4. i 
ERI L4 - 
- : 
P. 
E 
* 7 z 


[2 


JA 
T À "d 
E 
— 
* " 
? Ll 
D" 
— 
c w- 
: - 
*" 
* 5n 
r 3 
x N 


mms and 


RS 


p r" P d E 
no al a Lose een » Ax 
, 94 "d * | 
t 7 4 7 "A z N P j e 7 i 
* / ", re " aZ 
TOC di. Pots pu "m 
d 
ü x 
p 


UNCDVAERSS EY. 
QI OEIIEPNIOI'S 


From the Estate 
of Professor 
J. Van Cleave 


g COCA 
Mig 


NATURAL 
HISTORY 


APí 


. PHILOSOPHIAE NATVRALIS 


SIVE 


PHYSICAE. 
—»— DOGMATICAE 


TX OM'/V'S .'k 


EÉCONTINENS 


"PHYSICAM GENERALEM, 
COELESTEM ET AETHEREAM 


TANQVAM 
CONTINVATIONEM SYSTEMATIS 
| PHILOSOPHICI 
CHRISTIANI L. B. pn: WOLFF, 


POTENTISSIMI BORVSSORVM REGIS CONSILIARII INTIMI, 
FRIDERICIANAE CANCELLARII ET SENIORIS EIC. 


AVTORE 
MICHAELE CHRISTOPH. HANOVIO, 


GYMNASII ACADEMICI GEDANENSIS PROFESS. PHILOS, 
EINSREHUMR BIBLIOTHECARIO, 


HALAE MAGDERYRGICAE, 


PROSTAT IN OFFICINA LIBRARIA RENGERIANA. 
M BECSOIX II 


t 
"S 


SM 


| SERENISSIMO, POTENTISSIMO, 
'SAPIENTISSIMO INVICTOQVE 


PRINCIPI ET DOMINO, 
DOMINO 


FRIDERICO V. 

REGI GLORIOSISSIMO DANIAE, 
-ANORVEGIAE, GOTHORVM ET VANDALORVM; 
^DVCI SLESVICI, HOLSATIAE, STORMARIAE 
- ATQVE DITHMARSIAE; COMITI OLDENBVRGICO 


AC DELMENHORSTIO 
ETC. ETC. ETG. 


-REGI AC DOMINO.MEO 
LONGE CLEMENTISSIMO: 


REX AVGVSTISSIME, 


ij" REGIAE MAIESTA- 

j ^ TIS TVAE fummam inime- 

| ^  pntamque omnino munificen- 
tiam erga meam tenuitatem obícuritatem- 
que, qua, fuperans quidquid in Regibus 
eogitare licet , ipía nori tantum inculgen- 
tiffimo vultu animoque dedicationem Poli- 
tice a me edite, multis nominibus imper- 
feCte, accipere dienata eft ,' que fufficere 
is abunde potuiffet debuilfetque; fed & 
24 Mune- 


Munere prorfus Regio Numi aurei pretio- 
fiffümi, quo Memoria erecte Anno hujus 
fzculi fupra quinquagefimum quarto Aca- 
demie Regie Pictorum, Sculptorum, Ar- 
chitectorumque in omne evum fecuturum - 
transmittetur, srB1 eam non difplicuiffe 
teftata eft, ingratiffimus forem, nifi fo- 
lemni & duratura gratiffimce mentis teftifi- 
catione hic earn commemorarem traderem- 

ue univerío orbi erudito admirandam, fu- 
piciendamque. 

Vicit illa, quam in Zicatioze luris Gen- 
tium luftris autor, cujus fyftema philofo- 
phicum fufcepi continuandum, meritifli- 
mo publice deprecicavit, infignem liberali- 
tatem Cclfiffimi , iam fupra mortalitatem 
pofiti, Principis Araufionenfis & Naffovi- 
enfis, WILHELMI CAROLI HENRICI 
FRISONIS, preter omnem Ípem opinio« 
 nemque donantis numiíma aureum, guber- 
nationi hereditarie Totius Belgii Foedera- 
ti füfcepte facratum.. | Vicit & celebratam 
Largitatem FRIDERICII. Boruflie Regis; 
| Claris- 


Clariffimüni Joagzen Bernoullium, excutf 
mercurialis Phosphori caufa; numo egreeio 
fimili cohoneftantem. 

Illuftrata eo ipfo fimul eft inter exte- 
YOS, & altius animo meo infixa pie eodem 
anno celebrata ab omnibus feliciffimo fce- 
ptro fubjectis memoria fecularis Iubilei pr- 
LATAE MAIESTATIS ABSOLUTAE, & 
ardentius inflammata eft divini Numinis 
imploratio, pro perpetuo flore REGI!AE 
eL. MAIESTATIS TUAE SUMMJE ET DO- 
MUS; ut ea pari femper quin majori fubin- 
de Profperitate in futura queque f&cula 
tranfeat intemerata & confummetur, Re- 
enorumque & una generis humani falus füb 
ea, ad fummum, quod capere valet, fafti- 
eium evehatur. id 
^ Neque enim nifi ad publicam falutem 
usquequaque amplificandam faciunt mE- 
GIAE TUAE MAIESTATIS autoritate in- 
troducte ftabiliteque Societates commercii 
nautici ad Sinas, Indos, aliasque diffitiffi- 
mas nationes promoti, Academie ícientia- 

rum 


rum, elegantiorumque literarum ,. artium 
quoque architectonicarum omnium, pin- 
gendi, fculpendi, mechanicarum,  bellica- 
rum, rei tormentarie , & quarum non? 
Eodem faciunt regiis fumtibus edita itinera» 
ria, univerfo generi humano proficua;. edi- 
t2 & edende amplius füperbe teftaceorum 
cruftaceorumque icones ad vivum plane 
exornate & deícripte, quz inufitata regia 
magnificentia complurium Europe publica- 
rum Bibliothecarum cimeliarchia. ornant. 
extraordinario fplendore; hoc demum an- 
no regio iu(fu fumtuque profecta Erudito- 
rum focietas ad orientalis eruditionis thefau- 
ros, & monumenta refidua penitius inqui- 
renda, & certiora. de iis, que & nos juva- 
re & diviniorum literarum veritatem illu- 
ftrare poffunt, exploranda & inde repor- 
tanda. His alisque fimilibus, brevitatis 
cauía nunc pretermittendis, Operibus fa- 
pientiffimum paternumque penitus Regi- 
men TUUM fupra laudes eloquentiffimorum 
evexifti, & mirifico felectu Miniftrorum 

: fummo- 


fummorum TE digniffimorum in dies majo- 
ra & fublimiora exquifitiffimo ftudio prio- 
ribus addis, ut patrocinio & palladio tanto 
feliciter gaudeant, quotquot ubique terra- 
rum confugere ad illud audent. ' 
E quorum numero cum & ego fim, & 
particeps Largitatis, ad bene merendum de 
genere humano invitantis quoscunque non- 
nihil eo conferentes; non potui non folen- 
nitati & pietati publice animo faltem devo- 
teintereffe, Deoque pro Tanti Regis Do- 
no, utinam diuturno, humillimas perfol- 
vere grates. Adjunxi propterea ferventi- 
bus tot Populorum Tuorum votismea quo- 
ue intezerrima, ut dulciffime Pacis fru- 
usuniverfe Danie nunquam eripiantur, 
nunquam Secularis hec fapientia Regimi- 
nis minvatur, autab ea minime fucata pie- 
tàte omnique reliqua virtute fejungatur, 
quibus Regie regnique Salutis fumma con- 
tinetur; ut nunquam Regie Stirpi dcfint 
heredes virtutum regnorumque avitorum, 
fuccefforesque parestot Laudatiffimisin po- 
da Ex tentatu 


tentatu & autocratia Majoribus; ut in pri- 
mis fplendidiffimum FRIDERICI V, 
hoc íeculum condentis,- Salomonis inter 
Danos Redivivi, Exemplum, tantisPopu- 
lis exoptatffimum, atque tot inftitutis 
univerfo Regno Pofteritatique faluberrimis 
gloriofisfimum, uti aliis laudibus & meritis 
iummis, ita quoque profperrima Pylii Re- 
gis etate omnes vincat regios Majores; 
ejusque exempli veftigiis a nemine fat lau-- 
. dandis Regii Principes, aut in Dania, aut 
alibi regnaturi, ita infiftant, ut nil nifi 
quod easdem «mulari aut fuperare posfit, 
regium ducant fummisque Principibus di- 

enum in utroque fexu. | 
Velit quefo, REGIA TUA MAIE- 
STAS, eximia illa, qua ubicunque agitef- 
fulget, Gratia publicam pietatis mee gra- . 
tiarumque fÍfubmisfisfimarum — declaratio- 
nem, animique deditisfimi, nec unquam 
ceffaturia precibus, pro TANTI REGIS 
omnigena fummaque felicitate fundendis , 
cum, quibus gratisfime mentis receffus pa- 
tefaciam 


tefaciam, documenta meliora defint, pro- 
muleationem equi bonique arbitrari confü- 
lendam.. Lubeat ideo quoque, hoc Phy- 
fic: germane exordium, in quo REGUM 
REGIS Íepenumero impervia captui 
humano conjecturisve Majeftas, in mundo 
corporeo ubique exíplendescens, ejusdem- 
que infinita & Potentia & Bonitas, (effu- 
fisfima non modo in Principes omnes Prin- 
cipatusque eorum, verum etiam in univer- 
fum hocce immenfum beneficentia , fapien- 
tisfime omnibus omnia quotidie largiente, 
quibus indigent res create, ubique mani- 
feftisfima, a nemine digne fatis laudanda 
venerandaque,) rudi admodum Penicillo 
quadamtenus adumbratur, fimili Deo. hu- 
manitate regia, in exteros haud minus, 
quam in fubditos, tam fapienti Rege bea- 
tos, quoquoveríus eminente, in potentis- 
fimam fufcipere tutelam fuam, & fi quam 
mereri videbitur commendationem. In 
primaria felicitatis mee parte femper ponam 
tam egregia inexípectataque Regie T vk 
ba indul- 


indulgentie pignora dicam an infignia aut 
cimelia, quz ut officiorum haud intermit- 
tendorum monumenta fpectabo donec 
emoriar, | 


REX AVGVSTISSIME 
REGIAE MAIESTATIS TVAE 


Gedani e mufca 
d. 24. Aug. 1761. 


Cultor & fervus obítri&iffimus 
humillimusque 


Michael Chriftophorus Hanovius. 


C 


G 


Breviter in hoc yeftibulo adituque fcientiae nati- 
4) ràlis primum ratio reddenda videtur, cur in 
5 continuando Germans Philofophiz Syftemate, 
E ab illuftri Lib.Baroze png WOLFF, fi vixis- 
senisdifalii i» (fer. abfolverido, nunc demum eam- Phyfice 
dirti ordiámur, quz ab ipfomet Phyfica dogmatica nomina- 
tur. Ita enim Cap. IIl. Difc. prielim. de Partibus Philofopbiz S. 

'$9.fcribit: Pars ifla Philofophiz, quz de corporibus agit, Phy- 
fica falutatur, quam dicit fcientiam eorum, quz. per corpora 
poffibilia funt, eamque $. 108. ibid. non (ine ratione phy(icam 
dogmaticam appellari monet. 


b 5 pfe 


POXRRUE FOAOTDOO. | : 


, 

Ipfe quidem $. 107. ibider docet, in Phy(ica reddendas es- 
fe rationes eorum, qua per corpora fieri poffunt, nobisque in 
iis rationibus adquiefcendum effe, quz a caufis proximis deri- 
vantur. Principia igitur ab experientia petenda efle, unde 
aliorum, que fiunt, ratio reddi poteít: que cum non fem- 
per ex obíervationibus pateant, per experimenta in apricum 
fünt.producenda. Eam igitur Philofophiz naturalis partem, 
que per experimenta ftabilit principia Phy(icoe , ibique tra- 
denda illu(trat, Phyficam vocari experimentilem. | Quam def- 
niens, ait efTe fcientiam per experimenta ftabiliendi principia, 
unde ratio redditur eorum, quz in natura rerum fiunt. — Ap- 
paret manife(to £x; allatis; eam ádzquatius digi Phy(icam em- 
piricam poffe, utf Plychologia empirica áppéllata fuit, quia 
ultra ea non progreditur, quz obvia funt experientiz evi- 
denti, à 6d 


Sic quoque eam appellandam tradendamque effe, me- 
cum ftatherám nom.téhntum ;' fed. & éxor(us eram & Deo duce 
pertractaffem, nifi diffündens fe calamitas bellica per integrum 
biennium, & quod excurrit, Bibliopolium quoque Rengeria-- 
num, cui continuationem fyítematis philofophici hucusque 
jam perdu&ti relinquere quum cenfebam, ita afflixiffet, ut 
& mora impreflioni injiceretur; & prztermittendam effe eni. 
piricam illam; partem confültum duceretur. | Sumtus enim 
haud neceflarii videbantur & Bibliopolio Celebri & emtori- 
bus creandi, copia ingenti figurarum znearum'ad naufeam 


fere variatarum recufarumque, (ine quibus experimenta (at ]ti- 
culenter exhiberi ;;inequeunt. 


Quo. 


BORUZE EA /RIS0S 


- Quorum experimentorum pars major cum iam ab illu- 
ftri. Jolfio tribus oris in forma oclipertita in. lucem prodiiffet, 
& alia quoque complura in multis^aliss operibus divulgata 
proftent: propterea, quz in-his repetendis vel augeri & cu- 
ratius tradi, vel aliunde aut e proprio ingenio petitis incre- 
mentis, ex parte novis quoque ampliari ita potuiffent, ut ali- 
as ex multis pretiofisque voluminibus haurienda, aut nusquam 
reperiunda, equo pretio conjunctim haberentur, non tamen 
opus videbatur in przfenti rerum facie triíti, fy(tematis pre- 
tium cuiquam reddere moleftum. Poterat infuper in confir- 
" mátione dogmatum a po(teriori brevis fieri mentio obferva- 
tionum experimentorumque perpaucis additis lineamentorum 
haud pretermittendorum tabellis. Poterat ftudiorum eorum, 
quibus ipfa forte nondum eff:nt, perfpeCta, nec. allata fuffi- 
cerent ad i(ta penitius percipienda, amandari ad ipfos fontes, 
e quibus explere fitim. fuam abunde poffent. Poterat deni- 
que quorundam novorum fuccintta adhiberi commemoratio, 
ne effet, cur jure multa in fyftemate phyf(ico defiderarentur. 


Ratio quoque mez habenda erat valetudinis, cum rhev- 
matismis & manuum fpasmis haud raro ita confli&antis, ut 
feponendus interrumpendüsque áliquamdiu conquirendi, me- 
ditandi, fcribendique labor fubinde effet. Neque oculorum 
acies, e diuturno intentiorique- ufü' hebetudinem, defatigatio- 
nemque facillime contrahens, negligenda mihi e(t, przfertim 
cum perfpiciliorum ope haud indigeat, .& carere mali; quam 
egere. Praterea fuas vindicant (ibi curas officiorum. in fpar- 
ta rite obeunda partes, his otio demum dato peragendis an- 

tefe- 


* 


PRZFATIO. 


,curz, praferendo antea dictis; quz. multis hic exemplis cor- 


roborare, ob eorum copiam in omnibus fy(tematis QUUM 
bus tiui fupervacuum foret. "e 


1 


In premittendis Phyffcze principiis vires corporum an- 
te omnia dilucidandz fuerunt, ut eo melius intelligi argu ' 
mentum Cel. Euleri poffzt, quo corpori vim cogitandi ineffe 
aut tribui non poffe contendit. — Quem ipfum aliis licet ver- 
bis idem fentire arbitror, quod hic accommodatius ad com- 
plurium captum evolvendum exiftimavi.  Perfeverare enim. 
in ftatu. motus aut quietis, & tamen compelli ad eum cum 
contrario permutandum, ab alia quam corporea vi proficifci 
in ftatu naturali, nemo contendere audebit. — Explanatio igi- 
tur apparentis hujus diver(itatis e vi ipfa ita petenda Md ut 
intelligi a plerisque pofiet. 


, Progreffus inde fum ad enucieandum. corporum indo: 
lem; proprietates communes, modosque mutarionuim rationes: 
& caufas erüendi, Ubi de magnitudine, extenfione, maffa, vo-: 
lumine, dimenfione, figura, pulchritudine, den(itate & rarita- 
te ac poris, de impenetrabilitate, firmitate, mobilitate varia, 
duritie, mollitie, afperitate, levitate, de loco, fitu, tempore, 
otii fragilitate, exiliate , friabilitate ,' tenacitate,. 
diffofutione, fübtilitate, fimilibusque exponitur. Perrexi ad 
vim corporum in fua celeritate & dire&ione, legesque muta-- 

tionum - 


PRJEFATIO. 


tionum explanandas.  ltaque poít generales motuum leces, 
gravitatisque in motu accelerato aut retardato, wcceffi ad ofcil- 
lationes pendulorum, & vibrationes, ad. vires centripetas & 
centrifugas, ad. virium vivarum & mortuarum difcrimen, & 
;ad menfuram earum éxtra dubium ponendam, ad vires ftabi- 
lium & fluidorum liquidorumque ,- ad vires cohzrentiz fir- 
morum, durorumque, ad vires elafticas, earumque & prz- 
cedentium gradus menfuürandos. 


Generali hac fe&ione abfoluta nil auguftius in natura 
rerum occurrit, nil prius digniusque precipua contemplatio- 
ne Phyíica ccle(ti five Uranologia. Itaque explicare opor- 
tuit fidera in ccelo, 'tum fixa, tum vaga feu. circumeuntia; 
^ftellas fixas, & quenam fint planetz primarii & fecundarii, 
qui cometz. .."lum exorfus.a notiori nobis tellure, ejusque 
figttra, magnitudine, fitu; motu diurno & annuo, zonis, 
climatibus, 'coluris, ecliptica, motus pernicitate diftincte 
enarrandis, fimiliter egi de luna, fole, Venere, Mercu- 
rio, Marte, Jove;.Saturno; eorunique fatellitibus, de come- 
.tis & ordinibus fixarum ftellarum. In fingulis non phzno- 
mena tantum, quousque per recentiorum obfervationes in- 
notuerunt, recenfui, fed & rationes eorum , quoad fieri po- 
tuit, ftudui indagare. TT ' 


c2. His 


PRZEF A'T I O. 


His mihi gradum & viam quafi munivi ad exhibendas 
leges fidereas generales, eruendasque orbitas ellipticas, & pe- 
riodos fiderum, fixorum, circitorum, cometarum quoque di- 
fe&orum & retrogradorum ad vortices, mutuasque fixarum 
in circitores, & horum in fixas a&tiones, cum refultantibus. 
inde velut attra&tionibus, attritibus, ponderibusque, ad lucis 
excitationem, propagationem, pernicitatem , aberrationem. - 
Hinc patefeci aditum ad legem fixarum regendi perficiendi- 
que fe & circitores fuos, & confeCtaria in ordinibus & nu- 
mero fixarum fatellitumque  quadamtenus circiter zftimando. 
Ita intelligantur antiquorum mundi innumeri, qui infunt mun- 
do vero, unico, optimo, maximo, pulcherrimoque; intelli- 
gitur ratio ordinis, unionis, virium centralium, fuum cuique 
locum, orbitam, motum tribuentium; ratio orbirarum elli- 
pticarum & arearum curvaturz; ratio galaxic, anni platoni- 
ci, diverfe pernicitatis lucis folaris dire&e & reflexa. | [ndi- 
dem fluit examen Bradlejanz pernicitatis lucis fixarum; appa- 
ritio novarum ftellarum periodica, aut irregularis; lux nebu- 
lofirum; & inanitas genethliacz a(trologicz. 


Animadverti incidens in $. 392. & duos fequentes, di- 
ftra&tum me variis laboribus in computandis fixorum ordini- 
bus omififfe fetinando fübtrahendos ordines intermedios, v. 
g. in primo ordine medium, noftrum folem; ideoque & in 

fumma 


PRJUEFATIO. 


fumma ineunda nimium prodiifle, pofita qualitate. Quia 8 
ordines tantum darent 2571. & 12. conficerent 9812. Hinc 
vel plures quam 6 ordines confpiciuntur, vel non erunt fix 
propemodum zquales. Summa 5) 175000. requireret circi- 
'ter 215. ordines. Et quis definiet, denturne chiliades, my- 
riades, aut milliones ordinum complures? Si qua fimilia ali- 
bi occurrant errata, equitate le&torum illa emendatum iri con- 
fido. Porro fübmonendum hic videtur, quod nunc demum 
innotefcit, in Gallia e recentibus tribus obfervationibus Vene- 
ris fatellitis, hujus orbitam effe determinatam, & cum regia 
fcientiarum focietate Londinenfi communicatam, ante 'T'ranfi- 
tum Veneris fub fole. Ope micrometri, in im 7 pedes lon- 
go adhibiti, diametrum Veneris apparentem in nupero trans- 
itu non ni(i 36tam folaris diametri partem deprehendi. Un. 
de multo major folaris refultat magnitudo , quam quz huc 
usque ex aliis obfervationibus e(t ufürpata ex ratione Horro- 
. Xiana 1:25. Jam in Martis fatellitem. detegendum oculatio- 
rum dicam an in(trumentis preftantioribus utentium aftro- 
Ícoporum vigilantia fe fentiet haud vana fpe animatam. 


"Tertia Se&ione accedo ad ztherologiam, & ante omnia 
quid fit ethér, & quod revera detur evinco. — Ubi & Nes 
toniano uti Saks RA argumento in Ozaeff. Optic.i9. — Si ita fus- 
penduntur duo thermometra exacta. in duobus cylindris vel 
campanis Vies, ne vitrum aribiens contingant; exhauftoque 

e 3 ex 


PRUEFA' TIO. 


ex alterutro eorum acre, transferuntur fimul in locum cali- 
diorem, thermometrum in vacuo eodem momento temporis, 
neque fecius afcendit, quam in pleno.aére pofitum. — Opor- 
tetne, ut exhaufto aére reítet in vacuo zther, isque calidior 
vitrum penetret, & thermometrum calefaciat, cxt. | Oftendo, 
ztherenr dari, ubicunque alia corpora non dantur; «ciones 
ejus in fe invicem circumquaque eíIe zquales in eadem a cen- 
tro di(tantia & in univerfo; eumque fublato zquilibrio eniti 
ad illad reftituendum. - Doceo, quomodo inde oriatur lux, - 
ejusque propagatio perniciífima, pittura corporum.in loco ob- 
fcuro, inflexio, reflexio, refrattio , cum fuis legibus, item 
umbra, penumbra, abforptio, & colores quicunque, ^ Qui- 


bus fuübjungo photometriam feu rationem lucem menfurandi 
coloresque. 


j / 


A luce progredior ad calorem, ejusque ortum & gra- 
dus tum vulgares in tepore, zitu, ardore, igne, in frigufcu- .. 
lo, frigore, gelu, rigore; in calore vjrali & falutari ,. a luce - 
oriundo, ejusque effectibus, pariter ac in deftruente & letali; 
tum in artificiali ejus dimenfione per thermometra, zeftome- 
traque varii generis, quorum & comparatio indicatur; per 
[pecula plana, Archimedis & Buffoni, item per vitra & fpe- 
cula cauftica diverfa. Horum ufus, effe&us, incommoda & 
commoda, in pyrometria fubinde emendanda non fuerunt prz- 
tereunda; neque phenomena phosphororum , pyrophororum, 

vulca- 


POROG£EÉPBATIO. 


* 
vuleanorumque. Circa "Fhermometra ferrea accepi in Anglia 


novam dari inveationem, ve&tes varios ita componentem , ut 
inde gradus caloris majores confpiciantur. Quantum conjicio, 
facere hzc inventio poffet ad fri&tionem rotarum minuendam, 
fi compofitio fa&a eft more ftaterarum, vel acuum magneti- 
carum, ut fcilicet ve&tis candefa&us altero extremo attingat 
ftaterz, aut acus ei (imilis prime, breve brachium, gravius 
tanto, quanto alterum e(t longius; hoc rurfus fecundz bre- 
.vius brachium, & ita ulterius. Nec tamen. & hujusmodi 
"'hermometrum valere poffet, ceteris impedimentis remotis, 
nii usgue ad eum gradum, quo ferrum tandem liquefieret, 


| (28raes calorem capite tertio Ele&ricitas & Ele&trome- 
tria. Prxmiffis ejus phenomenis antiquis & recentioribus in 
atmosphzra & vacuo, una cum modis eam in aliis excitandi, 
& propagandi, aliis communicandi & impediendi, ad ejus ex- 
plicationem, rationes & leges progreífus fit. Difceptatur. de 
vitrea, re(inofa; po(itiva & negativa; naturali & artificiali, & 
applicatur ad acrem, Caftorem & Pollucem , lucem mercu- 
rialem, draconem eleibicna Notatur difcrimen infigne ele- 
Griciratis momentanez, & durabilioris: cum conf(e&ariis con- 
cu(lionis &c.  Addicur varia ele&trometria qua gradus appul- 
fuum, repulfuum, fcintillarum, ignísque; item ratio inten- 
dendi vim ele&ricam electropleGtis, incendendi pulverem py- 
rium, pertundendi libros &c. fcinrillis. 


Agmen 


PRJEFATIO. 


Agmen claudit ztheri. in acceptis ferenda vis magneti- 
ca dudum hominibus perfpe&ta habitaque in arcanis, haud fe- 
cus ac elefrum. — Cujus peculiaris indoles, attra&io & re- 
pulíüo, dire&tio ad polos modo in meridiana, modo in decli- 
natione ab eadem verfus orientemi. & occidentem variabili, 
modo in linea horizontali, feu axi parallela, modo obliqua 
ad horizontem (confpicionem) inclinatione ad optimas expli- 
cationes, rationes & leges magneticas refertur. Non diífimu- 
latur ortus vis magneticze naturalis & artificiali; non modus 
eam mutandi, minuendi , augendi, invertendique fulmine, 
igne, arte; non ratio dire£tionem, & celeritatem efficacita- 
temque menfürandi. En fummam capitum hujus partis, E 
multo plura ipfum dabit opus. E 


. PHYSICAE SCIENTIAE 
". PROOEMIVM. 7 


undus adfpeclabilis,,. qui dicitur (S. 49. Cor?t]), cu» ipopri 
revera exiítit. ($. 644. P. IL. Z 2eo/. uat.):ex ma- zarerza ri- 
teria, vel rebus marerialibus finitis ($..50./644. manda fit? 
Cosiol.).*' Sed materia 'fenfüs incurrens voca- 
rur] extenfum i iners, Hh. e. "vi inerte predi- 
epum 141. Di; eaque in Compofito determinatur ($-948. 07 
£01.) ita ut eílentia compofiti inde prodeat, & extenfionem, & 
vim inerte complectens. . Vis inertige autem Kopleri fpe&atur 
a plerisque ut paffiva, fimulque ut principium motui refiítens; 
ideoque ei contraria ($. 130. & 317. figg. Cosmo!) Ezucleanda 
itur- poti/fomum «is inertie erit, a qua materia ens iners appcl- 
UVolfi P5yf Tom. 1.) A latur 


2 £*00EMIVMHM, 


fatur, quaqne ejus effentia & principium mutationum "exlibe- 
tur ($. 866. Oztol.). 


Licet corpus per inertiam quafi fegne ad motum concipiatur, ut 
'— excitatione indigeat, ubi movert debet: invefligandum tamen 
89^ c(t, quare & an merito iners dicatur, cum in co. dum mo- 
vetur, vis quedain fe exferat (S. 135. Cosmo). Si illuftrem 7f. 
ANeutonium Pbilof. nat. Princip. T. 1. p. 4. Edit. Genev, evolvi- 
amus: materie vis infita eíl potentia refiltendi, qua corpus 
unumquodque, quantum in fe eít, perízverat in. flatu fuo 
vel quiefcendi vel movendi uniformiter in dirc&um, Quam 
vim deinde inertiam maffz vocat . . . vulgus, pergit, refi- 
flentiam quiefcentibus, & impetum moventibus tribuit. Mo- 
tus vero & quies, uri vulgo concipiunrur refpe&u folo diffe- 
runtab invicem. cet. Sed ne ipfe quidem aufus ell dicere, 
corpus refiftere quieti dum movetur. quia id ab ufu & re 
ipfa abhorret; Ergo mmtetie vis refiftesdi proprie non refi- 
flit nifi motui, & dum quiéfcit. & alii morur, quo non mo- 
vetur, nifi & violento illi, quo movetur. Olim quidem Phi- 
lofophi materiam conceperunr ut mere paílivam f, non repu- 
gnanrem , fed potius obfequenüffimam. — Sic Arifforeles de 
Gen, & corr. L. 1. 0.7. 5 06 AQ, 4 Ui, mcO9wrixov. & de nat, 
Deor, Cicero. L. II. c. 39. infit. neque fuperftitiofe & aniliter, 
. fed phyfica conftantique ratione dicitis, materiam rerum, ex 
qua & in qua omnia funt, totam effe flexibilem & commuta- 
bilem , ut nihil fit, quod non ex ea quamvis fubito fingi pos- 
fit. Et Lib.l. acad. quafl. €. 6: de natura ita dicebant, ut 
eam dividerent in res duàs, quarum altera effet efficiens, al- 
tera autem quafi huic fe prebens ea, qua efficeretur aliquid, 
In eo, quod efficeret, vim (agendi) effe cenfebant; ineo autem, 
quod efficeretur , materiam quandam, Dein c, 7. pergit: 
fubje&am putant omnibus fine ulla fpecie, & carentem omni 
qualitate , materiam, ex qua omnia expreffa atque effecta 
fint, que tota omnia accipere poffint , omnibusque modis mu- 
tari, ex omni parte, atque etiam interire, non in nihilum, 
fed in fuas partes, — Hixcilli; que non plans repugaare in- 
ertia, 


FROOEMIVM, 4 
ettie, attributa patiente & flexibili natura produnt. Sunt - 
qui & animo humano vim inertiz tribuunt; ceu vim ftatum 
fuum confervandi, pari obfcura laxizate, 


$ 2. 
Vi inerti materia motui refiflit ($.1.). Experimur au- Quanta vi 

tem vim materi minorem majori movende non füfficeré: uti svareria mo« 
libra una alteri lenci impofita, duas libras in alterá lance move- tsi refiftar? 
re nef, vel ventus petram aut aqua fluens lapidem in alveo 

loco fuo movere nequit. Si utrique lanci zequale pondus eft im» 

pofitum, equilibrium obtinebit, cum neutrum movere alterum 

poffit, ob zqualem utrobique obflantiam. — Quo cafu fi alteri 

lanci feptem grana addis, non plus illa lanx deprimetur, nec al- 

rera plus (ufpendetur; quam vi 7 granorum fieri poteft. Quod 

non aliunde e'Te liquet, quam a renixu zzertie , gue ommi vi 

fia femper o^ fat , ideóque i in primo cafü plus obfiflit, quam al« 

tera vis earn folicitare ad motum valet: in fecundo aequaliter 

utraque refiftir & quietem parit: in.tertio movetur folo virium 
fepugnantium exceffü. Idcirco zzo£uz alterius aut. tollit vis ig- 

ertie, aut mutat, 


^ Si homines nominantur inertes , qui maximis artibus carent, 
tefte Tullio L. II. de fin. bon. c. 34: multo magis inertia dicun- 
tur corpora, quz per fe nihil agere poffe videntur. Zi/c. Qn, 
L.1.c.23. Sic arbor dicitur refiftere ventis, aqua navi, mu- 
gus pilis, fcopulus mari, littus flugibus. Aéris obftantiam 
notavit Vztruvius L. VI. c, 2 experiuntur nautz in navibus, & 
incedentes adveríus procellam. . Specula refle&unt i imagines, 
& planete lumen a fole acceptum, — Neque datur corpus, 
quod non obfiíterer ftatum ipfius mutaturo; quantum valet, 


$ 3 
Materie conftanter ineffe vim inertiee experimur (S. 1.), Num izer- 
& quidem fic, ut omni nifu fuo motui refiftat ($.2.). Quae 7« diffinZr 
ope experientio evidenter & indubie obfervamus, ea tamen frena? 
A3 nom 


& EiR a0 10;E5Mo IcY 494 


non nifi .confufe percipimus ($. 297. CosmoL) , ideoque.& vis 
inertiae phenomenon eft ($. 298. 27.) , fubftantize inflar appa- 
rens (6.300. ilid.). .. Sed inScientiis opus eft diftin&ta cognitio- 
ne($.594. Log).  Temtandumà igtur , poffitme illa confufio qua- 
damtenus.ininui, ut. difliniio quedam im ilius cogmitiome obti- 
necatur. nic 


Confufio, qu: experientie , quantumvis clare & indubie ineft, 
ufum quidem nonnullum przítare nobis poteft, fed deflituit 
nos partim in explicatione phenomenorum, partim erroribus 
aperit fores, nifi tollatur, quantum fieri potefl, eique diftin- 

- &io fubílituatur. Si arbitraris, di(tin&e fatis concipi iner- 
tiam , ut potentiam perfeverandi in ftatu vel quiefcendi , vel 
movendi uniformiter in dire£tum: deprehendes , non expli- 
cari fic nifi vim mere paífivam, que quia nihil agere vel mu- 
tare valer; neceflario manet in prefenti fuo flatu, qui ratione 
corporis vel quies eft, vel motus. Keplero inertia dicitur 
impotentia transeundi de loco in locum renitentia, & natura- 
lis quies (in omniloco). Sunt hzc lucidiora. quam vis per- 
feverandi in. flatu fuo, aut confervandi ftatum fuum, | Vidc- 
tur hic //atus notare actum f. exiflentiam motus & quietis. 
Sed uti nullum corpus fibi dare poteft a&um fuum, ita nec 
Coüfervare eundem valet, cum, utrumque Dei-opus effe do- 
ceat Theologia naturalis. Nullum igitur corpus, nullaque 
res creata, datam fibi exiftentiam a Deo, fua vi continuare vel 
confervare valet, itaque nec perfeverare in flatu fuo... Si au- 
tem inclufa confervatione perfeverare in flatu fuo eft mane- 
re ita, uti confervatur, in quiete aut motu, nec poffe fuam 
quietem vel motum mutare, gratis fumitur immutabilitas 
ítatus in corpore per fe, quz folius Dei proprietas eft, Res 
enim create vel finitz, non poffunt effe nifi mutabiles, perpe- 
tuisque mutationibus fubjette. Has non audet negare INeu- 
tonianus quisquam, fed eas tantum a vi infita negat oriri, 
concedit autem eas procreari a vi externa alterius, quafi re- 
Sítens non eque mutaret flatum incurrentis, aut recipere 

quam. 


PROOEMIJAIVM. $ 


quamcunque mutationem ab altero poffet, nec quidquam ad 
eum vi fua conferret, Reapfe igitur concedit mutabilitatem 
flatus extrinfecus ortam, -& dein vi infita durantem, ideoque 
& ab hac derivandam, Sed num tantum paflira effe materia 
poflit, de eo nobis erit difpiciendum. 


$ 4 

Vis inertize motui refiftit ($. 1.) quantum poteft ($. 2.), id- 
que fatis clare percipitur ($..3.). . Sed quidquid motui refiftit, 
id'oportet, ut agendo adverferur illi, quod ipfum ex ftatu quie- 
tis nititur perducere five folicitat ad motum, aut in motu pofi- 
tut ad alium motum vel quietem ($.314. Corio). leitur 
quidquid refiftit, ejus refiftentia eft reactio patientis in agens 
($.5314. € 318. 25;/7.. Refiftentis actio fine vi agendi fieri ne- 
quit (S- 713. OztoL). zs zmertie ergo uon eff nuda. vis patieudi 
(S. 1), fed fimul vis agendi , quatenus vefifeit. 


Pafliva dicitur vis, quaténus recipit a&ionem alterius, & fi non 
movetur a&tu, aut in motu fuo mutatur, tamen folicitatur ad 
eum, cui obfiftit. Quatenus igitur refiflit, eatenus alterius 
motum cohibet, mutatve, iraque in ipfum agit ( $. 133. Cos- 
sol). Mire fe torquent, qui mutationem ftatus ab alia vi ar- 
ceffunt , nec tamen a&ionem refiflentis negare audent, fed ex 
vi páffiva fequi flatuunt, Audiamus Weuromum l. c. pergen- 
tem: Exercet vero corpus vim inerti folummodo in muta- 
'tione flatus fui, per vim aliam in fe impreffam fa&a; eftque 
'exercitium illud fub diverfo refpe&u & refiftentia, & impetus. 
Refiflentia, quatenus co-pus ad confervandum ílatum fuum 
reluGatur vi impreffe;. impetus , quatenus corpus idem vi re- 
fiftentis obftaculi difficulter cedendo eona£aur fPatum obflaculi il- 
lius mutare. En vim a&tivam reluCantem , & conantem fta- 
tum alterius mutare! Hic renifus eftne nifus, & aCtio alterius 
a&tioni contraria? Inde re&te Hermannus in Phoronomia p. 3. n. i2. 
ftatuit: nulla poteft effe a&tio corporis in corpus, quin lucta- 
tio quzdam (ideoque mutua a&io ) fiat inter agens & patiens, 

A353 dum 


Vis inevtie 
eft fimul vis 
agendi. 


6 ÉXKOOEMIVIHU, 


dum alteri refiftit, Si quid vis impreífa dicatur, queris, re- 
fpondetur definitione 4. p. j. ea eft a&io in corpus exercita , ad 
mutandum ejus ftatum. Ubi fubjicitur: confiftit hec vis in, 
a&ione fola neque poft a&ionem permanet in corpere. Per- 
feverat enim corpus in ftatu omni novo per folam vim iner- 
tie. Mireris licet, vim infitam effe potentiam refiftendi, & 
eamdem impreffam alteri fieri a&ionem folam , quafi inter. 
vim folamque a&ionem nihil interfit! Mireris, poft receptam 
a&ionem corpus perfeverare in novo flatu per folam vim in- 
ertiz ; cum corpus manu furfum fublatum, remota illico ma- 
nu non pérgat furfum adfcendere! Mireris corpus ftatum al- 
terius mutare poffe, fuum nequaquam! Ut fi aér quidem ve- 
ficam expandere, fe ipfum yero expandere non poffet.  Mi- 
reris denique vim corporis non femper exerceri fed tantum 
in muratione fui ftatus, Inde fi vera effe debent, verba aliter 
capienda erunt, 
€ vis tuo- Quia vis inertize refiftendo agit in alrerum , ejusque flatum 
trix, immutat ($.2 €? 34. Cosinol.): vis inerti motui quo. corpus fer- 
tur adbaret , quem & continuat, dum in eodem perfeverat 
(S. 1), ideoque ef vis motrix (S. 137. 3Hid.. — Diverfo autemve- 
pecu cadem eft vis a&iva 7 paffiza , vis movens & motui vefijiens 
(S. 4.) Scilicet ratione füi motus eft movens , item ratione 
ejus alterius, cujus motum producit ant mutat; fed ratione il- 
lius alterius, qui ipfi eft contrarius, ideoque fimul in eodem 
efle nequit ($. 272. Oto), reluctetur, ud confeflim often 
detur, 


Agnovere id olim veteres Philofophi, ex quorum fententia Cr- 
cero. L. I. Acad. Qu. c. 6. fcribit: In eo , quod efficeret , vim 
€lfe cenfebant ( Academici & Peripatetici), in eo autem, quod 
efficeretur, materiam , 4" utroque tamen utrumque.  iNeque 
enim materiam cohzrere potuiffe , fi nulla vi contineretur, 
neque vim fine aliqua materia, — Idem fenfiffe intelligitur 
Neutonus ]. c. vim inertis diverfo refpe&u exercere refi(ten- 

tiam 


e 


PROOEMIVHA 7 


tiam & impetum, fcifcens, — Vid. zoram $.4. Neque tàntum« 
modo in mutatione (tatus fui corpus exercere vim inertiz di- 
ei poteít, fi el vis perfeverandi in ftatu fuo, nifi exercitium 
rehiftentie & impetus tacite fupponas, vel ftatum confli&us, 
Immo fi quoque in mutatione flatus fic fe exferit, alia quam 
motrix effe nequit, eo quod nulla mutatio in corpore accide- 
re poteft, nifi per motum ($. 128. Cosmo/.) , nec motus fine 


vi motrice ($. 137. i/ia.). 


6. 


*—— Eis motriy motui obefJo nequit , 12ff is fit dicevfus , €? in 
alterum agat , ideoque cum dizer[o coufligat. Neque enit refi- 
ftit motui, nifi dum aeendo ipfi repugnat ($. 4.), ideoque in 
alterum & adverfus eum agit, & cum eodem confligit ($. 513. 
&' 524. eg. Cosmol). | Alius ergo & diverfus effe, ac contra al- 
terum agere debet is motus, cui vis inertiz, ut vis motrix fpe- 
étanda refiftat , & cum quo colluctetur. | Diverfus autem eft . 
motus non folum , qui alteri qua directionem eft contrarius 
($317. 20id.), fed & qui quomodocunque in alterum in eadem 

; directione alia celeritate impingit incurritque ($. 3 27. /624. 2/;2.). 


Si motus uterque non effet diverfus, nec alius effet extra alte- 


rum, fed idem, qui fibimer refiítere nequit. Si non ageret 
, in alterum nulla foret ratio refiftentie, fine qua ratione con- 
tingere nequit ($. 70. /eq. On:ol.), Quando Neutomus loc. cit, 
7p. 2j. reaGtionem vocat aCtionem contrariam, vel in contrarias 
partes tendentem ; procul dubio potuit excludere illum 
quoq: e corporum concurfum, quo in eadem dire&ione cele- 
rius motum affequitur minus celeriter antecedens, & in ipfum 
incurrit : ubi celeritas minor antecedentis refiítit majori fe- 
quentis, ut ratione diverfe celeritatis & partes dire&tionis con- 
traria fibi invicem videantur. 
$T 
Quoniam ci; zzotrix quoque eft pheenomenuti ( $. 296. 
Costo.) , quatenus in motu confufs fenfui eft obvia: res, que 


Quomede 


vis motvix 


ipfi /Peifanda fir? 


Vis inertie 
efl ad uni- 
eum agendi 
4nmodum  de- 
terminata. 


$ : e£ noOEMIVM, 


ipfi fübeft, diftin&e concepta, zon ef? ziff continuus taterie co- 
gatus locum vel fitus fui velationem mutandi (S. Y49. i/id.), derer- 
fninata & directione & celeritate praedigis ($. 154. & 166. ibid.), 
inftar rei conftantis & perdurantis perfeverantisque concipien- 
dus ($. 167. 2/4.) , aut inflar fübftantize, filtem. ejus proprieta 
tis, primique murationum principii ($. 169 &' 136. 72/2). Si 
vero conatus nifüsve contrarius jam reapfe? ut actio interna con- 
cipiendus eft, vir illa ut potentia effentie. immutabilis € par fuis 
fun&lionibus [pedanda erit , mifi impediatur (S. 728. feq. Qutol.). 
Non abs re potentia & vis attribuüs accenferi ftatuuntur. — Si 
enim effentia eft interna rei poffibilitas, ideoque effentialium 
immunitas a repugnantia inter fe, potentia notat poffibilita- 
tem ejusdem idoneam ad alia quoque in & extra fe preftan- 
da. Que fi remota fit, nondum fuflicit ad ea eflicienda; fed 
fi & atu detur & proxima fit, apta erit ad fe exferendum, 
modo ei non refiítatur, vel quatenus ei nihil refiftit ($. 728. 
Ontol.). Antequam exiílit effentia , potentia quoque non- 
dum exiflit f. datur; nec fi illa exiítit hec ab e feparari po- 
terit, utpote in qua hujus exiftentie rado una continetur, 
Hinc ad $. 779. i/;d. notatur, gravitatem lapidis referri in- 
ter ejus attributa, quia falva materie quantirate, ad fubflan- 
tiam ejus pertinente, mutari nequit... Neque fubftantia dici 
poteft. quia nulla in eadem concipi potelt variatio modorum; 
nam & gradus celeritatis cuilibet vi eít proprius, cum vis mo» 
trix fine determinata directione & celeritate dari nequeat, 


m. 

mo^ 0 is inertio , que €? notrix eff (S. 5), quatenus exiffit, 
grt tiifi ad unicum agendi modum eft deterininata. . Neque enim 
poteft nifi determinara omnino gaudere & celeritate & directio- 
ne, quatenus exiftir. ($. 166. Cosmol.) & ($. 229. Ontol.), nec 
poteft non refiftere motui, dum quieftit , vel alio motu gau- 
dez; & dum miovetur, moveri eodem modo in directum ($. r. 
fq), vel generatim in flatu fuo: perfeverare. ex fcatentia Neu- 

toniana 


BUR Q' Q.EcMOLOV M: v9 


toniana (6. 1 & 4. zot). Idem confirmatur experientia quoti- 
diana. Gravia per fe nequeunt nifi défcendére, nirique verfus 
fuum centrum: Aqua uti gravis non poteft non defluere, ut 
gelida conglaciari , ut liquid horizontsle quor exhibere, ut 
humida ignem cohibere; "ignis &on poteft; non: urere cambufl- 
bilia; adr comprelffus (& expandere vefiftentia fublata ;. fol lucere 
& calefacere; nox diem fequi &c; calor non porteít non 
compofita expandere, frigus ea conden(are; ut alia ubique ob- 

Via pratereamüs "5 ^ 7. 3 
Indire&e idem fic oftendi poteft: Si negas; materiam ad unicum 
agendi modum elfe determinatam, dcbet ad plures agendi mo- 

- dos effe determinata , qui ideo erunt diverli, aut plane con- 
trarii; itaque, cum extra fe invicem effe debeant, fimul ei- 

dem non poterunt ineffe (8. 6.)... Neque per fe fuccef/ive ad 

alia aliaque determinata effe poteft, qu'a fic. non foret am- 
plius eadem, fed diverfa vis, & fublatz priori fubítituta, quod 
ipfimet repugnat ($.7.). Unde & Neutonus infitam vim ma- 

teriz ab externa eideni impreffa difcernere, & fi quies in mo- 
tum , vel,motus prefens in alium mutari debet, aliunde vim 
impreffam, derivare cogitur. Si vero vis motrix fe ipfam ali- 

ter determinare deberet, oporteret , ut materie & corpora 
quavis intellc&u faltem fenfu fint predita , quod ab experien- 

tia abhorret, ; 

$i quis oggereret, vim corporum effe indeterminatam ra- 

tione & quietis & motus cujuscunque; utpote vim: perfeveran- 

di in quocunque (tan fno: ei refpondendum. effet: Vim tam 
generalem: concipi: quidem ün abitraC&one., - fed :in- concreto 

dari non: poffe. :.; Quemadmodum vis: animalis;in: abftracto 
concipi poreít, tanquam quz rationalis eque ac irrationalis 

. effe poffit) «& inde.quisquam inferret, hominem effe & fieri 
poffe quoqae irrationalem, befliam vero rationalem. Au« 

. . quemadmodum numerus Quidém in genere par effe poteft & 
Uc "i3mpdr; "fed 'üt'ideni-humértis vel fimul yel alio témpore par. 
(^c dliojimpar fit) id vero fieri nequit, Sic nec eadem vis con 
to4Welfi Pbyf. Tom. L.) b fervare 


Xo PUR.OO EMIVN M. 


fervare & motum & quieter1 poreft, que libertate agendi ca. 
vet, etfi in equilibrio cum externis quiefcit & extra illud 
movetur, iux 

$. 9. 


8 in astids Quandoquidem vis motrix ad unicum agendi modum eft 

aéreffuria,  velticta (S. 8.): ea nequit alium agendi modum per f? fequi: 
nequit fentire, maulro minus intelligere quidquam. .— Diverfus 
ergo agendi modus per ipfammet determinari nequit. | Proin- 
de vir iuertie €7 vis motrix cff im agendo mccefJaria, eque ac in 
gaticudo (S. 284. Oto), phyfica fcilicet neceffirate aliter agere 
& movere nefcia (6. 169. Corincl.) etfi in fé manet contingens 
($. 316. & 318. Onto/.), nifi quid obfit; agit ideo (emper quid- 
quid agere valet, 


, 


Sic fatis bene recenfet Ariflotelis mentem Cicero L. IT. de Nat. 
Deor. c. 16, ut jam co folo contenti effe queamus. Ubi ait: 
nec Ariftoteles non laudandus eít in eo, quod omnia, que 
moventür, aut natura moveri cenfuit, aut vi, aut voluntate, 
Quz natura moventur, hec aur pondere deorfum, aut levi- 
rate furfum ferri notat. Qua vi majori, ea contra naturam 
ferri fcifcit. Et cap, 32: addit: Alii naturam cenfent effe vim 

.'fine tatione motus cientem mneceffarios; alii autem vim partici- 
pem rationis, ordinis, & tanquam via progredientem, decla. 
rantemque, quid cujusque rei ceuífa efficiat, quid fequatur, 
cujus folertiam nulla ars, nulla manus, nemo opifex confe- 
qui poffit imitando.,,' Si vel cum Neutono extendimus iner- 
iiam ad motum ftatumque corporis quemcunque in motu con- 
füituti: Non tamen aliter in motu fuo perfeverare dicentur, 
quam quia alii motui refiftunt, tum ad unicum illum, quo 
agitantur, determinata ; nec alium illico. vel fimul capiunt 
motum ideoque ei oblu&antur, quantum poflunt ($. 2.). 


4 e $. , 1 Q. ^ 
Püncad alia |... tane patefcit, dum vis motrix ad unicum tantum agendi 
iners, modum , fibi nempe deftinatum propriumque apa eft (S. 9.): 


ean 


PROOEMILTIUVM, 11 


eum vim ad quemvis alium, agendi godum pev fe efft iueptam, sta- 
que merito igertey? vocari? Si rufticus iners eft, quando ad rufli- 
cum agendi genus tantum eft adfuefactus, & in alio artium & 
füentiarum genere nihil valer: nonne materia fummo jure in- 
értiffima appelletur, non futura talis, fi & ad aliter agendum 
fefe determinare valeret? Hinc alia opus eft vi externa , fi cor- 
pus aliter moveri debet; aqueac (i ruflicus fcribere nefcius, fab- 
fcribere contractum nequit, niíi aliena vi ejus manus ad literas 
exarandas ducatur. Quando aliena. vis ejus manum movere & 
regere in fcribendo & ad fcribendum ceffat, ipfe nil amplius 
fcribi. Idem & de calamo ftriptorio valet, utpote ad ftriben- 
dum füa vi inerte. 
$. rr 

Fs materialis eft vis in agendo neceffaria, vel quod eo- 
dem redit, qua aliter , quam unico femper modo agere nc- 
quit. Eritigitur ens materiale, f. res zuaterialis, cujus vis non 
eít nifi ad unicum agendi modum determinata. | Contra zgza- 
teriale erit, quidquid non eftin agendo heceffarium , fed per 
fe fic &aliter agere poteft, prout pranotio actionis fuadet. Ft 
vis immatcrialis f2 ipfam determinare valet fccundum | previamm 
cognitionem rationum agendi. 

Nimirum vis materie propria & infita, dicitur materialis, item 
corporca & corporalis, quando in corpore obfervatur. Dici 
quoque poteít vis ignobilis , elementaria, infima , inanime, 
indocilisque. : Immaterialis vero erit incorporalis, fuperior 
nobilis docilisque. Quia vis materie omni fenfu caret, omni- 
que facultate fe fic aut aliter determinandi , bruta quoque ce- 
«a, & per fe ftupida dici poffet. 

$. 12. 

Corpus eft compofitum mareriale ;' ideoque non niíi ex 
materia conflat, nec nifi unico tantum modo agere poteft, etfi 
i$ füb diverfa relatione aliter confiderari denominarique poteft. 

" Ba V.e, 


Que fit vis 
£9 res mate 
rialis, vel 
"os ? 


Quid fit 
corpus ? 


12 


V 


P RGOEMT TY IM 


. €. idem gtave corpus dicitur defcendere , deorfum ferri, pre- 


mere,labi, ponderare, frangere, occidere, &c. — Alias quo- 
qué corpus dicitur aggregatum elementum vel qualibet pars 
mundi adfpeétabilis ( $. 119 && 176. Cosimo): vel compolitum 
iners f. non nifi. vi motrice preditum; non nifi moru muta- 
bile. Non vero fuflicit, fi cum Cartefio tantum ens exten- 
fum appellatur ( $. 5 «0. Onto/.). ' 


tti piro sc nuc HE. 


Natiird/ hic notat vim materialem, itaque & vim corpo- 


tura E ua- Fütm a&ivám patfivamque ($. 145. CosinoL). "lla ieitur eft prin- 


cipium internum omnium mutationutn materie & corporum, 
f. omnium ejus & actionum & paffionum ($. 128. 77/7), &cex 
effentia, ur attributum ejus!fluir($. 7.). Naturale in rebus 
rhatérialibus eft; cujus ratio in: effentia & narurà earum. conti- 
netur. i : ; nat ; Hber msi 

Gracis natura in fenfus externos incurrens dicitur Quzie, & Qv- 


eixo6, 11; c; naturalem: defignat materie indolem, Hinc & 
Qvcix4 exis navuralis feientia diia, & Phyfica pro ea in la- 
tinam linguam recepta jam fuit Cicerowis evo,  Libvo enim 7. 
Acad. Qu. €; 7. ait ;; Enitar; uc latine loquar, nifi in hujusce- 
modi verbis, ut philofophiam ;^aut rhetoricam, aut phyfi- 
cam, aut diale&icam appellem, quibus confuetudo jam uti- 


' tur pro latinis, Si cui fuccurrat, $. 147. Cosmol, doceri, vim 


a&tivam corporis per effentiam ejus non determinari, nec per 
materiam: illi facile patebit, ibi materiam effe extenfum in- 
ers ($ 141. 25i4.), inertiam tantum pro fola vi refiftendi mo- 
tui accipi (8.727. Oztol), denique per vim a&ivam non po- 
tentia, nudam infitam intelligi ( $. 143. Cosro/.), fed una vim 
impreffam, in motum determinandum .concurrentem, ideo- 
que non de eadem re ibi agi, de qua hic agimus, De hac 
($. 170. ibid.) docerur materiam 'eíle in-continuo motu; & 
ibid. 1m Scholio, impotlibile effe; ut materia fine eo, quod in 
motu efl reale, concipiatur, ——— 
$ n. 


ES 


| $ rn 

Pbyfica eft (centia corporum ( effentize & naturae): item 
fcientia eorum, que per corpora effe & fieri poffünt ($. 59. 
Difc. prelim.).  Laünis dicitur quoque Philofophia naturalis 
($. 13), &Sciéntiam rerum viriumque naturalium tradit (S. 1 1). 
Que quia omnibus eft utilis, ad captum omnium, qui ea indi- 
gent, inftruenda eft, ur fe aliosque illius convincere poffint. 


