst  is  de  waarneming  in  de  Hobokense  Polder  van  Drthonevra 
splendens  (2  exemplaren),  waarvan  LECLERCQ  (1955)  één  vermelding  op- 
geeft, maar  die  ontbreekt  in  de  lijst  van  BARENDREGT.  Deze  soort,  die 
voorkomt  in  Zuid-  en  Midden-Europa  en  Noord-Afrika , zal  hier  waar- 
schijnlijk de  noordelijke  grens  van  haar  verspreidingsgebied  bereiken. 

De  zeldzaamheidswaarde  wordt  bekomen  door  het  nummer  van  de  zeldzaam- 
heidsklasse  van  10  af  te  trekken.  Zeer  algemene  soorten  (klasse  9), 
bijvoorbeeld  Helophilus  pendulus,  worden  gewaardeerd  met  1D-9  = 1.  De 
schaarse  Melaqyne  guttata  (2)  "daarentegen  krijgt  een  waardering  van 
10-2  = e.  Wanneer  deze  waarden  worden  samengeteld,  verkrijgen  we  de 
zeldzaamheidssom.  Voor  de  Hobokense  Polder  is  dit  235.  De  gemiddelde 
zeldzaamheidsgraad  per  soort  wordt  vervolgens  gevonden  door  de  zeld- 
zaamheidssom te  delen  door  het  aantal  soorten.  Dit  levert  voor  de  Ho- 
bokense Polder  3,79  op. 

□p  zichzelf  hebben  deze  getallen  weinig  draagkracht,  wel  laten  ze  toe 
verschillende  gebieden  met  elkaar  te  vergelijken  en  aldus  naar  waarde 
te  schatten.  In  tabel  5 (p.  22)  kunnen  de  bekomen  resultaten  vergele- 
ken worden  met  die  van  andere  gebieden. 

De  Oude  Landen,  Wellemeersen  en  de  Hobokense  Polder  zijn  alle  vrij 
vochtig  en  met  elkaar  te  vergelijken.  De  klellemeersen,  een  natuurge- 
bied nabij  Aalst  (langs  de  Dender)  werd  onderzocht  in  1975-76.  De 
Oude  Landen  (Ekeren-Luchtbal)  werden  nauwkeurig  geïnventariseerd  in  de 
periode  1976-1977.  Schuitwater  en  Kaldenbroek  liggen  in  Midden-Lim- 
burg  (Nederland),  dus  ongeveer  op  dezelfde  breedtegraad  als  de  Hobo- 
kense Polder.  De  93  soorten  die  in  Schuitwater  (206-307)  werden  geno- 
teerd, vormen  het  hoogste  aantal  dat  ooit  in  Nederland  werd  vastge- 
steld. 


20 


Volgens  BARENDREGT  mag  de  zweefvliegenfauna  van  de  Hobokense  Polder 
als  'goed'  bestempeld  morden.  Een  resultaat  van  minder  dan  3D  soorten 
binnen  1 vierkante  km  noemt  hij  ronduit  slecht.  30  a 50  soorten  noemt 
hij  matig;  wanneer  in  een  gebied  tussen  50  en  100  soorten  worden  geïn- 
ventariseerd, geeft  hij  een  beoordeling  'goed'.  Meer  dan  100  soorten 
is  uniek! 

Er  mag  dus  besloten  worden  dat  de  resultaten,  bekomen  in  de  Hobokense 
Polder,  zeer  behoorlijk  zijn.  Mits  een  vollediger  inventarisatie  in 
het  voorjaar  (mei-juni),  zal  het  aantal  soorten  nog  kunnen  opgetrokken 
worden,  en  zo  het  aantal  van  de  Oude  Landen  benaderen.  De  Hobokense 
Polder  is  bovendien  nog  volop  in  evolutie.  Te  verwachten  is  dat  een 
sterker  gedifferentieerde  plantengroei  zal  resulteren  in  een  groter 
aantal  soorten. 


Gebied 

aantal 

soorten 

zeldzaam- 

heidssom 

gemiddelde  zeld- 
zaamheidsgraad 

Hobokense  Polder 

62 

235 

3,79 

Kaldenbroek 
km. -hok  207-382 

35 

106 

2,97 

Oude  Landen 

80 

314 

3,93 

Schuitwater 
km. -hok  206-387 

93 

345 

3,69 

km. -hok  206-388 

50 

142 

2,84 

LJellemeersen 

55 

193 

3,51 

Tabel  5 : Vergelijking  van  de  zweefvliegpopulaties 
van  verschillende  gebieden. 


4. 5.  Enkele  nabeschouwingen 

De  gewone  soorten  waren  zeer  algemeen  in  de  Hobokense  Polder  : 
-Episv/rphus  balteatus  kwam  in  de  zomer  massaal  voor. 

-De  elders  algemene  Rhinqia  campestris  (snuitvlieg) , waarvan  de  larve 
zich  ontwikkelt  in  uitwerpselen  van  runderen,  komt  slechts  sporadisch 
voor.  Het  ontbreken  van  het  geschikt  ontwikkelingsmilieu  voor  de  lar- 
ve kan  hiervoor  als  oorzaak  opgegeven  worden. 

-De  volgens  Nederlandse  normen  algemeen  voorkomende  Eristalis  hortico- 
la  werd  in  de  Hobokense  Polder  niet  vastgesteld.  Deze  soort  zou  in 
Dnze  streken  minder  algemeen  zijn  als  wel  wordt  aangenomen. 

De  soorten  kenmerkend  voor  vochtige  gebieden,  zijn  in  de  Polder  zeer 
goed  vertegenwoordigd,  met  name  de  geslachten  Platyche irus,  Helophi- 
lus,  Neoascia.  Opvallend  was  dat  de  vrij  zeldzame  Platycheirus  fulvi- 
ventris  en  P,  anqustatus  in  Hoboken  bepaald  talrijk  te  noemen  waren. 
Andere  zeldzaamheden (Cheilosia  velutina,  Triqlyphus  primus)  waren 
voor  Hoboken  algemeen.  De  drie  spektakulaire , nieuwe  meldingen  voor 
België  tonen  nog  maar  eens  de  uitzonderlijke  waarde  van  het  gebied. 


Neoascia  interrupta  : vrij  goed  vertegenwoordigd  in  Hoboken;  uerd  ook 
te  Bazel  gevangen  en  een  maal  gesignaleerd  in  de 
Oude  Landen. 


Cheilosia  velutina  : 1 exemplaar  gevangen  door  L.  VERLINDEN. 
Pipiza  austriaca  : één  wijfje  (L.  VER LINDEN). 

\tr 


PlsUnoatom»  mc&num  fl.  soJira 

Fig.  4 : Zweefvliegen 


4.  6.  Besluit 


De  inventarisatie  taant  aan  dat  de  HabakensE  Palder  tach  een  bijzander 
rijke  zweefvliegenfauna  bezit  en  terecht  een  waardeval  en  te  bescher- 
men maerasgebied  mag  genaemd  warden,  en  zulke  gebieden  warden  steeds 
schaarser!  Vernietiging  van  dergelijke  biotopen  kan  ander  geen  enkel 
voorwendsel  goedgepraat  worden  en  zal  leiden  tot  een  totale  verarming 
op  biologisch  vlak. 

Ten  slotte  wil  ik  nog  vermelden  dat  deze  bijdrage  enkel  tot  stand  kon 
kamen  mits  de  gewaardeerde  hulp  van  de  heren  L.  VERLINDEN  en  L.  MAR- 
IMEF. 


4. 7.  Literatuur 

BAREIMDREGT,  A.  : Hoe  waarderen  wij  de  natuur?  Zweefvliegen,  p.  56-73 
en  77-79,  1975. 

LECLERCQ,  M.  : Catalogue  des  Syrphidae  (Dipt.)  de  Belgique,  in  Buil. 

et  Ann.  Soc.  royale  Ent.  Belg.,  1955,  p.  171-186. 

VAI\I  DER  GOOT  : Zweefvliegentabel,  1970,  Jeugdbondsuitgeverij. 

VERLINDEN,  C.  : Zweef vliegennummer , in  Drekvlieg,  1976,  nr.  2. 

VERLINDEN,  C.  en  L.  : Syrphidae  (zweefvliegen),  in  Ekologische  studie 
en  inventarisatie  van  de  Gude  Landen,  1977,  p. 
83-90. 

(Paul  PALS,  Boomsesteenweg  466,  2610  LüILRIJK). 


SS 


5.  LEP3DOPTERA  (VLINDERS] 

(Willy  DE  PRINS) 

5.1.  Inleiding 

In  1960  stelde  Ludo  PEETERS  een  lijst  op  van  vlinders  die  hij  in  de 
Hobokense  Polder  had  waargenomen.  Hoewel  hij  zich  niet  toelegde  op 
het  bestuderen  van  de  zogenaamde  Microlepidoptera , kon  hij  toch  141 
soorten  noteren.  Ikzelf  bezocht  de  Polder  9 maal  en,  mede  omdat  ik 
wél  de  Microlepidoptera  bestudeerde,  kon  ik  87  soorten  aan  de  lijst 
toevoegen  zodat  op  het  ogenblik  228  vlindersoorten  vastgesteld  zijn  in 
het  besproken  gebied.  Terloops  zij  gezegd  dat  ik  nog  een  tiental  on- 
gedetermineerde  soorten  bezit  en  dat  de  Microlepidoptera  slechts  spo- 
radisch verzameld  werden.  Bovendien  is  het  aantal  bezoeken  dat  ik  aan 
de  Polder  bracht  belachelijk  klein  : 6 keer  's  nachts  en  3 keer  over- 

dag. Daarbij  komt  nog  dat  zeer  interessante  perioden  van  het  jaar 
doodeenvoudig  overgeslagen  werden  : het  vroege  voorjaar,  de  maand  juli 
en  de  periode  vanaf  midden  augustus.  Tijdens  de  nachtvangsten  werd 
een  menglichtlamp  van  125  UJ  opgesteld  op  de  verbindingsweg  ter  hoogte 
van  het  Barberven.  De  meeste  nachtvlinders  werden  onmiddellijk  na  de 
determinatie  weer  vrijgelaten  en  enkel  de  "moeilijke"  soorten  werden 
ter  bestudering  meegenomen. 

Data  van  de  waarnemingen  (D  = dag,  N = nacht)  : 

19-05-1975  (D)  06-06-1975  (N)  04-08-1975  (N)  23-05-1976  (D) 

27-05-1975  (N)  12-06-1975  (N)  12-08-1975  (N) 

22- 06-1975  (D) 

23- 06-1975  (N) 

5.2.  Soortenlijst 

De  soorten  in  onderstaande  lijst  zijn  gerangschikt  volgens  LEMPKE.  De 
tweede  kolom  bevat  een  zeer  ruwe  aanduiding  van  de  zeldzaamheidsgraad : 
fl  = algemeen,  Z = zeldzaam,  T = trekvlinder.  In  de  derde  kolom  is  aan- 
geduid wie  de  betreffende  soort  waarnam  : L = L.  PEETERS,  üJ  = UJ.  DE 
PRINS.  Het  is  slechts  mogelijk  om  een  meer  genuanceerde  indeling  te 

geven  na  een  regelmatig  onderzoek,  verspreid  over  verscheidene  jaren. 

Onder  angemene  soorten  moet  men  die  soorten  verstaan  die  geregeld  in 
aantal  voorkomen  en  die  doorgaans  niet  aan  eng  begrensde  biotopen  ge- 
bonden zijn.  Zeldzame  soorten  komt  men  meestal  slechts  sporadisch  te- 
gen en  nooit  in  aantal,  ofwel  zijn  ze  zeer  plaatselijk. 


MICROPTERIGIDAE 

COSSIDAE 

Micropterix  calthella  L. 

A 

lil 

Zeuzera  pyrina  L. 

Z 

L 

HEPIALIDAE 

Cossus  cossus  L. 

z 

L 

Hepialus  humuli  L. 

Z 

L 

ZYGAENIDAE 

Hepialus  sylvina  L. 

A 

UJ 

Adscita  statices  L. 

A 

L 

Zygaena  filipendulae  L. 

A 

L 

53 


SESIIDAE 

PTERDPHDRIDAE 

Sesia  apifarmis  Cl. 

A 

L 

Platyptilia  aaladaatyla 

Paranthrene  tabanifarmis 

D.  & S. 

Z 

ld 

Ratt. 

Z 

L 

Platyptilia  aahradaatyla 

ld 

GLYPHIPTERIGIDAE 

D.  & S. 

Z 

Platyptilia  pallidaatyla 

Anthophila  fabriciana  L. 

A 

Ld 

Hu. 

Z 

ld 

□ECOPHGRIDAE 

Pterapharus  pentadaatyla  L. 

A 

u 

Endrasis  saraitrella  L. 

n 

El 

HESPERIIDAE 

A 

Oahlades  venata  Br.  & Gr. 
PAPILIONIDAE 

A 

L 

TGRTRICIDAE 

Archips  heparana  D.  & S. 

ld 

Clepsis  spectrana  Tr. 

A 

ld 

Papilia  maahaan  L. 

Z 

L 

Diahrerampha  simpliciana  Hu. 

Z 

ld 

PIERIDAE 

Dichrarampha  plumbana  Scap. 

n 

ld 

Cydia  suacedana  D.  & S. 

A 

ld 

Galias  hyale  L. 

T 

L 

Cydia  servillana  Dup. 

Z 

ld 

Galias  areseus  Fauraray 

T 

L 

Cydia  splendana  Hb. 

A 

ld 

Ganepteryx  rhamni  L. 

A 

L 

Eucasma  metzneriana  Tr. 

Z 

ld 

Pieris  brassiaae  L. 

A 

Lid 

Epiblema  faenella  L. 

A 

ld 

Pieris  rapae  L. 

A 

Lid 

Epiblema  farfarae  Fletaher 

Z 

ld 

Pieris  napi  L. 

A 

Lid 

CacaahraBa  grandaevana  Z. 

z 

ld 

LYCAEWIDAE 

Bactra  rabustana  Christ. 

7 

ld 

Endathenia  gentianaeana  Hb. 

z 

ld 

Palyammatus  iaarus  Ratt. 

A 

ld 

Labesia  absaisana  Dbld. 

z 

ld 

Celastrina  argialus  L. 

A 

L 

Olethreutes  laaunana  D.  & S. 

A 

ld 

IMYMPHALIDAE 

COCHYLIDAE 

Vanessa  atalanta  L. 

T 

L 

Phalanidia  impliaitana  LJake. 

Z 

ld 

Cynthia  aardui  L. 

T 

L 

Agapete  hamana  L. 

A 

ld 

Aglais  urtiaae  L. 

A 

Lid 

Aethes  smeathmanniana  F. 

A 

ld 

IMymphalis  palyahlaras  L. 

Z 

L 

PYRALIDAE 

Inaahis  ia  L. 

A 

Lid 

Palygania  a-album  L. 

A 

L 

Chila  phragmitella  Hb. 

Z 

ld 

Arasahnia  leuana  L. 

A 

Lid 

Calamatrapha  paludella  Hb. 
Chrysateuahia  aulmella  L. 

Z 

A 

ld 

ld 

SATYRIDAE 

Crambus  pasauella  L. 

A 

ld 

Pararge  aegeria  L. 

A 

Lid 

Crambus  pErlella  Saap. 

A 

ld 

Lasiemmata  megera  L. 

A 

Lid 

Agriphila  selasella  Hb. 

Z 

ld 

Caenanympha  pamphilus  L. 

A 

Lid 

Agriphila  straminella  D.  & S. 

A 

ld 

Maniala  jurtina  L. 

A 

L 

Agriphila  tristella  D.  & S. 
Agriphila  geniaulea  Hu. 

A 

Z 

ld 

ld 

LASIOCAMPIDAE 

Pediasia  aantaminella  Hb. 

z 

ld 

Lasiaeampa  queraus  L. 

A 

L 

Parapaynx  stratiatata  L. 

z 

ld 

Philudaria  patataria  L. 

A 

Lid 

Evergestis  extimalis  Saap. 

A 

ld 

Gastrapaaha  queraifalia  L. 

Z 

L 

Evergestis  pallidata  Hufn. 

A 

ld 

Gastrapaaha  papulifalia  Esp 

,z 

L 

□strinia  nubilalis  Hb. 

T 

ld 

Odanestis  pruni  L. 

z 

L 

Pleuraptya  ruralis  Saap. 
Anerastia  latella  Hb. 

A 

A 

ld 

ld 

SATURIMIIDAE 

Myelais  aribrella  Hb. 

Z 

ld 

Saturnia  pavania  L. 

z 

L 

Phyaitades  binaevella  Hb. 

Z 

ld 

24 


THYATIRIDAE 

IMQTGDGWTIDAE 

Tethea  ocularis  L. 

Z 

L 

Phalera  bucephala  L. 

A 

L 

Tethea  ar  D.  & S. 

A 

LU 

Cerura  vinula  L. 

A 

LU 

GECMETRIDAE 

Harpyia  furcula  L. 
Harpyia  bifida  Brahm 

Z 

7 

u 

1 

Hemithea  aestivaria  Hb. 

A 

U 

IMotadonta  dramedarius  L. 

A 

U 

Timandra  griseata  Pet. 

A 

lil 

Tritaphia  tritaphus  D.  & S. 

Z 

L 

Xantharhae  spadicearia  D.&  S. 

A 

Ld 

Pheasia  tremula  Cl. 

A 

L 

Xantharhoe  ferrugata  Cl. 

A 

Ld 

Pterostama  palpina  L. 

A 

LU 

Casmorhoe  acellata  L. 

A 

U 

Ptiladon  capucina  L. 

A 

LU 

Eulithis  testata  L. 

A 

lil 

Eligmodanta  ziczac  L. 

A 

LU 

Eulithis  mellinata  F. 

A 

U 

Gluphisia  crenata  Esp. 

Z 

L 

Perizama  f lavofasciata  Thnbg. 

Z 

ld 

Clostera  curtula  L. 

A 

L 

Eupithecia  pygmaeata  Hb. 

Z 

U 

Clostera  anachoreta  D.  & S. 

Z 

L 

Eupithecia  Vulgata  Hui. 

A 

ld 

Clostera  pigra  Hufn. 

Z 

L 

Eupithecia  succenturiata  L. 

A 

ld 

LYMAIMTRIIDAE 

Chlaroclystis  v-ata  Hu. 

Z 

ld 

Chlaroclystis  rectangulata  L. 

A 

ld 

□rgyia  antiqua  L. 

A 

L 

Chesias  rufata  F. 

Z 

ld 

Euproctis  chrysorrhaea  L. 

A 

L 

Aplacera  plagiata  L. 

Z 

L 

Eupractis  similis  Fuessly 

A 

L 

Aplacera  effarmata  Guen. 

A 

ld 

Leucama  salicis  L. 

A 

LU 

Abraxas  grassulariata  L. 

A 

L 

Lymantria  dispar  L. 

A 

LU 

Lomaspilis  marginata  L. 

A 

Lid 

ARCTIIDAE 

Semiothisa  natata  L. 

A 

ld 

Semiathisa  alternaria  Hb. 

A 

ld 

Arctia  caja  L. 

A 

L 

Semiathisa  clathrata  L. 

A 

Lid 

Spilosoma  lubricipeda  L. 

A 

LU 

Ennomas  autumnaria  Uernbg. 

Z 

L 

Spilasoma  luteum  Hufn. 

A 

L 

Selenia  dentaria  F. 

A 

L 

Spilosoma  urticae  Esp. 

Z 

L 

Crocallis  elinguaria  L. 

Z 

L 

Diaphara  mendica  Cl. 

Z 

L 

Ourapteryx  sambucaria  L. 

A 

L 

Phragmatabia  fuliginosa  L. 

A 

LU 

Calotois  pennaria  L. 

A 

L 

Tyria  jacobaeae  L. 

A 

L 

Angerona  prunaria  L. 
Apacheima  pilasaria  D.  & S. 

A 

A 

L 

L 

IMCCTUIDAE 

Bistan  betularia  L. 

A 

L 

Agratis  vestigialis  Hufn. 

Z 

U 

Erannis  defoliaria  Cl. 

A 

L 

Agrotis  segetum  D.  & S. 

A 

LU 

Alcis  repandata  L. 

Z 

L 

Agrotis  exclamationis  L. 

A 

LU 

Ectrapis  crepuscularia 

Agratis  ipsilan  Hufn. 

T 

L 

D.  & S. 

A 

L 

Agrotis  puta  Hb. 

A 

U 

Cabera  pusaria  L. 

A 

ld 

Axylia  putris  L. 

A 

L 

Cabera  exanthemata  Scop. 

A 

Ld 

Ochropleura  plecta  L. 

A 

LU 

Campaea  margaritata  L. 

A 

ld 

IMoctua  pronuba  L. 

A 

LU 

IMoctua  janthina  D.  & S. 

A 

U 

SPHIIMGIDAE 

Peridroma  saucia  Hb. 

T 

L 

Diarsia  rubi  l/ieu. 

A 

LU 

Agrius  convolvuli  L. 

T 

L 

Xestia  c-nigrum  L. 

A 

LU 

Mimas  tiliae  L. 

A 

L 

Xestia  triangulum  Hufn. 

A 

U 

Smerinthus  ocellata  L. 

A 

LU 

Xestia  xanthographa  D.  & S. 

A 

LU 

Laothoe  papuli  L. 

A 

L 

IMaenia  typica  L. 

Z 

L 

Deilephila  elpenor  L. 

A 

LU 

Discestra  trifolii  Hufn. 

A 

LU 

Deilephila  porcellus  L. 

Z 

L 

Mamestra  brassicae  L. 

A 

LU 

Melanchra  persicariae  L. 

A 

L 

25 


Lacanobia  w-latinum  Hufn. 

A 

u 

Apamea  monoglypha  Hufn. 

A 

Lid 

Lacanobia  thalassina  Hufn. 

A 

lil 

Apamea  lithoxylea  D.  & S. 

Z 

L 

Lacanobia  suasa  D.  & S. 

A 

Uil 

Apamea  remissa  Hb. 

Z 

Lid 

Lacanobia  oleracea  L. 

A 

Lid 

Apamea  sordens  Hufn. 

A 

Lid 

Ceramica  pisi  L. 

A 

Lid 

□ligia  strigilis  L. 

A 

Lid 

Cerapteryx  graminis  L. 

A 

Lid 

□ligia  fasciuncula  Hw. 

A 

Lid 

Tholera  decimalis  Poda 

Z 

L 

Mesoligia  furuncula  D.  & S. 

A 

ld 

□rthosia  stabilis  D.  & S. 

A 

L 

Mesoligia  literosa  Hw. 

Z 

ld 

□rthosia  incerta  Hufn. 

A 

L 

Mesapamea  secalis  L. 

A 

Lid 

Mythimna  ferrago  F. 

A 

Lid 

Amphipoea  oculea  L. 

Z 

ld 

Mythimna  impura  Hb. 

A 

Lid 

Hydraecia  micacea  Esp. 

Z 

L 

Mythimna  pallens  L. 

A 

Lid 

Celaena  leucostigma  Hb. 

z 

Lid 

Mythimna  obsoleta  Hb. 

Z 

ld 

Archanara  geminipuncta  Hw. 

z 

L 

Mythimna  comma  L. 

A 

Lid 

Archanara  dissoluta  Tr. 

z 

ld 

Cucullia  absinthii  L. 

Z 

L 

Archanara  sparganii  Esp. 

z 

Lid 

Eupsilia  transversa  Hufn. 

A 

L 

Rhizedra  lutosa  Hb. 

A 

L 

flgrochola  macilenta  Hb. 

A 

L 

Arenostola  phragmitidis  Hb. 

z 

Lid 

Xanthia  icteritia  Hufn. 

A 

L 

Caradrina  morpheus  Hufn. 

A 

ld 

flcronicta  megacephala  D.&  S. 

A 

Lid 

Deltote  bankiana  F. 

A 

ld 

Acronicta  aceris  L. 

A 

L 

Earias  clorana  L. 

A 

ld 

Acronicta  psi  L. 

A 

L 

Bena  prasinana  L. 

A 

L 

Acronicta  rumicis  L. 

A 

L 

Diachrysia  chrysitis  L. 

A 

Lid 

Simyra  albovenosa  Goeze 

Z 

Lid 

Plusia  festucae  L. 

A 

Lid 

Cryphia  domestica  Hufn. 

z 

ld 

Autographa  gamma  L. 

T 

Lid 

Amphipyra  pyramidea  L. 

A 

L 

Autographa  pulchrina  Hw. 

A 

ld 

Trachea  atriplicis  L. 

A 

L 

Abrostola  triplasia  L. 

A 

L 

Euplexia  lucipara  L. 

A 

L 

Catocala  nupta  L. 

A 

L 

Phlogophora  meticulosa  L. 

A 

L 

Callistege  mi  Cl. 

A 

ld 

Ipimorpha  retusa  L. 

z 

ld 

Euclidia  glyphica  L. 

A 

Lid 

Ipimorpha  subtusa  F.  & S. 

z 

ld 

Scoliopteryx  libatrix  L. 

A 

L 

Enargia  ypsillon  D.  & S. 
Cosmia  trapezina  L. 

z 

A 

Lid 

ld 

Rivula  sericealis  Scop. 

A 

ld 

De  meer  ervaren  lepidopteroloog  merkt  al  vlug  dat  er  zeker  nog  andere 
soorten  moeten  voorkomen  in  de  Hobokense  Polder.  Voor  de  dagvlinders 
vernoem  ik  slechts  Lycaena  phlaeas  L. , voor  de  nachtvlinders  : Idaea- 
soorten,  Hypena  proboscidalis  L. , Polypogon-soorten.  Van  de  Microle- 
pidoptera  is  zeer  waarschijnlijk  niet  eens  de  helft  van  het  totaal 
aantal  aanwezige  soorten  vastgesteld.  Er  rest  dus  nog  veel  werk! 

5. 3.  Bespreking  van  enkele  soorten 

Het  is  uiteraard  zinloos  om  alle  vermelde  soorten  te  bespreken.  Ik 
beperk  me  daarom  tot  enkele  interessante  gegevens  : 

Micropterix  calthella  L.  is  een  zeer  primitief  vlindertje,  slechts  en- 
kele mm  groot,  want  het  bezit  nog  bijtende  monddelen  waarmee  het  de 
stuifmeelkorrels  van  de  boterbloemen  eet.  In  mei  vond  ik  tientallen 
van  deze  goudkleurige  diertjes  in  de  bloemhoofden  naast  de  Grote  Lei- 
gracht. 


SB 


Myelois  cribrella  Hb.  wordt  slechts  sporadisch  uit  ons  land  vermeld  en 
dan  nog  steeds  uit  het  zuidelijk  gedeelte  (Luik,  l/irton,  Bergen  en  de 
Kalkstreek).  In  de  provincie  Antwerpen  ken  ik  de  soort  enkel  van  de 
Hobokense  Polder.  De  rups  leeft  van  juli  tot  april  in  de  bloemen  van 
verscheidene  composieten.  Hier  leeft  ook  de  rups  van  Phycitodes  bi- 
naevella  Hb. , een  soort  die  ik  eveneens  slechts  van  de  Hobokense  Pol- 
der ken. 


Fig.  5 : Vlinders  : 1.  Myelois  cribrella  HUbner 

2.  Parapoynx  stratiotata  Linnaeus 
(tekeningen  : UJ.  DE  PRINS) 


Bij  de  Pyralidae  bevinden  zich  enkele  soorten  die  sterk  aan  water  ge- 
bonden zijn.  Zo  leeft  de  rups  van  Chilo  phraqmitella  Hb.  uitsluitend 
in  rietstengels.  De  rups  van  Calamotropha  paludella  Hb.  mineert  in  de 
bladeren  van  Typha  latifolia  en  T.  anqustif olia.  Nog  sterker  aan  wa- 

ter gebonden  is  de  rups  van  Parapoynx  stratiotata  L.  Zij  leeft  in  een 
gesponnen  kokertje  onder  het  wateroppervlak  tussen  de  bladeren  en  de 
stengels  van  Stratiotes  en  andere  waterplanten.  De  jonge  rups  ademt 
door  de  huid,  later  door  tracheelamellen.  Bok  de  pop  bevindt  zich  on- 
der water  en  wel  in  een  spinsel  dat  met  lucht  gevuld  is.  Andere  soor- 
ten die  sterk  aan  water  gebonden  zijn,  werden  nog  niet  waargenomen, 
maar  kunnen  best  in  de  Polder  verwacht  worden:  Nymphula  nymphaeata  L. , 
Cataclysta  lemnata  L. , Schoenobius  forficella  Thnbg.  , 5,  qiqantella 

D.  & S.  en  Donacaula  mucronella  D.  & S. 

Bij  de  Crambinae  is  vooral  de  vangst  van  Aqriphila  selasella  Hb.  het 
vermelden  waard.  Deze  soort  wordt  door  vele  lepidopterologen  voor  af- 
gevlogen exemplaren  van  A.  tristella  D.  & S.  gehouden.  In  de  provin- 
cie Antwerpen  ken  ik  slechts  vier  vindplaatsen.  De  soort  komt  voor  op 
vochtige  weilanden,  waar  de  rups  in  een  spinselgang  aan  de  scheuten 
van  verschillende  grassoorten  leeft. 

Cacochroea  qrandaevana  Z.  is  buiten  de  Hobokense  Polder  enkel  van  Es- 
sen bekend.  De  rups  leeft  in  de  herfst  en  het  voorjaar  aan  de  wortels 
van  Petasites  en  Tussilaqo  farfara.  Eucosma  metzneriana  Tr.  komt  in 
de  Polder  vrij  talrijk  voor,  hoewel  de  soort  over  het  algemeen  als 
zeldzaam  beschouwd  wordt.  Uit  het  zuiden  van  Nederland  zijn  slechts 
4 vindplaatsen  bekend.  De  rups  leeft  op  Artemisia  absinthium  en  A. 
vulqaris.  Bactra  robustana  Christoph  komt  uitsluitend  voor  waar  Scir- 
pus  maritimus  groeit,  dus  vooral  in  zoutmoerassen. 


Bij  de  dagvlinders  zijn  enkel  de  koninginnepage  (Papilio  machaon  L. ) 
en  de  grote  vos  (IMymphalis  polychloros  L. ) te  vermelden.  De  waargeno- 
men koninginnepage  is  vermoedelijk  afkomstig  uit  een  van  de  tuintjes 
naast  de  spoorweg,  waar  de  rups  zich  gevoed  heeft  met  de  bladeren  van 
de  gekweekte  worteltjes  (Daucus).  Deze  prachtige  vlindersoort  gaat 
helaas  steeds  verder  achteruit.  De  grote  vos  is  een  zeldzaamheid  ge- 
worden in  onze  streken.  l/roeger  werd  de  soort  vrijwel  overal  waarge- 
nomen. 


In  een  gebied  als  de  Hobokense  Polder  treft  men  natuurlijk  een  hele- 
boel soorten  aan  die  aan  een  vochtig  biotoop  gebonden  zijn  zoals  soor- 
ten uit  de  genera  Hydraecia , Celaena , flrchanara , Rhizedra  en  flrenosto- 
la.  Hun  rupsen  leven  uitsluitend  op  planten  die  enkel  op  waterrijke 
plaatsen  groeien  (Eriophorum,  Juncus , Scirpus , Iris,  T ypha , Phraqmi- 
tis).  Gezien  het  voortdurend  verdwijnen  van  dergelijke  biotopen,  be- 
horen de  vermelde  soorten  zeker  niet  tot  de  'banaliteiten'.  Het  moet 
bovendien  mogelijk  zijn  om,  door  intensiever  onderzoek,  nog  andere 
soorten  voor  de  Polder  vast  te  stellen.  Ik  denk  o.a.  aan  IMonaqria  ty- 
phae  Thunberg,  Celaena  haworthii  Curtis,  Sedina  buettneri  Hering,  Coe- 
nobia  rufa  Haworth.  Het  zou  echt  jammer  zijn,  en  zonder  meer  een  ver- 
arming van  de  Antwerpse  fauna  betekenen,  mocht  dit  gebied  verdwijnen. 


5.4.  Literatuur 

DE  PRINS,  ÜJ.D.  : Katalogus  van  de  Antwerpse  Lepidoptera,  Deel  2,  Mi- 
crolepidoptera , 1977-1970. 

JANSSEN,  A.  : Lijst  van  Lepidoptera  uit  de  Antwerpse  omgeving,  ver- 
schenen in  Schakel  en  Phegea,  1966-1977. 

JANSSEN,  A.  : Katalogus  van  de  Antwerpse  Lepidoptera,  Deel  1,  Macro- 
lepidoptera,  1977-1970. 

LEMPKE,  B.J.  : Naamlijst  van  de  Nederlandse  Lepidoptera,  Bibliotheek 
van  de  K.N.N.U. , nr„  21,  1976. 


(Uilly  DE  PRINS,  D iksmuidelaan  176,  26GD  BERCHEM). 


SB 


Fig.  6 : Insekten  uit  de  Hobokense  Polder 

1.  Ilyocoris  cimicoides  3.  Carabus  granulatus 

2.  Sympetrum  striolatum  4.  Ischnura  elegans  (tandem) 
(foto's  : lil.  VAIMDERVEKEN) 


29 


6. 


LOSSE  WAARNEMINGEN 

(Koen  MARTENS) 

6.1.  Orthoptera  (Sprinkhanen) 

Tettiqonia  viridissima  (sabelsprinkhaan)  is  in  de  broekbossen  uitzon- 
derlijk algemeen  en  werd  ook  in  1960  veel  gezien.  De  zeer  algemene 
veldsprinkhaan  Chortippus  brunneus  is  ook  talrijk  vertegenwoordigd. 
Vroeger  was  ook  de  veenmol  talrijk  te  vinden. 

6. 2.  Homoptera 

Cicaden  zijn  enorm  veel  te  vinden  in  de  Polder,  o.a.  Aphrophora  spuma- 
ria  (schuimbeestje). 