À San eo 
Corpora eorumque vire; innotefcunt nobis vela pofterio- 
ri,vela priori Quando enim experimur eorum actiones in 
noftra fenforia, aliaque corpora, ad eas attendendo formamus 
nobis a pofteriori earum cognitionem claram, & colligimus in- 
de corporum vires indolemque, reducentes obíervata ad prin- 
cipia quoad fieri poteft diftin&ta & cerra. Quando autem ex e£ 
(entia & natura eorum intimius perfpecta & a pofteriori flabilira, 
ulteriora deducimnus, qua fub fenfum non cadunt; eaa priori 
' ope rationis eruufitur flabiliunturque. — Priorem dicimus Py 
cam empiricam; pofteriorem vatzozalem. | Utraque fcientia dici 
. meretur, quando fcira fua demonftrat ,. faltem quam optime pro- 
bar. Qui id mavult, empiricam appellet experimentalem; ra- 
tionadem vero dogmaticam , fecundum $. 107. egg. Difeurf. 

prelium. | 
Eodem fundamento hec nititur Pliy(ice divifio, quo Pfycholo- 
gia empirica & rationalis di&a efl. Dum Phyfica empirica 


PRÓOÉEMI VM 13 


Quid f 


Pbyfica ? 


Tum empi- 
vica, futt 
rationalis, 


Ícientia eft, fua fcita per ea, quz experientia indubia mini. - 


|] 


flrat, demonfílrans. ejus ab hiítoria naturali differentia inno- 
tefcit, quz hiíloria tantum fa&ta nature enarrat, uti contin- 
gere, ordinem eorum & difcrimen naturale feCtans.  Hiflo- 
ria in rerum fingularium notitia ejusque veritate fubíi(lir. 
. Phyfica autem empirica notiones diftin&as & principia uni- 
veríalia eruit ex iis, que experientia docet, demonftratque 
alferta a pofteriori, - T'ollere igitur ftudet cotitufionem , qux 

B 3 obftat, 


í4 BORGO QE Mo LoV. M. 


obftat, quo minus res nuda cognitione hiítorica fatis re£te, 
utin fe funt, cognofcantur, quantum finita mentis indole 
imbecillitateque fieri poteft, 

$. 16. MIS 1 
Empirica Phyfica. empirica. tum obfervationibut utitur , tum experi 
vel obfervat, mentis vatione probe accuratis.  Demonftrar enim firmatve fua 
velexperi- (cita per experientiam ($.15.). Sed experientia vel verfatur 
menta i^/Ii-. ica fa&a naturce citra noftram operam contingentia, . nobisque 
Ages tantum animadvertenda; vel circa ea, qua non eveniunt nifi 
previa opera noflra. Illa tantum attente accurateque obfervan- 
da funt, cum jam prafto funt. — Hzc vero ante funt producer- 
da faltem adjuvanda noftra ope, quam dari cognofcique poflint 
($.456. Pfycbol. empir-). Ya arte obfervandi ; heec.arte expe- 
rimenta capiendi obtinentur & innotefcunt ( $. 457. eg]. ?Pid.). 
Priori modo habetur Phyfica obfervans f. fpeculatrix; pofterio- 
ri, experimentalis — Utraque connubio rationis & experientia 

eget majoris firmamenti & ufüs caufà ( $. 497. i/id.). 


Prout in Pfychologia empirica eo ufus eft connubio, ut in iis, 
que experientia fuppeditavit, femper rationem in fubfidium 
vecaret , eo certiorem amplioremque mentis cognitionem 
preítiturus: ita etiam in soza ibidem jam &. 497. promifit, fe 
eundem quoque morem in Philofophia experimentali effe fer- 
vaturum. Quod propterea infticutum nobis quoque eft re- 
tinendum, conf, S. 1232. sor. Logice. 


4 17. 

Dus [int ob- Obfrvationeg vel "a. rd indufiviofe vel artificiofe. 
fervationes | Aut. enim aliqua arte indiget obfervator, aut nulla. — Hic tan- 
induffriff?, tum induftria, diligentique atrentione nudis fenfibus adhiben- 
artificif^- — dis opus eft, ad ea recte experiunda. Ibi infuper arte vel & 
- uis inftruments idoneis inftructus effe debet, quibus re&te tractan- 
dis armet fenfus & acuat, quam optime fieri poteft, ad ea fen- 

tenda, qua nudis femfibus non patent. Pro re nata iue in- 

. get 


PROOEZMIVSM X5 


diget obfervarionibus tantum induftriofis, aut & artificiofis, & 
peritus efle deber in illis probe eccurandis aut & in anteceflum 
exputandis, quando eventurz & exfpectanda fint, v.c. in codo. 


Uti in aliarum rerum numero habentur induftriales, artificiales- 
que ($. 405. feq. P. I. Tur. nat.) , quarum ille vulgari opera 
diligenti virium naturalium ufu f. labore obtinentur, hx v&- 
ro non fine peculiari arte & habitu ejus adquifito adquirun- 
tur: ita mirum non eft, obfervationes quoque, quibus co- 
gnitio veritatis paratur, utriusque generis dari & requiri ad. 
fcientiam phyficam locuplerandam. Hujus generis funt ob- 
fervationes aérometrie barometrice , thermometrice , me- 
chanice, hydraulic, hydroftarice , optice , dioptrice, ca- 
toptrice, telefcopice , aftronomiceque , microfcopice , mi- 
crometrice, ele&rice, botanice, chemice, chirurgice, me- 
dice cat, 


55$, X8 - it 

Aliz obfervationes funt ou/gares frequentesque, qua fi Olfervata 
pon quotidie , tamen plerisque hominibus obviz fünt & faciles ve/ vfitata 
obfervatu ; alie paucis tantum obtingentes, rariores, infolitze f"? » ve? 
& quando celantur,arcang. — Ille communes z/Azteeque , hee zz- inufitata, 
ufitate & fingulares audiunt; & cum inter induflriofas; tum in» 
ter artificiofas occurrunt. 


Obfervationes quotidianas & vulgares non indigere ulla, vel tali 
recenfione fingularum conditionum a&ionumque adhibenda- 
rum, quali inufitate, &illi, qui convincendus per eas eít, 
ignote, liquet ex $. 666. Logice, Exempli loco fint fulgetra 
in luna obfervata, & cadavera per multos annos incorrupta, 
Quz in arcanis habentur, ec, 1i fieri poteft, examine rerum 
accuratiore, funt detegendz; aut íi id fieri nequit, ex con- 

. feflione eorum eliciende, quibus innotuerunt. ta Neute- 
niane obfervationes lucis colores feparandi & rurfus conjun- 
gendi patefa&tz funr. 


& 19. 


Expertmen- 
ta vel for- 
tuita vel 


POR OO IOUECMOA V MZ 


$5 ^qiodt mne bon mm ^ 
Neque minus experimenta fortuito & alia agentibus inr, 


ptovifo oblara dantur , ac data opera , meditato ,' induílria & 
arte uti obíervationes quafita ($.17. 18). . Illa cafui dein atten- 


fludio qW4-. dius confiderato; Pec vero confilio debentur , five illi refpondeat 


fita, 


Quaenam ob- 


Jervata & 
experimenta 
fint. utilia? 


eventus, five minus. Preftanriffima illa funr, quz experzmen- 
ta crucis Anglis quibusdam audiunt , & decifionem controver- 
fiafum pariunt in debiro ufu. í 


Nollio tefte , Galileo Galilei obfervata fuit pendens in | temple 


- lampas, vibraüones zquales (ifochronas) edens. | Unde ipfe 
A, r618. anfam cepit , limile pendulum applicandi horolo- 
gio, ad equabilem ejus motum promovendum. — Cui confilio, 
per horologiopeum effe&tui dato, eventus refpondit. Archi- 
medes excogitaverat machinam, qua eminus naves Romano- 
rum, Syracufanam urbem obfidentium, ope radiorum fola- 
rium inceendebat; quz ante paucos demum annos a Buffonio 
in lucem eít revocata. — lta experimentis debetur fpiritus 

gthereus, ex acido vitrioli, autaceti paratus; chalybs fumma 
vi magnetica imbutus, carminum, atramentum Íympatheti- 
cum , aliaque complura. 

20-. i 
Omais genevit obfervata 6? experimenta naturalia ia Pbyfiea 


empirica ufui effe po[Juzt. ^ Obfervata enim talia docent res ma- 
teriales earumque murationes absque opera noftra contingentes 
($.16./074.. Experimenta autem ea in ipfis manifeftant, quae 
ine. opera noftra haud .eveniffent (16. & 19). Sed utroque 
modo innotefcunt nobis quee alias ignoraffemus , & qua tamen 
nofTe juvae, ad intelligenda ope experientize ea, qua corporum 
viribus effici poffunt. Poffunt igitur omnis generis obfervata 
in natura rerum & experimenra Scientiz naturali empiricze in- 
fervire f| pramifcue, f. ordine tra&entur. 

Si feorfum traCtanda eft Phyfica empirica ," poffunt feorfum ex- 


biberi obfervationes in triplici naturz regno facientes ad res 
^ a fe 


PROOEMIVHAM | 17 


a fc invicem rite internofcendas, earumque originem, caufas, 
vircs, affeCliones, fymptomara, & ufus difcendos. —Poflunt 
earum. claíIzs ( $. 1 7. /z2.) ut a multis fieri folet, a fe invicem di- 
rimi, premiitique femper ille, que fequentibus re&tius perci- 
piendis lucem fenerantur. | Poffunt quoque conjungi ordine na- 
turali, qux ad eandem rem dilueidandam conducunt. —Pariter 
& experimenta fcorfum fimili ordine digeri($. 1 X0. Dif prelim.); 

' res, modus illas traGandi & ad finem rite accommodandi; in- 
flrumenta, corumque examen ufus & cautele luculenter defcri- 
bi poífunt, una cum ilis, quc inde re&be inferuntur. — Poffunt 
vero eadem quoque cum obfervationibus conne&i in earum re- 
rum excuffione, quibus illuftrandis precipue adhiberi merentur. 
Et hoc fieri a plerisque in Phyfica experimentali confuevit, v. c. 
ab Academia Florentina , Pariíina, Londinenfi, cat. Sturmio, 
Wolfio, Desagulierio, Nolleto, aliisque. 


$7 aTs k 
Uxa. cademque veritas generalis inmumperis obfervatis expori- Quot. in 
snentisque flabiliri poteff. Quot enim dantur cafus, in quibus 15,7, 
communia eadem íunt vel fimilia fieri poffunt, feu intervenien- finem facere 
te opera noftra, fcu non interveniente, tot dantur quoque do- po[jint 2 
cufnenta , a pofleriori generalem veritatem , quam continent, 
comprobandi. ...Sed illi cafus funt innumeri, quibus idem com- 
mune fieri vel repe eodem fimilive' modo poteft, maciftro ve- 
rum ufü. Liquetinde, unam eamdemque generalem verita- 
tem innumeris probari poff; phenomenis obfervatis experi- 
mentisque. - , dl « 
-. Generales veritates de univerfis valent fubjeCtis inferioribus; ídeo-. 
que fi fubje&i loco. habetur fpecies, valet de-fingulis cjusdem 
individuis; fi genus, de omnibus & fpeciebus , & fingulis earum 
- individuis. — Que individua eum in qualibet fpecie plerumque : 
. fint innumera, multo magis in. pluribus cjusdem generis fpecic- 
(Woifii Phyf. Tom. I.) C bus, 


Quando 


gnultitudo 


18 PROOEMIVM 


bus, & in generibus fuperioribus id obtinere debet. — V. e. ho- 
mines effe mortales, & corpora effe divifibilia, quot exemplis 
experimentisque corroborari poffet, qu: quis unquam enume- 
raret? Eccui gratum cflet, fi tantum ea omnia enumerares, - 
qu:e pofles ? 
» UNE P^ 

Fruffra. compluvibus: ejficeretur. obfervatir experimentisque, 

quod paucioribus , vel umo alteroze evinci potefl , dum ceterorum 


vitauda fi? ratio zou vf? dispar. | Pofito enim , unum alterumve obfervatum 


Quo opus fit 
feetiu? 


experimentumve füfficere ad veritatem ejusque rationem inrel- 
lisendam, reliquis quorum. par eft ratio non erir opus. Hac 
ergo fruftra adducerentur, quod fapientis non eft ($.683. €? 
686. P/[ycbol. vat); necnifi tediofa effent futura. — ——— - 


* Quemadmodum in definitione enumerari debent notz nec paucio- 
res nec plures , quàm ad rem definitam ab aliis internofcendam 
requiruntur ($. 1 $ 3. Logic.): ita quoque ad explicandas proban- 
dasque veritates a pofleriori, nec pluribus, nec paucioribus uten- 
dum eft obfervatis experimentisve, quam ad fcopum datum füf- 
fe&buris. Sunt enim illa demonfkrandi principia , que fi pau- 
ciora funt , quam qu:e fini confequendo refpondent, defeétu la- 
borant; fi vero abundant fuperfluis, exceffu peccant. —Fruftra 
vero agit, qui nullo fine agit, vel quod fini obtinendo haud fuf- 
ficit ($.662. Theol. nat.). Sic & fuperflua a fine aberrant, ideo- 
que & illa fruftra afferuntur, 


$. 23. 

Uli complura dantur obférvata €? experimenta, principiis 
probandi apta, ibi fele&u opus eff , quo veliquit. evidentiora certio- 
vaque praferantur..— Poffunt quidem omnis generis obfervara & 
experimenta, füis ufibus opportune adhiberi ($. 20.). Sed ubi 
eorum innumera habentur ($.21.), ibi fruftra tediofeque plu- 
ribus efficererur, quod paucioribus fatis euinci poteft ($. 22.). 

ele- 


PROOEMI Y M : I9 


Selectu icitur opus eft, quo reliquis evidentiora ei, cum quo 
res eft, & certiora preferantur, cujusmodi funt, qua decifio- 
ni controverfiarum ferviunt ($. 19.). | 
$. 24 

Ubi vero pauciora som praberent vationem fuffcientem ex-. Ubi plura 
| eplicandi probandique veritates traclandas , ibi utique tot utendum fint. necef- 
eff obfirvatis experimentisque ,^ quot. comjunciim fimta. fufficiant faria? 
Jfope. ^ Nihil enim efle vel fieri poteft fine ratione fufficiente 
($. 70. /égg. Ontol-).' Qu fi in paucioribus defit, ubi veritates 
diftin&te (unt explicandze & probande, quousque opus eft, fco- 
pus non obüinetur. Si vera alia fupplent id, quod ante deficie- 
bar, hac utique funt addenda. — Tot igitur conjungenda erunt, 
quot abfolvere rationem fufficientem poffunt. 


Dantur muli cafus, ubi plures requiruntur res & rationes, ad con- 
ficiendum, explicandum probandumve id, de quo fermo eft, 
quorum par eít ratio, ac quando ex pluribus fignis aliquid eft 
colligendum. ^ Uti ibi plura figna communia fimul fumta de» 
mum prebent rationem fufficientem, ideoque figno coacervato 
utendum, quod inftar figni proprii valere poteft ($. 766. P. II. 
pbilof: pract. univ): ita hic plures ille res rationesque demum 
preítant id, quod eft przftandum. — Exemplo fit pulvis pyrius, 
quem.ars ex nitro, fulfure & carbonibus idoneis parat, e qui- 
bus & explicatio vis ejusdem eft petenda, — Cui in natura alia 
fimilia bene multa occurrunt. 


$. 25. 

Neque tum, imcon[ulta funt plura 69 obfervata , €? experi- Uli faltem 
menta , quaudo eorum diverfitas im rebus , aut modo experiuudi, profutura 
peculiari effc poteff ufui, baud facile alias mentem fabituro. | Exe- fint? 
nim quem ufüm alia prebere nequeunt obfervata & experimen- 
ta, ejus caufà opus eft, ut ipfà commemorentur , cum tunc 
fruftranea non fint ($.22. — Quoties igitur alia faluraria ex aliis 

C a obíer- 


. 4 


20 1809.5: MV, 


obfervatis experimentisve innotefcere, explicari & deduci pos- 
funt, quz per alia haberi nequeunt: toties inconfultum haud , 
. eft, illa adhiberi , five ad res ipfàs penitius nofcendas faciant, 
five ad modum experiundi ampliandum augendumve. 


Explodi vehementer globum poffe non folum ope pulveris pyrii, 
íed & ope azris condeníati, exhauítive, item ope aque conge- 
P peti, , pe aq 8 
lie, rette docetur. diverfis expérimentis: fimiliter caloris era- 
) 
dibus menfurandis adhibentur non tantum varii generis liquores, 
aquofi, oleofi, inflammabiles, falini, & mercurius vivus, fed 
& aér & corpora metallica cer. — In quibus non folum res diffe- 
runt, fed & modus gradusque experiundi, velideo cognitu uti- 
les, ut quibus poffis velisque uti, fcias, quantum fit tribuen- 
dum, & quomodo illis opiime utaris. 
,«€q Pp 


26. 

Uc facis E? g illorum obfr: vatorum experimentorumoe commemorde 
dovdus opus Ho. baud Jfieper vacua , quorum alia alis funt faciliora, €? ab ilis 
n quoque infHitui po, nnt s iu quorum poteffate difficiliora € cariora 
gon fut , etfi bec plus doceant. vel evideztiora serito cenfiantur, 
quam. ilz. Confülendum enim eft in phyficis omnis generis 
hominum cognitioni perficiende , ut & illi fé, quantum valent, 
aliosque convincere veritatum utilium queant ($. 14). Quare 
fi intelligitur, hac vel illa obfervara experimenrave effe quidem 
- &cteris prafüantiora, fed non effe in multorum poteftare ,. vel 
ipforum captui accommodata; dari autem alia minoris quidem 
ntiliratis ipfis tamen. parabiliora , & in promtu pofita, quibus 
de quibusdam fültem convirci, & ad reliqua eo facilius creden- 
£a induci poffint: eorum füppeditationem ratione horum non 

efie füpervacaneam , patefcit. : 


- 


Qui antlia pneumatica deftituuntur, acris tamen efüllicicatem expe- 
riri poffunt, fi quam partem aéris in vefica claudunt, eamque 
epe prunarum calefacientes, obfervant, quantum is veficarn ex- 

pandat 


PROÓOOZINRMILIVIM 21 
pandat. /^ Quod 'a calore prunaruim nóti effe ,' convincentur, fi 
veficam eandem fie claudant, ut nihil acris intus mancat, licer 
eamdem pari calore urgeant. 

] ( . : 27. | : 
Siquidem in Phyfica empirica utendum eft obfervatis , ex- 


Quomodo 


périmentisque accurate inflitutis ($. 16.): Opus eff , Mt omit docenda jt 
perfpicuz atque eo ordine exbibeantur € doferibantur , qua. quam experiunda? 


eccuratiffone intelligi €7 vepeti a quocunque fic pollust , ut delita 
attentione adbibita, illa evidenter €2. indubie, faltem verifimilime 
cagnofcantur ;. que iude perfpici debent... Secus fi fiar, non porte- 


rit quam re&titlime fieri , nec innotefcere, quod debet, & quod 


ad fcientiam gignendam neceffarium eft ($.15.); fedin mera 
tantum hiftoria adquiefcetur ($. 747. Logic. ; 
(ua $. 28. 

Ad, obfervata & experimenta qüam accuratiffime infti- 
tuenda & docenda, opus eft arte obfervandi & capiendi experi- 
menta (8. 16.).' Proinde as e/fervandi €? experimcita. excog? 
tandi inffituendigue ilis ine? dcbet, qui phyyficam empiricam accu- 
vate docere: velint j; utraque etiam tradendo hanc cxco/eza eft & 
ulterius perficienda pro ampliando rerum naturalium: ufü. ^ Ne- 
que enim omnia in mundo jam faéta funt, qua fieri & obfer- 
vari dum fiunt; debent. "Vo«canda & ea fünt in fubfidium, qua 
ubicunque homines in terrarum orbe decunt, diverfo modo 
ufürpantur, eveniunt, & ex beftiarum ufü habentur. Subinde 
quoque in rerum veriratumque indole exactius exploranda, ex 
| perimentis & commonftranda his deliciis captus, ad varia nova, 
aut commodiora & accuratiora excogiranda inviratum fe fentit, 
& ab iis, quos docet, quandoque dubitantibus fcrutantibusque 
inciratum,, ad pomaria fcientie phyficae extendenda. — Quare & 
artificia heuriffica ín obfervatis & experimentis explananda funi, 
fi quid-fingulare inufiamumque iis fubeft (9.747. Logic)... 

€ j Exena- 


Duce arfe - 
experiund 
ulteriur ex« 


colenda. 


^ 


* 


Cur uten- 


a2 E;.ROOEMIVM. 


Exemplis artes docere vulgo ufitatifimum effe, fi opifices artifices- 
que omnis generis coniemplaris ,; & modum , quo tirones ad 
eas exercendas adfuefaciunt, animadvertes. — Quod erfi confufe 

tantum peragitur, perfpicacioribus tamen anfam praebet, non 
folum id ipfum imitmdi, fed & alia meliora excogitandi. —Peri 
modo & arti obferrandi atque experimenta. inítituendi augendze, 
eum ipfa alla exempla profunt, tum & attentionem excitant 
monita opportuna de adhibitis artificiis minus ufitaus. 


$. 29. 


Quia nemo unquam omnia invenire, omnibusque obfer- 


dum fit, alio- vationibus & experimentis fufficere poteft; neque confultum 
rum obfor- €ft, utab alis jam recte obfervata & experimentis eruta, fruftra 
' atis expe- noftro demum Marte quaeramus & indagemus: zz Pyfica em- 


vimentis- 
qué 2 


Quenam 
' 


fint repe- 


tenda ? 


pivica uteudum eff aliorum vette obfirvatis experimentisque , fuum 
cuique tribuendo ($. 924. P.Y. Zur. at). ^ Quare fi conftet, quis 
eorum primus fuerit inventor feu autor , qui aliunde vix aut 
parum notus eft, is laude fua non erit defraudandus. | Commu- 
nibus vero perperam adderetur omnium citatio , qui illorum 
fecere mentionem. His ergo utendum, ut communibus aliis 
uti folemus. m 


$ 3o. | , 
Majoris tamen evidemie , fcienticeque eaufa, vepetittome te- 
vut opus ef obfercatorum 7 experimentorum , quorum fuppetit 
eccafío facultasque phyfica € gmoralis , ut falvis officiis potioribus 
fieri queat. Quo quis enim certior eft eorum, quz fibi tenen- 
da, docenda, exercendave funt, eo tutius illis uti, rectius illa 
explanare, evincere, dubiis obmotis occurrere, contra adver- 
farios defendere , animosque veriratis convincere poteri. In 
his vero, qua aliorum experientie debet, eo evadet certior, 
quo diligentius ea repetendo examinandoque fs ipfum de eorum 
Veritare convicit, forte & nonnulla emendavit, & melius aecu- | 
ios! - ratius- 


PUR O O E M'I 3 Mí 25 


rátiusve praflare didicit , opportunitate, ficultateque phyfica& 
morali haud: deftinitus ($. 989. pod u 


iiie dutem ab alie PE "atoriüy , eiii expérimiu- Quomodo 

torum, que vepeti uon potuerunt , üfus ea Alp n cj? adbibendus, non repetitis 
ut autorum fides, quatum fieri fotef , "adverfus. diffanticutàs ad. utendum fa 2 

3 faltem yes. dy medio velimquatur , aut. iuflar conditionis 
(Aypotbifios) ulterius éxcutiógde tau ponatur. Si enint effi- 
cere non poffumus, xt vel fios ipfiéxperiamur, vel alius con- 
vincendus ipfe experiatur ab aliis" cominemorati: autoris ob- 
fervatoris (latorisve experimenti eft, ira flabilienda, ut fidem 
mriereri intelligatur ($. 988. Lozr). ^ Sive autem id fieri queat, 
. five nequeat, tutillimüm erir, ut alienis fub conditione utamur, 
fuo pretio, füoque autori relicti. Quodíi tedii vitandi caüf 
non femper dicirur, intellizendum tamen erit quoties experien- 
tia hujusmodi non pro- penitus evicti, aut per repetitionem 
dp venditatur. 


. Si qui funt, qui ignorant, quante autorítàris fit Ís, cujus obferva-' 
GAOUVHO vel experimentum affertur , illi nec fle&i poffuntad ili at ^^ ^ —- 
fenfum prebendum. — Itaque fi quem. affenfum illi dare debent, 

. ejus ratio ipíis dande eft fecundum regulas fidei, ex autoritate, 

. qua mereri fidem intelligatur. — Quas regulas in Logica traditas 
'hic ut notas confideramus, 


p 


$ : 42. 

pan Quia ars exper undi in Phyfica empirica ulterius fübinde Cu» Pbyfca 
excolenda eft & perficienda ($.28.): Omnino perfecta f. ouzi- empirica fit 
bus nutueris abfoluta a. gomme. tradentur. in illa ($. 29.) , fed alia imperfecta? 
femper. aliis. relinquetur. magis magisque exafcianda y. €7 fubinde 

die diem docente emendanda augeudague, / Supererunt. ergo fem« 

pov in iffa fperandi ulteriores progreffus , conjuncta plurium po- 


flerorumque opera obtinendi, Qui ideo, quod in Socieratibus 
Ícien- 


24. PROOEMIYVMH, 


fcientiatum- attiumque, etiam mechanicarum, agant, nunquam 


. defuturum effe experienzur, modo fuis partibus. defung i diligen- 
ter velint. 


Comprobavit talem prógeeffum wd. ültcidos & meliora: fubinde 
omnis svi memoria inter nationes culiores. In aliis barbaries 
& negle&tus culture animorum obflitit, quo minus eosdem fa- 
cerent progreffus in perfpicientia ufuque rerum naturalium. .Im- 
100 eedem quoque nationes alio tempore rudes inenlreque fue- 
Ye, alio emerferunt e ruditate ,. & cultores cxteris fa&z funt; 
rurfus vero quoque defcivere ab elegantia, culturaque Scientia- 
xum & artium, pereunte iterum flore priftinze felicicatis celebri- 
tatsque.  Manifeftum id eft Affyrie, ZEgypti, Gracieque hi» 


ftoriam litterariam. non cighosindbusa vel coníiderare conful. 
nis, ' 


p 


$35 
Quomodo — 75 Sive Phyfica empirica in Syffema aecuratum eompletumque 
zradanda,  vatioue fui evi veda&ia. fit, five animus , fid. alia obfirvata experi. 
ft Phyfca | mentaque jam, ordine digeffa. fiut, alia promifcue aut fparfam tan- 
dogmatica? tum proffent potefl tamen. Plbyfica dogmatira iisdom Juperferui, 
coinmunibus utendo ut [atis motis , zguotiora breviter adduceudo , 6? 
amaudando ad eorum autores 5. de Detque Ad adjungere , que a in yori 
porfpiciuutur € dogmatice propria j funt, Uri enim in Phyfica 
experimenrali opus eft connubio experientir & rationis ($..16.), 
ne quid confufione peccetur: ira in dogmatica vicilfim caven- 
dum eft, ne quid nude poffibile habestur & venditetur pro ob- 
vio X actuofo i in hac rerum univerfitate. Quod fir, fi dogma- 
rà quotquot poffunt fuperftruuntur obfervationibus experimene 
tisque ($.109. ifc. pralim.), & qux ratione duce FRUHURUE,. 
his rite conformantur , ut inter fe concordent. E 


;  Aftronomorum obferyationes & fcorfum tradi folent, & in | Aflro-. 
nomia Slogniaribus ejusdem fubfterni, ope citationis aut fuccin&z. 


com- 


PROOEMIVM 25 


eommemorationis. Simili modo licet quoque Phyficam dogma- 
ticam traétare, ut partim a pofleriori, partim a priori ejus dog- 
mata demonílrrentur. — Hzc Phyfica dogmatica ufirato nomioe 
- Phyfice innvitor intclligiturque. 
9.94. 
Quia Zueología rerum naturalium fines ufusque explicat Quomode 
(8. 85. Difcurf. pralim.): Phyfica quidem "Teleologiv pramit- Tz/colozicis- 
renda eft ($. 100. 2272), utpote ex qua principia ejus petenda rarionibus 
funt. — Sicubi tamen rutiomibus frgalibus utendum eff in Pbyfica, in Phyfiea 
ibi illarum verum fimes paucis poffunt evimci argumentis facilibus uteudum ? 
intelle&u, v. c. ope experientize luculentis, 


Simili ratione in Logica quibusdam utimur principiis ontologicis, 
fed a pofteriori ranzifper ita ftabilitis, ne in dubium vocari pof- 
fin. Neque ita detrimentum patitur veritas: quia a pofteriori 
non tantum, fed & a priori inftar lemmatum cvinci poflunr ca, 
quz aliunde adícit4 tali indigent munimento; 


$ 35 H 
Merito ea precedunt, quc omnibus reliquis rebus mate- P;ewicren- 

yialibus , corporibusque funt communia, & Principia offerunt, dz fuz. 
reliqua inde explicandi probandique ($. 132. Difc. prelim.).. Effe Priscipia 
quoque in his eum tenendum ordinem , ut ex anterioribus ra- generalia. 
tio fequentium pateat, edocuit $. 110. Z/Zegz, & liquet ex in- 
dole & lecibus methodi Philofophiw naturalis ($. 120. z/i2. €? 
$.832. Logic) ^ Que cum non fint, nifi que in omnibus eo- 
rumque diverfe indolis naturis dantur, conftanter illis infunt, 
& abfolute de illis praedicari poffunt, five finr effentialia, five 
attributa ($. 6t. Logic.), aut per hzc determinentur ($.66.22;4): 
dispalefcit , gezeralia olforvata , experimenta , & principia vclis 
quis omnibus eft pramittenda. 


UFolfi Pbyf. Ton.T) D $. 56. 


46 PROOEMIVM 


$. 56. s aie 
Itaque Pby- Quia Phyfica generalis eft Scientia illorum, qus corpori- 
fica genera- bus vel omnibus omnino, vel diverfarum communium natura- 
lis. rum infunt ($. 76. Dic. prelim.); &in Phyficis generalia prin- 
cipia reliquis omnibus przemirtenda funt($. 35.): zz prima PAy- 
fice parte tradendam ej ante. ommia Phyficam generalem y. contro- 
verfa caret, — Quae ut Somatologia corporum affectiones edo- 


cebit. 
$. 37. | 
. Uranolozia Propterea & illa , quce vaftiffimis corporibus cceleftibus, 


h. e. fideribus , ineffe obfervantur & coilizuntur ,, communia 
funt adípectabili mundo , pracipuisque ejus partibus ($. 36.). 
Cum Scientia fiderum & mundi ex ilis conftantis Cosmologia, 
& Pbyfica celefiis , dici foleat (5. 77. Dif. prelim.) : Hanc ura- 
nologiam eidem prine Parti Pbyfice acceufendam eje , ex (S. 36.) 


"agteligitur. 
| $. 58. 
Et athero- Dum fidera in zthere verfnrur & illius opelucent, uti 
logia. fuo loco oftendetur, & vix a quoquam nevatur: debet & ct/e- 


rologia uti pars Pbyfice celeflis confideravi eidemque anne&ti. Quid 
enim luce fiderum clarius & auguftius in ccelo datur? Quid no- 
bis & univerfe Scientie naturali conducibilius reperitur ? Quid 
eadem fübtilius, celerius & efficacius usquam in natura datur ? 


$. 59. 

Pars T. Pby- Tribus irque Sectionibus zz prima Pbhyfices parte agetur 
fice tres. ba- de PDyfíca generali (S. 36.), deSyttemate mundi adfpe&tabilis vel 
éet Se&iio- — uramologia (S. 37-), & de aetheris natura effectibusque in ezAc- 
nez. rologia(S.38.) 1n his enim principia reliquorum in Phyfica 
docendornm contineri, ipfa pertractatio planum faciet; & vel 

nunc inde liquet, quia res in univerfà Phyfica occurrentes non 

funt nifi corporee , & inter corpora maxime confpicua & diona 

atten- 


FROOEMIYVM 27 


attentione funt fidera, & in fideribus nil clarius eft luce, omnia 
corpora manifeítante , agitante , mutanteque. : 


& 240 

Quoniim in Phyficis praecipua ratio habenda eft effentize Cur c5 Lz- 
& nature rerum materialium corporearumque ($. 14.); & vis ger motuum 
communis rerum illarum non eft nifi vis motrix (&. 5.), qua fiut adbi- 
caufa eft omnium naturalium in corporibus mutationum (S. 13.): /eude? ' 
preter e[fémtialia , attributa , viresque corporum, leges amotutan 
quoque im Pbyfíca erunt dilucidaude , confirmandaque obfirvatio- 
nibus &9 experimentis iudubitstis. Utique enim ex his ratio 
explicatio proxima phanomenorum petenda eft. 


$. 4r 
Quia leges motuum in Phyficis rationes intelligendi ex- Ij prima 
plicandique phaenomena naturalia füuppeditant, ideoque in phi- parte gene- 
lofophia naturali funt ftabiliendee (S. 40.): in prima Phyfice raler, cele- 
parte exhibendz erunt prater /eges motuum generales (S. 56.) , fter, ethe- 
leges motuum. fidercorum caleffiumque ( $. 37-),-€ leges motuum. res que. 
etbereorum , lucis, afhiniumque eidem (S. 38). 


$. 42. 
Uli leges smtotuum aliunde peti tom poterunt , ibi e natura v, d, p, 
rerum 7 phenomenis idoneis argumentis erunt erueude , cum im Vul, 


E / es s £C p n 
bac jn pna, tum.im ceteris tribus , opiuor , Pbyfice partibus. leges mo- 
Recentioris evi inventa funt leges motuum generales, quas 


: ; É : . tuupt. 
enucleat Cosmolosia generalis, alieque fpeciales, de quibus fuo. 


ageturloco.  Nonnullas tamen caleftes aftronomia, & zethe- 
reasoptice difcipline antiquorum fibi vindicarunt, jam tum ob- 
fervatas, & neceffarias in ufu vite deprehenfas. Horum exem- 
plo aliz fucceffu temporis in iisdem aliisque rebus jam funt de- 
tecta, alix deregendz reftant, & reflabunt fübinde in fingulis 
Phyfice partibus ($.28.. Neque ideo perfectam promittimus - 
t Dum Phy- 


- 


28 PROOEMIY HM. 


Phyficam ($. 32.), fed qualem nunc pro temporis ratione prae 
flare licebit. ; i 


Haud erit quisquam adeo fibi fuffenus, ut omnem vafliffimi uni- 
verfi naturam, & abítrufos divinz, fapientie thefauros in illo fibi 
pervios credat, aliisve perfuadeat , fe cun&ta exhaufturum fua 

E doctrina effe. Multa diligentig pofíteritatis , fapientiflimeque 
difpenfationi diving providentiz funt relinquenda. Neque igno- 
rare quisquam poterit, quid temporum rationi dandum íit, rc- 
farvandumve. 


, PAR- 


C ME M 29 
PARTIS-L : 


PHYSICAE SCIENTIAE 


SECTIO PRIMA, 


VERE DE- 
PHYSICAE GENERALIS 
PRINCIPIIS.  - 


CAPVT L 
DE 
ESSENTIA ET ATTRIBVTIS COR- 
: PORVM IN GENERE, 


uoniam dogmata phyfica fuperftrruenda (unt obfervatis p.;,;, 2. 
experimentisque (S. 3.): ordiendum ef? in Phyfica £t- bie perenda 
ncyali a vebus materialibus, qu evidenter à tiobis obfer- fuit. ab. ob- 
vari point debentqué. — Praemittenda. enim in ea funt /7,,,/;jibur 

generalia principia, & primo quidem faciliora cognitu, & nemi- 

ni non manifefla , cujusmodi funt , que experientia fübmitii 

flrat ($. 35. Sed experientia hzc eft cogititio, quam adip fzi- 

mur attendendo ad mutationes in fenforiis noftris a rebus mote: 

rialibus corporeisve factas ($. 664. Lozic.) ^ Quare cum obfer: 

vabilia dicantur, quie fenfu noftro percipi poffunt ($. 67. Corio/.), 

eique, cum evidenter obfzrvantur, liquidam nobis cerramque 

praebeant cognitionem (3. $67. Logic): in Phyfica generali in« 

cipiendum eft a rebus materialibus evidenter non tantum obfer» 

vabilibus fed & obfervatis, 

| ; $ 44 
Exfi obfervationes experimentis opponuntur (6. 16), &e- e evidester 

nerali tamen conceptu conveniunr, ideoque & ea obferv:ri di- o/ferzari. 

D 3 cuntur, 


Non ab ob- 
fervari ne- 


fcis. 


Uti elemen- 
tir Jmplici- 
bus. 


Atomir ta- 
terialibur. 


Corpu[culis 
infcnfibili- 
bus, 


30 PARTIS I. SECT. PRIMA, CAP. IL. DE ESSENTIA 


cuntur, qua experimentis innotefcunt, quatenus & ipfa poft- 
quam producta funt, fenfu duce cognofcuntur ($.43.). Nec ju- 
varent nos quidquam experimenta, nifi, quee in illis continen- 
tur , obfervari poflent, indubieque obfervarentur. — Ea igitur. 
que ex Pbyfica empirica peteuda. fumt. principia, evidenti indubia- 


que miti debent olfirvatiome, five res ipfas fpe&tes, five earum 
mutationes. 


$ 45 

Quia in Phyficis non utendum eft principiis, nifi eviden- 
ter obfervandis ($. 44-): que obfervari nequeunt , etfi funt. anate- 
rialia, inter principia Pbyfice empirice admitti non debent. 

$. 46. 

Si qua obfervari nequeunt, inter principia experientize 
phyfice non funt admittenda ($. 45.); elemezta corporum , que 
féntiri ucqueunt , quando fimplices funt fubftantiz ($. 66. 67. 7 
188. feq. Cosimol.), uon funt accenkunda Pbyfice. empirice princi- 
ps genuinis. i 

$ 4T. 

tomi steriales in. fe quidem funt res e materia compo- 
fite , quibus dividendis impares effe ftatuuntur. vires naturales 
($. 186. Cosol). Qua licet figuris & moleculis a fe invicem 
differre poffint ($. 188. 227d.), quatezus vamen oPfervari nequeunt, 
gullum veperiunt locum inter principia obfervationibus nixa(S. 242. 
Cosmol). KHlinc & utrum dentur atomi materiales, nec ne, in 
Philofophia naturali citra errandi periculum ignoratur ( $. 245. 
1bid.). 

$ 48 

Corpufcula quoque , que obforvari prorfus giegueunt ,— five 
primitiva fint, five derivativa, (S. 227-29. Cosmol.) excludeh- 
da funt e numero principiorum Pbyfice empiricorum. 


$. 49. 


* 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 5t! 


: . 49. 

Dum phanomenum Lose quidquid fénfüi obvium $24 a p^«- 
celare. percipitur ($. 225. Cosmo), phenomeza poffunt ac folent gomenis Gc. 
evidenter obfervari , ideoque /ocum bafent zptey. principia eorum 

dyfica, quorum explicatio mecbanica vel latet , vel atteudenda uon 
€f ($237. ilid.). ; 
Mechanica enim explicatio redit ad corpufculorum figuram, molem, 

fitum, & ad motum obfervabilem, per cit. $. 237. ubi ex his ra- 

tio phenomenorum reddi poteft. Latentibus vero principiis me- 

chanicis, aur nune non enarrandis, utimur phaenomenis, tan- 

quam principiis claris. 

$. 5o. 

Alia nudis fenfibus obfervari poffunt, alia non nifi arma- Senfur quo- 
tis ($. 343. P.I. Ez&ve.). — [Vou tautum mudo, fed €? armato féz- que armatas 
f evidemtev. obforoata. pertinent, ad. empirica. Pbyficee principia pofcentibur- 
(9-492. | 
Notum eft, maenam dari fenfuum varietatem, non tantum inter be- 

ítias, fed ipfos quoque homines. Horum ali nudis fenfibus, 
. V. €. oculis, id obfervare poflunt, quod alii non nifi armatis. 
Canes fagaces naribus difcernunt non tantum genera ferarum, 
fed & individua cervorum, hominumque, quibus funt adíueri, 
Dantur & beíftie & homines nonnulli, tempeftatum mutationes 
multo ante prafenüentes & predicentes, quam eveniunt; qui 
ab aliis nunquam prefenriuntur. ... Neque hactenus armorum 
. genus proffat, quo idem. aliis fimiliter innotefcere poffet arma- 
to fenfu. 
ee 
Efficiendum eff. i phy[ieis, ut principia. empirica zllis ztota priucipiis 
certaque faapt , qui illie uti polJuut debenique. Neque enim quid- ,,5;;, c;r; jg. 
quam per ea diftinéte explicari probarique poteft, nifi de illo- qu. 
rum veritate fint convicti per ea, qua experiuntur ($. 935. Lo- 
ic); 


32 PARTIS IL, SECT.. PRIMA, CAP, L DE ESSENTIA 


gic.); faltem alii fide digni funt experti ( $. 30. fq. ) Hinc cot- 
pora nimis remota a fenfibus noftiis, vel fic fira, nt re&e obfer- 
vari nequeant, huc ron pertinebunt, 


Ideo & obfcurius obfervata , aut poftea per oblivionem Pv 

nihil adjumenti Phyficze prabebunt, niti quatenus nonnihil clari- 
-».. 

tatis retinent , vel ope reminifcentiz , aut repeniüonis recupe- 


rant, 
$ s. 
Quatum Ob connubium rationis & experientiae in phyficis necef- 
datur diftín- farium (S. 16.) zom fubfiftendum eft in clara quidem, confufa tamen 
di. cognitzope obfervatorum , quoties ufu rationis diftinélio 69 perjpicien- 


tia ratiozis eorum, que obfirvantur y obtineri poioff. Haec enim 
explicationibus demonflrationibusque plurimum lucis & roboris 
feneratur.  Confufio autem, uti exigui eft ufus, tantum, ita & 
erroribus facile porrigit anfum. Necefle igitur eft, ur rationes 
inveftigentur obfervatorum , ezque rurfus per alia obfervanda 
confirmentur , qua inde fluunt. 


Juv 
evebendis- Quia obfervationes & experimenta non füppeditant nifi 


que ad uni- Yerum fingularium cognirionem ($.665. Dopit y; in quibus vi- 

verfalita. tium fubreptionis cávenidum probe eft (S. 6687 701.fégg. ibid.), 

ten. coque magis, quia hic foret error circa principia commiffus 
(S. 632. ibid.), in aliis erroribus pariendis feecundus: ope ratio- 
nis £9. erroribus occurrendum eff , 9 cogzitio fingularis ad univer- 
Jalem , f fieri poteft ; ecedenda fecundum regulas logicas , quae 
rationes rerum folidas indagare docent vel a poítericri, vel a 
priori ($.704 &' 708. i2id.). 

Si experientia fingulas .notas in fe & nexn fuo clare fiftit, que ad 
rem perceptam ab aliis omnibus internofcendam fufficiunr, rei 
idea vel notio diftin£&a obtinetur ($. 678. Lozie.) ^ Si feponun- 
jor note peregrine , ae d , Vel parüculares , erit illa eo 


per- 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 33 


perfe&tior, ampliorque (&. 68 t. fcq. ibi; inprimis fi & note 
füperflus eliminantur ($. 656. ibid), — Qum, fi verbis declaratur, 
oritur defiuitio ($.679. i&i4... Si & notarum notiones diftincke 
limiliter-eruuntur, adiquata eflicietur notio ($. 683.2242). Si 
, experientia docet, przdicatum fubjcéto conftanter ineffe, vel ex 
compluribus alérvits liquet, pofitis his folis, poni & alterum 
- vel illum rei modum, judicium , adje&tis fübjetto illis rationibus 
conditionibusve, evadet univerfale ($. 70 5./eq. iPi4.). 


$ 5 
Que ig corporibus. obfirvabilibus conffanter eadem depreben- Que obfer- 

duntur , quomodocunque exteriora varientur , illa pro determinatio- vata pro 
ibus do um immutalilibus communibusque sncvito babeutur (S. 677 4. communi- 
Logic); evincitur, quz in pluribus fübje&is ejusdem effentiae Pur conflan- 
conftanter obísrvantur, nec unquam, etfi frequentis fant obfer- riburque fint 
vationis , eorum contrarium deprehenfum , ea pertinere ad con- Paleuda? 
flantes rei notas... Quod multo magis liquer fi idem fàlva re ab 

ea auferri nequeat ($.675. 222.) , &fi ex contiguitate eorum, 

inter quae plerumque occurrit, ad & inter proríüs contraria de- 

feratur, nulla obfervabili mutadone fequuta, — Talium igitur ra- 

tío vera in effentia rei continetur ($. 167. 195. 220. & 464. 

Qsto/.). 

y ash 
Dum fimilia funt, quz iisdem gaudent qualitatibus, vel Qui4 ex 

eodem modo determinara effe obfervantur ($.220.&7 464. On- fonilitudine 
tol): fi qua corpora fsmilia im iis , que obfórvari pojfuzt , precipuzs olfervata 
qualitatibus ac determinationum modis, deprebenduntur , corum ff- colligen- 
milem 7. iu ceteris indolem rationemque efft , falva mecefaria diver- dum? 
- fitate ,. concludi potef?, Yn his enim caeterorum, quce infunt, ra- 

tio continetur. Differre autem debent fimilia extra fe pofita lo- 

cis, in quibus una obfervantur, diflitis, differre poflunt & mo- 
.le feu magnitudine; & tempore, fi non eodem exiftunt ($. 196. 

GFolfi Pbyf. Tum. L.) E fu. 


hl 


Similitudo 
effentialis, 
accidentalis 
€7 cum eo- 
dem tertio. 


j4 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP, I. DE ESSENTIA 


féqq. Ontol.), fingulatim faltem, fi vel caetera communia funt fimil- 
lima ($.248. Cosmol.). En rationem utililimi argumenti ab ana- 
logia petiti ($. 228. Oztto/.). 


$. 56. 


Quae perfecte fimilia funt, eandem habent effentiam & ge- 
nefin ($. 204. £7 209. Oztol.); qua autem tantum ut fimilia ap- 
parent, ea fimilibus, quanquam latentibus quandoque , gaudent 
effentialibus , eandem inter f? habentibus rationem quantitatis 
($.20s -9.z)id.)  ldcirco fümilitudo. corporum: erit ejf tialis, 
quae in fimilitudine effentialium, & eorum , per qua ipfà de- 


"terminantur, pari quantitatis nexusve & finis ratione confiflere 


obfervatur; accidemtal;s autem in mutabilium & aliunde acceden- 
tium fimilitudine occurret ($. 210. 2277). — Ex illa colliguntur fi- 
milia attributa, eorumque anzloga X vires fimiles; ex hac fimi- 
les modi relaüonesque. Qus obfervabilem effentiam.  natu- 
ram habent, ea quoque eodem modo dererminantur & v. v. 
($. X16. fég. ibid)e Ytem quee fmulia fuit eideuz tertio, ea €T. inter 
fé fimilia ejf€ debent (S. 2:24. ibid.). 

Hoc argumento ab analogia five fimilitudine precipaarum qualita- 
tum conítantium , murabiliumque, & pari quantitatis," nexus & 
finis ratione merito utimur, ubi obfervantar generales primarise- 
que rationes ezdem , in quibus caeterarum , quz infunt, ratio 
continetur, five relique rationes fecundariz etiam obferventur, 
five ille obfervari nequeant. — Quare fi unum eorum fimilium fit 
notius ceteris, ob perfpe&tam generalem determinantium con- 
venientiam, determinationes reliquas itidem efie fimiles, quan- 
tun neceffaria diverforum fimilitudo. permittit, flatuimus; cum 
pariunt par, fimilium: fimilis ratio efle debeat, & qua cidem 
tertio fimilia effe obfervantur, etiam inter fe fimilia efle debeant, 
erfi non: omnia obfervare potuerimus ($. 19 2. /é4. Ontol.). 


* $. 57. 


ET ATTRIBVTIS CORPORYM IN GENERE. 35 


$..57. 

-Si corpori mutatio mom decidit, mifi alterum cobibens im fe Inveftiga- 
efficientiam naturalem , 32 ipfam agat , itaque pofito altero in con- rio caue ef- 
tiguirate per fe, aliave contigua intermedia ($. 3 2 1. eg. Coszo/.), ficientis per 
muratio. in eo oriri fenfim, füblato autem rolli rurfus & ceflàre, experien- 
uti orm eft, obfervatur ;. Z//ud mutatozis illius vera caufa efficiezs iam &rz. 
rece flatuetur (8.697 £7 727. Logig). Si autem mutatio non 
femper fequitur, etiamfi alterum pari modo accedar, nifi aliud 

- vel una in ipfum agat palam aut clam, vel ejus actio in idem il- 
lud, vel in alterurrum przcefferit: ilud erir ejus cauíà aliqua, 
adjuvans, f. concaufa ($. 697.252.) & (S. 885. Oto). Id quod & 
de pluribus caufis concurrentibus intellimendum eft. Quo cafu 
ex accuratius feorfum obfervata , vel menfurata; fi fieri poteft, 
virium « effectus indole eftimandum erit , quid quantumque 
cuique caufze concurrent debeatur ($. 745. 22/7). Nequit nem- 
pe plus efle in effeétu, quam in viribus caufe aut caufarum eft 


($.927. OztoL.). 


Ciceroni c. 16. de Fato caufa dicitur, quod cuique antecedit efficien- 
ter, & cum acceílit, alternm przeítat neceffario.. Sic pondus im- 
politum lanci premit illam omni vi fua deprimitque neceffario, 
nifi par aliud in altera lance refiffat. — Prunz? candenres ferrum 
paulatim calefaciunt igniuntque , quibus dum cximitur fimili 
modo. refrigefeit. ^ Ventus movet fluttus & fecum fert nubes, 
reperceuffüs easdem reducit, ceffans movere amplius nequit. 
Aqua, dum fubir poros corporum, ut ligni vel terrx, humcettat, 
dum manet in illis, humida manent, donec exhalavit & ficca re- 
liqui..— Nubes ccelum obnubilant, evanefcentes reddunt fereni- 
tad.  Influit autem quodlibet caufarum genus in murationem fuo 
fibi proprio modo: efficiens agendo; finis actionem determinan- 

- do vel dirigendo ad bonum in fe aliisque confequendum, forma 

informando; materia actionem & formam recipiendo. — Forma 
E 2 autem 


56 PARTIS I. SECT. PRIMA, CAF. I. DE ESSENTIA 


* 


autem effentiam notat actualem. naturamque ; Finis omne. bo- 
mum quod per Eflentiam naturamque haberi poteft ; materia 
omne. id, ex quo compofitum conflat, in quod rcfolvi, & e 
quo oriri vel componi poteft. — Hinc liquet , quo modo €? be 
eaufz ope ob[zroationum dct umque explorari p int de- 
beantque. 

$. 58 


Pofitis caufis fufficientibus iisdem ponitur idem effectus ; 


ft , ve .ali- .& obfervato eodem effectu, neceffe eft, ut ejus caufze fufficien- 
qua ex pl«- tes adfuerint ($. 898. Ozto/. . Si zog dantur illius effefus caufc, 


vifi eedem , mecejfe efl , ut eedem. illum preffiteriut. —.Si plures 
dagtur ex állés que tum adfuere, cum effedlus efl ortus, €? quee 
zon adfuere , judicandum eff , quibus debeatur, vel mou dsbeatur, 
vires curum cum effectu commtenfarando (8.57... Sd ignoratur, 
queuam adfuevigt , vemotis ceteris , que adeffé pro. ve nata. mon 
potuerunt , patebit per confideratiouem onmium, que circumficte- 
ve, que adfuiffe dcbuerint. 


dnter regulas Neutemianar. L.IIT. Princip. Philof. nat. habetur hec 
prima: caufas rerum naturalium non plures effe admittendas, 
quam quz & vere lint & fufliciunt phznomenis explicandis; & 
fecunda: effectuum naturalium ejusdem generis casdem efle cauf- 
fas aflignandas , quatenus fieri pote(t..— Quas regulas non fatis 
effe dererminatas perfpicuasque, cuilibet patet. — Tacite enim 
ponere videtur, non effe illius cffe&tus nifi unicam caufam. — Si 
plures funt, que fingule effe&tui pares funt, cui is debeatur, 
haud intelligetur. | Ponamus domum corruiffe; aut conflagraf- 
fe. Quam diverfe dantur ruine. & incendii caufz? Ex regulis 
non liquet, unde confler, quznam earum pro vera fit habenda. 
Neque magis liquez, quatenus effectuum ejusdem generis ezdem 
fiit caufe (latuend:z,. & quando id fieri poffit? Multa. fieri pof- 
funt ác folent per caufas notas, nec tamen neceffario per eas- 

dem 


bs. 4 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 37 


E dem femper funt... Uti generatio animalium ex femine utrius- 
que fexus contingit in plerisque, non tamen in omnibus, | Un- 
de loco ejus: quatenur fieri potefl , forfan poni potuillet , rfi cx- 
perientia aliud. doceat. * - 


4$ 59 
4. Cavendum famper , 1 caufis exteris tribuatur , quod debe- Ne. confun- 
tur inteynis, C7 vice verft | Utroque enim cafu qui id faceret Zantur in- 
falfà pro veris haberet, erraretque, nec demonftrare poffet, id ters cum 
illis deberi, quibis tribuitur. — V. c. fi materice & forms corpo- externis. 
ris attribuerer, quod debetur caufz efficienti ejusque finibus, uti 
fecerunt, qui fiderum motum intellieentiz ipfis indito vel affi- 
€te vindicant — Ne ergo alterutrum fiar, probe examinandum, 
quid cuipiam cauf ejusque viribus & modo agendi dato cafü 
conveniat, nec ne? Tunc vero nec plus, nec minus, quam par 
eft, caufz tribuetur, cum virium effectuumque veritas & men- 
fura eruza collataque judicii norma erit. 
Ponamus horologium: tam exa&te fabrefa&tum , ut per menfem an- 
numre horas earumque partes accurate indicet , oftendi rudi cui- 
dam Americano, qui nihil horologii unquam vidit, nec quid- 
quam de eo audivit. — Si quis illi perfuadeat, aut obfervando il- 
lud ipfe opinetur, perfectiorem longe mentem illi ineffe, quam 
homini, qui partes temporis tam certo indicare ncquit. — Aut fi 
virunculus, qualis olim Gerikianus, fuper te£to metcurio vivo. 
natans, o[tendat ponderis vel caloris atmofpharici incrementa & 
. decrementa indice manus, & perfuadere ignaro velis, hunc effe 
inclafum dimonem tam acuti fenfus, & tam benignüim erga 
poffefforem, ut ea ipfi fponte pro grato fibi domicilio indicitet, 
Isne idiota cenfendus foret, qui id ferio credere & aliis quafi ar- 
canum narrare vellet? Nihil enim amplius veri fubeffet, quam 
automatarium ita fapienter hxc. conftruxifle, ut ifta vi mechani- 
ca ita evenire oporteat in machina, ómnis fenfus, nedum men- 
'E4 tis 


neque con- 
cludendum 
a parte ad 
totum. 


:38 


PARTIS 1. SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


tis experte. E(tne vero melior cenfenda illorum fententia, 
quos Cicero refert, mundum ftacuifle -animantem , mentemque, 


àmmo Deum. Cui ipie videtur adílipulari , quando LL. II. de 


Nat. Deor. c.17. fcribit: cum eife Deum eerta notione animi pre- 
fentiamus , primum ut fit animans, dcinde ut in omni natura 
nihil eo fit preítantius: ad hanc prafenfionem notionemque no- 
ftram nihil video quod potius accommodem, quam ut primum 
hunc ipfum mundum, quo nihil fieri excellentius poteft; ani- 
manrem effe & Deum judicem. — Cum automatarius longe ex- 
celleniior effe automato debeat, concludendum potius fuiffet, 
opificem mundi longe eminenuorem automato mundano elfe, 
caufamque ejus antecedenrem & zternam z. i. Li). de Fato. Melio- 
ra ex Platone noffe potuiffer, cui duos placet effe motus, unum 
fuum, alterum externum; effe autem divinius, quod ipfum ex 
fe & fua fponte movetur, quam quod pulfu agitatur alieno. 
Hune autem fuum motum in folis animis ponit; Deum vero ar- 
chite&um mundi ftatuit (c. 22 €7 5j. ibid.. ^ Item ex 'Thalete, 
.qui Deum vocat eam mentem, quz ex aqua cuncta fingeret; aut 
Anaxagora, qui omnium rerum defcriptionem mentis infinite 
vi ac ratione confici voluit. L. 1. de Nat. Deor. c. 10, feq. — Refert 
& Ariftoteles, Anaxagoram ílatuifle, mentem folam & fimpli- 
cem puramque effe principium omnium rerum, quc cognitione 
& motu univerfum moverit, de anima L. I. c. 2. caufa fit mun- 


di. Metapbyf. L.I.c. 3. conf. not. $.62. 
$. 6o. 


Pariter cavendum , se quod parti tantum ineft obfrvatur, 


indicetur toti. Male enim profertur ad totum, quod non eft 
nifi in parte obfervatum , contra regulas logicas, negantes, a 
particulari. valere zrgumenrum ad univeríile, f. a quibusdam ad 


omnes ($. 456. Logic), analogia deficiente (S. 5 5. /egg. ibid.). 


Quis 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 39 


Quis ferret contendentem, totum corpus olfacere, quia nares ad- 
mittunt offeruntque menti odores, vel totum hominem & cor- 
pore intelligere, quia mens intelligit? Num vero melius a Ze- 
none ita infertur? Nullius fenfu carentis pars aliqua poteft effe 
Íentiens. — Mundi autem partes funt fentientes. — Non igitur ca- 
ret fenfu mundus. - Nihil quod animi, quodque rationis expers 
eft, generare ex fe poteft animantem. compotemque rationis. 
Mundus autem generat animantes compotes rationis. Animans 
igicur eft mundus composque rationis. — V. Cicero L. 1I. de Nar. 
Deor.c.$. Si generadionis indoles Zenoni fuiffet perfpecta, nun- 
quam afferuiffer,' mundum generare animantes. cef. — Conf. re- 
futacio Kepleri in Epitome A[lron. L. V... p. y02 -yij. 


$. 6r. 
Perfethio fui generir. exteudenda mom eff ad abfoletam , vel tela a perfe- 
id, quod ipfi iuc[e offendi nequit. Ya enim tantum infert con- dione limi- 
fenfum omniuni, quz infunr ad fcopum ex affe confequendum rara ad a5- 
($.503 €? $30. Ontol.). '"Femere igitur ad illa extenderetur, foluta. 
quz ipfi inefle nequeunt , faltem oftendi nequeunt inefTe ido- 
neis argumentis. 
Num quando horologium: perfe&e horas indicare [íquet, conclhu- 
dere licet, illud fono eas quoque indicare, nifi id aliunde con- 
Ílet? Jam audi Zenonem: quod ratione udrur, id mclius eft, 
quam quod ea non utitur. Nihil autem mundo eít melius. Ra- 
tione igitur utitur mundus; in Ciceroue de Nat. Deor. L. iT. c. 7- 
feq. — Quali melius in fuo genere, etiam abfolute tale in fummo 
gradu efle, & habere debeat qua capere nequit. $- 6- 11. P.1I. 
Theol. nat. 
6. 62. 
Quoniam in | phyfic cis nihil fir fine caufi vera füfficiente- apage C7 
que ($. $7.) five vis interna folum fit, five & externa ($. sw. caufas fitfar. 
fq.): fal quid. uam caufa tantum ajparente , puro fortuita cafa 


($.95- 


, 1, 

4O PARTIS I. SECT. PRIMA, CAP. L. DE ESSENTIA 
($.95. Cosmol), aut fatali neceffitate (S. Yog. zbid.) fieri fKatuetur. 
Abfurde quoque progreffus caufàrum in infinitum fingetur, nec 
obfervandus a quoque, nec in fe poffibilis ($93. 2/;4.). 


Contra fatum difputans Cicero c. it. merito rejicit commentitiam ato- 
mi declinationem , additque: ne omnes a Phyficis irrideamur, 
fi dicamus, quidquam fieri fine caufa, diftinguendum eft & ita 
dicendum, ipíis individui (atomi) hanc effz naturam, ut pon- 
dere & gravitate moveatur, camque ipfam effe caufam, cur ita 
feratur, etfi nulla caufa extrinfecus accedat. — Similiter ad ani- 
morum voluntarios motus non eft requirenda externa caufa. Mo- 
tus enim volunrarius eam naturam in fc ipfo continet, ut fit in 
noflra poteftate , nobisque pareat, nec id fine caufa ( ratione), 


ejus enim rei caufa ipfa natura eft .. .. Concedendum igitur haud 
eft, aut omnia fato fieri, aut quidquam fieri pofle fine cauffa. 


Cur. hic fub- UD; lozga datur caufarum a precedentibus fubinde peuden- 
fitendum in. tium feries , ibi fufficit £OT'ATH y de quibus agitur , caufas proximas 
eaufir pro« attuliffe € cxplicuifé. | Si enim plures caufz fibi invicem fucce- 
ximis ? dunt, proxima fola continet rationem fufficientem effectus dati 
explicandi, remota non nifi infufficientem (S. 900 &' 903. Oz- 
tol), quibus tum non eft opus. Exponende igitur in explica: 
tione phanomenorum renrum fünt coufe proxünzm, vitandze 
fuperflue prolixiratis caufa, etiamfi plures receníeri poflenr, 
quando requirerentur ($. gor. ilid.). 

De Chryfippo commemorat Cicero L. do Fato c. i$. illum ftatuiffe, 
caufarum alias cffe perfe&tas & principales, alias adjuvantes & 
proximas ... . Fieri quidem omnia caufis antepofitis, verum. 
non principalibus & perfe&tis, fed proximis. — Que fi non finr 
in noflra poteítate, non fequi tamen , ut ne appetitus quidem fit 
in noflra poteftate ..... quamquam affenfjo non poflit fieri, nifi 
commota vifo, tamen cum id vifum proximam caufam habeat, 

non 


7 ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 41 


non perfe&tam, affenfio erit in noftra poteftate . . . Cap. iy. 

fubdit: Etfi affenfiones non fiunt, nifi antecedente vil: eas ta- 

men non fato fieri, cum proxima illa & continens fh non ne- 

-eeffariam faciat alfenfionem. — Clariora affert Zrifloteles, caufas 

4 generum enarrans L. 71. Phyficor. c. 3. Ubi. diferte alias cau- 

fas remotiores, alias propiores ftatuit, & r. 5$. eiricv avgoregov 
—  eaufam fummam vocat, quam hic proximam appellamus: opor- 
tet, inquir, uniuscujusque caufa proximam quzrere, ut ho- 
mo zdificat :zdificandi arte, quam vel generalem ftatuit, vcl 
fingularem ut ftauz Polycletus ftatuarius. 


$ 64. 

Quia in Philofophia corpufculari rationes Phenomenorum 
rerumque obfervabilimm petende funt non modo a principiis 
mechanicis, quz funt figura, magnitudo, fitus & motus, ve- 
rum & phyficis f. phenomenis , quz aliorum rationibus red- 
dendis inferviunt, aut & mixtis, & ubi rationes proxima tan- 
tum queruntur, in phyficis fubfiftendum eft ($. 241. Coro): 
dilucidum eft, in explicandis obfervatis, quorum pracurfio 
caufirum longa fuppetit, omnem illam catenam haud effe exhi- 
bendam , fed // mechanice rationes lateant, im apertis. qualitati- 
bus viribusque phyficis proximis caufam: continentem effe oftenden- 
dum ($. 7277. Logic.) 

Caufa proxima vera diei nequit, nifi certum fit, illam. exiflere ibi- 
que adfuiffe, ubi mutatio eft fafta, & vi lla preditam effe, 

a qua proficifci illa mutatio poffit, & cui vel fola, vel una cum 

aliis itidem prefendibus fufficiat, denique fuis legibus convenien- 

ter egiffe, nec impeditam fuiffe, five per fe egit , & contigua 
fuit, five per alias res eousque contiguas fibi invicem. & pares 
actioni caufe principalis eousque continuande. — lra folem effe 


Dwenam fint 
caufe pro- 


xiny ? 


caufam diei proximam experimur, quando fupra horizontem eft . 
pofitus, licet longifíime a nobis abiit: fufficit enim, lucem cjus | 


( Wolfüi Pbyf. Tom. I.) F ad 


ES 


42 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP. L' DE ESSENTIA - 


ad nos usque pertingere , & oculos noftros ferire, immo in- 
gredi, & agere ibiíic, utillam fentiamus. 


W CDS 
Unde pa- Sz ratio proxima mutatioui eff vis infita, oportet, ut illa 
seat, quid  zunuquam.a re falva abftt , etf impediri a contrariis viribus. poffit, 
vi inte — neca, que valet, agat perficiatque. — NWes enim infitze in actuali 
debeatur? — rei effentia continentur , ut attributa & principia murationum 
($.1.& 7... Quare cum effentia mutari nequeat, nec ipfe mu- 
tari poffunt, fed, dum illa fübfiftit, manent, nec intereunt, nifi 
illa intereunte. Cumque vires materiales ad unicum agendi mo- 
dum fint dererminate ($.8.): aget illa femper quidquid valet, 
nifi quid illi refiftat ($.6. 7.) . Quia cujusque rei vis tantum 
unica eft eque ac effentia, cui propria eft ($. 528. 04. Oztol.); 
in ipfà vero nihil eft, quod ipfi refiftere poffit: femper illa aget 
in fe, quidquid praflare valet ($. 9. /£74.). Quando autem actio 
ejus extus fe prodere & alia afficere deber, tum non aget, nifi — 
quantum per impedimenta poreft. Ergo aut parum aut nihil 
agere videbitur, prout impedimentorum vis vel minor eft fua, - 
vel par eidem. — Si vero infita. vis minor eft externa, nonaget 
nifi refiftendo, fed cedere cogetur, &dpaflive fé habebit , ran- 
quam victa & füperata. Ipfa tamen in fe non mutabitur, fed 
filva perftabit. 

Vis lucis folaris manet eadem, licet reflexa a luna nihil caloris det, 
vel maximis fpeculis concentrata; vel licet a luna in eclipfi diu- 
turnà, & vaporibus nubibusque denfíis intercepta multo minus 
luceat calefaciatque. | Sic gravitas metalli cadem eft, licet in aqua 
tantum ponderis fui amittere videatur, quantum aquse par mo- 
ks f. volumen ponderat. 


. 66. 
44 quid fuf- Si caufa phenorenui cft vis externa, h. e. rei alterius unius 
ficiat vis ex- vel plurium, alg piutatio punquam continget , mifi pofita vis illiur 
terna ? exter- 


-— 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 43 


extare fufficistisque aflione mon impedita in vem mutabilem ; qua 
abfente. deerit , remota cejfabit , dixninuta aut. impedita , mutatio 
minuetur tantundem ($.57..64.). Ut conftet, illam folam füuffi- 
cere, non tantum cert ejfe debet , illam femper adefle, quo- 
tiescunqué ea res inter mutatas, quantum vis & potes, circum- 
pofiras alias habetur, fed & Jam idem preffare in quibuscunque 
babilibus: aliis rebus. diverfiff iffimis , wi obfiante defiitutis (S. $9. 
& 9). 


.lgnis v. g. calefacit non tantum quevis corpora ficca, fed & hu- 
mida liquidaque, nec tantum craífa, fed & fubtiliffima queque, 
quibus admoveri potefl. Inde ejus vis calefaciendi in dubium 
vocari nequi. — Nec tamen proprerea eft unica calefa&ionis 
caufa, fed & affri&tus diuturnus citatiorque durorum & ficco- 
rum, fortior eorum concuflio & fermentatio, putrefattio, & 
confufio quorundam liquidorum, & folutio metallorum in aqua 


forti. 
$ 67. 

Propterea quod res mundane fàpienter deflinate funt ad. U/ utraque 
fefe mutuo perficiendas ($.645. P.L. 75co/. zat.) & per fe fübfi- concurrat. 
ftentes non poffunt non viribus pradite effe (6. 77 1. /eg7. Oz- 
tol): Mutationis corpore cujuslibet rationes duplices dari debent, 
interme, in viribus internis, piflivis tantum, an fimul ativis; 
€? externe, non tantum quando internz id efficere nequeunt, 
fed & quando non füfficiunt fole , item ab aliis impediuntur. 


Paílivas vires materi: omnes admittunt; a&ivas autem perfpexere 
quotquot interiora fcrutati funt dudum, vel recentius, v. c. 
cum Leibnitio, Rob. Greenio in Princip. Philof. de vi expanfrv. 6 
eontracf. aliisque , quos longum foret nominare. — Nec ipfe 
Netonu; vim activam corporibus denegare audet, etfi in expli- 
catione regule II. T. II. P. I. p. 4. fcribit: per vim infitam in- 
telligo folam vim inerüz. Vid. wor. $. 5.  Paffim quoque vim 

F2 impref- 


Num indu- 
&Hone tuto 
nitamur 2 


44 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP. L. DE ESSENTIA 


impreffam corporibus tribuit per a&ionem in ea exercitam ad 
mutandum eorüm flatum. | Dari mutuas rerum corporearum 
a£tiones paffionesque , nemo infiiatür($.4.); cujusmodi mu- 
rationes non poflunt non externis internisque conjun&tim abfol- 
vi. Nequit nix igniri, nee aqua adeo calefieri, ut ebulliens hy- 
drargyrum: carent enim vi tantum caloris recipiendi. Ferrum 
autem' & igniri poteff, & vi magnetica imbui, & multo plus. 
caloris capere, quam ferventiffimum argentum vivum , quod 
nec magneticam vim capit, nec ignis lucem flammamque. 


.$. 68. 

Iu caufis probandis induclione vel completa mom mifi caute 
utendum eft propter. liinitationes noftri iutellettus. | Yndu&tione de 
fuperiori idem univerfe enuntiatur, quod de fingulis inferiori- 
bus verum effe patuit: Qua fi complera fir, omnia inferiora 
recenfet ($.478. Logic). lla inferiora vel funt individua, quae 
rariffime fingula obfervari ac recenferi ob nimiam multitudinem, 
ur plurimum obviam, faltem conceptibilem , poffuntque vel fpe- - 
cies, aut genera rerum itidem per uniuscujusque individua con- 
ficienda concip.endaque. Sed in omnibus cafibus, ubi vel com- 
plera adhibetur inductio, tacite fumitur, non plura dari inferio- 
ra, quan qua ita comparara effe obíervavimus , evicimusve. 
Quod cum finitum captum facile fallat in rebus naturalibus:ab 
infinito intelle&u obftupefcenda & incomprehenfibili varierate 
conditis , quanquam & in artificialibus fubinde plura excooitari 
poffunt, quae adhuc latenr: haud vulgari opus eft cautione, ne 
quid temere ope inductionis ajamus , negemusve , quod ea 
evinci nequit. 


Ad corroborandam primam motns legem Nelvrosur non adhibet nifi 
proje&tilia, trochum & planetarum cometarumque corpora, que 
quidem illuftrationi fufficiunt , fed indu&tionem ne quidem in- 
«ompletam przbent, cuiaddi folet , nec datur exemplum con- 

trarium; 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 45 


trarium, nifi hoc mente fuppleas. — Satis completa hzc foret, fi 
noflri folis fex planetas primarios opacos cflc oftendas lingula- 
tim, concludasque illos omnes effe opacos; vel fi angulum ad 
peripheriam concludas efle dimidium anguli ad centrum eidem 
arcui infiftentis ,, quia id demonítratur , tum quando angulus 
ad centrum eít in crure, tum quando intra crura, tum quando 
extra crura ejus"ad peripheriam exhibetur. ^ Fatetur eapropter 
Commentator Principiorum NeWtoni cum ipfomet T. IH. P.I. p.s. 
zot.e: Ratiocinia ab experimentis & obfervationibus per indu- 
&ionem formata ad ílabiliendas modo demonflrativo conclufio- 
nes non fatis efle. — Quando vero addit, hunc modum argu- 
menrandi effe optimum, etfi nulla repugnent phznomena, ge- 
neralem indu&tionem valere. — Si deinceps contraria occurrant | 
phenomena, eam exceptionibus limitandam reftringendámque 
elfe: agnofcit ufum inductionis cautum effe debere, qualis erit. 
cum fufficiens phienomeni ratio eruitur & accurata divifio adhi- . 


betur. 
$. 6g. 


Cautus. imduchionum ufus vequirit , ut, quatum fieri poteff, Primur mo 
completis füudeamnts , earumque inferiora fümitiomesve demomfive- dus caute 
m$. Etenim fi completis utimur, certum eft, plura inferiora utendi in- 
non dari, & fi demonílravimus ejus fumtiones , certum eft, ductione. 
eas effe veras, five aflirment five negent ($. 478 € 567. Lo- 
gic) Sunt ergo inductiones complete, quarum fumtiones ri- 
te demonftrantur, omnium firmiflim: & de veritate conclüfio- 
nis animum convincunr. Si ex obfervatis effectibus eruitur 
caufà, ejus vis & ratio vel lex agendi, hac non eft inductio fed 


analyfis effectus. 


Sunt ín hoe cafu indu&tiones perfekte demonftrationes a pofleriori, 
modo in demonfítratione fumtionum a pofteriori f. per experien- 


tiam obfervata fatis vera finc & indubitata, ideoque & immunia 
. F3 a fub- 


[3 


46 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP, L. DE ESSENTIA 


afubreptione. — Et ea de re fufficienti opus eft circumfpeGtione 
& cautela, ne qua inanis veri fpecies pro ré ipfa & umbra pro 
corpore admittatur , vel ne quis error irrepat.. Uti angulum 
ad peripheriam cum augulo ad centrum eidem arcui infiftere in 
tribus rantum cafibus facile demonftratur: quia aut in illius cru- 
re datur, aut non, hujus vertex. .. Si non datur in illius crure 
alterutro, aut intra, aut non, fed extf& ejus crura cadat, ne- 
ceffe eft, « Deinde evidenter demonítratur, in fingulis cafibus - 
angulum ad. peripheriam effe dimidium ejus ad centrum, ut non 
tantum in exemplo per figuram exhibito , fed fimül id pateat, 
in quocunque alio .pun&to peripherie fimilia facias m femper 
eadem fit ratio demonítrandi & &que certa, 


$. 70. 

Secundus , fi S; completis induttionibus defiztuimur , faltem nom utimur, in 
incomplete — igcompleta adquicfceutes , vel expveffe addenda oft. formula , aha 
fint indu-— omnia. complecfeus , vel ea tacite fupplenda erit, quaudo vitande 
éiones. tediofce vepetitiomis caufa omittenda eff. — Yta fcilicet incompletalo- 
cum complete tueri poteft, quando a nemine exemplum con- 
trarie obfervationis oftendi poteft ($.69.). ^ Quod diferte fic 
innui folet: nec contrarium ope experientiz doceri poteft; vel, 
nec datur exemplum contrarium. — Valebit igitur tamdiu indu- 
&tio, donec a quoquam contrarium obfervetur , & obfervatio- 
nis veritas extra dubium ponatur — Quoniam idem femper "S. 
petendo teedium crearetur , füfficit tacite innui. aut intellici iftam 
conditionem. . Quare patet, quomodo incomplete inductiones 
fupplende fint, & quod tacite infinuetur , in aliis omnibus idem 
fieri & obfervari debere a quovis, qui poflit velirque obferva- 

ze. Quod uti aliis equum eft, ità & nobis conzedetur. 
Incompletam igitur inductionem examinaturus cireumfpicere debet, 
poffimne reperire obfervationem vel experimenium , unde con- 
irarium feu contradicens ej, quod a poíleriori patuiffe dicitur, 


iuno- 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 47 


innoteftat. — Quodfi fieri nequeat, tantifper concedendum, aut 
in medio relinquendum erit, quod inductioni eft füperftru&um. 
Hine & Newtoni regula HI. hic habet: qualitates corporum, quz 
intendi & remitti nequeunt, quique corporibus omnibus com- 
pent, in quibus experimenta inílituere licet, pro qfialitatibus 
corporum univerforum habendz funt. — Adjicit hanc rationem: 
nam qualitates corporum non nifi per experimenta (quz latius 
ufürpat pro experientia) innotefcunt, ideoque generales ftatuen- 
dz funt, quotquot cnm experimentis generaliter quadrant; & 
quz minui nequeunt, non poffunt auferri. Er eius regula IV. 
fie fcifcit: in Philofophia experimentali propofitiones ex phzno- 
menis per indu&tionem colle£te, non obítantibus contrariis hy- 
pothefibus pro veris aut accurate, aut quam proxime haberi de- 
bent, donec alia occurrerint phaenomena, per quz aut accura- 
tiores reddantur, aut exceptionibus obnoxim. Cui fubjungir: 
hoc ficri deber, ne argumentum indu&ionis tollatur per hypo- 
thefes. — Quod in opticis quaflionibus fufius docet: in phyficis 
non fecus ac in mathematicis ad res difficiles inquirendas metho- 
dus analytica prius eft adhibenda, quam íynthetica in fubfidium 
vocetur. llla utitur experimentis & obfervationibus, e quibus 
dein per inductionem conclufiones generales deducuntur , non 
obítantbus contrariis hypothefibus, nifi eas aliquo experimento, 
aut certa quadam veritate nixas efle contigerit . . . Quamvis 
ratiocinia ab experimentis & obfervaüonibus per indu&tionem 
firmata ad demonílrandas conclufiones generales fatis. non fint, 
hic tamen ratiocirandi modus eft omnium , quos rerum natura 
admittere poteft, optimus, isque co tutior reputari debet, quo 
generalior eft indu&io. . Si nempe nulla repugnaverint Pheno- 
mena, generalem  condufionem deducere licebit, — Hu- 
jus analyfcos auxilio ab effectibus ad eorum caufas perveniri 


potett. 
$. 7r. 


Tertius mo- 
dus condi- 


48 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP. L. DE ESSENTIA 


Sig 


Ut eo minus. indu&lionibus a. veritate aberremus ,. Y) exem- 
pla earum fint indubia (S. 69.) , 2) eorum imvefiigetur vatio fujf- 


tionati ufus. cieus ($. 60-62. Logic), 3) utamur illis fomper. fub tacita condi- 


Quid ille re- 


quirat ? 


tiome, ffsceterorum corporum obfer vab;lum ejurdem nature usque- 
quaque par eff ratio... Omnia enim. corpora non funr obfervabi- 
lia , locupletitlima tefle experientia omnis evi. Quarequod 
omnibus a pofteriori eft vindicandum, complera inductione e£ 
fici non poterit ($. 69.) ; incompleta autem vel diferre vel taci- 
te includit hyporhefin, contrarium non efle a quoquam obfer- 
vatum vel obíervandum ($. 70. Semper igitur indué&tionibus 
utamur fub conditione tacita, fi nihil ejusdem nature obferva- 
bile usquequaque occurrat , bis obíervatis repugnans, -vel.quod 
eodem redit, fi ceterorum usquequaque obf?rvabilium par ea- 
demve circiter fit ratio & natura ($. 7o2. Logzc.). 


Reperta ratione füfficiente, ea pofita, neceffario res eft ($. 298. 
320. Oniol.). Par ratio dicitur, que, fi non prorfus eadem 
aut fimillima eft alteri, uti in eqpalibus & omnino fimilibus, ta- 
men propemodum eadem aur fimilis, iraque cquipollens eft al- 
teri, ut, quanquam differt , idem tamen circiter. feu prope fi- 
mile, & prope preítet verum. — Sic quivalentes in logicis de- 
terminationes pares dici poffunt, quia fi rion ubique, falrem ra- 
tione prefentis relationis predicati aut plane aut piene tantun- 
dem valent ($. 230. Logic.). ln prope veris & mathematicis 
paffim e(t adquiefcendum , quando penitus vera haberi nequeunt, 


de quo plura dedi in Difp. de prope veris. 


$.. 72. 

S; quid probabile inde flatuendum , aut. tacite. aut expre[fe 
poaeudum evit faltem femel , unde verifimile fit, parem € ?[jé ceetero- 
run vatiomem. | Nimirum fi quid non ponitur , nifi fub condi- 
tione, id ad alia, que nondum fünr obfervata, applicari non 


pote- 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE, | 49 


poterit, antequam certo aut probabiliter conftet, eorum parem 

e(Ie rationem. . Quod quia in noftro cafu fieri nequit, nifi do- 

ceatur, ubi omnino ceri haberi nequeunt, per quas rationes 
verifimile fiat, effe parem ceterorum rationem, illa utique fàl- 

tem femel erit oftendenda, quando per fe non liquet ($. 71.). 

Quod verifimile rantum in praemiflis eft, prabere nequit nifi 

verifimilem conclufionem ($. 585. /6gg. Logic). Patet id quo- 

que ex natura fundamentalis fyllogysmi hypothetici: fi catero- 
tum par eft ratio, hoc de ilis eft verifimile. Eft vero eorum 
par ratio, faltem fatis credibile eft, parem eorum efle rationem. 

Alias conclufio non conficietur. 

Verifimilitudo hoc in cafu inde petitur, fi idem fit ceterorum au- 
tor, fecundum eadem attributa, propter eundem finem agens; 
fi materia, vis & nexus cum reliquis fit ubique fimilis. — Sunt 
hz pares ezdemve rationes interne & externe: quo igitur funt 
probabiliores, eo & conclufio probabilior erit. — Hic conditiona- 
lis fyllogismus refolvatur in categoricum hujusmodi: Quorum 
eadem, par & fimilis eft ratio interna & externa, eorum & cz- 
tere affectiones feu qualitates tales funt, quales in notiori ma- 
nifeíto vel indubie obfervantur, aut ex obfervatis legitime de- 
ducuntur: Horum vero aut illorum talis eft ratio, cet. Ergo. 
"Tunc patefcit, & propofitionem evidentibus niti rationibus, 

uibus dudum evicta eft, femperque, fi requiratur, confirmari 
poffit (5. 189. fég4. 195.244. 204. feqq. & 464. Ontol.); & 
affumtionem racionibus, fi non indubiis, faltem verifimillimis effe 
corroborandam, ut utraque pramiffa affenfu digna cenfeatur. 

—^ . Quanto tum-affenfu dignz deprehendentur przmiffe, tanto ipfa 

dignanda erit conclufio, certo fcilicet, fi ambe premiffe fint cer- 

&e; probabili tantum, fi alterutra premiflarum non eft omnine 

certa, fed tantum admodum probabilis , aut quam proxime vera. 

$. 73 

Quia omnis vis inductionis incomplete pofita eft in pari- QuiZ bale 

&te rationis, feu eo, quod ceterorum non fir difpar ratio ($. 72.) 4wum fit dz 
(JFolfá Phy. Tom. I.) G exeim- Exemplo. 


* 
L| 


, 


$0 PARTISI. SECTIO PRIMA, CAP. I, DE ESSENTIA 


Prudentia 
sirca alie- 

p 7777 expe: Vi- 
mmiian. 


exemplo etiam won omnem inferendi vim. demegandam eff patet, 
2Jodo ejus €? reliquorum, ad que applicatur, par fit ratio. Sive 
enim unum tantum, five plura inferiora incomplete afferantur, 
de ceteris pariter flatuerur eodem jure, nempe quod eorum 


parem effe rationem vel certum eft, vel probabilius aliis, ideo- 


que id omnibus reliquis fit eequiparandum, 


Dec Exemplis fuo jam avo praecepit Zriffoteler. 4nalyt. pn ior. L.iL 
€. 24. ubi urget, Exemplum debere effe fimile & notius. — Sie 
ex unius fpccie notione data genus reperiri poteft, perpenden- 
do, quenam ceteris manentibus iisdem diverfo modo derermi- 
nari poflint, iisque fepofitis tantum retinendo, quz eadem ma- 
nere debent. ($. 710. Logic). Item, data unius fpeciei notione, 
aliarum fpecierum notiones formantur. ($. 714. 3)i4.). Sic & 
dati effe&tus unici caufa inveftiganda haud raro eft ($. 727. i/i4))5 
& dato rei individuo notio generalis invefliganda,, uti in Corzio- 
logia gen. ($. 5 5.) ex unico mundo afpe&abili notio mundi in ge- 
mere eruitur, aut eruta a priori confirmatur. — Geometra uni- 
ca figpara, & Arithmerieus uno. exemplo operationis generale 
theorema commonílrat, quando id eft omnium inílar, ob pa- 
rem ceterorum rationem. —Sicubiigitur non nifi unicum pro- 
fertur exemplum, id inflar omnium cenferi patebit. — Tta & 
unius telluris exemplo utimur ad ea, quz de aliis fideribus te- 
nenda funt, inferenda, quorum par ratio effe intelligitur, 


& 7 

Quoties aliorum utendum eft ol fervationibus aut experiment. 
zit, id quoque prudenter. fiat ea conditione , fi a veritate mon stis 

saverini ; que fi diferte mom femper additur , equum tamen off , 
tacite includatuy &7? Jubaudiatur. Ett enia haud raro diiin 
fide in Phyfica empirica utendum ($. 29.), qua parum aut ni- 
hil valebit, nifi accurate fàtis inflituta fint experimenta & obfer- 
vata, quce narrant ($.69 fég4.).  Expreflà igitur aut tacita con- 
diüoné veriratis prudenti erit utendum; & ubi addita ob evi- 
tandum 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE, 51 


tandum repetitionis tzedium non eft, zquitatis naturalis eft, il. 
lam füppleri mente. ($. 71). ; 


couia $ 7 
oo Mivefligata additaque conditione, fub qua modus vel relatio Modis. vela- 
rei neceffaria evadit, umivevfalis et certa fiet enuntiatio, que per tioniburque 
indu&lionem , obfarvatiozem. aut experimentum tantum verifimilis, determinanr 
Jingularis aut particularis foret. | Potlibilitas quidem modorum ratio adAcnu- 
& reltionum, attributi eft analosum, ideoque de omnibus 4, 
enuntiari poteft; ($. 257. Log. Modi vero ipfi & relationes 
non nifi data determinatione murtabili , quee extrinfecus occurrit, 
'& illorum rationem exiftentiz continet, vel fi hoc mavis, non- 
nifi idonea conditione adhibita univerfe de re. enuntiari poffunt 
(8.258.222). Idem ergo quoque de experientia & exemplo 
valebit. 

Experientia docet, ferrum igniri, quz mutatio eft modus. — Ratio 

ejus proxima eft gradus caloris igniendo ei fufficiens , qui eft 

interdiu millefimus eove major in '"Thermometro Fahrenhcitia- 

no. Qui fi addatur ferro, omne ferrum, quod eousque inca- 

luit, candefcit. Inde & quecunque caufa fufficiet ad mille & 

amplius caloris gradus in ferro excitandos, ea interdiu illud 

candefaciet. — Qui calor, fi comparetur cum calore aqu: ebul- 

lentis, ejus quintuplo erit &quiparandus, Que relatio ex 

ntriusque menfura graduum innotefcit. 


$. 46. 

Dum omne corpus eft compofitum materiale ($. 12): Quenam 
ip omni corpore fenfibili obférvatur €? materia, e qua conflat, €? oj; corpe- 
sius: compofitio omnino dcterinimata tauquam forma, .. Materia yj infit 2 
funt illius partes neceflarie, que quatenus & ipfie funt fenfibi- ; 
les, obíervari itidem poffunt, & clare a fe invicem difcerni ran- 
quam aliz alique. Effentiam vel formam fiftir modus compofi- 
sonis ($.533. Ozio/). — Materia, e quacorpus conftat, zeceffaria 

G2 eft, 


$2. PARTISI SECT. PRIMA, CAP.l. DE ESSENTIA 


eft, fine qua effe, fálvum manere & fieri illud corpus nequit; 
hec propria ilius z2ateria vocatur. — Ab ea differt fortuita mate- 
yit, que filvo corpore & abeffe ab illo, & alia ejus loco fübfti- 
tui poteft, que ideo & peregriza feu aliega dicitur, & quatenus 
ineft corporis poris, zzterlabezs C iubereus appellatur. — Pro- 
pria matéria vel Zomogezea , feu ejusdem indolis eft & nature ; 
vel Je£erogenea feu diverfe nature; uti caro & offa in animali, 
lapis & ferrum in magnete. | Sed aqua pure partes funt homo- 
genex. Materie interlabentis exemplum eft aqua vel aér in 
Ípongia, quarum illa fic inherer, ut una ponderet cum fpon- 
gia; hujus autem pondus, fi ponderatio in aére pari fit, fentiri 
nequit. . Propria materia vel manet eadem, vel accedente & ad- 
mixta feu concrefcente matería aliena mutatur, lla igitur coz- 
flans, haec smutabilis vocatur. | Ex alimentis fiunt chylus;, fan- 
guis, caro, cutes, pili, ungues, cartilaeines, offa Ex uva- 
rum fücco muftum, vinum, acetum, fpiritus inflammabilis fit 
ope mutationis , mixtionis, conjunctionis & feparationis variatze. 
Sic evidenter obfervamus materíam conflantem lapidum, falium, 
fulfurum; aque, argenti vivi, merallorum, vegetabilium feu 
plantarum animalium, aéris & atmofphzre, lucis, cet, — Ne- 
que ullum adhuc corpus obfervatum eft, materia deflitutam. & 
parübus fuis. — Attendentes accurate, obfervamus quoque, par- 
tem quamcunque non effe fimul alteram, fed ab ea differre, va- 
riasque ideo materi effe partes inter fe tamen conjun&las. — Sunt 
hec omnium obfervationi ubivis & quotidie tam obvia, ut illis 
fufius recenfendis immorandum non fit, 


$ 77 ) 
Partes. eor- Dum partes corporis alías atque alias effe animadverti 
porir funt inus, & hec fimul illa aliave effe nequit ($. 76.): oZfirvamus 
extra [c in- quoque, eas extra fé imvicem exifere, utibi, ubi una pars exi- 
vicem. ftir, altera non exiftat, fed alibi; & omnes a fe invicem fint 
diverfe (S. $44- Onto..), nec per f€ invicem determinantur, fed 
pro- 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. $3 


propriis fibi gaudent determinationibus & terminis. | Conci- 
cd 

plamus in corpore lineam tantum 2--4-2, & manifeftum erit, 

jam illius partes 2c, cd, d effe extra fe invicem, ita ut pxcdia 

pars c non fit finiftra; nec dextra, fed extra utramque, & alibi, 

quam ubi ille funt. ldem de finiftra & dextra parte, omnique 

alia minore, quam concipere velis, in illa, manifefto liquet. 


$ 7$ 


In unaquaque corpore femfibili obferzamms partes ejus iu- — Attamen 
ter fe effe quodammodo counexas € uiitas... Connexae enim fünt, cossexe. 6? 
quatenus unaquzeque continet rationem exiftentiz alterius, five 2,44;51c- 
fimul fit altera, five fuccedat alteri ($. 1. Coryzzo). | Unitze autem, nur unité. 
quatenus urrum: conficiunt & fiunt ($. $63. Oztol.). Sic in linea, 
que inter fenfibilia compofita fimplicior eft, vel minus reliquis 
compofira,. v.c. 27 dicta $.77. partes finiftra, media, dextra 
funt connexe, quia & finiftra pars cum dextra connectirur ope 
intermediz , & qua cum eodem tertio conne&untur, ea quo- 
que inter fe connectuntur ($.12. Cosmol). Sed fi nulle partes 
effent unitze, non conflituerenr unum naturale fed multa, vel 
multorum agereoanim & acervum. ^ Hinc a? una eft linea, quia 
pars ejus finiftra unitur cum media in puncto communi c, & 
pars dextra cum eadem media in punéto Z. dcirco nulla pars 
hic habet proprios aétu terminos, (sd tantum communes a. 7, & 
fic c terminus eft communis ipfius partibus ac & cd. etc... Tra 
& omnes reliquz ejus partes inter fe uniuntur in quodam pun- 
&o, tanquam in communi termino, dum jam una exiftunr. 
Neque fecus ortz fünt ductu feu motu connexo & unito, & 
coloris effluxu continenti. In magis compofitis partibus , uti in 
füperficiebus & folidis, multo major partium connexio & unio- 
obíervatur, modo fchri poffinr. 


Quia unum dicitur, cujus effentialia, falva re, a fe invicem feparari 
mequeunt, ideoque nihil eorum illi adimi, neque aliud in cjus 
G 3 locum 


$4 PARTIS: SECT, PRIMA; 'CAP, L /DE ESSENTIA 


locum fubftitui poteft ($. 5 29.-OntoL.).. Si quid enim eximerc- 
tur, aut & aliud in illius locum furrogaretur, non maneret, 
^c "quód anrea.fuit. — Id, quod in. manifefto. difl;milibus facile eíl 
1 obfervatu.., Exempli caufa in corona aurea fi intus mulium , ar- 
t genti pro auro effet adbibitum, non poffet dici, coronam ex 
folido conítare auro... Ob confufionem eorum , que admodum 
fimilia, obfervari id difcrimen nequit, nifi abeo, qui aliud pro 
alio fubítituit; v. c. vinum ignobilius pro nobiliori, aut aquam 
yino vel cerevifiz affundit. . Is novit quidem, quid confuderit, 
fsd poft fa&am vonfufionem ipfe difcernere diflimiles vini, 
aqui etc. particulas nequit, etiamfi acutiffimo vifu gaudet. 
Quia igitur unitas eft infeparabilitas determinantium, h. e. de- 
terminationum rei neceffariarum ($. 329. 2/4.) five illa effentia 
fit communis, five fingularis, ibiZ: patet, unionem efle cum 
a&um, quo cenflituitur unitas, tum flatum, quamdiu uniras 
exiit h. e. illa effentia. ^ Aliud enim eft effentia, aliud exiften- 

tia, quz hic falva requiritur h.e. eadem nec ullatenus mutata. 


40-79, 


Inter unitas | VIttentius confiderantes, partes corporis unitas, obfervamus 
nulla olfir- bil diftlantie fenfibilis inter illas dari, feu uibil iutey. ipfas 1nter- 


vatur di- 
fiantia. 


€i.  Manifeftum hoc eft in partibus linez unitis ($.77.). Non 
nudis tàntum oculis , fed & proftantiflimorum ope microfcopio- 
rum nihil intercedere aut interjacere inter ipfius partes obfervae 
rélicet. Qus partes vero non ita uniuntur, uti ex?772 intere 
quas medie continentur unite, ille aliter unite dici nequeunt, 
quam ope intermedierum unitarum , quibuscum, & ipfa, unitae 
funt. Unde unite parres cum eadem tertia, mediate etiam uni-. 
ti cum corpore cenfentur & inter fe ($.78.) Revera autem & 
proxime f. irumediate non nifi ille unite deprehendantur, inter 
quas nihil omnino diflantiz effe & obíervari poteft. 


$i nihil diftantiz. inter-partes unitas obfervatur, nec obfervari ullo 
mücrofcopio poteft, nihil amplius, inde confiei poteít, quam 
nullam 


"CUT ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE $5 


nullam fenfibilem diftantiam inter unitas res dari. — Quod vcro 
nec infenfilis diftantia ibi detur, inde nondum liquet. | Utimur 
vifu praftaüiffimis microfcopiis armato; quia nullus alius fen- 
"fus ad detegendam minutam  diftantiam tàntum valet, quantum 
vifus. "lactus enim ceci colores difcernentis, partim fallax eft, 
partim eo usque non pertingit, quo eeueque nos ducunt, 


& alia offert quam vifus, 
! $ $o 


Quando partes corporis tantum funt. contigua , unita dici 
zequeurt.  Erenim contigua dicuntur, quaíe mutuo contin- 


Parter con 
tigue non 


gunt, h. e. qüz manent terminatze & plura & fi quam proxime fi unite. 


invicem exiftunt. Cum igitur propriis terminis gaudant, non 
tantum communibus, quantumcunque fibi fint propinque, 
non funt unire ($.78.). Ponamus lineam 27 $.77. fcindi in c, 
& partem abíciflam a c iterum quam proxime applicari ad c 2; 
ut in punéto c fe mutuo contingant: habebit tamen aperte 
quzlibet pars proprios terminos, nec 4 & / utrique erit com- 
munis, necc, ubi fefe rangunt,. fsd non unum fiunt; vel una 
linea; fcd manent dux a fe invicem feparatz ; uti rot x horologiii 


$gr 

Partes & res contigue obfervabiles excludat. fter: 
medium quod fentires actuale ($. 556. Ozto/.) & dum in contactu 
manent diverfie, fe tamen mutuo tangendo afficiunt, vel zpfó 
contactu agunt hor pora in f inviceni, idoüjwe €? partes Jenfibiles. fe 
mutub taugeutes ju fo iuvicem) agunt, nituntur. & renituntur. 
Quapropter contazus aliis quam corpo dius tribui nequit éxpes 
rientia duce, v. c. in gravibus fibi invicem incumbentibus. 

P , Idcirco Lucretiur cecinit: tangete & tangi nifi corpus nulla poteft 
res L.I. de nat. ver. 9.304. — Unde mira ies eft; poruifle cui 
quim in merrem venire, nom dfiani dari poffe. Igliriüni rertirtá 
Wnionemi, quam fmutaüo duaC, dui nudus dtra&tus nequidem 
wnionem cfücere poflit (j. 80-), $i obvertas hncam 4b,- quam 

in 


" 


Coutizua 
eur fnt core 


I^ 2? 


$6 PARTIS L $ECT. PRIMA; CAP, l. DE ESSENTIA 


án. pün£to. c poft interfeclionem fe contingere poffe diximus, 
probe animadvertes, non efle illam nudam lincam, que non 
.tantum fua gaudet latitudine fuper charta, verum quoque cum 
charta féifía. unita e(t, itaque & fua. foliditate, gaudet, ... Neque 
obfervari poífet (v ifples pundtum c flarueretur. — Saltem. igi- 
tur in obfervabilibus duo pun&la fe contingere nom deprchendun- 
tur. $i a mathematicis tangens circulum, & globus planum 
non nifi in uno puncto tangere ftatuitur, id obfervari poffe ipfi 
non contendent, cum punttum partium expers intelligi qui- 
dem,:fed fenüri nequeat. — Nec illud obfervando difcernatur 
pun&um, ubi circulus circulum, & per idem puntium du&ta 
re&a utrumque tangit. 
s 


$. 82 
dn materil luter contigua obfervabilia intercedzre aut. jam ou £ pot 
infeufilis in- gi matevia infmfilis. .. Exenim materia infenfilis obfervari. ne-- 
teref conti- quit, quod per feliquet. . Sive ergo illa interfit , five minus, 
guis poor. Mem, five intercedat & interlabatur, vel minime, id obfervatio- 
ni non patebit, neque obftabit, quo minus contigua appareant. 
Ne quidem omnis materia fenfibilis obftat , quo minus duo me- 
talla, vel marmora polira fefe contineant ,. fi vel oleo aut febo 
antea illita fint, ut fuo loco patebit. Multo minus igitur oberit 


infenfibilis. 
$ 8$ 
Órturexten- E uniuptur ,- que extra fé invicem esl v. C. dto, 
fenis oritur exteufum. Quia diverfa funt. quz extra fe invicem exi- 


ftunt, extenfio confifter in unione diverforum. . Si dug linee 
ac & cb inter fe uniantur in c, orietur extenfio aJ ($. $48. 644. 
Onztol). Partes igitur extenfi obfervabiles etiam funt exrenfz; 
fed intermedige. partes propriis terminis carent, fu funrinter- 
minate (S. 5 5 1. ibid), nec nifi communibus terminis copulan- 
tur; extimz yero una.tantum extremitate funt terminata, 
Quare corpus, quatenus non nifi contiguis partibus gauder, Pu 

teniíum 


-ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 57 


tenfum non eft ($. 556. 2/i2.), etfi partes contigua exterrfà funt 
terminata (S. 2/24.), uti fpicae grana & glumz, vel horologii ro- 
te & elateres, vel libri in Bibliotheca collocati & folia librorum, 


$ 84 7 
Corpus, quatemus partibus gaud:t umitis, eff extenfüm. Quatenus ^ 

Partes enim corporis extra fe invicem exiftunt ($. 77.) & quate- zorpus. fit 
nus tantum funt contigue extenfum non conficiunt ($. 83.). extenfum ? 
Ezgo rantum quatenus unitz funt ejus partes, corpus extenfum 

dici meretur ($. $50. Ozio/) Si diffecas lineam 47 ($.77.) cum 

chara, -cui eft infzripta, in partes quascunque, & dein. partes 

abíciflas rurfus componas fic, ut contiguz fiant eandemque re- 

ftimere videantur lineam, extenfum non habebis ibi, ubi ejus 

partes tantum f? contingunt. 


$85 
Qui efFmtimm corporis im extenfiome fitam putant, latiu$ 4, »viopgs 
utuntur cxtenflome, quam ufu receptum eft, fi mom plane errant. Jit. efentia 
Etenim fi per errorem corpori nihil amplius tribuunt, quam eorporis 2 
quod deduci poteft e notione extenfionis, etiamfi hoc addere 
placet, in longum, larum & profundum; non corpus conci- 
cipiunt, fed notionem arbitrariam, extenfum abftractum, cujus- 
modi & vacuum nonnulli animo informant. Si latius acciperent 
extenfionem contra ufum ejus receptum , abuterentur vocabulo. 


Carte/ius concepit corpus, ut fubílantiam extenfam, Defw. 5. & 
Prop. 4. & Princip. n. 53; Extenfionemique effentiam materie 
eonflituere, de Orig. mot. Sc. 3. m.r, & materiam nihil effe 
aliud, quám rem exrenfam & ipfammet extenfionem; de Natura 
corp. 1.5. ubi & eam cum riflorele fubftantiam vocat, & pro- 
bat fuo caleulo ejus refutationem vacui per hoc, quod nullum 
intervallum & fpatium. dari poílit extra & prater vera corpora 
& materiam: quia eadem plane vacui & materie feu corporis 
foret extenfio, neque plus extenfjonis in hac. quam in illa repe- 
riretur etc. 


QVolfü Pbyf. Tom.T.) |H $. $6. 


$8 | PARTISL SECT. PRIMA, CAP.fÍ. DE ESSENTIA" 


$&. 96. "xim 
Cur omne Dum one corpus extonfuim flatuitur ($. 122. Cormol.), con- 


corpus dica- fiderantur illa quatenus funt compofita ($. 119. i/i) & compo- 
Zur exten- fita nom alia intellicuntur, quam quz habent partes unitas, id- 
fen. eoque funr extenfà ($. 619. Ozto.). Ergo hoc confentit cum 
9.84, eodemque redit, ac fi diceretur, corpus quoad partes 
unitas effe excenfüm. 


Patebit infra, non omnes corporis partes effe unitas, que quidem 
obfervari poffunt. — De quibus ideo a pofteriori non liquet, cas 
efle extenfas. 


$ 87 
Extenfo wd. Obforvatur autem. in quovis corpore extenfio tripley , lon. 
dn longitudi- gitudo, latitudo €?" profunditas. Sit enim una corporis, v.c. cu- 
monvel]g;. bi, fuperficies horizontalis, & affumatur in ea punctum unius 
tudinem ve] 9nguli 4,  obfervetur linea inde procedens ad alterum angulum 
, que dicitur cubi longirudo 27. Ex pun&o 2 adfpiciatur li- 
nea normalis ad angulum c in ejus fuperficie obvia, quae eft ejus 
latitudo zc. Denique attendatur ad normalem füperficiei, 44, 
que eft ejus profunditas. Jam e quovis puncto alio angulove 
idem fieri poteft, & in quovis alio fitu non horizontal. Ne-- 
que aftimatur latitudo aliunde, quam e perpendiculari ad lon- 
gitudinem vel horizontalem vel ei aequiparandam;. neque pro- 
funditas f. altitudo aur craffities, quam e perpendiculari ad lon- 
gitudinem in fitu verticali vel quafi. — Quod ex G'eometricir con- 
flat $. 115. 227. 570. 383- 387. 391-/£2. 531. 555.//gg. Vel. 
brevius, menfura linearum feu longitudinum eft recta ($. 25. 
G'eont), füperficierum quadratum ($. 118. 7/2) , -& folidorum 
cubus ($. 477. ibid.) notae magnitudinis, ad quam reliqua omnia 
reducuntur, quantumcunque fint irregularia. — Uti ergo in cu- 
bo bafi quadratee infiftit altitudo perpendiculariter: ita & in quo- 
vis alio corpore quodvis punctum interius circa fe habet quaqua 
verfus 


profundita- 


tem. 


ET ATTRIEVTIS CORPORVM IN GENERE. $9 


. verfus 3 lineas duos angulos rectos conflituentes, quse linece 
funt tres noftre extenfiones. 

Adíüint quidem 8 anguli rcéli circa idem pun&um confpicui , fed illi 
non oriuntur, nifi ezdem 3 line: continuantur in oppofitas pla- 
gas quascunque corporis, furfum vel deorfum, a&a eadem eít 

— reCa, irem finiflrorfum & dextrorfum, ut & antrorfum & re- 
trorfum, 


E $. 88. 

Siquidem omne extenfum eft continuum ($. $66. Ozto].), 
nec filya unione, poteft fimul non effe continuum ($. 22/2.) ob- 
fcurum effe nequit, omne corpus, quatezus extenfum efé, effe 
quoque continuum , exfi continuum, cque ac extenfum, nonnifi 
confufe obferverur, v.c. in linea 2? $.77, & in quavis lirera, & 
charta libri. Neque alia eft aliorum corporum ratio, quatenus 
extenfionem prebent obfervandam, 


Ariftoteles ait, omne continuum (7ve7/ec) hujusmodi eft , ut aliquid 
fit fynonymunr inter extrema, neque fit partium expers & indi- 
vifibile, Pbyfic. VI. c. 5. L. IT. c... Motum ducit effe continen- 


Quatenus 


corpus ft 


continuum, 


tem. Capite I. autem L. VL. dicit, continuum cffe, cujus extrema 


funt unum; z45zen;, cujus extrema fünt fimul; confequentia 
- (eQe£nc) , inter quz njhil eft generis ejusdem. — Ideo negat con- 
'tinuum effe ex indivifibilibus, ut lineam ex pun&is, fi punctum 
eft indivifiblle, neque enim unum effe extrema pun&orum: 
cum in indivifibili non detur ultimum aut alia ejus pars. Ne- 
que fimul effe ultima, cum non fit ultimum ullum in partium 
experte; fed aliud fit ultimum, aliud id, cujus eft ultimum. 
Neceffe autem. effe, ut continua aut fint puncta, aut tangentia 


fc invicem, ex quibus eft pun&um. . . . "Totum tangens totum - 


non erit continuum. . orum cnim habet alias aliasque partes, 
& dividitur in diverfas & loco feparatas partes. — Neque confe- 
quens eft punctum pun&o, & nunc ipfi nunc, ut ex his fir lon- 
giwudo aut tempus: quia inter punta cítlinca, inter ipfa nunc 

2 tem- 


Et magnitu- 
dine £4U- 
deat ? 


6O PARTIS. SECT. PRIMA, CAP. Ll. DE ESSENTIA 


tempus, Megat continuum dividi in indivifibilia, quia alias 
effet indivifibile tangens indiviibilis alterius, unum enim elfet 
ulümum continuorum. & tangens, («oj daro TOY CWEx o). 
Ubi obfcurius extrema unum effe dicuntur in continuis, loco, 
terminum communem efle, ubicunque continua copulantur, quia 
terminus communis eft pluribus idem. — Ut fi linee 42 punctum 
€ capiatur, id idem fit & in ac & in c). — Tangentia autem, fi 
extrema fimul habent, erunt contigua, fed quodque propria 
fibimet hàbet extrema; non vero communia feu eadem plane. 
Confequentia erunt, qu: in geometria deinceps effe dicuntur, 
uti anguli deineeps pofiti vel proximi fibi invicem, ut alius ejus- 
dem generis angulus neutiquum interfit. — Revera & hi crus com- 
mune habent, ideoque continui dici poflent, 


$. 89. : 
Quoniam quantites eft determinatio rei interna, que 
per fe intelligi nequir, ideoque tantum notiori homogeneo af- 
fumto intelligibilis redditur: quantitas continua erit quelibet 
dara extenfio ($. 88.), & viciffim omnis extenfio quantitas con- 
tinua. Que vero continua non eft, ea quantitas difcreta voca- 
nur, cujusmodi quoque eft contigua tantum ($. 80.  Quanti- 
tas continua dicitur magnitudo, difcrera multitudo, & multitu 
do homogeneorum, v. c. unitatum numerus ($. 626. Oztol.) 
Quoniam in toto nexus partium non attenditur, fed manet to- 
tum, etiamfi partes funt diffolute, v. c. in horologio diffoluto, 
poffunt partes totius efle continuze, & alie contiguz tantum, 
ut in horologia conjun&to ($. 532. Oztol. i; Not): poteft magni- 
tudo quoque ? dici multitudo partium continuarum ($. 430. ibid) 
vel multitudo partium compofiti (cit. zot. $. 552... Cum omne 
corpus fit compofitum (S. 12.), idque, quatenus extenditur, con- 
tinuum (6. $8.): patefcir, quatenus in omni corpore magnitudo 
detur. Scilicet, quategus off extenfum, catezus cfd €. continens 
& magnum. 
Inter- 


' KT ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 61 


Interdum & paullo latius ufurpatur magnitudo, ut notet multitudi-- 
. nem partium cujusque totius, etiam Bibliothece , numeri, gre- 
gis ovium, examinis apium, armenti equorum ($. 430. Ontol.). 


Sed id non ftri&tiori fenfu fieri, oppido patet. 
o9... 90. 