6. 3.  Heteroptera 

Van  land-  en  boomwantsen  zijn  geen  recente  gegevens  bekend.  L.  PEE- 
TERS  vermeldt  in  1960  een  zestal  soorten  : Hydrometra  staqnorum,  Cyd- 

nus  bicolor,  Pinthaeus  sanquinipes,  Picromerus  bidens,  Syromastes  mar- 
qinatus  en  Reduvius  personatus. 

6.4.  Carabidae 

In  1960  werden  3 soorten  zandloopkevers  talrijk  aangetroffen  : Cicin- 

dela  hybrida,  C.  campestris  en  C.  maritima. 

6. 5.  Curculionidae 

Uit  196D  zijn  een  tiental  soorten  bekend.  Zeer  algemeen  in  de  Polder 
is  het  helderrood  gekleurde  snuitkevert je  Apion  miniatum,  dat  ekolo- 
gisch  zeer  sterk  gebonden  is  aan  Rumex-soorten  (voornamelijk  : Rumex 

obtusif olius,  ridderzuring). 

6. 6.  Kymenoptera 

Waarneming  van  een  wilde  bij  (Epeloides  coecutiens)  die  sprekend  op 
een  wegwesp  lijkt  en  op  andere  wilde  bijen  van  het  geslacht  Macropis 
parasiteert.  Komt  uitsluitend  voor  op  kattestaart  (Lythrum)  met  in  de 
buurt  wederik  (Lysimachia  vulqaris).  (1977). 

6. 7.  Sphecidae  (Graaf wespen  ) 

In  1977  werden  vier  soorten  waargenomen,  waarvan  de  eerste  drie  tel- 
kens op  Canadeze  guldenroede  (Solidaqo  canadensis)  : 

-Philantus  trianqulum  (bijenwolf!)  : mannetjes  en  wijfjes. 

-Trypoxylon  attenuatus  : 1 wijfje. 

-Ammophila  sabulosa  (zandwesp)  : 1 wijfje. 

-Tachysphex  pompilif ormis  : niet  algemeen. 


Opmerking  : Voor  de  delen  over  libellen,  waterkevers  en  waterwantsen 
zijn  alle  waarnemingen  gebruikt  voor  de  European  Invertebrate  Survey 
(EIS). 

(Koen  MARTENS,  L.  Mastplein  19,  2710  HOBOKEW). 


30 


Fig.  7 : Ligging  van  de  Hobokense  Polder 


Summary  : 

The  "Hobokense  Polder",  a polder-land  situated  on  the  rught  riverside 
of  the  Scheldt  immediately  south  of  Antuerp,  is  composed  of  various 
pools,  reed-marshes , suamps,  canals  and  plantations  of  poplar.  The 
area  is  shrinking  constantly  because  of  building  upon  by  the  "Polder- 
stad-projekt" , that  is  hauling  in  more  and  more  polder-land  each  year. 
IMeuertheless,  it  has  much  natural-historical  ualue,  and  should  be  pre- 
served. 

Therefore,  some  naturalists  started  an  inventarisation  of  the  fauna 
and  flora  of  the  area.  This  article  covers  some  of  the  results  on 
insects.  K.  MARTENS  treats  the  Gdonata,  Heteroptera  aquatica  and 
Coleoptera  aquatica,  P.  PALS  urites  about  the  Syrphidae  and  Lü.  DE 
PRINS  about  the  Lepidoptera.  The  Gdonata  and  Syrphidae  are  uell  stu- 
died.  From  the  latter  three  species  are  mentioned  neu  for  the  Belgian 
fauna  : Neoascia  interrupta,  Cheilosia  velutina  and  Pipiza  austriaca. 
Heteroptera  aquatica  are  not  as  uell  studied  as  the  former  groups  and 
the  list  of  Coleoptera  aquatica  probably  gives  only  a glimpse  of  the 
total  number  of  species.  The  same  should  be  said  of  the  Lepidoptera. 

In  despite  of  this  hasty  research,  a lot  of  species  uere  recorded  from 
the  "Hobokense  Polder"  and  uith  a little  trouble  a lot  of  other  spe- 
cies uill  be  found.  It  uould  be  a shame  if  this  interesting  polder- 
land uas  to  disappear  for  ever! 


31 


Résumé  : 


Le  "Hobokense  Polder"  est  une  région  située  sur  la  rive  droite  de 
1'Escaut,  juste  au  sud  de  la  ville  d'Anvers.  Ce  marais  endigué  est 
composé  de  plusieures  flaques  d'eau,  jonchaies,  terrains  marécageux, 
canaux  et  plantations  de  peupliers.  Le  Polder  est  menacé  par  le  "Pol- 
derstad-projekt" , qui  est  responsable  pour  le  nombre  montant  de  bSti- 
ments  et  1'usurpation  continuelle  des  terrains  humides.  Néanmoins, 
la  région  a beaucoup  de  valeur  scientifique  et  elle  devrait  être  pro- 
tégée. 

C'est  pour  cette  raison  que  quelques  naturalistes  ont  commencé  a inven- 
tariser  les  plantes  et  les  animaux  du  Polder.  Cet  article  donne  quel- 
ques résultats  de  la  recherche  sur  les  insectes.  K.  MARTENS  traite  les 
Odonata,  les  Heteroptera  aquatica  et  les  Coleoptera  aquatica.  P.  PALS 
s'occupe  des  Syrphidae  et  ld.  DE  PRINS  des  Lepidoptera.  Les  Odonata  et 
les  Syrphidae  ont  été  étudiés  intensivement  de  sorte  qu'il  a été  possi- 
ble  de  mentionner  trois  espèces  nouvelles  pour  la  faune  beige:  Neoascia 
interrupta , Cheilosia  velutina  et  Pipiza  austriaca.  Les  Heteroptera 
aquatica  ont  été  étudiés  d'une  fagon  beaucoup  moins  intensive  et  la 
liste  des  Coleoptera  aquatica  ne  donne  qu'un  petit  fragment  du  nombre 
réel  d'espèces.  C'est  d'ailleurs  le  même  pour  les  Microlepidoptera. 

Bien  que  1' étude  des  insectes  du  Polder  soit  a peine  commencée,  pas  mal 
d'espèces  ont  été  trouvées  déja  et  avec  un  peu  de  peine,  beaucoup  d'au- 
tres  pourront  êtres  découvertes.  II  serait  vraiment  trés  dommage  si  ce 
Polder  disparaitrait  pour  tou jours! 


INHOUD  : 


DE  PRINS,  ld.0.  : -Lepidoptera  (vlinders) 23 

MARTENS,  K.  : -Insekten  in  de  Hobokense  Polder_ .1 

-Odonata  (libellen) _ 2 

-Heteroptera  aquatica  (waterwantsen) .10 

-Coleoptera  aquatica  (waterkevers) _1A 

-Losse  waarnemingen 30 

PALS,  P.  : -Syrphidae  (zweefvliegen 16 


32 


varantw.  uiig.  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaon  176,  2600  Berchem. 


Tel.:  031  / 22.02.35 


driemaandelijks  tijdschrift  van  de 

VBSeNTBTBlB  VBBR  SWBBMBLBSTE 

van  de 

Koninklijke  Maatschappij  voor  Dierkunde  van  Antwerpen 

Redaktieadres  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaan  176,  2600  Berchem.  Tel.  : 031  - 22.02.35 


Jaargang  7 April  1979  Nummer  2 


AETHES  TRIANGULANA  ITreitschkeï  EEN  NIEUWE 
SOORT  VOOR  DE  BELGISCHE  FAUNA  (Lep., 

Cochy  lidae  1 

(J.E.F.  ASSELBERGS) 

Tijdens  een  ekskursie  van  de  Vereniging  voor  Entomologie  v/an  Antwerpen 
op  23  mei  1968  in  de  omgeving  van  Grobbendonk,  ving  ik  een  Cochylide, 
die  ik  thuis,  na  preparatie,  herkende  als  Aethes  trianqulana  Treitsch- 
ke. 

Het  exemplaar,  een  d,  bevond  zich  sindsdien  al  bijna  11  jaar  in  mijn 
verzameling,  totdat  een  bevriend  lepidopteroloog  uit  Eindhoven,  de 
heer  H.W.  VAN  DER  UOLF,  mij  er  tijdens  zijn  bezoek  opmerkzaam  op  maak- 
te dat  deze  soort  uit  België  nog  niet  bekend  was. 

Als  voedselplant  wordt  opgegeven  de  langbladige  ereprijs  (Veronica 
lonqif olia  L.).  De  plant  is  zeer  zeldzaam  en  komt  voor  op  vochtige 

weilanden  en  oevers.  Hij  groeit  in  de  provincie  Antwerpen  uitsluitend 
in  de  vallei  van  de  Kleine  Nete  tussen  Lier  en  Grobbendonk.  In  de 
overige  provincies  van  België  komt  hij  slechts  op  enkele  plaatsen  voor 
door  aanplanting. 

De  vindplaats  van  trianqulana  bevindt  zich  op  het  domein  van  URSEL 
waar  de  Aa  uitmondt  in  de  Kleine  Nete.  Het  domein  werd  sindsdien  om- 
gevormd tot  een  natuurreservaat  van  de  Koninklijke  Vereniging  voor  Na- 
tuur- en  Stedenschoon. 

Volgens  de  literatuur  is  trianqulana  in  geheel  Noordwest-Europa  zeld- 
zaam. De  soort  komt  voor  in  Duitsland,  Skandinavië,  Polen,  Tsjecho- 
slowakije  en  verder  oostwaarts  doorheen  Siberië  tot  in  Japan.  Zij 
werd  nog  niet  vermeld  van  Groot-Brittannië , noch  van  Frankrijk.  In 
Nederland  werd  de  soort  ontdekt  door  H.  NEYTS  te  Nuenen  (Noord-Bra- 
bant)  in  1974.  De  eerste  stadia  en  de  levenswijze  van  de  soort  werden 
nog  niet  bestudeerd. 

Literatuur  : 

DE  LANGHE,  J. -E.  et  al.  : Nouvelle  flore  de  la  Belgique,  du  Grand-Du- 

ché  de  Luxembourg,  du  Nord  de  la  France  et 
des  régions  voisines,  1973. 


RflZGliJSKI,  J.  : in  AMSEL,  GREGOR,  REISSER  : Microlepidoptera  Palaearcti- 
ca,  III,  Cochylidae,  1970. 

\J AIM  DER  UOLF,  H.  : Vangst  van  Aethes  trianqulana  Tr.  in  Nederland 
(Lep.,  Cachylidae),  in  Ent.  Ber.  Amst.  35,  1975, 

p.  102. 

VAN  ROMPAEY,  E.  en  DELVOSALLE,  L.  : Atlas  van  de  Belgische  en  Luxem- 
burgse flora,  1972. 

Résumé  : L' auteur  signale  la  capture  d'  Aethes  trianqulana  a Grobben- 
dank  (Anvers)  le  23  mai  196B.  Cette  espece,  qui  vit  sur  Ve- 
ronica  lonqifolia,  est  nouvelle  pour  la  faune  beige. 

Summa ry  : A new  species  for  the  Belgian  fauna  is  mentioned  : Aethes 

trianqulana.  The  author  captured  it  at  Grobbendonk  (Ant- 
werp)  on  23rd  May  1968.  The  species  lives  on  Veronica  lon- 
qifolia. 


J.E.F.  ASSELBERGS  : Huybergseweg  24,  Hoogerheide,  Nederland. 


ZES  WESPVLINDERSOORTEN  UIT  DE  OMGEVING  VAN 
MECHELEN  IN  1377  EN  107B 

(Paul  JANS) 

1.  Sesia  apiformis  (Clerck,  1759) 

Deze  vlinder  is  algemeen  op  vochtige  plaatsen  rond  Mechelen,  en  vooral 
daar  maar  de  populieren  min  of  meer  vrij  staan  zodat  de  zon  op  de  stam 
kan  schijnen,  bijvoorbeeld  de  rand  van  een  bos  of  een  rij  bomen  tussen 
weilanden.  Zeker  75  % van  de  gunstig  gelegen  bomen  vertonen  de  karak- 
teristieke potlooddikke  gaten  (het  werk  van  de  rupsen)  aan  de  basis 
van  de  stam.  De  vlinders  vliegen  van  eind  mei  tot  begin  augustus. 

Ze  komen  meestal  uit  op  een  zonnige  morgen.  Gewoonlijk  zitten  ze  niet 
hoger  dan  een  meter  op  de  stam  en  zijn  zo  reeds  van  ver  zichtbaar. 
Later  op  de  dag  vliegen  ze  rond,  hoewel  de  wijfjes  dikwijls  op  de  stam 
blijven  zitten,  alsook  de  parende  vlinders.  De  mannetjes  vliegen  reeds 
na  een  half  uur  weg.  's  Avonds  na  18  - 19  uur  komen  vooral  de  wijfjes 
weer  op  de  boomstam  zitten  om  te  overnachten.  Men  ziet  de  vlinders 
nooit  in  groot  aantal  omdat  ze  gedurende  een  lange  periode  uitkomen  en 
niet  lang  leven.  De  rupsen  leven  twee  jaar  in  het  hout  aan  de  basis 
van  de  stam  en  van  de  dikke  wortels.  Ze  leven  in  Populus  niqra,  P. 
canadensis , maar  ook  in  P.  tremula,  P.  alba  en  Salix  alba.  In  de 
herfst  vöör  het  jaar  dat  ze  zullen  uitkomen  maken  ze  een  kokon  van 
houtvezels  waarin  ze  overwinteren.  Ze  verpoppen  erin  eind  april,  be- 
gin mei.  Deze  kokon  bevindt  zich  aan  het  uiteinde  van  een  gang  die 
nog  juist  afgesloten  blijft  door  het  buitenste  laagje  schors  dat  bij 
het  uitkomen  door  het  puntig  uitsteeksel  van  de  pap  doorboord  wordt. 
Als  men  zulk  een  kokon  uitgekapt  heeft,  moet  men  ze  bestendig  vochtig 
houden  aangezien  ze  vlug  uitdroogt.  De  pop  zelf  is  bruin  en  heeft 
pootverlengingen  voor  het  achterste  paar  poten.  Bij  het  uitkomen  werkt 
de  pop  zich  ver  uit  de  stam. 


34 


2.  Sesia  bembecif ormis  (Höbner,  1006) 

Deze  soort  gelijkt  erg  op  de  vorige,  maar  er  zijn  enkele  duidelijke 
verschilpunten  : 

S.  apiformis  5.  bembecif ormis 

-heeft  een  gele  kop.  -heeft  een  zwarte  kop. 

-heeft  een  zwarte  halskraag.  -heeft  een  gele  halskraag. 

-heeft  twee  grote,  gele  schouder-  -heeft  geen  schoudervlekken  zodat 
vlekken,  de  thorax  eenkleurig  is. 

S,  bembecif ormis  is  evenwel  veel  zeldzamer.  Het  eerste  Belgisch  exem- 
plaar werd  gevangen  door  \J.  VAN  SCHEPDAEL  in  1919  in  het  bos  van  Lem- 
beek  (tegen  Halle).  De  vlinders  die  ik  vond  op  30  juli  1977  zaten  op 
een  wilgesoort  (vermoedelijk  Salix  cinerea  x viminalis).  Merkwaardig 
is  wel  dat  in  dezelfde  stam  ook  A.  formicaef ormis  huist.  En  in  de  on- 
middellijke omgeving  leven  5.  apiformis  en  P.  tabanif ormis.  De  le- 

venswijze komt  avereen  met  die  van  S.  apiformis,  behalve  dan  dat  de 
rups  geen  kokon  spint.  (zie  ook  : Linneana  Belgica,  VII,  1976,  nr.  7, 
p.  214-224). 

3.  Aeqeria  myopaeformis  (Borkhausen,  1789) 

1 g gekregen,  gevangen  op  11  augustus  1977  in  een  boomgaard  te  Zemst. 

4.  Paranthrene  tabaniformis  (Rottemburg,  1775) 

Ik  heb  begin  juli  1977  een  hondertal  populieren  gekontroleerd  te  Me- 
chelen  (Muizen)  en  in  drie  ervan  waren  gaten  aanwezig  op  verwonde  en 
kankerachtige  plaatsen  op  de  stam.  Het  zijn  kleine  gaten;  toch  vallen 
ze  op  door  hun  talrijkheid.  Ik  heb  er  nooit  beneden  aan  de  stam  ge- 
vonden, steeds  hogerop.  In  die  drie  bomen  zijn  er  gedurende  twee  we- 
ken 21  vlinders  uitgekomen  en  dat  zeer  wisselvallig  : zo  eens  vijf  da- 
gen geen  enkele  en  dan  de  zesde  zeven  exemplaren.  De  rupsen  leven  in 
populieren.  In  twee  bomen  huisde  ook  S.  apiformis.  De  derde  boom  was 
dood. 

5.  Aeqeria  formicaef ormis  (Esper,  1703) 

Dit  vlindertje  leeft  op  moerassige  plaatsen  waar  veel  wilgen  groeien, 
□nder  vele  takken  met  een  doorsnede  van  vijf  tot  tien  cm  van  vermaede- 
lijk Salix  cinerea  x viminalis  vond  ik  boormeel,  soms  zoveel  dat  het 
de  planten  bedekte. 

6.  Chamaesphecia  empiformis  (Esper,  1783) 

De  vangst  van  1 d op  26  juli  1978  in  mijn  tuin  is  wel  merkwaardig  en 
daarom  gaat  het  hier  waarschijnlijk  om  een  ingevoerd  exemplaar.  Het 
blijkt  namelijk  dat  C.  empiformis  in  onze  streken  nog  niet  waargenomen 
werd.  Het  hoofdverspreidingsgebied  is  de  Halkstreek  omdat  daar  de 
voedselplant,  voornamelijk  cypreswolfsmelk,  voorkomt.  Het  toéval  wil 
dat  ik  vorig  jaar  enkele  wolfsmelkplanten  heb  overgebracht  naar  mijn 
tuin.  Uermoedelijk  zat  in  één  van  die  planten  uit  Uance  (Luxemburg) 
een  rups. 

P.  JANS  : Willem  Geetsstraat  21,  2BD0  Mechelen. 


35 


CONINOMUS  BIFASCIATUS  Peitter 


(Col.,  Lafchridiidae) 

(Francis  VERBEELEN) 


Deze  kever  werd  daar  mij  gezeefd  uit  afgesneden  stengelstokken  van  Ty- 
pha  latifolia  L. , verzameld  ap  2D-02-197B  ap  het  domein  de  "Oude  Lan- 
den" te  Antwerpen.  Bij  het  determineren  vand  ik  in  deel  7 van  "Die 
Këfer  Mitteleuropas"  doar  Freude,  Harde  en  Lohse  (1967)  : "Nadat  deze 

saort  uit  Australië  naar  Engeland  werd  ingevaerd,  heeft  zij  zich  daar 
de  laatste  jaren  sterk  verbreid  en  ze  zou  dus  weldra  in  andere  delen 
van  Europa  kunnen  gevonden  worden". 

Na  inlichtingen  ingewonnen  te  hebben  over  eventuele  vangsten  van  deze 
kever  in  ons  land,  werd  mij  het  volgende  medegedeeld  door  de  heer  Ch. 
VERSTRAETEN,  sekretaris  van  de  "Faculté  des  Sciences  agronomigues  de 
1'état"  te  Gembloers  en  bevestigd  door  onze  voorzitter,  de  heer  C.  J. 
SEGERS  : Coninomus  bifasciatus  werd  voor  het  eerst  in  België  gevangen 

te  Vilvoorde  in  een  merelnest  op  D5-B6-1971  door  de  heer  J.P.  SMEEKENS 
uit  Brussel.  Deze  vangst  werd  medegedeeld  in  deel  1B7  van  het  "Bulle- 
tin et  Annales  de  la  Société  Royale  beige  d'Entomologie" , p.  331. 

De  heer  VERSTRAETEN  was  ook  zo  vriendelijk  mij  een  fotokopie  toe  te 
sturen  van  een  artikel  door  de  heer  Roger  DAJDZ,  gepubliceerd  in  het 
"Bulletin  de  la  Société  entomologigue  de  France",  deel  65,  paart-april 
196D.  Hieruit  citeer  ik  : 

"Aridius  (Coninomus)  bifasciatus  Rtt.  (Mitt.  MUnch.  ent.  Ver.,  1, 
1877,  p.  138)  uit  Australië;  deze  soort  werd  gevonden  in  dode  bla- 
deren en  in  tabak  (Belon,  Ann.  Soc.  ent.  Belg.,  39,  1895,  p.  75-1B5 

(moet  zijn  p.  478-484  !).  Werd  kort  geleden  in  Engeland  gesigna- 
leerd (Asher,  Surrey)  door  A.  ALLEN  (Ent.  mon.  May.,  1951,  p.  1 14— 
115),  daarna  door  A.M.  MASSEE  in  West-Sussex  (l.c.  , 1956,  p.  72)  en 

door  K.C.  SIDE  in  Kent  (l.c.,  1956,  p.  13B).  Ik  heb  onlangs  bij 

mij  in  Parijs  3 exemplaren  gevonden  in  een  zak  beschimmelde  rozij- 
nen, in  gezelschap  van  tientallen  Drizaephilus  mercator  Fauvel 
(Silvanidae).  Deze  soort  is  nieuw  voor  Frankrijk." 

Op  22-10-1978  had  ik  dan  in  Brugge  bij  het  afkloppen  van  wilde  wingerd 
(Ampelopsis  veitchii)  boven  een  zeef  verschillende  kevers  verzameld. 
Bij  onderzoek  bleken  er  niet  minder  dan  veertien  Coninomus  bifasciatus 
in  te  vinden,  plus  enkele  Coninomus  nodifer  Westwood. 

Ik  heb  op  26-12-1978  dezelfde  plaats  (een  muur  van  ongeveer  4 m lang 
en  2 m hoog,  begroeid  met  wilde  wingerd)  een  tweede  maal  onderzocht  en 
weer  een  tiental  bifasciatus  gevonden,  alsook  een  viertal  nodifer.  De 
gewoonste  soort  was  bij  ons  steeds  Coninomus  nodifer. 

Ik  heb  nog  niet  de  gelegenheid  gehad  om  hetzelfde  biotoop  op  andere 
plaatsen  te  onderzoeken,  maar  het  lijkt  mij  niet  zo  onwaarschijnlijk 
dat  Coninomus  bifasciatus  nu  een  van  onze  gewoonste  soorten  zou  zijn. 


3G 


C ONiNOMus  fasciat'uj  Rtt. 


A.  habitus  /). 

B.  genitaalapparaat 

C.  achterpoot 

D.  antenne 


Beschrijving  : slapen  afgerond,  zijrand  van  het  halsschild  achter  het 
midden  met  een  diepe  insnijding  (deze  is  meestal  door 
een  matte  huidzoom  welke  de  gehele  zijrand  van  het  halsschild  bekleed 
opgevuld).  Sprietknots  bestaat  uit  drie  leedjes.  Dekschild  tweekleu- 
rig. Grondkleur  helgeel  of  roodachtig  bruin,  schedel,  midden  van  het 
halsschild  alsook  de  tekening  van  de  dekschilden  donkerbruin  tot  zwart. 
Deze  tekening  bestaat  uit  een  ovale  vlek  op  het  basale  deel,  een  klei- 
nere aan  de  zijrand  en  een  in  grootte  wisselende  vlek  op  het  midden 
van  de  dekschilden.  Ook  de  dekschildnaad  is  in  het  midden  zwart.  De- 
ze vlekken  breiden  zich  soms  uit  en  kunnen  dan  in  mekaar  overvloeien. 
De  ongelijke  dekschildtussenruimten  slechts  matig  verheven. 


Résumé  : Coninomus  bifasciatus  semble  être  bien  établi  en  Belgique. 

L'auteur  en  a capture  un  exemplaire  a flnvers  et  plusieurs  ex- 
emplaires  a Bruges. 

Summary  : flfter  the  discovery  of  Coninomus  bifasciatus  in  Belgium  at 
Vilvoorde,  the  author  recaptured  it  at  Antwerp  (1  specimen) 
and  at  Bruges  (several  specimen). 

F.  VERBEELEN  : Steenstraat  75,  2070  Ekeren. 


37 


DE  DAGVLINDERS  VAN  LAPLAND 

(Dirk  VAN  DER  POORTEN) 


Tüen  ik  in  het  voorjaar  van  1978  het  plan  koesterde  om  in  de  zomer  van 
dat  jaar  naar  Lapland  te  gaan,  begon  ik  aan  een  voorbereiding  die  ach- 
teraf nogal  grondig  bleek  te  zijn.  Ik  hoefde  de  verzamelde  informatie 
slechts  te  bondelen  en  aan  te  vullen  met  wat  persoonlijke  waarnemingen 
en  had  in  feite  dit  artikel  klaar.  Het  is  dus  geen  reisverslag,  maar, 
na  enkele  opmerkingen  over  geografie,  klimaat  en  bevolking,  een  schets 
van  wat  men  in  het  Europese  gedeelte  ten  noorden  van  de  poolcirkel 
(66°33'  noorderbreedte)  aan  dagvlindersoorten  kan  aantreffen. 

Bij  het  horen  van  de  naam  'Lapland'  gaat  bij  de  meesten  de  eerste  ge- 
dachte uit  naar  de  Lappen  die,  in  fel  gekleurde  kleding  gestoken  en 
vergezeld  van  enorme  kudden  rendieren,  door  het  verlaten  land  trekken 
en  als  onderkomen  een  door  dunne  stammen  geschraagde  tent  van  rendier- 
huiden bezitten.  Ook  de  middernachtzon  is  voor  velen  alleen  al  een 
reden  om  naar  het  Hoge  Noorden  te  reizen. 

Lapland  heeft  echter  heel  wat  meer  te  bieden  dan  enkel  de  middernacht- 
zon of  de  Lappen,  Samen,  zoals  deze  schuchtere  mensen  zichzelf  noemen. 
Vooral  zij  die  als  avonturiers  door  het  land  zwerven,  om  het  met  zijn 
wonderlijk  uitzicht  te  ontdekken,  worden  rijkelijk  beloond.  Voor  de- 
gene die  op  reis  gaat  om  vlinders  te  verzamelen  of  om  de  natuur  in 
zijn  geheel  te  exploreren  is  dit  land  een  paradijs.  Niet  alleen  de 
vlinders,  maar  ook  de  planten  of  alles  wat  er  aan  natuur  te  vinden  is, 
doet  zeer  dikwijls  denken  aan  wat  men  op  dit  gebied  kent  uit  de  alpie- 
ne streken  rond  de  boomgrens  uit  de  Centraaleuropese  gebergten. 

Het  gebied  is  ongeveer  zo  groot  als  Engeland  en  Schotland  samen;  het 
omvat  de  noordelijkste  gedeelten  van  Noorwegen,  Zweden  en  Finland. 
Het  Zweedse  gedeelte  omvat  de  noordelijke  helften  van  de  provincies 
Norrbotten  en  Lappland.  In  deze  laatste  provincie  vindt  men  de  hoog- 
ste bergtop,  de  ApartjSkko,  die  een  hoogte  bereikt  van  215Ü  m (tot  voor 
kort  was  die  eer  weggelegd  voor  de  2123  m hoge  Hebnekaise).  Een  ande- 
re berg  die  het  vermelden  waard  is,  is  de  209Q  m hoge  SarektjSkko,  ge- 
legen in  het  Sarek  Nationaal  Park,  net  ten  zuiden  van  het  Akkajaure- 
meer.  De  TorneHlv,  de  MuonioSlv  en  de  HBnkSnaaiv  (aiv  = rivier)  vor- 
men de  grens  tussen  Zweden  en  Finland.  De  Tana-  en  Inaririvieren  vor- 
men voor  een  groot  gedeelte  de  grens  tussen  Noorwegen  en  Finland. 

KilpisjSrvi  vormt  het  drielandenpunt  aan  het  gelijknamige  meer  nabij 
de  Saanatunturi  (1Q29  m) , de  vroegere  heilige  berg  van  de  Lappen.  Een 
derde  deel  van  Finland  (Suomi  zoals  de  Finnen  zeggen)  ligt  boven  de 
noordpoolcirkel.  Het  derdegrootste  meer  van  Finland  is  het  zalmrijke 
InarijSrvi,  dat  in  het  noordoosten  van  Lapland  ligt,  nabij  de  Russi- 
sche grens.  Het  Finse  gedeelte  van  Lapland  bestaat  uit  eindeloze  moe- 
rassen en  venen,  met  verspreid  in  het  landschap,  de  tunturi's.  Dit 
zijn  afgesleten  bergen  met  kale,  ronde  toppen.  Ze  zijn  typerend  voor 
het  landschap.  De  hoogste  tunturi  van  Finland  is  de  Haltiatunturi 
(1324  m) , gelegen  ten  noorden  van  HilpisjSrvi.  De  hoofdstad  van  de 
Finse  provincie  Lappland  is  Rovaniemi,  een  moderne  stad  die  zich  nog 
steeds  uitbreidt.  Deze  stad  met  28  □□□  inwoners  ligt  echter  8 km  ten 
zuiden  van  de  noordpoolcirkel. 

38 


De  Noorse  regio  bestaat  uit  drie  provincies.  Deze  zijn  van  noord  naar 
zuid  : Finnmark,  Troms  en  de  noordelijke  helft  van  Nordland  en  hebben 

vooral  een  bergachtig  karakter  (hoogste  top  : Sulitjelma,  1914  m).  In 
vergelijking  met  de  totale  oppervlakte  van  Noorwegen  komt  betrekkelijk 
vlak  land  slechts  sporadisch  voor;  meer  dan  de  helft  ligt  boven  de  500 
m.  Dit  is  een  belangrijk  gegeven,  want  op  een  dergelijke  noorderbreed- 
te is  deze  hoogtelijn  de  grens  van  permanente  vestiging.  De  fjorden- 
kust  is  met  uitzondering  van  de  Schotse  westkust  uniek  in  Europa  en  op 
wereldniveau  alleen  met  de  kust  van  Chili  te  vergelijken.  De  grootste 
fjorden  boven  de  poolcirkel  zijn  de  Varangerf jord  en  de  Porsangerf jord. 
Bij  de  Varangerf jord  ligt  Kirkenes,  eindpunt  van  alles,  van  het  vlieg- 
en bootverkeer,  en  van  het  land  zelf.  Net  ten  zuiden  van  Kirkenes 
loopt  de  Pasvikvallei;  hier  begint  een  berken-  en  dennenwoud,  de  wes- 
telijke uitloper  van  de  taiga,  het  grootste  bos  op  aarde.  Bij  de  fllta- 
fjord  ligt  Alta,  sinds  generaties  de  marktplaats  voor  de  Lappen  uit  de 
omliggende  bergen. 

Grenzend  aan  Sov jet-Rusland  ligt  in  het  noordelijk  gedeelte  van  Lap- 
land de  kale  hoogvlakte  Finnmarksvidda , alleen  in  de  korte  zomer  door- 
trekbaar.  Het  glooiende  gebied  dat  drie  a vierhonderd  meter  hoog  is, 
met  enkele  toppen  die  aanzienlijk  hoger  komen,  is  doorsneden  met  beek- 
jes, ondiepe  rivierdalen,  moerassen  en  kleine  vis-  en  muggelarvenrijke 
meertjes.  De  Altarivier  breekt  er  zich  door  het  bergmassief  met  pyra- 
midevormige  toppen,  Wilde  ganzen,  zangzwanen  allerlei  eenden  en  zelfs 
lijsters  komen  uit  het  zuiden  aangevlogen  zodra  de  sneeuw  begint  te 
smelten,  maanden  na  de  terugkeer  van  de  zon.  Groot  wild  dat  vroeger 
op  de  Vidda  thuis  hoorde  komt  weinig  meer  voor.  Wolven  en  beren  zijn 

bijna  geheel  verdwenen,  de  bever  is  uitgeroeid.  Lynxen  en  veelvraten 

zijn  zeldzaam  geworden.  Poolvossen,  otters  en  lemmingen  zijn  er  ech- 
ter nog  gewoon.  Een  van  de  bekendste  diersoorten  is  het  rendier,  dat 
rondzwerft  in  kudden  en  meestal  aan  de  Lappenfamilies  toebehoort.  Ver- 
der treft  men  er  Laplanduilen , sneeuwuilen,  ruigpootbuizerden,  taiga- 
gaaien, sneeuwgorzen  en  sneeuwhoenen  aan.  Naar  de  kust  toe  vindt  men 
allerlei  meeuwen,  alken,  papegaaiduikers  en  zeearenden. 

Hier  op  de  Finnmarksvidda  vinden  we  het  typische  toendra-achtige  land- 
schap  met  overal  het  korte  rendiermos  en  dwergberken  (Betula  nana), 
Rhododendron  lapponicum,  Salix  lapponum,  Salix  lanata,  de  gletsjerra- 
nonkel  (Ranunculus  qlacialis)  en de zeldzamere  bergframboos  (Rubus 
chamaemorus)  en  Rubus  arcticus.  Nabij  de  sompige  moerassen  groeien 
Phyllodoce  caerulea,  Trollius  europaeus,  veel  wollegras  (Eriophorum) 
en  verschillende  Vaccin ium-soorten,  o.a.  V.  oxycoccus,  V.  uliqinosum, 
V.  uva-ursi.  Echte  toendra  vindt  men  alleen  in  de  hoger  gelegen  ge- 
deelten van  de  Vidda,  bovenop  de  permafrost,  waarvan  in  de  zomer 
slechts  de  bovenste  meters  van  de  bodem  ontdooien.  Hier  kunnen  geen 
bomen  groeien  omdat  de  steeds  bevroren  ondergrond  met  ijskoude  lagen 
bovenop  elke  wortelontwikkeling  onmogelijk  maakt. 