Habent. faam magnitudinem lizee , fuperficies € corbora. Iu omni di- 
Datur enim in omni corpore magnitudo, quatenus extenfüm eft menfone — 
($.89.. Sed triplex in eo extenfio datur, in longitudinem, la- 
tiidinem & profunditatem ($. 87.. Datur igitur magnitudo 
in ejus longitudine, latitudine & profunditate; ideoque in lineis 
ejus, qux foke funt longitudines, in. fuüperficiebus ejus, quae 
funt longitudines cum latitudine, & in foliditate, quz fuperfi- 
ciei adiungit profundiratem, itaque in toto corpore omnique 
ejus mole. | 

Ponamus duos cubos zquales accuratos & levigatiffimos, quorum 
alter fi alteri fic imponatur, ut füperficies fuperior inferioris, 
& inferior fuperioris fe mutuo prorfus tegant, equales effe cu- 
bos in foliditate, fuperficie, lateribus ejus f. lineis & extimis & 
intimis fe tegentibus,, patebit evidenter. ,.. Neque in angulis in- 
zqualitas obfervari poterit, fed tantum zqualitas perfe&a; | ad- 
erit igitur in utroque magnitudo eadem in omni dimenfione, 
Si zquailia non funt corpora, diverfa dabitur in ipfis foliditatis, 

- füuperfcierum, linearum magnitudo, quatenus in his extenfio 
occurrit, 

$. 91. 

Corporum magnitudinem efft menfarabilem , obfercamus , 9 wr, onitudo 
praxi vite ef? confentameum. — Etenim menfurabile eft, quidquid corporum et 
metiri poflumus, vel cujus ratio ad homogeneum (notius) af j,,,,,];. 
fümtum determinari poreft ($. 438. Ozto/). Sed magnitudo j;,. 
corporum inregra eft folidiras, hujus extremiras eft fuperficies, 
qua pro fuis extremis habetlineas ($.87..) — Jam longitudines, 

; H 5 lad- 


. 


Menfurabi- 
litas corpo- 
vum, 


62  PARTISI.SECT. PRIMA, CAP.L DE ESSENTIA 


latitudines , & profunditates feparatim fpe&tatee menfürantur ope 

pedis, h.e. reétze linec notioris; fuperficies ope fuperficiei no- 
tioris quadrate , .v. c. pedis quadrati; folida corpora ope corpo- 
ris notioris, v. c. pedis cubici. Que notiora homogenea di- 
cuntur harum magnitudinum meníüre, quàrum & multipla & 
fübmultipla, feu partes aliquotze , clare nofcuntur. —lrregulares 
vero! magnitudinis determinationes notis jam artificis ad regu- 
lares reducuntur, quam proxime fieri & exigi poteft. — Quae. 
cum. ufü dudum recepm fint, corporum magnitudinem effe 
menfürabilem experimur, idque iis, quz in vita humana per- 
fepe &a vulgo quoque fiunt, eftconfentaneum. 

Si pes, v.g. quo menfuratio pera&ta eft, ignotus eft, ipfa quoque 
menfuratio obfcura erit, licet ratio menfurati ad menfuram fatis 
liquida fit. Ita obfervamus in communi vita menfurari agros, 
prata, "edificia, pannos, linteamina, trabes, liquores, fru- 
menta,ete notis menfuris. Sed fi nofli ftadium ruthenicum 
continere 500 orgyias, nefcis autem quanta fit orgyia ruthena, 
ignoras & ftadium orgyis menfuratum, 


$. 92. 

Corpora qua magnmitudurm fuam: cffe imenfaralilia im fe, 
inde per[bicitur. Corporum enim. magnitudo menfürabilis effe 
obfervatur ($. g1.).' Ipfà igitur corpora quoque qua magnitu- 
dinem effe in fe menfurabilia patefcit. — Menfürabilitzs igitur in- 
tér corporum affe&iones reponi meretur ($.628. Oztol.). 


Ratio menfurabilitats eft extenfio, cui alia notior homogenea re- 
fpondere & applicari poteff, que, cum corpori ob compofitio- 
nem denegari nequeat ($.86.), patefcit, ubi corpus datur, ibi 
dari quoque menfurabile in fe, licet a nobis menfurari nequeat, 
quando non cft in noftra poteílate, aut propter vcl exilitatem, 
vel remotionem obfervari nequit. — Pannus in fe manet menfa- 
rabilis, licet. plurimorum poteftati non fubjiciatur ejus menfu- 
ratio. Si vel nulli rei creat cujusdam corporis menfura eílet 

per- 


LET ATTRIDVTIS CORPORVM'IN GENERE. ^ ^63 


. pervia, Deo tamen perfpeta effe debet, ceque ac totius univerfi 
menfura ($..302. 1 50. feq. 'T. IL. Theol. zat.) & magnitudo, qua 
majorem capere non potuit ($. 794. i/i2), . Idem atteftantur 
literz facere, Jefaie XL. 12. 26. ob triplicem corporis extenfio- 
nem, eidem & triplex tribuitur diftenfio ,. in longum, latum 
& profundum, 


$ 93. 


Magnitudo obfervabilium corporum. ton. eff nift tevininata Magnitudo 
vel finita. Ubicunque obfervabilis occurrit corporum magni- corporum e[t 
tudo, ibi illam terminari partibus ultimis f. extimis obfervamus, terminata, 


fcilicer lineam actu obviam punctis, fuperficiem lineis, corpus 
folidum füperficiebus. Ubi vero obfervari a nobis, v. g. cali, 
magnitudo nequit, ibi tamen eam finitam effe debere inde co- 
gnoftimus, quia ccelum exillére obfervatur , & quidquid exi- 
ftit, nequit effe nifi omnino determinatum ($. 227. Ortol), er- 
go & ratione magnitudinis ($. 798. Oztol) , cum interminata & 
infinita fit impoflibilis ($.797. Oto), & mama poH 
nequeat ($. 226. 24). T 
'^Qui infinitum vocant mundum, infinitam lineam etc; non: de eo, 
quod exiftit;: fcifcere illud poffunz, fi errore vacant, fed de eo, 
quod tanquam indefinitum, ncc a fe definiendum unquam con- 
cipiunt, Ne quidem poflibilem ftatuere licet lineam infinitam, 


cum, quod inipofi bile eft, fimul poflibile efie lam ($. 29. 
Ouid.) IR 
$. 94 
Quia terminus fimul limes eft, ultra quem nihil amplius 
in re concipi potéft ad illam pertinens ($. 468. Ozto/.) & quid- 
quid terminatum vel finitum eft, idem quoque eft limitatum 
ó 825. ibid): magnitudinem co or unm terminatam quoque /z- 


tatam effe feguitur. ($. 93). — Quapropter & ipífà corpora ob- 


fervabilia non dprctcadugur nifi terminata, finita & limitata. 
De 


€ limitata, 


4 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


De ceteris vero, que obíérvari néqueunt, idem colligitur eo- 

dem modo, uti $. 93. A mathematicis termini concipiuntur 

negative, pro defectu vlterioris extenfionis, ubi nihil fupereft, 
quod ad rem pertineret, non pro extimo, quod ineft. . 

Limites sque ac termini corporis funt ejus fuperficies, fuperficie- 

rum linee, linearum pun&a. — Appellantur autem termini, quia 

ibi definit eorum extenfio, finemque vel initium haber; limites 

autem, quia ibi nihil fapereft, quod ad illam extenfionem perti- 

neret, fed ibi alia incipere, aut nihil fupereffe poteft. — V. g. 

fi agri arcifinii limes fit lacus vel fluvius, vel mare. Dum ter- 

mini negative concipiuntur, nihil funt, nec fieri aliquid. pof- 

fant, monente celeberrimo Kaflmero in Geometria fua m. 4. in 


nota 2^. i; 
$..95. 
atque figu- Eo quod limes extenfi vocatur figura ($. 621. Oto.) , & 
rata. omnis corporis, tanquam extenfi, limes datur ($. 94-): confi- 


citur, ozuzi corpori obforvabili fuam e[JÉ determinatam figuram, 
iraque omne corpus eíle figuratum. 


Sive.enim ejus molem fpe&les, illius figura conftituimr determina- 
tis ejus fuperficiebus; five fuperficies, illarum figuram exhibent 
latera quibus includitur; five latera ipfa, eorum limites, itaque 
figuram conflituunt pun&a angulorum. De diverfitate figura- 
rum rerum vivendum & non viventium hic non agimw, fed 


tantum de toto genere, innumeras fpecies regulares & irregu- 
lares comple&tente. 


$. 96. 

Figure di- Generatim aliis. ineffe deprebenditur figura angulofa; -aliis 
vifio genera- votunda angulis omnpibus doflitutas | aliis mixta. Rotunda funt 
lis, pifà, cerafa, pruna, poma, aliaquefemina; coni cylindri, fli- 

pites & rami arborum, calami, caules & culmi plantarum pleri- 
que, multa animalium corpora, oculi, renes inteítina & corda, 
radices, 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. ^ 6j 


radices, ceps etc.  Angulofà funt retra&dra, pyramides, pris- 
mata, cubi, paárallelepipeda, o&taédra, dodecaédra, icofàédra, 
& polyedra queque. | Innumeram mixtarum figurarum co- 
piam offerunt folia plantarum , arborumque ; item mufcorum, 
fungorum, infs&orum omnis generis, pifcium , beluarum ma- 
rinarum; greffiium, reptilium, volatilium, lapidum, minera- 
lium, zmetalorum, rerrarum, íluviorum, lacuum, marium, 
nubium etc. 

Cubos egregios, quos humana ars non formavit, obfervare licet, 
fi aque folvendam des 7 falis marini, & aqua evaporante obfer- 
ves generatos in fundo vitri cubulos falinos. — Qui coalefcere 
poffunt, vel e tribus pyramidibus eandém cum cubo bafin & al- 
tirudinem habentibus, vel 26 pyramidibus eandem quidem bafin 
fed dimidiam duntaxat altitudinem habentibus; velíi bafin per 
diagonalem dividas ex 12 illiusmodi pyramidibus. ^ Prismata 
hexagona cava favi fiftunt, folida cryftalli, ut alia ubique obvia 
taceam, & aliorum falium cryftallos , nivis figuram ftellarem etc. 


$. 97 

Quia corporum figura eorum füperficiebus conficitur, & Ejurque fub- 
füperficies fllvo corpore abeflé ab eo nequeunt, quod per f$ Zjvifi». 
patet; figure corporum tam votuude, quam augulofe , tot modis 
anter [e differunt , quot snodis ipfe fuperficies differre poffuzt... Ro- 
munda igitur differunt, uti füperficies curvae, convexae, conca- 
ve, mixteque. - Angulofie autem differunt uti plana, quz in 
folidos angulos qualescunque fuis angulis coire poflünr. Unde 
& quid de partim rotundis, partim angulofis habendum fit, 
patefcit. 
i $. 98. 

- A figuris corporum , aptaque ad fcopum conformuatione , pen- Exterior 
det magna pars corporum pulchritudinis €? deformitatis exterioris. pulchritudo 
Obfervatur illa pulchritudo in corporibus naturalibus omnis £e- d/formita;- 
neris ($. 545. Pfychol. empir.) , &in aliis major, in aliis minor que. 

(Qolf Pbyf. Tom. 1L.) 1 ita 


De partibur 


eorporun 
inierrupti 


6G. P^nTiS L SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


ita exfurgir, ut per omnes pateat gradus. — Quanquam & quz 
in ipfis occurrit deformitas monftrofitasve fuo ícopo refpondet, 
etfi ignaris & in regulari forma adquiefcentibus fecus viderur, 
lmitatur ars humana in fuis operibus, pulchritudinem & orna- 
tum naturalem, ^quantum ejus finira indoles iníbesillipaqne per- 
gnittit; aut non aberrat a fua norma. 


Quia quidquid in fuo genere perfectiffimum eft Deo maxime placet 
($. 330. P.I. Theol. nat.), idque etiam eligit ($.328 & 53 3. ibid.) 
re&te Deus omnis verz pulchritudinis autor & magifter cenfetur. 
Sed quanta illa, quamque varia & multiplex fit ea, quz in mun- 
do ejusque partibus obvia eft, mens humana vix ex minima par- 
te capit; ideo & cjus imitamenta longiflime abfunt vel ab 
eorum, quz exprimere debent, fimiliudine. | Dixi autem, ex 
parte tantum pulehritudinem pendere a figura apraque ad fco- 
pum parium ftru£tura & conformatione, in fymmetria & eu- 
rythmia: quia preterea lucis & umbre colorum, odorum, fa- 
porum, fonorum & tonorum varia modulatio , qualitutaiticts 
ta&tilium quoque multiplex gp illico obfervabilis placet ob- 
lectatque. 


S. 99. 
Obfervamus quoque smultorum. corporum partes iutevruptas 
Jeu Daud contenter. Nempe interílitia inter alias aliasque par- 


;, tes aut in nudos fenfus incurrunt, aut in armatos. — Utroque 


cafü aliquid aliud intereffe inter illas partes fentitur, quod ad il- 
lius corporis conftantes partes non pertinet, itaque fàlvo cor- 
pore ab eo abeffe aut feparari poteft ($. 76). Sic in terra ma- 
dida multum aque, in ferro vel lapide candente multum ignis, 
in aqua multum aéris, & in aére multum lucis contineri quoti- ' 
die obfervamus, . In armofphara multos vapores & exhalatio- 
nes dari multis modis experimur. | Quis non pumicis, fpon- 
gie, cutis & corii cavernulas & foraminula vidit? Hzc & fi- 
milia fuo loco deinceps experimentis confirmabuntar. T 

$. 100. 


ET ATTRIBYTIS CORPORVM IN GENERE. . 67 


$. roo. 

Corpora interruptione vel diftantia purum obfervabili Que corpo- 
praedia, dicuntur porzs referta f. fifulofa. — Cutes animalium, ra finr poro- 
cortices & inregumenta alia arborum, caulium, foliorum, fun- fa? 
gi, medulla junci , fambuci, pellücida, madreporee S milleporz, 
aftroitze etc, poris gaudere obíérvantur, 


OFXOT: 
Quatenuy. corporum $ "es Junt ipteyrupte , eatenus unite cg quates 

€ continue dict aequeumt ($. 88), meque eatenus corpus extenfum, nur 2 

Jid potius poris pervium dici meretur ($. Y00.). Plerumque ad 
hujusmodi meatus vel apertos attendi non folet, nedum ad oc- 

cultiores infenfilesve, in eftimanda aut menfuranda corporum 
extenfione, . v. g. in fübere, aggrico, ligno, panno, . charta, 

aliisve corporibus, cuidam máterise potviis Hactenus corpus 

carens ullis poris obfervatum non eft. E: 


Confentiunt hac in re & illi, qui Mii. onem dot peri effentialem 
dicunt, etfi corpora oM fpongiofa, & fimilia haud ne- 
gant daii, acrem forfan, aquam, & fimilia in cavernofis ob- 
via ,. corpori e Sie Cartefus Priucip. Philof. P. II. 

dES 64 fpongiam; inquit, non tune magis extenfam effe, cum aqua 

wel. alio türzet liquore; quam. cum compreffa eft & ficca, fed 

| tantum poros habere magis patentes, & per majus fpatium effe 

diffufum. $..7. addit: plane repugnat, aliquid nova extenfiona 

"o cUgugeri, quin fimul novum corpus accedat, quod eft nova fub- 

ftantia extenfa. — Ubi extenfionem. cum infitam, tum accefforiam 

proprie accipere, & fuam enique tribuere intelligitur. — Neyo- 

xu: medi, fi quod interítitia corporum libere permeat, nullatà 
in quantitate materie rationem habet. : 


$.. 102. 
Expanfio corporis quaquaverfum, vel complexus par- Polunmen 
fium intra ejus füperficiem, vocatur corporis volumen. (Conf. corporis ex- 
4l. 7. Mech). Quod etiam magnitudo molesve illius dici pot- planatur. 
15 eft 


LI 


68 raRTIS L sECT. PRIMA, CÁP. Ll. "DE ESSENTIA 


eft ($. 89.), nempe intra fupérficiem concepta. Graecis ueye3ac 
audit. 


"TR EE $. 103. es 
Quecorporá |... Quodcunque corpus obfarvamus , id fuo volumine. gaudere 
volumen ba- feptinzus. Ett enim extenfum quaquaverfüm quoad partes uni- 
beant ? tas ($. 84. & 86. eg). — Quia fimul terminatum eft & limitatum 

fuperficiebus ($.93. /07.): extenfio ejus includitur quaquaverfus 
intra füperficies. Quee extenfionüm ejus fumma cum volumen 
faluretur ($. 102): ubicunque corpus obfervamus, ibi etiam 
ejus fentimus volumen. 


$. 104. 
4n omnia? - Verum quia omne corpus eft extenfum ($. 86.) & fimul 
füperficiebus füis limitatum ($. 94.): ome corpus quoque fuo gau- 
dere debet volumine ($.102.), et, quatenus exiftit, plane deter- 
minato (S. 95.) j 


BeucXOS. 
Quid com- Volumen corporis comple&itur quoque iutervalla, € poros 
plectatur vo- dm ipfo obvios.  .Omnem enim comple&titur illius expanfionem, 
lumen? —— quaquaverfum intra ejus füperficiem, concipiendam ($..102.). 
Sed concipi vel fpe&ari etiam extenfio poteft in corpore poris 
referto, non attendendo tantifper ad. poros ($. 101.). Mirum 
ergo non eft, in volumine corporis quoque contineri ejus fo- 
ramina, cavernas & poros. 


Dum acr comprimitur, ut dimidium illius tubuli tantum occupet, 
quent antea naturaliter totum replebat, volumen ejus prioris eft 
fabduplum; dum vero expanditur ope caloris, ur alterum tan- 
tnt repleat tubulum, duplum teucbit voluminis naturalis: Sem- 
per igitur volimen corporis pertingit quousque ejus perringunt 
fuperficies circamquaque, ^& includit, quidquid. intra ejus fu- 
perfieies ambitum continetur, 


$. 106. 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 69 


D $. 1o6. 

Volumen «corporis obforvabilir, ipfius comffituit fpatium, Volumen. eft 
abfolvitque €? occupat id, quod im [patio imaginario illi equipa- eorporis [pa-. 
ratur. Continet nimirum quidquid intra ejus limites, qui funt rjjp;, 
füperficies, continetur ($. 102.) Continet ergo omnem ordi- 
nem partium ejus, quousque patent & pertingunt. Sed is or- 
do partium coéxiftentium eft fpatium ($. $89. Ovto.)  Confti- 
tuit igitur & abfolvir volumen corporis fimul ejus fpatium. 

Quando aurem fpatium abfolutum imagínamur fine corporibus, 
vel & corpora circumje&a, & volumen alterius contingentia, 
tum volumer: corporis replet partem fpatii imaginari ($. $99 & 
609. Oztol.) fibi aequalem , vel ambitur fuperficie aliarum rerum 
fibi equali. : 
Agnofcit & Nelvtouur ordinem partium fpatii ; fed ob imaginariam 
ejus notionem eo delabitur, ut fpatia dicat effe loca. quafi fui 
- . ipforum & rerum omnium, P/ilof. nat. Princip. matb. pag. 4. 


Edit. Genev. Quod idem eft, ac fi fpatium dixiffet effc in fe ipfo. 
$. 197. 


Quia qualibet pars fpatií determinatz, vel determinatus ez jj; 
cunt aliis coéxiftendi modus, locus audit ($. 602. 0710); & soy, occ. 
volumen corporis obfervabilis illius abfolvit fpatium , repletque pat. 

ilud, quod inter alia corpora occupat ($. 106.): vo/umiez corpo- 

mis quoque zpfius teneve locum . liquet. 


Alius tantum eft confiderandi modus, dum velumen ut fpatium & 
utlocus fpe&atur. — Ibi fpe&tatur ut commune vel determinabile 
ala atque alia ratione; hic ut proprium & prorfus determi- 

' fatum fingulis, quibus exiftir, momtentis. — Sic & Nelvtozo lo- 
cus eff pars fpatii (imaginarii), quam corpus occupat, eítque 
pro ratione fpátii vel abfolutus vel relativus. — Contra eos, qui 
locum extrinfecus fuperficiem ambientem vel contiguam | vocant, 

^ moner, folida equalia'gsudere equali loco, etfi fuperficics non 
funr equales, ibid. p.iz. — Quod illi non. diflitentur, cam in- 


i3 &qua- 


Localitas 


740 PARTIS L. SECT. PRIMA, CAP. IL. DE ESSENTIA 


vequalitas fuperficiei non officiat foliditatis feu voluminis eequali- 
tai, fed diflinguunt inter locum folidum & fuperficialem tan- 
tum. . Ille interje&a intra füperficies amplectitur, hic folam fu- 
perficiem a comprehenfis intus feparatam cogitatione, 


$. 108. - 


Dum omne corpus füo gaudet volumine ($. 104-), omae. 


corporum — Quoque corpus [patium im [e continet vel fpatium. fuum veplet 7. Jo- 
omnium €? cum, eflque ideo in fpatio determinato €7' /oco, dum exiftir ($. 


nobilitas. 


106. fig. &? $. 124. Cosmol.), — Etiamfi corpus tanrum concipici- 
tur ut poffibile, quatenus tamen exiftere poteft, locari quoque 
& collocari cum aliis poterit, dum producetur. Non abs re 
igitur /ocalitas inter affe&tiones corporum refertur , ut quidquid 
in fpatio velloco eft, corpus fit, nec corpus exiftere poflit nifi 
in loco ($. 1032. P.I. 77eo/. zat. Quia nüllum corpus necet 
fario exiftit ,. nec abfoluta neceffitate in loco dato eft, fed locus 
ejus eft mutabilis, omne corpus eft zz0/i/c inter alia cogxiften- 
tia, itaque 7702Z/itas illi nequit denegari, 
De qualibet re exiftente certum eft, eam non poffe nusquam exiíte- 
re, quia quod nusquam effet, plane non exiflerer.' Debet er- 
' go quidquid eft exiftere usquam, & inquirendum eft, ubi exi- 
fta. — Aut igitur exiftere deber ubique, h. e. ubicunque quis- 
que agere poteft vel ubicunque exiítir quidquam aliud; aur ali- 
cubi, hoc eft, ubi quzdam tantum: alia exiftunt. — Priori modo 
exiltere Deum velut in omni loco citra fubílantie fu diffnfio- 
nem, docet, $. 1052. P.I. Theol. nat, — Pofteriori modo exi-- 
ftunt omnes res finite; corporec autem tantum exiítunt in loco, 
qui velut pars fpatii ,extenfa confideratur, feu ut fpatium deter- 
minatum ($. 104.). Qui fpatium imaginarium concipiunt in fe 
exiflere, & fui fpatium fimul effe ($. 103. not), illi & corpus 
quodlibet ibi exiftere non negabunt, ubi ipfius partes unita 
»- Co&xiftunt, itaque in ordine fuarum partium, & in fe ipfo exi- 
fiere concedent, — Hoc univerfum omnia replet fpatia. cxiítentia, 
cuncta- 


, 


fT ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE, . 41 


cun&taque loca ejus partes, nec tamen ideo eft ubique, fed tan- 
tum in omni vero f. finito fpatio aCtuali. 


$. 109g. E 

Quatenus quodcunque corpus fuut. locum octupat, eatetut. Sus euiqus 
illum finu. uon eccupare , vel eundem aliud corpus occupare sequit corpori locus 
($.28. Outol.). Certum vero eft, omne corpus in fuo effe lo- eft proprius. 
co($.108). Fieri igitur nequit, ut fimul non fit in fuo loco, & 
fed potius aliud fic in eodem, vel & fimul cum eo fit in eodem. 
Obfervamus id evidenter, quoties intrudere aliud. corpus in 
eundem locum fruftra nitimur, in quo aliud continetür. | Con- 
ftat illud quoque ex natura extenfionis. | Omne enim extenfüm 
requirit partes extra fe invicem pofitas & neceffàrio ponendas 
($. 77... Si partes corporis omnes non poflunt ni(i extra fe in- 
vicem dari, ipfe fe invicem inoredi nequeunt, nec alía cum 
alia in eodem plane loco efíe poffe intelligitur ,; fed unaquaeque 
fuum fibi proprium. vindicat locum. — fam fi ne partes quidem 
ulle in eodem loco fimul efie poffunt; multo minus integra 
corpora eundem fimul locum occupare poterunt. 


/ 


Ita dudum 4rifloteler negavit locum effe corpus: quia impoffibile 
eft, ut duo corpora in eodem loco fint L. I7, Pbyfe. c. 3 €. 


$. i16. 

Corpus vocatur zzmenetrabile, quatenus aliud ex eo lo- 947 ft im- 

co excludit, in quo ipíüm eft: uti penetrabile vocatur, quod geuetrabile E 
fimul cum alio in eodem loco effe poteft. — Quod cum pervio 
Ííeu permeabili confundendum non eft Spatium imaginarium 
fingunr effe hujusmodi, quod penetrari a quovis corpore pof 
fi Qui illud pro nuda poffibilirte coéxiftendi aut capacitate 
«corpus continendi vendirant, animadvertunt quidem, eam fub- 
flantize cuidam tribuendam effe. Quam dum extra corpora 
querunt, ad immenfiratem Dei recurrunt, extenfionem qui- 
dem negantes, fcd procul dubio talem eflends divine diffufio- 
- nem 


j2 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP. L. BE ESSENTIA. ^ 


nem afferentes, qua penetrabilis & capax fir omnium corpo- 
rum ideoque majora complectenrem fpatia; quam totum hoc 
univerfum. Quod quomodo Deum ut mentem deceat, ipfi 
viderint ($. 611. Ozto/.). d 
Qui fpatium imáginarium immobile & corporibus vacuum in ma- 
thefi non fine quadam utilitate fingunt, illi id a corporibus pe- 
netrari & fucceffive ab aliis occupari pofle fcifcunt.— Si qui fe- 

rio dari vacuum debere conrendunt, hi aur increatum quid & 
attributum Dei id effe autumant, aut fubítantiam creatam. — Po- 
fteriores cum Mufcbenbrockio Celeb. prius illud vel propterea re- 
Jiciunt, quia attributa Dei per fe funt neccílaria, fed rale va- 
cuum omni vi deflitutum, niíi propter corpora collocanda eo- 
rumque motum neceffarium effe negant. Vid. cjus Effai de Phyf- 

que P.I. $.88. Sed hi videant, quantum abíimt a progreffu in 
infinirum;, quando & vacuum ubi fit & a quo capiatur, jtaque 
fpatiorum fpatia & vacui vacua recipienia, quousque quzrenti 
placeret, offendere deberent. — Alia plura lubens prztermitto, 

& tantum addo, fi poft annihilationem corporis aut mundi illud 

! fuperfuturum fufpicantur, ipfos nihil concipere poffe, nifi nu- 
dam poffibiliitem, de qua non eft controverfia, fed de re fu- 
perítite ficta. Motum dari patet in mediis aquis, regionibus 
aéris, ipfisque corporibus quantumvis plenis, fi eorum partes 

vi, v.c. animali, removeantur, & corpora ab illis teredinum ri- 

tu perforentur ac pervadantur. — Quo fluidiora funt corpora, 

eo facilior in ipfis eft motus, vi motrice tanta przeditis, qua ille 
renifus pro nullo habeatur. — Diverfitas gravitatis non a vacuo 

fcd materia peregrina leviori, v. c. a&re & zthere in poris hz- 
rente, derivarur, cum precario cadem vel zqualis gravitas cui- 

que materie vindicetur. — Sufficit loco vacui talem dari mate- 
riam fluidam, qualis eft Jucens; morum nullum impediens, fed 
adjuvans magis.  Etlucem dari, ubi vacoum ponunt ipfi cjus 
affertores concedunt, ita idem fub alio nomine cum cxteris fen- 
tiunt de vacuo diffentientes, — Magnus vacui inter recentiores 
Anglos 


- ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 73 


Anglos propugnator, & antiquorum idem profefforum defen- 
for, randem videtur ad meliora animum appulifle, quando iz 
Opticer editione Lond. vrw.. Quefl.17 feqq. fluidum zethereum da- 
ri & clos univerfos replere concedit, per quod lumen fiderum 
propagetur, & in quo planete circa folem fuum moveantur, 
cujus refiflentia adeo fit exigua, ut per decem annorum. millia 
vix ullam mutationem fenfibilem inducere poffit — Commemo- 
rant hoc ex ipfo Acfa Eruditorum Lipf. v720. p. 186. fcg. ubi, qui 
ipfo libro carent, fententiz ejus momenta excerpta deprehendent. 
Quando igitur vacuum nusquam datur, nec exiftere poteft, per 
fe patet, omnia in mundo effe rerum plena, & fic corruunt 
' jnanes objectiones. 


6 TT 

Quocumque corpora obférvare datur , ea impenetralilia effe Corpora fen- 
Jentiuntur. | Quidquid enim tentaveris , ut unum corpus in eun- zur effe 
- dem locum redigas, in quo eft alterum, fruftraneum effe com- impenztra- 
peries conatum. ^ Uti capire tuo parietem vel murum penetrare /j/ia, 
haud poteris; ira nullo alio corpore, porteítati ruz fübjecto, 
aliud corpus penetrabis. — Injice lapides vel metalla aquze, .pe- 
tent quidém fundum, fed & cogent aquam fibi cedere. —Ob- 
fervabis illud , fi tubulum vitreum aqua pene repleas, & injicias 
ei arenam, vel argentum vivum. — Quantum enim aquza fun- 
do erit remota, rantum furfum erit protrufa, velaltior. Ratio 
phenomeni patet ex $. 109, e quo idem quoque de aliis corpo- 
ribus valere intelligitur, qua obíervari nequeunt ulla de caufa. 


$. 1x12. 
Eft igitur zmpenetrabilitas corporum, impotlibilitas ut Corporum 
plura fimul fint in eodem loco. Quam propterea inter corpo- ámpenetra- 
ris attributa referendam effe luculenter patet ($. 1 10.). Püitar. 


Penetrare proprie eft penitus intrare, uti penetralia intima erant 
i^ — penatium deorum facraria, que & impenetralia dicebantur, 


(JFolf Phy. To. 1.) K qua- 


Corporum 
por? funt 


74 PARTIS LI. SECT. PRIMA, CAP. L, DE ESSENTIA ] 


quatenus aliis adyta iíla ingredi non licebat. Sed quando fic 
fidera eclos, tela corpus, excuífus globus lignum aliaque cor- 
pora penetrare dicitur, id non notat, nifi pervadere, permeare, 
perfodere & perforare ($. 1 1 1... Hic norat, in eodem loco pro- 
prio effe, in quo eft aliud, feu in eundem locum proprium 
pervenire, & eum una occupare cum alio. Quod uti hic de 
corporibus offenditur, ita idem de omnibus rebus diverfis valet, 
quarum una altera fimul effe nequit, itaque extra alteram effe 
debet. Quemadmodum anima liominis unius fimul effe anima 
alterius, aut in alerius anima efle ncquit. 


Qoi 


Pori corporum [unt pervii aliis corporibus aut particulis, 
que in eos fe infinuare citra penetvatzogem pojfunt. — Sunt enim illi 


permealiler. interftitia &  diflantie quarundam corporis partium  ($. 99.). 


De maa 
sorporum. 


Mirum igitur haud eft, illos intrare, & quousque patent, per- 
vadere alia corpora poffe, citra ullam penetrationem. Quando 
tamen alia materia jam referti funt, in ejus locum alia fuccedere 

nequit, nifi prior expellatur vel cedat. 
Ignis poros lapidis & ferri intime fübir & repler, dum ignefcit , a&- 
.re expulfo, & quamdiu eos ignis occupat, ar ineffe nequit. 
Ira fpongie & pumicis poros aqua replere nequit, nifi acre eje- 
&o & v.v.  Improprie igitur ignis lapidem & ferrum, aqua 
fpongiam & pumicem penetraíle dicuntur, quando poris ejus. 

infunt. 
& r14 

Quoniam corporis materia cohzrens maffa vocatur ($. 
49a. Cormol): omne corpus qua materiam coberentem mae gau- 
det. Eftenim omne corpus exrenfum ($.86.); & vi extenfio- 
nis ejus partes funr unite ($. 83. /67.). — Partium unirzrum nulla 
moveri poteft, nifi & reliquae moveantur, ideoque illas cohz-- 
rent (S. 282. Cormol.).  Coherent quoque partes contiguz, in- 
ferrupteque, immo peregring & interlabentes vel irmmixtz, 


($762, 


ET ATTRIBYTIS CORPORVM IN GENERE. . 75 


($.76.), quatenus totum f. alia pars fine aliis illis moveri nequit. 
Mafla igitur corporum eft eorum materia cohaerens , & qua ma- 
teriam cohaerentem quodvis corpus fuam habet mafIam. 

Nerone mafía eft quantitas materie, vel ut commentatori placet, 
aggregatum feu fumma omnium particularum materie, quibus 
compofi&m eft corpus. — Ubi & quantitas pro fola propria & 
homogenea materia, & compolitio non pro fola unione capien- 
da eít, fi definitio non debet efie anguflior definito. Nam & 

aqua, quz fpongie ineft, ad ejus maflam zque refertur, ac 
farina & aqua ad maffam vulearem , unde pinfitur panis. Zriffo- 
teli vocatur malla o-yxoc, & moles reddi folet. 

S XL à 
Denfitas appellatur ratio maff:e corporis ad illius volumen, 0/7 f; 4. 
f. fpatium dimenfuüm. —Porcft ea quoque ad paucitatem paruita- fra, & p; 
. temque pororum infenfilium referri, & in ratione horum po- r;; zo/ip;- 
rorum fub eodem volumine poni: uti oppofita ipfi rarztzs in. 55, 
eorundam pororum magnitudine & multitudine confiftit. — Aci- 
tur hic de denfitate latius dicta, qua mareriam cohaerentem 
quamcunque includit. — A qua differt denfitas flri&ius dicta, 
qui excludit mater:am peregrinam, nec nifi propriam requirit 
materiam, v.c. nirum purum, nullo alio fàle vel corpore im-. 
butum feu permixtum. : Poffet illa puritas maffe vocari, uti 
dicimus puritatem viviauri, argenti, «& fi quid peregrini infit, 
impurum vocamus. Idcirco impuritas ab admixtis oritur pe- 
regrinis. 
Hinc fub zqualibus voluminibus, vel fub xquali: magnitudine cor- 
| poris, denfitates corporum funt in ratione diretta maflarum; 
& cadem manente, feu. wquali pofita: maffa, : denfitates. funt 
in ratione voluminum reciproca. | Conjun&tim ergo denfi- 
tates funt in ratione maffarum direQa & inverfa. . Si denfitas 


cer ATE 
notetur per Z, mafía per », volumen per v, erit d— — hoc 
J Y 


. K 2 eft. 


Quomodo 


76 PARTIS L SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


eft, ut maffa per volumen divifa, quod alii fic efferunt: denfi- 
tas eft maíía ad volumien applicata. ^ Quapropter m — dv, 
hoc eft, maffa e(t denfitas in volumen du&ta, vel factum ex den- 


m : d 
fitate in volumen. Sed v— — h.e. volumen eft, ut maífa den- 


fitate divifa, five eft in ratione compofita ex dire&ta maffe & 
inverfa denfitatis. ^ Girzcis deníitas eft zuxvocic , raritas 7v» 
ci, que Ariftoreli quoque zuxverzyc & w«geioryc dicuntur 
Pbyf. VIH. c. 7. 


Sz x16. 


Quía pori in denfirate non fünt nifi infenfiles ($. 115.), 


denfitar ob- Obfervari illi difficulter per fe poffunt, praefertim. quando 


fervalilis 
reddatur. 


Volumine 


partes ipfe corporis obíervari aque nequeunt, ac ipíarum 
intercapedo. — Querenda igitur fünr fenfilia alia fubfidia cum 
denfitate connexa, quorum ope obfervari quodammodo polfinr. 
Jta denfitas, que per. fe obférvarz zequit , per alia poterit ob[ervarz, 
Si confideremus metalla, ligna, olea, aquam, cerany, butyrum, 
a&rem & fimilia, quibus nulli ineffe videntur pori, etiamfi mi- 
crofcopio fubjiciuntur, certam ipfis tribuimus denfitatem , quam 
ad modum diverfam effe nefciremus, nifi alia darentur cum den- 

firate connexa, eique refpondentia pari proportione. 


$. r17. 


Ob voluminis cum denfirate nexum arctiffimum (S. 115.), 


mutatio ad... fi eadem mala retinetur. € obfervalile columem. corporis diminui- 


fenfum. 


tur , quanta boc eff minutius fa&tum , tanto ma[fa erit denfior , vel 
tanto major facta erit denfitas. — Vice ver(à, quo magis in eadem 
hypothefi auctum obfervabitur volumen, eo minor facta erit 
denfitas, eoque magis rarefacta erirmaffa. — Quatenus corpus eft 
porofüm, eatenus poterir condenfàri ac dilarari. 

Condenfari dicuntur corpora quzfalva maffa in anguftius redigun- 


rur & compinguntur volumen, feu minusípatii, quam antea, 
occu- 


!OETO ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE — 77 


- manm fi corpus mémus denfom, tantoque mass für rarcfacienr. 
( ÜObízrvarur id in omni generc rhermomcrorum., fme ex folida 


$- . 11$- 

NU cut puer ilundar Dele eia na s dfi 
&one direc mefb- ($.11$.20£); & mmf marerim cohzren- ir; i erzan- 
. tem requirit (3-1 t4), ciorum codpultitemdtct Pucli- 2 fiu. 
v dmperus mutus ejus pimus, ipfe quoque d nfilus redditur abier-a- 

Bü. Quanr enim vi opus c£, ad (ola maffam iiim pauxi- 
- hmrimovendam, tanrumdem il» mon fur imerum re&íür, qu 
- mlEE cjus debetur. Impetus aurcm mutus eft &idium mute 
GEEWLNUSS & imperus primus im focus 
velim primz ejus celernexe. — Quare &is um- 

: K 5 pss. 


78 PARTIS IL. SECT, PRIMA, CAP, L DÉ ESSENTIA | 
1 


petus obfervari vel ex obfervatis erui poteft, redditur effe&us 

.ejus denfitatis, ipfaque ideo denfitas obvia obfervarioni, . Quod 

& ad imperus fequentes & aliunde auctos cautione debita adhi- 
beri poteft. pi 

Ex effe&u movendi vim ejusque ?radum in dato cafu eftimamus, 

& inde celeritate prima pro. minima &unitate affumta ,. maffam 

in volumiae ifto comprehenfam, itaque denfiratem eflicimus 

fenfui patentem, fi prima celeritas non fubterfugit obfervationem. 


e 81 

Denfitas ef Si corpus ef? ad fenfum grave, denfitas ipfius obfervabili pon- 

ponderi pro- deri eff proportionalis. — Gravium prima celeritas, tantilla eft, ut 

portionalis, nulla effe videatur, fültem unitas haud obfervanda. — Igitur in 
egequilibrio maffze corporis refpondet, Si ergo obferverur pon- 
dus notioris gravitatis, quod denfitati ignore zequiponderar in 
equilibrio, aenofcetur ejus maffa ex pondere, cui par eft, & 
hinc ejus denfitas (S. 118.). | Confirmant hoc experimenra pen- 
dulorum accurate inflituta; item in tubis aére vacuis eadem ce- 
leritas cadentis plumul levitfime, & auri ponderofiflimi, de 
quibus fuo looo. Hic fufficit, qua obfervari a quoliber poteft, 
eadem gravitas corporis ejusdem , quomodocunque ejus figura 
& volumen mutetur augendo minuendove. 


V. g. fi globum plumbeum in quameumque aliam figuram mallean- 
do diducas , aut in partes perminutas dividas, mafía non diminu- 
ta, nihil diminutum fenties ejus pondus. — Si ignis vi expandas, 
& frigore contrabas ejus volumen, idem tamen'retineri pondns 
fenfibile obfervabis, Liquet vero, fermonem hic effe de mare- 
ria propria, aut fi qua incft aliena, ejus gravitatem inftar nihili 
nulliusve momenti effe, fi cum propria conferatur. Conf. Nelv- 
toni Principia Phbilof. nat. T.I. p.2. — Gravibus opponuntur le- 
via, que furfum rendunt, quando gravia deorfum feruntur. 
Ut fi veficz acre inflate fubmerfis gravibus alligantur, ut ea fur- 
fum vehanr fecum, — Naves in. mari horizonrali feruntuf* motu, 

& f 


£T ATTRIBVTIS 'CORPORVM IN GENERE. 79 


& fiin aliam. navim allidantur, impetum fuum exferunt mafle 
denfitatique proportionalem in cafu di&o ($. 118.). 


$. 120 


Denfitas corporum fidius dida C puritas ceftimatur tum JEflimatio 
.ex optima peregrinorum omnium remotione, quanta haberi puritatis 
poteft, tum ex perfecta condenfütione, tum ex pororum ob- materia pre- 
 fervabilium abfentia: iraque redz£ ad materiam propriam volumi- pri«. 

ne divifam (S. 115.). 
( Eft nempe puritatis caufa feparanda impuritas ab admixtis peregri- 

nis orta. Chemiz eft & docimaftice, corpora diverfa feparare, 

& liberare propria a peregrinis, quibus fieri poteft modis, opti- 

mis quoque. lta v.c. meralla & mineralia defecantur, fepa- 

rando ab illis quevis peregrina, donee non reflent in ipfis nifi 

propria eaque pura. lta docentur modi aurum obtinendi pu- 

rillimum, fpiritum vini deflagrando , incendens pulverem pyrio 

in ejus fundo jacentem. — Quando aurum ita eft depurgatum, 

malleando & frigore fummo condenfari amplius poieft, quam 

ullum aliud corpus. Eoque tunc eo minores paucioresque ha- 

bebit poros, quo magis eft condenfatum. — Etfi. igitur tum quo- 

que in eo reítant poruli, quia tanien ne preftantiflimo quidem: 

microfcopio detegi.poífunt, non nifi perexigui cfle poterunt, 

& ratione materie proprie fere evanefcent, üt infinite párve 

dici poffint, quamdiu demonítrari nori poterit, quantuim id effe 

debeat, quod hujusmodi microfcopio armati acutiflimique ob- 

fervatoris aciem effugere poflit. — Inde cumi gravitate auri pro- 

pria conferri ac inde zítimari poterit aliorum. corporum puro- 

runi ratio ad aurum putum. 

$. 12r . 

Flexibilia dicuntur corpora, quorum partes inter fe ad Quum fot 
alias aliasque plagas falva cohzfione poffunt converti, "V. c. fi f'egibilia? 
diriguntur ad rectam lineam € curva, áut ex curva convexa mu- 

fur : tentur; 


X 


$0 PARTIS I. SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


tentur ad coneavam, aut ex recta vel curva in angulum. Si- 
mu! autem quod rectum eft, curvum aut. inflexum dici nequit. 
Differunt flexibilia a du&tilibus, quz extendendo longiora aut 
latiora fieri poffunt fine ruptura. 2 

De flexibilibus Stagirita Phyfic. L.IP. c.9. feribit: (Kaum) flexi- 
bilia funt quorum potcít longitudo ex re&ta in curvam & v. v. 
transmutari vel moveri, cxt. ^ Non tamen fola longitudo, 
ut viminis, fed & laritudo & craífities ejus una fle&untur. — Et 
quidem vel quaquaverfum in omnes quaslibet plagas & partes, 
vel tamen in plagas alias utique alias, h.e. aliquas plagas, ubi 
nihil obítat. — Flexibilia igitur & curvari & dirigi poflunt in 
quasvis partes. 

$. 122. : 
Quomodo fte- Corporum flxibilium partes, qua concave fiut, condem- 
xibilia con- fautur , qua comvexee diffendwntur em aiiqua tenus varefcunt ,. f£ na- 
denfomtur — tuvalis earum fitus vetus efl. — Agnofcitur enim caviras eorum 
87 laxentur. minus, convexitas majus occupare fpatium, quam recta exten-- 
fio. Ergo ibi partes eo funt denfiores, quo major eft caviras 
h. e. quo minoris circuli etc. pars eft; & ibi eo funt laxiores, 
qua major eft convexitas, vel quo majoris circuli aut curvae 
eft arcus. 

Rude v. g. quo exercentur homines in paleflra, & eladii fic a rcCta 
linea, ad quam extenduntur, defle&i & in curvari poffunt, ut 
latus concavum habcat partes fpiffius compulías; latus convexum 
autem dilatatas, 

$. 1235. 
Quateutts Coudenfitio in. di&o flexibilium corporum. caf agnofcitur 
(fie xucou- «flimatur que ex mutata reda extenfione in concavcam; € diminu- 
denfatio ob-. tio denfitatis in veda extenfione ex. comvexitate ($122)... Idcirco. 
fervetur, quo major eft cavitas incurvati corporis, eo major ejus ibi eft 
denfitas; & quo amplior convexitas cavitate, eo magis diminu- 
ta eft priftina denfitas, & laxitas aucta, 
$. 124. 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 81 


$. -124- 

In propofito cafu condenfiio fit ope compreffionis, in Owsteuur ex 
rudi, arcu tenfo cef. experientia mmgiflra. — Quare cozdez/ati0 eorus, com 
quoque flexibilium cognofci potefl ex compreffrone €7 virium compri- preffone : 
mentium gradu, quatenus cedere ilis partes flexiles poffunt. —.Si 
cedere amplius & coarétari nequeunt, nec ulterius poterunt 
condenfari. X Unde fi obfervetur comprelfionis quantitas tam 
ratione virium comprimentium, quam gradus flexibilitatis feu 
compreflibiliatis, denfitas ipfa accurate obfervando eluceftet. 

Quia quo magis comprimuntur in eo arctius fpatium coéunt 
partes, redit & hic cafus ad $. 117. 


/Comprimendo partes fpongie in multo minus fpatium redieuntur 
vcl compinguntur. ^ Evadunt ergo tanto compattiores propiores 
fibi invicem partes & denfiores | quanto magis comprimuntur, 
donec comprimi & appropinquari ulterius poflunt. —FaCte au- 
tem fibimet proximc, quia penetrari non poflunt a fe invicem - 
($- 110. feg4.); uiterius tum comprimi nequeunt, quantacunque 
^*is comprimens adhibeatur. ^ Compreffio illa fit quoque mal- 
leorum ictibus in metallis, quz etiam. pro fuo modulo eo- funt 
denílora, quo crebrioribus fortioribusque ictibus funt contufa 
& compacta, quousque per impenetrábilitatem fieri potuit. 
Sed manent in hac percuflione & i&tuum impetu multa in con- 
fufione, & alii tus aliis contrarios edunt effe&us, ut hec vix 

. diftin&ius ,; quam ope/voluminis in examine hydroftatico obfer- 
vari pollint. : 


| $. 125. | 
Si partes corporis flecti, & comprimi nequeunt, inflexi- Fragilia, 
biles appellantur, & tunc corpora vel frangi folent, funtque 5j;;ji];a cg 
fragilia, fi magno conatu fle&tendi , contundendique f. magna vi fifilia, 
in majores partes difrumpuntur, veldiffliunt, ut vitra, lignei 
bacilii; chalybs etc.; velfra£il4, fi facili negotio in minutas 
(FVolfii Phyf. Tom.T.) L partes 


$2 PARTISI. SECTIO PRIMA, CAP. L. DE ESSENTIA 


partes feparantur , ut fi digitis faciie conterantur & comminuan- 
tur, inftar offis fepize & fàcchari, ofteocolle , lapidum areno- 
forum, fimiliumque. .— Z7//lia aulem; quz "y iduntur ultra 
quam intzumentum dividens (cuneus). intrat, ut ligna, fchifti- 
que.  ZEftimantur harum affectionum eradus e vi, cur partes 
feparantur. — Quo majori vi opus eft ad corpora diffringenda, 
rumpendaque, eo minus & difhcilius fraeilia fünr; & quo mi- 
nori virumpuntur, eo funt frapiliora.. Sic & quo minori vi 
friantur & comminuuntur in partes minutas, eo funt friabilicra, 
& eo minus friabilia, quo majori comprellione vel contufione 
opus eft, antequam comminuanrur. Ítem, quo minori vi dif- 
finduntur diffecanturque corpora, eo maeis funt fiffilia, & eo 
minus, quo majori vi cuneus éft inrrudendus. | Ut: vis illa di- 
fünztius pateat, pondera adhiberi poflunt, in determinatis cafi- 
bus conditionibusque eousque fenfim augenda, donec fequatur 
diffraétio, £ ruptura, difliffio, contritioque f. friatio. . Ponde- 
ri enim frangenti vel rumpenti, findenti, conterenti, contun- 
dentique, ut in morta;zio , aequalis ad minimum cenfenda eft vis 
alia & impetus ictus frangens, contundens, rumpens, findens, 
friansque. Immo impetus eo major illa vi erit, quo citius , fe- 
pius, & majori vi poft editum effectum talem refidua. gaudere 
& agere ulterius deprehenditur. — Si aliunde nora eft firmitas 
cohzfionis partium corporis, ex ejus quoque gradibus, ideo- 
que ex tenacitate partium dererminara, & ex*oradu fummo flexi- 
litatis ductilitarisque feu diftenfionis, quam fàlva cohzfione cor- 
pus capit, innotefcit initium fragilitatis, fiflionis, friationisque 


($. 121). 


Diflinguit Arifloteler aspira, in fragilia & friabilia fimul, ut fc 
&ilia; in fragilia folum & non friabilia, ut lignum & friabilia 
tantum, utlapides, —Tpfi enim friari dicuntur corpora, que iu. 


plures quam duas, f. quascunque pars feparantur. — Omitto 
fecabilia ope farra. e. 


$, 126.. 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE, ,, 83 


i $. 126. 
' Alia corpora trahendo diftendi f expandi multum pof. Tractilia €5 
funt fine dilacerarione, alia nequeunt fàlva cohaefione fic expan- vifcofa,. 
di. llazracz/4 dicere liceat, uri funt corrigia, nervus, ma- 
za, pituíira, vifcum. — Inde zz/cofa dicunrur tenacia aut humi- 
da, quie extendi multum & rurfüs contrahi vel coire poflunt, 
ur mel, firupus, pix, gluten etc. 


"Euer. drillteles l.c. nominat, quorumcunque poteft ad latus 
transferri fuperficies, & trahi dicit planum. continuum, quod 
transferrur ad movens. Sed ayeAxrz trahi nefcia vocat his 
contraria, ut aquam & lapides. — l'Auocgz, vocat. £^: aut hu- 
mida aut mollia, ut lutum, cera, & que talia non funt, j43ug2 


-  ruptilia. 


$... 127. 
Coa&lilia & coacta dicuntur compreffilia, quc poft compref. Coscflia, 
(fionem manent compreffa. . Quibus opponuntur quz vel com- 
primi nequeunt, ut lapis & aqua, vel non habent compreflio- 
nem manentem , ut fpongia. 


Iura £z, Óc& TOY "itsOY ucYiuov exe: TW muiecuy. evmiAwTa, s 
x. T. A. 4rifloteler ait, lc. non addit autem exempla eorum, 
que in mente habuit. — Poffet autem in hunc cenfum referri 
cera coacta mollis, pilecrum materia e lana aut pilis co- 
actis, item. plumbum ira fibi invicem appreíffum, quamquam 
frigidum, ut cohzreat, ac fi effet colliquatum; nec non me- 
tallum afferruminatum , vitrum colliquando compreffum redin- 
tegrarumque, cera obfignatoria, plumbum, aliaque metalla 
fignanda. 


$. 128. 

Uti z1o/lia dicuntur , quorum partes preffione manus loco yp; e 
cedunt , cum per fe non recuperando, uti cera, butyrum, argil- 4, 
laetc. ira dura funt, quorum partes forti preffioni manus haud ce- 

L 2 dunt, 


Levis t 
afpera, 


$4 PARTISL SECT..PRIMA, CAP.L DE ESSENTIA 


dunt, uti marmor, zs vel metalla quaque. Durorum partes igi- 
tut validius coherent & refiftunt, quam ut a premenrte dimoveri 
loco fuo & feparari po(int. Quo fortius partes coherent, quo- 
que difficilius a fe invicem divelli fepararique poflunt, eo cor- 
pora duriora vocantur. — Sic alia ligna, faxa etc. aliis funt duriora. 
Mollia autem infra priorem füperficiem icpan t & depreffa 
ianent. 


Iliesz ; quz premi aut imprimi poffunt, hec vocat Zriffeteles Phf. 
L. Il. c.9. quorum in profundum fuperficies mutatur, nec divi- 
ditur, & non transfertur alio alia pars, vel quicunque pulfa 
in fe ipfa coire poffunt, h.e. ar&tius compingi & in meatus fuos 
coire poffunt, uti fpongia comprimitur, five ficca fit, five ma- 
dida. Ita & cera, & caro. Azrieez autem nara non funt coire 
in fe ipfa. L.II. de Geuerat. €. Corrupt. c. z. uo excov molle 
VOcat To Uzrtixcy eic ÉzvTo j quod cedit in fe ipfum & non trans- 
fertur, ut humidum, & ideo humidum non eft molle, fcd 
molle humidi eft. — Compreffilia vel dicit du&tilia, qua eadem 

: percuffione (impetu morus) poflunt fimul in latus & in profun- 
dum qua fuperficiem transferri ex parte; ut cera & as, vel 
non duétilia (uveA«74), qui ita duci nequeunt, ut lapis & li- 
gnum.  Ubiob oculos habuit malleatoris modum ducendi me- 
tala, cum Zucfilitar latius pateat & 'attenuationem: non. folum 
in lamellas, fed in omnes dimenfiones includat, uti patet in filis 
meralicis, eorumque deaurandi modo, item in filis vitreis, 


aliisque. 
: $. 129. 


Levít dicuntur corpora, quorum füperficies eft aequabi- 
lis, v. c. plana aut fpharica; afperz autem. quorum füperficies 
ipfo attactu inzequabilis, fcabra, & angulis f. partículis prominen- 
tibus parumper obfira fentitur. | Si frangatur lapis vuloaris, vel 
lignum, afpera folent effe ejus faperficies, quod & contingit, 
fi lignum findarur vel ferra diflecetur. — Remota autem afperitate 

: dola- 


M-ET-ATTRIBVTIS CORPORVM-IN GENERE. - $5 


dolabra. planula, lima aliove inftrumento  poliente leevigantur. 
Chelc aftacorum,. cutis fquatinge, & paíleris marini naturali 
pollent.extus afperirate. | Concha autem teflaceorum intus, & 
compluriüm extus quoque levitate Saudenr, item. pifà, .fabe, 
unedones , C&t. 

$. 130. 

Quorum herd pilis fetisve tegitur, Arta vel bi Juta Glabra 67 

vocantur, quz illis deftituuntur aut privata funt , glabra , in ca- pis 7 ev 
pite calva dicuntur." Note funt beftize complures pellibus hir- 
tis tete , hominunt crines & capilli, foliorum lanugo, pelles 
'emnigenz, porcorum fetz cet, eodem. pertinent. - Que fi 
depilantur & expilantur ;.ut coria, membrane etc. glabrefcunt. 
Complura alia & glabra nafcuntur, ut denies, ova; lapides cet. 
His affinia funt voluctia plumis. pennisque hirta , m e. plumofa, 
nec non /guanofz , item fpzgofa inter animata '& xd etantia, uti 
erínacei, hyftrices, echini marini, dumeta, veprem, [pins 
pinn;que pifcium, cet. 


$141. j 
Quoad partes ínrerruptas, & in genere corpora interru- cir, dun 
pta, fft tuf obunet, tanquam ordo interruptorum ($.603. 4c- tribuatur ? 
fapb.). '"Involvit igitur fitus locum diftantium a fe invicem, h. e. 
locum difftorum, uria cum relatione ad alia loca vel corpora. 
Arboribus in horto, ftellis in ccelo , cunctisque diflitis actu fuum 
tribuimus fitum, parübus quoque ditfitis, h. e. contiguis ejus- 
dem corporis, feu extenfi. Quando vel in continuis non at- 
tendimus ad continuitatem, fed tantum ad diftantiam earum a 
fe invicem poffibilem ,- vel minimam & proximam, fi divide- 
rentur, illis quoque fitum affignamus. — V.c. in recta ab ($.77-) 
pars a c dicitur ad finifram, cdin medio, & 74 ad dextram ad- 
fpicientis firà vel pofita. 


Interea, qu: quoquo modo eum alio conferuntur, vel qua alio- 


rum sis dicuntur, eft quoque 2ee:;, h.e. pofitio vel fitus, ait 
m L 3 Stagi- 


86  PARTISI. SECT. PRIMA, CAP. L DE ESSENTIA 


Sragirita de Categ. (megy vuv mgoc T) de relaus. — Situs enim 
alicujus eft fitus, & ratione alterius, & in fme categor. addit: 
evemroy Umsp Ta xeiboy ev Toig mrgoc Ti , OTi mrMQUYUpoS Duo 
- quy Oecewv Meyers]. De jacendo (fitu) di&tum eft fupra, quod 
a pofitionibus denominetur. —Ewelider definitione 4. daterum in- 
fit: pofitione dari dicuntur pun&ba, lines, anguli, cet. qug 

eundem femper locum obünent — 

$. 132. 
Situum di- Quia fitus diverám locorum ad fe invicem relationem in- 
ver(itas. ferunt ($. 1 31): : quot dantur. diverfa. cir. ca datum locuin alia loca, 
^. tot dantur. circa ipfum diverfi fitus. — Quia locus differt a re, quz 
in eodem continetur, & inftar puncti confideratur ($. 608. Oz- 
tol), quot dantur circa punctum pro centro affumtum alia pun- 
€, tot quoque . dantur loca diverfa, diverfique ab eo fitus. 
Immo & unumquodque ratione aliorum circumquaque. diffito- 
rum, & ratione diverfie eorum ab ipfo difítantize aliam aliamque 
habebit fitus relationem, — Id quod & in. partibus ejusdem cor- 
poris ufu venit. 

Sumamus exempli loco diverfas :dium contignationes, & concla- 
"via, horumque parietes & tabulata. — Ibi manifeftum eft, fu- 
preme contignationi impofitum effe te&um , cujus partes idis 
diverfo gaudentíitu. — Supreme contignationi alia fubeft, five 
illa media fit, five nondum; & utrique fua funt conclavia, pa- 
rietes & tabulata, proprio fitu predira. — Ita defcenditur usque 
ad infimam contignationem, fuis pariter partibus conítantem. 
Ratione füpremz contignationis relique dicuntur inferiores, 
qua ratione infime fuperiores dicuntur. ^ Paries intergerinus 
qui inter duo conclavia alteri eft meridionalis, alteri erit feptem- 
trionalis; qui alteri occidentalis , alteri erit orientalis, - ut alia 


pratermittam. 
QU ENDE ORAE, e 
Situs fuperfi- Si cubi füperficies confideramus qua fitum , alia erit fuperior, 


cierum cubi, alia inferior; alia anterior, alia pofferior;: alia dextra, alia fimifiva. 
Illa 


ET ATTRIBVTIS. CORPORVM IN GENERE. $87 


Illa enim, cui infiflit, bafis erit & inferior, cui parallela adverfà 
eft füperior facies. — Jam ad latera ambitur 4 lateribus , quarum 
fialtera, v.c. orientalis vocatur dextra, ei adverfà erit ccciden- 
tulis & finiftra. — Duarum reliquarum altera fi eft auftralis & an- 
tica, altera ei adveríà erit borealis & poftica. — Ira & in parallele- 
pipedis, cylindris, corpore humano & animali, alia fuperficies 
furfum, alia. deorfum, alia antrorfum , alia retrorfum, & alia ad 
latus dextrum, alia ad finiftrum datur. | Arborum, plantarum 
mulrorumque aliorum par eft ratio. 


" d 
00$ 134 

In corpore globofo difcermumtur. fitus certicalium boizonta- Situs in glo- 
liumque circulorum t7 regionum. Nempe fi centrum globi con- /is vertica- 
cipimus, quodcunque punctum in faperficie aut fupra eam ac- Jer. borizon- 
cipimus, in radio continuato longe fupra illud verticale confi- ralerque eie. 
derari poteft feu zezitó, & infra globum aliud e diametro ipfi 
oppofitum, in pari a globo diftantia, zad;r dici folitum. — Per 
qui duo punéta circumquaque concipi poffunt circuli vertica- 
les. Quorum illi dicuntur z]erzdizzi, qui fimul per polos f. au- 
ftralia& borealia puncta concipiuntur. Verticales medios feca- 
bit circulus horizontalis, cujus diameter per centrum globi 
wanfibit. Cui qui utrinque. paralleli ad fuperficiem usque & al- 
tius concipi. poffunt, itidem ad regiones horizontales referen- 
tur, unà cum ipfà füperficie globi i intra regiones horizontales, 
apparentem fiítenre horizontalem. Si olobus circa axem ver- 
titur, axis extrema puncta oZ vocantur; circulus inde zquali- 
rer diflans euator. 


1 $ 155 
In. fitu. borizontgli difizguuntur vulgo 32 plage cirea dole Situs. bori- 
ambitum bifectione continuara orta, quarum quaque 111 era: zontale: di- 
dus complectitur, & quatuor cardinales vocantur nempe zer verfi in glo- 
dionalis , & feptemtrionalis, qua jure hoc nomen merentur, o. 
tum & oriegtalis & occidentalis, — Sed quid.obflat , quo minus quot 
gradus, 


88  PARTISI. SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


gradus , minuta etc. in circulo dantur , tot quoque plage in ambi- 

tu borizoztali flatuantur? ln glebo zone majores 6 numerari 
poflent, qua fi zequaliter dividuntur, fingulze 221 gradus late 
erunt, & rurfus in climata difpefcuntur uti poftea docebitur. 

Ubi iterum multo plures pro lubitu zonnle conflitui poffunt, 
fingulos gradus tantum, aut minuras quantumvis eorum partes 

complexurze. Quid? quod tot circumquaque fitus ftatui pof 
(funt diverfi, quot pundda ibi propriora aut remotiora cogirari- 
queunt. Quibus fimilia obtinent & in circulis verricalibus, qua 
altitudines diverfas fupra horizontem & diftantias ab ipfo Zenit 
& Nadir quoquoverfus. 


Facile que de his duobus corporibus dicta funt, ad alia quecun- 
que corpora applicari poflunt, quatenus eorum diverfa indoles, 
cylindrica, conica, pyramidalis, aliaque, non paullo mutata, 
flazitat, que reapfe tamen illis, quz de globo di&a funt quo- 
dammodo refpondebunt. . Prismata & cylindri mixte funt 


indolis. 
$. 156. 

Situs uti de- Situs i2 globo determinatus diverfitate plagarum € di jentia- 
terminetur. Yum fixarum nititur. — Quse enim determinatum erga fe invicem 
fitum habent, eaa fe invicem certo modo diftant vel diffita funt, 
& fic plurium ad unum fitus plagis diftanriisque innoteftit, 
($.604. OntoL.)  Plurium fi eadem circiter diftantia a centro fit, 
ea in peripheriam ejusdem circuli vel fpheerze cadent. — Quare 
inonetur zota $. 606. ibid. novum hoc effe circuli & fphere offi 
cium in eodem fitu, vel potius intervallo fitus determinando: 
Unius autem fitus vel locus per ejus diftantias a duobus vel pluri- 
bus coéxiftentibus, qua fimul alii coéxiftentium convenire ne- 

queunt, determinatur ($. 607. 2/id.). "us 
Situs locusque regionum, marium, urbium, pun&orumque, fi lubet, 
in tellure, determinantur e duobus datis, v.c. diffantia a noto 
meridiano & polo feu longitudine & latitudine. — Quee imitatio- 
| nem 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. $89 


nem admittunt propter fimilitudinem non modo in aliis olobis, 
fed & cujuscunque figurz corporibus, globi ad inftar facile con- 
cipiendis, fi aptum in ipfi pun&tum pro centro reputetur. — Pa- 
tet autem ex adductis, in fitu. non folam fpceQtari diftantiam, 
fed & plagam, uii in tellure fitus locorum ex elevatione feu al- 

. titudine poli, & a primo affumto meridiano diftantia, ne illo 

- quidem excepto puncto, ubi ipfe primus eft meridianus in gqua- 
tore ($.134.), quia femper alius meridianus poteft adfcifci, ibi- . 
que diftantia ab utroque polo zqualis eft. Ipfe quoque zquator 
pro plaga feu initio Zon:& utrinque medie haberi poteft, cujus 
ibi fius per primum meridianum determinatur. —Secant nempe 
hi duo circuli fe ibidem ad angulos re&tos. — Hinc intelligitur, 
car immobiles hi circuli & poli concipiantur. 


$. 137. 

Uti quodcunque corpus fuum. requirit locum ($. 108): ita 4n omne cor- 
quoque, du 2g mundo exifHit, proprium fibi obtinebit fitum, per pu: fitu gau- 
aliorum coéxiftentium diftantias determinandum , qua fimul dear? 
alii tribui nequeunt ($. 136... ^ Comprobat id ipfum obfervatio 
firus quorumque corporum diffitorum, & partium eorundem 
in fenfus incurrentium, conjun&ta cum exiftentia- extra fe in- 
vicem, & diftantia plurimorum occurrentium fat magnà, quin 
& minima. proximorum, neceflario admittenda , ubicunque 
coéxiflant, 

$. 158. 

Corpora, que obfervantur , non extffunt nift in tcmpore, €? pe corpo: * 
dum duragt, gaudent exifleutie fue coutiuuation. | Dum enim. exiflen- 
obfervantur, agunt in noftra fenforia ($. 456. P/ycbol. emipir-), tia in tem- 
ut fentiri poilinr, ideoque procul dubio exiftunt. (S. 15. 2/4. zz pore. - 
Jot), quia experientia non eft nifi finoularium ($. 665. Logic.) 
ideoque exiftentium ($. 226. /eg. Oztol.). Enim vero dum ob- 
fervanrur, exiítunt in prafenti temporis articulo, f. inflanri; fi 
jam antea obfervara fuerunt, extirere in tempore praeterito; fi 

(Folfit Pbyf. Tom.) M ali- 


9o PARTIS L SECT. PRIMA, CAP.L DE ESSENTIA. 


aliquamdiu obfervantur, eorum exiflentia continuata per fingu- 

"la ejus momenra, puncta vel inflantia haud interrupta deprehen- 
ditur.  Diuturna igitur obfervatio vel continuatio exiftentize ad 
aliam. coéxiftentem noriorem exacta, fiflir durationem ejus, 
tantifper una obfervaram ($. 575. Oto). | Et fi diverfis tempo- 
ribus denuo obfervatur, uti femper obfervari poteft; & per in- 
termedium tempus dura(le fenürur, niti probari poteft ejus vel 
interitus, vel faltem alterius in ejus locum furropatio. — Corpo- 
ra ergo dum durant exiftentie fuz ia tempore continuatione 
gaudere; iraque femper in tempore, nec nifi in tempofe dari 
deprehenduntur, h.e. in ordine continuz fucceffionis ($. 573. 
Outol.) ideoque /uzt temporaria. 

Poteft idem quoque inde probari, quia corpora non funt 
nifi finita ($.95.). Finita autem non tantum funt ratione exten- 
fionis & coéxiftrentie cum aliis, fed & ratione duranonis, alios 
aliosque ftatus non nifi fucceflive capere valenris ($. 834. /£4-). 
Ideoque diverío tempore eidem diverfa & contraria convenire 
obfervantur ($. 836. 2224.), ut manifefto non omnia, qua eidem 
ineffe poffunt, fimul infint; vel ineffe unquam obferventur 
($. 837. ihid.) 

Quidquid exiflit, illad vel immutabilem habet exiftentiam, vel mu- 
. tabilem, Si exiflentia e(t immutabilis, infinita eft, ac fimul 
omnia capit, qux rei ineffe poffunt ($. 838. Ontol) ^ Si muta- 
bilis eft, non poteft effe nifi finita, nec dari, nifi in tempore 

($.xors. P.L Theol mat) —'Falis & corporum exiftentia eft, 

quz ideo & ortum & durationem vcl fucceffionem continuatam, 

& interitum capere valet, ut in bene multis naturalibus inanima- 

tis animatisque, & artificialibus cunclis obfervatur. Quapro- 

prer & cxteris, quorum difpar non eft ratio, quique itidem 
compofita effe debent, quia compofitionis abfoluta neceílitas de- 
monítrari nequit, exiftentia non nifi in tempore tribui poteft, 

Quia quod numquam exiílir, plane non exiílir, omne corpus 

exiflere deber unquam, & fi obfervari deber, aliquamdiu , quia 


obíer- 


ET ATTRIBEVTIS CORPORVM IN GENERE, 9r 


obfervarii non. poffet fi unico tantum exifferet inflanti, | Quoad 
duratienem , illa fcopo fuo refpondet, ideoque aliis eft brevior, 
aliis diuturnior, aliis perpetua, que ob perpetuum exiftunt f- 
nem. Saltem dum durabunt aut fupererunt res finize, uti fide- 


ra in , colo. 


$. 139. 


Erfi tempus in fe ordinem continentis fücceffionis notat De tempore 
(8.573. Outol), poffumt tamem £7 interrupte ejus partes fcorfumi intervupto. 


confiderayi im fuo ordiue. V. g. quando fefta anniverfaria, dies 
natales, menfes recurrentes, reditus folis ad meridianum, vel 
reditum novi anni, fzeculi cet. in fuo ordine fpectamus. — Hujus- 
modi ordinemintercapedinis temporum ftatorum in tellure chro- 
nologia percenfet, & epocharum tempus dinumerandi & pe- 
riodorum diftantias emetitur & emetiri docet. 


Experimur tempus interruptum partim in motu tardo & articulato, 
ui in hominum & beftiarum inceffu feu. mom pedum alterno, 
item in motu alarum avium, in reptilium & infeCtorum progref- 
fione & corporis modo contratione, modo extenfione, in cor- 
dis fy(tole & diaftole, in arteriarum pulfu, in refpirationis & 


infpirarionis vicifitudine, 


$. rI40. 


Prout ad fpatium clarius explicandum, immobile fpatium p, ;,;, 


tporér 


imacinarium adhibetur: ita 2 tegmpus re&fius obforvanduma €9. de- menfura 


terminandum sotu equabili vibil eff aptius ($. $85. & 654. Outol.). 
Quare horologia conficiuntur, in quibus motus indicis zequabi- 
lis per circuli peripheriam datur, qua ad imaginarium tempus 
zquabile & abfolutum exiguntur corrieunturque. — Ad hoc mo- 
tus fiderum inzquales, aexates animalium, aliaque tempora, vel 
alice durationes minus obfervabiles reducuntur, ut & illarum de- 
terminatio clara evadat, & meníürari poffint, quia motus nifi 
in tempore fieri nequit ($. 649. Ontol.). 

Mae Difü- 


92 PARTIS I. SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


Difficiles funt obfervatu. feries mutationum in rebus contingentium, 
earumque durationes, nifi notior duratio, eaque continenter & 
, quabiliter procedens pro menfura adhibeatur. — Qualis cum in 
motu perpetuo telluris diurno ad fixas relato, & annuo, & in Lu- 
nz revolutionibus cirea terram continuis propemodum .occur- 
runt, inzqualitates eorum motuum tantum removendz fuerunt, 
ope reduclionis ad tempus cquabile. — Quo pa&to & relique re- 
rum durationes, utcunque inzquales & diíiieiles obfervatu men- 
furari poterunt, poreruntque femper. 


$. 14r. 
per partes Quia in motu zequabili fpatia tempori funt proportionalia 
fpatii aper- ($. 654. Oztol.), itaque celeriras eít eadem, & «quali tempore 
tar in mory, «qualia peragrantur fpatia ($. 656. 222.): ad temporis partes di- 


JHudius nofcendas ,| partes. [atii jumt applicaude, que fucilius - 


menfurautur. imtelligunturque. — "Yunc illarum ope & temporis 


partes clarius patefcent, quia ad quodvis fpatium percurrendum 


aliqua temporis parte opus eft. 
Si celeritas notetur prima litera c, fpatium litera * & tempus lite- 


s 
rat: erit c— —. — Ut fi velocitas equi intra fecundum vel $5 
t 
4 


minuti fit 54 pedum Londinenfium, erit e Si loco 
1 


$4 fumantur 60 pedes, qui nonnunquam funt percurfi, quo- 
vis tertio unus pes eíler abfolutue. ^ Londinenfi pedi infunt 
1350 fcrupuli pedis parifini, quorum quisque aliquam temporis 
particulam ad motum per illum faciendum requifivit, hoc ít, in- 
tra quodvis quartum (1!Y) 221 fcrupuli fuiffent emetiendi, fi 
motus equi eller zquabilis. | Qui cum non fit, fed per faltus 
fat, tres vel 4 intra fecundum, plures quam 223 fcrupuli intra 
quartum, hoc eff intra ;;55 uniuscujusque fecundi funt trans- 
eurfi: cujusmodi particula temporis fine clara fpatii percurfi idea 

vix 


ET ATTEAEVITIS CORPORVM IN GENERE. 93 


vix intelligi; nedum obfervari poffet. — Sed multo plures dari 
temporis partes in majori celeritate momus , deinceps oftendetur 
($. 272). 
$. 142. 
Si corpora non effent compofita, dividi non poffent Corporum 
($.676. Ontol): cum vero fint compofira omnia ($. 12.), fi vel divifibilitar. 
tes fint continue, non tamen abfoluta necetlitate una funt, 

dividi quoque omia polJunt ($.638. OntoL.) | Ut per compof 
tionem corpora-oriuntur, ita per divifionem in illiusmodi par- 
tes vel res, e quibus orta funt, factam, rurfus intereunt. Siin 
partes compofitionis expertes divifio fierer, nihil corporis ex 
illa fapereffet. — Si in imaginarias & fictas fieri concipiatur, v. c. 
in infinitum, realis & vera divifio non erit, fed opinata. 

Si cinnabari additur duplum limature ferri, & cum ea conteritur, 
vehement igne ex alembico deftillabit argentum vivum, quod 
in illa cinnabari continetur, ejusque circiter $ conftituit. | Quo 
ipfo cinnabaris interiit, & fulfur ab hydrargyro feparatum eft. 
Viciffim cinnabaris conficitur ex $ Yi & 4 florum 4. — Ulterius 
fulfur ex acidifimo Vitrioli & inflammabili oleo componitur & 
in illa refolvitur. — Mercurius autem in pulverem atrum vel ru- 
bentem dividirur illis operationibus, quas chemia docet. 4z- 
feunt. mathematici , diviftone in infinitum utenter, cam ad ver pby- 
ficas transfevri non. poffé, quia extenfionis indererminatz limites 
nulli ponuntur, nec nifi magnitudo & loca cjus difcernuntur, 
Phyfice auzem. extenfa multo pluribus gaudent determinazioni- 
bus, quam loco & magnitudine, qu: divifioni in infinitum. ob- 
efle queant. — Logica vel naturali & exemplis geomeiricis patere, 
determinariones peculiares continere alia, qu generi noadum 
infunt, alias nempe. determinationes fubinde admittendi. —.Qui- 
bus verbis reddo ea, quz germanice leguntur in Celeb. Kffse- 
ri Geometria n. 3. in [cholio. — Adderem. magnitudinem quoque 
& locum in phyficis determinationes continere, quz hypothefis 
divilionis infinitz refpuit, uti ex antea dictis liquet. 

M 3 $. 143- 


94 PARTIS I, SECT. PRIMA; CAP. L, DE ESSENTIA 


! $ org. 

Quomodo Dividuntur autem corpora snodo in partes boriogeneat , quae 

differat di- ejusdem cum toto funt nature, moo im beterogegeas, que funt 

vifo € refo- diver£e à compofito nature, velíi hoc mavis, quz fimplicio- 

lutio, ris funt indolis & nature. — Quando cinnabaris dividirur in pol- 
linem cinnabarinum, partes hee fünt homogenec roti; fi divi- 
ditur vel potius: refolvitur i in hydrargyrum & fulfur, hz partes 
funt heterogenez, & fimpliciores, quam cinnabari. - llla ftri- 
&ius diviffo, hec refolutio (analyfis) appellatur; illa falvam relin- 
quit corporis effentiam, hac eam murat vel disjungit in fimpli- 
cioris effentiz res. 


Mathematicis fofemne & neceffarium eft, in fua divifione non nifi 
homogeneas rotius partes admittere, & abílinere animum ab 
omnieo, quod heterogeneum eíl. Ipfis enim divifor menfura 
eít, cui dividendum deber effe homogeneum. — Hinc cinnaba- 
rim, ut talem dividere nequeunt nifi in partes cinnabarinas; nee 
eorpus nifiin corpufeula, fuperficies in areolas minoris fuperfi- 
ciei, lineas inlineolas. — Idcirco negant, lineam dividi poffe in 
pun&la], fuperficiem i in lineas, corpora in fuperficies, quanquam 
motu accedente ad fuperficiem gigni ftatuunt corpus, manente 
fuperficie in motu vel minimo eadem femper fuperficie, etc. 
Varii dantur modi dividendi ac diffolvendi, variique gradus di- 
viübiliratis, in partes nempe majores aut minores, non tantum 
homogeneas, fcd & heterogeneas, uti ex nota $. 142. patefcit. 
De quibus precipua quedam & ultiora enucleanda videntur. 


$ oru | 
Divifibilitas Unicum auri puri granum in lamellas ram fübtiles dedu. 
2i &um, & a AP. Boylio in Exerc. de mira fubtil. efulwctorum c. 2. 


obfersátiin] implevir $o pollices quadratos. — Quorum quis- 
que fi in lateribus 200 partes equales nactus preber 40000 qua- 
dratula, quorum latus eft linez 45, nudis oculis fatis apertum. . 
Integrum igitur granum. dedit quimquagies ilia, h. e. duos eorum 

| millio- 


? » 
- 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 95 


mulliomes. |.Auri granum vero 2 unius linez pro latere habet, ita- 
que eft 5515553 linee cubice. ^ Lamella auri extenuari poteft 
fecundum Dominum Ze Aaa 1 Mem. ] "cad. ro des Scien- 


auratis ad s 15565; line. Quod cum re fexies tenuius ; fir, ori- 
rentur partium ejus obférvabilium nudis oculis snilliones duodecim. 
Poteft ac folec tale filum in lamellam deduci longis & latius 5 & 
ultra. 

Ex Halleji obfervatir fortior ináuraridi ratio continuit 521,75 polli- 
eis Londinenfis in lamella deaurante. — Quare & numerus par- 
tium obfervabilium illi 160000 cenfetur. ^ Ope microfcopii 
trecenties diametrum, vel fexcenties ampliantis, quot partes di- 
&is füpra accedunt, evidenter patet. — Nempe deprehenderen- 
tur fic 60 vel 1 zo millienumt millia. - Nent quoque araneee fila 
tàm tenuia, prefertim dum parvule funt, qux vix diametro 
gquant fübrilitarem deaurantis lamellule , & illa tamen fila jam 
funt ex aliis fubrilioribus compofita. — Analoga his funt vitri fila 
fübriliffima, quando eorum fuperficies & maífa computatur. 


$ 145 
Super tribus vel 4 filis ferreis aciculisve breviculis pona- Metallorum 

ur gnemulus snetallicus , €? fuperior. pariter ac inferior ejus J'itper- in lamellas 
ficies (uma) inceufis floribus Jitlfuris valde incalefcat. — Quo fatto divifioope 4». 
refrigeratus riumius oflendet locà, ubi facies dehifcer. viis 1 fi V. Tab. 1. 
cufpis cultri fübdatur, /ópar wlitur. limillà à soin Jüperne € in- fig. 1. 
ferme, eaque feu integra feu fruftulatim difcedet, ut numus tan- 

to tenuior fir, quanto plus ab ejus faciebus epararum eft, ita- 

que quando diutius' & fortius fulfur incerifum in numum pene- 

travit. Si ura tantum facies ita ione u urgetur, ea quoque ran- 
- tum feparabitur, filva altera. Quod & continget, fialtera pa- 

rumper tantum adufta eft. 


- Animadverti lamellam feparatam perfragilem effe nec VI^ diffolvi, 
quando aliquot minutis igne fulfuris velut exefa erat. — Inde 
pauit, 


Difolutio 
metalli epe 
acidorum 
etc. ) 


96 PARTIS. SECT. PRIMA, CAP. Ll DE ESSENTIA 


patuit, metallum, vi hujus ignis velut deftru&um, ideoque cum 
illefo ab igne fulfureo cohzrere non amplius potuiffe, iraque 
facillime ab. eo difceffiffe vel digitorum appreffu, quorum com- 
preffu & lamelle feparate facile comminuuntur. — Acidum vi- 
irioli ,- quod fulfuri ineft, in hac flamma ad metalli feparatio- 
nem, corrofionem & prope deítru&tionem plurimum conferre, 
e $. 146. dilucidabitur. 


$. r46. 

Acetum vini, zincum, plumbum, cuprum; acidum vi- 
trioli zincum, ferrum & cuprum ; aqua fortis & fpiritus nitri 
ferrum, cuprum, plumbum, argentum, 2 , bismuthum & zin- 
cum difolvunt. Spiritus filis ferrum folvit in flavo- viridem, 
cuprum inintenfe luteum, ftannum cum valida crepitatione in 
pellucidum liquidum & $ in limpidum liquorem. | Aqua regis 
folvit ferrum, cuprum, ftannum, platinam , aurum Mercurium. 
Quare, aqua regis ad aurum ab argento feparandum adhibetur, 
qua argentum non folvit; uti aquafortis aurum intactum relin- 
quit, at argentum diffolvit. Solvir quoque 5 aurum, argentum, 
& omnia fere reliqua metalla, abiens in amalgama. 


Obfervatur in plerisque his diffolutionibus acidis magna agitatio la- 
mellarum aut limature metallorum, ingens copia acris, bullu- 
larum inftar adícendentis, & vaporum in auras abeuntium, nifi 
elaufum fit orificium ; incalefcens & effervefcens temperies li- 
quoris & vitri, in quo is continetur; meralli diflolutio in parti- 
culas in liquore diffolvente haud obfervabiles, nifi dum liquor 
colore tingitur. —Subfidet in fundo materia terreftris, & ex de- 
cantato liquore precipitari poteft metallica pulverulenta materia, 
f. calx in liquoris inrerílitiis latens, chemia duce. — Acida in li- 
quoribus folventibus potiffimum facere ad folutionem inde paret, 
quia in omnibus dantur, & fe merallicis particulis affociant, a 
quibus alcalicorum ope rurfüs feparantur. — Acctdir & calor 
adjuvans folutionem ac prxcipiradonem, fimilis quadamtenus 

naturz 


ET ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERE. 97 


nature caufa. — Mercurii vivi autem affinitas cum acido. vitrioli, 
& unio cüm eodem, ex cinnabari jam eluxit. ($. 142. zr). 
Amalgama omne eft album , fed foluriones per fpiritus a. quibus- 
dam metallis colore novo tinguntur, quo antea non gaudebant. 
Aqua fortis folutione cupri viridem induit & retinet colorem; : 
folutione ferri autem fubrubidum. — Solutio limaturz abfolvitur 

' eius, quam lamellarum, & harum. ocyus, , quam fragmenta 
majora: quia illa majorem füperficiem offerunt folventi, cujus 
poros fubire poffit; quam hec. — Eft & cupri denfitas major, 
quam ferri ($. 1 19.). 


; $. 147 
Precipitatio bumida metalli (oie allum) experimento- Preipiratío 
rum fide ve/ ft [eni evaporatione folventis liguoris, vel addito tali bunida folu- 
corpore, quod cum eodem menfiruo avidius coalefcit, ideoque facit, 1i metalli. 
ut antea jolutum dimittatur. Ut fi folventi acido affundatur al- 
calicum; fi folutum in aqua forti argentum per cuprum; cu- 
prum per folutum ferrum, ferrum per zincum; omnia vero 
metalla & femimeralla ex parte vel ex toto per cineres clavella- 
tos, falia volatilia urinofa praecipitentur, fàlibus adherentibus 
deinde per edulcorationem remotis. |. Que fufius enarrat. 7". 74. 
Cramer ar$ dociipaflica.. P.L. $. 276. faq. 
Notari hic meretur ea folutio, qua ferrum in cuprum mutari vide- 
tur, que Neofolii in Hungaria copiofa habetur, fed & folutio- 
ne cupri aut. vitrioli coerulei obtineri poteft. Nempe fi illi fo- 
lutioni ingeratur lamina ferri, diffolvens liquor particulas ferri 
feparat, earumque loco particule cupri fübeunt & uniuntur, 
tandemque lamina veri cupri habetur, loco ferree. — |Nequit ta- 
men dici ferrum ita in cuprum mutari, fed diffolvitur tantum, 
& illius loco folutum antea cuprum precipitatur, vel in fundum 
vitri, velita, ut adhwreat ferro extus, — Hinc nec plus nec mi- 
nus sris cyprii ita obtinetur, quam ante folutum e(t & preci- 
pirarum. Nec in natura rem aliter habere Neofoli & prope 
QFolfii Phy. Tom. 1.) N Dubli- 
^ ; ; . 


Precipitatia 


98 PAXTIIS L SECT. PRIMA, CAP. I. DE ESSENTIA 


Dublinum, docuere nuper obferyationes D. Medicinz: Bondii, 
ubi tribus menfibus cupri f:squiplum loco ferri foluti procipita- 
tum fuit. — Cetera differt hic cafus a priori, ubi pracipiratur 
euprum folutum in fundum, hic vero laminz f:rree potus ad- 
hzrefcit; ibi calx deftructi cupri reflat in fundo, privata fuo in- 
flammabili ingrediente, quod per vapores vel fpiritus inflamma- 
biles exit ex ferro, cupro &zinco. —Per parum id refufcitandi 
genus mihi fucceffit. 


$. 148. 


Precipitatio fiforia addito eget tali, quod mutuum inter 


fwforia eju, pattes feparandas nexum tollar. — Tale precipitans eft phlogi- 


deni. 


fton. metallorum, quo igne forti per uftulationem expulfo, íc- 
quitur pracipirario. fuíoria in forma terrz, quz randem fufione 
fola abit in. vitrum aut fcoriam; accedente rurfus phlocifto, illa 
terra feu calx. vel id vitrum rurfus in merallicam formam redu- 
citur. Si quod mixrorum mecillorum igne leniori fluit, quam 
alterum, feparatio quoque fit ope eliquationis, qua liquabilius 
igne leniori fufum a plano, vel cavo, inclinato defluit, ante» 
quam. alterum liquetur. ; 

Sic regulina Antimonii pars & fulfur minerale fe invicem folvunt 
ac Antimonium crudum conítimuunt,, neque absque reguli deftru- 
&ione feparari rurfus poffunt, — Si vero additur buio cuprum, 
vel argentum, quz a fulfure facilius penetrantur & cum eo con- 
erecnar | in mineram , tunc regulus Ancimonii a fulfure liberatur, 
& quia gravior cft illis additamentis cum fulfüre junctis, fundum 
petit. Precipitans adhibirum vocatur ber Jieberfdjfag; Dum 
aurunr, argentum & cuprum confufa funt uicinque, additum 
fulfur arie , Wt cuprum dimittat aurum argenrumque. At fi 
hec duo in parciori copia adfunt, ut plerumque fit, infignis 
plumbi copia addenda cít, wr illius ope (O & 2 leniore ignis 
gradu folvantur & c cupro copiofo eluanwr, Que in metallur- 
gis magni funt ufus 


$. 149. 


Numen 


BT ATTRIBVTIS CORPORVM IN GENERZ, 99 


$ 149. 
$i in vitro cryflallimo, decem libras parifinas aque complexo, Colorum in. 
unicum gramum optimi caloris pi&torum coccinei, aut carzuizi, fignis divifr- 
folcatur, gutta ejus adbue fot rubra apparebit. — ln qua fi decem iter. 
vel 20 perricules coloris contineri flatuas, unum illud granum 
92160 guttas tinxit, ideoque in 921,6co vel 1845,200 parü- 
culas divifiim erit. 
Carminus color ab aliis e ligno Prafiliano & alumine, ab aliis vero 
e coccinella, mufco canarienfi, orfilia, alüsve veg. tabilibus fieri 
perhibetur, & lueidiori purpureo propior eft, quam coccinco, 
Exigua particula cupri, foluta fpirim falis ammoniaci centuplum 
aque tingit, cujus unica guttula cadens in ellychinium lampadis 
erdentis coeruleam flammam per femihorium dediíle fertur. 


$. 15o. 
Odoratus quoque fubtilibus afficitur particulis. — Ae fceti- Odorum dif. 
de Uncia intra fextiduum non nifi octava grani parte levior fa- f1o, 
&ta eft Doylio, qua tantopere fcetet; & ex Kez/zi calculo zs Z- 
troduclione ad veram Phyficam Le&. y. pulvifculus ejus fcetens 
non eft nifi 22,51 5525,5»125; lineae cubice. — Centum ambrze gra- 
na intra quatuor dies fere nullum fenfere ponderis: decremen- 
tum füb dio. lura duo vel 3 minura aqua florum aurantii, T'ab.I. fig.£; 
vel fpiritus vini lavendula refertus fuper lampadis flamma, fpi- — — 
rabit odorem fine fenfibili ponderis deminutione, inregrum 
conclave v. c. 12/ longum & latum, decem altum replentem. 
- Ubi fi cuilibet linee cubicze tantum 4 particule! odore infunt, 
9,953,280 computabuntur, qua forfan duas lineas cubicas an- 
tea zquarunt, quarum ramen m:xima pars aquofa fuit. Unius 
grani mofchi odor incommodus percipitur ipfis 20annis in con- 
clavi, cujus ar quotidie renovatur, fi recte fe habent, qua af- 
fert JVolletus Legous de Pbyf, experim. T-£. p.32. 
Sentimus quoque zftivo tempore odores florum longe lateque fpar- 
fos; & naut in primis odores fragrantiflimos florum citreorum, 
; N 2 aurane 


* 


IOO PARTIS 1."*sSEC T. PRIMA, CAP. I. DÉ ESSENTIA 


aurantiorum etc. per multa milliaria in mari difperfa, vento du- 
ce occurriffe fibi referunt. ^— Quanta ibi contingat effluviorum 
odoriferorum diffipatio, facile ex diftantia & amplitudine dif- 
fufionis eorum eft intelle£tu, quanquam calculus accurate iniri 
nequit. 


; 6$. rsr. 
Difelutio eft Si tanta eft particularum toti fimilium copia fübtilirasque, 
fübtilior di- ut vidimus: quanto major oriri debet fi in heterogeneas fim- 
vifiose. pliciores refolvantur? Sed intelliei id facilius poteft, quam ex 
obíervatis experimrentisque calculo fübjici. — Ponamus enim 
trium generum effe partes fimpliciores, uti v.c. in pulvere py- 
rio carbones, fulfur & nitrum; '& conílabit, in quot partes 
quaque harum materiarum refolvi poterir, unione füblata, tan- 
to plures ope refolutionis ilius emergere partes fimpliciores. 
Uti fi granulum pulveris pyrii incenditur, quot. partes carbo- 
num, aéris, fuülfuris in flamma, nitri, aqua , fumi ibi oriüntur. 
Robizius oftendit, in quovis grano pulveris pyrii dari cubicum 
pollicem aeris, & 244 in uno pollice cubico Pyro/ofog. Cap. 1. 
pof. 4- feq 
. $75: 492. 

uid effentia Effentia compofiti & corporis cujusque confiftir in modo, 
corporis re- QUO tales & non aliz partes (fingulatim) inter fe apte coniungun- 
quira? —— Wur(S.140. Cormol). — Qui modus uuionis quidem finitur, fi nuda 
e(Tentia fpe&tatur citra exiftentiam , quoad fingularia in fpeciebus 
indeterminatus eft; defergimatus tamez quoad communia, vel fi- 
militudinem fingularium, uti in effentia fpeciei, determinatio ge- 
neris infimi feu proximi & differentie fpecislis; in effentia ee- 
ueris fpeciei remoti, ipfius ramen proximi, ceneris & differen- 
tia generica infime dererminatio; & fic ulterius in geueribus 
; remotioribus remotioris femper generis & differentiae derermi- 
natio requiritur; donec gradatim per fingula intermedia perve- 

miarur ad genus remortiffimum vel fummum. 


$. 153- 


EFT ATTRÍBSVTIS CORPORVM IN GENERE. OI 


JA (51.661153. J' 

Ope compofitionis: partes corporis inter fe coherent 9, ateue 
($.114), & vel ltem ex parte unit funt & continue ($. 85 quoruplex fie 
& 88). Siratio unionis quevatur, illa vel externa erit , vel iz- »atio unio- 
ferma, "vel utraque. frmul. Quia mundus adfpéctabilis eft feries jj. 
rerum finirarum inter fe connexarum, & nexus rerum munda- 

. narum eft caufilis ($. $5. $8 €? 83. Cormo].) , & fuccedanearum 
nexus continetur in dependentia effe&us a caufà efficiente, & 
generatim. caufati a caufa. ($. 25. 2/72.) ; coéxiftentium autem in 
rationibus *finalibus, . vel in dependentia mediarum caufarum 
a fine ($. 3 x /6gq. ibid.) , & quotquot. ad aliud przftandum apta 
funt, ea hoc ipfo quoque inter fe conne&untur (S. 40. 2/4): 
caufe maturales mutationum. exterue im corporibus dabuntur in 
alis vel una exiflentibus vel. antegve[fis , , eorumque actionibus im 
lia, ideoque €^ ig corum viribus ageudi; inteyme ratones vero in 
e[Jentia €? matura mutaudorum ,. qua actiones aliorum vel reci- 
piunt, vel non recipiunt, fed repellunt, vi inerti, refiftentize 
hic pari, ibi impari, ideoque patlive fc habenti & recipienti ea; 
quorum eft capax. 

Caufam mundi fupernaturalem, Deum, mundi conditorem, con- 
fervatorem & gubernatorem, jam e "Theologia naturali innotuiífe 

» oportet. Hic igitur tantum de caufis naturalibus rerum finita- 

rum, fpeciatim materialum & corporearum fermo eft. . Qua- 
rum externe funt eficientes, & finales, quatenus pendent ab in- 
telligentibus. — Interne fuat materia; & forma, cenam aQtua- 

. lem atque naturam complexa. . Id quod ex Oto]. lique... .Ce- 
térum quod capere corpus nequit, id fruflra illi applicabis. 
Ui ligiium, aqua, filex, aurum cet. vi magnerica imbui; & 

plumbum, (ílannum, cera liquefcere, quidem, fcd igniri ne- 
queunt. " 


N 3 SECTIO 


Quid in na- 
tura corpo- 
vumfpetan- 


dum it. 


1o2 PHYSIC/E PART, f, SECT. t CAP, 1b 


SECTIONIS PRIMZE. 


CAPVT IL 
DE 


NATVRA CORPORVM GENERALI 
EJVS QVE LEGIBVS. 


$ rs 

i materiz & corporum natura non eft nifi eorum vis agendi 
NN & patiendi ($. 143. Cosmol.) , ideoque corum principium 
mutationum internum: erit illa ipforum vis inerti& vel 
motrix ($. 1. 5. /674.), quia non alia mutationes in corpore con- 
tingere poffunt, five naturaliter oriatur, five intereat, five du- 
ret, quam per motum ($.128. Cosmol) In motu autem de- 
terminata requiritur celeritas & directio (6. 154 €? 164. 27:2). 
Neque motus differre poteft, nifi alia aut celerirate aut directio- 
ne, aut utraque fimul alia atque alia ($. 153 €? 165. feg. ibid): 
euitura quoque corporum. detevmünzata tum qua celeritatem fuam, 
tum qua dire&ionema erit obférvanda, tum qua leges mutationum 

($. 72. i2i2.), 

Nihil exiftere poteft, nifi quod omnino eft determinatum ((. 226, 
Ontol). Quare quia vera corporum natura in ipfis exiftere de- 
bet, per quam edere & capere mutationes fuas valet, determi- 
nata ipfi debet effe dire&tio, celeritas & modus agendi unicus, 
fua lege motus definirus & explicandus. — Quia omne corpus eft 
tobile ($. 108.) in omni quoque corpore mobilitas attu exferen- 
da iflas requirit determinationes. — Dum natura vel vis potentiam 
tovendi includit, poffet hoc caput quoque infcribi de Dyzamics 
generali. — Si idem pendulum in motum redigis, dimiffum c ma- 
jori altitudine citius cadet, quam parumper tantum a puncto 
quietis remotum; itaque differet celeritas motus ejus. — Si in 
aliam atque aliam plagam removeruy a loco quiedis fuz, alia fem- 


" per 


DE NATVRÀ ET LEGIBVS MOTVS 1603 


per erit motus dire&io, dum nihililli obftat. — Si duo pendula 
propinqua removes ad eandem altitudinem fed in oppofitis plagis, 
movebuntur eadem celeritate fed contraria dire&tione. — Jam quid 
experti de his fint Philofophi, videamus, 


6; 155. 


. Ex omnium materie obfervatorum confenfu, materia eff Prisa lex 
vi inerti fic praedita, ur fine illa concipi nequeat ($.1.); ideo- »ieru;, 


que continuo refiftendi murationi ftatus fui conatu gaudet ($. 2.), 
qui eft nifus alrerius motui contrarius, itaque cft nifus agendi 
& movendi alterum in fe apens, & vis motrix ($.5.). Gaudet 
igitur omnis materia vi activa, motrice, &, nifi quid obfter, 
continuo ir motu eft ($. 179. Cormol.). At fi locum non thutat, 
illi a contiguis refiftitur ($. 171.222). — Hinc in:elligitur lex pri- 
ma motus ($. 303. Coszmol.): corpus unumquodque (vi inerti fuc) 
perfeverat in ffatu fuo (quiefcendi otl movendi. uniformiter linca ve- 


&a , 


itique eadem & celerirere & directione) sif à vi quadam 


eum (ftatum fuuni) mutare cogatur. 


- Definitíone 3. NeWtonus thaterim vim infitam vocat potentiam refi- 


ftendi, qua corpus quodcunque quantum in fe eít, perfeverat ir 
ftatu fuo vel quiefcendi, vel movendi uniformiter in directum. 
Deinde vero haac primam legem motus fancit: Corpus omne 
perfeverare, etc. nifi quatenus a viribus ümpreflis cogitur ftatum 
ilum mutare, — Confirmationis loco profert proje&tlia , tro- 
chum, planetas & cometas. — Commentator. utitur. ratione vul- 
gari, quia corpus eít iners & mere paífirum, inde colligit, 
mutari flatum corporis receptu non poffe nifi a vi externa. 
Aliam probauonem fuppeduat ($. 309. Como.) & fupra 
($. 9.64) 
$ 156 


- "Ilioni corporis mius, (qua tollenda eft alterius vefiftentia) fecunda Tex 
equalis efd alterius veaifio; exceffus autem virium; ff quis adeft, motur, 


impenditur iz motum íscundum fortioris directionem. — Nifi al- 


L 


terut — 


L: 


104. PHYSIC/E PART. I. SECT. I. CAP. II. 


terum corpus refiftat , nulla ratio eft alteri in ipfum agendi, ergo 
nec amplius in ipfum agendi ratio fuppetit, quam alterum ipfi 
refiftir; nec ratio refiílendi adeft ulla, nifi aliud in ipfum aar, 
vel ejüs ftatum murare nitatur ($. 155.). Conf alia- probatio 
. ($.346. CosmoL).. Ea propter vires vel funt in quilibrio vel eo 
tendunt femper. | Si quis ergo fupereft virium exceffus in alter- 
utro, is, qualis eft, in motum impendetur in altero procrean- 
dum (S. 344- Costmol). Vidit idem & docuit Curzcfius leges mo- 
rus hafce $. 57. eg. P.I. Princip. Philof, 


. Newtono hiec eft lex tertia, fic enuntiata: a&tioni contrariam fem- 
per & zqualem effe reactionem, five corporum duorum a&io- 
nes in fe mutuo femper efle equales, & in partes contrarias di- 
rigi. Quod illuftrat equo trahente, & digito premenre lapi- 
dem, & mutua motus mutatione impingenrium in fe duorum 
corporum, mutuisque attradionibus. ^ Lese IL feifeit, ;wuta- 
zionem motur proportienalem eje vi impre[[.e motrici, € fieri fz- 
eundum lineam rectam, qua vis illa imprimitur ($. 57-). Si enim 
vis aliqua motum generat, duplum generare duplum, triplum 
triplum, five fimul & femel, five aradatim & fucceffive impref- 
fa fuerit... Hunc motum femper féri-in éaddént plagam cum 
vi generatrice, idéoqne addi motui alterus confpiranüi, contra- 
rio fübduci, obliquo oblique adjici & fecundum utriusque deter- 
minationem componi. Impreffam autem vim vocat aCtionem 
folam in corpus exercitam ad mutandum ejus ftatum, quam ne- 
gat poft a&ionem permanere in corpore, dum corpus fola vi 
inertiz in ftatu novo perfeverat. — Effe autem vim impreffam di- 
verfarum originum, ut ex iQu, preflione, vi centripeta. De- 
fin. 4. T. I. Princip.. Secunda hzc lex ejus aliis eft tercia, ac ita 
profertur: 5i corpus in alterum impingenr ejus flatum quomodo- 
cunque mutaverit , idem viciffom im fuo motu proprio eandem: mu- 
tationem in partem ronmmüchim Jubit. ($. 3 50. Cosmol.) 


$. 157. 


ODE NATVRA.LT LEGIBVS MOTVS; 1905 


$. 157. 

Gravitat in genere non eft nifi corporum ni(us verfus Quid ft zra- 
commune centrum. (S. 4. 7Mechan.) ,.. feu. vis. perpendiculariter vitar € pon 
tendens.ad cangenrem horizonüs, nifi quid obítet. Summa dur? 
vero gravitatis partium vocatur pozduf, quod ideo totius cor- 
poris gravirarem innuit.  lpíà gravitatis actio novo vocabulo 
gravitatio dicitur, qua melius lapfus, preífio etc. in diverfo 
ftatu appellatur. | Gravitate reliftunt corpora ,. ne a centro fuo 
divellantur. 

A. Nolprono fab vi centripeta collocatur defi. fcribente: Vis cen- 
tipeta dicirur, qua corpora verfus punctum aliquod, tanquam 
ccntrum utcunque tendunt. — Hujus generis eft gravitas, qua 
corpora tendunt ad centrum terre; vis magnetica, etc. — Recen- 

ztiores malunt. nifum perpendicularem verfus horizontem illam 

appellare, faltem ad fenfum experientix, has ejus notas magis 

| obvias arbitrantur. —.Gravitas 4b "nw 4 integra eft, qua cor- 

pora in medio non refitente deorfum verfus centrum fuum fe- 

runtur; relzz autenv & dimituta, que fe exferit in medio re- 

fiftente,: v.c. in aere, aqua etc. ^ Giradibus differt hec gravitas, 

ira ut id. corpus gravius appelletur, quod in medio refiftente de- 

Ícendit, minus grave autem, feuleviüs, quodin eo adfcendir. 

Cum & defcenfus ille & adfcenfus fit motus ($..3 5 1./e2. Cormo/.), 

gravitatem ad vim motricem referéndam effe liquet. ($. 157. 

.dbid.), & efcenfus non minus quam defcenfus ad. horizontalem 

(s perpendicularis apparet. « Occulte obftare direCHioni ad horizon- 

tem ingentes fontes, Nelvtonmur ex fua fententia deducit, quam 

fententiam .cel. Bouguer ad montem Chimborafo apolieans, re- 

! fert perpendiculum. 7^ vel 8^ declinaffe verfus monteri, minus 

icr tamen quam ex caleulo: Neltos? fieri debuiffe. — Quee fi oM 
Jos -reperirentur, declinationis ratio effet, quantum fieri Pg MEE 

Jui pue uti alibi oftendetur. 


(UFolfá Pf Tom.D). O $. 158. 


106 PHYSICA PART.i SECT. L' CAP. 1j 


$. 158. 