Het  landschap  in  het  zuidelijk  gedeelte  van  Lapland  lijkt  nog  op  dat 
van  het  aangrenzend  gebied,  een  gematigd  heuvelland  met  grote,  donkere 
dennenbossen  met  mos  tot  hoog  in  de  bomen.  Tussen  de  dennebomen  groeit 


39 


de  bosbes  (V.  myrtillus);  aan  de  randen  van  deze  mouden  groeien  berken 
(B.  pendula  en  B.  pubescens)  en  bosooievaarsbek  (Geranium  sylvaticum). 

Maar  het  mesten  toe  morden  de  heuvels  hoger  en  gaan  over  in  het  hoog- 
gebergte, maar  de  sneeum  in  de  zomer  nog  op  1000  m blijft  liggen.  Ge- 
zien de  noordelijke  ligging  zou  men  hier  eeumige  sneeummassa' s ver- 
machten.  Toch  zijn  er  in  dit  landsdeel  het  gehele  jaar  door  ijsvrije 
havens.  Grote  temperatuurverschillen  komen  voor  tussen  het  binnenland 
en  de  kustgebieden.  Te  Karasjok  (maar  een  arktisch  landklimaat  heerst) 
in  het  binnenland  van  Finnmark  zijn  minima  van  -51°C  gemeten,  termijl 
op  de  kusten  van  de  Traenafjord  en  HSlogaland  het  vee  nagenoeg  het  he- 
le jaar  buiten  kan  blijven. 

Men  kan  hier  soms  merkelijk  van  zeer  lokale  klimaatsomstandigheden 
spreken.  Zo  gebeurt  het  dat  men  op  een  bepaalde  plaats  vlinders  aan- 
treft met  een  zeer  vers  en  fris  voorkomen,  termijl  dezelfde  soort  op 
dezelfde  hoogte  en  op  dezelfde  breedtegraad,  maar  een  honderdtal  kilo- 
meter verder  reeds  afgevlogen  is.  De  gemiddelde  jaartemperatuur  is  in 
Lapland  aanzienlijk  hoger  dan  in  streken  als  Noord-Rusland,  Noord-Si- 
berië,  Groenland  en  Alaska  die  op  dezelfde  breedtegraad  liggen.  Dit 
is  te  danken  aan  de  gunstige  invloed  van  de  tuarme  golfstroom,  die  de 
mestkusten  van  het  Skandinavische  schiereiland  bespoelt.  Verder  gaat 
in  de  zomer  de  zon  niet  Dnder  zodat  er  's  nachts  geen  sterke  afkoe- 
ling optreedt.  Dit  verschijnsel  heeft  de  beruchte  muggenplagen  tot 

gevolg. 

Al  deze  faktoren  leiden  soms  tot  eigenaardige  verschijnselen.  Zo  ge- 
beurde het  dat  ik  nabij  Goullas javvre  (provincie  Troms  in  IMoormegen) 
op  een  hoogte  van  100  m 's  avonds  tussen  22  en  23  uur  nog  verscheidene 
exemplaren  Colias  nastes  kon  vangen.  's  Morgens  daarentegen  mas  er  op 
dezelfde  plaats  tot  ongeveer  12  uur  's  middags  niet  één  vlinder  van 
deze  soort  te  ontdekken. 

De  streken  boven  de  noordpoolcirkel  kennen  een  tmee  a drie  maanden  du- 
rende zomerdag,  maar  de  minternacht  duurt  een  even  lange  periode  zon- 
der ook  maar  een  streepje  zon.  De  bevolkingsdichtheid  bedraagt  minder 
dan  tmee  inmoners  per  vierkante  kilometer,  op  enkele  uitzonderingen  na 
zoals  de  streek  rond  Tromstf.  Hierbij  moet  morden  opgemerkt  dat  hierin 
eveneens  de  hoger  gelegen  gebieden  van  Skandinavië  begrepen  zijn  en 
niet  alleen  de  meest  noordelijke  gebieden.  Lapland  is  dus  een  zeer 
meinig  bevolkt  land,  mat  de  studie  van  flora  en  fauna  enkel  maar  kan 
bevorderen. 

Geregeld  morden  in  dit  gebied  maarnemingen  gedaan  van  vlinders  die  ver 
buiten  hun  tot  dan  toe  gekende  verspreidingsgebied  komen.  Hieruit  kan 
men  besluiten  dat  het  nog  een  van  Europa's  minst  onderzochte  uithoeken 
is.  Misschien  is  dit  te  mijten  aan  het  feit  dat  deze  interessante 
streek  verder  ligt  dan  Zuid-Frankri jk  of  de  Alpen.  IMochtans  reizen 
velen  in  hun  vakantie  naar  Zuid-Italië,  Griekenland  of  Zuid-Spanje, 
reizen  die  in  afstand  toch  niet  zoveel  verschillen  dan  manneer  men 
naar  het  noorden  zou  trekken.  Gf  is  het  misschien  de  minder  grote  kans 
op  goed  meer  dat  velen  afschrikt? 

Ten  slotte  mil  ik  van  de  gelegenheid  gebruik  maken  om  langs  deze  meg 
enkele  mensen  te  danken  : Uilly  DE  PRINS  (Berchem)  en  Mogens  SCHLUTER 

(Naestved)  die  me  geholpen  hebben  bij  het  verzamelen  van  vele  interes- 


40 


Figuur  1 : Nabij  het  Goullasjavvre , provincie  Troms,  hooggelegen  toen- 
dra in  de  Finnmarksvidda.  Doordat  de  eeuwig  bevroren  ondergrond  (per- 
mafrost) voor  een  slechte  afwatering  van  het  smeltwater  zorgt,  blijven 
in  de  zomer  grote  plassen  op  de  bergplateau ' s liggen.  Hier  ving  ik  : 
Coligs  nastes,  C.  hecla,  Boloria  napaea,  Clossiana  euphrosyne,  C. 
freija,  Peneis  norna,  Erebia  pandrose,  Uacciniina  optilete  en  Pyrgus 
andromedae.  ~ 


41 


santé  gegevens  omtrent  verspreiding  en  voorkomen  van  vele  soorten,  en 
Guy  PRDDST  die  wellicht  onbekend  is  in  entomologische  kringen,  maar 
die  mijn  reisgezel  was  in  de  zomer  van  1978,  voor  de  interesse  en  hulp 
die  ik  tijdens  deze  reis  van  hem  ondervonden  heb. 

In  onderstaande  lijst  is  de  volgorde  van  HIGGINS  en  RILEY  gevolgd  : 

1.  Pieris  napi  adalwinda  FRUHSTORFER 

Deze  vorm  vervangt  de  nominaatvorm  van  Pieris  napi.  De  mannetjes 
zijn  kleiner,  de  wijfjes  zijn  donker  bestoven  en  doen  sterk  aan 
Pieris  napi  bryoniae  denken.  In  de  Duitse  vertaling  door  ld.  FOR- 
STER  van  de  tweede  uitgave  van  "HIGGINS  en  RILEY",  wordt  bryoniae 
als  een  goede  soort  beschouwd,  waarvan  de  nominaatvorm  in  de  Alpen 
voorkomt  en  ssp.  adalwinda  in  Lapland. 

2.  Colias  nastes  werdandi  ZETTERSTEDT 

Een  vroege  soort  (juni)  uit  het  gebergte,  meestal  boven  de  boom- 
grens, waar  flstraqalus  alpinus  groeit.  Zeldzaam  en  lokaal  en  door 
hun  snelle  vlucht  moeilijk  in  het  net  te  krijgen. 

3.  Colias  palaeno  palaeno  LINNAEUS 

V/liegt  op  moerassen  of  vochtige  berghellingen,  van  de  zeespiegel 
tot  geringe  hoogte.  Leeft  op  rijsbes  (Vaccinium  uliqinosum). 

4.  Colias  hecla  sulitelma  AURIVILLIUS 

Heeft  ongeveer  dezelfde  verspreiding  als  C.  nastes  en  komt  ook  dik- 
wijls op  dezelfde  plaatsen  voor.  Komt  iets  noordelijker  voor  en 
vliegt  later.  Meestal  van  de  boomgrens  tot  1GDG  m.  Ik  vond  echter 
te  Lakselv  een  zeer  talrijke  populatie,  vlak  bij  de  zee. 

5.  Boloria  napaea  friqida  WARREN 

Vooral  in  het  gebergte  op  geschikte  plaatsen  boven  de  boomgrens. 
In  sommige  boeken  wordt  deze  vorm  B.  pales  genoemd.  Is  dit  mis- 
schien omdat  zijn  werkelijk  taxonomische  plaats  erg  onzeker  is? 
Het  uitzicht  van  deze  vlinder  houdt  trouwens  het  midden  tussen  de 
vormen  van  B.  pales  en  B,  napaea  die  we  van  de  Alpen  kennen,  maar 
de  exemplaren  zijn  kleiner. 

6.  Boloria  aquilonaris  STICHEL 

Een  van  de  meest  gewone  soorten  van  Lapland.  Komt  overal  voor  op 
vochtige,  moerassige  plaatsen  waar  veenbes  (Vaccinium  oxycoccus) 
groe it. 

7.  Proclossiana  eunomia  ossianus  HERBST 

Zeker  niet  gewoon  boven  de  poolcirkel.  Op  vochtige  plaatsen  waar 
duizendknoop  (Polyqonum)  groeit. 

8.  Clossiana  selene  hela  STAUDINGER 

Gewoon  op  alle  mogelijke  terreinen;  zeer  variabel  in  grootte  en  te- 
kening, maar  meestal  kleiner  en  donkerder  dan  de  Middeneuropese 
vormen. 

45 


9.  Clossiana  euphrosyne  finqal  HERBST 

Het  meest  in  het  gebergte,  op  middelmatige  hoogte. 

1B.  Clossiana  chariclea  SCHNEIDER 

Een  lokale  en  zeldzame  circumpolaire  soort  met  als  voedselplant 
bergframboos  (Rubus  chamaemorus).  Ik  ving  op  29  juni  197B  één  man- 
netje nabij  fllta.  Dit  kan  een  toevallige  enkeling  geueest  zijn, 
maar  waarschi jnlijk  een  van  de  eerst  uitgekomen  exemplaren  van  een 
populatie.  Men  geeft  immers  als  vliegtijd  vooral  begin  juli  op. 

11.  Clossiana  f rei ja  THUNBERG 

Een  vroege  soort,  is  reeds  af gevlogen  eind  juni.  In  moerassen  in 
bijna  heel  Skandinavië,  maar  het  geuoonst  boven  de  poolcirkel,  hier 
dan  ODk  niet  zeldzaam.  Leeft  op  Rubus  chamaemorus  en  l/accinium 
uliqinosum. 

12.  Clossiana  polaris  BBISDUVAL 

Waarschijnlijk  de  zeldzaamste  arktische  soort,  zeer  lokaal.  Komt 
op  enkele  uitzonderingen  na  slechts  voor  boven  de  68°  f\IB.  Vooral 
Abisko,  KilpisjHrvi,  Porsangerf jord  en  rond  Kirkenes.  Ikzelf  heb 
geregeld  de  voedselplant  (Dryas  octopetala)  herkend,  maar  van  de 
vlinder  zelf  nooit  een  spoor  teruggevonden. 

13.  Clossiana  thore  borealis  STAUDINGER 

Aan  de  voet  van  het  gebergte  in  licht  bebost  gebied.  Als  voedsel- 
plant geeft  men  vioolt jessoorten  op.  Vooral  het  Tornetraskmeer  en 
Altafjord.  Ik  vond  de  soort  te  Skogganvarre  (Finnmark),  uiterst 
lokaal  maar  vrij  talrijk. 

14.  Clossiana  friqqa  THUNBERG 

Plaatselijk  geuoon  op  moerassige  plaatsen.  Komt  reeds  voor  vanaf 
6D°  NB.  Leeft  op  bergframboos  (Rubus  chamaemorus). 

15.  Clossiana  improba  improbula  BRYK 

Zeldzame  bergsoort,  is  enkel  bekend  van  de  streek  om  KilpisjSrvi  en 
uit  de  omgeving  van  het  Tornetraskmeer  in  Noord-Zweden. 

16.  Mellicta  athalia  norveqica  AURIVILLIUS 

Is  opmerkelijk  kleiner  dan  de  Middeneuropese  vormen  van  M,  athalia. 
In  het  Hoge  Noorden  zeker  niet  gewoon,  meestal  lokaal,  het  gewoonst 
in  de  berggebieden. 

17.  Euphydryas  iduna  DALMAN 

Lokaal.  Vooral  licht  bebost  heidegebied  vanaf  64°  NB.  Vooral  be- 
kend uit  de  streek  rond  Kirkenes  en  Abisko. 


43 


Figuur  2 : Kaart  van  Lapland, 


Spilosoma  urticae  Esper 


Komt  wel  minder  voor  dan  heide  vorige  soorten,  maar  is  toch  op  een 
groot  aantal  plaatsen  gevonden.  Meestal  op  vochtige  terreinen.  Door- 
gaans één  generatie  van  in  mei  (21  mei,  K.  Janssens)  tot  begin  augus- 
tus (4  augustus  1962,  K.  Myncke). 

Vindplaatsen  : Aartselaar  (K.  Janssens);  Antwerpen  (A.  Janssen,  K. 

Janssens,  A.  Van  Gooi);  Arendonk  (A.  Riemis,  F.  Turelinckx);  Berchem 
(A.  Janssen,  K.  Janssens);  Berlaar  (K.  Janssens);  Deurne  (L.  De  Rid- 
der, J.  Schuurmans);  Ekeren  (K.  Janssens,  R.  van  de  Poel);  Gestel  (K. 
Janssens);  Hoboken  (L.  Peeters,  J.  Schuurmans);  Hulshout  (K.  Jans- 
sens); Kalmthout  (A.  Janssen,  Van  Acker);  Koningshooikt  (K.  Janssens); 
Merksem,  Wiel  (K.  Janssens);  Reet  (G.  De  Prins);  Schilde  (K.  Myncke); 
Turnhout  (A.  Riemis);  Uesterlo  (F.  Turelinckx);  Uestmalle  (G.  Myncke, 
R.  Van  de  Poel). 


□iaphora  mendica  Clerck 

□p  vele  plaatsen  in  het  gebied  waargenomen.  De  mannetjes  soms  talrijk 
op  licht  op  de  vindplaatsen  in  de  Kempen.  Eén  generatie  van  half  a-> 
pril  (14  april  1961,  K.  Myncke)  tpt  eind  juni  (29  juni  1935,  G.  Myn- 
cke). 

Vindplaatsen  : Antwerpen  (K.  Janssens,  R.  van  de  Poel);  Arendonk  (A. 
Riemis,  J.  Schuurmans);  Berchem  (A.  Janssen);  Berlaar  (K.  Janssens); 
Brecht  (E.  Hostie);  Borsbeek  (L.  De  Ridder);  Deurne,  Ekeren  (R.  van  de 
Poel);  ' s-Gravenwezel  (G.  De  Prins);  Hoboken  (K.  Janssens,  L.  Peeters, 
J.  Schuurmans);  Hulshout  (K.  Janssens);  Kalmthout,  1951  en  1952,  tal- 
rijke mannetjes  op  licht  (K.  Cuperus);  Kontich  (R.  van  de  Poel);  Lier 
(K.  Janssens);  Merksplas  (A.  Janssen);  Wijlen  (K.  Janssens);  Peerdsbos 
(K.  Myncke);  Postel  (A.  Riemis);  Schilde  (G.  De  Prins,  K.  Myncke); 
Uesterlo  (F.  Turelinckx);  Uestmalle,  1940,  talrijke  mannetjes  op  licht 
(G.  Myncke);  Uijnegem  (G.  De  Prins);  Uilrijk  (K.  Janssens);  Zwijn- 
drecht  (R.  van  de  Poel). 


□iacrisia  sannio  L. 


Wogal  plaatselijk,  vooral  in  de  Kempen.  Heeft  een  voorkeur  voor  voch- 
tige, heideachtige  terreinen.  Dp  enkele  plaatsen  in  aantal.  Eén  ge- 
neratie van  de  tweede  helft  van  mei  (17  mei,  F.G.  Overlaet)  tot  in  de 
tweede  helft  van  juli  (2G-G7-1971,  R.  van  de  Poel).  In  1943  bekwam  ik 
in  september  1 cf  ah  ovo,  dus  van  een  tweede  generatie.  Exemplaren  van 
een  dergelijke  tweede  generatie  komen  zeer  zelden  in  de  natuur  voor. 
Lempke  vernoemt  in  zijn  katalogus  drie  augustus-vangsten. 


Vindplaatsen  : Beerse  (A.  Janssen);  Brasschaat  (G.  De  Prins,  A.  Jans- 
sen); Brecht  (A.  Janssen);  Kalmthout  (G.  De  Prins,  A.  Janssen,  K. Jans- 
sens, G.  en  K.  Myncke,  F.G.  Overlaet,  R.  van  de  Poel),  A.  Van  Gooi) 
Mol,  Oud-Turnhout  (A.  Riemis);  Peerdsbos  (G.  De  Prins);  Postel  (G.  De 
Prins,  A.  Riemis);  Putte  (A.  Van  Gooi);  Retie  (A.  Riemis);  's-Graven- 
wezel, Sint-Job-in-' t-Goor  (A.  Janssen);  Turnhout  (H.  Henderickx); 
Ueelde  (P.  Jans);  Uestmalle,  1 cf  op  licht  (G.  Myncke). 


^ „ 


* 
O. 


41 


Bijlage  PHEGEA  7,  nr.  2 (april  1979) 


f.  rubescens  Gerhardinger  : Brecht  (A.  Janssen), 
f.  posterofumata  Idarnecke  : Idestmalle  (G.  Myncke). 
f.  latevittata  Bryk  : Kalmthout,  gewoon, 
f.  divisa  Lempke  : Kalmthout,  1 cf  + 1 g (A.  Janssen), 
f.  thohemanni  Bryk  : Kalmthout  (G.  Myncke). 


Arctia  caja  L. 

Nagenoeg  in  heel  het  besproken  gebied  aan  te  treffen.  Eén  generatie 

van  begin  juli  (0  juli,  K.  Janssens)  tot  in  september  (10  september, 
K.  Janssens).  Eén  uitzonderlijk  vroege  datum  is  3-06-1972  (G.  De 

Prins). 


Arctia  villica  L. 

Eén  gekende  vangst.  Lambillion-Derenne  vermelden  in  de  Catalogue  des 
Lépidoptères  de  Belgique  : "Partout"  (!!),  daarin  gevolgd  door  Lhomrne: 
"Belgique  : presque  partout"!  Volgens  de  nieuwe  Catalogue  des  Macro- 
lépidoptères  de  Belgique  door  Sarlet  en  Hackray  is  de  vlinder  alleen 
gekend  in  België  ten  zuiden  van  de  lijn  Samber-Maas.  In  Nederland  is 
de  soort  enkel  in  de  drie  zuidelijke  provincies  aangetroffen.  In 
Noord-Brabant  is  villica  op  zes  plaatsen  gevangen  (Lempke  : Catalogus, 
Supplement  8,  p.  153). 

Vindplaats  : Uijnegem,  juni  1957,  1 5 (M.  Pille). 


Tyria  jacobseae  L 

Voornamelijk  op  plaatsen  waar  Senecio  jacobaea  groeit.  Eén  generatie 
van  in  mei  (13-05-1959,  A.  Van  Gooi)  tot  in  juli  (9-07-1974,  G.  De 
Prins). 

Vindplaatsen  : Antwerpen,  Linkeroever  (K.  Janssens);  Arendonk  (F.  Tu- 
relinckx);  Berchem,  Borsbeek  (A.  Janssen);  Deurne  (R.  van  Averbeke); 
Ekeren  (R.  van  de  Poel);  Essen  (L.  Peeters,  A.  Van  Gooi);  Hoboken  (L. 
Peeters);  Hulshout  (K.  Janssens);  Kalmthout  (K.  Cuperus,  A.  Van  Gooi); 
Schilde  (R.  van  de  Poel);  Schoten  (A.  Van  Gooi);  Lüijnegem  (G.De  Prins, 
G.  Myncke);  Idilrijk  (K.  Janssens);  UJommelgem  (G.  De  Prins);  Zwijn- 
drecht  (B.  Maes). 

G.  De  Prins  zag  op  9 juli  1974  op  dezelfde  plaats  (Wijnegem)  twintig 
imago's  te  samen  met  een  honderdtal  rupsen! 


AS 


Lymantriidae 


□rgyia  recens  Hübner  ( gonostigma  auct.  1 

Enkele  oude  vangsten  (tot  1918)  te  buiten  gelaten,  is  mij  maar  één 
exemplaar  van  meer  recente  datum  bekend  uit  de  provincie.  De  meeste 
Belgische  exemplaren  stammen  uit  de  Kalkstreek  en  de  Gaume.  Wat  het 
noorden  van  het  land  betreft  vermeldt  Lambillion  in  zijn  katalogus  en- 
kel Kalmthout.  Derenne  voegt  er  in  zijn  addenda  nog  een  tweetal  vind- 
plaatsen in  de  omgeving  van  Gent  aan  toe.  Lhomme  herneemt  die  plaat- 
sen in  zijn  katalogus  en  schrijft  erbij  : "n'existe  pas  dans  le  nord 

de  la  Belgique"  (?).  Lempke  noemt  de  vlinder  een  vrij  lokale  soort 
voor  Nederland.  In  de  provincie  Noord-Brabant  is  recens  meermaals  ge- 
vangen. 

Vindplaatsen  : Burcht,  1918,  1 c/ (K.B.I.N. ). 

Edegem,  1918,  1 c/  (K.B.I.N. ). 

Kalmthout  (Donck  in  Cat.  Lambillion). 

Lichtaart,  26-06-1952,  1 (/ (E.  Hostie). 

Mechelen,  1887,  2 [/(K.B.I.N.). 

□rgyia  antiqua  L. 

Nagenoeg  overal  gewoon.  Zeer  waarschijnlijk  zijn  er  twee  generaties. 
Vlinders  zijn  waargenomen  van  half  april  (15-04-1945)  tot  eind  oktober 
(31-10-1977).  Bij  het  kweken  is  gebleken  dat  niet  alle  eieren  op  het- 
zelfde tijdstip  uitkomen.  Een  gedeelte  kan  hetzelfde  jaar  uitkomen, 
een  ander  gedeelte  kan  overwinteren.  Lempke  (supplement  6,  p.  120) 
besluit  dat  de  in  de  herfst  rondvliegende  vlinders  evengoed  uit  laat 
ontwikkelde  overwinterde  eieren  afkomstig  kunnen  zijn  als  afstammelin- 
gen van  vroeg  uitgekomen  eieren  van  hetzelfde  jaar. 

Dwergexemplaar  : Kapellen,  1 / (E.  Hostie). 

1 c/ gevangen  door  M.  Pille  te  UJijnegem  (thans  in  de  verzameling  van  de 
Vereniging  voor  Entomologie)  vertoont  zwartbruine  vleugels  (alleen  een 
gedeelte  van  het  middenveld  der  voorvleugels  is  lichter).  Waarschijn- 
lijk vormt  dit  exemplaar  een  overgang  naar  f.  infernalis  Rebel. 

□rgyia  ericae  Germar 

Zeer  plaatselijk  op  vochtige  heiden  in  de  Kempen.  Een  enkele  maal  in 
aantal.  Eén  generatie  die  van  half  juli  (14-07-1967,  D.E.F.  flssel- 
bergs)  tot  half  augustus  (14-08-1973,  A.  Riemis)  voorkomt. 

Vindplaatsen  : Kalmthout  (J.E.F.  Asselbergs,  Fologne  in  Catalogus  Lam- 
billion, A.  Janssen,  F.G.  Overlaet,  Van  Acker,  R.  van  de  Poel,  A.  Van 
Gooi).  Met  "campine  anversoise"  in  Cat.  de  Crombrugghe  (1882)  zal  ze- 
ker die  vindplaats  bedoeld  zijn.  Oud-Turnhout,  Postel  (A.  Riemis). 


43 


Dasychira  fascelina  L. 


Zeer  plaatselijk  in  heideachtige  gebieden.  Een  enkele  maal  daarbui- 
ten. Nooit  in  aantal.  Eén  generatie  van  in  juni  (23-06-1959,  L.  Pee- 
ters)  tot  half  augustus  (13-08-1952,  A.  Van  Gooi). 

Vindplaatsen  : Antwerpen,  1954,  1960;  Berchem,  1955;  Bevel,  1964  (K. 
Janssens);  Heide,  2 d (E.  Hostie);  Kalmthout,  1951  (K.  Cuperus) , 1958 
(A.  Van  Gooi);  Merksplas,  1954,  1 g (A.  Janssens);  Mol,  1952  (A.  Van 
Gooi),  1959,  e.1.  (L.  Peeters);  Schilde,  1954  (A.  Van  Gooi);  Uesterlo, 
1976,  1 g e.1.  (F.  Turelinckx);  Westmalle,  1938,  1 g,  1939,  2 g (G. 
Myncke). 


Dasychira  pudibunda  L. 

Gewoon  in  bosachtig  gebied.  Eén  generatie  : doorgaans  van  begin  april 
(1-04-1972,  A.  Riemis)  tot  half  juni  (16-06-1969,  R.  van  de  Poel). 
13  maart  1978  is  wel  een  heel  vroege  uitzonderlijke  datum  (P.  Jans), 
terwijl  de  vangst  van  1 d op  4-08-1965  (L.  De  Ridder)  een  heel  late 

datum  is. 

Dwergexemplaar  : Schoten,  1 d (E.  Hostie). 

f.  g brunnescens  Lempke  : Peerdsbos  (A.  Janssen). 

f.  concolor  Staudinqer  : Geel  (Zegge),  2 d + 1 g (Rijserhove) ; Merks- 
plas, 1954,  1 d (A.  Janssen);  Peerdsbos, 1961 , 
1 d (A.  Janssen);  Uijnegem,  1941,  1 g (E. 

Hostie). 

Leucoma  salicis  L. 

Gewoon.  Sommige  jaren  een  ware  plaag  zoals  in  1955  te  Antwerpen.  Eén 
generatie  van  half  juni  (14-06-1976,  G.  De  Prins)  tot  half  augustus 
(12-08,  H.  Janssens). 

Euproctis  chrysorrhoea  L. 

Nagenoeg  overal.  Sommige  jaren  eerder  schaars  : van  1955  tot  1968. 

Daarna  volgde  een  gunstige  periode  : 1969  tot  1975,  met  een  top  in 

1971.  Dan  zakte  het  aantal  weer  af  (K.  Janssens).  Eén  generatie  die 
van  in  juni  (11-06-1972,  G.  De  Prins)  tot  begin  september  (6  septem- 
ber, K.  Janssens)  voorkomt. 

f.  punctellata  Strand  : Berchem,  1 d (A.  Janssen). 

Geel,  1 d (Rijserhove). 

Dwergexemplaar  : Antwerpen,  1 d (G.  De  Prins). 


Euproctis  similis  IFuessIy 

Overal.  Talrijk  of  minder  talrijk  volgens  de  jaren.  Doorgaans  één 
generatie  van  half  juni  (14-06-1976,  G.  De  Prins)  tot  in  de  tweede 
helft  van  augustus  (20-08-1939).  In  sommige  zeer  gunstige  jaren  kan 
men  exemplaren  van  een  tweede  generatie  aantreffen,  b.v.  6-09-1976  en 
24-09-1976  (F.  Turelinckx). 


44 


Duergexemplaar  : üJijnegem,  1 d (E.  Hostie). 

f.  nyctea  Grum-Grshimailo  : üJechelderzande , 1939,  1 d (G.  Myncke). 

üJestmalle,  1939,  1 d (G.  Myncke). 

1 g met  een  zwarte  vlek  op  het  midden  van  de  achtervleugel  : Berchem, 

1941  (A.  Janssen). 


Lymantria  dispar  L. 

Nagenoeg  overal.  Sommige  jaren  heel  gewoon  zoals  in  196G.  Eén  gene- 
ratie die  gewoonlijk  van  in  juni  (1-06-1961,  K.  Myncke)  tot  in  septem- 
ber (5  september,  K.  Janssens)  voorkomt. 

f.  disparoides  Gaschet  : Berchem,  1 d (A.  Janssen). 

f.  d niqra  de  Sélys  : boven-  en  ondervleugels  zwart,  maar  van  de  teke- 
ning is  enkel  de  maanvlek  op  de  voorvleugels  te 
zien  : Hoboken,  3 ex.  e.1.  (K.  Myncke). 


Lymantria  monacha  L. 

Onregelmatig.  Het  meest  in  dennenbossen.  Het  aantal  wisselt  met  de 
jaren.  Eén  generatie  van  begin  juli  (1-07-1961,  K.  Janssens)  tot  be- 
gin september  (1-09-1956,  A.  Van  Gooi). 

Vindplaatsen  : Antwerpen  (A.  Janssen,  K.  Janssens);  Arendonk,  1978, 

een  dertigtal  ex.  e.1.  (A.  Riemis);  Brasschaat  (K.  Myncke);  Halle  (A. 
Janssen);  Kalmthout  (K.  Cuperus,  K.  Janssens);  Kapellen,  1956,  ver- 
scheidene o e.1.  (A.  Van  Gooi);  Kapellenbos  (A.  Van  Gooi);  Mol  (A.  Van 
Gooi);  Peerdsbos  (E.  Hostie,  K.  Janssens);  Postel  (G.  De  Prins);  Ranst 
(E.  Hostie);  Schilde  (G.  De  Prins);  Schoten  (E.  Hostie);  1 s-Gravenwe- 
zel  (G.  Myncke);  ÜJijnegem  (A.  Janssens). 

f.  intermedia  Lempke  : Kalmthout,  1 g (K.  Cuperus). 

f.  eremita  HUbner  : Brasschaat,  1 d (K.  Myncke). 

Kapellenbos,  2 d (A.  Van  Gooi). 


Thaumetopoeidae 


Thaumetopoea  processionea  L. 

De  vlinder  was  vroeger  soms  een  ware  plaag  voor  de  eikenbossen.  Cat. 
Lambillion  (1903)  vermeldt  : "commun  ou  rare  suivant  les  années"  en 

geeft  als  vindplaats  o. a.  de  Kempen.  Derenne  schrijft  in  zijn  addenda 
(1926)  : "peu  répandu"  en  noemt  als  nieuwe  vindplaats  de  omgeving  van 
Scherpenheuvel.  Daarna  werd  de  soort  zeldzaam  en  ze  was  zo  goed  als 
verdwenen  in  België.  Toen  er  in  1960  2 o'  gevangen  werden  te  Virton, 
gaf  J.  Van  Schepdael  als  kommentaar  "espèce  qui  n'a  plus  été  signalée 
de  Belgique  depuis  bien  longtemps"  (Linneana  Belgica,  I,  nr.  7). 

Wat  IMederland  betreft,  schrijft  Lempke  in  het  zesde  supplement  van  de 
katalogus  (1959)  dat  sedert  1900  maar  2 exemplaren  gevangen  zijn  en 
dat  het  heel  weinig  waarschijnlijk  is  dat  de  soort  nog  inheems  zou 
zijn.  In  de  Naamlijst  van  de  Nederlandse  Lepidoptera  (1976)  staat  de 
soort  vermeld  als  verdwenen  uit  Nederland. 

In  1971  werd  T.  processionea  voor  het  eerst  opnieuw  gevangen  in  de 
Antwerpse  Kempen  en  sedertdien  is  men  getuige  van  een  ware  heropleving 
van  de  vlinder! 

Vindplaatsen  : Arendonk,  05-09-1977,  4 ex.  (A.  Riemis). 

Geel,  10-08-1971,  3 d en  24-08-1971,  2 d (Rijserhove). 
Grobbendonk,  02-09-1972,  1 d (L.  De  Ridder). 

Herselt,  1976  (A.  Lodts). 

Postel,  30-08-1977,  6 d (G.  De  Prins). 

Schilde,  30-08-1972,  1 d (G.  De  Prins). 

Turnhout,  17-08-1971  en  21-08-1974,  telkens  1 ex.  (A. 
Riemis). 

Langs  de  Eikenbaan  tussen  Turnhout  en  Kasterlee  vond  A. 
Riemis  de  rupsen  massaal  in  1972. 

Westerlo,  van  26-07-1976  tot  11-08-1976,  3c/ + 2 g op 
licht,  en  van  20-08-1977  tot  05-09-1977,  3 d + 4 g op 
licht  (F.  Turelinckx). 

En  de  "invasie"  gaat  voort!  Zo  kan  A.  Riemis  voor  het  jaar  1978  uit 
de  noorderkempen  melden  : Ravels,  Weelde,  Poppel,  inlandse  eiken  nage- 
noeg kaalgevreten!  De  vlinder  heeft  één  generatie  per  jaar  die  waar- 
genomen is  van  in  juli  (26-07-1976)  tot  begin  september  (05-09-1977). 


46 


Malacosoma 


Lasiocampidae 

neustria  L. 

Nagenoeg  overal.  Vroeger  soms  een  plaag.  Eén  generatie  van  in  de 
tweede  helft  van  juni  (19-06-1976,  F.  Turelinckx)  tot  half  augustus 
(14-08-1956,  fl.  Van  Gooi).  Een  uitzonderlijk  vroege  datum  is  17-05- 
1972  (A.  Riemis).  Een  zeer  veranderlijke  soort!  De  kleur  kan  vari- 
ëren van  geel  tot  roodbruin. 


Malacosoma  castrensis  L. 

Een  soort  van  zonnige,  zandige  terreinen.  Zeer  plaatselijk  in  heide- 
gebieden van  de  Kempen.  Eén  generatie,  waargenomen  van  in  juli  (19- 
07-1955,  A.  Van  Gooi)  tot  in  de  tweede  helft  van  augustus  (24-08-1955, 
K.  Oanssens). 

Vindplaatsen  : Heide  (A.  Janssen). 

Kalmthout  (K.  Cuperus,  A.  Janssen,  K.  Janssens,  A.  Van 
Gooi,  cat.  Lhomme  zonder  opgave  van  de  naam 
van  de  vinder). 