Unde inme- - Confuf: gravitas f. inertia & refiftentia adverfus fotum 

teféat nobis? violentum: gofcitur. ex^ profftoge deorfum. fafta in manum; di- 
gitos vel eutem, & ex defcenfu & impetu; diffintlius vero & ma- 
thematice grdviths feu pondus ignotum detegitur iz bilance accit- 
vata £9 acuta, quz nobis ponderibus eorumque partibus minu- 
tis obfervabilibus ope «equilibrii ignotum . pondus  patefacir. 
Eí(t enim. & hic actio ponderis. ignoti. zwqualis reactioni pon- 
dufculorum & ponderum notiorum, quie menfura loco adhi- 
bentur ($.156. — Quo accuratior & acutior eft bilanx, eo me- 
lius pondus ignotum detegerur, fi & pondera, menfüre loco 
adhibenda, accurata fàtis nt A ut juftis nec eEjOHN E nec minora 
eenferi poflint. | : 


Definitione ocfava NeWtopas ait: pondus innotefcir femper per vim 
ipfi contrariam & :qualem ,. qua defcenfus 'corporis impediri 
potefl... Quo ipfo accuratam bilancem innuit & pondera juíla. 
De acumine & accuratione bilancium minutias rite explorantium 
in ftabcis precepta traduntur. — Hic fufhicit notaffe, nihil muta- 
ri debere juftam bilancem, fi equilibrio invento pondera ex alia 
in aliam lancem transferantur, &lances ipfe cum apperidiculis 
fuis perrnutentur in jugi extremis, & obfervetur cujusmodi pon- 
deris particula zquilibrium ad fifi jam mutet. | Sic ütor au- 
rificis bilancibus diverfis, quarum minima in longitudine jugi 
tres pollices parifinos scm &quat,. Nihilo minus tatito pol- 
let acumine, ut aurei drachmatis partes 72, & harum quartas 
partes dilucide oftendat, dum drachma tantum aurea oneratur, 
fced'& quodammodo partes aflis octavas. — Longioribus bilan- 
cdm jugis 5- 7 & o&tavas' affium partes, h. e. drachmee parti- 
€ulas 576 apertius indicari, mirum non efl. | Quarum rerum 
pondera non affequuntur bilances aureorum numorum, nec auri- 
ficam & monetariorum exploratorie bilances, aut ftatera Leut- 
manuisua, is Wc» majores acutas bilances, utentes accu- 


ratis 


DE NATVRA ET LEGIDYS MOTYS, 107 


ratis ponderibus pharmaceuticis, quorum 480 grana unciz aut 
6164 alfibus aureis zequipollent; duodecim vero uncie libram 
pharmaceuticam conficiunt — 5760 granis pharmac.— 6744. 
(^s granis parif. — 7589 affibus aureis. | Libra parifina continet 
43 wgrana 9216: quorum 8172 —6986 pharmaccut. — libre ge- 
- t danenfi.  Londinenfis libra: trecaffina ,; argento & auro deftina- 
^f1— $760 granis," quorum 7560 — parifinis unciis'12,  & 
granis 6912.  Uncia Londiaenfis 5 granis fuperat beleieam, 
quz ideo tantum 475 illius grata comple&titur. | Libra Geda- 
neníis vero ad Halenfem fe habet ut 6986:: 7496 grana phar- 
(mac. quarum differentia — 5 10 gr. pharm, — 1 15 uncix. 
dgio sd id uias ute io 199 Sdn. 
itis graviras etiam. alio modo diteimiünsdi AUR notan- Comparanda 
'durn eft; adhiberi in huno-finem quoque pofTe: pedern»parifi- cu; zojup;;- 
num, vhenábum; Londinenfem, aliosque quorum accurata se, 
cum his comparatio datur. - Dividitur -pes parifinus regius in 
I2 polliées, hi in duodecim lineas, |& linea in IO fcrupu- 
los 1440'4. Harum partium iino habet 13911 1oj Lon- 
dinenfis 1350; halenfis 1320, gedanentis 12714 vel 1272 etc. 
five illi-dodecadica; five decadica ratione dividuntur. | Ut fi 
;rhenano 1O pedes decempeda, pes decem pollices, poliex 10 
lineas, linca 10 ftrupulos habeat, itaque decemped: 10000, 
:pedi 1090 fcrupuli infint. Nempe gravitas revocatur ad cer- 
Tum volumen ,. ut exaétius inter fe comparari poffit. — Gravius 
eninr eft.corpus, quod füb eodem volumine vel & minori plus 
'^ponderat, quam aliud (üb eodem aut majori volumine. V.o. fi 
"pollex: cübicus cavus rhenanus decimolis aqua repletur, illa pon- 
' derat. 495 grana phartmac: guttasve; ergo 'ejus pes cubicus 64. 
*libras haleníes,; cum 7 unciis:& 2 drachmis continet: - Tantum- 
*dem mercurii vivi posileiuviinéó 18 grana , & pes cubicus libras 
^xales 16 unciarum 86 ,:;& 112 uncias... Hinc gravitas mercurii 
. ad aquam cequalis 9n eft ut 2206: h.e.fere ut 151: 1. Unde 
varios pravitatis gradus dari patet. 
O 2 Habet 


"a 


Xo$8 


KIEYIS)CJE.KART.:L SECT.;l. CAP. 1H 


Habet hzc ponderandi ratio id commodi, ut pondus fimul ad 


menfuram vina a referatur, & 1. cubulus fcrupuli fit — 
1325— 1651! & innotefeat ex aque. gravitare. verior fimul polli- 
cis longitudo, fi pura aqua fub eodem caloris temperati gradu 
ponderata exa&é qualibus totidem granis; nempe 495 par ca- 


piatur. Que grana aque íi in cubum redigantur; cujus la- 


qus — I0, unumquodque granum capi & decimorum cubulorum 


210668: quia 495: 1000 — 2,65 etc. — Habet vero quoque id 


incommodi, ut cubus pollicaris difficulter eodem modo repleatur, 
ob fallax oculorum judicium. | Proinde; fi: cubus aque fit in 
promtu, adhiberi poteft vitrum vel anguíto collo, vel tubulo 
angufto laterali inftru&tum , . qui aquam pollicis cubici ita capiat, 
ut in anguítia feu colli feu tubuli vix granum decíle aut fuper- 
efle poffit. | Dein alii liquores eousque vitrum replentes itidem 
«ubulum pollicarem. exactius implebunt, quam fi nudo vifu id 
judicaremur. — Si negligitur comparatio cum menfura cubi ;polli- 
caris ete. quodcunque vitrum angufli orificii aut. tubulo. laterali 
preditum, cujus capacitas in partibus cubicis ignoratur infervire 
comparationi liquorum diverfe gravitatis. poterit; ope ponderis 
in bilance jufta reperti, demto vitri;pondere. | Sic diverfa gravi- 
tas aquarum, frigide, calide, nivalis, pluviz, putealis, mineralis, 
falCe, marinze, la£tis, vini, cerevifiz, oleorum & medicamentorum 
liquidorum exploratur. Quod co felicius fuccedit. & ad caufas 
perfpiciendas ducit, dum cubo ftannco immerfo quantum, decedat 
animadvertimus, dum experimentis utimur accurate determiriatis. 
Neque minus hzc ufum habent in .gravirate corporum ficcorum 
& firmorum irregulari exploranda , quando modii & menfure 
juíle iis repleti ponderantur, v. c: frumenta: varii generis, vt 
corum benitas & valor exploxetur , nec non fertilitas agri, cum 
fuis caufis; item quantum panis ex filigine, tritico etc. haberi, & 
-quo pretio :quo vendi emique debeat, ^ Preterea & Geometria 
irregularia corpora menfürare docet, fi regulari committitur vafi, 
circumfufa, pro diverfitate corporis nihil mutandi, feu aqua, 
fcu 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVE- rog 


"feu arena. — Reperta fic foliditate conjun&orum: corporum, & 
reperta menfura aquae aut arenze circumdat, fi hec ab illa füb- 
^ trahitur, reftat folidiras corporis irregularis. V. g;!fi plumbi 
maíla irregularis ponderat 4 uácias;3 drachmas, ro grana — 
2110gr. & dum cubo pgligari igmmitüitur, aqua affufa donec 
| fuppleatus pollex-cubieps eft— 3060 granis:. recordamur aque 
'^— 'ubicum pollicem equipollere 495 granis, & inferimus 495: 
1.890 VERUM E YA :, 605060 A95-. .. Reftant igitur pro 
plumbó 393939. feru Xi eubiai- , Qui quoniam ponderant 
..2110 grana, inferendo 3 93939: 2110— 1000000, répe- 
- rientur pro pollice cubico plumbi $356 grana — unciis unde-- 
cim, uni drachme & 16 granis. — Quam opem pendula huc a£- 
ferant, ipferius exponetur 0 
249. CN GIGIOEOGDITOQ. DL zi 1 
, noun sc qn reg ob: 
D Nee pratereundus off wiodur tam minitát pondu[euli pértes Modus mi- 
evbibokd: , quay Pilanx "vel acutifffma offendere nequeat , ope divi- nutiores 
fiotis. fubtilzffome corpufculi , cuj gvacitas conflat. Docimafti- gravitatis 
ciiin bilanérum "elementa! ponduftulorem  diminui"fólent ad paries no- 


Ii drachm&; "quae Zeuttnanzuy Towr. 11: Coimt. Petrop) p. $10. [cendi. 
tides & bis produxit dd 521.—. - Sed $ 144: in divifione grani 

auri Tondinenf. in lamellas diducti; "dantur duo milliones parti- 
cularum. vifibiliurh,. fua gravitate non. deftitutarum. | Granum 
londinenfe eft aurei numi 533 vel prope quinquagefima quarta 

pars. Cui plerumque affes 72 tribuuntur, quorum quisque in 
37:5. pollices quadratos diduci poteft," Qui fi dividatitur ad ^ 
fubtilis capilli diametrum, orientur ex unico aífe 13,474800 
quadrátula nudis oculis- confpicua, quorum -quodqué pondera- 

bit aflis 55,53325 17. (Vid. Tom. I. Societ. phyf. Ged. pag. 324-). 
'"Cujusmodi particula nullà bilarice docimíaftica vel acuriffima pot- 

'erit indicari; in aqua tamen feparatam quamque fifi impeditur 
defcenfuram effe, dubio carer. tDrind 


* 


O 3 ' | Coir- 


110 PHYSICE PART-Lh SECE4Wr€APsH. 


Coneeditur. ab. omiibus,, ;pravitateín pondus. totius effe, gravica- 
tem omnium partium; ergo. &;minimarum obfer abilium, qua- 


ic des hie fumuntar ($.1577:) 71 pi id "v niece ; Sontrariunr 
— .«folide demon(trare rf io ibusbuoq 4 TII nb 


Fipt t " $ i 161. oda [CD 35 L8 Of T 
Qmnia £or* Quoniam. fi ngulis corporibus | du eft vis; inert '(&. 1 jJ 
pora fmt — quoe & ipfa eft vis motrix (S. CAPE caque. . fimul cehtralis KP 433- 
gravia, Mec chat) , que gravitas faluratur ($. 152): pareti, ; pIitia COl- 
gora eft gravia, Onnesque iem e €or um t artes miras, fültem zzter 
Je ,cobeventes , item cur nullum adhuc corpus obfervatum fit, 
omni pravitate deftiturum. ' Proinde lóco eodem gravi itas den. 
fiai corporum eft proportionalis (s. 119), & quo denfiora 
funr corpora, eo & graviora feu ponderofióra erünt; & eo le- 
viora quo funt minus deníà,. vel quo funt rariora, 


INotavimus fupra, denfiratem efle in ratione dire&ta,maffze & inverfa 
yoluminis ($. 115. ); quare. gravitas quoque fi volumen pona- 
tur quale, proportione fua refpondebit maffie , vel dire£te erit 

(. . utmaffa, & fi maffa fit eadem graviras, erjr reciproce nti vo- 

1 lumina. Ira. hydrargyrum mulro. denfius quam aqua, eadem 
«quoque tanto eft ponderofius ; & aurum omnium merallorüm 
vel corporum notorum denfidi imum, eft quoque omnium ponde- 


rofiffimum. - Et grav. Vitaey fignata hs E: & d—., etit 
/ m iu oM ' 
quoque g— — — Si y — 1 , crit gm s Meogde domi 
d H ; ci, | 
, à 4 : f j 
waffe partibus fimulfumtis; Si m— t, erit g— —, ideoque 
ó : r 
tanto major, quanto minus eft volumen, & ranto minor, quanto 
volumen eítimajus. | 'V.g. fi idem hydrargyrum ebulliens talium 
particularum vel fpatiolorum voluminis replet 11724, qua- 
hum in punc cto congelariónis aque capit II156, & in fummo 


gelu, 


PI NÀATVRA/ET LEGIBVS MOTUVS 11i 


gelu; quod obfervatum adhue eft r0 101 , in priori cafu $68 
levius, in pofteriori 346 iftiusmodi particulis gravius erit feu 
- pondcrofius in atre faftum; quam in Vg eng /. Quia 914. 
funt fere ;: Th ipfius x1724, & 346 fae À ju ipfius 1156, 


clarefcit, ibi gravitatem :creviffa totius molis inne prope duo« 
.. decima, .. hic. plusquam parte triceíima tertia. — Pofito, talem 
.. mercurii parüculam g grano pharmaccutico eífc equalem , lique- 
ep bir, quot granis pondus in ifta voluminis mutatione vel au£tum 
.. fit condenfatione, vel minutum rare factione ; eii in aére pari 
-. gradu fere expanfo aut condenfato fendri difcrimen nequit. Ita 
den(itati manifcftandze fenfibile pondus , & vicifim gravitati int- 
fenfili denfitas manifefto vel aucta vel minuta. oftendendz infer- 
vit. Dum certum e(t, volumen feu menfi wam nihil muratio- 
nis fabiiffe , fi loco. grani libra ponatur, in fummo gelu idem 
.VàS ligneum 914. libras amplius capiet quam in Sbulüriphis zefttt, 
& 346 plusquam in ade REX PECUD; ; itaque emtor ; plüs emet 
quam in ftatu ebullitionis & fere 14 plus quam in temperato aére, 
Proprie ; tamen loquendo, quia maífa non mutatur, fi ingule cjus 
particule 1 manent exdenr, retinentque cundem ul centrünr tii- 
dum, five majus occupent volimen feu fpatium, five minus; 
nec ipfa gravitas mutatur, fed fpatium tantum incfemegdoin 
ejus Qccupante materia gravitatis fenfibilis experte. Quapropiér 
gravitas X denfitas non fünt idem, nec idco confunderide, H- 
eet fepofito, vel codem pofito volumine, übique fiát tonne 


"t ^ r 
39 k 


propter tafun ,Q& diL-E 

v 14. 

Üravitatem in omnibus corporibus dari mon infringitur chfercata 
quor undata corpor. um levitate, — Lcvitas nempe non et vifi gra- 
vitas minor inter graviora fpe&ata, nter qux adfcendere poff t 
($.157). Ut oleum im aqua a fcendir '&.lignum noftrum, 
item tin&ta aqu4 calida per frigidam. * Comparate igitur tantum 


Kvitas dicitur vel a centro recedens & comrifuza vif, qux inter 
alia 


112 EHYSICE:PART.:1. SECT4T. CXP.. Li: 


alia minus cravia eft centripeta, & vera gravitas. — Magis nem- 
pe & minus feu gradus diverfi, non variant rem. — Adfcenden- 
tia inter alia ad fenfum leviora ; -defcendentia autcm. graviora di- 


"NT -euntur, Con£. Lucretius de rer.-nat. L.I. v. 36b. f uit 
EXE nop xp ucnmityerg idi | 
Ubi eadem Sublata abris multo 1nagis omni ve sf o entia ida diprebendi- 


Jit labentium Eur. corporum leviffanor un gr aviffimorumque celeritatis in defcenfu 

celeritas 2. — gradus , ideoque eadem gr dvidf, Q qua zlle pendet i in eadem a cen- 
tro SMS : Sublara ea refifientia: vis agit quidquid valet 
(S. 9i.) Ideo in tubis 16 & plurium pedum aére exhauftis di- 
mittatur fimul fuperne e forcipe numus aureus, & plumula levif 
Áima vel lana, ac obfervabuntur, eadem celeritate defcendere & 
fundum affequi,- , cüm in libero aéré plümula multo. tárdius ca- 
dar. fundumque. attingat. Quod experimentum fuo loco diftin- 
'&ius exponitur. Dudum id id fufpicati" erant Épzcirur fécundum 
Laert. L. X. S. 23.61. & Lucretius. Galileus Mec. dial. i. id pofita 
.sequali. aéris refiftentia collegit e lapfu zequalium globorum au- 
reorum , plumborum, cupreorum, marmoreorum LA cereorum, 
,e cenrum ulnarum altitudine, quorum cereus tantum 4 pollices 
A rerra abfuit, cum reliqui eam jam attigiffent. Fremidius duos 
globos ejusdem ponderis altérum plumbeum, alterum. ligneum 
ex altitudine pedum 147 fimul in terram delapfos effe obferva- 
vit, refte du Hamel i in Hift. Acad. reg. LL c5. &.g. 


Air nimirum cadentibus refiftit, qui locum illis cedere cogendus 
el. Refi(tit is autem in ratione fuperficierum ad maffam relata- 
rum, íi eadem eíl ipforum figura. ^V. c. cubica fi fit ipfis 
figura, & minoris cubi latus 2, majoris 7, erit foliditas illius a?, 
hujus b?, hujus autem fupérficies 6b, ilius 6a & fuperficies 


6a 6v 
«00. ad folidiratem ut malt T quod eft ut Ll D ib. wo ER igi- 
£UU a^ a - 


;.tFur refiflentia in ratione laterum vel fuperficierum | reciproca, 
feu 


* 


DE NATVRA ET LEGIiBVS MOTVS. | 11$. 


fcu inverfa, ac majori minus refiftitur, quam minori Sjusdem 


nature, 
$. 163. 


Si eerpora ejusdem zolumiris fed diverfe malfre inm libero atre. Celeritas ca- 
cadunt ex eadem altitudine; celevitas eorum ponderi im tempus du- dentium cui 
&o vefpondebit , ut eo celerius. terram ex eadem altitudine fimul de- fit proportis- 
ania attingant, quo plus maffe ipfis inefl...— Comprobavit. illud sa/i;? 
Dofagulierius Londini, e templo Paulino ducentorum feptuagin- 
ta duorum pedum fimul lapfui dans globulos equalis fere dia- 
metri, quorum alii ex inflata vefica fuilla, alii db arta compa- 

Cha, alii vitrei erant.- En feriem eorum globorum qua diame- 
tros in pollicibus, qua pondus in granis Londin. & qua tem- 
pus lapfus in fecundis horae: 


fA- diam .s$, 3 pond. ra8  fecund. 19i 


"globs|B  —— 5,193. — 156  —— 17i 
vefia-4C —— 5$, 533 — 137i —— IS8LF 
rus |D —— 5, 26 —  9g;i —— a2i 
UB Mp 2. or 99E- /——7- 21$ 
globusfF diam. 5, $5 pond. 1800 fecund. 6t. 
chr-4G .—— 5$, 1 — 1320 ——' 71 
ac [(H —— 5; I — 1500 ——  37.. 
globus /1 T —— 542 — 2610 —— 6i. 
vireus!K | —— 5, 43 — 3910 —— £6. 


Quia aéris loai quam proxime volumine gaudentis refiftentia 
& altitudo eft equalis, diverfitas velocitatis in lapfü pender a di- 
verfitate ponderis & temporis, intra quod cadit, & refiftentiam 
experitur. Sic in C & 1 tempora funt ut 5: 1. pondera ut 
19: I fere, quod eft circiter 3.61— 181: 1.  Poteft igitur duo- 
rum. squalis voluminis corporum diverfitas maffe agnofci, e 
diveríà celerirare cadendi in aére per eandem altitudinem. 


QFolfá Paf Tom. 1) p Eífto 


Pondur cori 


po d f" opr i- 


up uti innó- 
. tefeat. 


&14 PHYSICZE PART. L SECT. 1. CAP, I] 


Eíto T — tempori longiori, ? awtem— breviori, & gravitas mj- 
nor—m,major— M, habetur t: T —m: M, iraque m'T — 
tM &fit— 1, erit M— m T. Quoniam celeritas dari nequit, 
pifi per fpatium & tempus determinatum, aut per rationem 
gradus celeritatis ad alium gradum notiorem: fi fpatium dica- 
wur s, & tempus intra wm ilud peragratur t, erit celeritas, 


S 
vd c———, verbi caufa CL fedecim | cadentium pedes intra 
t 


- 


fgcundums, fi alterius celeritas fit hujus tripla, erit illa 3s 


s 
fubtripla, erit —. ^ Quare in noftro cafu erit ; — 272^. tem- 
3t 


pus GE 64"; pondus 2610 grana; in altero cafu tem- 
pus 18i eft triplo longius, diameter fere par 5,35^ & 5,42*. 
celeritas prima intra r/^—- 1^. rt pertica Londim. fedecim 
pedum & 1j pollic,, quales intra 6^ habentur 56. 


$. 164. 

Quia in eodem [oco füblara aéris refiftentia eodem tem- 
pore eadem deprehenditur celeritas (S. 162.) eaque ponderi ejus 
debetur fi idem eft volumen ($.163.): patefcit propriumi corpo- 
rum pondus, velgravitatem eorum [pecificam innotefcere, quan- 
do ejusdem voluminis corpora ín vacuo ab aére loco ponderan- 
tur. Eft igitur proprium pondus id, quod illi ineft. füblara 
fenfibili refiftentia, vel quo gaudet in vacuo (ab aére loco). Vo- 
eatur etiam gravitas abfoluta (Mecban. $. 209.). : 


Gravitates fpecificas corporum diverfi voluminis effe ut denfitates, 
itaque in ratione compofita ex directa. gravitatum abfolutarum, 
& reciproca voluminum, docet yr ofiat. $.32. feq. — Poteít ea 
quoque e diverfa lapfus celeritate erui ope $. 163. — Sed utra- 
que rado inveniendi proprium pondus non vacat diflicultate, 
Que quomodo removenda fit; alibi oftendetur. — Hic tantum 


nota- 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 11$ 


ftótamus, fi volumen corporis fit exiguum & ad fenfum xequale 
' (ut fi globi metallici ejusdem fint diametri, vel ex eadem forma 
formati aut fila ejusdem longitudinis & diametri, & liquores 
idem in tubulo aliove vafculo fpatium occupent, in quo minima 
voluminis diverfitas obfervaturo patet) negligi infenfllem a&ris 
 refiftentiam poffe ($. 1,59.). ! 


$. 165. 

Quantum. gravitati vofifltur, tantum illa minui videtur. Apparens 
Etenim dum refiftitur gravirati feu. gravium motui, reagitur gravirari, 
in gravia ($. 314. Coszol.), & quia a&io unius eft zqualis re- cerei; 
actioni alterius ($. 343 &9 346. i/id.): apparet ratio manifefla, 75, 

; «ur quantum gravitati refiftitur, tantum illa minui videatur. 


Revera pondus non minuitur, fed manet falvum , cjus tantum a&io 
fenfibilis eatenus fentiri nequit, quatenus illi rcfiítitur, qu: re- 
fiftentia per diminutionem ponderis obfervatur, & zquipollet 
eravitati liquidi refiflentis fub zquali volumine. — Si lapidem 
ponderes in acre, fufpenfum a filo vel feta equina idem fubmer- 
fus in aquam multum ponderis fui amififfe videbitur, quod re- 
vera non amittit, fed extraQtus ex aqua illico fibi fupereffe often- 
dit, & in aqua retinet, fed ob aquam, cujus locum occupat, 
tantum ejus in bilance exhibere nequit, quantum ponderat illa 
aqua, in cujus loco haeret, veltotus vel ex parte, ut fi cx par- 
te fupernatat, 


$. 166. 

Siculi gravitati vefifi nequit, 10i mec illa minui videbitur. Ub gracita- 
Tantum enim. folum minui videtur, quantum illi refiftirur ;; zo; reft- 
($.165. Ubi ergo nihil illi refiftit, ibi nihil eft, cur minui faruy. 
videatur. Jam quia refiftere eft reageré, nec quidquam reagit, 
nifi. cujus actio alterius actioni eft contraria ($. 3 18. Cosz207.): pa- 
tefiir, nec gravibus quidquam refiftere nifi cujus actio ipforum 
aCioni contraria. pforum vero a&tio deorfum tendit; idcirco 

Pa rea- 


* 


116 PMYSICUÓ PART. L. SECT. I. CAP. 1L 


reagentis actio furfum rendere debet. Hinc pretfione & repref- 
fione equali nullus fequi poteft adfcenfus corporis quantumvis 
inferiori levioris. 


$. 167. 
Quando cor- (SE dn liguidi fundo jaceat. corpus. levius inter quod &5' fufr- 
pus leviuz in dum liquor uon perveniat, manebit illud iu. fundo, mifi efficiatur, 
liquido gra. t liquidum ejus bafrn fubeat. | Si liquidum non fübit bafin foli- 
ciorinon ad. dorum preffio & repreffio (? mutuo tollit, nec ullus fequetur 
fonda? — motus, deficiente reaíftione majore, que motum diriger fur- 
fum ($.166.). Enimvero fi gravior liquor fubtus datur, reacit 
fortius furfum, quam corpus levius deorfum tendere & preme- 
re poteft, itaque actio vis majoris fua fe dire&tione & celeritate 
Tab.L. fig.4. fic prodit, uti in confli&tu vis refidua in motum impendi con- 
fuevit (S. 344- Cermo/-). 


Sicylindro zneo polito imponatur lamina itidem tam exa£te polita, 
ne a&r irrepere poffit, fuperne autem lamine tantum fuberis 
agelutinetur, ut cum ea natet fuper aquam; id tamen non con- 
inget, fi füperficies levigate baculo fibi apprimantur, donec 

. . vas aqua fit repletum. — Nempe quanquam remoto baculo lami- 
ni afcenfus non impeditur, non tamen adfícendet, quamdiu 
aqua inter illam & cylindrum nulla eft, que furfum eam urgeri 
poflit. Similiter fi fundus vitri, aut alterius vafis ferrei ira 
eflet politus, ut apprime contingeret omnia pun&la bafis fucci- 
ni, alabaítri, ligni aut füberis appreffi, dum Mercurius vivus 
fuperfunditur, ut nequeat fuübire balin corporis apprefí: non 
feretur illud furfum íublata depreffione, fed manebit fundo 
velut afüxum. — Si ad feparandas lamellas 5 libre requiruntur, 
& ad deprimendum in y lignum 5 libre, vi 2 librarum fepa- 
ratio fub mercurio efiicietur. Sic & fi globus eburneus fundo 
vafis congrudt, idem eveniet fecundum experimenta Florentina 


P.L p. 71. feq. Lugdun. edit, Vid. Fig. 4. - 
$. 168. 


.DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 117 


| . 168. 

-Obfervatur tameu gravitatis a&io in locit editioribus minor, Ubi gravitas 
in vallofis major... Docent illud: experimenta. pendulorum accu- za; ;«t ? 
ratif'ime inftitura in locis profundioribus , altioribusque, . ut in 
cacuminibus altorum montium. |. Etenim intra unam -fixarum 
revolutionem idem pendulum in eadem aéris temperie Parifiis 

^7. & Pellone 56,1. celerius inceflir, quam Londini, ut 
gravitas parifina ad Pellonenfem. faerit uti quadrata ofcillatio- 
num 10000 ad roo14. Unde pendulum fecunda vibrans Pa- 
rifiis 440,57 fed apud Pellonenfes 441/^,17 foret ex ealculo 
Dni. de Maupertuis figure terree obfervationibus determinate L.IT. 
c.6. qui fimul oftendit, his minus prodire ex calculo Fugezii & 
Nemtoniano. Scilicet poftquam AzcPerius obfervaverat Ao. 1672, 
pendulum Parifiis fecunda vibrans, Cajennz, 5^ fere ab eequato- 
re fitze, $ ^ brevius fieri debere, ut ibi idem eveniat, ut alias pra- 
teream obfervationes: & Zugenius & Nemtozus. füpputarunt, 
gravitatem corporum terreflrrium differre füb aequatore & füb 
polo, effeque hanc ad eandem füb equatore ut 250: 229 Nez- 
fom ftatuit Prznezp. Tor. III. P.I. p.97. — Campbcllus pendulum 
horologii Londini fécunda vibrans Jamaicze cum indice thermo- 
metro calor diei idem effet, qui fuerat Londini, deprehendit 
intra reditum fixarum ad meridianum uno minuto & 58 fecun- 
dis tardius inceffiffe. ^E quibus obfervatis in latitudine 18? & 
$12 fequitur, pendulum Londini 39^,126 pollices requirens, 
fub zquatore ranrum 59^ & füb polis 39,206 longitudinem 
habiturum. 4225 faciunt 2^, ob. decimales. | Additur autem a 
ANemtono p.92, Planetas magis incalefcere ad lucem folis ver(us 
equatores fuos, quam verfus polos, & gravitatem minui fub 
equarore per rorationem: diurnam 5.93. Sic & vis magnetica 
major eft in minori, & minor in majori diftantia , fi ea centra- 
libus ex parte accenfenda. 
Quia pendulum fecunda vibrans, accurate longius requiritur verfus 
circulum polarem , quam Parifiis, & in tabula libri citati p. 2 1 2. 


Ld acce- 


118 


PHYSTCIE PAKT..E SECT. L.:CAP. IT. 


 cceleratio ab equatore computatur a o ad 275"^,2 fub polis, 


penduli autem prolongatio in di&a diftantia ad duas lineas & 
1568^ queritur, cuinam caufe illa diverfitas tribuenda fir?  Fri- 
gori tribuenda videretur, nifi eadem: pendulo caloris temperies 
ope thermometri adhibita fuiffe. — Preterea vis centrifuga a ro- 
tatione telluris oriunda fub cquatore dire&e repugnat gravitari, 
indire£te vero tantum remotius ab zquatore, & ab axe telluris 
corpora eo minus diftant, quo funt polis propiora. —Aér quo- 
que tantum gravitati detrahit, quantum ejus volumen pendulo 
&equale ponderat, quod quo denfior ar cft, eo plus infert, & 
co plus vibrationis amplitudo minuitur, & citius vibratio peragi- 
tur. In vacuo acre loco circiter pondus plumbi augetur :— 
ergo & tantundem augenda eft penduli longirudo, ut fat uti 
11001 ad rr000, v.g. Parifiis eft in aére 5 ped. 8X linca- 
rum, remoto acre 8$ linearum. — Quare fi qnalis effet denfita- 
tis terra, caleulo Nelvtomi fub cequatore foret 3 ,7'^,468 & 
fub polis 3*/,9/^,387. fed per obfervationes fub circulo polari 
& prope «quatorem factas prodiit diameter equatoris ad axem 
major, nempe ut 190: 189 fecundum Capplellum ; ut 178: 
177 fecundum Maupertuifium; & ut 174: 173 ex demenfio- 
nibus Gallicis circa equatorem. — Quanquam Ewlerur mavult ut 
202: 201 eruere ex ipfis obfervationibus tanquam medium. 
Quare nihil relinquitur, quam major a centro zquaroris, & mi- 
nor polorum a centro. terrz diítantia, fi revera gradus calorie 
in tora penduli longitudine idem fuit, quod quidem difüculter 
obrinetur ope hypocauíti in climate perfrigido, & in tanta cc- 
leritaüis terre giratorie diverfitate. ^— Acris diverfam preflio- 
nem in aliílimis montibus, immo & turribus editoribus, & 
fodinis profundioribus, obfervationes barometrorum extra du- 
bium collocant, nt fuo loco docetur. — Sed ea sque ac aque 
preffio apertam offert rationem in mole a&ris & aqux incum- 
bentis, modo majore, modo minore, cujus indoles infra | 
eílenderur. — Magneticam vim proprie non efle centralem 
undi- 


PE NATVRA ET LEGIBVS8 MOTVS. i19 


undique fed polorem potus, ipfius directo loquitur iaftiec 
dilucidanda, — . , 


$ 169. 

Licet omnibus corporibus notis fua fit! gravitas ($. 160), Diverfa cor- 
illa tamen prorfus eadem omnibus efle nequit, fed uti determi- porz gra- 
nata directione, ita & celeritate differre deber (S. 157.) Inde vira. 
alia directio obfer vatur ig corporibus terroffribus, quce omnia cir- 
cumquaque, & fingula quaquaverfuüm translata circumnavigando 
& peragrando orbem habitabilem, verfus centrum telluris -d 
fenfum feruntur; 4a effe debet im luna ceterisque obfervatis fi- 
deribus, planetis, eorum farelliibus, cometis, fole & fixis ftcl- 
lis & eorum fiderum atmofpheris compagibusque ditionum, 
quae eorum centra gravitatis undique & in motu fequuntur, « 

a nemine in dubium vocantur. Diveríà quoque gravitas in ter- 


reítribus corporibus datur ($.159./6 eqq. 


Caufa diverfitatis gravium in s AE M corporibus terreflribus eft 
manifefta, in aliis occulior. In fpongiis v.g. & pumicibus 
aliisque valde porofis corporibus illico patet, cur non fint tam 
ponderofa, acfi pori materia ipforum propria effent referti 
($.115..) Hinc fi a&r tantum in poris fit, multo minus pon- 
derant, quam fi aqua, octingenties & amplius graviori fint im- 
pleti, nec tamen tantum, quantum ponderarent, filapis fpon- 

- eiofus poris illis careret, aut folidefcerer. ^ Ubi vero pori ob- 
fervabiles non dantur, ibi invifibiles poros aut cavernulas dari 
fufpicamur, nifialia caufa minoris gravitatis oftendi poffit v. c. 
ex minori vi centripera materie, aliave raritaris caufa ($. 161. 
20i.) Minus valide argumentari videntur his expeníis, qui in 
corporibus levioribus vacua dari loca contendunt, & vcl de auro 
dubitant, infitne illi. plus pororum quam metali;, ^ Quendo 
prius idc nullam aliam eravitatis differentis adeo. caufa 
dari poffe, quam inanitatem , halésest firmam rationem, — Sed 
cum manifeftum fk, quantopere differat gravitas auri, aque, 

fpiri- 


Situe mate- 


120. PHYSICJE PART. 1.] SECT. I: CAP. IE 


, 
fpiritus etherei, aérisque plus fibi credunt momenti effe; quam 
revera eft. Neque melius eft argumentum quo motum negant 
fieri poffe, nifi vacuum detur: quafi demonftraffent, in aére 
velaqua nihil moveri poffe, nifi ibi fit nullus aér, ubi in aére, 
ibi nulla aqua, ubi in aqua quidquam moveri debet; vel quafi 
teredinem lignum perforare & exedere non poffe offendiffent; 
nifi ibi rantum effet vacuum fpatium, quantum corpus teredinis 
requirit. Suíhcit ad. motum, corpus minoris inerti depelli ex 
eoloco pofle in quo eft; quando validius aliud illum vult vel debet 
occupare. — Cum ibi nihil corporei f. materie.effe debeat, vel 
immenfitatem Dei in vacuum detorquent, vel qui id abominan- 
tur, imaginarium laudant fpatium ut. nudam extenfionem infini- 
tam, homogeneam, immobilem, continuam, refiftere nefciam, 
penetrabilem etc. atque fic verborum contentiones miffa quei 
Qa fe&antur. 


S. "176, 


Si darctur snateria, ommis expers gravitatis , eaque bujus- 


viu, expers Todi vi ac nou fraditas. ut eo admiffo gravitas corporum , ponere- 


gravitatir, 


tur, fublato rurfus tolleretur. faltem in. tellure noftra: illa cauj 


hujus caufa? gravitatis dici po[?t.. Exenim fi quid caufàm efficientem lextra 


fe haber, neceffe eft, urilla vere exiftat; cum muratio contin- 
git; adit; & füfficiat fic: , ut pofira illa ponatur effectus, & füb- 
lara tollatur ($. 57.) Quapropter & gravitas, fi externae caufie 
tribuenda eft; neceffe eft, ur illa vere & indubie exiffar, ubi- 
que adfit, ubi gravitas fe exferit, & fufficiat ad omnes ejus ef 
fe&us & phaenomena intelligenda & explicanda, $i vero ralis 
materia non exiftit, nec ea deftiruitur gravitate, nec fi ponatur 
fufficeret producendis g gravium phinomenis , caufis externis 
non poterit vindicari. 


Hue redit fententia Carzefi, & eorum, qui ipíus fententiam fil- 
tem carenus amplectuntur. — Hi fcilicet admittunt materiam flui- 
dam tam fubtilem, qui fuz rapiditatis umpulfu in circulis maxi- 

mis 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 121 


mis ubique corpora trudat verfus centra fue gravitatis. Quam 
alii innufneris, alii duabus hujusmodi dirc&tionibus inftruunr, 

quarum: concurfu efficiatur diagonalis, quz ad horizontalem fit 
verticalis. ^ra in Scholio ad $. $4. Cormol. legitur : "dependentia 
»corporumi in a&tu. fwo a contiguirate aioiunri in Phyfica diftin- 
,&tius explicatur : Sane caufa gravitatis ... tandem in a£tionem 
cujusdam fluidi contigui &fólvi itur. — Sed urgent alii cum Mz- 
fihenbrockio (Effai. de-Phyfique Tom. I. p. uo fég)) nondum ido- 
neuri allatum eíle areumentum evincendi, talem dari materiam, 
omni deftititam gravitate, certe quz fumitur in circulis maximis 
eirca terram agitari, ea non poflet non effe centripera & gravis. 

Cui addi poteft, pofitam illam, nec tamen concelfam, non fuf- 

fe&turam efle phenomenis gravium, quorum gravitas refpondet 
maffze, non fuperficiei, nec poris. . Sed et ipfa et malfa cft ma- 
rerialis res & impenetrabilis ($. 111.), ideoque intime fingule 
partes, obftantibus circumpofitis, affici ab illa quantumvis fub- 
tili nequaquam er nunquam omnes poflent; fi vel tacemus, il- 
lius fibi invicem occurfus deftru&turos effe fuam actionem, et 
dire£tionem motus ejus ubique talem, qualis in motu gravium 
ordinario occurrit, demonílrari non poffe, denique reítituram 
effe quaeftionem, qu illius naturalis caufa motus fit, fi omnia 
externis caufis funt vindicanda, quz in motibus continentur, 
"Verum et ipfi Nelv?ogo gravitas non cenfetur effe vis effentialis 
materie, Primcip. L.III. in fine explicationis regule III. quam 
mtheri vindicandam putat in annexis optice quéft. 26 feqq. ob 
hanc rationem, quia gravitas non eft immutabilis, fed receden- 
do a terra diminuitur. — Quare folam vim inertie appellat vim 
infiram & immutabilem , vel uti in regula ait, quz intendi & 
remitti nequeat. ^ Sed quis negaret, dum corpus eft in motu, 
illum intendi & remitti & ad quietem redigi, & viciffim quietem 
in morum mutari. Rigorofe igitur loquendo, nec vis inertiz feu 
«confervandi ftatum quiefcendi & movendi in dire&tum & refiften- 
di aliis intenfionis, remiffionis & spparentis faltem mutationis 


- (Folfíi Phy Tom.1. ) Q effe 


Gvavitar vt- 


va & appe 


TH. 


122 PHYSIGJE PART. L SECT. L -GAP. 1l. 


effe expertem patet. Si urges limitationém regule nifr a viri- - 


bus impreffis cogirur mutare ftatum ilum; regeri poteft, etiam 
vim gravitatis non diminui unquam in. primordio a&ionis & 

, eadem a ceniro fuo diftantia, fed tantum in diuerfa, que: :diftantia 
itidem caufa eft externa cum illis omnibus, quz ibi eam circum- 
ftant, erin illam agunt. — Redekeri materia «there fubtilior fa- 
cilius ab ipfo fumitur, una cum fortiori quam z:heris impulfu, 
quam probatur per Leslie grauitatis. — Nec tamen illi 
- alium motum quam a peripheria fyftematis mundani verfus cen- 
trum tribuit, & radios gravitantes appellat, itaque gravitatem 
illi procul dubio infitam ftatuit. 


6. T7f. 

Dividi gravitas foler in veraz & apparentem fenfüi. —Tlla 
conftanter corpori ineft, & immutabilis in corpore fàlvo manet ; 
bec inrer alia murabilis videtur. Sic abfoluta gravitas aére re- 
moto eadem eft & in plumula levitfima, & in auro graviifimo 
($. 164.) Enimvero plumuh in libero aére cadens multo ma- 
gis impeditur quam cadens aurum, ergo illius gravitas apparet 
ut multo minor, hec ut multo &ujor. In lapfu g gravitas eo ma- 
jor efTe viderat , quo altius cadit, & eo minor, quo gravior 
x materia in qua cadit, v.c. lapidis g. Qravitás EE major vide- 

, fi ex altitudine 200 pedum , quam fi per unum tantum pe- 
üc aéris cecidit; & multo minor, fiin aqua cadit aut haeret 
quam fi effer in aére ($. 165.). — Alia illa externa vel refiftunt 
graviati, eamque impediunt, vel adjuvant promoventque. 

Lana & plumule anatum islandicarum quo liberius in bilance ex- 
panduntur, co minus ponderare videntur, cum tamen majore 
gaudeant gravitate abfoluta quam pondera got quiz zquare 
videntur. — NeWrom tria ftatuit gravitatis genera, abfolutam, 


acceleratricem & motricem L. I. defin. y. [ub fin. phe Def. 6 
dicit menfuram ejus pro efficacia caufe cam propagantis a cen- 


"ro per regiones in circuku; uti vis magnetica, pro mole ma- 


gnetis 


"uc, 0S—B 0 —ü . A e m 


! 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS, 125 


gnetis vel intenfione. Utraque maffe eft proporuocalis, feu 


:ongft uit fomma virinmc& inteofionis earam in finisulis pártibus 


z 


aqualibus. Hanc rcfert ad centrum , five illud fit corpus, velut 
magnes in centro vis magnetice, five alia caufa non apparens, 
yanoneuque hune conceptum. efle tantum mathematicum, non 

.phylieum ;. neque fe centris, ut pun&is ejusmodi vires phyficas 
EM cnire; Acceleratricis quautitatóm 4cfiz. 7. vocat. menfuram 


 velocitati proportionalem ; quam dato tempore generat: uti ma- 
gnetis vis major in minori diflantia eff, minor in majori; & 


gravitas major in vallibus, quam cacuminibus alüífimorum 


, montium; in tqualibus autem diftantiis: eadem feu zqualis eft 


omnium cadentium aeceleratio fublata acris refiftentia. Si accele- 
ratricem notet z, celeritatem z, tempus, quo producitur f, di- 


Ílantiam 4, erit in eadem diftantia initio motus a— —;  & c— 
t 


[A 22 (i xd c 
a&t; tvero— —. In diverfa diflanria a centro a-— vel fi 
: a ; I 


TU ' yan t 


? é 4 
. tempus idem , Vie» Si conftans manet celeritas gehita, ea- 


dem celeritas tempore fubduplo genita erit a vi duplicata; ma- 
nente autem vi-son(tante; acceleratrix erit in ratione compofita e 
dire&a 'celeritadis & inverfa temporis. - — Mütricis quandias ipfi 
efI menfura ejus proportionalis inotui generato in dato tempore. 
Uti pondus majus in majore corpore, minus in miuóre, & in 
THE codem majas prope terram, minus in ccelis; & inno- 
teftir fcmper per vim contrariam cquakm; qua ejus defeenfus 
impediri poteft. Hanc refert ad corpus, tanquam conatum to- 
rius in cenwum, ex conatibus omnium "partium. coimpofirum, 
& accgleraizicam ad motricem dieit effe, ur celeritatem ad mo- 
tum, qui oritur qua quantitatein ex éeethiide quantitate matc- 


rie, -"Hinc motricem ait oriri ex acceleratrice & quantitate ma- 
ferie conjinttim, cum fumma fit a&tionum vis acceleratricis in 


Q 25 . fingu- 


124 PHYSICAE PART. I, SECT. I CAP. 1l. 


fingulas corporis particulas. — Sic in regionibus, ubi gravitas 
acceleratrix duplo minor eft, pondus corporis, triplo minoris, 
erit fextuplo minus. 


Ga. TL 

Quid fit. mo- Quia locus eft pars fpati, quam corpus occupat ($. 107-); 
zur abfolutus locus. corporis abfolurus erit fumma locorum in fpatio imagina- 
6 relativur. rio immobili, qua partes ejus.occupanr; relativus autem, qui 
ad ambientia refertur, fitusve inter alia coéxiftentia. Inde & 

notus. abfolutus eff coutimua loci abfoluti, €7 motus relativus con- 

tiuua loci velatici mutatio; uti quies abfoluta & relativa per- 

manfio eft continua in loco abfoluto vel relativo. . Si navis paf- 

fis velis fertur, locus navis relativus mutatur, quiefcentibus re- 

lative in ea corporibus, in eadem ejus regione vel parte cavita- 

tis permanentibus. Si & hec corpora in navi aliorfüm moven- 

tur, orietur verus eorum motus abíolutus & relativus, partim 

ex telluris motu in fua orbita & circa axem, partim ex navis 

. motibus relativis in aqua, & in navi, ideoque & in tellure, con- 

flans. | Que fere totidem verbis leguntur quoque in AVetozi 


Prinucip. Pbilof. L.I. p. is. 


Ut patet, fiv.g. terre illa pars, ubi navis verfatur, movetur ve- 


locitate partium I0OOI in orientem, velis autem ventoque fer- 
tur in occidentem velocitate parium 10; nauta denique ambu- 
lat in navi verfus orientem velocitatis parte unica: movebitur 
nauta abfolute in orientem partibus velocitatis rooor, & rela- 
rive in occidentem partibus 9 ejusdem velocitatis. — Dicitur & 
ille motus communis, quem eundem habent f. omnes f. multe 
corporis, v. c. telluris aut navis, partes, qualis in tellure cft 
motus annuus & diurnus, in navi curfus navigii; proprius au- 
tem, qui in aliqua parte quidem datur, non vero in toto aut in- 
rtezris globi zonis, climatibusve, ut fi animal in terra incedit, 
ventus alicubi flat, cet. 


EJ 


$. 175. 


*; 


, 


DE NATVRA ET LLGIBVS MOTVS. 123 


j S174 
Qua dire&ionem, tus ve! eff. re&ilineus, vel curvilincut, 
ille fit in via brevitfima inter terminum a quo & ad quem, que 
eft linea recta; hic continuo a recta linea infenfili modo recedit; 
ideoque vel ceu rota circuli agitur, vel curva incedit linea & 
per ambages inter terminos fuos. 


Gravia dum cadunt in loco quicfcente, verticaliter re&a in horizon- 
talem liaeam feruntur, faltem ad fenfum, quanquam in navi 
currente curvedo immifcetur, & quz verticaliter. furfum. proji- 
ciuntur, redeunt verticaliter eo, unde funt eje&a v.c. pila ad 
manum projicientem. —-Sed qua oblique aut horizontaliter ja- 
Gantur, uti fagitte fagittariorum , lapides fundarum,  ballifta- 
rum & earapulrarum, globi fdoporum & tormentorum, aliam 
curvedinem fequuntur. — Rote in gyrum circularem aguntur, 
dum axis quiefcit vel in quiefcentibus foraminibus una circum- 
agitur; fed dum axem & currum promovent voluntantur ($. 355 
Jeq- Cosmo). — Sic ofcillatio eft penduli adfcenfus & defcenfus 
reciprocus ($. 278. Mechan.). 


$ 17e 
* Motus reclilineus fimplici ví produci potefl, cur: vilieur mom 
nifi duplici comtimuo cogente, altera centrum, altera tangentem 
petente. — Etenim: unica feu fimplex vis habere nequit nifi uni- 
cam dire&ionem, eamque minimam feu breviffimam h. e. recti- 
lineam. Quapropter fi alia, quam rectilinea directio effe con- 
tinua debet, ab unica vi illa proficifci nequit. —Neceffe icitur 
eft, ut faltem a duplici dire&tione & coactione continua, ideo- 
.que & a duplici vi oriatur. Neque ramen a qualibet vi duplici 
.curvilineus efficitur motus, fed ab altera centripeta, altera au- 
rem centrifuga tangenti parallela. — Utraque illa vis aut aequalis 
eft, & ira circulum defcribit; aut inwqualis, atque tum vel 
centrifuga major, velcentripera. Quo major illa, eo curva 
3 | (00pre 


Qui: I rectilt- 
HCHY e cur- 
vilineus ? 


Quibus viri- 


bus illi motus 


producan- 


tur ? 


x , 
, 


PHYSICE PART. L. SECT. L CAP. 1E 


propius ad tangentem , quo major hec, eo propius accedet ad 
w. diametrum intra circulum & ellipfin valde compreílam eignet. 


Equidem & re&tilineus motus componi poteft ex viribus quibusque 
obliquis, quarum dire&tio & ratio conítans, fi per lineas in paral- 
lelogrammo exprimatur, genita inde vis per diagonalem ince- 
det eodem tempore, quo-laterales gignentes eam emerirentur. 
Sed eft ca dire&diio compofita ab xquabili plurinm fimul a&ione 
inidem corpus oriunda, cum fimplex cjusdem direttionis & ce- 
leriratis illius loco dari poffit, it, quod in curvilinea directione fim- 
jplidi vi feri nequit. — Parer illud, fi circino. vulgari ducendus 
Dtcirculus, vel elliprico ellipticus, aut filo fimplici circulus, du- 
pli connexo.e focis elipfi is. — Ab unica vero a&ione plurium 
in idem, re&üillineum oriri motum, patebit, fi globulus cbur- 
neus in Ss a duobus baculis, obliquo angulo in ipfum im- 
pulfis impellatur ad motum. - Si vero idem funependulus a dua- 
bus viribus obliquo angulo in ipfum incurrentibus exciterur ad 
motum, & directio ejus motus obfervetur, curvilineus erit ejus 
motus, co quod vis tertia funis femper eum retinet in eadem a 
pun&o fufpenfionis diffantia, & coa&tu virium obliquarum ad 
rangentis direftionem incitabatur. — Qus vis dum in eadem di- 
re&ione continenter agere pergit, & cum continente vi funis, 
retrahente a tangentis directione confligit, nofcitur inde curva 
circalaris fupra re&am initialem-primamve tangentem. — Pofito 
autem codem moinenro temporis, quo duplex ictus obliquus fit 
in globum, funem forfice difcindi, nafcetur deorfum continuo 
nitente ejus vi gravitatis motus in parabola, aéris refiftentia fub- 
lata vel fubtra & , que curva fub prima jlla tangente fita erir. 


Confpicua eft hec dire£tio compofita in variis cafibus motuum na- 
turalium && artificialium. — Pifces cauda fua aquam finiftrorfum 
dextrorfumque fubito verberantes moventur per diaconalem, fi- 
militer hydrz & infeQa, belene & plagiuri; cymbz & naves, 
quz duplici vi v. c. remorum, velorum, fluminis & gubernaculi, 


DE NATVRA ET LEGIDPVS MOTVS, I27 


trgentur, fecundum diagonalem fuum abfolvunt motum. — Ho- 
mines quoque & animalia, item labentia in navi, celeriter motu 
diagonalem fubeunt motum, a vi partim propria, partim navis, 
currus, equi externa determinatum. — In quo adhibendo pro- 
pierca opus eft cautione idonea, ad evitandum damnum fuffe- 
&ura, prefertim fi & inftabilitas loci vim propriam infringat, 
qua celeritatem, & mutet qua directionem. | Utrumque contin- 
gere fimul poteft, quando faltu ex carpento pendulo, & feabello 

- ánflabili efcenfurus, & vim faltus & dire&tionem vel & adhzfione 
quadam veflium ad portam fentit mutatam, üt contufioni rote 
fubjiciamur. — Sic & allifione navis vel navicuke ad litus excuti 
duplici motu in aquam poteft fecundum diagonalem, nifi adver- 
fus talem impetum provide fe armet. — Aves fuis alis fimili mo- 
do verberant aérem, earumque remigio huc illuc citatiori vcl 
remiífiori, ad inflar remigum, fle&unt reguntque füum volatum, 
mu pifces natatum. — Ita nux vel cerafi femen duorum digitorum 
compreffu. mediam viam fe&tatur;- ejefta ex curru, navi, equo 
ccleri non eo cadunt, quo tendit projiciens; & pila eburnea fu- 
per tapete menfe manu czfim extra liacam quietis ita primum « 
fugiet a manu, dein redibit ad cani motu rotatorio, progreflui 
Fenitente, 


$ rm 
Ratiorie oradus motus vel eft e-Jorzor vel tardior; ille mi- Morur oe] «- 
nore tempore idem ípatium percurrit, quod alter majore de- qudilis ve] 
mum abfolvit. Ideoque ille breviori tempore eandem lineam inequalilis 
- (motu fuo) defcribit; quam alius non nifi longiore tempore. cc/e;iiarir, 
.., Motus qui fübinde vel continenter fit celerior dicitur. acccÁera- 
tur; qui fübinde tardior ,. vezerdater. — Uterque «qualibus rem- 
poribus fpatia tranfit-ineequalia, ideoque ejus fpatia percurfa 
non funt tempori proportionalia, hinc zzeguabzlis audit. Mo- 
fus autemr 474/7/jr, eodem rempore squalia abfolvit fpatia, 
ideoque fpatia in iilo funt tempori proportionalia ($. 65 2. 65 4/64. 
: " Qatol.) 


E 


Duplex cele- 


128 


' 


PHYSIC.E PART. L. SECT.: T. CAP. IL 


Qutol.); vel fpatia confecta funt uti tempora. Conf. EJ. Mechar. 

$.596/4. | 
Quo celerius mobile movetur, eo majora eodem tempore fpatia 
^ peragrat; & quo tardius, eo minora. —Quod vix aliter concipi 


poteft, quam rardiorem motum fieri in tempore interrupto ma- 
eis minusve, veluti dum homo vel animal incedit, vicibus in- 
terruptis pedes aut quiefcunt & hazrent aliquantisper in eodem 
veíligio, aut iterum poft brevem quietem feu moram moventur. 
Inde quo tardior eft motus, eo longiores morz inter motus erunt 
interpofite, qui motus qua fpatia quidem extenfa funt continua 
& aliter fieri nequeunt, quam fingula intercedentia fpatiola & 
pun&a continua pereurrendo tranfeundove, fed qua tempus mi- 
fcetur motus & quies, ut alio tempufculo mobile moveatur, alio 
ceffet moveri, morulam quietis motui interponendo. — Motus 
igitur continuorum locorum mutationem requirit, non zqüe au- 
tem temporis continuam fucceffionem, que in fumma, quz 
dari poteft, celeritate, forfan obtineat, in minori autem per 


»" 4 
morulas inrerrupta eft, five cquabiliter, five inzequabiliter, 


Idem quoque tenendum eft de acceleratione & retardatione, quo- 
rum hec obfervatur, dum gravia utcunque furfum projiciuntur, 
illa autem dum definunt afcendere, & defcendere incipiunt per- 
guntque relabendo. . Uti enim cadentia in motu fuo acceleran- 
tur, ita adfcendentia retardantur, donec definat adfcenfus, & 
poft brevem morulam incipiat defcenfus. 


$. 176. 
Mutatio celeritatis fieri poteff equaliliter 69 imequaliliter. 


vitatis mu- Aut enim zqualibus temporibus zqualia continuo capit in- 
crementa vel decrementa, aut ingqualia. — Priori cafu celeritas 
aquabiliter mutatur, pofteriori inzquabilirer ($.175.). Si ce- 
leritas aequabiliter crefcit, motus dicitur wziformüter acceleratus; 
fi aequabiliter decrefcit, uziforguter retardatus (S. $6 fg. Mc- 
cban.), licet latinius diceretur aequabiliter acceleratus vel retar- 


tAti0. 


darus. 


t 


" 


«DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 129 


datus. Ingquabiliter muratur, dum interrupta capit quantacun- 
' que vel incrementa vel detrimenta. 


Si globus proje&us volutatur in folo ex parte plano aut & polito, 
' ex parte afpero & fcabro vel lapidibus vulgari platearum modo 
flrato; in locis pofteriorisggeneris magis impedietur & retarda- 
bitur ejus volutatio, quam in locis prioris conditionis. —Equa- 
biliter autem retardabitur in folo ejusdem conditionis. ^ Si idem 
globus politus in lzvigato plano inclinato fat longo decurrat, ac- 
celerabitur ejus motus cquabiliter, inequabiliter autem. fi paf- 
fim offendat lapillos fuperandos, aut clavorum capita, etc. — Si- 
militer aqua in fluvii alveo difformiter fxpe fluit. 


$. 377. 
$i motus corporis eguabiliter acceleratur , fpatia funt in Regula. «- 
ratione duplicata temporum h.e. uz quadrata Zemiporum 67 tem- quabilis ac- 
pora in ratione fübduplicata fpatiorum, h.e. u£ radices quadrata celerationir. 
Jpatiorum percurforum , quatenus ipfius motui nibil obftat. | .Et- 
enim fi celeritas tempufculo t (v.c. 1^ vel 1^) adquifita eft— c, 
erit celeritas dupla — 2c tempore duplo —2t, & uipla—3c 
tempore triplo — 3t, (X fic porro) obtenta. .. Quare cum diver- 
fà fpatia a duobus corporibus emenfà, fint in ratione compofita 
diverforum temporum & celeritatum diverfarum ($. 163, &? 
Mech. 28.): temporibus t, 2 t, 5t etc. refpondebunt fpatia ct, 2 t. 
2c—4tc, &3t. 3c—9gtc, erc. Sunt igitur fpatia uti I. 4.9; 
tempora ut I. 2. 3. dum motui nihil obftat, & equali tempore 
uti I.3. 5.7. etc. numeri impares. 


Ex nora :'$. 163. liquet, effe Bt A ideoque ct— 5$. — Quare & 
t 


hic 2t ducta in 2c faciunt 4ct, & fie porro, cum tempus tan- 
tumníit 2t & 2 — 4. — Quia vis movendi agit quidquid valet, 
nifi impediatur (y. 8.): celeritas parerit vi nihil impedit ($. 5 7)... 
Si impedimenta ob/tent illi, eorum vis eruenda & alteri addenda. 


- UVolfii Phy: Tom. I.) R $. 178. 


130 PHYSICJE PART, L SECT. I. CAP- IL 


$. 178. 
Due. gravia Gravia, quibus nibil obflat, cadunt perpendiculari de, eeu 
equabili ae- (lapfu) uniformiter accelerato..— Sunt enim documento obfervario- 
eeleratione num. accuratarum fpatia ab-illis peragrara, ur quadra tempo- 
cadant? — rum, & remora aris refiftentia;corpus leviffimum eadem cele- 
rirate cadit , qua graviffimum (S. 162.). In aére autem lapfui 
eorum pari ex permagna aris nibil decedit, quam quan- 
tum aéris refiftentia valet ($.163.).  Obfervantur ero corpora 
gravia cadere motu vel lapfu aequabiliter accelerato fecundum 
numeros impares crefcente in eodem tempufculo celeritate - 
($. 1772. 
fa roe di) 
Quid atr de-  - Si quid cadentibus equabilitey obffat , eorum uniformi acce- 
voget equa-- levatiomi im lapfu tantum decedet | quantum valet equalilis ncdü 
Lili accelera- vififfeutia. Exenim quibus nihil obftar, ea cadunt lapíu unifor- 
zioni? mirer accelerato (S. 178.). Illorum igitur quibus aliquid obftat 
cequabili accelerationi nil amplius derogatur, quam quod pro- 
ficifci poteft a medio, illorum lapfui refiftenre. — Quod medium 
fi fit aér elafticus,, is e ea altitudine, qua inflitui poffunt expe- 
rimenia , ejusdemfMere eft elafticitatis , ideoque ad fenfum aequa- 
bilirer refiften. — Diminuetur ergo lapfus i in aére cadenrtium, cae- 
teris paribus momentis, in ratione aequabiliter auct aéris refi- 
flentize, ob actionis & reactionis aequalitatem. 

Ex obfervatione Deragulierii im curfu ipfius experimentali intra pul- 
fum arteric five primum lapfus fui fecundum horz, cadit remo- 
to afre r6 pedes 1 pollicem & 2 fequentis. — Globus autem 
plumbéus 2^ diamerri & duarum lines tecaffinarum (Troy) 
ex fafligio medio zdis Pauline per 272 pedes delapfus eft in 
pavimentum 41 fecundis hore, quo rempufculo remoto acre 
eadere debuiffet per pedes 324. — Aéris igitur refiflentia. detraxit 
ejus accelerationi 52 pedes fpatii, & addidu s fecundi tempori 
lapfus. Sepofita fractione perexigua deceffille fumamus ob a£ris 

- refiften- 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTYS. 131 


refiftentiam primo hore fecundo pollices 31, h.e. dimidio ejus 
priori 73^, pofleriori 3. 71— 2531, tertio dimidio vel femiffe 
fzcundi habebuntur 5. 7$ — 383, quarto 7. 73 — 541, quinto 

691, fexto $51, feptimo 1003, o&avo 1161, nono tandem 

5 131i, quorum fumma eft 6271, & $2 pedes habent 624 
pollices. — Qui brevius fic reperientur 31. 16 — 496, quibus 
fi pro femiffe adduntur 130, prodeunt 626. Primus termi- 
nus reperiri poteft, fi quadratum temporis (41^— 2^^) *— gx 
"fumatur pro divifore, in pollices pedum refiftentia ablatorum, 
qui hic erunt 624, ubi in quoto prodeunt 7^ 4-57 in obferva- 
tis partibus minimis, hic femiflfibus fecundorum horz vel in 
quadrantibus 1,9*4", ^ Conftat autem ex modo memoratis & 
$. 162, hanc refiftentiam aéris referendam eff; ad. hujus globi 
füperficiem foliditatis maffa divifam. 


$  r1$0o. 

Conftrui quoque poteft e duro ligno, Galilei more, pla- Couprobari 
num inclinatum, quindecim pollices altum A B, & 16 pedes, acce/cratio- 
vel amplius longum D C, duos pollices craffum, in cujus incli- jj; G4/;]e4. 
nata füperficie caviras defcendat femicirculi ficura gaudens, & ,;, 
bene polita, in qua politus itidem globus eburneus liberrimum Tab. fig.3. 
decurfum nancifcatur. Si commodioris locationis caufa longitu- 
do in duas pluresve partes, fibi invicem imponendas dividatur; 
ille fuftentaculis fulciri & junéturis aptis connecti pro ufü pot- 
erunt Neque opus eft, ut habeant partes altitudinem dictam, 
cum 3 vel 4 pollicum altitudo fufficiat canali, fi altitudo quanta 
liber illi futuris concilierur. — $7 osfervetur ad. pendulum fécunda 
vibrans decurfus globi im. plano inclinato cavo canali inffruéto, pa- 
tcbit manifzffo, ejus decuvfem. equabiliter accelerari, cum gravi- 
ris & hic eodem modo in globum agat. Erunt ergo fpatia 
defcenfus in ratione duplicara temporum, five velocitarum, & 
creftent temporibus zqualibus fecundum numeros impares: 

-T.3.5 cet. ($.68. Mechaz.) — Erit tempus defcenfus obliqui ad 
Ra perpen: 


Covoluerim. 


132 . .PHYSICE PART. Ll. SECT. 1. CAP: II. 


perpendicularem, uti plani loneitudo-ad altitudinem, fi bafis 
horizonti parallela. Dum easdem leges fequitur. defcenfus in- 
clinatus f. obliquus, ac perpendicularis, erit celeriras elobi fic 
decurrentis in fine temporis dati. vel obfervati, incipiendo a 
quiete, ad celeritatem in defcenfu perpendiculari, ut altitudo 
plani inclinati ad eius longitudinem. ($. 258 €& 296 25/4), vel 
uti finus totus ad finum anguli inclinationis ($. 259. 322.) ;. & 
fpatium in plano inclinaro confe&um ad fpatium in lapfu per- 
pendiculari quali tempore, uti velocitas in plano inelinato ad 
velocitarem in lapfü perpendiculari in fine temporis dat ($. 240. 
314.) vel ut altitudo ad lonoitudinem canalis. 


Sit aliiido. plani inclinati 1 2^ — 1^4. longitudo — 164, & repe- 
retur celeritas lapfus perpendicularis fedecies major. obliquo, 
eademque per alitudinem pedis — 1^. cunr ccleritas im. fine 
defeenfus — !5^ — 4/4: fpatium vero eodem tempore primo in 
plano inclinato ut 1^ ad 2^ hoc eft, ut 5 ^: 12^. Sed ($. 178.) 
16/: 1'funtut 192^: 12^. [gitur in primo quadrante fe- 
cundi decurret globus in canali 3^ in fecundo 9^, in tertio 

*15', in quaro 21^: hoc eft intra primum fecundum decur- 
, ret. 48^ — 4^; & intra duo fecunda 27 — 4. 4— 16^, quo- 
rum loco in perpendiculari forent 16. ] 


$... 181- | 
Proptereain diverfis planis inclinatis, uti Fig. 3. AC&AF. 


Ípata codem tempore percurfà erunr directe ur finus angulo- 
rum inclinationis; fi eadem fit eorum altitudo , ut longitudi- 
nes eorum inverfe ($. 247. Mechaz.); velocitates ut fpatia eo- 
dem rempore percurfi, ergo-quoque ur finus angulorum incli- 
manonis, erfieadem altimdo, ur longirudines inverfe ($.248- 
Ly Ar edexitus in decurfü ad horizontalem usque adquifita 
erit eadem, quar ex eadem. altitudine írr acre libere cadentia ad- 
qurunr, mft quid frictio ob poliruram imperfeétam detrahit 
x : ($250. 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 135 


 (&-250.:)id), & tempora defcenfus in que altis planis diverfe 
inclinationis, ut longitudines eorum reciproce. 
E.g. Tab. Pig.3. fit horizontalis linea CF. A vertex "Trianguli; 
liniftrum crus vel planum inclinatum AC, dextrum AF, per- 
;' pendicularis ex vertice in horizontalem AB. —Ducatur quoque 
: ex B normalis ad finitrum crus DB, & ad dextrum BE. — Eo- 
dem tempore, quo lapfus pervenit ex A in B, perveniet in fini- 
flro crure defcenfus ex A in D, & in dextro ex A in E. quia 
ABE— A'FD dextro angulo inclinationis, & ABD-—ACEB 
finiftro angulo inclinationis. Hinc fi AB prolongatur pro lubi- 
tu fub B, donec du&tz ex C normali, ipfi D B parallela occur- 
rat in G, patebit, quousque in lapfu perpendicular: perveniflet 
idem elobus interea dum in plano inclinato ex A ad C decurrit. 
Similiter fi ex F concipiatur normalis parallela ipfi BE im pro- 
longarum .A B nempe H, liquebit, quousque globus in libero 
lapfu perpendiculari perveniflet, eodem tempufculo, quo in 
plano dextro perveniflet ex A in F. — Quia vero tempora zque 
ac celerirares funt in ratione fubduplicata fpatiorum, erit celeri- 
tas adquifita per defcenfum in C vel F ex A — celeritati per la- 
pífum ex A in B confe&z. — Si horizontalis eft CB & altitudo 
vel CB vel BG, in priori cafu erit celeritas ex C in G decurren- 
do parta— ei, qur ex C in B cadendo orta fuiffet, fi vero.G 
fir vertex, illa, quz ex eo in C decurrendo orta eff, par erit 
illi, que ex G in B nata lapfu fuiffet; etc.— I offenderet, quous- 
que ex C vel G currendo veniffet, dum cadendo in B foret. 


$. 182. : 
Cum curva ex rectis infirite parvis ad fenfum compofitee Defcenfar ir 
eenfeantur, grave per curvam defcendeus candem: adipifeitur. cele- cavo bemi- 
ritatem, quan. adquireret ex: cafu. perpendiculari (S. 25 5- Mecb-). fpharico. 
Quare fi diameter circuli ad horizontalem eft perpendicularis, 
grave ex quovis puncto peripheriaz in illa defcendir eodem rem- 
pore, quo caderet per diametrum. ($.258- 25/7). d quod ex- 
R5 . periun- 


fa 


- 


134 PHXSLCZE PART.I.' SECQI A.ECAPrT3E 


periundo obfervare poffumus, fi ex altitudine diametro aequali 
eodem temporis puncto cafui datur elobus, quo alius illi 2equa- 
lis prorfus ex quolibet puncto peripheriee defcenfui permittitur. 


$Suoceae: 

Gener e- Geuefin equabilis notus. accelerationis obfervave licet, dum 
quabilis. ac» due. pluvesve vires ad angulum. acutum im corpus fimul incurrventes 
celerationis cjus moturn celeriorena im diagonali pariuzt. — Diagonalis enim eo- 
vetardatio- dem tempore percurritur, quo uterque motus lateralis effet fi- 


nisque. nitus (S. 168. — Sed hoc cafü diagonalis longior eft latere lon- 
iori, multo maeis breviori. - Cum diaconalis tanta fit, ut ejus 
giorni; S S , J 


quadratum in parallelogrammo rectangulo fir equale duobus 
laterum quadratis fimul fumtis: ea diagonali eo longior eft 
acutanguli parallelogrammi diagonalis, quo ejus angulus eft acu- 
tior, alrerve obtufior. nde & motus in diaconali celerior eft 
motu in larere longiori, & eo celerior motu in altero latere, 
quo illud eff brevius longiori. E contrario fi vires obtufüum 
angulum fuo impacta forment, diagonalis fier brevior, & mo- 
trus inde genitus cequaliter retardatur. 


Cum in hoc cafu vis impreffa nafcatur e duabus viribus corporum 
duorum fub angulo acuto in iertium incurrentium zquabili mo- 
fu, altera alterius motum adjuvat, itaque eum accelerat in recta 
diagonali, ut fpatia iisdem temporibus percurfa fint in conflanti 
ratione, uti laterum inter fe, ita & lateris cujusque & diagona- 
li. — Quanto enim plus fpatii in diagonali abfolvitur primo fc- 
cundi quadrante, tanto plus etiam fequenti quovis alio quadran- 
te, cque ac in latere lengiori eodem tempore femper pari ratio- 
ne progrefiio major ac in breviori contingeret. 


$ 184 
Genefis mo- Motus im parabola oritur ex vi proje&ionis vel ad borizoz- 
tus parabo-. talem. parallela vel obliqua equabili ,, € vi gravitatis gon impc- 
lici. die.  Pofito vim projicientem fequi directionem horizontali 
* À paral- 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 155 


parallelam; nec impediri, & manifeftum erit; projeztionem ubi- 
que fic progredi, uti femiordinace creftunt, & vim libere 
gravitatis, uti earum abfciffe vel his parallele; |^ Quia vis era- 
viratis gequabilem infert lapfus accelerationem , quatenus ipfi ni- 
hil obflac ($.178.): erunt abf£ifze ur temporum quadrata, & 
femiordinate:ut rempora, ideoque pofito f pro acceleratione, 
s pro fpatio, v pro velocirate, fi e mechanicis Fds — vdv inte- 
gretur fsz- I v^ & 'fs— v^ vel ax — y^ motus fiet in parabola. 
apolloniana ($. 334. 4echaz.) . Eadem erit ratio, fi projectio 
fit oblique infra aut füpra horizontalem, eive parallelam (S. 335. 
536.i04.). Qua a Galileo primum demonftrata, f2!va manent, 
etiamíi ob rorationem terrz. potius hyperbola. daretur. 

Quomodo aliter mechanice motu continuo parabola defcribatur, 
docet ($. 364. Znalyf.), ubi itidem altera motus dircétio eft ho- 
rizontalis, altera perpendicularis ad horizontalem equipollens: 
motui.zquabiliter accelerato. cadentium e loco fublimi. — Que 
de hyperbola Hermannus demonítravit, legi poffunt in Air 
Eruditor. Lipf. 40.1709. p. 4045. fcd in fenfum non cadunt. , 


$;. 185- 

S? corpus gvave verticaliter favfunz projtgcztur , adfeenfus ojur Genefis. uni 
uniformiter vetardatuv , taque fpatia adfceidendo fécumdi temporis for; yu. 
eequalibus defcripta decrefcunt. fecumduni zumeros impares retrogva- taydationig 
de ordim. — Refiftit enim ejus adfcenfui, füblata quoque aéris ;; jactu ver- 
refiftentia, gravitas, quae uti ir lapfu defcendendo uniformiter ;;/;;.* 
acceleratur, ur fpatia percurfà crefcant uti quadrata temporum 
($. 177): ita adfcendendo fürfür projecta uniformiter retar- 
dantur, utinverfo ordine decreftant fpatia uti quadrata tempo- 

rum crefcunr; & eodem fet equali tempore, uti inverfüs nu- 
merorum imparium ordo. ($. 84. Mecóaz.) — Si r netat retar- 
dationem, v velocitatem, 5 fpatium, erit rds——vdv, & 

2rs5z—v^, lye. deftructe velociaris quadrati. ($. 184.). 
R | Ninii- 


In jactu obli- 
quo furfum, 


ubi o[cillatio- 


156 ; PHYSICJIE^PART. I. SECT. L-CAP.:LI. 


"Nimirum fi furfum proje&um primo tempufculo adfcendit novem 
tales partes fpatii, quales ultimo f. quinto unam, diminutio fic 
fe habebit, ut fecundo 7, tertio 5, quarto 3, quinto I. pera- 
gret. Proinde fpatia diminuta inverfo ordine erunt in primo 
25-57, in fecundo 16, in rertio novem, in quarto 4, in quin- 
to I. Amittit enim quinto rempufculo r. refiduum, quarto 3, 
que jun&tim in. duobus tempufculis funt 4, tertio $, quae cum 
ja&ura 4. conficiunt novem refidua, quarto 7, quz refiduis 9 
addenda fummam przbent r6, & quinto 9, quz fedecim, poft 
hoc tempufculum fuperftitibus adje&a, iniegram fummam fpa- 
rorum,  $* tempufculis zquabiliter minuendorum , fiftunr. 
Hinc decrementra fingulis 5$ zqualibus tempufculis hunc tenent 
ordinem: 9. 7. 5$. 3. I. cenjun&lis tempufculis 5, 25, qua- 
tuor fequentibus 16, tribus poftea reflantibus 9, duobus refi- 
duis 4 & ultimo refiduo 1. 


$. 1$6. 

Similiter retardatur equabiliter motus oblique furfum proje- 
&orumi:. Oritur enim hoc cafu in medio non refiftente motus 
in parabola, qui fi fecundum aut deorfum infra horizontelem 
loci, unde projicitur dirigatur, uniformiter acceleratur ($. 1 84.). 
Si vero fupra horizontalem oblique furfum tendit, uniformiter 
retardatur vi gravitatis corporis projecti ($. 178. /67.), eque ac 
fi verticaliter furfum iviffet ($. 185.).. (S. 265. /6g4. Mecbaz.). 
Experimento hoc comprobatur , fi duo fint plana inclinata zequa- 
lis inclinationis & altitudinis inter fe fic juncta, ut, dum globus 
eburneus per alterius longitudinem decurrit, per alterum ad- 
Ícendat: in omnibus eque altis punctis & adícenfüs & defcen- 
fus aequalis deprehendetur vis; celeritas & impetus ($. 276. Me- 
cham). lidem & in pendulorum ofcillatione mutuo adfcenfü & 
defcenfu ifochrono obfervatur ($. 204. 7/;7.). 

| $.. 187. 
Docuit Fugemius in. Tr. de caufa gravitatis. €? Mechan. 


nes [int citio- G. 29767 290. VFolfü , longitudines pendulorum eff ul quadrata ofcil- 


latio- 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS, 157 


lationum; wem fi qualibus ofcillant temporibus, ut gravitate, ver. tardio- 
dum innotuerat obfervatio, o/Cilletioges ejusdem penduli afflbtardiores vere. 
prope equatoren, quam prope polos, ideoque sectionem gravitatis ibi 

| hic eo majorem efle, quo ibi ofcillationes funt tardi- 
ores, hic celeriores. ($.291. /ég. Mezaz. 


Richerii pendulum Parifienfz fecundis fingulis ofcillans, Cayenne 
linea & 1 minuendum *n longitudine erat, ut ejus ofcillationes 
fingulis fecundis ibidem abfolverentur. Sunt ibi duo momenta 
atris non negligenda ,, prxter majorem caloris & vis centrifuge 
gradum: minor prelio feu gravitas acris , & major raritas e- 
jssdem. — Diverfam acris gravitatem oftendunt in locis editiori- 
bus, quales funt zquatori propiores, obfervationes barometro- 
rum. n monteChimborazo, 3 267. orgyias fuper maris fuperfi- 
ciem edito, Mercurius in barometro non ultra quindecim pollices 
parifinos in tubulo eminet, qui alias 28. pollices exaltatur, 
Preflio igirur atmofphzrz ibi fere dimidio minor, tantum refi- 
flere nequit pendulo , quantum ubi ordinarie eft. condirionis. 
Jam fub zquatore tanta quidem non eft altitudo; differentia ta- 
men zquatoris & axis fub polis milliaria germanica 7. octo vd 
plura comple&titur. ($. 168.) j 


$. 1$$ 


Ofcillationer, ceteris paribus, impediuntur in vatioue denfita- Quales. fint 
tis medii, im quo fiurt. — Fluida refiftunt motui pro ratione ma- j, — J;ijz,5; 
terize feu maffe removendz, ideoque pro fua denfitate, fi tena- ,;4j;;. 
cire vifcida carent. Cum denfitas gravitati fir proportionalis 
($ 119.) refiftunt motui füa gravirate, eumque eo magis rerar- 
danr, quo funt denfiora vel graviora Si eadem fit celeritas, fi- 
gura, fuperfiéies penduli. 1 


m 


*- 


A. 1752. coram regia Societate Londiaenfi Defaculierius experi. - 
mentis oftendit, liquida refiftere pro quanurate maífz. — Pila 
QPolfüi Phy. Tom.L) S aures 


Quales. fint 


138 PHYSICIE PART. 1 SECT, L CAP.-XIL 


aurea in diametro 1^ ofvillabatin are, aqua, & £,.. Quibus itera- 
tis fafpe aqua 42. ofcillationibus tantum diminuit receffus a per- 
pendiculari, quantum tres in Mercurio. &c. ^ Alias diminutio 
eo major erit, quo major celeritas & fuperficies ejusdem maf. 


$. 189. 


INeque smipus. accelerationes lapfus dimimuuntur. f. retardantur, 


lapfi rre. ro denfitate liquidi, inquo contingunt, € fuperficie majori maflie 


tardatio- 
ner? 


ejusdem. | Crefcit & in lapfu refiftentia in ratione numeri particu- 
[arum materice removendarum eodem tempore ($. 17 1. & 179.). 
Sed quo denfius & gravius eft liquidum, quo major eft lapfus ce- 
leriras, quo major cadentis füperficies ratione ejusdem maffze, eo 
plures funt eodem tempore loco movendz: eoque plus refiftunt 
(8.162. & 179... Ergo & eo plus detrahunt accelerationi lapfus. 
Inde minori plumbeo globo plus refiftitur quam majori v. c. triplo 
ob hujus minorem füperficiem, baliftica & pyrobolica magiftra. 
Habet nempe corpus in liquido labens, duplicem refiftentiam fupe- 
randam, alteram, quae eft ut fpatium dato tempore tranfeun- 
dum, feu ut velocitas; alteram, quie eft ut quadratum velocita- 
ris, v. c. tripla pernicitas triplaque vis, triplicem fuperare debot 
refiftentiam, & ita noncupla fit. — Prior evanefcit, nifi gelatino- 
fum firliquidum. — Crefcit ergo refiftentia, ut quadratum velo- 
citatis. ^ Hine fi corpora zqualis voluminis, fed diverfe denfita- 
tis in eodem liquido equali moventur celeritate, — illa fentiunt 
eándem refiftentiam liquidi, & retardantur inverfa ratione, ut 
quantitas materie feu denfitas. — Si fint ejusdem dehfitatis, di- 
verfi autem voluminis, & «quali feruntur velocitate in eodem 
fluido: refiftentia erit, ut fuperficies, velut quadratum diame- 
trorum, fed maífa eftut cubus diametrorum. Inde retardatio erit, 
ut refiftentia per denfitatem divifa. Sunt igitur retardationes 


dire&eut quadrata diametroru n, & inverfe ut diametrorum cubi, 
a 


ew Hy hoc eft, ut diametri reciproce. Sj moventur «que den- 


fa& 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 159 


fa & equali in eodem liquore diverfa celeritate, retardationes 
funt, ut quadrata velociratum. ^. Si qualia & xque denfa ea- 
dem velocitate moventur in liquidis diverfe denfitatis, retardatio- 
nes erunt , utliquorum denfitates. — Sunt ergo retardationes di- 
. re&e ut quadrata celeritatum & denf(itates liquorum, inverfe ut 
diametri & ipforum denfiates f. maífz, Quod ita breviter defi- 


c?d 
gnatur R— Wa Quz uberius docuit Defagulieriur, qui & 
E dr ; 


* pilam auream fupra didam per tubum 4. pedes longum & 4 Y 
pollices patentem, €, repletum fepius delapfam oftendit a regula 
non recedere I5 pollicis. In tubo longo aqua referto & a bilan- 
ce fufpenfo Rol. Hook ante 100. fere annos experiments often- 
dit; quomodo diverfz denfitatis gravia in lapfu fuo retardentur. 
Conf. Mufchenbroek Effai de Phyfig. $. 234. 

$. 1go. 

"cceleratio lapfus fit im certa. altitudine maxima in datzs ca- 
fibus, que dein deminuitur € ceffat crefcere ,| cum. equalitatem 
adepta eff, qua eodem tenipore eadem emetitur fpatia, idque eo citi- 
us contingit iu lapfa, quo denfius eff medium , &7 quo minor moles 
€? exceffus gravitatis cadentis, Cum enim exiflat & omnino de- 
rerminara fit, in infinitum crefcere nequit, quia prooreflus in in- 
finitum eft abfurdus ($. 95. Cofitiol.). Oportet ieitur, ut vel de- 
crefcat, poftquam facta eft maxima, & redeat ad eequalitatem mo- 
tus, fiis nondum ceffat; vel maneat tanta, quanta fieri potuit, 
fibique fit equalis. Id quando contingat ex obfervationibus 
difcendum eft, quie quantum. recordor, eo usque nondum funt 
 promotz , nec inaére, necinaqua. —Sperari tamen eo citius 

oteft, quo magis lapfüi refiftit liquidum, in quo labitur gravius, 
ideoque & quo minus excedit mole & gravitate corpus s cadens 
liquorem. ($.162. 179. 189.) Similia occurrunt in retardatio- 
ne, randem ceffante ( 185 ). 


bh 


Cum hydrargyrum omnium liquidorum fit graviffimum, maxime- 
IN 
v 2 que 


Acceleratia 
eur cefet 8 


140 


PHYSICA PART. I. SECT. I. CAP. 1I. 


que labentibus refiftat, tefle experientia: platine f. auri albi dc- 
lapfus in tubulo fat longo forfan aptior eflet experimento, alio 
quolibet adhibendo. Quamquam & fuccinum vel réfina. in 
aqua ; aut gravius haud multo corpus aqua marina ad mergum fub 
campana, aut plures in diverfa altitudine miris fufpenfos fub ' 
campana fie, ut initium lapfus ad pendulum obfervare poffent, 
donec ad fe perveniat. — Faceret commodius ad eundem finem 
inflrumientum —profunditati maris feperiund: deflinarmum ab 
Hookio No.9. Tran[act. philof. praefertim. emendatum more Hale- 
fii & Defagulierii fecundum No. 4oj.. Tranfact. pbilof. p.559. feqq. 
velitaaptatum; ut quanto globus ligneus bene pice obdu&tus 
cum unco fuo eft levior aqua marina, tanto cum pondere appen- 
fo ea fit gravior, vel ut celeritas defcenfus & adfcenfus fit quan- 
tum fieri poteft qualis. — Exploratis enim aliquot defcenfibus & 
adfcenfibus ad pendulum urinatoris, & fuperioris obfervatoris, 
quanta fieri poteft accuratione, de aliis dein ex analogia labenti- 
um ope calculi ffatuetur.. V. c. in Thamefi fluvio lapfus ad fun- 
dum, & reditus furfum contigit intra — 34// aliquoties, ubi 
profunditas 14. orgyiarum fuit. Globus ligneus fuit $ 1 pol- 
licum in diametro, 21 pondo gravis plumbum annexum conice 
figura inverfz fuit librarum 4 1, ubi profunditas non fuit nifi 19. 
pedum, intra 6/7 abfolutus eft afcenfus defcenfusque, ubi 1o 
pedum intra 31^. — Si ergo in profunditate maris f. portus 20. 
ergyiarum globus fub aqua foret 15^, profunditas ex Hookii 
fententia foret 935. orgyiarum, fi 700^ immerfus maneret. 
Pofito defcendiffe Pazbo/copzumz decem pedes intra 1 31 fecunda, 
dividendo fecunda in 4 partes, quarum quaque 1 5. tertia. zquat; 
reperirentur fepofita aque refiflentia 36": 120" — 343^ pro. 
primo fecundi quadrante. (J. sot. $. 178.) Si globi afcenfui 
tantumdem temporis affignamus , quia diameter prope abefta 
diametris $. 165, is intra quadrantem primum fecundi in vacuo 
lapfus fuiffet per unicum talem pedem, quales 16 integro fecun- 
do peragraffet, ^ Hic loco pedis feu 12. pollicum tantum funt 


3 pol- 


NUEVE e 


| 
] 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 141 


31 pollices, iraque refiftens aqua abítulit 82 pollices; cum ar 
tanrum 1,225 plumbeo 2^ globo abftüliffet ($178). ^ Poreft 

| autem ligneus hic globus cireiter comparari ratione maffe. papy- 
^ -gaceo F. (.163, qui cum vitreo | parem fere habuit velacita- 
* tem in adre cedendo. — Idem 19 pedes intra 6^^ emetiendo de- 


, orfum furfumque, circiter x 53 pollicis intra $^ peragraflet. 


$. 19r. 

Interim, quia in centro gravitas crefcere nequit, & fi id De gravita- 
perforatum concipiatur, ofcillationes circa illud utrinque contin- ze a4. cez- 
gerent, ac in pendulo circa centrum ejus gravitatis: regula trapr. 
dari folet, in [pberoide ejusdem denfitatis dii gravitatem ut di flan 
tie locor um a emtror. Sic nempe habet Propo/7:70 Nemtorz. 75. L. . 

Siad fphere date puncta fingula tendunt zequales vires centri- 
pete, decrefcentes in duplicata ratione diftantiarum a punctis : 
corpufculum intra fphaeram conftitutum attrahitur vi proportiona- 
li füzea centro diftantize, que nititur hypothefi o virium decre- 


menti & rationis fpherarum triplicatee. lta rh EE d. 
2 


Quae illuftrarurus Mufchenbrockzus Eja de Phyfique T. L.S. 219. tres 
ponit fphaeras.concentricas, quarum diametri fint 1. 2. 4, cubi 
1. 8. 64. pondus corporis in 4 ponit 1 ( in2— 48, in 1—16. 
atque infert gravitatem in 4 efle — 64. 1.in 2 — 8.4 — 32. 
& in 1— 16. 1; ubi gravitas decrefcit uti 64. 32. 16. h. e. uti di- 
ftantiee vel diametri. | Negat vero ipfe $. feq. heec experimentis 
flabiliri poffe. Si gravitas corporum verfus centrum crefcit, cur 
rantum in duplicata ratione? Que confirmatur ex mente New- 
toni concepto circa axem & diametrum fiphone in centro ad an- 
gulum rectum unito & aqua referto, 777. 7. Fzg.j. A C B b Ca. 
In eo fcilicer aqua equipondio gaudere intelligitur in cruribus 
a centro eque diílantibus, fi figura effet fphaerica & rotationis 
expers. Siautem eft fpherois &indefinenter gyratur, pr oprer 
vim centrifugam in crureA Ca diametrumincludente in proportio- 

S $3 : ne 


142 PHASICJE PART- I. SECT; 4.. CAP. LI. 


ne diminntionis gravitatis per vim centrifugam tanto altior erit, 
ut paullo graviori in cru*e axem CB comple&tente zequilibrium 
fervet. Quam. differentiam. füb.&equatore ut 230. & (ub polis 
ut 229. ponir, .& 1755 milliaria, .quorum quodque $000. pe- 
des parifinos continet, equare ftatuit Propof. $3. £9 gr.cor. 3. Lib. 
4. Principiorum. &c. 
In fiphone xquali undique fi ponamus aque 33 pedes rhenanos 
ponderi atmofphzrz illi incumbenti cquales, in radio telluris 


860. milliaria germanica longo, quorum cuique faltem 23000. 


ejusmodi pedes infunt, habebuntur $94, 540 rales altitudines. 
Si aqua ejusdem foret gravitatis, atque in fuperficie terrz illa co- 
lumna effet unius libre, fumma omniurm,usque ad centrum da- 
ret 594, 540 libras, fi preffio zquabilis eo usque continuare- 
tur & tantumdem inferior reprimeret furfum verfus & ad latera. 
Hine Suzclarus in arte. nova gravitatis refert, urinatoribus fub 
aqua fangvinem fepe exprimi ex naribus auribusque; & cucurbi- 
tulam frigidam ita apprimi ad carnem 7. paffibus füb aqua, ut 
dolor fit intolerandus. — Incrementum preflionis a gravitate fupe- 
riorum corporum ipforum maffe cubic refpondens, repreffio- 
ni inferiorum zquale, per legem 2 motus, non fatis confpirat 
cum hypothefi, fepofita preffione fi ejusdem corporisinaere tan- 
tum. Ecce exemplum fi&ionis in Philofophia , que hypothe- 
fes & fitiones damnare folet. Sumitur enim fipho ille pro lubitu, 
quem nullo experimento exhibere unquam hominibus licebit. 
Sumitur, aquam & in illa profunditate cquilibritim in cruribus 
fervare, cum de interna terrz ftra&ura nil cerü conftet, & vel 
Hallejus, cui multum tribuit Newtonus opinatus fit, poffe terram 
effe intus cavam, & in cavirate alium contineri globum, a cujus 
moru mutabilitas obfervationum magneticarum dependeat. ^ Vi- 
detur etiam plus probare fius ille fipho, quam debet ex mente 
Newtoni & ejus fe&atorum. In ufitatis enim fiphonibus cóm- 
municantibus, aqua fuperior terra, & a&r incumbens fuo ponde- 
re premit quidquid fubtus feu propius ad céntrum adeft, 

uti 


——— 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTYS. ^.143 


uti pro loco oftendetur, & graviora queque liquida funt profun- 
diora, uti in mari fortior falfugo feu muria profundior eft debi- 
liori,'aut aflluente aqua fluviorum dulci, que füpernatat. Sed 

ex mente Newtonianorum preífio minima cum attrattione maxi- 

. ma ítatuitur in fuperficie vel ad fuperficiem telluris, cui omnem 

: ^ attrahenrem. malam, velut quoddam gravitatis principium, | fub- 
efle conftat. — A fuperficie vero duplicata ratione. illa. crefcere, 

. &e verfus centrum. decrefcere ipfis ira videtur contra experien- 
tiam, uti materiz moles, quz ibi ad centrum usque fuper eft, de- 
crefcit, nt tandem in centro perexigua aut omnino nulla fuper- 
fit — Diferte Newron in fphzroide ponit corpus P circiter in 
, media a tellure & fuperficie diílantia , -ubi concludit: trahitur 
Agitur P. a fola fpheroide intima, & propterea attractio ejus eft ad 
vim, qua corpus A.in fuperficie trahitur, ut diftantia P. C. (C 
eft centrum ).ad AC. Prop. cit. 91. in fin. — Aliis autem obfervatio- 
nibus praefertim. hydroílaticis & urinatorum convenientius vide- 
tur gravitatem verfus centrum effe majorem, ob preflionem gra- 
vium incumbentium , & barometrorum phenomena manifefta, 
re eo altius affurgunt, quo longius a fuperficie telluris deorfum 

d in fpecubus & cuniculis foflorum deferuntur. — Propius vero fo- 
ret, fi in medio effer ut in fuperficie, feu par ubique prefíioni 
repreffio, cur hie indu&tionis complete exemplum vis hypothefi 
attractionis poftponatur? ($.69.feqq.) Conf. Dam. Bernoully 

Tr. fur le flux €? reflux de la Mer $. 1 5. Chap.1V. 

$. 192. 

"Héris gravitatem co magis decrefcere, quo altius is eminet fiü- Air fuperior 
pra tevre f. maris fuperficiem , -obfivvatiomes indubie docent. off levior in- 
Quotquot enim barometra fecum transtulerunt in loca editiora, feriore. 
wri-turres, montesque; illi experti funt & quovis die id experiri 
etiam nunc poflunt, mercurium pro ratione altitudinis majoris 
minorisve magis minusve fubfidere. Sed non nifi aér incum- 
bit mercurio , qui in tubulo adícendit & defcendit, & quo ma- 

gis 


144^ PHYSICI PART. I. SECT. 1. CAP. II. 


eis illum comprimimus condenfmusque, co ille fiit gravior, 
eoque altius preffus mercurius: adfcendit; .& quo magis aérem 
fuper mercurio attenuamus & rarefacimus, eo fit levior, & eo 
profundius defcendit hydrargyrum. | Reéte ergo concluditur, 
aérem eo elTe fübtiliorem levioremque quo altius in atmofphao- 
ram adfcendere datur, & quo magis mercurius defcendere in 
Barometro obfervatur. qui! 


Difin&ius hec oftendentur, ubi de obferaationibus barometricis 
eritexponendum. — Hic fufficit evidens & indubia apud omnes 
veritas huius experimenti. — Aperta quoque eft ratio cjus in di- 
minuta preffione acris incumbentis. Quod pari modo fc habet, 
ac dum urinator adfcendit ex profundo maris , & minui fentit 
fupra feaquz molem , erumpente non fine aliquo dolore aére 
condenfato ex aurium labyrintho. — 


- $5 33e 
Gravitas fe Aliorum corporum, graviratem quacumque de caufà de- 
pra [uperf- crefcere pro majori a füperficie telluris diflantia ubi. crefcunt di- 
ciem. remo- ftantiarum quadrata, pendulorum obfervationes confirmant : 
torum. a. (S188. 177.) Regula ergo, fccundum quam vis illa decrefcir, 
fphera. in Nemtozi propo. 74. L.J. haec eft: Corpus extra [pberamz con- 
füitutzm attrabitur cà reciproce, proportional. quadrato diflantüe a 
ceutro, quam corroborat ex prop. 7.22. $7 ad fpheericee füperfi- 
ciei puncta fingula tendunt vires zequales centripetz, decrefcentes 
in duplicata ratione diítantiarum a punctis, corpufculum extra 
fphericam fuperficiem conftitutum attrahitur ad centrum fpha- 
re vi reciproce proportionali quadrato diítantige fue ab eodem 
centro. Nihilominus 47. //7. propof. X. ftatuit, terram füpre- 
mam duplo effe eraviorem aqua, &in fodinis quintuplo oravio- 
rem reperiri & prop. 20. denfiorem ad centrum quam in. fodi- 
nis. 
Cum in exiguis tantum diftantiis a fuperficie maris obfervari corpo- 
rum gravium vires poflint, earumque a&tiones null fint eviden- 
tiores 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 145 


tiores illis, que in pendulorum ofcillationibus occurrunt: me- 
rito ad easdem recurrunt Philofophi, & in illis, ad certam le- 
gem revocandis, elaborarunt. Oportuit, ut in iftum finem con- 
fequendum ferutarentur, quantum murationis in retardatione & 
-acceleratione. eorum tribuendum fit aéris raritati & denfitati, 
- ealoris & frigoris influxui in peadula, & vicentrifugz pro cliniati- 
bus diverfe ex rotatione telluris enate ? Cum enim diminutio 
ponderis vix fenfui fat clare innotefceret fubtiliffima quamvis 
bilance aut flatera; ne libra quidem Hookiana excepta, qu: ex 
filo chalybeo in fpiras contorto confecta, oftendit elaftrum ab eo- 
dem pondere zqualiter tendi ad fuperficiem maris, & dum 600. 
pedibus exaltatum eít: pendulorum ofcillationes . manifeftam 
eítendunt differentiam, ubi gravitas alias fentiri non poffet. 
Quando longitudo penduli a pun&to fufpenfionis ad centrum glo- 
buli computata non facit nifi 2:3563/^!, ofcillationes 21 3, 2 illi re- 
refpondent ( nor. $. 16$), ergo uni linee zquantur 106 7 fecunda, 
quz multo melius obfervantur, quam tot partes linez. Vel ex 
Bradleii placitis I5; pollicis refpondet r 1. fecundis No. 432. Philof- 
Tranfact. Conf. notat. ad $. 187. & Newton. L. IIT. Princip. prop. 
20. Potefl igitur pars millefima ponderis ope penduli ofcillationum 
obfervari, quod in longitudine haud wque procedit. — Eft qui- 
dem illa hypothefis mutuz corporum gravitatis nondum fatis 
demonflrata, uti qui ea ufus eft Jac. Bernulliur in Diff. de fluxu 
€ refluxu maris fatetur, attendi tamen meretur, & fi fieri po- 
teft, melius confirmari. En verba Bermullii: Mr. Newton 
fuppofe la pefanteur produite par l'attra£tion. commune de la 
matiere en raifon quarrée reciproque des diftances. — Ce n'eft 
. pas, queje croye cette hypothefe bien demontrée: car la con- 
clufion — — demande beaucoup. d'indulgence. Neque Maze- 
Laurin in Dif. de eadem re Newtoni viam preffe fequitur, fed 
aliam fibi aperit, etfi legem gravitatis in eelis non minus, quam 
in terris dominari contendit. — In fundamentali propofitione fu- 
mit, in fpheroide materie fluide — quasque verfus fe 
(Poli Pbyf. Tom.1. x mutuo 


Quid inpen- 
dulorummo- 
zu mutet a£- 
vis varitas 


di ver/a E 


146 PHYSICE PART. L SECT. I. CAP. IK. 


mutuo urgeri viribus gravitatis inverfa ratione duplicata di- 
flantiarum decrefcentibus, & fimul duabus viribus extraneis, al. 
tera in centrum fphzroidis tendente, altera fecundum rectas 

axi parallelas, cat. i 

$. 194. 

Experimentis DerDani & Hamksbej? iteratis in evacuata aére 
campana vitrea a. 1704. innotuit, füblata acris refiftentia pendu- 
lum latius ofcillare & tardius, fcilicet 2^ intra horam, ideoque 
fere 48 intra diem. V. Vo. 29. PAilof. Tranfact.. Duo horologia 
pendulis fecunda oftillania, & unum intra femiffem (fecundi 
ofcillans, adhibira funt ab isdethu "Pofterius 52 5 pollicis latius u- 
Eritidhie excurrir in vacuo, quam in aére tumque intra 20. minuta 
4t fecundis retardatum eft. Duo Derhami pendula intra quinque 
horas inlibero aire non differebant 1 fecundi, fed in vacuo minus 
illud per horam retardabatur 2^ & largiores edebat ofcillationes 
refiftentia aéris fublata. ^ Parte aéris reddita non 1 ut ante, fed 
tantum ;5 pollicis ultra excurrebat pendulum, quamin aére, & in- 
tra horam tantum 3 vel à fecundi retardabatur. At hanc retardati- 
onem non peperit tardior motus, qui revera fuit citior, fed am- 
plius fpatium ofcillatione qualibet percurrendum : quoniam & 
levia corpora in vacuo eadem celeritate moventur ; qua gravilli- 
ma. Cujusmodi ampliatio ofcillationum circiter zqualem pepe- 
rit retardationem in libero aére. Ex recentiori Zougueri obfer- 
vatione in montePichincha, ubi aér ; rarior noflro ums & ba- 
rometrum ad 16" (ubfcdit, Bentiulum fecunda vibrans 72$. polli- 
cis minuendum fuit. Si aér $ minus reflitit ofcillationi , j "intra 
diem $* — 16" rerardatum fuiffet pendulum ex hac pow fe- 
cundum Derhami obfervatà. Verum ex tabula noftra j$5 darent 
356" circiter. 

Sed quia non fola aéris rarefa&io circa equatorem attendenda eft, 
reliquarum quoque variationutn acris ratio habenda e(t, idcirco 


invefiganda. Habet nempe ponderum penduli diverfi tas quo- 
que aliquid in receffu, 


: $.195. 


: 
j 


T v 


T" NOCIDUMRMNKKPP—— ———— —KÁw——  €M—  — ÓÓMRRRR NERRRL ERIRETST TERR. S 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 147 


| $. 9s. 
Anno 1705. & feqq. Derbamus No. 2440. Tranfadt. majori Quid ponde- 
horologio,. per menfem fecundorum ofcillaiionem continuante, jj; Ziverf- 
viinfim, ufus eft, cujus pendulum 12. vel 15. librarum ad folis 7;; 7 figu- 
motum medium fuffecit, additis pendulo fex libris, largiores de- 42 
dit ofcillaiones, X tamen acceleratas, intra diem 13. vel 14^ 
Quare 1 $8 efficeret 2 1 fecunda plus vel minus, fed foríàn figu- 
ra appenfi multum obfuit. Ao. 1737. Camus refte Maupertuifio 
füb circulo polari elaboravit 5 globos «quales diametri 24^ 4.1 
€ diverfo metallo, inftru&os filo cupreo, quo facile jJungerentur 
pendulohorolosii fecunda vibranti. Globo plumbeo deceffere Pa- 
rifiis 9^, 14^, Pellone 94, 141^; argenteo 8^, 44^,, ibi, hic 8^, 42/4, 
cupreo ibi 6^, 40", hic 6", 48" (tanneo ibi 6^; 8^, hic 6^, 6", 
ferreo ibi $^, 291^ hic 5^, 29", intrahoras duodecim. "Tali globo 
plumbeo fuiffent circiter 1 ;55$ librae parifinz. Si diminuto ponderi 
cedunt 1$^, reliqua figura effent imputanda.. Prater ea & figu- 
re globofie magis refiftit aér, quam lenticulari, ob hoc ipfum 
ufiratic ri in pendulis, uti ex allatis patet obfervationibus dimi- 
nutarum in globis ofcillaionum. — Lenticulare pondus fuit 11 li- 
brarum 141 unciarum , in diametro 6", 10i linearum, in cen- 
tri craffiie 2^, 23linearum.  Ipfüm vero horologium move- 
-tur ponderibus intra menfem femel tantum defcendentibus. 
Longitudines pendulorum, zqualibus temporibus ofcillantium, funt 
ut gravitates , & Lutetie Parifiorum longitudo penduli fecunda 
ofcillantis eft pedum 3 parifienfium & $$ linearum, vel potius 
ob pondus azris 85^ fcribit Newtonur Tom. III. P.I. prop. zo. 
Amittit nempe corpus ofcillans in a&re ponderis fui partem c- 
- qualem ponderi acris cjusdem voluminis, inde a&rc remoto ifo- 
ehroniís penduli motus requirit; ut cadem ratione augeatur lon- 


. MED j eM : 

gitudo cjus, qua gravitas, h.c. in plumbo .. Quare uti 
11,125 

II, 125: 11, 1261 — 440]: 440 — io — $. — Pen- 

dulo igirur 1 1. librarum 14€ unciarum — 109728. granorum, 

T8 acceílis- 


Quid caloris 


mutatio. 


; l 
148 . PHYSIC;IE PART. I. SECT. L CAP. IL 


acceffiffent quafi in vacuo 841 grana, & longitudo penduli 
ibi 3$. augenda effet. ^ Sed notat. Maupertuis |. c. p. 94. pen- 
dulum Grahami dimidio pondere minurum in ofcillaionibus 
defcripfiffe 3^, (integro autem 4^1) ac intra diem ideo accele- 
raffe 4^. Cujus ofcillariones pellonenfes tantum fuere utrinque 2^. 
s5/' & conjunctim 4?. 104^. p. 199. Sed negle&e ibi funt barometri 
obfervationes, & conftat vel ex frigore, arem ibi debuiffe gravio- 
rem fuiffe quam Londini, igitur & plus reftitiffe ofcillationibus. Prz- 
terea rigidum gelu contraxit longitudinem penduli vel in hypo- 
caufto ad thermometri indicem calefacto: quia ipfe Maupertu- 
is p.198. monet, thermometra ad latus medie longitudinis pen- 
duli fuiffe applicata, & multum mutata fuiffe, five altius five 
demiflius applicarentur. Unde conftare nequit quantum pendu- 
li longitudo fupra aut infra thermometra fuerit contrata. —  Ne- 
que inde liquet, cui caufze tribuenda fint 5 31 fecunda accelerati- 
onis p. 199. notata. Si hec obfervata conferantur, nec fatis 
confona videntur, accuratiora in poíterum erunt exploranda, ut 
certiora inde hauriri poffint confectaria. 
$. 196. 

Annis 1716. & 1718. Derbami experimenta occupata fu- 
ere in exploranda variatione pendulorum propter caloris diverfi 
tatem. Vid. 7razfa&l. pbilof. No. 440. p. 205. Adhibuit virgas ro- 
tundas & quadrangulas circiter i pollicis in. diametro. — Quas 
candefaétas aquze injecit, qua ;3« breviores evafere quam in fta- 
tu caloris fani hominis, fed folis eeftui expofitze ;£5 amplius pro- 
longate funt. Quod hibernis diebus fecundo ofcillat quovis, 
zftivo tempore 1, pollicis prolonvari poteft & rerardari. | Con- 
cedit quoque Newton pendulum zfítivo tempore ob calorem 
longius fieri, fed exceffujlinez vix fuperante. —Stzr/izg cum 
Bradlejo per experimenta Jamaicenfia conítare, ait, in latitudine 
18? pendulum intra fidereum diem retardari fere 9". Sed Gra- 
bani & Maupertuifii experimentis patuit, 13 fere gradibus Fah- 
renheitianis mutationem celeritatis intra diem 6^ efficere, ideo- 

que 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 149 


que 2 gradus propemodum unius fecundi variationem, & 60. 
circiter 28 vel 50 celeritatem uno die mutare. — Vid. /a £g. de 
la Terre determ. p. i94. 69 202. & 1Vo. 452. Tranfact. 


$. 197. 

Neque abs re monet Der/am 1. c. ettendendum quoque. Quid borolo- 
effe, num horologium catera probum fit recezs repurgatum, am gii fegni- 
oleo veteri tenaci -& infpiffato prepeditum. — Uti enim hoc cafü rie; fortui: 
rerardatur pendulum, ita illo majori mobilitate praeditum accele- ;4 ? 
ratur. Sed hic cafüs, raro occurrens, facile ab accurato obíerva- 
tore evitatur, eque ac minus accurata penduli applicatio & 
oícillatio. 

.$ 198. 

Sed maximum gravitatis peudulorum obftaculum precul du- Quid wir 

Bio in vi centrifuga [Dberoidis querendum eff. Hinc vi centrifu- centrifuga 
gx ($.428. Mechag.) ipfe Nemtozus plurimum tribuit cum fe- officiat ? 
Caroribus, & Hugez;ur antea jam. docuerat, corpus grave fub 
eequatore amittere partem graviratis fuz, quz eft ad gravitatem 
abfolutam uti Lad 17". h. e. gravitatis fuze partem 52-. Sic ac. 
Stirling INo. 459. Tran[act. phil. ex coroll. 17. Prop.66. Lib. I. Prin- 
£ip. ftatuit, uri unitas ad 2$ 9i-, ira efTe vim centrifugam fub ae- 
quatore ad gravitatem mediam in fuperficie. Quamquam Szr- 
ling variationem gravitatis, pofita aequali materie denfitate, in 
telluris fuperficie ftaruit a figura fpharoidica ex E, &avi centri- 
fuga ex 2? pendere; ac ob inzqualitatem denfitatis aquae, terrze, 
petrarum , obfervationes a theoria magis minusque differre de- 
bere opinatur. Prout obíervationes pendulorum Jamaicenfes 
& Cayennenfes docuere, eo breviora effe debere pendula, quo 
infüle funt minores, & quo majori marium copia circumfluunt, 
item quo major eft caloris & frigoris, montium, valliumque 
differentia. 


Jamaice horologium fecunda ofcillando indicans Londinenfe, re- 
T.5 tardatum 


Gravitas in 


[uperficiei 


elimatibur. 


ijo gEHYSICI PART. UL. SECT. TY. CAP. ITI, 


tardatum eft dic fidereo quovis 2^ 6^; demtis ob caloris diver- 
fitatem 9^. reflant 1^. 5 7^ — 117^, hoc eft loco 86164". ibi 
tantum 86047. fuere. Gravitatem igitur Londinenfem ad. Ja- 
maicenfem fe habere concludit, ut quadrata illarum ofcillationum, 
h. e. quam. proxime ut 1106: 1103. vcl fi a notat medium ter- 
re diametrum, — 4 diametrorum differentiam , gravitatem in 
^ 2 
omni latitudine loci fore a — — ubi cofinus ejus eft ad radi- 
; r 
um, utie: r. Quod fiapplicetur ad latitudinem Londinenfem 5 1?, 
32/ & Jamaicenfem 18?, data — 387d:a— 9043 d— 1106: 
1 103, pofitisa: d uti 19 1 ad 1. & media gravitate in fuperficie uti 
191: 2, Vcl 239: 1. Sed cur hzc theoriz nondum fatis refpon- 
deant, denfitatis materiz diverfitati tribuit, ubi tamen preflieni 


agus inferioris per fuperiorem. non videtur attendiffe. 


$. r199. 

 Pondera corporum im diverfis faperficiei terret vogionibus fe- 
runtur reciproce c[Jé uii diflamtie corum a centro. Hoc a Nemto- 
40 Lib. LI. prop. 20. rurfus illuftratur fiphone ira inzequalium cru- 
rnm, uti re&ca centro ad füperficiem, in quo pondera aque fta- 
tuuntur cqualia, & pondera partium cruribus totis proportio- 
nalium & fimiliter in totis firarum ad fe invicem, uti pondera 
totorum, ergo reciproce uti crura, vel uti 230: 229. -Et par 
cenfetur ratio homogeneorum & aequalium quorumvis corpo- 
rum in canalis cruribus fimiliter firorum. — Eorum ergo ponde- 
ra itidem erunt reciproce uti crura, h.e. reciproce uti diflantize 
corporum a centro. Eodem argumento pondera in aliis qui- 
buscunque per toram terree fuperficiem regionibus erunt recí- 
proce ut diflantize locorum a centro. Unde tale confit theore- 
ma, quod incrementum ponderis pergendo. ab aquatore ad polos. fit 
quam proxime ut frigus. verfus, latitudinis duplicate, h.e. ut qua- 
dratum finus recti latitudinis , & in eadem circiter regione au- 

geatur arcus graduum lautudinis in meridiano. 
Hz 


BAS. em. d'ERVAdER. 00 »75 


tad 


DE NATVRA ET LEGIDVS' MOTVS. 151 


: Hz pendulorum obfervationes non fatis inter fe confpirant, uti 


conferenti cuilibet patebit. — Difcrepantiam NeWwtos ipfe Prop. 
20. L. ILI. tribuit partim. erroribus obfervationum , | partim diffi- 
mili partium terrz & aque denfirati, quam ipfe eandem cfl fa- 
cilioris calculi gratia fumfit, partim montium altitudini, partim 


- diverfis acris NOPETE I. uii caloribus &c.. Vid. $. 194. fe44. 


Preterea Campbelli »obfervationes in Jamaica diametri & axis ra- 
tionem dedere ut 190. ad 189. — Quapropter differentia fpha- 
roidis non 17, uti ex Richerii obfervatis collegit Newton, fed 
41. milliarium anglicorum intra polos & zquatorem prodit. 
Interim donec certiora habeantur juvabit notare tabulam, qua 
medium circiter tenet inter tres recentiores obfervationes, Jama- 
icenfem & callicas prope equatorem & circulum) polarem, quam 
fuppeditat Je Maupertuir Fig. de la Terre determin. p. 212. In 
ea prima columna latitudinem locorum quinis gradibus diífito 


rum, fecunda accelerationem. penduli intra unam fixarum revo- 


lutionem feu diem fidereum — 2 3. hor. 5 64, 4^ notat, tertia lineas 
páris prolongationis penduli ab zquatore ad usque polos in 
quinis quibusque g gradibus, quarta longitudinem penduli in li- 
ncis parifinis earumque partibus addi, & quinta ofcillationcs di- 


& fderci: ; EX t 


Lapi, 


PHYSICZE PART. Il. SECT. I. CAP, Il. 


Latit| Accel |Prolongaüo| Longitudo | Ofcillationes 
o?| ..o^ | o, a00.:136 7,526] 8 6; 7184 
5 rn 6.| o, ó16. - $342|- 56 
IO 6,4.] 0,065- |3',7/ 5,491186 179, 4 
25 Ij43.| O0, 145- |- — 471 i 78.3 
20| 249.| O, 254. 3,7',580/86 188,9 
25 38, I1 05.3817.* |»: 77-2 09l|-7- :20899E* 
390| 53,3:1 0,542. |-- 7",868|86 217, 5 
3 "7/0, 2. o, OI E 8, e EL. 234,2 - 
4o 88, r.| O, 896. -- nbn I22 86 252, I 
45 | EO56.1 I ORA. - 410,-- 270,6 
50. |. 125, 1- |. 1, 273. :|35,8 $991 96/2078 
1431. | 5455. |- -— 781|-- 397 1 
159,9. | 1,626. |55,8,952|86 323, 9 
65 |1751.| 5781. |- 9",107|-- 339 1 
70,495988.25] UL; Bu. cL ! gll 341 i 355,3 
75 | 3989-1 2, 023- 1: :5:,289 | 358 9 
8o SaLuB, 1063. 4, .9/!,42 9| 86 379,8 
85 |. 211,6.|]. 2,152. |-- -—- 478] -328598 
90| 213. | 2, 169. 1359'^495186,377. 


Newton in fua "Tabula Tom. HIT. Princip. p. 109. tribuit pendulo 
fub zquatore 3 ped. 7//, 468. & fub polo 3^. 9/4 4382 & 
menfurz gradus unius in meridiano fub zquatore 56, 637. or- 
gyias parifinas, fub polis $9, 328. — Sed Maupertuir. depre- 
hendit gradum fub circulo polari— 57, 437, 9 orgyis (toifes), 
qui fecundum Newtonum foret 57, 264. circiter. — Horrebovius 
Oper. T.I. p. 264. longitudinem perpendiculi fecunda ofcillantis 
ad fingulos latitudinis gradus PO gMer it fecundum Pu e 


fcd fub x E illam ftatuit 3/, 6^!, 823. & fub polis 5^, 9/^/, 
881 que 


;:DE NATVRA ET LEGIPBVS MOTVS, 453 


$81, que differt a noftra ;553 linee. — Bradleii tabula ex Jama- 

icenfibus obfervationibus eruta, PAilof. Tran[acf. n. 432, parum 

ab his ablüdit, dum locó 2153. habet 228. fecunda, & 5?. tri- 

buit 1^4, 7; 45? aüte 114, I. 90, 228, 3. longitudini fub 

wquatore 39^, Londini 39. 126. fub polo 39, 2062. pol- 

liis Lond, | 

$. .200. 