Mol  (A.  Van  Gooi). 

"Environs  d'Anvers"  (Uauters,  in  cat.  Lambillion-Deren- 
ne). 


Poecilocampa  populi  L 

Plaatselijk  in  bosachtige  omgeving.  Ulordt  soms  in  meerdere  exemplaren 
aan  licht  gevangen.  Eén  generatie  van  eind  oktober  (28-10-1972,  G.  De 
Prins)  tot  begin  december  (07-12-1971,  J.  Schuurmans). 

Vindplaatsen  : Essen,  1957,  verscheidene  exemplaren  (T.  Hontelé,  A. 

Van  Gooi). 

Mechelen,  1976  (P.  Jans). 

Oud-Turnhout,  1973  en  1974  (A.  Riemis). 

Postel,  1977  (G.  De  Prins). 

Schilde,  1962,  12  exemplaren  (K.  Myncke),  1971  en  1972 
(G.  De  Prins). 

lilesterlo,  1976  (F.  Turelinckx). 

Lasiocampa  quercus  L. 

Voornamelijk  in  basachtig  gebied.  Soms  talrijk.  Eén  generatie  van 
begin  juli  (1  juli,  K.  Janssens)  tot  eind  augustus  (28  augustus,  K. 
Janssens).  Een  enkele  maal  nog  later  zoals  de  vangst  van  1 rf  in  sep- 
tember 1966  door  C.J.  Segers  bewijst. 

f.  g brunneovrigata  Tutt  : Geel,  1971  (Ri jserhove). 

Dwergexemplaar  : üJestmalle,  1 g (G.  Myncke). 

Lasiocampa  trifolii  Oenis  S.  Schiffermüller 

Veel  minder  verspreid  dan  L.  guercus.  Op  droge  vegetatiearme  plaatsen 
in  de  Kempen.  Nooit  talrijk.  Een  generatie  die  voornamelijk  van  be- 


47 


gin  augustus  (06-00-1956,  K.  Janssens)  tot  in  september  (02-09-1935, 
G.  Myncke)  vliegt.  Een  5 van  06-06-1937  (G.  Myncke)  is  wel  een  uit- 
zonderlijk vroege  datum,  terwijl  16-11-1957  (M,  Claes)  een  zeer  onge- 
wone late  datum  is! 

Vindplaatsen  : Kalmthout  (M.  Claes,  K.  Cuperus,  G.  De  Prins,  K.  Jans- 
sens, fl.  Van  Gooi). 

Mol  (M.  Claes,  fl.  Van  Gooi), 
üiestmalle  (fl.  Janssen,  G.  Myncke). 

Dwergexemplaar  : üJestmalle,  1 d (G.  Myncke). 

Macrothylacia  rubi  L. 

Op  vele  plaatsen  gewoon,  bijzonder  op  heiden  en  bosachtige  terreinen. 
Eén  generatie  van  begin  mei  (06-05-1957,  fl.  Van  Gooi)  tot  in  de  tweede 
helft  van  juni  (25  juni,  K.  Janssens). 

Dwergexemplaar  : Schilde  (fl.  Janssen). 

Philudoria  potatoria  L. 

Een  alomverspreide  soort,  vooral  in  vochtige  omgeving.  Eén  genera- 
tie van  begin  juli  (1  juli,  K.  Janssens)  tot  begin  september  (06-09- 
1966,  0. J.  Segers). 

Dwergexemplaar  : Geel  (Rijserhove). 

Zwijndrecht  (fl.  Janssen). 

Phyllodesma  Micifolia  L. 

Zeer  zeldzaam.  Eén  generatie  van  mei  (13-05-1950,  A„  Van  Gooi)  tot 
begin  juni  (06-06-1965,  fl.  Van  Gooi). 

Vindplaatsen  : Kalmthout,  1938  (F.G.  Overlaet),  1950,  1 5 en  1965,  3 

exemplaren  (fl.  Van  Gooi). 

Uestmalle,  1937,  2 d'  aan  licht  (G.  Myncke). 

In  het  omringend  gebied  is  de  vlinder  zeldzaam.  Buiten  de  Hoge  Venen 
geeft  cat.  Lambillion  "campine".  In  Nederland  is  de  soort  (één  vangst 
in  Gelderland  te  buiten  gelaten)  enkel  van  de  provincie  Noord-Brabant 
gekend. 

Gastropacha  quercifolia  L. 

Op  verscheidene  plaatsen  gevonden.  Doorgaans  niet  talrijk.  Eén  gene- 
ratie van  begin  juli  (02-07-1961,  M.  Claes)  tot  in  augustus  (11-00- 
1956,  K„  Janssens). 

Vindplaatsen  : Antwerpen  (K.  Janssens). 

flntwerpen-Linkeraever  (fl.  Van  Gooi). 

Essen  (T.  Hontelé  kweekte  de  vlinder  met  sukses,  exem- 
plaren afkomstig  van  deze  kweek  bevinden  zich  'in 
diverse  verzamelingen). 

Geel,  Zegge  (Rijserhove). 

Grobbendonk  (L.  De  Ridder). 

Schilde  (K.  Myncke). 

Uestmalle  (G.  Myncke). 


4B 


fl.  Varangerf jord 

B.  Tanafjord 

C.  Laksef jord 

D.  Porsangerf jord 

E.  Altaf jord 

F.  Kvaenangen 


G.  Lyngenf jord 

H.  Ullsfjord 

I.  Balsf jord 
0.  Andsf jord 

K.  Ofotf jorden 

L.  V/estf  jorden 


Legende  bij  de  kaart 

1.  Honningsvag 

2.  Hammerfest 

3.  Vardtf 

4.  Vadstf 

5.  Polmak 

6.  Lakselv 

7.  Alta. 

8.  Kirkenes 

9.  Tromstf 

10.  Lyngseidet 

11.  Pecenga 

12.  Karasjok 

13.  Masi 

14.  Skibotn 

15.  Otertind  (1360  m) 

16.  Kilpisj3rvi 

17.  Kautokeino 

18.  Bardu 

19.  Inari 

20.  Ivalo 

21.  Laamila 

22.  Kaaresuuanto 

23.  IMarvik 

24.  Svolvaer 

25.  Abisko 

26.  Tornetr3sk 

27.  Ounastunturi  (738  m) 

28.  Uuotso 

29.  Muonio 

30.  Hiruna 

31.  Kebnekaise  (2123  m) 

32.  Vittangi 

33.  Kittila 

34.  Bodtf 

35.  SaretjSkko  (2090  m) 

36.  Fauske 

37.  AppartjSkko  (2150  m) 

38.  Kolari 

39.  Sulitjelma  (1914  m) 

40.  GSllivare 

41.  Pello 

42.  Jokkmokk 

43.  KemijSrvi 

44.  Mo-i-rana 

45.  JSkkvik 

46.  Rovaniemi 

47.  Haltiatunturi  (1224  m) 


7 

m 


45 


18.  Peneis  norna  THPNBERG 


Plaatselijk  zeer  gewoon  in  lichte,  vooral  vochtige  bossen.  Komt 
reeds  voor  vanaf  62°  NB.  Het  gewoonst  in  het  Hoge  Noorden. 

19.  Peneis  bore  SCHNEIDER 

Een  zeldzame  soort,  enkel  op  60°  NB  of  noordelijker,  vooral  Noord- 
west-Zweden  (Tornetr3skmeer). 

2P.  Peneis  jutta  HUBNER 

Vooral  Zuid-F inland  en  Zweden.  Boven  de  poolcirkel  zeldzamer,  tal- 
rijkst in  het  grensgebied  van  Finland  en  Zweden  (Tornevallei  en  Mu- 
oniovallei).  Een  vroege  soort;  ik  vond  ze  op  24  juni  1978  reeds 
afgevlogen. 

21.  Erebia  ligea  dovrensis  STRAND 

Komt  in  het  noorden  voor,  gewoonlijk  op  geringe  hoogte  aan  de  voet 
van  het  gebergte. 

22.  Erebia  embla  THPNBERG 

Vooral  in  Zuid-Finland  en  in  geschikte  valleien  in  Midden-Zweden. 
In  het  Hoge  Noorden  minder  algemeen,  vooral  rond  Kirkenes  (Pasvik- 
vallei).  Ik  vond  de  soort  (2  tf)  in  het  Pallastunturigebied  en  dit 
op  zeer  moerassig  terrein  waar  ze  samen  vloog  met  volgende  soort. 

23.  Erebia  disa  THPNBERG 

Vooral  Kirkenes,  Porsanger,  Alta,  Kaaresuvanto  en  Pallastunturi, 
niet  zeldzaam,  vliegt  vooral  in  de  tweede  helft  van  juni. 

24.  Erebia  polaris  STAPDINGER 

Komt  slechts  voor  vanaf  68°  NB  op  geringe  hoogte,  plaatselijk  alge- 
meen in  licht  bosachtig  terrein.  Vooral  Kautokeino,  Alta  en  Porsan- 
gerf jord. 

25.  Erebia  pandrose  lappona  THPNBERG 

Een  gewone  soort  in  het  noorden,  vooral  in  het  gebergte,  maar  ik 
vond  ze  zelfs  op  het  strand  van  de  Porsangerf jord. 

26.  Coenonympha  tullia  demophile  FREY 

Vooral  in  Zuid-Skandinaviö , in  het  Hoge  Noorden  beslist  niet  ge- 
woon. In  moerassen  met  begroeiing  van  wollegras  (Eriophorum) , maar 
de  soort  leeft  ook  op  witte  snavelbies  (Rhynchospora  alba). 

27.  Callophrys  rubi  LINNAEUS 

Tamelijk  gewoon,  vooral  in  het  laagland  waar  de  soort  op  Vaccinium 
leeft.  Vliegtijd  : juni. 


46 


20.  Lycaena  phlaeas  polaris  CGURVOISIER 

Droge  heideachtige  toendra.  Hier  slechts  één  generatie.  Vooral 
Bodtf,  Lakselv  en  het  TornetrEskmeer. 

29.  Lycaena  helle  DENIS  & SCHIFFERMULLER 

□p  natte,  moerassige  meiden  maar  Polyqonum-soorten  (duizendknoop) 
groeit.  Vooral  de  Torne-  en  Muoniovalleien. 

3G.  Palaeochrysophanus  hippothoe  stiberi  GERHARD 

Lokaal  maar  de  voedselplant  groeit  (Polyqonum).  Meestal  in  het  ge- 
bergte of  op  middelmatige  hoogte. 

31.  Lycaeides  idas  lapponicus  GERHARD 

Een  kleine  vorm  waarvan  de  wijfjes  meestal  mooi  blauw  bestoven  zijn. 
Een  gewone  soort  op  droge  toendra. 

32.  Vacciniina  optilete  cyparissus  HUBIMER 

Een  heel  gewone  en  overal  voorkomende  soort,  zowel  in  laagland  als 
in  het  gebergte,  op  vochtige  en  droge  toendra.  Leeft  op  veenbes 
(Vaccinium  oxycoccus). 

33.  Aqriades  qlandon  aquilo  BOISDUVAL 

Van  de  poolcirkel  tot  de  noordkaap  lokaal  en  gewoonlijk  in  de  ber- 
gen boven  de  boomgrens.  Voedselplant  Astraqalus-soorten,  o.a.  : 
A.  danicus,  A,  alpinus,  A.  friqidus,  A.  norveqicus  en  Dxytropis 
lapponica. 

34.  Cyaniris  semiarqus  ROTTEMBURG 

Boven  de  poolcirkel  enkel  bekend  uit  de  Tornevallei,  het  grensge- 
bied van  Zweden  en  Finland» 

35.  Polyommatus  icarus  ROTTEMBURG 

Zeker  niet  gewoon,  meestal  aan  bergen  grenzende  gebieden  waar  de 
soort  op  Astraqalus-soorten  leeft. 

36.  Pyrqus  andromedae  LIALLEIMGREIM 

Vochtige,  ruigbegroeide  berghellingen.  Vooral  in  de  omgeving  van 
het  Tornetraskmeer  en  Kilpisjarvi. 

37.  Pyrqus  centaureae  RAMBUR 

Moerassen  en  vochtige  toendra.  Leeft  op  bergf ramboos. 

30.  Carterocephalus  palaemon  PALLAS 

Vooral  in  het  zuidelijk  gedeelte  van  Lapland. 

39.  Carterocephalus  silvicolus  MEIGEIM 

Vooral  in  Centraal-Zweden  en  Zuid-F inland.  Boven  de  poolcirkel 

slechts  op  een  paar  plaatsen,  o.a.  : Maalselv  en  Sulitjelma.  De 

soort  schijnt  zeldzaam  en  lokaal  te  zijn. 


47 


Figuur  3 : De  berg  Paras  (1609  m)  in  de  provincie  Trans  in  Noorwegen. 

Hier  zou  Clossiana  polaris  en  Clossiana  improba  moeten  voorkomen. 


Figuur  4 : Dryas  octopetala,  de  voedselplant  van  de  zeldzame  Clossiana 
polaris. 


48 


4Q.  Hesperia  comma  Linnaeus 

Vooral  in  de  Altavallei  en  de  streek  rond  Abisko. 

V/aor  alle  soorten  waarvan  ik  geen  vliegtijd  heb  opgegeven  mag  men  als 
vliegtijd  eind-juni  en  juli  aannemen.  Nochtans  zal  dit  niet  altijd 
karrekt  zijn.  Het  uitkomen  van  de  soorten  wordt  in  Lapland  zeer  sterk 
beïnvloed  door  het  vroeger  of  later  beginnen  van  de  lente  en  door  de 
weersomstandigheden  op  het  moment  dat  de  vlinders  gaan  uitkomen. 

Deze  lijst  is  onvolledig  want  buiten  de  40  indigene  soorten  is  er  nog 
een  aantal  dat  geregeld  boven  de  noordpoolcirkel  waargenomen  wordt. 
Sommige  van  deze  soorten  zijn  trekvlinders  die  in  gunstige  jaren  tot 
ver  in  het  Hoge  Noorden  gezien  worden.  Er  zijn  ook  een  aantal  soorten 
waarvan  de  noordelijke  verspreidingsgrens  ten  zuiden  van  de  poolcirkel 
loopt,  en  waarvan  zwervende  exemplaren  gevangen  worden  boven  de  pool- 
cirkel. Nochtans  kan  men  deze  soorten  in  feite  niet  tot  de  fauna  van 
het  betreffende  gebied  rekenen.  Bedoeld  zijn  : Papilio  machaon  L. , 

Pieris  brassicae  L. , P.  rapae  L. , Anthocharis  cardamines  L. , Gonepte- 
rix  rhamni  L. , Leptidea  sinapis  L. , Nymphalis  antiopa  L. , Inachis  io 
L. , l/anessa  atalanta  L. , Cynthia  cardui  L. , Aglais  urticae  L. , Polygo- 
nia  c-album  L. , Mesoacidalia  aglaja  L. , Fabriciana  niobe  L. , Issoria 
lathonia  L.  , Brenthis  ino  Rottemburg,  Coenonympha  pamphilus  L. , Lasi- 
ommata  petropolitana  ominata  Krulikovsky,  L.  maera  L. , Heodes  virgau- 
reae  L.  , Cupido  minimus  Fuessly,  Celastrina  argiolus  L. , Plebejus  ar- 
gus L.  , Aricia  artaxerxes  allous  Geyer,  Eumedonia  eumedon  Esper. 

Literatuur  : 

BAARS,  H.D.  , Noorwegen,  Land,  Volk,  Cultuur,  Het  Wereldvenster , Baarn. 

HIGGINS,  L.G.  & RILEY,  N.D.  , Elseviers  vlindergids,  1971. 

Koninklijke  Nederlandse  Toeristenbond  ANldB,  Reisgidsen  voor  het  bui- 
tenland, nr.  54,  Zweden  en  Finland,  197Ü. 

NORDSTROM,  F.,  De  Fennoskandiska  Dagf jOrilarnas  Utbredning,  1955. 

SCHLÜTER,  M. , Danske  Lepidopterologer  i Skandinaviens  Fjelde,  in  Ata- 
lanta Norvegica  I,  1968,  p.  74. 

SCHLOTER,  M. , Danske  Lepidopterologer  i Skandinaviens  Fjelde  II,  in 
Atalanta  Norvegica  II,  1972,  p.  1. 

SCHLOTER,  M. , Sommerfugle  i Troms  og  Finnamrk  juli  1973,  in  Atalanta 
Norvegica  II,  1974,  p.  88. 

Résumé  : Après  guelgues  généralités  sur  la  géologie,  le  climat  et  la 

nature  de  la  Lapponie,  1'auteur  donne  une  liste  compléte  des  lépido- 
ptères  diurnes  gue  1'on  puisse  trouver  dans  cette  région  arctique. 

Summary  : Some  data  on  the  geology,  the  climat  and  nature-life  of  Lap- 
land are  given.  The  butterflies  of  this  arctic  region  are  listed. 

Dirk  VAN  DER  PGGRTEN  : Lanteernhof straat  26,  22DG  BDRGERHÜUT. 


4e 


VOORLOPIGE  DETERMINEERTABEL  VOOR  DE 
MANNETJES  VAN  DE  BELGISCHE  EN 
NEDERLANDSE  PSYCHIDAE 

(Hans  HENDERICKX) 


1»  Groter  dan  23  mm,  voorschenen  met  lange  doorn,  achterschenen  zonder 

spoor .2 

- Anders 3 


2.  Sprieten  tot  1/3  van  de  voorvleugelrand;  vleugels  muisgrijs,  met 
donker  vlekje  op  de  dmarsader  van  de  voorvleugel;  lichaam  zachtha- 
rig,  fors;  25-28  mm,  V-VII.  Zeldzaam  op  heidevelden. 

Pachytelia  villosella  Ochsenheimer 

- Sprieten  langer;  vleugels  zwartbruin,  dicht  beschubd,  eenkleurig, 

breder;  lichaam  minder  fors  tot  slank;  23-25  mm,  VI-VII.  Zeldzaam 
in  bossen,  op  heiden.  Lepidopsyche  unicolor  Hufnagel 

3.  Niet  groter  dan  11  mm;  vleugels  wit,  zwart  gevlekt  of  achterschenen 

met  slechts  één  sporenpaar;  \J-\I I 4 

- Niet  aldus 5 


4.  Sprieten  lang,  15  leedjes;  vleugels  half  doorschijnend,  witachtig 
met  dwarsrijen  van  donkere  vlekjes  en  donkere  aders;  9-11  mm,  IV/— UI 
In  Noord-Nederland  lokaal,  zoutmoerassen. 

Epichnopterix  retiella  Newman 
- Sprieten  tot  de  halve  vleugellengte , 13-15  paar  kamtanden;  vleugels 
zwartgrijs,  schubben  niet  haarvormig;  achterschenen  met  slechts  één 
sporenpaar;  6-8  mm,  U— UI.  Zeldzaam  op  plaatsen  waar  Holcus  mollis 

groeit.  Reisseronia  tarnierella  Bruand 


5 


„ Groter  dan  16  mm;  vleugels  niet  glanzend  bronsbruin  met  dekschubben 

bekleed _6 

- Niet  aldus 9 


6.  Sprieten  slechts  tot  1/4  van  de  voorvleugelrand,  kort  gekamd;  voor- 
schenen zonder  doorn;  vleugels  dun,  gri jsbehaard,  breed;  lichaam 
slank,  grijsbehaard;  18-25  mm,  UI-UII.  Niet  algemeen  in  uiteenlo- 
pend vochtig  biotoop.  Sterrhopterix  fusca  Haworth 

- Sprieten  langer,  lichaam  forser 7 


7.  Vleugels  niet  eenkleurig,  bij  de  wortel  met  gele  tekening,  verder 
zwartgrijs;  lichaam  lang  zwartbehaard,  achterlijf  voorbij  de  ach- 
terrand der  achtervleugels  stekend;  sprieten  dicht  gekamd;  22  mm, 
IV-VI.  Zeldzaam,  lokaal  op  heidevelden. 

Phalacropterix  graslinella  Boisduval 
- Vleugels  eenkleurig__ .8 

8.  Achterlijf  niet  of  weinig  voorbij  de  achterrand  der  achtervleugels 
stekend,  bedekt  met  geelgrijze  beharing;  vleugels  afgerond,  geel- 
grijs; voorschenen  zonder  spoor;  sprieten  kort  gekamd;  17-23  mm, 
VI-VIII.  Lokaal  zeldzaam  op  vochtige  plaatsen. 

Phalacropterix  viciella  Denis  & SchiffermUller 


50 


2 mm 


1.  Sterrhopterix  fusca  Haworth  2.  Psyche  betulina  Zeiler 

3.  Dreopsyche  plumifera  Dchsenheimer  4.  Epichnopterix  pulla  Esper 


- Achterlijf  voorbij  de  achterrand  der  achtervleugels  stekend,  zwart- 
bruin behaard;  vleugels  smaller,  donkergrijs  doorschijnend,  achter- 
vleugels korter  dan  de  voorvleugels;  voorschenen  met  lange  doorn, 
achterschenen  zonder  sporen;  sprieten  tot  de  spits  dubbelgekamd, 
met  29  leedjes;  18-22  mm,  IV-VII.  Tamelijk  zeldzaam,  lokaal  op 
heidevelden.  Acanthopsyche  atra  Linnaeus 

9.  Vleugels  schijnbaar  behaard,  indien  met  smalle  schubben,  dan  met 
lichte  vlekjes  in  de  cellen. _10 

- Vleugels  min  of  meer  glanzend  beschubd  met  brede  schubben;  sprie- 
ten bereiken  de  halve  vleugellengte._ 13 

10.  Vleugels  doorschijnend;  dun  zwartachtig  behaard;  lichaam  zwart, 
zeer  breed,  ruig  behaard;  sprieten  zeer  breed,  tot  de  punt  met 
lange,  dichtbewimperde  kamtanden,  veervormig,  bereiken  bij  levende 
eksemplaren  de  helft  van  de  voorvleugelrand  niet;  voorschenen  zon- 
der spoor;  14-16  mm,  IV-V.  Zeldzaam,  lokaal  op  Cladonia-ri jke 
droge  heidevelden.  Dreopsyche  plumifera  Dchsenheimer 

- Vleugels  dof,  ondoorschijnend,  dichter  behaard;  achterschenen  met 

2 paar  sporen. 11 


51 


11.  Voorvleugels  met  lichte  vlekjes  in  de  cellen,  donker  grijsbruin, 

achtervleugels  lichter;  voorschenen  met  korte  spoor;  sprieten  kort 
vanaf  4de  lid  onbeschubd  gekamd;  13-15  mm.  VI-VII.  Tamelijk  zeld- 
zaam, in  bossen.  Bacotia  sepium  Speyer 

- Vleugels  eenkleurig 12 

12.  Voorschenen  met  spoor;  sprieten  de  halve  vleugellengte  niet  berei- 
kend, tot  de  spits  kort  dubbelgekamd;  smalle  vleugels  grijsachtig, 
dicht  zwart  beschubd  met  haarschubben;  14  mm,  V.  Zeldzaam,  lokaal. 

Rebelia  herrichiella  Strand 

- Voorschenen  zonder  spoor;  sprieten  tot  de  halve  vleugellengte,  tot 

de  spits  gekamd;  vleugels  kort,  afgerond,  zwartbruin,  dicht  met 
haarschubben  bedekt  (binokulair ! ) ; 11-16  mm,  IV-VI.  Niet  algemeen, 
op  heidevelden,  grazige  stukken.  Epichnopterix  pulla  Esper 

13.  Genus  Psyche : voorschenen  met  doorn  of  spoor,  achterschenen  steeds 
met  2 paar  sporen;  grondkleur  glanzend  bruinzwart  tot  bronsbruin. 

- Aantal  sprietkammen  minder  dan  16  paar,  afgeronde,  glanzend  bruin- 

zwarte vleugels;  9-15  mm,  VI-VIII  (tot  half  augustus).  Overal 
zeer  algemeen.  Psyche  casta  Pallas 

- Aantal  sprietkammen  meestal  18  paar;  glanzend  bruinzwarte  vleu- 
gels, meestal  smaller  dan  bij  P,  casta;  12-15  mm,  VI-VIII  (tot 
eind  augustus).  Minder  algemeen,  bij  berken. 

Psyche  betulina  Zeiler 

Hier  en  daar  komt  ook  Psyche  crassiorella  Bruand  voor,  met  glan- 
zend bronsbruine  vleugels  en  10-22  paar  sprietkarmen;  13-17  rmi, 
V-VII.  Moeilijk  van  de  voorgaande  soorten  te  onderscheiden. 

Niet  opgenomen  in  de  tabel  : Luffia  ferchaultella  Stephens  en  Apte- 

rona  ere nu le 11a  Bruand,  waarvan  geen  mannetjes  in  België  of  Nederland 

waargenomen  zijn. 

Literatuur  : 

FORD,  L.T. , The  Psychidae,  in  Proc.  & Trans.R.  Lond.  Ent.  & Nat.  Hist. 

Boe.,  1945-46,  p.  103-110. 

FORSTER  & UOHLFAHRT,  Die  Schmetterlinge  Mitteleuropas,  III,  Spinner 
& Swhërmer,  1960. 

HEATH,  J. , The  life-history  of  Pachythelia  villosella  Ochs.  (=  nigri- 
cans  Curt.),  in  the  Entom.Monthly  Mag.,  02,  1946,  p.  59-63. 

LEMPKE , B.J.  , Naamlijst  van  de  Nederlandse  Nepidoptera,  1976. 

LHCMME , L. , Catalogue  des  Lépidoptères  de  France  et  de  Belgigue. 

McDONNOGH,  R.S.  , The  morphology  of  Luffia  ferchaultella  (Stephens)  and 
a comparison  with  Luffia  lapidella  (Goeze),  in  Trans. 
Soc.British  Entomology,  7,  1941,  p.  191-209. 

TER  HAAR,  Onze  vlinders. 

Hans  HENDERICKX  : Wandelweg  11,  2400  MOL. 


52 


LARENTIA  CLAVARIA  (Haworth) 
C Lep.,  Geometridae  ) 

(Jan  SCHOORMANS) 


Begin  december  1978  ontving  ik  van  Georges  MYIMCKE  een  tiental  Opero- 
phtera  brumata  L. , die  door  hem  en  zijn  vrouw  waren  gevangen  op  een 
verlicht  raam  van  hun  buitenhuisje  te  Assenede  (Oost-Vlaanderen).  Hoe- 
wel al  deze  dieren  met  toegevouwen  vleugels  waren  opgeborgen  (zoals 
het  hoort),  was  er  een  exemplaar  bij  dat  dadelijk  opviel  door  zijn 
grotere  afmeting,  spitse  apex  en  bruinere  kleur. 

Ik  kon  dit  insekt  niet  thuis  brengen,  wat  me  danig  intrigeerde  omdat 
er  in  deze  periode  niet  veel  soorten  meer  vliegen.  Bok  enkele  vrien- 
den die  ik  op  de  vergadering  van  onze  vereniging  de  vlinder  toonde, 
bleven  het  antwoord  schuldig.  Eenmaal  opgespeld,  werd  het  me  duidelijk 
dat  het  Larentia  clavaria  HALJGRTH  betrof. 

Maar  die  late  vliegtijd,  25  november?  En  inderdaad,  ook  dat  bleek  te 
kloppen  want  LEMPKE  geeft  als  uiterste  data  : 27  augustus  tot  11  de- 

cember. 

Uan  deze  vlinder  zijn  in  ons  land  een  tiental  oude  vindplaatsen  be- 
kend, alle  in  Wallonië.  De  meest  recente  vangsten  zijn  die  door  Mar- 
cel CHGUL  in  de  Gaume  (Aubagne,  Buzenol,  Ethe).  Ook  in  de  verzameling 
van  Karei  JAIMSSENS  bevindt  zich  een  exemplaar  van  Uirton  (15-09-1962). 
Larentia  clavaria  schijnt  gewoon  te  zijn  in  het  aangrenzend  deel  van 
Frans  Lotharingen,  is  zeldzaam  in  de  Palts,  en  werd  nog  niet  in  het 
Groothertogdom  Luxemburg  aangetroffen. 

Wat  Nederland  betreft,  komt  de  soort  in  twee  arealen  voor,  een  in  het 
oosten  en  zuiden,  waar  de  rups  op  kaasjeskruid  (Malva  sp. ) leeft,  en 
een  tweede  in  het  westen  waar  de  voedselplant  heemst  (Althéa  officina- 
lis  L.)  is.  I\lu  bevindt  zich  vlak  bij  onze  vindplaats  een  welvarend 
station  van  deze  laatste  plant,  en  ik  heb  daar  reeds  tijdens  de  laat- 
ste twee  zomers  de  typische  vraat  kunnen  waarnemen.  De  rups  knaagt 
namelijk  grote,  opvallende  gaten  in  het  midden  van  het  blad. 

Deze  vangst  komt  dus  niet  onverwacht,  en  het  gebied  sluit  aan  bij  de 
Zeeuwse  vindplaatsen  van  Walcheren  (Zoutelande,  l/alkenisse,  Koudeker- 
ke,  Oostkapelle)  en  van  Schouwen  (Westenschouwen,  Burgh,  Burghsluis, 
Haamstede,  Renesse,  Scharendijke).  LEMPKE  (1967)  geeft  geen  enkele 
vindplaats  in  Zeeuws-Ulaanderen,  deze  van  Assenede  bevindt  zich  vlak 
op  de  grens. 

Larentia  clavaria  komt  zeer  plaatselijk  voor  vanaf  Zuid-Engeland  en 
Schotland  door  heel  Europa,  behalve  in  het  uiterste  zuiden  en  noorden. 
Verder  vindt  men  de  soort  in  Zuid-Rusland,  Klein-AziË  en  het  Alai-ge- 
bergte.  Dit  is  dus  nogmaals  een  interessante  aanwinst  voor  de  fauna 
van  het  krekengebied , waarmee  we  de  ontdekkers  van  harte  gelukwensen. 

Literatuur  : 

FORSTER  & WOHLFAHRT  : Die  Schmetterlinge  Mitteleuropas,  (Band  5,  Span- 
ner). 

HEIM  DE  BALSAC  & CH00L  : Les  Lépidoptères  de  la  Gaume  franco-belge , 

in  Alexanor  8,  p.  3. 


53 


HCFFMEYER,  S.  : De  danske  M§lere  (2de  uitgave). 

KOCH  : Ld ir  bestimmen  Schmetterlinge , Band  4,  Spanner.  (1ste  en  2de  uit- 
gave). 

LAMBILLION  & DERENIME  : Catalogue  des  lépiduptères  de  Belgique. 

LEMPHE  : Catalogus  der  IMederlandse  Macrolepidoptera  (en  supplementen). 
LHDMME  : Catalogue  des  lépidoptères  de  France  et  de  Belgique. 

SBUTH  : The  moths  of  the  British  Isles,  2nd  Series. 

TER  HAAR  : Cnze  vlinders. 

Jan  SCHUURMANS  : Wolf  jagerslei  1,  220Q  BQRGERHDUT. 


AANVULLINGEN  OP  DE  LIBELLENTABEL  11974] 

(Hoen  MARTEIMS) 

Determinaties  van  Bdonata  in  het  veld  gebeuren  de  laatste  jaren  door 
jonge  entomologen  voornamelijk  met  behulp  van  de  "libellentabel",  uit- 
gegeven door  de  Nederlandse  Jeugdbondsuitgeveri j , 1974.  Zonder  deze 
zeer  goede  tabel,  die  trouwens  aan  iedereen  aan  te  raden  is,  afbreuk 
te  doen,  wou  ik  echter  wel  wijzen  op  enige  foutjes  en  onvolkomenheden. 

1.  Betreffende  p.  12  : 

In  de  tabel  van  het  geslacht  Lestes  maakt  men  eerst  onderscheid  tussen 
"...  gehele  onderzijde  en  grootste  deel  van  de  achterzijde  van  de  kop 
zijn  geel..."  en  "praktisch  de  hele  achterkant  van  de  kop  donker  van 
kleur".  Het  eerste  geldt  voor  L,  virens  en  L.  barbarus,  bij  het  twee- 
de komt  men  uit  op  L.  viridis,  L.  sponsa  en  L.  dryas. 

Nu  is  het  echter  zo  dat  ook  bij  jonge  exemplaren  van  Lestes  viridis  de 
achterzijde  van  de  kop  vaak  een  gele  kleur  heeft,  wat  kan  leiden  tot 
verwarring  met  L.  virens.  Het  is  goed  in  dit  geval  de  afmetingen  goed 
in  het  oog  te  houden.  Het  abdomen  van  L.  virens  is  zelden  langer  dan 
3C  mm  en  het  abdomen  van  L.  viridis  is  meestal  langer  dan  32  mm. 

2.  Betreffende  p.  13  : 

Het  onderscheid  tussen  Lestes  dryas  en  Lestes  sponsa  is  niet  eenvou- 
dig. Buiten  de  determinatie  op  appendices  bij  mannetjes  en  de  grootte 
van  de  valven  bij  de  wijfjes,  bestaat  er  nog  het  volgende  hulpmiddel  : 
bij  L.  sponsa  is  de  lengte  van  het  pterostigma  (vlek  in  de  buurt  van 

de  vleugeltop)  groter  dan  drie  maal  de  breedte,  bij  L.  dryas  is  de 

lengte  van  het  pterostigma  kleiner  dan  driemaal  de  breedte. 

3.  Betreffende  p.  17  : 

Het  onderscheid  tussen  de  wijfjes  van  het  geslacht  Ischnura , en  dan 
voornamelijk  tussen  I.  pumilio  en  I.  eleqans  (heteromorfe  vorm)  is 
niet  altijd  eenvoudig.  Het  is  goed  naar  volgende  kenmerken  te  kijken  : 

- bij  I.  pumilio  is  het  pterostigma  in  de  voorvleugel  iets  groter  dan 
in  de  achtervleugel. 

- de  achterrand  van  de  prothorax  is  in  de  vorm  van  een  vierhoekig 
plaatje  uitgerokken  en  vrij  steil  opgericht  bij  I.  eleqans,  bij  I. 
pumilio  is  de  achterrand  van  de  prothorax  een  enigszins  uitgebocht 
plaatje,  maar  zeer  weinig  opgericht  (LIEFTINCK,  1926). 

54 


- de  determinatie  op  de  kleur  van  het  achtste  segment  bij  de  wijfjes 
is  in  sommige  gevallen  werkelijk  zeer  dubieus. 

4.  Betreffende  p.  26  : 

Het  onderscheid  tussen  fleschna  viridis  (welke  trouwens  de  laatste 
tientallen  jaren  niet  meer  in  ons  land  werd  waargenomen)  en  fleschna 
cyanea , wat  betreft  de  wijfjes,  is  zeer  dubieus.  Vermeld  staat  dat  fl. 
viridis  op  het  voorhoofd  enkel  een  dwarsstreep  bezit,  terwijl  bij  fl. 
cyanea  een  volledige  T-vlek  zou  voorkomen.  Ld i jf jes  van  deze  laatste 

bezitten  echter  ook  vaak  een  onvolledige  T-vlek.  Beter,  hoewel  nog 
niet  helemaal  ondubbelzinnig,  is  de  determinatie  op  de  tekening  op  de 
thorax.  Wijfjes  van  fl.  cyanea,  de  blauwe  glazenmaker,  geven  bovendien 
soms  een  volledig  groene  indruk. 

5.  Betreffende  p.  32  : 

In  verband  met  het  onderscheid  tussen  Orthetrum  brunneum  en  □.  coeru- 
lescens  heeft  men  twee  determineerkenmerken  juist  omgedraaid.  Er 
staat  : "...  slechts  1 cellenrij  tussen  aders  Rs  en  Rspl  voor  □.  brun. 
..."  en  "...  tussen  Rs  en  Rspl  een  dubbele  rij  cellen  voor  □.  coer.". 
In  werkelijkheid  is  het  echter  : 

- één  rij  cellen  tussen  Rs  en  Rspl  voor  □.  coerulescens,  hoogstens 
enige  verdubbelingen  aanwezig. 

- twee  rijen  cellen  tussen  Rs  en  Rspl  bij  □.  brunneum. 

Bovendien  is  het  pterostigma  van  □.  coerulescens  meestal  3,5  mm,  en 
niet  langer  zoals  opgegeven. 

Geqevens  : LIEFTINCK  (1926)  en  vanqst  0.  coerulescens  (Hemiksem,  28- 
08-1978) . 

6.  Betreffende  p.  35  : 

Betreffende  de  soort  Sympetrum  sanquineum  : een  goed  kenmerk  voor  de 

mannetjes  is  ook  : achterlijf  segment  3 tot  6 ingesnoerd,  segmenten  7 
en  8 duidelijk  breder. 

Literatuur  : 

BEOKEMA  Jan,  Libellentabel,  uitgave  NJN,  1964. 

DJI\I,  LibellenschlUssel  für  die  BRD , uitgave  DJI\I,  1976,  MUnchen. 

DOTMER  en  DUIJM,  Libellentabel,  jeugdbondsuitgeveri j , 1974. 

HAMMOND,  Cyril  0.,  The  Dragonflies  of  Great  Britain  and  Ireland,  1977, 
London. 

LIEFTINCK,  M.A. , Odonata  Neerlandica,  in  Tijdschrift  voor  Entomologie, 
Amsterdam,  1926. 

ROBERT,  Paul,  fl. , Les  Libellules,  Delachaux  et  Niestlé,  1958,  NeuchS- 
tel. 

Koen  MARTENS  : L.  Mastplein  19,  2710  HOBOKEN. 


55 


BOEKBESPREKING 


ELLENBERG,  H.  : VEGETATIBN  MITTELEURBPAS  MIT  DEN  ALPEIM  IN  OKBLOGISCHER 
SICHT,  981  p. , 499  figuren  en  130  tabellen,  23  x 16  cm,  Verlag  Eugen 
Ulmer , Pcstfach  1032,  D-700Ü  STUTTGART , 1978,  120,-  DM. 

Deze  tueede,  volledig  nieuw  bewerkte  uitgave,  is  een  meesterlijke  weer- 
gave van  de  Middeneuropese  vegetatiekennis  bekeken  vanuit  het  oogpunt 
van  de  ekologische  samenhang.  Zowel  voor  vorsers  als  voor  leraars 
vormt  het  een  onontbeerlijk  naslagwerk.  De  eenvoudige  tekst  en  de  de- 
gelijke uitleg  van  elk  probleem  maakt  het  zelfs  voor  de  biologisch  ge- 
richte liefhebber  bevattelijk  en  interessant. 

Het  boek  brengt  ons  een  beschrijving  en  een  bespreking  van  de  ver- 
schillende plantengemeenschappen  van  Midden-Europa  tot  de  Alpen.  Het 
is  evengoed  toepasselijk  voor  onze  gewesten  omdat  wij  dezelfde  gezel- 
schappen hebben.  Kusten,  duinen,  veen,  moerassen,  rivieroevers,  loof- 
bossen, naaldbossen,  gemengde  bossen,  akkers  en  weilanden  en  nog  meer 
worden  erin  behandeld. 

Voor  de  entomoloog,  die  weet  dat  de  insekten  gebonden  zijn  aan  ekolo- 
gische gemeenschappen,  is  het  boek  een  basis  om  de  vindplaatsen  en  le- 
venswijzen van  de  insekten  te  bestuderen.  Het  boek  is  eveneens  nuttig 
om  de  oorzaken  van  het  verdwijnen  van  soorten  te  verklaren  omdat  de 
oorzaken  van  de  verandering  van  een  biotoop  worden  bestudeerd. 

Het  boek  besluit  met  een  vijftigtal  bladzijden  literatuurverwijzing, 
een  lijst  van  specialisten  aangaande  de  verschillende  gebieden,  een 
overzicht  van  de  vegetatie-eenheden  met  de  soorten,  een  alfabetische 
index  van  de  behandelde  plantensoorten  en  een  zaakregister. 

V/oor  iemand  die  zich  aan  ekologie  interesseert  is  het  een  prachtboek, 
waarin  op  eenvoudige  wijze  alle  ekologische  vragen  worden  behandeld. 
Het  is  in  Duitse  taal  geschreven  op  glanzend  papier  in  een  zeer  duide- 
lijk lettertype.  De  foto's  zijn  scherp  en  de  tekeningen  en  grafieken 
zijn  overduidelijk  schematisch  weergegeven. 

V.  F.  NAV/EAU  

INHOUD  : 

ASSELBERGS,  J.E.F.  : Aethes  triangulana  (Treitschke)  een  nieuwe  soort 


voor  de  Belgische  fauna  (Lep. , Cochylidae) 33 

HENDERICKX,  H.  : Voorlopige  determineertabel  voor  de  mannetjes  van  de 
Belgische  en  Nederlandse  Psychidae 5B 

JANS,  P.  : Zes  wespvlindersoorten  uit  de  omgeving  van  Mechelen  in  1977 
en  1978 -34 

MARTENS,  K.  : Aanvullingen  op  de  libellentabel  (1974) 34 

NAVEAU,  V/.F.  : Boekbespreking 56 

SCHUURMANS , J.  : Larentia  clavaria  (Haworth)  (Lep.,  Geometridae) 53 

VAN  DER  PBDRTEN,  D.  : De  dagvlinders  van  Lapland 38 


VERBEELEN,  F.  : Coninomus  bifasciatus  Reitter  (Col.,  Lathridiidae) — 36 

56 


verantw.  uiig.  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaan  176,  2600  Berchem. 


Tel.:  031  / 22.02.35 


driemaandelijks  tijdschrift  van  de 

VBHeFITBTNS  VB8S  ENTBMBLBBTE 


van  de 


Koninklijke  Maatschappij  voor  Dierkunde  van  Antwerpen 


Redaktieadres  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaan  176,  2600  chem.  Tel.  : 031-22.02.35 


Jaargang  7 


Juli  1979 


Nummer  3 


BIOLOGIE  VAM  OREOPSYCHE  PLUMIFERA  (Ochsenheimer) 


1.  Inleiding 

1.1.  Bespreking  van  de  plantengemeenschap  te  Mol 

Een  van  de  mooiste  gevallen  van  symbiose  die  tot  doel  heeft  nieuwe  ge- 
bieden te  veroveren,  vinden  we  op  onze  eigen  stuifzandheiden,  tussen 
de  Calluna-struik jes.  Daar  vormen  twee  of  drie  totaal  verschillende 
zwakke  organismen,  een  zwam  (de  organisator  en  vormgever),  een  groen- 
wier  (de  voedselleverancier)  en  soms  een  bacterie  samen  een  geheel 
nieuwe,  ijzersterke  levensvorm,  de  Cladonia's,  die  bestand  zijn  tegen 
de  meest  barre  milieu-omstandigheden.  l/anwege  hun  vaak  bekervormige 
thalluseinde  (potedie)  hebben  ze  de  naam  ' bekert jesmossen'  gekregen. 

Enkele  typische  soorten  die  slechts  van  elkaar  te  onderscheiden  zijn 
door  de  grootte  van  de  sorediën,  de  kleur  van  de  apotheciën  of  pycni- 
diën  of  door  chemische  reakties,  vormen  samen  met  enkele  grassen  en 
mossen  een  pioniersgemeenschap  op  onze  heidevelden.  Dok  het  lichtgroe- 
ne rendiermos  C,  portentosa  en  de  glanzend  bruine  Cornicularia-soorten 
(kraakloof)  behoren  tot  deze  gemeenschap.  Aan  de  determinatie  van  de 
andere  Cladonia's  wordt  momenteel  door  enkele  specialisten  gewerkt. 

Het  enige  echte  mos  dat  werkelijk  afdoende  aangepast  is  aan  deze  on- 
vruchtbare omstandigheden  is  het  ruig  haarmos  (Polytrichium  piliferum) 
dat  in  tijden  van  droogte  zijn  puntige  blaadjes  tegen  de  stengel  kan 
vouwen.  Wat  de  .grassen  betreft  is  vooral  het  spichtige,  blauwgroene 
buntgras  (Corynephora  canescens)  het  vermelden  waard,  terwijl  schape- 
gras  (Festuca  ovina)  en  bochtige  smele  (Deschampsia  flexuosa)  het  ge- 
heel het  karakter  van  een  overgangsvegetatie  geven. 


IN  GE  KEMPEN 
(Lep.,  Psychidae  ) 


(Hans  HEIMDERICKX) 


1.2.  Mikroklimatologische  omstandigheden 

Deze  lage,  open  plantengemeenschap  is  vanwege  de  minieme  hoogte  ten 
zeerste  onderhevig  aan  plotse  schommelingen  van  de  temperatuur  en 
vochtigheidsgraad,  mede  door  een  konstante  maar  onstabiele  heidewind. 
Aldus  wordt  een  eigenaardig  mikroklimaat  geschapen  dat,  ondanks  zijn 
periodieke  vochtigheid,  door  zijn  wisselend  karakter  een  ongunstige 
voedingsbodem  voor  schimmels  vormt.  Bij  het  rekonstrueren  van  een  der- 
gelijk klimaat  moeten  we  dan  ook  met  de  luchtstroming  rekening  houden, 
naast  de  vochtigheid  en  de  belichting,  omdat  anders  bepaalde  schimmels 
de  Cladonia's  gaan  overwoekeren. 

1.3.  Een  predator  op  deze  gemeenschap 

□p  de  meeste  plantengemeenschappen  komt  wel  een  typische  predator  voor 
maar  is  er  wel  een  dier  dat  bestand  is  tegen  striemende  regenvlagen, 
strenge  vorst  of  verzengende  hitte,  zonder  enige  mogelijkheid  zich  te 
beschutten?  En  kan  het  dier  in  zulke  omstandigheden  wel  zo'n  perfekte 
kamoeflage  ontwikkelen  dat  het  één  wordt  met  zijn  omgeving?  In  België 
komen  een  tiental  leden  van  de  vlinderfamilie  Psychidae  voor,  waarvan 
er  enkele  zich  gespecialiseerd  hebben  in  het  leven  in  extreme  omstan- 
digheden, bij  voorkeur  op  milieus  met  licenes  (korstmossen)  zoals 
rotswanden,  muren  en  boomstammen.  Het  is  dan  ook  een  lid  van  deze  fa- 
milie, Dreopsyche  plumifera,  dat  erin  geslaagd  is  zich  aan  te  passen 
aan  de  extreme  omstandigheden  op  de  besproken  gemeenschap. 

1.4.  Literatuuronderzoek 

Over  dreopsyche  plumifera  is  slechts  weinig  literatuur  verschenen.  In 
oudere  literatuur  worden  vaak  synoniemen  gebruikt  voor  de  soortnaam  : 
atra  (sensu  auct.),  plumiferella  (Bruand,  1853),  bellierella  (Bruand, 
1853),  muscella  (Duponchel,  1842),  hieracii  (Thunberg,  1792).  Bok  het 
genus  dreopsyche  wordt  wel  eens  onder  Ptilocephala  beschreven. 

De  meeste  aanduidingen  over  het  voedsel  stammen  uit  de  Alpen,  en  ze 
spreken  elkaar  nog  vaak  tegen  (gras,  thijm,  mos).  LEMPKE  vermeldt  van 
deze  soort  in  IMederland  de  vondst  van  enkele  zakjes  bedekt  met  mos, 
korstmos  of  stukjes  gras,  waarvan  bij  verder  kweken  echter  niets  te- 
recht kwam. 

Het  voorkomen  in  IMederland  schijnt  beperkt  te  zijn  tot  een  tiental 
vindplaatsen,  waarvan  twee  in  (Moord-Brabant.  Van  België  zijn  slechts 
enkele  exemplaren  bekend,  waarvan  ik  slechts  dit  van  Boudewijn  MAES 
(Lommel,  mei  1975)  heb  kunnen  kontroleren.  Sommige  andere  vermeldin- 
gen zijn  zeer  twijfelachtig. 

1.5.  dreopsyche  plumifera  te  Mol 

De  onderzochte  gesplitste  relikt-kolonie , waarschijnlijk  een  der  laat- 
ste in  België,  bevindt  zich  op  een  bedreigd  gebied  te  Mol,  een  tussen- 
vorm van  een  Calluneto-Genistetum  en  een  Corynephoretum  canescentis, 
waar  de  besproken  plantengemeenschap  nog  sporadisch  voorkomt.  dp  één 
bepaalde  plaats  met  een  oppervlakte  van  5d  m2,  waar  plumifera  relatief 
gecentraliseerd  is,  werd  het  grootste  deel  van  deze  studie  gereali- 


58 


seerd.  Deze  unieke  kolonie  te  Mol,  bij  toeval  ontdekt  in  1976,  kon 
pas  in  1977  grondig  bestudeerd  worden,  en  nog  steeds  loopt  het  onder- 
zoek, dat  waarschijnlijk  pas  begin  1980  zal  beëindigd  worden,  als  het 
gebied  voor  die  tijd  niet  zal  verwoest  zijn  door  bebouwing. 

2.  Eerste  onderzoekingen 

2.1.  De  vlinder  in  zijn  biotoop 

□ndanks  de  dagelijkse  kontrole  van  het  studiegebied  vanaf  1 april, 
door  LEMPKE  aangegeven  als  de  vroegste  vliegdatum,  waren  de  eerste  ex- 
emplaren van  Dreopsyche  plumifera  in  1977  pas  waar  te  nemen  op  17 
april.  Hieronder  volgt  het  verslag  van  de  eerste  observaties  : 

"Als  een  trillende  kolibrie  vliegt  een  zwart  vlekje  op  ongeveer  20 
cm  boven  de  vegetatie.  Alleen  iemand  die  vertrouwd  is  met  de  fa- 
milie herkent  hierin  een  mannetje  van  Dreopsyche  plumifera,  laat 
staan  een  psychide.  De  meeste  mensen,  voor  het  eerst  met  dit  dier 
gekonfronteerd,  kunnen  zelfs  maar  moeilijk  geloven  dat  dit  harige, 
met  vier  tere,  doorschijnende  vleugels  getooide  wezentje  een  echte 
vlinder  is.  Af  en  toe  rust  het  diertje  even  uit,  zo  hoog  magelijk 
op  een  heidestruikje  of  een  bosje  buntgras,  terwijl  het  zacht  met 
de  handvormig  gepluimde  voelsprieten  in  de  wind  wuift.  De  diertjes 
zijn  helemaal  niet  schuw  en  met  een  beetje  geluk  laten  ze  zich 
best  bestuderen  door  een  loep,  terwijl  ze  uitrusten.  Uooral  de 
prachtige,  lange  franje  aan  de  vleugels  is  dan  goed  te  zien.  Deze 
franje  is  echter,  evenals  de  pluimsprieten,  in  enkele  uren  bescha- 
digd, zodat  we  later  op  de  dag  nog  slechts  af gevlogen  exemplaren 
tegenkwamen. " 

Een  probleem  was  wel  het  bepalen  van  de  vliegtijd,  die  van  dag  tot  dag 
verschilde.  Bij  stralend  weer  waren  de  mannetjes  reeds  voor  elf  uur 
aktief,  maar  omdat  hun  aktieve  levensduur  slechts  enkele  uren  bedraagt 
waren  er  na  de  middag  nog  slechts  stervende  exemplaren  te  vinden.  Bij 
bewolkt  weer  fladderden  na  16  uur  nog  aktieve  mannetjes  rond. 

2.2.  Dp  zoek  naar  een  wijfje  plumifera 

Reeds  gedurende  enkele  dagen  poogde  ik  wijfjes  van  deze  soort  te  vin- 
den door  de  taktiek  van  het  volgen  van  mannetjes  toe  te  passen.  Deze 
trachtten,  tegen  de  wind  in  vliegend,  het  signaal  van  een  wijfje  op  te 
vangen  in  hun  antennes,  maar  steeds  raakte  ik  ze  kwijt  wanneer  ze  zich 
een  eindje  lieten  terug  waaien  om  enkele  meter  verder  opnieuw  hun 
speurtocht  aan  te  vatten.  I\lu  scheen  ik  echter  meer  geluk  te  hebben. 
Een  gevolgd  mannetje  kreeg  regelmatig  gezelschap  van  andere  rivalen, 
totdat  het  groepje,  aangelokt  door  de  zeer  sterke  feromonen,  in  de 
buurt  van  een  bosje  buntgras  begon  rand  te  kruipen,  waarin  zich,  zoals 
later  bleek,  een  wijfje  bevond.  De  hierop  volgende  gedragingen  van  de 
mannetjes  waren  erg  typisch,  en  konden  later  vastgesteld  en  bevestigd 
worden  bij  diverse  paringen. 

2.3.  Paringsgedrag  van  de  mannetjes 

Een  mannetje  dat  tot  op  10  cm  van  het  wijfje  genaderd  is,  begint  op 
een  typische  manier  te  schokken  met  de  vleugels  en  te  kronkelen  met 


59 


Figuur  1 : Dreopsyche  plumifera  Dchsenheimer  : 

a.  Mannetje  b.  Wijfje  omhuld  door  de  pophuid 

c.  Wijfje  lateraal  d.  Wijfje  ventraal 

e.  Zak  van  het  mannetje  f.  Zak  van  het  wijfje. 

(Tekening  : H.  HENDERICKX) 

het  achterlijf.  Dankzij  de  soepelheid  van  de  harige  vleugels  slaagt 
het  erin  zich  tussen  de  grasstengels  te  wringen,  tot  bij  de  zak  waarin 
het  wijfje  zich  bevindt.  Hierop  wringt  hij  het  volledige  achterlijf 
in  de  zak,  totdat  alleen  de  thorax  met  de  vleugels  er  nog  bovenuit 
steken.  Dankzij  de  rekbaarheid  van  het  abdomen  slaagt  het  mannetje 
erin  het  wijfje  onderaan  in  de  zak  te  bevruchten.  De  bevruchting  duurt  " 
meestal  slechts  enkele  minuten,  waarna  het  mannetje  weer  weg  vliegt. 
Het  hoeft  dus  niet  noodzakelijk  onmiddellijk  na  de  bevruchting  te 
sterven.  IMiet  altijd  echter  lukt  het  een  mannetje  zijn  achterlijf 


60 


door  de  ingang  van  de  zak  te  wringen,  zodat  een  zeker  percentage  wijf- 
jes onbevrucht  sterft.  In  ons  geval  slaagde  het  mannetje  hierin  wel, 
maar  een  poging  om  met  dit  bevruchte  wijfje  verder  te  kweken  mislukte. 
Bij  de  dissektie  van  het  zakje  enkele  maanden  later  kwamen  alleen  de 
lege  pophuid  en  het  laatst  afgestroopte  rupsehuidje  van  het  wijfje  te 
voorschijn.  Elk  mannetje  is  na  enkele  uren  over  het  hoogtepunt  van 

zijn  leven,  maar  dat  betekent  niet  dat  ze  dan  meteen  sterven.  Ze 

strompelen  vaak  nog  tot  enkele  dagen  rond,  zonder  de  kracht  te  hebben 
zich  op  hun  vleugels  te  verheffen.  Een  jong  mannetje  bezit  overigens 
een  onvoorstelbare  levensenergie , zodat  het  bestand  is  tegen  de  meest 
extreme  milieu-omstandigheden  : plotse  afkoelingen  tot  -20°  C,  enkele 

uren  aangehouden,  overleeft  het  gemakkelijk. 

2.4.  Lokalisatie  van  de  hoof dkolonies  en  eerste  laboratoriumkweek 

Door  een  grondige  ontleding  van  de  plantengemeenschap  waarop  het  eer- 
ste wijfje  werd  gevonden  en  door  het  afspeuren  van  analoge  oppervlak- 
ten op  het  heidegebied  was  het  mogelijk  in  enkele  dagen  botanisch  de 
voornaamste  potentiële  lokaties  van  deze  zakdrager  te  situeren.  Vanaf 
oktober  werden  op  de  meeste  van  deze  soms  zeer  kleine  kolonies  inder- 
daad zakken  met  levende  larven  van  plumifera  gevonden  en  enkele  exem- 
plaren werden  voor  verder  onderzoek  in  het  laboratorium  overgeplaatst. 
Daarvoor  werden  enkele  terraria  voorzien  van  de  plantengemeenschap  in 
kwestie,  terwijl  drie  ventilatoren,  een  zonlichtlamp,  een  regelbare 
hygropomp  en  een  elektronische  schakelklok  ervoor  zorgden  dat  ook  de 
klimatologische  omstandigheden  identiek  waren  met  deze  op  de  heide, 
□ok  de  oorspronkelijke  podzolstruktuur  van  de  bodem  werd  in  de  terra- 
ria behouden.  De  kweek  van  deze  rupsen  leverde,  na  de  overwintering, 
enkele  volwassen  mannetjes  op.  Alle  exemplaren  hadden  echter  een  aan- 
zienlijke vertraging  in  hun  ontwikkeling  opgelopen,  want  toen  het  eer- 
ste mannetje  in  het  labo  ontpopte  (4-6-1978)  was  de  vliegtijd  op  de 
heide  reeds  lang  verstreken.  De  oorzaak  hiervan  moet  gezocht  worden 
bij  het  ontbreken  van  bepaalde  onnabootsbare  klimatologische  omstan- 
digheden (o.a.  u. v. -straling)  in  de  terraria. 

3.  Oreopsyche  plumifera  in  1978 

3.1.  Ontwaken  en  verpopping  van  de  larven  in  de  natuur 

Ondertussen  werden  ook  de  larven  op  het  studiegebied  gedurig  geobser- 
veerd. Tijdens  de  overwintering  lagen  de  zakjes  gewoon  los  tussen  de 
korstmossen,  volledig  passief,  maar  vanaf  januari  begonnen  ze  weer 
rond  te  kruipen,  zij  het  niet  over  grote  afstanden  zodat  het  mogelijk 
was  om  door  het  plaatsen  van  stokjes  de  meeste  exemplaren  steeds  terug 
te  vinden. 

Op  24  maart  sponnen  de  eerste  rupsen  in  de  natuur  hun  zakjes  vast  op 
de  grond.  Meestal  gebeurde  dit  op  verhogingen  van  organisch  materiaal 
op  de  bodem,  maar  steeds  op  open  plaatsen  tussen  de  heidestruiken. 
Slechts  eenmaal  vond  ik  een  mannetjespop  vastgesponnen  aan  een  heide- 
takje. 

De  zak  wordt  met  het  kopeinde  vastgesponnen.  Alvorens  te  verpoppen 
moet  de  rups  zich  dan  ook  omdraaien  in  de  zak,  om  later  de  mannet jes- 


61 


vlinder  de  gelegenheid  te  geven  dnor  de  achteruitgang  te  ontsnappen. 
Een  dissektie  van  enkele  vastgesponnen  zakjes  leverde  een  paar  7 mm 
lange,  beweeglijke  mannet jespoppen  op,  samen  met  de  af gestroopte  lar- 
vehuid  die  zich  aan  het  einde  van  het  abdomen  bevond.  Het  popstadium 
duurt  ongeveer  een  maand,  afhankelijk  van  de  weersomstandigheden.  Te- 
gen het  einde  van  het  popstadium  verkleurt  de  roodbruine  pop  tot  zwart 
en  dan  is  het  ontpoppen  nog  slechts  een  kwestie  van  dagen. 

3.2.  Ontpopping 

Omstreeks  19  april  ontpopten  de  eerste  exemplaren  op  net  studiegebied. 
De  mannelijke  poppen  schoven  daartoe,  geholpen  door  een  doornsysteem 
aan  het  abdomen  gedeeltelijk  uit  de  zakuitgang,  zodat  de  volwassen 
vlinder  zonder  al  te  veel  moeite  kon  ontsnappen.  Al  vlug  waren  al  de 
met  stokjes  aangeduide  poppen  uitgekomen,  maar  vreemd  genoeg  bleken 
het  uitsluitend  mannetjes  te  zijn. 

3.3.  Opnieuw  op  zoek  naar  wijfjes 

De  vliegtijd  in  1976  was  door  weersomstandigheden  sterk  afgebakend 
tussen  19  en  29  april,  maar  in  de  10  dagen  tussen  deze  data,  vloog  de 
soort  algemeen  op  de  hoofdkolonies.  Het  speuren  naar  wijfjes  was  nu 
sterk  vereenvoudigd  omdat  ik  door  de  lokalisatie  van  de  kolonies  de 
mannetjes  slechts  over  een  afstand  van  enkele  meter  hoefde  te  volgen. 
Zo  was  het  magelijk  op  23  april  in  korte  tijd  4 wijfjes  te  lokaliseren 
op  een  oppervlakte  van  slechts  enkele  vierkante  meter.  De  zakken  van 
de  wijfjes  bevonden  zich,  in  tegenstelling  tot  die  van  de  mannetjes 
allemaal  in  graspallet jes  verdoken,  zodat  ze  zonder  de  hulp  van  de 
mannetjes  onmogelijk  te  vinden  waren.  Dit  verklaart  dan  meteen  waarom 
ik  steeds  uitsluitend  mannet jespoppen  vond  bij  het  zoeken  naar  de 
vastgesponnen  zakjes. 

Door  het  vinden  van  een  vrouwelijk  zakje  net  voordat  een  mannetje  dit 
had  kunnen  doen,  kwam  ik  in  het  bezit  van  een  onbevrucht  wijfje.  En- 
kele uren  geduldig  snijwerk  waren  nodig  om  het  onbeschadigd  uit  de  zak 
en  de  pop  te  halen,  maar  het  resultaat  was  de  moeite  waard.  Het  wijf- 
je bestaat  uit  niets  meer  dan  een  weke  massa  eitjes,  overtrokken  door 
een  witachtig,  dun  vliesje.  Het  blijft  normaal  haar  gehele  leven  in 
de  pophuid  zitten  en  het  enige  waaraan  te  merken  is  dat  het  imaginair 
stadium  ingetreden  is,  zijn  de  kleine  scheurtjes  in  de  pophuid  aan  de 
kopzijde  (zie  fig.  1b).  Het  wijfje  heeft  hier  de  pophuid  verbroken  om 
het  mannetje  de  mogelijkheid  te  geven  het  te  bevruchten.  Aan  het  li- 
chaam is  geen  spoor  van  vleugels,  poten  of  sprieten  te  vinden,  terwijl 
ook  van  een  kop  nauwelijks  sprake  kan  zijn.  De  enige  aktiviteit  van 
het  wijfje  schijnt  beperkt  te  zijn  tot  een  lichte  beweging  van  de  in- 
gewanden, soms  zichtbaar  door  de  half  doorschijnende,  geelachtige  pop- 
huid. 

4.  Hweekexperimenten  met  bevruchte  wijfjes 
4.1.  Voorbereiding 

Drie  wijfjes  die  op  23  april  bevrucht  werden,  werden  op  uiteenlopende 
wijze  behandeld  om  zoveel  mogelijk  kans  op  slagen  te  hebben. 


62 


Figuur  2 : Gedeelte  van  het  heidegebied  te  Mol  uaar  zich  de  voornaam- 
ste kolonies  van  Dreopsyche  plumifera  Dchsenheimer  bevinden. 
(Foto's  : H.  HENDERICKX) 


63 


Figuur  3 : Mannelijke  genitalia  van  Dreopsyche  plumifera  Ochsenheimer. 

a.  in  situ  b.  genitalia  zonder  aedoeagus  c.  aedoeagus. 
(Tekening  : UJ.  DE  PRINS) 

Het  eerste  wijfje  werd  onaangeroerd  gelaten  op  het  studieterrein.  Toen 
na  enkele  maanden  nog  geen  verandering  te  merken  was,  werd  het  zakje 
opengesneden.  Het  bevatte  slechts  de  lege  paphuid  en  het  afgestroopte 
rupsehgidje.  Dit  exemplaar  bevond  zich  onderaan  in  een  polletje  De- 
schampsia  flexuosa. 

Het  tweede  wijfje  werd  in  een  plastic  potje,  afgesloten  met  uiterst 
fijn  gaas,  geplaatst.  Dit  potje,  voorzien  van  de  plantengemeenschap, 
werd  zodanig  in  de  bodem  van  het  studiegebied  ingegraven  dat  de  opper- 
vlakte in  en  rond  het  potje  op  dezelfde  hoogte  kwam.  Drainagegaat jes 
zorgden  voor  de  waterafvoer. 

Het  derde  vrouwelijke  zakje  vond  haar  plaats  in  het  laboratorium,  waar 
ik  de  vochtigheidsgraad  in  vergelijking  met  de  vorige  kweek  enkele 
graden  opvoerde. 


64 


4.2.  Uitkippen  en  eerste  stadia  van  de  larven 

Haast  dagelijks  werden  de  beide  wijfjes  in  de  zakjes  gekontroleerd  met 
de  loep,  zodat  geen  enkele  verandering  onopgemerkt  kon  blijven.  Het 
was  echter  pas  41  dagen  na  de  kopulatie,  op  3 juni,  dat  met  moeite  een 
klein  stukje  exuviecuticula  te  zien  was  dat  uit  de  zakuitgang  van  het 
wijfje  stak  bij  het  exemplaar  in  het  potje  op  het  studiegebied.  Bij 
nader  onderzoek  van  het  kweekrecipiënt  begonnen  plots  enkele  korstmos- 
stukjes te  bewegen,  en  na  enkele  sekonden  was  de  oppervlakte  in  het 
potje  bedekt  met  door  elkaar  wriemelende,  2 mm  lange  korstmos-  en  zand- 
kokertjes,  de  jonge  plumif era-larf jes ! De  dissektie  van  de  vrouwelij- 
ke  exuvie  wees  uit  dat  alle  larf jes  uitgekomen  waren,  en  dat  ze  hier- 
bij het  kopeinde  van  de  wijf jespap  voor  een  groot  deel  weggebroken 
hadden.  De  zak  zelf  was  hierbij  echter  intakt  gebleven. 

Tot  mijn  verbazing  óverkwam  mij  dezelfde  verrassing  nogmaals,  toen  op 
15  juni  de  rupsjes  van  het  wijfje  in  het  labo  eveneens  uitkwamen,  wat 
in  1977  niet  gelukt  was.  Hier  had  ik  echter  een  prachtige  gelegenheid 
om  het  primaire  gedrag  te  observeren.  De  larven  verlaten  de  zak  van 
het  wijfje  door  het  vrije  einde,  en  niet  door  een  zelfgeknaagd  gat. 
Uaarschi jnlijk  verorberen  ze  eerst  hun  eierschalen  en  de  resten  van 
het  wijfje,  want  hiervan  werd  geen  spoor  teruggevonden.  Eenmaal  bui- 
ten de  oude  zak  kruipen  de  zeer  aktieve  diertjes  zo  snel  mogelijk  weg, 
om  aktieve  verspreiding  in  de  hand  te  werken,  en  beginnen  dan  pas  aan 
de  bouw  van  hun  eigen  huis.  Deze  primaire,  gebogen  zak  wordt  gemaakt 
van  zandkorreltjes  en  fijne  korstmosdeeltjes  die  in  een  zijden  omhul- 
sel worden  gespannen.  Het  is  pas  weken  later  dat  het  bouwsel  de  typi- 
sche buikige  plumif era-vorm  krijgt  (zie  fig.  Ie). 

4.3.  Voedsel 

□ver  het  voedsel  van  de  plumifera-larven  zijn  de  meningen  nog  verdeeld 
(zie  het  literatuur-onderzoek  onder  1.4.).  Volgens  mij  bestaat  het 
voedsel  in  de  eerste  weken  uit  korstmossen,  terwijl  de  oudere  rups  een 
meer  polyfaag  karakter  gaat  vertonen  en  zowat  alle  planten  die  in  de 
inleiding  vermeld  zijn  konsumeert.  Vooral  schapegras  (Festuca  ovina) 
schijnt  erg  in  trek  te  zijn. 

4.4.  Groei  en  verdere  evolutie  van  de  kweek 

Tot  omstreeks  eind  juli  breiden  de  larven  hun  zakken  vooral  in  de 
lengte  uit  (5  mm  lang  op  22  juli).  Later  worden  ze  vooral  dikker  en 
bekleed  met  grotere  plantenstukken  (6  rran  lang  op  16  augustus).  Op  17 
augustus  waren  de  larven  in  het  potje  op  het  studiegebied  groot  genoeg 
om  overgebracht  te  worden  in  ruimere  bokalen,  anders  bestand  er  gevaar 
voor  kannibalisme. 

Een  gedeelte  werd  vrijgelaten,  en  de  rest  werd  verdeeld  over  drie  re- 
cipiënten die  op  verschillende  plaatsen  ingegraven  werden.  De  larven 
in  het  labo  werden  eveneens  verdeeld  over  ruimere  terraria. 

Reeds  bij  de  aanvang  van  het  experiment  viel  het  op  dat  de  rupsen 
slechts  op  bepaalde  tijdstippen  van  de  dag  aktief  waren,  vooral  • s na- 
middags bij  zonneschijn.  Op  21  augustus,  mijn  rupsen  waren  toen  7 mm 


65 


Figuur  4 : Boven  : Detailopname  van  de  hoofdkolonie  die  reeds  voor  een 
deel  afgegraven  is  door  bulldozers  (15-11-1978). 
□nder  : Graafwerkzaamheden  leidden  tot  de  vernietiging  van 
een  der  hoofdkolonies. 

(Foto's  : H.  HEIMDERICKX) 


66 


lang,  werden  voor  de  eerste  maal  terug  larven  gevonden  in  de  natuur  op 
het  studiegebied,  afkomstig  van  andere  wijfjes.  Deze  waren  ongeveer 
8 mm  lang.  Omstreeks  22  september  hadden  de  larven  in  de  recipiënten 
op  het  studiegebied  de  lengte  van  1 cm  bereikt.  Hun  vrije  soortgeno- 
ten waren  toen  precies  even  lang,  en  hiermee  was  bijna  de  maximumleng- 
te  bereikt,  zodat  ik  hieruit  konkludeerde  dat  de  soort  Oreopsyche  plu- 
mifera  te  Mol  een  één jaarlijkse  ontwikkeling  heeft,  in  tegenstelling 
tot  vele  andere  psychiden.  Alleen  de  exemplaren  in  het  laboratorium 
bleven  wat  op  hun  soortgenoten  in  de  vrije  natuur  achter. 

5.  Bemerkingen 

5.1.  Parisitisme 

Maast  de  gewone  rupsenziekten  en  schimmels  vormen  de  sluipwespen  en 
sluipvliegen  de  voornaamste  doodsoorzaken  van  plumifera.  KOZHANTSHI- 
KOV  vermeldt  Stomatomyia  filipalpis  (Diptera)  als  parasiet,  terwijl 
ikzelf  een  Braconidae-wespje  uitkweekte  (22-04-1978). 

5.2.  Dank 

Mijn  dank  gaat  hierbij  uit  naar  Ld.  0.  DE  PRIIMS,  die  de  genitalia  van  de 
mannelijke  vlinder  prepareerde  en  uittekende. 


Literatuur  : 

DE  PRIMS,  Ld. 0.  : Naamlijst  van  de  Belgische  Lepidoptera,  1978  (ongepu- 
bliceerd manuskript). 

FORD,  L.T.  : The  Psychidae,  in  Proc.  & Trans.  S.  Lond.  Ent.  & Mat. 
Hist.  Soc. , 1945-1946,  p.  103-110. 

F0RSTER,  Ld.  & lilOHLFAHRT,  T.A.  : Die  Schmetterlinge  Mitteleuropas,  deel 

3,  Spinner  & Schwërmer,  1960. 

HATTENSCHWILER , P.  : Die  Sëcke  der  Schweizerischen  Psychiden-Arten,  in 
Mitt.  Ent.  Ges.  Basel,  M.F.  20,  1970,  p.  1-15. 

HEMMIPMAM,  E.  : De  Nederlandse  Cladonia's  - Licenes. 

HEUKELS,  H.  & VAN  00STR00M,  S.J.  : Flora  van  Nederland,  1977. 

KOZHANTSHIKOV,  I.V.  : Fauna  U.S.S.R. , deel  3,  Psychidae,  1956. 

LEMPKE,  B.J.  : Naamlijst  van  de  Nederlandse  Lepidoptera,  1976. 

LHOMME,  L. : Catalogue  des  Lépidoptères  de  France  et  de  Belgique,  1923- 
1935. 

TER  HAAR  : Onze  Vlinders. 

WESTHOFF,  V.  & DEN  HELD,  A.J.  : Plantengemeenschappen  in  Nederland, 

1975. 

WESTHOFF,  V.  et  al.  : Wilde  Planten,  3 delen,  1970-1973. 


H.  HENDERICKX  : Wandelweg  11,  2400  MOL, 


10 


Summary  : In  1976  the  authar  discovered  a small  colany  of  Oreopsyche 
plumifera  near  Mol  (province  Antwerp).  He  describes  the  ve- 
getation  of  the  biotope  and  his  experiences  uith  the  moth  therein. 
Furthermore,  he  succeeded  breeding  the  species  ab  ovo  under  severe  la- 
boratory-conditions.  Young  larvae  feed  upon  lichens,  while  the  older 
ones  eat  several  plants,  especially  Festuca  o\/ina.  The  moth,  which  is 
very  local  and  rare  in  Belgium,  seems  to  be  single-brooded.  The  moor- 
land under  consideration  is  doomed  to  disappear  for  urbanisation. 

Résumé  : L'auteur  a trouué  une  petite  colonie  d'  Oreopsyche  plumifera 
a Mol  (province  d'Anvers)  en  1976.  II  decrit  la  vegetation 
de  1'endroit  et  raconte  ces  expériences  auec  le  papillon  dans  la  natu- 
re. Dans  des  circomstances  sévères  il  a réussi  un  élevage  ab  ovo  de 
1'espèce  dans  son  laboratoire.  Les  larves  jeunes  se  nourissent  des 
lichens,  mais  après  quelgues  semaines  elles  mangent  plusieures  plantes 
basses,  surtout  Festuca  ovina.  L'espèce,  qui  a une  génération  par  an, 
est  trés  localisee  et  rare  en  Belgique.  La  bruyère  considérée  dolt 
disparraitre  a cause  de  1' urbanisation. 


SYSTEMATISCHE  NAAMLIJST  MET  SYNONIEMEN 

VAN  OE 

FRANSE,  BELGISCHE  EN  CORSICAANSE  LEPIOOPTERA 

Slechts  drie  Europese  landen  publiceerden  tot  nog  toe  een  volledige 
lijst  van  hun  Lepidoptera  volgens  de  moderne  nomenklatuur  en  systema- 
tiek : Groot-BrittanniS  (KLOET  8.  HINCKS,  1972,  A check  list  of  British 
Insects,  part  2:  Lepidoptera),  Denemarken  (KARSHOLT  & SCHMIDT-NIELSEN , 
1976,  Systematisk  fortegnelse  over  Danmarks  sommerfugle)  en  Nederland 
(LEMPKE,  1976,  Naamlijst  van  de  Nederlandse  Lepidoptera). 

De  wijzigingen  in  de  systematiek  en  de  nomenklatuur  van  de  Franse  en 
Belgische  Lepidoptera  werden  zo  talrijk  dat  een  gelijkaardige  bewer- 
king noodzakelijk  bleek  voor  deze  twee  landen.  Onze  Franse  kollega 
Patrice  LERAUT  heeft  zich  met  dit  werk  belast,  niet  alleen  voor  de 
fauna  van  Frankrijk  en  België,  maar  ook  voor  Korsika.  Het  zeer  om- 
vangrijke manuskript,  waarin  niet  minder  dan  5000  soorten  zijn  opge- 
somd,  vroeg  vier  jaar  vervelend  opzoekingswerk  en  werd  samengesteld 
met  de  medewerking  van  de  beste  internationale  specialisten.  Deze  sys- 
tematische lijst  met  synoniemen  van  alle  vlindersoorten  en  ondersoor- 
ten van  de  betreffende  gebieden  betekent  een  geweldige  vooruitgang  in 
vergelijking  met  de  taxonomie  van  de  Catalogue  LHOMME,  die  thans  vol- 
ledig voorbijgestreefd  is.  Overigens  bevat  deze  lijst  500  soorten  meer 
dan  de  Catalogue  LHOMME. 

Het  werk  zal  verschijnen  in  de  loop  van  1979  en  de  prijs  ervan  be- 
draagt 100,-  Franse  Frank.  Geïnteresseerden  kunnen  het  bestellen  door 
dit  bedrag  over  te  schrijven  op  postrekening  PARIS  17476-09  F,  Alexa- 
nor,  45,  rue  de  Buffon,  F-75005  Paris,  France,  met  duidelijke  vermel- 
ding van  het  gewenste  en  hun  naam  en  adres.  Zij  zullen  de  lijst  dan 
automatisch  ontvangen  zodra  hij  verschijnt. 


68 


□ICHRORAMPHA  AERATANA  CPierce  S.  Metcalfe) 
EEN  NIEUWE  SOORT 
VOOR  DE  BELGISCHE  FAUNA 
CLep.,  TortricidaeJ 

(Lü. □.  DE  PRINS) 


□nlangs  kreeg  ik  van  B.  MflES  enkele  Microlepidoptera  te  determineren 
die  hij  had  gevangen  op  de  Barague  Fraiture  (Luik)  op  16  juni  1977. 
Daar  bleken  vijf  mannetjes  uit  het  genus  Dichrorampha  (Tortricidae) 
bij  te  zitten,  waarvan  ik  er  één  al  dadelijk  als  D.  petiverella  Lin- 
naeus  kon  determineren.  De  vier  andere  echter  leken  uiterlijk  sterk 
op  D.  plumbana  Scopoli,  maar  kwamen  mij  toch  "verdacht"  voor  en  daarom 
maakte  ik  een  genitaalpreparaat  zodat  reeds  onmiddellijk  kwam  vast  te 
staan  dat  de  exemplaren  in  kwestie  niet  plumbana  waren.  In  het 
werk  van  BENTINCB  en  DIAKCNOFF  klopte  geen  enkele  foto  met  het  prepa- 
raat en  dus  raadpleegde  ik  het  artikel  van  CBRAZTSCV  en  het  werk  van 
PIERCE  en  METCALFE  : het  preparaat  klopte  precies  met  Dichrorampha 

aeratana  Pierce  & Metcalfe. 

Deze  soort  is  nieuw  voor  de  Belgische  fauna.  Zij  komt  volgens  OBRAZ- 
TSOV  voor  in  Noord-  en  Midden-Europa , Groot-Brittannië , Polen  en  Sibe- 
rië. De  rups  leeft  volgens  FORD  vanaf  augustus,  overwinterend  tot  in 
april  in  de  wortels  van  Chrysanthemum  leucanthemum.  De  vlinder  vliegt 
in  mei  en  juni. 


1.  Dichrorampha  plumbana  Scopoli,  Buzenol,  Luxemburg,  17-C6-1977 

(leg.  Ld. □.  DE  PRINS). 

2.  Dichrorampha  aeratana  Pierce  R Metcalfe,  Barague  Fraiture,  Luik, 

1Q-06-1977  (leg.  B.  MAES). 


D.  aeratana  is  pauw  verwant  met  plumbana.  Beide  soorten  behoren  tot 
subgenus  Paralipoptycha  Cbraztsov  dat  gekenmerkt  wordt  door  mannetjes 
zonder  voorrandsomslag  aan  de  voorvleugels  maar  met  een  anellus  voor- 
zien van  zijlobben.  En  het  is  juist  met  deze  zijlobben  dat  men  beide 
soorten  het  gemakkelijkst  uit  elkaar  kan  houden  : bij  plumbana  liggen 
ze  onder  de  aedoeagus  en  bij  aeratana  erboven.  Bij  aeratana  zijn  ze 
bovendien  veel  sterker  gechitiniseerd  en  voorzien  van  meer  en  steviger 
doorns  aan  de  bovenzijde. 


63 


De  vlinders  zijn  uiterlijk  niet  met  zekerheid  van  elkaar  te  onder- 
scheiden, mede  omdat  ze  nogal  variabel  zijn  voor  wat  betreft  de  grond- 
kleur  en  de  bestuiving  met  geelgetipte  schubben.  Volgens  OBRAZTSOV 
zijn  de  mannetjes  van  aeratana  meestal  voorzien  van  een  min  of  meer 
duidelijke  vlek  aan  de  binnenrand  van  de  voorvleugels.  Ik  bezit  ech- 
ter mannetjes  van  plumbana  die  een  dergelijke  vlek  eveneens  bezitten. 
Bovendien  zijn  termen  als  "meestal",  "nogal",  "tamelijk"  e.d.  te  mij- 
den wanneer  het  gaat  om  het  determineren  van  op  elkaar  lijkende  soor- 
ten. Het  is  dus  beslist  noodzakelijk  om  van  deze  Dichrorampha-soorten 
genitaalpreparaten  te  vervaardigen  wil  men  ze  met  zekerheid  determine- 
ren. 

Literatuur  : 

BENTINCK,  G.A.  & DIAKONOFF,  A.  : De  Nederlandse  Bladrollers  (Tortrici- 

dae),  Monografieën  van  de  Nederlandse 
Entomologische  Vereniging,  3,  1968. 

FORD,  L.T.  : A Guide  to  the  smaller  British  Lepidoptera,  1949. 

OBRAZTSOV,  N.  : Systematische  Aufstellung  und  Bemerkungen  Uber  die  pa- 
laearktischen  Arten  der  Gattung  Dichrorampha  Gn. , in  : 
Mitteilungen  der  MUnchner  Entomologischen  Gesellschaft 
(e. V. ) , deel  43,  1953,  p.  1D-1G1. 

PIERCE,  F.N.  & METCALFE,  J.ld.  : The  Genitalia  of  the  Group  Tortricidae 

of  the  Lepidoptera  of  the  British  Is- 
lands,  1922  (Reprint  1960). 

Summary  : B.  MAES  caught  4 males  of  Dichrorampha  aeratana  Pierce  & 
Metcalfe  at  Baraque  Fraiture  (Liège)  on  16th  Oune,  1977. 
This  species  is  new  for  the  belgian  fauna. 

Résumé  : B.  MAES  a capturé  4 mSles  de  Dichrorampha  aeratana  Pierce  & 
Metcalfe  a la  Baraque  Fraiture  (Liège)  le  16  juin  1977.  Cet- 
te  espèce  est  nouvelle  pour  la  faune  beige. 

ld.0.  DE  PRINS  : D iksmuidelaan  176,  2600  BERCHEM. 


AQR8PHILA  INQUINATELLA  [Oenis  Sl  Schiffermüller) 

IN  MAROKKO 
CLep.,  Pyralidae,  Crambinae  1 

(lil. 0.  DE  PRINS) 

Bij  enkele  Pyralidae-soorten  die  0.  SCHUURMANS  ving  te  Ifrane  (Midden- 
Atlas,  Marokko)  zaten  6 exemplaren  Aijriphila  inquinatella  Denis  & 
SchiffermUller.  Deze  soort  was  nog  maar  een  keer  van  Noord-Afrika  ver- 
meld en  wel  van  Oran,  maar  BLE5ZYNSKI  trekt  deze  waarneming  in  twijfel 
(Microlepidoptera  Palaearctica  I,  Crambinae,  1965,  p.  240).  A.  inqui- 
natella is  dus,  voor  zover  ik  kon  nagaan,  nieuw  voor  de  Marokkaanse, 
en  misschien  wel  voor  de  Afrikaanse  fauna.  De  reeks  van  zes  bestond 
uit  2 d'en  1 j (1  september  1977)  en  3 zf  (3  september  1977). 


70 


INTERESSANTE  KEVERWAARNEMINGEN 

(liI.O.  DE  PRINS) 


Toen  ik  op  10-04-1979  van  uit  Arendonk  een  half  vermolmd  eindje  berke- 
tak  mee  naar  huis  nam  als  voedselsubstraat  voor  enkele  rupsen  van  Psy- 
chidae  (maarschi jnli jk  Psyche  betulina  Zeiler),  bleken  daar  heel  mat 
verschillende  soorten  insekten  in  te  zitten.  Na  enkele  dagen  versche- 
nen er  kleine  mantsjes,  enkele  zmeef vliegen,  een  heleboel  zeer  kleine 
vliegjes  en  ook  enkele  kevers.  Deze  merden  door  C. J.  SEGERS  gedeter- 
mineerd als  Cis  boleti  Scopoli  (3  ex.)  en  Cis  hispidus  Gyll.  (7  ex) 
(Cisidae).  Bij  deze  kevers  zat  ook  de  interessante  soort  Coryphium  an- 
qusticolle  Stephens  (Staphylinidae) , die  gemoonlijk  in  de  buurt  van 
Scolytidae  mordt  aangetroffen , maar  blijkbaar  dus  ook  in  gemeenschap 
van  Cisidae  voorkomt.  Beide  verzamelde  Cisidae-soorten  zijn  algemeen, 
maar  van  Coryphium  anqusticolle  maren  nog  maar  tmee  vermeldingen  uit  de 
provincie  Antmerpen  bekend  : Hove  en  Kalmthout. 

U.D.  DE  PRINS  : Diksmuidelaan  176,  2600  BERCHEM 


BOEKBESPREKING 

Carlos  GOMEZ  DE  AIZPURUA  : Atlas  provisional  Lepidopteros  del  Norte  de 
Espafla,  Papilionoidea , Hesperioidea , Zygaenoidea.  25  x 17  cm,  221  ver- 
spreidingskaarten,  uitgegeven  door  A.E.P.N.A.  (Agrupacion  para  el  Es- 
tudio  y Proteccion  de  la  Naturaleza  en  Alava),  1977. 

Dit  is  het  eerste  deel  van  een  hele  reeks  geplande  verspreidingskaar- 
ten  van  de  Noordspaanse  Lepidoptera.  In  een  inleidend  gedeelte  schetst 
de  auteur  de  voorbereidende  merkzaamheden  die  moesten  uitgevoerd  mor- 
den om  aan  het  publiceren  van  een  dergelijk  merk  nog  maar  te  kunnen 
denken.  Net  als  bij  de  Belgische  kaartjes  mordt  ook  hier  het  U.T.M.- 
systeem  gebruikt  met  vierkanten  van  10  x 10  km.  In  dit  inleidend  ge- 
deelte morden  ook  B kleurfoto's  afgedrukt  met  de  bedoeling  het  kon- 
trast te  tonen  tussen  stukjes  ongerepte  natuur  en  nadelige  invloeden 
van  de  mens  op  die  natuur  (storten,  monokulturen  enz.). 

Dan  volgt  het  kaartendeel.  De  eerste  kaart  toont  de  behandelde  opper- 
vlakte (ca.  10  % van  de  oppervlakte  van  Spanje)  : de  provincies  San- 
tander, Palencia,  Burgos,  Uizcaya,  Alava,  Logroflo,  Guipuzcoa,  Navarra, 
Zaragoza  en  Huesca.  De  tmeede  kaart  is  een  vergroting  van  het  gebied 
in  kmestie  en  een  los  kaartje  met  de  hydrografie  kan  gebruikt  morden 
om  over  alle  volgende  kaarten  te  leggen.  Een  overzichtskaart  van  de 
bezochte  gebieden  vertoont  slechts  enkele  mitte  plekjes.  Dan  volgen 
de  verspreidingskaarten  van  221  soorten  : alle  dagvlinders  en  de  fami- 
lies Zygaenidae  en  Limacodidae. 

De  druk  is  zeer  verzorgd  uitgevoerd  op  zuiver  mit,  stevig  papier.  Jam- 
mer is  mei  dat  het  boek  geplakt  is  en  niet  genaaid,  zodat  na  veelvul- 
dig gebruik  mei  eens  mat  bladen  konden  komen  los  te  zitten.  Buiten 
enkele  drukfouten  in  de  Latijnse  vlindernamen  is  er  op  dit  merk  niets 
aan  te  merken  en  het  is  te  hopen  dat  spoedig  verdere  delen  in  de  reeks 
mogen  volgen. 


71 


ÜJ.0.  DE  PRINS 


CLEFFMANN,  F.  : Stof fwechselphysiologie  der  Tiere.  296  p.  , 141  figuren 
en  37  tabellen.  18  x 12  cm,  uitgeverij  Eugen  Filmer,  Postfach  1032, 
D-7000  Stuttgart,  1978,  22,80  DM. 

In  dit  pocket-boek  worden  de  stnfujisselingsprccessen  van  het  dierlijk 
metabolisme  besproken.  Stofwisseling  is  de  grondslag  van  de  funkties 
van  dierlijk  leven,  zowel  als  individu  als  in  betrekking  met  de  omge- 
ving. 

De  stofwisselingsfysiologie  is  een  deel  van  de  wetenschappelijke  bio- 
logie, die  de  studie  beïnvloedt  van  het  gedrag,  de  ontwikkeling  en  de 
ekologie  van  de  organismen. 

Dit  boekje  behandelt  voornamelijk  de  vegetatieve  funkties  van  het  le- 
vensproces, waaronder  de  molekulaire  struktuur  van  de  organismen,  de 
stofwisseling  met  zijn  energietransf ormaties  en  de  enzymenwerking,  de 
voeding,  de  vertering  met  de  werking  van  de  verschillende  klieren,  de 
ademhaling,  het  bloed  en  andere  lichaamsvochten  met  hun  vervoersyste- 
men, de  lichaamstemperatuur,  de  osmoregulatie  en  de  exkretie  met  hun 
integrerende  regelmechanismen. 

Wan  deze  processen  wordt  steeds  een  vergelijking  gemaakt  tussen  de 
verschillende  diergroepen  van  de  lagere  dieren,  langs  de  insekten  tot 
de  mens. 

Het  boek  is  in  een  duidelijke  taal  opgemaakt,  gegroeid  uit  de  jaren- 
lange ervaring  van  mensen  uit  het  onderwijs,  en  is  speciaal  bedoeld 
als  aanvulling  van  de  studie  voor  diegenen  die  het  leven  bestuderen. 
Ieder  onderwerp  is  verduidelijkt  met  heldere  schema's,  tekeningen, 
grafieken  en  tabellen. 

Een  uitgebreide  literatuurlijst  laat  de  lezer  toe  dokumentatie  te  vin- 
den over  de  voor  hem  specifiek  interessante  onderwerpen.  Achter  het 
tekstgedeelte  vindt  men  een  verklarende  woordenlijst  van  bijna  alle  in 
het  boekje  gebruikte  technische  termen. 

U.F.  NAUEAU 


INHOUD  : 

ANONIEM  : -Systematische  Naamlijst  met  synoniemen  van  de  Franse,  Bel- 
gische en  Corsicaanse  Lepidoptera 68 

DE  PRINS,  ÜJ.0.  : -Dichrorampha  aeratana  (Treitschke)  een  nieuwe  soort 
voor  de  Belgische  fauna  (Lep.,  Tortricidae) 69 

-Aqriphila  inquinatella  Denis  & SchiffermUller  in  Ma- 
rokko (Lep.,  Pyralidae,  Crambinae) 70 

-Interessante  keverwaarnemingen 71 

-Boekbespreking , 71 

HENDERICKX,  H.  : -Biologie  van  Oreopsyche  plumifera  Ochsenheimer  (Psy- 
chidae)  in  de  Kempen 57 

NAUEAU,  U.F.  : -Boekbespreking 72 

72 


verantw.  uiig.  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaan  176,  2600  Berchem. 


Tel.:  031  / 22.02.35 


Redaktieadres  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaan  176,  2600  Berchem.  Tel.  : 031  - 22.02.35 


Jaargang  7 


i n ■ c 


EKOLOGIE  VAN 
VENTOUX 
en 


oktober  1979 


DE  VELDSPRINKHANEN 
(Vaucluse).  Biogeografische, 
ethologische  waarnemingen 

(Gérard  Christian  LUQUET) 


Nummer  4 


VAN  DE 
fenologische 


De  Mant  Ventoux  beheerst  de  vlakte  van  de  Haute-Provence  in  het  noor- 
den van  het  departement  Vaucluse  op  ongeveer  3D  kilometer  ten  noord- 
oosten van  flvignon.  Het  is  een  24  kilometer  lange  bergketen  in  oost- 
mestelijke  richting,  met  een  top  van  1912  m en  een  zijkam  in  noord- 
zoidelijke  richting  die  de  zoiderzijde  van  het  massief  in  twee  amfi- 
theaters verdeelt,  die  dos  een  tegenovergestelde  richting  bezitten. 

De  Mont  Ventoux  is  bijna  volledig  opgeboomd  uit  sekundaire  kalksteen. 
Hierdoor  is  de  bodem  zeer  poreus  met  als  gevolg  dat  er  haast  geen  bo- 
vengrondse materlopen  voorkomen  en  dat  de  erosie  en  de  vorstmerking 
zeer  intens  zijn,  maardoor  de  hoger  gelegen  delen  van  het  massief  on- 
gevormd merden  tot  reusachtige  puinvelden,  bijna  zonder  vegetatie. 

Het  klimaat  aan  de  voet  van  het  massief  is  zuiver  mediterraan.  Het 
mordt  geleidelijk  aan  strenger  naargelang  men  zich  hoger  op  de  berg 
begeeft,  en  mei  door  het  isolement  van  het  gebergte.  De  gemiddelde 
jaartemperatuur  op  de  top  bedraagt  slechts  +3,4°C.  Gp  de  top  kent  men 
sneeumval  van  september  tot  eind  juni,  met  opeenhopingen  in  de  minter 
tot  4 m.  De  mind  is  er  dikmijls  zeer  krachtig  en  bereikt  geregeld 
snelheden  van  25D  en  zelfs  290  km  per  uur. 

De  variatie  van  het  klimaat  in  de  hoogte  en  de  breedte  en  die  van  de 
bodemsamenstelling  zorgen  voor  een  zeer  merkmaardige  verscheidenheid 
en  gelaagdheid  in  de  vegetatie.  De  Mont  Ventoux  bevat  bijna  alle  ve- 
getatie-series  met  hun  onderverdelingen  van  de  Zuidfranse  kalkstreken. 
De  zuidelijke  helling,  behalve  de  laatste  5G  m,  en  de  noordelijke  hel- 
ling tot  ongeveer  1500  m behoren  bij  het  mediterraan  complex,  termijl 
de  hoge  noordelijke  helling  (van  1500  tot  1912  m)  en  het  bovenste  ge- 
deelte van  de  zuidelijke  helling  aansluiten  bij  het  medio-europeaan 
complex.  Men  onderscheidt  de  volgende  milieus  : 


73 


-Mediterraan  complex  : 

° mediterrane  gordel,  met  de  mediterrane  serie  van  de  donzige  eik 
(xerofiele  en  mesofiele  varianten)  en  de  serie  van  de  steeneik  en 
oosterse  jeneverbes  (Juniperus  phoenicea). 

0 supramediterrane  gordel,  met  de  supramediterrane  serie  van  de 
donzige  eik. 

° mediterraan-montane  gordel,  met  de  hogere  serie  van  de  grove  den 
en  de  submediterrane  serie  van  de  beuk  en  de  zilverspar. 

° oromediterrane  gordel,  met  de  mediterrane  serie  van  de  hakenpijn- 
boom  (Pinus  uncinata). 

-Medio-europeaan  complex  : 

° medio-europeaan-montane  gordel,  met  de  serie  van  de  beuk  en  de 
zilverspar,  en  de  mesofiele  serie  van  de  beuk. 

° subalpiene  gordel,  met  de  pre-alpiene  serie  van  de  hakenpijnboom. 

De  veldsprinkhanen  van  de  Mont  Uentoux  werden  bestudeerd  op  90  plaat- 
sen ("placettes")  die  representatief  zijn  voor  het  merendeel  van  de 
onderscheiden  milieus  van  het  massief.  Voor  elk  van  deze  plaatsen 
werd  vermeld  : de  benaming,  de  ligging,  de  hoogte,  de  data  van  onder- 
zoek, het  aantal  onderzoeken,  de  sector,  de  helling,  de  richting  ten 
opzichte  van  de  zon,  de  bio-klimatologische  gordel,  de  vegetatie-serie , 
de  bedekkingsgraad  van  de  vegetatie,  de  karakteristieken  van  de  omlig- 
gende bosformaties,  de  aard  van  het  geologisch  substraat,  de  planten- 
gemeenschappen en  de  eigenschappen  van  het  bodemoppervlak. 

Elk  van  deze  plaatsen  werd  meermaals  onderzocht  van  mei  1975  tot  einde 
voorjaar  1977.  In  totaal  werden  op  473  onderzoeken  15  □□□  exemplaren 
verzameld,  verdeeld  over  33  soorten.  Deze  onderzoeken  vonden  meestal 
plaats  tussen  1D  en  16  uur  (zonne-uur).  De  vangsten  gebeurden  met  een 
vlindernet.  De  vangst  met  de  hand,  gepropageerd  door  Ph.  DREUX,  bleek 
volstrekt  ondoeltreffend  te  zijn.  Dank  zij  het  beluisteren  van  het 
gesjirp,  konden  de  nauw  verwante  soorten  zonder  moeite  gedetermineerd 
worden  op  het  terrein.  Van  elke  soort  werd  een  schatting  gemaakt  naar 
de  populatiedichtheid,  en  deze  werd  uitgedrukt  in  cijfercoëff iciënten 
(+  tot  15)  die  in  overeenstemming  werden  gebracht  met  een  reële  dicht- 
heid, bepaald  door  onderzoek  met  een  biocoenometer.  Het  verzamelde 
materiaal  werd  bewaard  met  zijn  originele  kleuren  door  langzame  uit- 
droging in  de  koelkast. 

Omdat  de  Gomphacerinae  bijzonder  moeilijk  te  onderscheiden  zijn  met 
morfologische  kenmerken,  maar  daarentegen  gemakkelijk  te  determineren 
zijn  met  het  geluid  dat  zij  vóórtbrengen,  werd  in  de  taxonomie  van  de- 
ze onderfamilie  de  nadruk  gelegd  op  het  grote  belang  van  de  studie  van 
het  gesjirp.  In  het  Frans  bestaat  bijna  geen  publikaties  over  dit  on- 
derwerp. Er  wordt  daarom  een  korte  samenvatting  gemaakt  van  hetgeen 
in  het  buitenland  werd  gepubliceerd  (vooral  in  Duitsland  door  fllbrecht 
FflBER  en  üJerner  JACOBS).  De  gewone  zang  van  alle  Gomphocerinae  van  de 
Mont  V/entoux  en  het  geknars  in  de  vlucht  van  Psophus  stridulus  (Oedi- 
podinae)  worden  gedetailleerd  beschreven,  in  een  letternotatie  overgE- 
schreven  volgens  de  Franse  fonetiek  en  schematisch  voorgesteld  op  een 


74 


vereenvoudigd  sonogram.  Een  determineertabel  aan  de  hand  van  deze  ge- 
wone zang  maakt  het  mogelijk  de  soorten  te  determineren.  Het  spontane 
geluid  van  Stenobothrus  qrammicus  wordt  hier  voor  het  eerst  beschre- 
ven. 

De  studie  van  de  verspreiding  van  de  33  veldsprinkhaansoorten  van  de 
Mant  Ventoux  en  de  onmiddellijke  omgeving  (Psophus  stridulus  schijnt 
evenwel  van  het  gebergtemassief  verdwenen  te  zijn)  maakte  het  mogelijk 
om  de  ekologische  behoeften  van  de  bedoelde  soorten  tamelijk  nauwkeu- 
rig te  amschrijven,  althans  in  het  bestudeerde  gebied.  De  beschouwin- 
gen omtrent  de  voorkeur  voor  warmte  en  vochtigheid  werden  natuurlijk 
gezien  in  funktie  van  de  algemeen  zeer  grote  droogte  van  de  Mont  V/en- 
toux.  Verder  moet  men  deze  gegevens  zeer  relatief  opvatten  en  oppas- 
sen voor  een  eventuele  veralgemening  naar  meer  uitgestrekte  gebieden. 

Men  kan  de  veldsprinkhaeen  van  de  Mant  Ventoux  gemakkelijk  indelen  in 
verschillende  groepen,  volgens  hun  verspreiding  in  de  verschillende 
bio-klimatologische  gordels,  hun  warmte-  en  vochtigheidslievendheid. 
De  strikt  mediterrane  soorten,  stenotherm  voor  de  warme  temperaturen 
en  gewoonlijk  zeer  xerofiel,  bewonen  de  mediterrane  gordel  zonder  deze 
te  verlaten  : Pyrqomorpha  conica,  flcrotylus  insubricus  fischeri,  Do- 
ciostaurus  genei,  Dmocestus  raymondi  en  Euchorthippus  chopardi.  Deze 
laatste  soort  dringt  een  weinig  door  in  de  laagste  delen  van  de  supra- 
mediterrane  gordel,  daar  waar  de  donzige  eik  en  de  steeneik  nog  door 
elkaar  voorkomen.  Bij  deze  mediterrane  soorten  moeten  ook  de  Cedipo- 
dinae  Sphinqonotus  coerulans  en  Dedaleus  decorus  gevoegd  worden,  die 
zich  wegens  hun  vliegvaardigheid , sterk  in  de  hoogte  kunnen  verplaat- 
sen, maar  zich  toch  niet  schijnen  voort  te  planten  boven  de  bovengrens 
van  de  steeneik. 

Een  relatief  nabijgelegen  groep  wordt  gevormd  door  soorten  die  zich 
voortplanten  in  de  mediterrane  en  supramediterrane  gordels.  Deze  soor- 
ten zijn  eveneens  thermofiel,  maar  minder  stenotherm  dan  die  van  de 
voorgaande  groep,  en  xerofiel,  zoals  Calliptamus  barbarus  en  Qedipoda 
coerulescens  (die  dezelfde  verplaatsingstendens  bezit  als  de  hoger  ge- 
citeerde Oedipodinae) , of  xerofiel  tot  mesoxerof iel,  zoals  Calliptamus 
italicus , Aiolopus  strepens  en  Euchorthippus  pulvinatus,  soms  zelfs 
mesoxerofiel  tot  zuiver  mesofiel,  zoals  Chorthippus  mollis. 

Een  andere  groep  bevat  hoger  levende  soorten  die  strikt  supramediter- 
raan  zijn.  Zij  bestaat  nog  grotendeels  uit  xerofiele  tot  mesofiele 
soorten,  een  weinig  thermofoob  en  bovendien  stenotherm.  De  versprei- 
ding van  deze  soorten  is  daarom  beperkt  tot  een  smalle  supramediterra- 
ne gordel.  Tot  deze  groep  moet  men  rekenen  : Calliptamus  siciliae, 
flrcyptera  kheili  en  Dmocestus  petraeus. 

De  drie  Stenobothrus-soorten  vormen  een  aparte  groep  omdat  ze  alle 
drie  thermofoob  zijn  en  niet  voorkomen  in  de  mediterrane  gordel,  enke- 
le zeldzame  uitzonderingen  niet  meegerekend.  Zij  zijn  daarentegen 
verspreid  zonder  onderbreking  van  de  supramediterrane  tot  de  oromedi- 
terrane  gordel  (S„  lineatus  zelfs  tot  de  subalpiene  gordel).  Ze  komen 
het  talrijkst  voor  in  de  gebergtezone.  Het  is  dus  een  groep  van  meer 
eurytherme  soorten  dan  die  van  de  strikt  supramediterrane  groep.  Van- 
wege het  talrijk  voorkomen  in  de  submediterrane  serie  van  de  beuk  en 
de  zilverspar,  mag  men  dit  de  "gebergtegroep"  noemen  in  de  brede  zin 


75 


van  het  ujoord.  De  groep  is  samengesteld  uit  xerofiele  (5.  qrammicus) , 
mesoxerof iele  (5.  fischeri)  of  mesoxerof iele  tot  mesofieïë (5.  linea- 
tus)  soorten. 

Tegenover  deze  tamelijk  eurytherme  soorten  staat  de  stenotherme  soort 
Eythystira  brachyptera,  enkel  verspreid  in  het  hoogste  deel  van  de  su- 
pramediterrane  gordel,  en  in  de  mediterraan-montane  gordel.  Dmdat  deze 
soort  zo  thermofoob  en  hygrofiel  is,  heeft  ze  slechts  een  zeer  beperkt 
verspreidingsgebied. 

De  meest  hoogteminnende  groep  bestaat  uit  twee  soorten  : Stauroderus 

scalaris  en  Myrmeleotettix  maculatus.  Het  zijn  twee  thermofobe  soor- 
ten. Stauroderus  scalaris  is  mesoxerofiel  tot  mesofiel  en  meer  eury- 
therm  dan  Myrmeleotettix  maculatus  : hij  bereikt  het  bovenste  deel  van 
de  supramediterrane  gordel  op  de  noordelijke  helling.  M.  maculatus  is 
xerofiel  en  stenotherm  voor  lage  temperaturen  (de  soort  komt  voor  van 
het  bovenste  deel  van  de  mediterraan-montane  gordel  tot  de  top  van  het 
massief).  Deze  groep  mag  "orofiel"  genoemd  worden. 

IMaast  deze  relatief  stenoëcische  groepen  kan  men  een  euryecische  groep 
onderscheiden.  Het  gaat  meestal  om  xerofiele  tot  mesoxerof iele , maar 
zeer  eurytherme  soorten,  wat  niet  belet  dat  ze  strenge  eisen  kunnen 
stellen  aan  de  struktuur  van  hun  habitat.  Tot  deze  groep  moet  men  re- 
kenen : Dedipoda  qermanica  (gebonden  aan  kale,  stenige  plaatsen), 

Chorthippus  vaqans  (gebonden  aan  bosachtige  milieus),  Chorthippus 
brunneus  (gebonden  aan  onbeboste  of  zeer  open  milieus)  en  Chorthippus 
biquttulus , veruit  de  meest  eurytope  soort  van  alle. 

Wegens  de  grote  droogte  van  de  Mant  l/entoux  hebben  de  zuiver  mesofiele 
tot  hygrofiele  soorten  dikwijls  een  verbrokkelde  verspreiding,  zodat 
ze  zich  moeilijk  laten  indelen  in  een  van  de  voormelde  groepen.  Pezo- 
tettix  qiornai  en  Euchorthippus  declivus  zijn  zowel  verspreid  in  de 
mediterrane  als  in  de  supramediterrane  gordels.  Ze  komen  enkel  tal- 
rijk voor  in  de  mesohygrof iele  grasterreinen  van  de  mediterrane  gordel. 
De  tweede  soort  is  evenwel  zeer  talrijk  in  de  submesofiele  grasterrei- 
nen van  de  supramediterrane  gordel.  Beide  soorten  zijn  relatief  ste- 
notherm voor  hoge  temperaturen  en  vormen  zo  een  complex  van  "hygro- 
f iel-thermof iel  mediterraan-supramediterrane"  soorten. 

Chorthippus  parallelus  en  Dmocestus  ventralis,  nog  meer  eurytherm,  be- 
wonen het  gebergtemassief  van  de  mediterrane  tot  de  mediterraan-monta- 
ne gordel.  De  eerste  soort  is  zeer  hygrofiel,  de  andere  minder.  Beide 
soorten  komen  gewoon  voor  in  de  mediterrane  gordel,  maar  zijn  enkel 
sporadisch  te  vinden  op  grotere  hoogte. 

Chorthippus  dorsatus  is  waarschijnlijk  een  strikt  supramediterrane 
soort,  licht  thermofoob.  En  omdat  de  soort  mesofiel  is,  wordt  haar 
potentiële  verspreidingsgebied  sterk  beperkt. 

Podisma  pedestris  hoort  bij  de  eurytherme  soorten  omdat  hij  voorkomt 
in  alle  vegetatie-gordels  van  de  Mont  l/entoux.  De  zwakke  thermofobie 
verklaart  waarom  de  soort  zeldzaam  is  in  de  mediterrane  gordel.  Zij 
staat  los  van  alle  andere  eurytherme  soorten  van  de  Mont  l/entoux  door 
haar  mesof ilie,  die  gemakkelijk  aan  te  tonen  is  in  de  montane  gordel. 

Tot  slot  is  er  Locusta  miqratoria,  een  thermofiele,  duidelijk  mesohy- 


76 


grof iele  vlaktesoort,  die  zich  niet  op  de  Mont  Ventoux  voortplant, 
maar  er  mei  de  winter  komt  doorbrengen  tot  op  een  hoogte  van  ongeveer 
1100  m.  Tot  nog  toe  is  dit  verschijnsel  onverklaard. 

De  fenologie  van  de  veldsprinkhanen  van  de  Mont  Ventoux  kan  samengevat 
worden  als  volgt  : het  merendeel  van  de  soorten  vervelt  voor  de  laat- 
ste maal  in  augustus  en  bereikt  haar  grootste  dichtheid  in  september. 
Volwassen  exemplaren  blijven  talrijk  tot  in  oktober-november.  Enkele 
soorten  worden  vroeger  volwassen  (tussen  eind  juni  en  midden  juli)  : 
Euthystira  brachyptera,  Myrmeleotettix  maculatus,  Stenobothrus  qrammi- 
cus , Euchorthippus  chopardi,  Chorthippus  vaqans  en  Stauroderus  scala- 
ris. 

De  fenologie  van  twee  soorten  is  zeer  merkwaardig.  Chorthippus  brun- 
neus  wordt  vanaf  begin  mei  volwassen  en  komt  zonder  onderbreking  gedu- 
rende 5 maanden  van  het  jaar  voor.  De  eerste  imago's  van  Dmocestus 
ventralis  verschijnen  rond  midden  april.  Deze  soort  schijnt  twee  ge- 
neraties te  hebben  (de  eerste  van  april  tot  juni,  de  tweede  van  sep- 
tember tot  november-december).  flrcyptera  kheili  wordt  misschien  ook 
vanaf  april  volwassen. 

Tot  slot  zijn  er  de  soorten  die  uitkomen  in  september-oktober  en  de 
winter  doorbrengen,  hetzij  als  jeugdstadium  (Pyrqomorpha  conica).  het- 
zij als  imago  (Acrotylus  insubricug  flscheri,  iGCLista  ffiiqratoria  en 
fiidlnpus  strepensj.  Deze  soorten  verschijnen  weer  in  de  lente. 

Het  is  merkwaardig  hoe  goed  vele  soorten  koude  kunnen  verdragen  (o.a. 
Podisma  pedestris,  Locusta  miqratoria,  fliolopus  strepens,  Euthystira 
brachyptera , Stenobothrus  lineatus  en  Chorthippus  biquttulus). Men 
treft  ze  nog  talrijk  aan  tot  in  november,  zelfs  na  beduidende  sneeuw- 
val. 

Verder  is  het  vreemd  dat  tal  van  sprinkhaanpopulaties,  de  meest  oro- 
fiele  inbegrepen,  eind  september  - begin  oktober  nog  talrijke  juvenie- 
le exemplaren  bevatten.  Zeer  waarschijnlijk  bereiken  deze  exemplaren 
nooit  het  volwassen  stadium  en  hun  trage  ontwikkeling  speelt  dus  een 
negatieve  rol  in  het  voortplantingspotentieel  van  de  betreffende  soor- 
ten. 

De  veldsprinkhaanpopulaties  van  de  Mont  Ventoux  kunnen  - zeer  schema- 
tisch - gekenmerkt  worden  als  volgt  : 

- de  rijkdom  van  de  veldsprinkhaanfauna  bereikt  zijn  maximum  in  de 
mediterrane  en  supramediterrane  gordels  (respektievelijk  73  en  00  % 
van  de  soorten),  en  zijn  minimum  in  de  medio-europeaan-montane  en  oro- 
fiele  gordels.  Tot  1100  m is  de  variëteit  stabiel,  maar  ze  vermindert 
dan  met  de  hoogte,  zeker  in  het  begin  (5Q  % in  de  strook  tussen  1100 
en  1300  m),  en  vervolgens  langzamer.  De  stijging  van  de  droogtegraad 
verhoogt  de  soortenrijkdom.  Bovendien  varieert  de  samenstelling  van 
de  fauna  bijna  steeds  van  de  ene  vegetatie-eenheid  tot  de  andere. 

- de  populatiestruktuur  vertoont  een  extreme  verdeling  in  rangorde 
van  de  verschillende  veldsprinkhaangemeenschappen.  Deze  bestaan  meest- 
al uit  een  dominante  soort  (in  75  % van  de  gevallen)  of  uit  twee  codo- 
minante  soorten  (in  25  % van  de  gevallen).  Daarbij  komen  één,  of  zel- 
den twee,  andere  belangrijke  soorten.  Deze  drie  of  vier  soorten  vormen 


77 


30  % van  de  totale  veldsprinkhaanpopulatie  van  de  gemeenschap,  en  soms 
zelfs  bijna  100  %.  Zestien  soorten  komen  in  aanmerking  als  dominante 
of  codominante  soort.  De  drie  belangrijkste  daarvan  zijn  Chorthippus 
biquttulus,  Stauroderus  scalaris  en  Myrmeleotettix  maculatus,  die  in 
tal  van  populaties  de  overhand  hebben  en  bovendien  behoren  tot  de  ze- 
ven soorten  die  dikwijls  buitengewoon  talrijk  voorkomen  (extreme  ver- 
menig vu ld ig ing ) . 

- de  populatiedichtheid,  zowel  op  de  noordelijke  als  op  de  zuide- 
lijke helling,  neemt  toe  met  de  hoogte  en  bereikt  haar  maximum  in  de 
montane  gordels.  Ze  neemt  snel  af  boven  dit  bio-klimatologisch  niveau. 
Ze  is  eveneens  zeer  hoog  in  sommige  formaties  van  lage  hoogten,  die 
deel  uitmaken  van  de  xerofiele  variant  van  de  mediterrane  serie  van  de 
donzige  eik. 

- de  veldsprinkhaangemeenschappen  komen  in  duidelijke  hoogtegordels 
voor,  en  dit  in  samenhang  met  de  relatieve  stenothermie  van  vele  soor- 
ten. 

- de  variatie  in  de  horizontale  verspreiding  van  de  veldsprinkhaan- 
populaties  en  de  disjunktie  van  de  vertikale  verspreiding  van  sommige 
soorten  wordt  vooral  veroorzaakt  door  de  verschillen  in  droogte  van 
het  milieu. 

Door  de  grote  variatie  aan  plantengemeenschappen  is  de  Mont  Uentoux 
dus  zeer  rijk  aan  veldsprinkhaansoorten.  40  % van  de  Franse  sprinkha- 
nen komen  hier  voor.  De  veldsprinkhaanpopulaties,  hoewel  zeer  ver- 
scheiden in  de  serie  van  de  steeneik  (warme  mediterrane  holocoenosen 
van  Louis  BIGBT,  in  : Biogéographie  des  Lépidoptères  de  la  Provence 
occidentale,  V/ ie  et  Milieu,  1956,  VII  (4),  p.  429-48D),  zijn  erg  homo- 
geen in  de  hogere  bio-klimatologische  gordels  (koude  mediterrane  en 
submontane  holocoenosen  van  L.  BIGOT,  o. c. ).  Ze  bereiken  hun  maximale 
dichtheid  in  de  montane  gordels  door  het  samengaan  van  een  nog  belang- 
rijke hoeveelheid  warmte  en  een  gematigde  droogte.  Deze  insekten  oefe- 
nen door  hun  aantal  een  belangrijke  invloed  uit  op  het  evenwicht  van 
de  grasterreinen  en  dwergstruikf ormaties  van  deze  bio-klimatologische 
gordels. 

Door  de  gedetailleerde  studie  van  de  verspreiding  van  de  veldsprinkha- 
nen  in  dit  massief,  krijgt  men  een  beter  inzicht  in  de  samenstelling 
en  in  de  struktuur  van  de  veldsprinkhaanpopulaties  in  samenhang  met 
vegetatie-series.  In  elk  geval  zou  het  verkeerd  zijn  om  nu  deze  ken- 
nis te  veralgemenen.  Bovendien  is  uiterste  voorzichtigheid  geboden 
bij  het  gebruik  van  het  begrip  "biologische  indikatoren" , wanneer  het 
gaat  over  veldsprinkhanen. 

De  verscheidenheid  van  de  milieus,  de  rijkdom  van  flora  en  fauna,  de 
smalle  overlappingsgordels  van  soorten  uit  zeer  verschillende  faunis- 
tische  gehelen  (in  het  bijzonder  het  naast  elkaar  voorkomen  van  strikt 
mediterrane  en  alpiene  en  boreo-alpiene  soorten)  en  het  nog  steeds 
wilde  karakter  van  de  natuur,  maken  van  de  Mont  Ventoux  een  gebergte- 
massief  van  het  grootste  biologische  belang.  Van  het  gebied  zou  zeer 
dringend  een  natuurreservaat  moeten  gemaakt  worden,  vooraleer  ingrepen 
van  diverse  aard  er  onherroepelijk  schade  aanrichten. 


78 


l/oor  meer  gedetailleerde  gegevens  verwijs  ik  naar  de  oorspronkelijke 
tekst  van  mijn  thesis  : Écologie  des  Acridiens  du  Mont  l/entoux  (l/au- 
cluse).  Dbservations  biogéographiques,  phénologiques  et  éthologiques. 
These  de  Doctorat  de  3ème  cycle,  Université  Pierre  et  Marie  Curie, 
1978,  Paris,  p.  I-l/III  + 1-396  + IX-XIl/,  30  kaarten,  14  tabellen,  27 
figuren  (mémoire)  en  46  p. , 36  figuren  (annexe). 

□mdat  er  van  deze  thesis  slechts  37  exemplaren  gepolykopieerd  werden, 
zal  ze  nauwelijks  toegankelijk  zijn  voor  specialisten  die  ze  willen 
raadplegen.  Ik  vond  het  daarom  nuttig  om  hieronder  de  titels  te  ver- 
melden van  de  verschillende  artikels,  getrokken  uit  het  originele 
werk  en  gepubliceerd  in  diverse  tijdschriften  : 

- Introduction  a 1' étude  du  peuplement  en  Lépidoptères  du  Mont  l/en- 
toux.  I.  Généralités  sur  le  Mont  l/entoux.  Bulletin  de  la  Société  des 
Lépidoptéristes  frangais,  I (2),  1977,  p.  105-119. 

- Sur  la  présence  d'individus  femelles  de  coloration  brune  ou  grise 
dans  certaines  populations  d'Eurhystira  brachyptera  (Orthoptera  Acri- 
didae)  (en  collaboration  avec  Jean-Frangois  VOISIN),  L'Entomologiste , 
33  (4-5),  1977,  p.  193-196. 

- Faune  des  Acridiens  du  Mont  l/entoux  (l/aucluse)  (Orthoptera,  Cae- 
lifera)  (en  collaboration  avec  Michel  D0NSK0FF),  Bulletin  du  Muséum 
national  d'Histoire  naturelle,  3ème  série,  n°  479,  juillet-aoOt  1977, 
Zoologie  336,  p.  953-977.  (Erratum  dactylographié). 

- Introduction  a 1'étude  du  peuplement  en  Lépidoptères  du  Mont  V/e n- 
toux.  II.  Les  milieux  prospectés.  Bulletin  de  la  Société  des  Lépido- 
ptéristes frangais,  I (3),  1977  (1970),  p.  211-220. 

- Les  peuplements  de  Fourmis  et  les  peuplements  d'Acridiens  du  Mont 
l/entoux.  I.  Remarques  préliminaires  et  définition  des  milieux  étudiés 
(en  collaboration  avec  Paul  DU  MERLE),  La  Terre  et  la  l/ie,  Revue  d' 
Ecologie  appliquée,  t.  32,  1978,  suppl.  n°  1,  p.  147-160. 

- Les  peuplements  de  Fourmis  et  les  peuplements  d'Acridiens  du  Mont 
l/entoux.  III.  Les  peuplements  d'Acridiens  (en  collaboration  avec  Paul 
DU  MERLE  et  René  MAZET),  La  Terre  et  la  l/ie,  Revue  d'Écologie  appli- 
quée, t.  32,  1970,  suppl.  n°  1,  p.  219-279. 

- La  systématique  des  Acridiens  Gomphocerinae  du  Mont  l/entoux  (l/au- 
cluse) abordée  par  le  biais  du  comportement  acoustique  (Orthoptera 
Acrididae),  Annales  de  la  Société  entomologique  de  France,  ( l\l. S. ) , 14 
(3),  1970,  p.  415-450. 

Een  exemplaar  van  de  originele  thesis  werd  onder  andere  gedeponeerd  in 
de  centrale  bibliotheek  van  het  Muséum  national  d'Histoire  naturelle 
te  Parijs,  de  bibliotheken  van  het  Laboratoire  d' Entomologie  du  Muséum 
national  d'Histoire  naturelle  te  Parijs,  het  Centre  national  de  la  Re- 
cherche scientifique  te  Parijs,  het  Centre  for  Overseas  Pest  Research 
te  Londen  en  de  Vereniging  voor  Entomologie  van  de  Koninklijke  Maat- 
schappij voor  Dierkunde  van  Antwerpen. 

Ik  dank  mijn  vriend  üJilly  DE  PRINS  zeer  hartelijk  omdat  hij  bereid  was 
mijn  tekst  in  het  Nederlands  te  vertalen. 

G.Chr.  LUQUET  : Laboratoire  d'Entomologie  du  Muséum  national  d'Histoi- 
re naturelle,  45  rue  de  Buffon,  F-75005  PARIS,  France. 

79 


LUFFIA  FERCHAULTELLA  CStephens,  1B5Q),  EEN 
NIEUWE  SOORT  VOOR  DE  BELGISCHE  FAUNA 

tLep.,  Psychidae) 

(Hans  HENDERICKX) 


In  december  1978  ontdekte  ik  bij  een  speurtocht  naar  Solenobia1 s enke- 
le vreemde  psychidenzak jes  op  eiken  en  tamme  kastanjes  langs  een  weg, 
amper  500  meter  van  mijn  woonplaats. 

Oppervlakkig  gezien  vertoonden  de  zakjes  grote  gelijkenis  met  bepaalde 
Solenobia-soorten  (o.a.  lichenella) , maar  omdat  hun  dwarsdoorsnede 
volkomen  rond  was,  vermoedde  ik  dat  het  hier  om  een  ander  lid  van  de 
Psychidae  ging  (Solenobia-zakjes  zijn  steeds  min  of  meer  driehoekig, 
hoewel  er  uitzonderingen  voorkomen).  De  6 mm  lange  zakjes  waren  be- 
dekt met  de  korstmossen  van  de  ondergrond,  en  vertoonden  niet  zelden 
een  lichte  ringvormige  tekening.  De  breedte  was  in  het  midden  onge- 
veer 2 mm,  en  naar  de  zakuitgang  toe  versmalde  de  zak  sterk,  zodat  de 
indruk  van  een  puntmuts  gewekt  werd. 

De  soort  bleek  zeer  algemeen  op  de  door  uitlaatgassen  van  auto's  sterk 
vervuilde  stammen  voor  te  komen,  en  ook  op  de  iets  verder  van  de  weg 
afgelegen  populieren  was  ze  terug  te  vinden.  l\log  verder  van  de  weg 
verwijderd  was  het  bijna  onmogelijk  om  nog  exemplaren  te  vinden. 

Alle  ter  plaatse  geopende  zakjes  bevatten  lege  pophuiden,  en  in  de 
hoop  de  soort  te  kunnen  determineren  aan  de  hand  van  de  kopborstplaat 
nam  ik  enkele  tientallen  exemplaren  mee.  Bij  de  dissektie  kwam  aan 
het  licht  dat  alle  zakjes  vrouwelijke  pophuiden  bevatten,  zodat  het 
hier  waarschijnlijk  een  parthenogenetische  soort  betrof.  Ook  het 
plaatselijk  in  groot  aantal  voorkomen  pleitte  in  die  richting.  Omdat 
op  de  (erg  verweerde)  pophuiden  geen  vleugelscheden  te  vinden  waren, 
moest  ik  de  mogelijkheid  dat  het  om  een  lid  van  de  Microlepidoptera 
(Coleophoridae)  ging  uitsluiten.  De  afwijkende  vorm  van  de  borstplaat 
met  de  korte  sprietscheden  (zie  figuur  2)  sloot  tevens  de  mogelijkheid 
uit  dat  het  om  een  Solenobia  zou  gaan.  De  Solenobia-wijf jes  schuiven 
hun  pophuid  trouwens  uit  de  zak,  terwijl  bij  deze  soort  de  pophuid  er- 
in bleef. 

Hierop  maakte  ik  een  tekening  van  de  borstplaat  en  stuurde  deze  samen 
met  enkele  zakjes  naar  Peter  HRTTEWSCHWILER  in  Uster  (Zwitserland), 
die  de  soort  als  Luffia  ferchaultella  determineerde.  Deze  soort  is 
inderdaad  parthenogenetisch.  Het  was  nu  nog  slechts  een  kwestie  van 
afwachten  wanneer  zich  levende  exemplaren  zouden  vertonen. 

In  het  voorjaar  van  1979  vond  ik  op  de  meeste  vindplaatsen  de  zwarte 
larven  van  deze  soort,  die  hun  typische  zak  als  een  kromme  puntmuts 
over  de  stammen  zeulden.  Begin  juli  verpopten  de  meeste  van  deze  ex- 
emplaren, en  enkele  popjes  werden  meegenomen  in  de  hoop  er  imago's  uit 
te  kweken.  Alle  exemplaren  werden  in  reageerbuizen  gestopt,  waar  de 
temperatuur  en  de  vochtigheidsgraad  ongeveer  gelijk  gehouden  werd  aan 
die  in  de  natuur. 


BO 


□p  15-B7-1979  ontpopte  dan  eindelijk  het  eerste  imago,  dat  zoals  de 
meeste  soorten  uit  de  onderfamilie  Psychinae  buiten  op  de  zak  ging 
zitten.  De  tekening  (zie  figuur  1)  werd  aan  de  hand  van  dit  exemplaar 
gemaakt. 

Later  ontpopten  nog  enkele  exemplaren,  en  van  de  enkele  maar  ik  vlug 
genoeg  bij  was  om  te  beletten  dat  ze  hun  eieren  in  de  zak  zouden  af- 
zetten (alle  parthenogenetische  Psychidae  zetten  onmiddellijk  na  het 
uitkamen  de  eieren  terug  in  de  zak  af  en  verschrompelen  dan  tot  een 
nietig  klompje)  werden  alkoholpreparaten  gemaakt  (5D  % alkohol).  Het 
afgebeelde  exemplaar  miste  reeds  een  deel  van  de  achterlijfsharen,  die 
bij  de  afgezette  eieren  in  de  pophuid  gevoegd  worden  om  te  beletten 
dat  deze  door  de  zakopening  naar  buiten  rollen. 


Imm 

Figuur  1 : Het  wijfje  van  Luffia  ferchaultella  met  reeds  gedeeltelijk 
onthaard  achterlijf. 

Figuur  2 : Kopborstplaat  van  de  exuvie  van  Luffia  ferchaultella. 

Figuur  3 : Kopborstplaat  van  een  Solenobia  sp. 


Tot  nu  toe  heb  ik  geen  enkele  vermelding  van  deze  soort  voor  België 
kunnen  vinden.  J.  BBURGDEIME  deelde  mij  schriftelijk  mee  eveneens  geen 
vermelding  voor  BelgiP  te  kennen,  maar  hij  vermeldde  dat  de  soort  op 
verschillende  plaatsen  in  Frankrijk  op  bomen  en  rotsen  gevonden  is 
("p.e.  commune  aux  environs  de  Paris").  G.  SUOBDDA,  die  ferchaultella 
in  1977  voor  Duitsland  ontdekte,  kon  ook  geen  vermelding  voor  België 
vinden.  In  Luxemburg  is  de  soort  nog  niet  gevonden.  Volgens  LEMPKE 
komt  de  soort  in  Nederland  in  verscheidene  provincies  voor,  uitslui- 
tend op  boomstammen.  Het  voedsel  zou  uit  korstmossen  (Lecanora  sp. ) 
bestaan. 


BI 


Idat  de  verspreiding  in  België  betreft,  vermoed  ik  dat  de  soort  in  het 
noorden  vrij  algemeen  is  op  bomen  langs  wegen.  Ze  komt  tevens  zeldzaam 
voor  op  muurtjes,  in  populierenbossen  en  dennenaanplantingen.  Ik  vond 
ze  reeds  te  Bokrijk  (Limburg),  Genk  (Limburg),  Sint-Gillis-Waas  (Oost- 
Ulaanderen) , Puurs  (Antwerpen),  Mol  (Antwerpen).  Bok  kreeg  ik  zakjes 
van  Filip  ROBBEN  die  op  20-07-1979  gevonden  waren  te  Schaffen  (Bra- 
bant). ld.  DE  PRINS  vond  enkele  zakjes  op  een  eik  dichtbij  het  centrum 
van  Hasselt  (Limburg)  op  04-07-1979. 

Zoals  ik  reeds  schreef  is  ferchaultella  vooral  door  de  doorsnede  van 
de  zak  en  de  afwijkende  vorm  van  de  kopborstplaat  van  Solenobia-soor- 
ten  te  onderscheiden.  Bij  een  eventuele  vondst  van  twijfelachtige  ex- 
emplaren is  het  daarom  steeds  raadzaam  een  borstplaatpreparaat  te  ma- 
ken. De  figuren  2 en  3 tonen  het  onderscheid  tussen  de  borstplaat  van 
ferchaultella  en  die  van  een  Solenobia-soort. 

Andere  vondsten  of  inlichtingen  over  deze  soort  in  België  mogen  steeds 
naar  mij  doorgestuurd  worden;  misschien  kunnen  we  in  de  toekomst  wat 
meer  klaarheid  scheppen  in  verband  met  de  exakte  verspreiding  in  Bel- 
gië. 


Literatuur  : 

FORD,  L.T.  : The  Psychidae,  in  Proc.  & Trans.  R.  Lond.  Ent.  & Nat. 
Hist.  Soc. , 1945-1946,  p.  103-110. 

FORSTER,  ld.  & IdOHLFAHRT,  T.  : Die  Schmetterlinge  Mitteleuropas,  III, 

Spinner  & Schwërmer,  1960,  p.  189-190. 

McDONNOGH,  R.S.  : The  morphology  of  Luffia  ferchaultella  (Stephens) 
and  a comparison  with  Luffia  lapidella  CGoezeXLep. , 
Psychidae),  in  Trans.  Soc.  Brit.  Ent.,  7,  1941,  p. 

191-209. 

SldOBODA,  G.  : Luffia  ferchaultella  Stephens,  1850  (Lep.,  Psychidae) 
auch  fUr  die  Bundesrepublik  Deutschland  nachgewiesen,  in 
Mitt.  Arbeitsgem.  rhein. -westf . Lepidopterol. , 1 (2) 

1978,  p.  56-60. 

Résumé  : L* auteur  a trouvé  beaucoup  d' exemplaires  de  Luffia  ferchaul- 
tella, une  espèce  nouvelle  pour  la  faune  beige.  II  presume 
que  cette  espèce  est  largement  répandue  dans  le  nord  du  pays 
sur  les  troncs  des  arbres  aux  bords  des  routes. 

Summary  : A new  species  for  the  Belgian  fauna  is  mentioned  : Luffia 

ferchaultella.  This  species  seems  to  be  widespread  and  com- 
mon  in  the  northern  part  of  the  country  where  it  occurs  on 
the  trunks  of  trees  along  the  roads. 

H.  HENDERICKX  : Wandelweg  11,  2400  MOL. 


BS 


IIMSEKT  VAN  DE  MAAND 


(lüilly  DE  PRINS) 

De  Javaanse  kever  Mormolyce  (Coleoptera,  Thyreopteridae) 

(1Q-09-197B,  door  C.J.  SEGERS) 

Van  A.  JANSSEN  kreeg  ik  een  exemplaar  van  Mormolyce  phyllodes,  die  het 
dier  tijdens  de  nieuwjaarstombola  wan  van  H.  REYNTJENS.  Het  insekt 
werd  voor  het  eerst  rond  1820  in  Java  gevangen  door  de  Nederlanders 
KUHL  en  VAN  HASSELT  en  kwam  in  het  museum  van  Leiden  terecht.  Men 
wist  helemaal  niet  in  welke  familie  de  kever  thuis  hoorde  omdat  hij 
uiterlijk  zeer  veel  op  een  blad  gelijkt,  een  lange  hals  en  lange  voel- 
sprieten bezit  en  een  eigenaardige  prothorax  met  puntige  kanten  heeft. 
Ook  gegevens  over  de  biologie  konden  niet  helpen  omdat  beide  ontdek- 
kers ondertussen  gestorven  waren.  Later  vonden  verscheidene  andere 
Nederlanders  (o.a.  OVERDIJK)  exemplaren  van  Mormolyce  in  Java,  Borneo 
en  Malacca.  Er  werden  zelfs  verschillende  soorten  beschreven  : M.  ha- 
qenbachi , M.  castelnandi  enz.  De  dieren  bleven  echter  zeldzaam  zodat 
het  museum  van  Parijs  rond  1050  zelfs  1000,-  Frank  betaalde  om  een 
Mormolyce  te  bezitten.  Nog  steeds  was  de  systematische  positie  van  de 
dieren  onbekend.  De  Belgische  specialist  LACORDAIRE  ontving  later  een 
larve  ter  studie,  maar  beweerde  dat  dit  een  vergissing  moest  zijn,  om- 
dat de  larve  duidelijk  tot  de  Carabidae  behoorde.  Nochtans  was  er  van 
een  vergissing  geen  sprake,  want  Mormolyce  is  een  Caraboidea,  hoewel 
het  uiterlijk  van  het  imago  dus  helemaal  niet  gelijkt  op  dat  van  onze 
loopkevers.  Thans  rekent  men  deze  merkwaardige  kevers  tot  de  Thyreo- 
pteridae (Caraboidea),  een  familie  die  17  genera  en  170  soorten  bevat. 

De  aquatische  vlinder,  Acentria  nivea  Olivier  (Lepidoptera,  Pyralidae) 
(07-10-1978,  door  LJ.0.  DE  PRINS) 

De  soort  is  op  verschillende  gebieden  merkwaardig.  Door  de  eigenaar- 
dige bouw  (aders,  genitaalapparaat  enz.)  stelde  men  er  een  aparte  fa- 
milie en  zelfs  een  aparte  orde  voor  op.  Tegenwoordig  wordt  nivea  bij 
de  Schoenobiinae  (Pyralidae)  gerangschikt.  De  rups  leeft  tot  op  3 m 
onder  het  wateroppervlak  van  stilstaand  water  met  rijke  plantengroei. 
Naast  de  normaal  vleugelloze  wijfjes  (nog  niet  in  BelgiB  aangetroffen, 
maar  wie  heeft  er  al  naar  gezocht?)  komen  ook  gevleugelde  exemplaren 
voor  : f.  hansoni.  De  vlinders  vliegen  's  nachts  en  komen  op  licht, 
soms  ver  van  alle  water.  Voor  verdere  informatie,  zie  PHEGEA  5,  1977, 
p.  57-62. 

Oreopsyche  plumifera  Ochsenheimer  (Lepidoptera,  Psychidae) 

(12-11-1970,  door  Hans  HENDERICKX) 

Deze  soort  werd  ontdekt  op  een  heidegebied  in  de  streek  van  Mol  (Ant- 
werpen). Het  was  mogelijk  om  de  soort  in  een  terrarium  te  kweken  en 
zo  de  levenscyclus  te  bestuderen,  mede  door  vergelijking  met  het  ge- 
drag in  de  natuur.  Een  uitgebreid  verslag  van  deze  kweek  vindt  u in 
PHEGEA  7 (3),  1979,  p.  57-68. 


83 


De  doodshoofdvlinder  Acherontia  atropos  L.  (Lepidoptera , Sphinqidae) 
(21-01-1979,  door  Tany  PEETERS) 

Uit  enkele  eieren  van  deze  sanrt,  afkomstig  van  de  Kanarische  eilan- 
den, konden  imago's  gekweekt  worden.  De  spreker  zal  binnenkort  een 
v/erslag  van  deze  kweek  en  de  moeilijkheden  die  erbij  kwamen  kijken  in 
PHEGEA  publiceren.  Terloops  zij  nog  gezegd  dat  hij  ons  het  geluid,  op 
band  opgenomen,  dat  de  poppen  verporzaken  als  ze  gestoord  worden,  liet 
horen.  Tevens  konden  de  aanwezige  leden  enkele  weken  nadien  het  pie- 
pende geluid  waarnemen  dat  het  imago  voortbrengt  als  het  verontrust 
wordt. 

Acanthinodera  cumminqi  Hope  (Coleoptera,  Cerambycidae) 

(11-02-1979,  door  L.  MARIMEF ) 

Deze  keversoort  vertoont  een  groot  seksueel  dimorfisme,  met  als  gevolg 
dat  het  wijfje  en  het  mannetje  als  twee  verschillende  soorten  en  zelfs 
in  twee  verschillende  genera  beschreven  werden.  Zo  wordt  de  soort  in 
1833  beschreven  in  een  subgenus  van  Ancistrotus  : Ancistrotus  (Acan- 
thinodera) cumminqi  Hope.  Enkele  maanden  later  wordt  ze  beschreven 
door  LEGUIEIM  als  Amallopodes  scabrosus.  In  1834  wordt  het  wijfje  nog- 
maals beschreven  als  Prionus  mercurius  Erichson  & Burmeister.  In  1835 
beschrijft  DUPONT  het  mannetje  als  Malloderes  microcephalus.  Pas  in 
1854  vond  GERMAI1M  talrijke  exemplaren  en  ontdekte  dat  de  mannetjes 
(ongeveer  5 cm  lang,  hoofdkleur  bruin,  behaard  borststuk)  nachtvlie- 
gers,  maar  de  wijfjes  (ongeveer  8 cm  lang,  hoofdkleur  zwart,  kale  tho- 
rax) dagvliegers  zijn.  Hij  deelde  dit  mee  aan  FAIRMAIRE  die  het  te 
kennen  gaf  aan  de  Société  entomologique  de  France  in  1859.  En  zo  toon- 
de men  meer  dan  20  jaar  na  de  beschrijving  van  beide  seksen  aan  dat  ze 
in  feite  één  soort  vormen. 

Deze  soort  komt  voor  van  Centraal-Chili  tot  Ualdivia  in  het  zuiden. 
Zoals  bij  alle  Cerambycidae  leven  de  larven  van  cumminqi  (een  vrouwe- 
lijke larve  is  15  cm  lang  en  heeft  een  doormeter  van  3 cm!)  in  het 
hout  van  verschillende  boomsoorten:  "canelo"  (Drimys  winteri  Forster), 
"patagua"  (Myrceuqenia  planipes  Hook  & Arn.  ),  "roble"  (IMothofaqus  o- 
bliqua  Mirb. ) en  verscheidene  andere  zoals  eucalyptus  en  olijf. 


Apamea  pabulatricula  Brahm  (Lepidoptera,  (Moctuidae) 

(11-03-1979,  door  R.  VAI\I  AVERBEKE) 

Iets  over  de  naamgeving  : "Apamea"  is  een  stad  in  Groot-Phrygië , 'pa- 
bulari'  = voeder  halen,  fourageren;  'pabulator'  = fourageur;  'pabulum' 
= voedsel,  gras.  (n.v.d.r.  : in  Spuler,  Die  Schmetterlinge  Europas  I, 
1908  staat  op  p.  186  : "Apamea  Tr.  : Anaftaw  mëhe  ab,  nëmlich  das  Gras, 
von  welchem  sich  die  Raupen  nëhren"  en  op  p.  196  : "pabulatricula 
Brahm  : pabulatrix  eine  die  Futter,  Gras  etc.  herbeiholt,  wegen  des 
V/orkommens  der  Raupe"). 

De  soort  komt  in  België  alleen  voor  in  het  zuiden.  IMa  een  twijfelach- 
tige vermelding  in  1904  door  SIBILLE  uit  de  streek  van  La  Gileppe, 
werd  het  eerste  exemplaar  gevangen  in  1910  door  BRAY  te  Virtcn.  V/er- 


84 


der  werden  enkele  exemplaren  gevangen  te  Ethe-Laclaireau , Buzenol  en 
Han-sur-Lesse.  Op  de  grens  tussen  de  Kalk-  en  Schiststreek  te  Daver- 
disse  heb  ik  2 exemplaren  op  licht  gevangen  op  18  augustus  1974. 

pabulatricula  is  een  koudeminnende  sacirt  die  voorkomt  in  Finland,  Zwe- 
den, Denemarken,  Groot-Brittannië , Duitsland,  Oostenrijk,  Bohemen  en 
Rusland.  Overal  in  deze  landen  is  de  soort  zeer  lokaal  en  zeldzaam. 
In  1975  werd  te  Bourg-Lastic  (Puy-de-DÖme)  1 wijfje  gevangen,  het  eni- 
ge exemplaar  dat  uit  Frankrijk  bekend  is! 

De  vliegtijd  loopt  van  begin  juli  tot  midden  augustus.  Er  is  slechts 
één  generatie.  De  rups  leeft  op  verschillende  bosgrassen  (in  gevan- 
genschap ook  op  wilde  sla).  Ze  overwintert  tot  april. 

Drie  graafwespen  uit  het  geslacht  Crabro  (Hymenoptera,  Sphegidae) 
(08-04-1979,  door  Joris  JAiMSSENS) 

Een  korte  kennismaking  met  een  drietal  Hymenoptera,  waarbij  vooral  de 
mannetjes  opvallen  door  hun  schildvormig  verbrede  voorpoten,  nl.  het 
genus  Grabro  Fabricius,  of  Zeefwespen  zoals  ze  met  hun  IMederlandse 
benaming  heten. 

Om  even  te  situeren  waar  deze  graafwespen  thuishoren  in  de  zeer  uitge- 
breide orde  der  hymenopteren,  geef  ik  een  kleine  tabel  waarin  aller- 
eerst twee  grote  groepen  opvallen  : 

A.  SYMPHYTA  : Geen  wespentaille. 

Alle  larven  leven  van  plantaardig  voedsel. 

Voornaamste  families  : Cephidae  (Halmwespen) 

Tenthredinidae  (Bladwespen) 
Siricidae  (Houtwespen) 

B.  APOCRITA  : Wel  een  wespentaille. 

1.  Terebrantia  : Achterpoten  met  een  dubbele  dijring. 

Legboor  dient  uitsluitend  als  legapparaat. 

De  meeste  families  leven  parasitisch. 

Voornaamste  families  : Ichneumonidae  (Sluipwespen) 

Braconidae  " 

Cinipidae  (Galwespen) 

2.  Aculeata  : Achterpoten  met  één  enkele  dijring. 

Angel  dient  ook  om  prooien  te  verlammen  of  te  doden. 
Larven  leven  van  dierlijk  voedsel,  uitgezonderd  de 
bijen  en  de  hommels. 

Voornaamste  families  : Apidae  (Bijen) 

Formicidae  (Mieren) 

Vespidae  (Plooiwespen) 
Pompilidae  (Spinnendaders) 
Sphegidae  (Graafwespen) 

In  deze  laatst  genoemde  familie,  de  graafwespen,  horen  onze  drie  soor- 
ten thuis  en  wel  bij  de  subfamilie  Crabroninae,  genus  Crabro.  Deze 
soorten  zijn  : 1.  Crabro  cribrarius  Linnaeus,  1758 

2.  Crabro  peltarius  Schreber,  1784 

3.  Crabro  scutellatus  Scheven,  1781 


85 


Zoals  de  meeste  graafwespen  leven  ze  solitair  en  maken  ze  hun  nesten 
in  de  grond,  vooral  zandgrond.  Zo'n  nest  bestaat  eerst  uit  een  hori- 
zontale gang  die  daarna  min  of  meer  vertikaal  af buigt,  waarna  de 
hoofdgang  zich  vertakt  in  verschillende  gangen  met  op  het  einde  van 
elk  een  broedkamer.  Dit  noemt  men  trosbouw.  In  de  broedkamer  bevin- 
den zich  één  of  meer  prooien,  in  dit  geval  vliegen,  met  telkens  een  ei 
van  de  wesp. 

De  imago's  zijn  vrij  grote,  rijk  geel  en  zwart  getekende  wespen.  Men 
kan  ze  vooral  in  onze  Kempen  aantreffen.  We  bespreken  even  afzonder- 
lijk de  drie  Crabro's  : 

A.  Mannetjes  : 

1.  cribrarius  : -de  grootste  soort  (10  a 15  mm). 

-herkenbaar  aan  de  schildvormig  verbrede  achterpo- 
ten, waarvan  haast  de  hele  oppervlakte  gevlekt  is. 

2.  peltarius  : -iets  kleiner  (9  a 13  mm). 

-schild  van  boven  gestreept,  onderste  helft  met  en- 
kele punten. 

3.  scutellatus  : -de  kleinste  soort  (7  a 10  mm). 

-schild  volledig  gestreept,  heeft  een  zebra-achtig 
uitzicht. 

B.  Wijfjes  : 

1.  cribrarius  : -mesonotum  (voorste  deel  van  het  borststuk)  ge- 

groefd in  de  lengte. 

2.  peltarius  : -mesonotum  met  ronde  indrukken. 

-op  het  abdomen  alle  tergieten  geel  gevlekt. 

3.  scutellatus  : -mesonotum  met  ronde  indrukken. 

-niet  alle  tergieten  geel  gevlekt. 

Waartoe  de  vreemde  schilden  op  de  voorpoten  van  de  mannetjes  dienen, 
heb  ik  nergens  in  de  literatuur  kunnen  terugvinden.  Ze  dienen  zeker 
niet  om  te  graven  omdat  dit  werk  door  de  wijfjes  wordt  opgeknapt. 
Daartoe  zijn  deze  uitgerust  met  forse  kamharen  aan  de  voorpoten.  Mis- 
schien vormen  ze  een  hulpmiddel  bij  de  paring  of  dienen  ze  als  schrik- 
effekt  tegenover  vijanden. 

Wat  de  biologie  betreft,  heb  ik  volgende  gegevens  : 

1.  cribrarius  : -algemeen,  maar  steeds  zeldzamer  wordend. 

-nest  op  zandige  plaatsen,  ook  in  tuinen  en  soms  in 
boomholten. 

-vliegt  van  juni  tot  september. 

-prooi  : vooral  Stomoxys  calcitrans  (steekvlieg), 
-parasiet  : de  goudwesp  Chrysis  iqnita. 

2.  peltarius  : -meer  verspreid  en  algemener. 

-nest  in  het  zand. 

-vliegt  van  juni  tot  september. 

-prooi  : een  groot  aantal  vliegensoorten,  o.a.  Sar- 
qus  en  Chrysomyia  formosa. 

-parasieten  : de  mierwesp  Myrmosa  melanocephala  en 
de  Tachinidae-vliegen  Sphecapata  coni- 
ca  en  Metopia  leucocephala. 


86 


3.  scutellatus  : -minder  algemeen  en  meer  gebonden  aan  droge  hei- 
den. 

-vliegt  van  juni  tot  augustus. 

-prooi  : Dolichopus-soorten. 

-parasieten  : Chrysis  iqnita  en  Hedychrum  nobile 
en  de  vlieg  Sphecapata  oonica. 

W.0.  DE  PRINS  : Diksmuidelaan  176,  2600  BERCHEM. 


ENKELE  WAARNEMINGEN  TE  HODISTER  (Luxemburg] 

(Koen  en  Joris  JANSSENS) 


□nderstaande  soorten  werden  waargenomen  in  de  periode  van  30  juli  tot 
6 augustus  1977  : 


Apoda  avellana  Linnaeus 

1 

ex. 

(Limacodidae) 

Drepana  binaria  Hufnagel 

1 

ex. 

(Drepanidae) 

Cilix  glaucata  Scopoli 

3 

ex. 

II 

Thyatira  batis  Linnaeus 

1 

ex. 

(Thyatiridae) 

Habrosyne  pyritoides  Hufnagel 

1 

ex. 

II 

Cosmorhoe  ocellata  Linnaeus 

1 

ex. 

(Geometridae) 

Colostygia  olivata  Denis  & SchiffermOller 

2 

ex. 

II 

Hydriomena  furcata  Thunberg 

13 

ex. 

II 

Perizoma  alchemillata  Linnaeus 

17 

ex. 

II 

Eupithecia  icterata  Uillers 

3 

ex. 

II 

Eupithecia  pimpinellata  HUbner 

1 

ex. 

II 

(det.  lil. 0.  DE  PRINS) 

Ennomos  guercinaria  Hufnagel 

4 

ex. 

II 

Ennomos  erosaria  Denis  & Schiffermtlller 

1 

ex. 

II 

Crocallis  elinguaria  Linnaeus 

1 

ex. 

II 

Peribatodes  secundaria  Denis  & Schiffermüller 

4 

ex. 

II 

Alcis  re pandata  Linnaeus 

2 

ex. 

II 

Alcis  maculata  bastelbergeri  Hirschke 

1 

ex. 

II 

Gnophos  obscuratus  Denis  & Schiffermüller 

1 

ex. 

II 

Lymantria  monacha  Linnaeus 

2 

ex. 

(Lymantriidae) 

Eilema  lurideola  Z ineken 

2 

ex. 

(Arctiidae) 

Euplagia  guadripunctaria  Poda 

1 

ex. 

II 

Cucullia  umbratica  Linnaeus 

5 

ex. 

(Noctuidae) 

Brachylomia  viminalis  Fabricius 

2 

ex. 

II 

Acronicta  leporina  Linnaeus 

1 

ex. 

II 

Hoplodrina  blanda  Denis  & Schiffermüller 

1 

ex. 

II 

Parascotia  fuliqinaria  Linnaeus 

1 

ex. 

II 

Koen  en  Joris  JANSSENS  : Korte  Leemstraat  15a,  2000  ANTWERPEN. 


B7 


INTERESSANTE  LIBELLENWAARNEMINGEN 

(Koen  MARTEIMS) 


Ziehier  enkele  mooie  waarnemingen  uit  de  verzameling  van  de  heer  R. 
VAN  DE  POEL  (Ekeren)  : 

1.  Lestes  barbarus 

De  heer  VAN  DE  PDEL  ving  een  mannetje  op  22-09-1970  in  de  Kalmthoutse 
Heide.  Deze  grote  Lestes-soort , onmiddellijk  herkenbaar  aan  de  forse 
bouw  en  het  tweekleurig  pterostigma,  wordt  in  onze  streken  zelden  aan- 
getroffen, in  Nederland  soms  als  trekkers.  In  ons  land  was  L.  barba- 
rus sedert  1911  niet  meer  waargenomen! 

2.  Gnychoqomphus  forcipatus 

Twee  mannetjes  werden  door  de  heer  VAN  DE  POEL  gevangen  : 1 op  21-05- 

1971  te  Alle-sur-Semois  en  1 op  24-08-1971  te  Botassart.  Deze  dieren, 
met  ongewoon  mooie,  grote,  tangvormige  achterlijfsaanhangselen,  komen 
voornamelijk  voor  aan  stromend  water,  en  de  soort  kent  dus  in  ons  land 
een  beperkte  verspreiding. 

K.  MARTENS,  L.  Mastplein  19,  2710  HOBOKEN. 


CICADETTA  MONTANA  Scopoli  IN  BELGIË 

(lililly  DE  PRINS) 

C.  montana  is  in  België  een  grote  zeldzaamheid.  Ir.  Ch.  VERSTRAETEN 
kon  me  enkel  een  zekere  vangst  te  Torgny  meedelen  en  een  zeer  twijfel- 
achtige vermelding  te  Rochefort.  H.  HENDERICKX  was  zo  gelukkig  een 
wijfje  van  dit  insekt  te  ontdekken  te  Han-sur-Lesse  op  7 juni  1976. 

Deze  bergcicade  is  de  enige  soort  uit  de  familie  der  zangcicaden  ( Ci— 
cadidae)  die  in  BelgiP  kan  voorkomen.  Het  is  een  thermofiele  soort 
waarvan  de  larven  in  de  grond  leven.  Daartoe  zijn  ze  uitgerust  met 
stevige,  brede  voorpoten  die  hen  in  staat  stellen  gangen  te  graven 
tussen  de  wortels.  De  ontwikkeling  tot  volwassen  insekt  kan  verschei- 
dene jaren  duren,  maar  dit  schijnt  afhankelijk  te  zijn  van  de  breedte- 
graad. 

Cicadetta  montana  is  de  kleinste  soort  uit  de  familie  maar  toch  be- 
reikt ze  een  lichaamslengte  van  16  a 20  mm.  De  imago's  zitten  meestal 
in  bomen  waar  de  mannetjes  een  luid  sjirpend  geluid  vóórtbrengen.  Dit 
geluid  ontstaat  op  een  bijzondere  manier  : een  krachtige  spier  trekt 
een  convexe  chitineplaat  aan  de  zijkant  van  het  abdomen  samen  en  lost 
die  weer.  Men  kan  dit  vergelijken  met  een  metalen  doosdeksel  dat  men 
indrukt  en  terug  laat  ontspannen  zodat  telkens  een  droge  klik  ont- 
staat. Door  deze  beweging  snel  te  herhalen  ontstaat  de  typische  cica- 
denzang. 

Ui. 0.  DE  PRINS  : Diksmuidelaan  176,  2600  BERCHEM. 


88 


ENQUÊTE  7 : HESPERIIQAE,  ZYGAENIDAE,  PSYCHIDAE, 

SESIIQAE  en  NOCTUIDAE  {Catocalinae) 

(Willy  DE  PRINS) 


IMog  niet  zo  lang  geleden  verschenen  de  voorlopige  verspreidingskaarten 
van  de  zesde  enquête  over  Lepidoptera  : Arctiidae  en  IMotodontidae. 

Thans  start  de  zevende  enquête  en  uel  over  een  reeks  "moeilijke"  groe- 
pen : Hesperiidae  (laatste  familie  van  de  dagvlinders),  Zygaenidae, 

Psychidae,  Sesiidae  en  de  onderfamilie  Catocalinae  van  de  Noctuidae. 

Voor  de  Hesperiidae  kan  men  gebruik  maken  van  HIGGINS  & RILEY  : Else- 
viers  Vlindergids.  Vooral  de  beginnende  lepidopterologen  uijs  ik  op 
de  uiterlijk  op  elkaar  lijkende  soorten  : Hesperia  comma  L.  en  Bchlo- 

des  venata  Bremer  & Grey,  Thymelicus  sylvestris  Poda  en  T.  lineola 
Ochsenheimer  en  de  verschillende  soorten  uit  het  genus  Pyrqus. 

De  overige  families  kunnen  gedetermineerd  morden  met  de  merken  van 
o.a.  FÜRSTER  & liJGHLFAHRT  en  KBCH.  Bij  de  Zygaenidae  zijn  het  vooral 
de  soorten  uit  het  genus  Adscita  (Procris)  die  moeilijkheden  kunnen 
opleveren  en  enkele  op  elkaar  lijkende  rood-zmarte  soorten  zoals  Zy- 
qaena  filipendulae  L. , Z.  transalpina  Esper  en  Z.  hippocrepidis  Hüb- 
ner,  Z.  trifolii  Esper  en  Z.  lonicerae  Scheven. 

De  moeilijkheden  bij  de  Psychidae  hoeven  niet  meer  opgesomd  te  morden. 
Men  kan  terecht  bij  de  "Voorlopige  determineertabel  voor  de  mannetjes 
van  de  Belgische  en  Nederlandse  Psychidae"  (zie  Phegea  7 (2),  1979,  p. 
50-52).  H.  HENDERICKX  verklaarde  zich  bereid  om  alle  moeilijkheden 
bij  het  determineren  van  Psychidae  op  te  lassen. 

De  Sesiidae  en  de  Catocalinae  bieden  relatief  meinig  moeilijkheden. 
Voor  de  eerste  groep  kan  men  handig  gebruik  maken  van  FIBIGER  & KRIS- 
TENSEN  : The  Sesiidae  of  Fennoscandia  and  Denmark  (prachtige  kleurpla- 
ten). 

De  gegevens  betreffende  de  genoemde  families  morden  zoals  steeds  inge- 
vuld op  de  speciale  steekkaarten  die  gratis  te  verkrijgen  zijn  op  het 
sekretariaat  of  in  het  verenigingslokaal,  maar  ook  de  nodige  uitleg 
kan  verkregen  morden  omtrent  de  mijze  van  invullen.  Vele  medemerkers 
aan  vroegere  enquêtes  verzuimden  om  hun  gegevens  over  de  gemone  soor- 
ten mee  te  delen.  Nochtans  moet  men  bedenken  dat  elk  gegeven,  hoe 
nietig  ook,  bijdraagt  tot  het  zo  volledig  mogelijk  maken  van  de  ver- 
spreidingskaarten. Vele  mitte  plekken  op  de  kaarten  morden  niet  ver- 
oorzaakt door  het  ontbreken  van  de  soort  in  het  bepaalde  gebied  maar 
mei  door  het  verzuim  van  de  lepidopterologen  om  al  hun  gegevens  mee  te 
delen.  Bedenk  tevens  dat  urn  gegevens  niet  uitsluitend  dienen  om  de 
verspreidingskaarten  op  te  stellen.  Men  gebruikt  ze  ook  om  fenologi- 
sche  studies  uit  de  voeren  (bepalen  van  de  vliegtijd,  ontdekken  van 
verschillende  generaties  per  jaar  enz.). 

De  gegevens  over  de  Hesperiidae,  Zygaenidae  en  Psychidae  morden. op  het 
sekretariaat  vermacht  vftftr  1 januari  1980,  die  over  de., Sesiidae  en  Ca- 
tocalinae vfiftr  1 maart  198D. 


lil. □.  DE  PRINS  : Diksmuidelaan  176,  26BB  BERCHEM. 


/ 


89 


INTERESSANTE  ARTIKELS 


(lililly  DE  PRINS) 


flnnali  Musei  civico  Storia  naturale  Genova,  81,  (G1-G7-1976) 

G.G.  TGSD  en  E.  BALLETTO  beschrijven  een  nieuwe  soort’  uit  het  genus 
Aqrodiaetus  uit  Mal  d'Aosta  : A.  humedasae  (Lycaenidae).  Dezelfde  au- 
teurs beschrijven  een  nieuwe  ondersoort  van  Euphydryas  aurinia  Rottem- 
burg  : ssp.  tiraqalloi , uit  de  Centraalligurische  Apennijnen  (Nympha- 
lidae). 

Atalanta  (UUrzburg)  9 (4)  (september  1978) 

Diverse  auteurs  bespreken  het  trekvlinderseizoen  1977  voor  wat  Midden- 
Europa  betreft.  A. 0.  KGCAK  beschrijft  een  nieuwe  ondersoort  van  Pseu- 
dochazara  mamurra  Herrich-SchUffer  uit  Libanon  : ssp.  larseni  (Satyri- 
dae).  lil.  ESCHliJEILER  beschrijft  een  nieuwe  soort  in  het  genus  Hypone- 
phele  uit  Zuidoost-Turkije  : H.  kocaki  (Satyridae). 

Entomologische  Zeitschrift  89  (9),  (17-Q4-1979) 

□.  SLABY  beschrijft  een  nieuwe  ondersoort  van  Erebia  medusa  uit  de  ge- 
bergten van  Bulgarije  : ssp.  botevi.  Hij  bespreekt  tevens  het  voorko- 
men van  Erebia  oeme  HUbner  aldaar  (Satyridae). 

Entomoloqist 1 s Gazette  29  (4)  (1978) 

E.  SCHMIDT-NIELSEN  en  E.  TRAUGOÏÏ-OLSEN  bespreken  de  soorten  uit  het 
genus  Stephensia  (Elachistidae).  Het  artikel  bevat  tekeningen  van  de 
genitalia  en  een  plaat  met  8 afbeeldingen  in  kleur  van  vlinders,  waar- 
van één  soort  nieuw  wordt  beschreven  : Stephensia  unipunctella. 

J.  BROUN  en  G.G.  CGUTSIS  beschrijven  2 nieuwe  blauwt jessoorten  voor 
Griekenland  : Lysandra  philippi  en  Aqrodiaetus  nephohiptamenos.  Het 
artikel  is  geïllustreerd  met  tekeningen  van  genitalia,  androconiUn- 
schubben  en  foto's  van  de  imago's  (Lycaenidae). 

Linneana  Belqica  7 (6)  (1978) 

F.  HONIG  schrijft  over  de  verspreiding  van  Rhyparioides  metelkanus 
(Lederer)  in  Uest-RoemeniU.  Het  artikel  bevat  een  kaart  en  foto's  van 
vlinders,  eerste  stadia  en  biotoop  (Arctiidae). 

Mitteilunqen  E.G.  Basel,  28  (3)  (september  1978) 

L.  REZBANYAI  tracht  het  probleem  Horisme  tersata  - testaceata  - lauri- 
nata  op  te  lossen.  Het  artikel  bevat  reprodukties  van  de  oorspronke- 
lijke figuren  van  HUbner,  tekeningen  van  genitalia  en  voelsprieten  en 
foto's  van  de  imago's  (Geometridae). 

SHILAP  6,  nr.  24  (1978) 

M. R.  GDMEZ-BUSTILLD  tracht  het  probleem  van  de  Psychidae  op  te  lossen. 
Hij  stelt  een  nieuw  genus  (Micropsychia)  en  een  nieuwe  familie  (Micro- 
psychiidae)  op  en  bespreekt  de  systematiek  van  de  Spaanse  soorten. 


90 


BOEKBESPREKING 


FRflIMZ,  H.  : Gkologie  der  Hachgebirge,  23  x 16  cm,  495  p.  , 75  tabellen 
en  121  figuren,  Verlag  Eugen  Ulmer,  Pnstfach  1032,  D-7QQQ  Stuttgart  1 
1979;  gebonden  118,-  DM. 

Het  hooggebergte  heeft  steeds  een  grote  aantrekkingskracht  uitgeoefend 
op  verschillende  soorten  mensen.  Door  de  aanleg  van  wegen  en  kabelba- 
nen zijn  talrijke  hooggelegen  gebieden  nu  te  bereiken  die  tot  voor 
kort  nog  haast  ontoegankelijk  waren.  En  jammer  genoeg  dringt  in  vele 
gevallen  met  de  mens  ook  de  natuurverontreiniging  binnen  in  dit  extre- 
me leefmilieu. 


De  auteur  ontleedt  dit  milieu  in  al  zijn  aspekten.  I\la  een  inleiding 
over  het  ontstaan  van  gebergten  en  de  werking  van  de  erosie  gedurende 
en  na  de  ijstijden,  bespreekt  hij  het  hooggebergteklimaat , waarbij 
achtereenvolgens  zonnestraling,  luchttemperatuur,  winden,  luchtvoch- 
tigheid en  neerslag  worden  behandeld. 


In  dit  abiotische  geheel  worden  dan  eerst  de  planten  en  daarna  de  die- 
ren besproken,  steeds  in  verband  met  de  andere  faktoren  van  het  mi- 
lieu. Ook  wordt  de  invloed  van  het  hooggebergteklimaat  op  het  mense- 
lijk organisme  even  aangeraakt. 

Achtereenvolgens  worden  dan  de  land-  en  zoetwaterekosystemen  van  de 
verschillende  hooggebergten  van  de  wereld  besproken  : het  meest  uit- 
voerig komen  de  Alpen  aan  de  beurt,  dan  volgen  Pyreneeën,  Iberische 
gebergten,  Hoge  Atlas,  Kanarische  eilanden,  Apennijnen,  Abruzzen,  de 
Etna,  de  Balkangebergten,  Kreta,  Skandinavië  en  de  verschillende  hoog- 
gebergten in  de  andere  werelddelen. 

Bij  elk  onderdeel  worden  talrijke  voorbeelden  uit  de  planten-  en  dier- 
wereld, vooral  insekten,  gegeven.  Overal  worden  de  beweringen  gestaafd 
door  tabellen  en  allerlei  cijfermateriaal.  Moeilijke  passages  worden 
verduidelijkt  met  schetsen  en  schema's  en  van  talrijke  biotopen  worden 
foto's  afgedrukt. 

De  auteur  laat  ook  niet  na  om  de  invloed  van  de  menselijke  aktiviteit 
op  de  ekosystemen  van  het  hooggebergte  te  beschrijven.  Hij  komt  daar- 
bij tot  weinig  bemoedigende  resultaten. 


Achter  in  het  boek  zijn  een  uitgebreide  literatuurlijst  en  een  alfabe- 
tisch zaakregister  opgenomen.  Het  boek,  hoewel  in  een  klaar  en  gemak- 
kelijk leesbaar  Duits  geschreven,  richt  zich  omwille  van  de  inhoud 
toch  wel  tot  een  eerder  ontwikkeld  publiek.  Mensen  die  reeds  iets  over 
geologie  en  ekologie  afweten  en  bovendien  een  beetje  thuis  zijn  in  de 
statistiek,  zullen  er  evenwel  een  schat  aan  informatie  in  vinden.  Al- 
len die  geboeid  zijn  door  het  leven  in  het  hooggebergte,  moeten  dit 
zeer  verzorgd  uitgegeven  boek  zeker  lezen. 


UJ.Q.  DE  PRIMS 


ENCKE , F.,  BLJCHHEIM,  G.  & SEYBGLD , S.  : ZANDER  - Handwürterbuch  der 

Pf lanzennamen.  17  x 12  cm,  844  p. , volledig  nieuw  bewerkte  en  uitge- 
breide 11de  uitgave.  Verlag  Eugen  Ulmer,  Postfach  1032,  D-70GEI  Stutt- 
gart  1,  1979,  gebonden,  58,-  DM. 

Dit  handige,  stevig  ingebonden  boek  begint  met  een  inleiding  in  de  bo- 
tanische terminologie.  Regels  voor  de  uitspraak  van  de  Latijnse  namen 
en  de  Internationale  Regels  voor  Botanische  Nomenklatuur  worden  erin 
opgenomen.  Dan  volgt  een  systematisch  overzicht  van  het  plantenrijk, 
met  daarachter  een  alfabetische  lijst  van  de  families  en  geslachten. 

Het  hoofddeel  van  het  boek  wordt  gevormd  door  de  alfabetische  lijst 
var*  geslachten  en  soorten.  Bij  de  genusnamen  staat  vermeld  of  het  een 
mannelijk,  vrouwelijk  of  neutraal  woord  is  en  tot  welke  familie  het 
geslacht  behoort.  Bij  elke  soort  staan  talrijke  gegevens  vermeld  : de 
aard  van  het  gewas  (boom,  heester  enz.);  of  het  een  vaste  plant  is, 
een  eenjarige  enz.,  op  welke  grond  hij  bloeit  en  hoe  hij  over  de  aarde 
verspreid  is.  Bij  een  hele  reeks  soorten  wordt  bovendien  aangegeven 
of  ze  beschermd  zijn  in  de  Duitse  Bondsrepubliek  of  in  de  Duitse  Demo- 
kratische  Republiek. 

Na  dit  uitgebreide  deel  komt  een  alfabetische  lijst  van  de  Duitse 
plantennamen  met  verwijzing  naar  de  Latijnse  namen.  Dan  volgt  een  al- 
fabetische lijst  van  de  Latijnse  soortnamen  met  uitleg  van  de  beteke- 
nis van  die  namen.  Tot  slot  is  in  het  boek  een  uitgebreide  lijst  van 
auteurs  opgenomen,  waarbij  de  afkorting  van  de  naam  wordt  aangeduid, 
verder  de  data  van  geboorte  en  overlijden,  nationaliteit,  werkterrein 
en  voornaamste  publikaties.  Helemaal  achteraan  volgt  nog  een  korte 
literatuurlijst. 

Het  boek  bevat  zowel  wilde  als  gekweekte  planten  en  het  richt  zich  dan 
ook  tot  een  zeer  ruim  publiek.  Het  werk  zal  veel  tijdverlies  voorko- 
men als  men  snel  informatie  zoekt  over  de  bloeitijd,  de  juiste  spel- 
ling van  de  Latijnse  naam  e.d. 

U. □.  DE  PRINS 

INHOUD  : 

DE  PRINS,  UI.B.  : -Insekt  van  de  maand 83 

-Cicadetta  montana  Scopoli  in  België 88 

-Enquête  7 : Hesperiidae,  Zygaenidae,  Psychidae,  Se- 

siidae  en  Noctuidae  (Catocalinae) . 89 

-Interessante  Artikels 90 

-Boekbespreking 91 

HENDERICKX,  H.  : -Luffia  ferchaultella  (Stephens,  185B),  een  nieuwe 
soort  voor  de  Belgische  fauna  (Lep.,  Psychidae) 80 

JANSSENS,  J.  & K.  : -Enkele  waarnemingen  te  Hodister  (Luxemburg) 87 

LUQUET,  G.  Chr.  : -Ekologie  van  de  veldsprinkhanen  van  de  Mont  Uentoux 
(Uaucluse).  Biogeograf ische , fenologische  en  etho- 
logische waarnemingen 73 

MARTENS,  K.  : -Interessante  libellenwaarnemingen 88 

95 


verantw.  uitg.  : W.  De  Prins,  Diksmuidelaan  176,  2600  Berchem. 


Tel.:  031  / 22.02.35