Conferendo ifla inter fe, & inherendo potiffimum tabu- £picrifr. 
Lis Dradlejanis, & hic allatis, differentia fecundorum accelerati- 
onis inter aquatorem & polos, non eft nifi 228 — 215 — 15^". 
At in prolongatone penduli, fecundis oícillando indicandis 
apü, 2/4255 parifing, vel 5225 pollicis Londinenfis inter fe funt 
t 4d ^^ 
comparande. ^ Quo facto — dabunt, 2^ 5213 pa- 
rifinas. « Sed uti 5335 pollicis Londinenfis cantum faciunt 23,175 


. 206. 1121 eu. 
parifinas ex ——————, hoceft nondum 2'//: ita 59^ Lon: 
1000 : 


dinenfes — 1350. 39/" — $062" non refpondent 54, 5'^/; 
. 326— 5160'^, parifinis. Si médium ex hiscaperetur, $ y11/ 
- haberentur— 5^, 6^5. Unde hec nondum confentire liquet. 
Si 3i? curtandum fuit pendulum in monte Pichincha, & 425 dat 
1I oftillaiones, ibi 596. ofcillationes defuiffent, qua & 228. 
fuperant 168. ofcillaionibus, & ;:$ pollicis forént. Si pendu- 
Ium calore verfus eequatorem proloneatur ;5 pollicis, ofcillatio- 
nes inde prodirent non 9" tantum , fed ex Aextozi fententia 


aj" Jn SUV RN 
—— —27'.. Ipfe quoque Gralam Londini ufitata caloris vari- 


* 1oo c4 


atione, uno die 25 aut 30^ pendula differre expertus eft. Hac 
er2o ulteriorem merentur excuífionem & limam, ut tandem con- 
ftare poffit, num gravitas proprie diminuatur, an ejus effectus 
tantum per obftacula dicta fic impediatur, acfi in bilance adverfo 
pondere impediretur. ($. 165.) | 

QFolfi Phy Tom. 1.) V Si 


152 PHYSICJ PART. L SECT. L CAP. IL 


Si effe&tus gravitas tantum impedirentur a rebus obftantibus, 
fruftra illa accenferetur viribus diminutioni fubje&tis & incre- 
mentis aliunde accedentibus. Prout rerardatio in adfcenfu ab 
impedimentis infuperabilibus oriretür , ita incrementa. quoque 
in defcenfu accelerato a decrefcentibus & fubinde magis fugatis 
ebítaculis minoribus pendere poflent, donec graviras omnibus, 
qu: inter impedimenta vincere potuit, victis, tandem zquali mo- 
tu feratur. — Ofcillaiones perexigue zquales quam proxime de- 
prehenduntur, quando quo funr ampliores, eo acceleratiori, minus 
equali & diminuto fubinde difcurfu moventur. — Facultates ho- 
minum, & befliarum v. c. avium, pifcium, fucceffu temporis. & 
ufus in. hujusmodi habitus adolefcunt, qui impedimenta tandem 
expedite vincunt, & mira celeritate agunt, ad quz funt deftina- 
tz. Quis illam agendi celeritatem externis potius caufis vindi- 
caret, quam infit facultati in habitum. adultz ? 


S 20. 

TAE CSE AERE Lapfa. corpora. adquirust. vires, quibus eodem vurfus ad/cet- 
res lapfaad- dunt, unde ceciderunt , in inedio mibil obflante ; fimiliter defcenfu 
quirantur ? in plano inclinato, & ofcillatione ad parem fere altitudinem re- 

eiproce adícendunt redeuntque. ($. 270. Mecbaz.) Vis quoque, 
qua furfum propelluntur, tanta effe deber, quantam cadendo ex 
eadem altitudine adquifiviffer ($. 269. 2277.). ^ Hzc quoque 
exemplis experimentorum comprobantur, non folum in ofcilla- 
onibus, verum quoque in planis inclinatis compofitis, cymbiis, 
pilis in durum pavimentum delapfis, modo fübtrahatur, quod 
impedimentis debetur, quo fubinde afcenfus defcenfusque dimi- 
nuuntur tantum, quantum: illa motui refiftunt. ($. 180. feq.) 


$. 202. 
Quando ad- $i corpora majori vi adfcemdunt. ea, quam cadendo ex eadem 
feenfus — fit altitudine adquirere poffit, eorum ad[cenfus breviori tempore ab- 
brevior. de- fovetur, quam defcenfis [. lapfus. ($.190.).. Merfenmus in Jue Bal- 
defcenfu ? lifice Pr oD.13. Variis experimentis obfervaffe fe ait, figittam 
forüter 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 155 


fortiter excuffam tribus fecundis eo adícendifTe, unde non nifi 
$ fecundis delapfà eft. — Sic & Dyzguliers iz curfu. experim. ve- 
éte ftatuir, determinatam dari altitudinem, e qua fi corpus ca- 
dat, fummam, quam cadendo capere valet, celeriratem adquirat ; 
item ad quam dicta velocitas corpus idem rurfus propellat fur- 
- fum. Inde infert, corpus celerius furfum actum, quam cadere 
poffit, i in relapfu renrdaram i iri & deorfum excuflum fimiliter, 
itidem retardatum in cadendo. . Vim autem, qua utrumque cÉ 
fici poffit, tribuit pulveri pyrio non fine ratione. 


Hoc illuftrari poteft exemplo Petropolitano Tom. IT. Comment. ubi 
Bernullus globum ferreum 53 librarum , diametri 523224 
pedis Londinenf. refert 8. unciis pyrii pulveris e tormento 32, 
diametrorum orificii excuffum verticaliter, qui poft 35 4^ ad ter- 
ram relapfus efl. — Computat. Eulerus in notir ad. Robini Pyro- 
techniam p. 658. [cq4. illum excuffum effe celeritate 1 275^ intra 
1^, ejusque adfcenfum fa&um effe 131^  defcenfum vero 

.20;55^ pedum celeritate intra. primum fecundum. — Ferrei 
globi 24 librarum , & 51^ diameui excuffio ponitur 

fieri 16. libris pulveris pyrii , celeritate. 1650*. 

intra primum fecundum, qui globus ad 9376. pedes rhenanos 

^ .adfeenderet, quorum in vacuo attigiflet 40960. 7. c. p. 543: 645. 
& 649. Quanta inde emergit diverfitas adfcenfus, & diminutio ce- 
leritatis per acris refiflentiam? Si re&te fe habet calculus defcen- 

fus, tardior eft adícenfu 6,29 fecundis. — Nifi aér offeciffet, 
cadendo per 20", celeritas adquifita fuiffet 1 6. 400' — 6400f. 

fed ob aris refiftentiam tantum computat 4478. pedes rhena- 

nos p. 656, quorum loco, are demto, 26014. fuiffent. 

p. 657. ibid. Videtur autem per notata ad $. 178. nimium ef- 

|o fe hoc lapfus detrimentum. | Quod fi in a£re fübriliori & fuperi- 
oritantum poneretur, quantum in inferiori Londinenfi experi- 
mento obfervatum eft; non foret nifi 31^. 400 — 12400" — 
10355 londinenfium — 10053. rhen. Proinde alimdo adícen- 

V2 fus 


Quando vat- 
de augeatur tdt y ay anterior tanto snagis eumulatur € vefiffit, quo inimus . 


156 Torten PART. I. SECT. 1. CAP. I1, 


fus fuiffet THEN 1003 — 5397. Vel fi loco 16 pedum 
horariorum pónimus rhenanos 15, 625; forent 6248. pedes 
rhenanij demtis 1003 — 5245^.— Demtis in lapfu 6 ultimis 
fecundis — 31 62! circiter, reftant 21384 fere, omilfis fra£tio- 
nibus, pro r4. fecundis defcenfus. ^ Que differentia innuit, 
quantum fuperavit celeritas a pulvere pyrio.oriunda cadentis 
celeritatem. 
; $. 203. 


Pofita majori celeritate corporis projB&Hi , quam que in atram 


avris refi. pofferior fequi pr yjethum valet. Eft quidem in mediocri celeritate 


fcutia ? 


projecti refiftentia uti quadratum celeritatis , quamdiu ícilice: ce- 
leritas valde minor eft ea, qua aér in vacuum irruit, vel affequi 
projectum poteít, qui ab Ex/ero iz. Comment. ad Robizium po- 
nitur — 1848. ped. rhenan. p. 472, fed ex illis, qua, p. 539. 
addit, circiter 1292. vel rotundius 1300. pedibus dictis. . Benj. 
Robini fententia celeritati 1700. intra i^ jam triplum refiítentize 
mediocris aflignat; fed ex Euleri calculo refiftit aér globo excuf- 


I &. i. 
fo fecundum formulam Ic e c—I1 Sp m quac eft qua- 
2h 2 


dratum celeritatis globi, &h altitudo aris, cujus pondus — ela 


flicitati ipfius — 27, 979. ped. rhenan. ldcirco celeritas glo- 
bi — 1870' rhen. vel 1926 londin. demum triplicem experire- 
tur refiftentiam acris confueram. Inde 4t 22ajor eff elafficitas, eo 
animus vefiflntie incremeutum, &ubi illa infinita, ibi bac nulla fo- 
yet. p.540. fcq. ; 


Eulerus l. c. p. 5 29. tabulam affert pro refiftentia acris in hypethe- 
fi, eam tunc effe 3 ejus, cum 1700. pedes primo fecundo pera- 
grat, que in tardo motu-- i. In qua tabula velocitas 
intra fecundum nondum pedem londinenfem equans ponitur — 

sooo. .Sed 
100/ 


: 


1 


PE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 157 


100/—0, $204.| 700/— 6,6892.| 1300/— 1^,0200. 
200 — O, 5425.| $00 — 0, 7286.|1400 — 1,1087. 
' $00 — 0, 5667.| 900 — 0, 7727:| 1500 — 1, 2143. 
400 — O, $950. 1000 — O, 82 226. 1600 — 1,3421. 
$0O — O, 6219.11100 ret 8793. I700 — 1,5000. 
(7.660 — 0, 6538.|1200 — 0,9444- 
Docet Aolimius'p. 603. féq4. im verfione globum ferreum 
24 librarum pulvere pyrio 5 fui ponderis — 16 fg ad diruenda 
valla emiffum celeritate 1650. pedum excu, & experiri refi- 
... flentiam. majorem $40. libris, vicies ter pondus fuum fcre af- 
"^ fequentem. Quam Eulerus 2 5 1^" pondere cjus majorem efle ad- 
.monendum duxitp.610.  RegulaRobiniana hzc eft p. 523. fit 
A B ad AC uti 1 700' ad alios datos pauciores, ,& producatur 
AB eousque donec BD ad AD, uti ordinaria acris refiftentia 

ad eam, qui 1700 intra fecundum confit. 

^. eur maaM Cup pe o mecmcae-. 
C B 


$9. 204. 


Hac, que de aris refiffentia addu&la funt, transferenda de- Irem. adio- 


Bite fünt ad media diverfi genaris tra; ifeuida, feu loco fuo a perva- rum — liquo- 


^firo movenda,. /ize mujoris fi fiut. demfitetir aut elafficitatis five mi- rum. 
sorit. Exploranda igitur diverfa denfitas elafticirasque medio- 
rum fluidorum experimentis idoneis, preter tenacitatem, fi & * 
Alla confiderari meretur. De qua paullo poft agetur. Refiften- 
tia ex lubricitatis defectu oriunda eft in ratione compofita. 1) ex 
ratione fuperficiei partium. quee moventur, 2) ex ratione velo- 
citatis liquoris, qua ejus partes inter fe moventur, 3) ex ratione 
fubduplicara altitudinis , qua attritio ipfa preffione majori auge- 
tur, &feparatio redditur difficilior, uti docuit Suwrinus Tja id. 
Pii ao. 53. de utu aque fRdstir. 


6. ^205. 


Vis mortui quia eít vis. motrix. in folo conatu &d mo- De ei mor 


V3 .o gum £u4 GP vi 


UR. 


Firium 
mortuarum 
menfura. 


158 PHYSICJ PART, L, SECT. L. CAP. Il, 


tum propter impedimenta fubfiftens (S. 5 56. CofimoL); & vis vi- 
vé, qua ipfo motu fs exferir iraque cum locali motu eft conjun- 
&a ($.357. ibid.): vis utraque in fe non differt, fed tantum pri- 
ori cáfu aut prorfus impeditur in motu producendo, aut fültem 
in elementari motu infinite parvo fpectatur; in pofteriori aut 
omnino, aut non iia impeditur, quo minus morum aliquem fen- 
fibilem edere poffit. — Quare & ipfa vis motrix in continuo co- 
natu locum mutandi confiftere perhibetur. ($. 149. i2;4.) 


$. 206. 


Fires mortue ex muffa im. celeritatem dutla antiguitus eeffi- 
snantur. Patet illud ex 7rchbimedis Lib. de equiponderautibus cet. 
In his enim propter refiftentiam zequalem vis intra folum cona- 
tum fubfiftit, itaque mortua eft($. 205.), qui conatus tamen fua 
pauder & directione & celeritate dererminata primordiali ($. 
166. Cofmiol.). Quia ex mafla in celeritatem ducta impetus pro- 
dit ($.395.2/;2.): vires mortua & eximpetu aftimantur. A qui- 
bus & momentum cum Newtono pro re eadem habentur, illi 
& momento vires metiuntur. - 


* 


Quotquot vires mortuas vulgo quoque agnitas in dubium vocare 
non audent, admittunt quoque hanc earum menfuram. — Ne- 
hec abludere a Wolfii fententia putes, evolvas velim. ($. 399. 
& notata ad $. 480. Cofmol.) Leibnitius diflinguit quantitatem 
motionis momentaneam, quz corpori ineft in inflanti, ex fatto 
maífe in celeritatem zítimandam, a quantitate motus, tanquam 
quantitate motionis in tempus du&ta. Vid. 4f. Erud. A. ip. [2 
148. Illam quoque elementum motus appellat, & conatum ve- 
locitarem cum diredione. A pofteriori hoc comprobant zqui- 
ponderantia in flateris, gravia fufpenfa, & elaflra tenfa: item 
fi homo, vel jumentum lapidem vel plauftrum conetur fruftra 
loco movere, Impetus elementum quoque hic tantum intelli- 
gendum eít, cum proprie impetus in motu actuali ut fa&tum ex 

maffa 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 159 


maffa in. celeritatem fpe&tetur ($. 394. £4. Cofmol.). Eft ergo 
hic impetus elementaris, eque ac vis ($. 356. ibid.) , qualis & 
deprelienditur in corporibus, quz trahuntur, truduntur, portan- 
tur, vehuntur. ($. 374. feq. ibid.) 


T. 207. 

- Menfuva virium vivarum re&le flatuitur fa&um ex mnafft zz Vivarumvi- 
eeleritatum quadrata, experimentorum iudubiorum fide. Fiat ex rium men- 
febo, argilla, vel cera molliori uniformi planum fàt profundum ura. 
ad exhibendas foveas cadentium impreffas. ^ Deinde globum 
eundem ex altitudinibus progretfionis duplz, vel tripke fac labi in 
maífam illam , obíerva & metire foveas impreffas, quas depre- 
hendes altitudinibus, unde lapfus eft globus , itaque quadratis 
celeriratum refpondere. Item deprehendes fi globos zquales, 
fed pondere, ut 1 & 2, gaudentes, fimul cadere finas in illam 
maflam ex altitudine itidem divería, nempe prioris dupla, po- 
flerioris fimpla, foveas ortas effe equales. ($. 481.674. Cof- 
piol.) Conf. Mecban. ($.273./eqq-) 


Cel. Jo. Polenus in libro de Caflellis $. x x 8. tale experimentum cepitin 
vafe, liquato. febo ad 6 unciarum altitudinem referto, & poftea 
gelato. Alter globus erat plumbeus, alter ex orichalco intus ex 
parte cavo , ut hicunam libram, ille duas ponderc zquaret, 
ambo cjusdem diametri. Hie lacunari filis ita erant fufpenfi, 
ut impenderent febo, fed levior duplo remotius graviori. Re- 
fe&tis fimul filis ceciderunt ad perpendiculum in febum eique fo- 
veas imprefferunt zquales prorfus. — Quod in mutatis diítantiis, 
fepius in febo, & fubftitutis poftea luto, & cera, itidem evenit, 
«um femper effet velocitas / 1. in 2 librarum, & y 2 in unius 
libre globo, ideoque quadratum velocitatis 1 in maffam 2, & 2 
in mafam 1 — 2. ^ Uno eodemque globo plumbeo diametri 
8^ &- 517. granorum pharmaceuticorum, idem fepe expertus 
fum in argilla ejusdem ubique mollitiei  — Is plaeide impofitus 
imprimebat foveolam g linez profundam, dein ex 6 pollicum 

altitudine 


160 


PHYSLICE PART. L SECT. I. CAP. 1l. 


altitudine lapfus fovea profunditate r', ex altitudine 1/2 2^; 


2/—4/!; 4/— 8! gaudebat, & totus erat immerfus. in 
fimiliter in alia diftantiarum progreflione fimiliter evenit, ut fo- 
vez effent uti quadrata celeritatum, quia maíla & figura eadem 
manebat. —Variata hec & alia elaítica. experimenta 'videfis in 
Bernullio, s Gravefandio, Mufchenbroekioque. Cum Leiénitiur ao. 
1686. in AK. Erud. p. 161 - 163. inde oftendiffet, non eandem 
motus fed virium confervari quantitatem, & vira zítima :indam 
cffe ex effectus, quem producit, quantitate, controverfia inde or- 
ta eft, necdum penitus fopita, aliis vires vivas eque ac mortuas 
metientibus tantum .ex maíla in celeritatem dutta , alis cum 
Leibnitio ex facto maffe in quadratum celeritatis, vel fpatium 
confettum. Urgebat Leibuitiur 4o. 1690. inAGL. Erud. p. 228. fe4. 
corpus 4 librarum ex altitudine unius pedis delapfum fic, ut corpo- 
riunius libre omnem vim fuam inprimat, hoc ex mente Carte- 
fianorum quadrupla celeritaze ad 16 pedes effe adfcenfurum & 
fic in ve&em relapfurum, ut priori corpori 4 librarum omnem 
vim fuam impertiatur, qua ad 4 pedes tolleretur. Conf. A. E- 


.vud. 1691. p. 439. 


Cum neceffe fit, ut omnes largiantur, effe&us (notuos) zquales 


efíz viribus, a quibus producuntur, quzque in illis producendis 
confumuntur, & foveas a cadentibus impreffas refpondere fpati- 
is f. alitudinibus, unde lapfus ft, que fpatia funt uti quadrata 
celcritatum : voted jam inter Anglos, qui maxime Leibnitio 
contradixerunt. cum, Gallis agnofcentes, controverfiam non effe 
nifi nominalem. Id primus publice ingenueque profeffus eft 
Defagulierius Tom. H. fui curfus Pbilof. experim. ed. 1744. p- 39. 
Atlaftifound both opinions to be true - - - the Whole difpu- 
te being only abour words. — For the word force is not taken in 
the íame fenfe &c.  oftendens de nomine non de re diffidi- 
um eífe, cum vis aliter accipiatur ab Hugenio, Leibnirio & af- 
Ícclis, aliter a Gallis & Anglis; his per vim non nifi momentum 
fu 


DE NATVRA ET LEGIPVS! MOTVS. * 161 
feu impetum, illis totalem. effc&um caufis proportionalem intu- 
enübus. ^ Parum abeft ab eadem fententia Ce/. Nolletur: Lecf. 
Ppyf. exper. T.I. ?- 203. ^ Addo celeritatem quoque vix eodem 
utrinque fenfu eapi* eum enim fit habilitas vel aptitudo mobilis 
ad fpatium datum E tempore. percorrendum ($655. Ontol.) 


 & fymbolice fit c— — 08 163.) nec fpatium nec tempus, intra 
E : 


quod fpatium abfolyimur, feparandum eft a celeritate... Quod fa- 
ciunt, qui modo urgent non tantum celeritatis. (elementaris), 
fed & temporis habendam effe rationem, modo fpatium effe ut 
quadratum temporis , non vero vim ex celeritate & maífa zfli- 
mandam. —Confentire videtur Corumeniator. Newtoni Principio- 


S 
- rum T.I. not. 6. fcribens; eum fit e — —, erit quantitas motus 
EE t 


ms t 
fq-———, dum; notat maflam 1. Gqt-5 His, m —— i ; 
t s 
qt ms 


s— —; t———. Ubiaperte q— me, & el 
i 


manentibus tempore & mafífa, motus effe ut fpatia, & fpatia co- 
dem tempore percuría , ut celeritates flaruuntur, iraque celerita- 
 - tes femper eodem tempore, non vero uti a&u dantur in motu, 
diverfo quoque tempore fpettantur. Sic nempe q— ms foret 
tempore quocunque, quod reple convenit cum qt— ms. Sed. 
' in exemplo noflro 5 17. grana ex $ pede lapfa efhiciebant 1/4, ex 
uno feu integro pede 2/4, ex duozüm pedum altitudine 4", ex 
4 pedum diftantia $^. — Ubi t primo cafu foret £; fecundo 1 

tertio $ circirer; quarto 2 fecundi; & fi q ex effe&tu integro e 
ftimatur, erat $17. 1^ — 3^, 5 17. 2^2 4/4 & $17. 4/2 g" 
profunditati, itaque q— ms, non vero qt— m s, qued in quar- 


206 I 
Tie i c5 ia 1034 — 4/".. aut 
2 


to cafu feciffet q — 


2 


qt— 4^. I"^&206g-—ms. Notandum tamen, tempus hic 


UPolfü Pbyf- Tom.1.) Pita 4 inrelli- 


Ubi plura de 
gravitate 


affcrenda? 


De levitate 
xouzibil. 


^ 


162.  ' ?HYSICU EART.-h .SECT, L CAT. lla 
; 
intelligendum effe de lapfa perpendiculari fcu verticali, éüm in 


planis fbdctulrs magna temporis diverfitas dari poffit, in iisdem 
viribus vivis. Ceterum vivas vires cum 7o. Bernullio in Diff. deleg. 
coyimunic. 79r. p. 33. concedit etiam diflentiens Haufzuiu: in Difp. 
de quantit. vir. motric. fic fe habere propemodum ad mortuas, 
vti fuperficies ad lineam, vel corpus ad fuperficiem genitricem, 


$. . 208. 

Quia hic non aeimus nifi de obfervabilibus ($. 15.), re- 
linquitur, / plura izfupt gravitati , quam que obfercari po[fmt, 
ea deinceps ex aliis rationibus cffe deducenda. — Per gravitatem tan- 
quam vim centripetam telluris, partes invicem uniri, ne divelli 
ab ea poffint, intelligitur. ($. 157.) — Hactenus tantum confide- 
vimus apertiora ipfius impedimenta, qua potiffimum a vi cen- 
trifuga orta propter gyrationem telluris, illi derogant, & quae 
per alia incumbentia gravia accedunt incrementa, me eadem ma- 
nere videatur. ( (S. 178 — 204). Si qua alia dantur ejus adju- 
menta aut impedimenta, de illis tantum ibi agendum erit; ubi 
illius patebunt rationes in uranologia. 


$. 20g. 

Gravitati quidem contraria videtur Jevitat, tanquam nifus 

a centro re&a furfum tendens ad lineam horizontelem ($.157.). 
Sed quoniam emnia corpora , quz obfervari potuerunt, gravia 
effe deprehenduntur, levitas comparate tantum accipitur, pro 
oradu minore oraviratis inter circumflantia alia ($. 161). . Ideo- 
que cum varii dentur gradus gravitatis ($. 159.), quod ratione 
majoris gravitatis levius dicitur, idem ratione minoris gravis 
dicetur. Sic in bilance felibra gravior eft 3 unciis, ideo furfum 
fublatiss quae viciffim duas uncias vincunt ut illis integra uncia 
graviores. Eodem icitur modo, quo9raviias, corporum quo- 
que levitas erit exploranda ($. 160.), iisdemque levibus fübjecta 
ir adícenfu inter fluida graviora ($.185./624.). Symbolis ex- 
j primetur 


JDE NATVRA ET LECIBVS MOTVS. 165 


primetur feviorüm adícenfus ut eraviorum adfcenfus, fcilicet fi 
-a notataccelerandi vim, erit in'eodem medio ceteris paribus, 
pofito elemento fpatii f: altitudinis —4 », & celeriratis Ze, per 
adszcdc, &2as- c. ($184). Exemplo effe in expe- 
rimento poflent veficee in aqua adfcendenres uri in acre defcen: 
dentes, obíervata aéris & aque diverfi gravitc. ($.165.). 


$. 2ro. 


Dum omnia ia tellure & mundo funt connexa ($. $3. /é4- Dicerfa uni 

" Cofinol); neceffe eft, ut omnia certa lege in. mundo cohzreant 5,5; j,7, 
unianturque. Ob ingentem autem varietatem rerum , propter : 
diverfos fines obtinendos neceffariam , — zp/z quoque umiomis C» 
conpexiomis Tatio C7 ois mom potuitzom ef[é diverfa. ($.153.). 

Ex qua diverfitite duo genera potiflimum a fe aperte diverfà re- 

fulrant, fluidorum feu liquidorum alterum, alterum illiquidorum 
flabiliumve. ^ Liquidorum cohaerentia tam debilis eft, ut gravitati 

fuz exacte obfequantur, poliramque fuperficiem (horizontalem 

ur plurimum) nifi quid obílet, fponte fua induant, recipiant, 

fervent, cedantque cuique, quod tantillo feu levius eft, feu ora- 

vius, utillud per ea adfcendere, hoc defcendere poffit. Se- 

pàrata in a&re & vacuo in fphzrulas politiffimas diametri ad fum« 

mum pollicis coalefcunt. Srabilia autem validius coherentes 

unitasque partes habent, necíine vi, gravitatem longe füpe- 

rante, eaque, qua coherent, majori divellife patiuntur. Datur 

& mixtum penus, quod alio tempore liquidum eft, alio fta 

bile & durum. 


Fluidum ab eruditis Galfis difcernitur a liquido. — Illud nempe cor- 
pus fiecum vocant, cujus partes minime cohzrent, fed a fc in- 
vicem feparate funt, ideoque vi gravitatis fuc defluunt, uti are- 
na in clepfamidio & plumbi globuli fimilis tenuiratis, item arena 
vulgaris, fluviatilis & marina, fabulum, faburra, glarea, nec 
non metallici globuli necandis avibus, leporibus &c. deftinati, 

X2 pulvis 


RHYSIQA PARTed..SECTe d. CAR.OL 


pulvis eoffi; aliique pollines. ... Sed talia potius cum tellure, tan- 
quam centro füz gravitatis , quam inter fe coherefcere dicun- 
tur, contigua leviter. potius, quam unita appellanda. . INoftra- 


tibus ideo fluidorum &liquidorum eadem eft appellatio, neque la- 


tini hzc fecus ufurparunt,. cum liqnida potius dicant, qua pura 
a peregrinis, ideoque non turbida, limofa, feculenta & impura 
funt. Prout Lucretius L.I. de Nat. rer. v. 350. €? L. IV. v. 1252. 
canit: Craffaque conveniunt liquidis, &liquida erafüs. Tta liqui- 
dus. acr pro pellueido & fereno- adhibetur. -. Liquores fi in are 
difperguntur co&unt | in fphzrulas , pifi volumen, ad fummum. 
gquanzs & polita fuperficie confpicuas , quz proprietas .& 
iplis peculiaris efl. Huc perünet omnis aqua, oleum, lac, mer- 
curius vivus, vinum & potiones quacunque.  Crafliores liquo- 
res eee dieuntur, cujusmodi funt aqua, vapores, ferum 
cet. De his SD LA. in librorum 4e bwmidir principio pof. 1. 
humidi ca cít natura, wt- partibus ipfius equaliter Jacentibus & 
contnuatis inter fe minus pretia. a magis prefla expellatur, 
Unaquzque autem pars ejus premitur humidi fupra ipfam exi- 
ftente ad. perpendiculum five deorfum five furfum feratur. — Et 
propoftione2. Omnis humidi (aque) confiftentis & manentis fu- 
perficies fphzriea eft. Cujus centrum e(t idem, quod centrum 
terre. Nee immerito acr fluidis liquidisque accenfecur & fu- 
mus & flamma.  A&r autem & ather nullo adhuc frigore fua 
liquiditate orbari potuerunt. — Alia vero corpora vitrefcere ac li- 
quari nefciunt, fed fummo igne calcinantur tanum wii lapides 
calearei, marmora, 'alabafrum, e gypfum, felenixes, fparum cxt. 
Aqua & liquida eít in aére calido & intemperato, nee conlegafcit 
nifiin gelido. — Rarius igirur eft glacies dura & pellucida, velut 
vitrum aut chryftallus naturalis, tertia parte caloris atmofpherici 


jam fluens. — Meralla autem, lapides vitrefcentes, febum, buty- . 


rum, fulfur, cera, cct, plerumque ftabilia fant, nec nifi raajori, 
diverfe tamen magnitudinis calore, liquantur, ut tamdiu velut 
liquida tractari poflint, donec rurfus orbata funt calore ad fuam- 
liquidira- 


.DE- NATVRA ET LEGIBVS-MOTVS. 165; 


liquiditatem requifito. Confiflant fortius, & flabilem recuperent 

naturam. Dico hie ftabilitatem, (Seftigfeit, & taubbaftiofeit) 

que fluiditati in continào motu pofitzz re&tius opponi videtur, 

quam foliditas, qux in phyficis mathematicisque ne fluidis qui- 

dem eft deneganda, '& fi fic duplici fenfu ufürpatur, ambiguitati 

- loeum dat. 

B er. me 

Liquidorum | partes. continuo. diffinentur. nifa vel agitantur. Quid in L- 
"Hotu, eogue majori, quo citius fibi velita zm vapores abeunt. Sili- quiis de- 
quabilia corpora calori ranto.fubjiciuntur, quantus füfficir mi- rur ? 
nimis eorum particulis diffolvendis & continenter acitandis di- 
ftinendisqué, liquefcunt, & tamdiu liquida manent, quamdiu for- 
tius agitantur, quam cohzrefcere partes inter fe poffunt... — Sic 
metalla, fulfura, cera & glacies calore agitari eousque deprehen- 
duntur, donec liquida fiant, & zequali partium oravirati pareant 
($.210). Obfervabilis quoque eft metallorum in aqua forti & 
regia acitatio & effervefcentia, qua folvuntur in particulas vix 
confpicuas non tamen omnino liquidas. H«c in liquabilibus 
externam motus inteftini caufàm offerentia, docent, quid in ali- 
is ex interno principio virium infitarum fiar . Quorum partes 
tam funt volatiles, ut brevi tempore in auras abeant, vel tamen 
evaporent ferius ocyusve. 


Pun&um feu gradus congelationis primus idem hucusque eft obfer- 
. vatus in Zonis temperatis, torrida, & frigidis, eque acis, qui 
ex nive & fale marino rite adhibius obtinetur, | Ubi degelatio 
incipit, ibi nix & poflea glacies quoque iquefcent, calore jam preva- 
lente & vincente nifum unionis feu concelationis. Glaciei & frigi- 
di meralli particulas nullo agitari invicem motu, fed potius 
- quiefcere obfervamus. — Mereurium artificiale gelu inauditum 
! ante Decembrem 1759 coagulavit aut liquiditate privavit Braunio 
periclirante, nequaquam a&rem quantumvis condenfatum , nec 


flammam ztheremve, 


X5 $. 212. 


"oy 


, 


X66 PHYSICE PART. L SECT. LI. CÀP. IL 


Non. eufugi- 


unt at cllure. 


Exilitas 
particula- 
zum liquida- 
TU. 


& ara. 


Non obflat exigua liquidorum inter fé conjunto, duo minus 
enfe indo maneapt a tchure, pro fue tawwnm gravitatis grada. 


Confirmat hoc omnis 2vi experientia, nec aérem atmofphaeri- 
«cum, nec vapores aqueos, multo minus aquam & graviores 


liquores vel mercurium avelli a tellure vel violentiffima procella. 
Nec ulla vis maxima, v.c. pulveris pyrii, vulcani vehementi 
fimi &c. efficere valet, ut liquida a tellure removeantur penitus 
furfum projecta. ^ Potius quantumvis difperfa in cive iis 
gravitate revertuntur ad illius füperficiem. ^ Vapores quidem 
aquei, & his volatiliores in auras adfcendunt, fed & congregan- 
tur rurfus in nubes, & depluunt guttatim, dut per nivem, gran- 
dinem &c. preipitantur in terram. Interim graviora defe 
dunt per leviora, & hac per illa fcandunr. N 


$  2I4 


Quam exiles fruit liquidorum particule minime, non tautum 


evaporatio docet, qua vel rari vel denfi fumi inflar im auras abe- 
uut ($.150.), fid & bumeclatio vel umio cum bomogeneis, quo- 
vum poros znigutiffinos fubeunt. Aqua humeéctat terram, arbo- 
res, lignum, plantas, cutes animalium, per vapores acrem, &c. 
falia vero plane folvit; olea fubeunt fulfur, mercurius aurum & 
pleraque meralla. Sic &aqua aureo aliove metallico globo in- 
clufà, ictibus impreflis adigitur ad pervadendum extus, per ejus 
poros, ad inflar roris. Pavimentum marmoreum album macu- 
lat fruftulum ligni quercini fubtus in arena humida, vel ferrum 
zerucinem contrahens. Experimentis Zu Fzyz ope fpiritus Vini, 
vel terebinthinze , vel cere liquidae marmora omnis generis colo- 
ribus tineuntur, & gaocate in dendrites formantur. Hiftoir. de A- 
cad. royal. dos Veiencesao. 1729. 7 1732. Nec reticenda eft ars tingen- 
di fericum & alia. fübriliffima filamenta & pilos per porulos & 
canaliculos; Quialigna hnmectata molliora ampliantur volumi- 

: ne, 


mw 


'DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS 167 


fe cuneilapidibus molaribus intrufi & humeti faciunt eos 


dililire in nucleo a ferra non di(fecato. j 
ít os 
Liquida alia poros aliorum f ueunt , ique müfcentur ; alia 
. fe amifceri mon patiuntur , féd. illico rurfus fi Gparamtur. —— Aér fubit 


poros hydrargyri , aque, ceterorumque liquorum ; aquam 
imbibere ;5 fpiritus frumenti, expertus eft Reaumurius Hi //7. de 
JT Zdcad.voy. des Sciences ao. 1733. Oleum vitrioli imbibit haud parum 
aquz, obfervante id olim A202. HooKio, ut Petito tefte .$ oravius eva- 
dat. 22i. Volumenigitur mifcibilium tantum diminui his cafibus, 
quantum gravitas augetur, deber. His gemina contingunt, fi aqua 
affundatur fpiritui nitri, falis marini, aut lixivio tartari&c. Sic& 
metalla liquefacta alia aliorum peris Anfinanrur; eaque vel den- 
fiora & graviora reddunt, uti » vel 210 additum vel 9215, 

velleviora ut O? vel o? vel 210 mixtum. — Pofterius quod ob- 
fervavit 77;/b. Lewis, Aurum album (platiciam) mifcens cum 
alis metallis, v. c. cum ferra liquefacto, quod malleabile reddir, 
cum cupro quod prafervat ab erugine. Non mifcentur autem 
inter fe hydrargyrum, oleum Tartari per deliquium, Petroleum 
.deftillatum, Alcohol, velfípiritus ethereus. Sic aqua & oleum 
non mifcentur, nec "fpiritus terebinthing: cum fpiritu vini, vel 


acre. 
Intelligi hinc poteft 4 eiat; qui vocant adumbratio v. c. 
Monconyfi in itineribus, ubi 1. terre loco adhibetur encaufli elarea 
2. aque loco oleum Tartari per deliquium. 3, aéris loco ceru- 
Lus vini fpiritus, 4, & ignis loco oleum Been, five Terebinthi- 
nz tincum croco. Vidi füpernatans tale oleum fanguineum 
prorfus, & poít conquaffationem promtiffime rurfus elu&&ans 
furfum. Varia alia & ipfe poffideo, & quisque formare poteft 
v. c. ex limatura martis, oleo : p. d. fpiritu vini & deftillato 
petroleo. Quecunque enim non mifcentur, & diverfx admo- 
"dum funt gravitatis, uti X; oleum Chamomille cerulcum, fpiri- 
tir 


Num qua in- 


ter fe mifce- 


antur. E 


Liquida alia 


168. PHASICXE PATT. l| SECT. 1, CÀP. IM, 


tus terebinthine , & acr, ea ad hune fcopum condueunt. — Vi- 


tri Figura.6. Tab. I. exhibiti prorfus e(t arbitraria, cum innu- 


meris modis poffit variari. . Pertinet huc quoque libella, Fig. 7. 
comparens, quce in tubo vitreo re&o ,— intus extusque equali, 


continet liquorem congelari neftium cum bulla a&rea A. Tubi - 


diameter interior 3 quatuorve lineas continet, longitudo pedem 
unufn, velíi quis velit plures pro lubitu. — Mercurii gravitas & 
vitri fragilitas ejus pondere aucta faciunt, ut preferri meruerit 
-alcohol aliusve fpiritus ordinario frigore liquiditatc haud privan- 
- dus. . Ufus ejus eft in explorando fitu plani horizontalis, in quo 
fitu bulla azrea in tubuli medio, quod notari folet, immota per- 


ftabit, fed ubi fitus non eft horizontalis, a medio defle&et, vel' 


alius peter extremum vitri. — Si longum fit planum latumve, 


utilacunar, pavimentum, murus, ita inferi poteft tubulus fat 
longe paralepipede pertice re&iffims, ut im ea fixum fervet 
horizontalem. " 


$ 215. 


"Sunt alia liquida aliis liquidiorats fubtiliora ;; alia tenaczora 


lenta, alia propter admixta craffiora. Subtilitare & volatilitate reliqua arte- 
fa&ta vincit fpiritus eethereus, quem fequitur alcohol, qui eft 


f iàtilia. 


fpiritus vini defecatifimus, quo ordine cetera fequantur fpiri-. 
tuum genera, chemia docet. Spiritus fulfuris volatilis & fumans 
multum chartee aut lintei penetrat inficitque argentum involu- 
tum nipgredine. Spiritus nitri oleo vitrioli confe&us arte G*- 
offroji, &fàl volatile oleofüm dicuntur evaporare per poros vitri, 
nierrorfíübeft. Naturali fubtilirate gaudent effluvia magnetica, 


odórifera, lux & aér fübtilior, quamquam & reliquis fua ineft 


fubtilitas occultior ($.213.). Hic quo funr puriora & fimpli- 
Ciora, eo & fübtiliora efle folent: uti e contrario compofita 
cum craffioribus fpifliora & vifcidiora effe confueverunt, uti 
mel, lac, ferum, fanguis, febum: & cera in ftatu liquido, ce- 

rumen, 


MM IUMUTTUM€MMVNUMERESS 70-- X IO. P ru 


DEÉ NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 169 


rumen, bitumen, oleum fpiffum, gluten, lutum, puls , maza, 
fyrupus, gummi, vifcus c. 


Hujus generis quoque eft atramentum fympatheticum, quod confici- 
tur 1) ex aceto vini deíLillaro & lithargyrio. ^ Hoc liquore 
limpido feribirur fuper charta alba. quicquid placet. Dum fic- 
€ata eit fcriptura , nullum ejus veítigium in charta apparet, 

- Reponitur illa charta in libro 200. vel 300. folia complexo. 
2) Ultimum folium hujus libri, ope fpongie imbuitur alio li- 
quore non colorato, preparato ex aqua, calce viva, & auripi- 

* - gmento. Poftquam claufus fuit liber per 4 plurave horz minu. 
ta, reperietur fcriprura fubnigra & legibilis, nec quidquam aliud 
inlibro erit mutatum. — Exhalationes igitur liquoris pofterioris 
penetraffe per tot foliorum poros deprehenduntur tam: brevi- 
tempore, ut invifibilem antea fcripturam tingerent fe eum illa 
conjungendo, eamque redderent confpicuam. ^ Exhalationes 
ille funt vapores liquoris penetrantes, odori quoque obviz, funr 
ergo fübtiles particule liquoris apte ad. fe uniendum cum parti- 
culis liquoris antea infcripti ," ideoque cum literis ope hujus 
mixture coloratis. Similiter pulvis fymparheticus, applicatus 
linreamini, cruore calido ex vulnere imbuto, vitrioli in fole cal- 
cimati pulvisculos exhalantes difpergit usque in vulnus vicinum, 
fuaque vi adílringente ficcat, & ad cocundum difponit. Vid. 
Lemery Cours de Cbymie p. 429. .— Vapor plumbi aurum vel 
optimum attingens fubintrat & fragile reddit. ^ Stanni vapores 
auró, argento & cupro fragilitatem inferunt, etiamfi tantum in 
tali foeo igniantur, ubi vcl minimum ftanni fupereft. — Vid. 
Crameri Decima[l. P. I. p. 28. feq. 


$. 216. 


Si gravitas liquido propria exploretur ,. lentoris indoles deeffé Vifciditatir 
agnofcetur, dum guttatim fua velut [ponte cadit inftar aquae plu- sore. 
vie; adeff vero, dum cadendo minutatim non fponte in gutras 


(/Folfii Phy. Tom. I.) -* difcedir, 


Stabilid vel 
firma funt 


vel infirma. 


170 PHYSIC/JE PART. I. SECT. I. CAT. II. 


difcedit, fed potius quafi /ozga in fila vel lora abit, & diduci fe 
patitur, manente partium coharenria pro gradu tenacitatis ma- 
gis minusve. ltem /i corpus im liquore vifcido. promotum majo- 
ven) quam pro gravitate fta vel haud vifcidorum fimilium, ref 
füentiam experitur. Deducta enim gravitatis inertia, reflat una 
vifcofze nature refiftentia, ceteris nempe pofitisiisdem. ($.204.) 


Si pendula vifcido liquori immittere. minus confultum viderur, alia 
corpora, v.c. globuli in plano inclinato, cavo canali inflru&to, 
& liquore tali repleto, decurrere, aut & ofcillare & accurate in 
hunc finem obfervari pofíent, ^ Quibus quidem experimentis 
operam a quoquam datam effe, non fuccurrit, nec nunc vacat, 
iis aliquid temporis deftinare, quod cui lubet licebit. Facile 
autem patet, adhafionem & partium inter fe, & ratione corpo- 
ris immifIi aliam in aliis, & gradibus longe diverfam effe futu- 
ram in iisdem quoque, prout magis minusve diluta aut fpiffa fu- 
erint v. c. pixliquida, fyrupi, mella, vifci, olea incotta ad 
fpifliatem, verniees, eclegmata, elcttuaria, pulmenta. 


& 219. 

Que liquida uon funt corpora, eorum partes vel firmiter co- 
baretit , vel debiliter, dum non funt fepavate. — Morum partes ita 
uniuntur, ut divelli a fe invicem nequeant, nifi vi gravitatem 
ipfarum admodum füperante. Horum partes coherefcunt qui- 
dem, fed vi gravitatem non admodum füperante, unde feparari 
a fc invicem facile poffunt, ut folia culmi ct. quando illae diffi- 
culter funt feparabiles, aut vix fumma vi finita, ut metalla, ebur, 
filices , fidera. llla falurantur fmrzza (ftovfe), hac zufrma 
(f&bmadje). — Firmitas inde conflantiam infeparabilitatis dura- 
bilem & plerisque cafibus immutabilem notat; infirmitas autem 
feparabiliaatem non adeo difficilem. 


$. 218. 


Menfura fir- quatur ferinitas zuirmitarque corporum vi ili, qua partes 
nii- tapgtum 


DE NATVRA L'T LEGIBVS MOTVS. 1I7I 


tantum nom difrumpuntur , hoc eft, que tantillum au&a partes a. mitatis in- 
fé invicem fiparat. Major enim jam ett vis partes corporis fe- firziizati;- 
parans, illa, qua cohaerent. — Ergo illa par erit dicenda firmitati, aue. 

quae anillo minor eft rumpente eas, ut divelli nondum queant. 

Id. quod experimentis explorandum effe, & gradus varios ad- 

mittere, pronum eft collectu, 


Examinavit P. Mufehenbrock. firmitatem variorum corporum in fua 
Introduétione ad coberentiam corporum firmornm, inter cjus Dif- 
féttationes occurrente. Hic brevitatis caufa tantum ea affere- 
mus, que inde excerpfit in dei ca periculo gui de Phyfique ). 
$656.  Cylindri 1 7. pollicis rhenani in diametro, fuperficiei 
polite, in aqua bulliente calefa&i & febo imbuti fibique i impo- 
fii, poftquam refrigerati erant, adhzfere: - 


Virum - r3o(g|chalybs - 22; 8 mercafita auri 150 (f. 
aurichaleum 150 - |ferrum - 3co- |plumbum - 275- * 
cuprum - 200- |ítlannum - 102 - | marmor alb. 225- 
argentum - 125 - |bismuthum roo - |ebur. -—- -- 108- 


In ito calore pinguedo parum penetrat poros, hinc fortius cale- 
fatti, &felo fere coquente imbuti, fic cohzfere: vitrum 300 (8, 
aurichaleum 800 f$, mormor album 6008, ferrum 950 (9, 
cuprum 850 (8, argentum 250 (8. $. 657. ibid. pixeos vi 
1400 (f$. conjunxit. .Filum lini, fete equinz zquale, tulit 2f 
libras antequam rumperetur , idcirco retis 7000. fila s Epod 
di continens, 24500 (8 ferret. $. 669. — Ligni trabecule ;27 
pollicis in quovis latere habentes fufpendebantnr, nec rumpe- 
bantur, nifi his additis ponderibus: 


Tilizrooofg.| quercus 1150(8 | pini - 550 
ali roco- [| fagi - 1250- | aceris 1500- 
abietis Goo - | fraxini 1250- 

' X a Porro 


172 PHYSICA PART. I. SECT. I. CAP. lH. 


Porro fila metalli in. diametro 4X pollicis rhenani. itidem fufpenfa 

rumpebantur appenfis his ponderibus 

Auri $0o(p|ferri - 4;o (£|flanni 491 

argenti 370 - |aurichalci 350 - |plumbi29! - $. 670. feq. 

cupri - 299íi- 

Adduntur $. 676. experimenta parallelepipedorum in quolibet 

. latere o, 27. pollicis rhenani, metallo infertorum, & ponderibus 
alteri extremo vicinis & 7 vel usque ad 9. pollices a foramine 
dillantibus diffra&is, & $.679. alia. Irem parallelepida lignea 

- 13 pollices rhenanos longa j pollicis crafífa rumpebantur appen- 
fis in medio ponderibus : 


Salicis ioo(g |alni - 70 | ebeni 135(B | olive go 8 
abietis 152- |cedri 95- | mali — $8- |Brafil 180 - - 
coryli100 - | populi 7;- 

Conferri cum his merentur experimenta gallica lignis variis infti- 
tuta, & cum Regula Galilei comparata, qus fic habet: refiffen- 
tiam corporum firmorum ceteris paribus effe in ratione directa 
craffiiei, inverfa longitudinis , & duplicata altitudinis. — Quo 
enim breviora funt eo plus roboris ad refi(tendum oftendunt, 
neque illico tora rumpuntur, fed prius fle&untur & crepitant, 
quam intra. quartam vel dimidiam hors partem diffringantur. 
Firmitas arborum refpondet gravirati deníitatique, qu& intus 
verfus nucleum ac infra in ftipite major eft, quam extus & fuper- 
nein poftremis annorum incrementis, vulgo pint di&is. V. Ex- 
perimenta. Buffouii. Leguntur ita quoque in. ol... Hamburg. 
Promtuarii n. 2. 


$ a 

Modus fir- Duvorum corporum, qui rumpi nefas foret, jfrgütas 

mitatem du. ?!totefeit- e. duriie 7 difjcultate , — qua — poliendo — partes 

vorum afi. CXigue ds  abvaduntur ,- fi ea comparetur. cum — fimilibus, 

mandi. ruptura jam exploratis. Locum hac habent in gemmarum, v. c. 
adaman- 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 175 


.adamantum, firmitate exploranda, fi ceteris paribus difficultas 
-poliendi gemmas cum vitri politione comparetur. Facile enim 
liquet, ea tota firmius cohaerere , quorum particule difficilius 
feparantur, quam quz facilius amoventur. 


.Explorandum foret, an & gravitatis ratio cum. firmitate ar&e co- 
hzreret. Quo deprehenfo, explorata gravitate fimul cftimari 
firmitas poffe. Datur enim & in gemmis cjusdem fpeciei di- 
verfa gravitas, quemadmodum jo. Ellicot Tran[act. No. 476. ob- 
fervata fua. de adamantübus refert, quorum alii aquam fesqui- 

q q 
sertia ratione fuperarunt, alii 45 prztgr eam ponderarunt. 
^ 


-— 


$. 220. 


Que in flatu fuo naturali flabilia funt, ea mom mifi im vio- Quomodo 
lento, vi caufimrum extergarum infita majori, liquida fieri gravitate flabilia li- 
retepta, aut C9 dofirui experimur. Hujusmodi funt corpora quida eva- 
liquabilia, five iyne fundantur, uti metalla, femimceralla & fül- Zar. 
fura, fiveaqua, ur fàlia, ive utrobique ut nitrum, borax, filia 
alia & metalla, aqua forti, regia, &c. — Que plane deftruuntur, 
ea priftinam perdunt naturam, nec opera humana ad eandem re- 
vertuntur. Ira metalla quedam, & lapides igne ita deftruuntur, 
utin virra, fcorias, & calcem abeant. Alia vero tantum exter- 
nam faciem mutant, & revocari ad priftinam naturam poffunt, 
uti cinnabaris ad $ & fulfur, & (àlia in aqua foluta, priftina in- 
doli per evaporationem réiruuntur. | Vice verfà & gue zatura- 
liter lguida fumt, fód per caufas extermas flabilitatem induunt, 
Jo reddi genio pof]itt , uti Mercurius e cinnabari ex amalgama- 
te, & pulvere atro vel rubro, in quem eft mutatus reducitur ; 
air ex nitro, & pyrio pulvere. 


Quorum corporum mutabilis cft flabilias liquiditasque, ea nos do- 
cent, utrumque non pertinere nifi ad eorum modum ftatumque. 
Reítat ergo difquirendum, uter flatus ipfis plerumque, & uter 

"arius inüt. — llus enim rationes infit efle aut infitis & fcopo 


Li 


13 rei » 


Cur varia 


e 


174 PHYSIC/ PART. L SECT. I. CAT. I1. 


rei magis convenire debent, quam cztere, quc rarius accedunt, 
& alias illas ad tempus vincunt. — Ceterum ille interne dici ne- 
queunt, quz aperte caufis extefnis debentur, quibus accedenti- 
bus res mutatur, recedentibus mutatio tollitur. Nivem & gla- 
ciem admoto caloris gradu quocunque congelationem fuperante, 
liquefcere & in aquam abire, controveríia caret. — Apparet igi- 
rur liquiditatis ejus caufa externa, zque ac in febo, cera, metallo. 


$. 221. 
OP multiplicem vero verum ufum obtinendum fapienter zm- 


ves natura-. Shifcentur naturaliter. liquida aliis. liquidis illiquidisque. ac flabili- 
liter conjun- Dus , &? viciffm flabilia liquidis. Sunt enim ut res queque, ita 


gant Hr. 


& materiales ad fe mutuo perficiendas condite ($.67.), & pro- 
videntie diving tribuendum eft, quod res mutuis invicem ufi- 
bus inferviant. ($.936.& 957. 7«ol. zat.). Hinc experimur va- 
riam admodum rerum mixturam & compofitionem, variamque 
utilitatem e diverfis illarum ingredientibus five partibus oriun- 
dam.  Chemia & pharmaceutica multiplici analyfi diverfa parti- 
um genera feparat, in ufus medicos confervat, & vicillim ea 
cum variis aliis componit, innumera efficiendo inde medicamen- 


1&4 Summa vero Dei fapientia, fuam Majeftatem perfectione re- 


rum mundanarum, quantam caperent, manifeftatura ($. 611. cet. 
ibid.) cuique corpori ea naturaliter attribuit, qua ad ufus natu- 
rales ampliffimos fua & qualitate X, quantirate plurimum vale- 
rent, que ad ortum, confervationem, inreritum facerent, qua- 
que ufibus artificialibus infervirent. —Patet inde quoqne ratio 
pororum , fiftularum, fibrarumque in vivis occurrentium. 


Evadent hzc evidentiora in fecuturis corporum phenomenis expla- 
nandis. Hic fufficit, omnes res mundanas deftinatas inflitutas- 
que fie effe a fno conditore & gubernatore, ut exacte finibus ejus, 
ufibusque optimis & ampliffimis refpondeant inferviantque. 
Cum illi tam fint multiplices , ut enumerari a nemine queant, 
opus fuit uniendis diverfis viribus rebusque, iisdem gaudenti- 

bus, 


dm. a 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 175 
: i 


bus. Nonne & ars humana illa imitatur, ut multa conjungat in 
fuis operibus, qui multis ufibus deflinantur, & talia tantaque 
in illis adhibent, qualia & quanta fufficere intelliguntur fcopo 
confequendo quam optime fieri poteft? | Si horologium horas 
non tantum indicare, fed & fonare, & fonum repetere debct, 
quoties & quando quisquam in fpiílis tenebris id requirat; fi 
prater horas etiamr horarum. quadrantes, minuta & fecunda in- 
dicare; filunz phafes & dies exhibere; fi prxludere & cantillare ; 
fi per hebdomadem menfemve contiauare fuum debet motüm, 
antequam vis motrixinhibeatur&c: nonne aliis aliisque opus eft 
parübus, viribus, nexibusque inítructum, donec omnia adfint, 
que fufficere fisgulis finibus ufibusque poffint? Nonne preter 
interna & externa adhibentur adjumenta, & impedimenta, quan- 
tum fieri poteft, removentur,. oppofitisve remediis vincuntur? 
Quidni de operibus divinis, eorumque inexhau(tis ufibus, qui- 
bus funt aptata, longe fuüblimiora & captui noftro impervia con- 
jectare licet ex iis, quz jam inteliguntur, & fperare, multo 
plura in pofterum. detegenda reíflare, fuis temperibus fapienter 
refervata? Quis enim finitus inrelle£tus ca omnia comprehendat, 
quz infinitus in operibus fuis fibi habet recondita & affequitur, 
vel nobis ignari(fimis & invitis ? 


$. 222. 

Si caufa coberentie corporum effet extevma, ea tollvetur falla- Modus. cà- 
£a caufa, &9 mmimueretur tantum, quantum caufa. amimueretur ime berentia 
pedireturve. ($.66.)5 f£ vero. izterma off , comflams erit €? eadem eaufas ex- 
^ femper, quantumvis extérme ves. rénmoveantur. ziped/anturve. (S. plorandi, 

54-); fi utraque concurrit, eodem modo explorabitur , quantum 
ejus alterutri debeatur j Ji Giiul attind:ndo ad ed, que S. 218. funt 
- graftrusta. ^ 

Quando duo afferes vi cochlearum, duo hemifpheria torhatorum 
copula , duo marmiora lvigata vi aéris comprimintur , fübla- 

tis viribus conílringenübus coharenüa ecílat & quantum dimi- 

nuiur 


176 PHYSICE PART. J. SECT, L CAP. 1I. 


nuitur vel impeditur compreffio, tanto minor debiliorve erit & 
coherentia. Si vero & gluten inter afferes, aut lignea hemi- 
fphzria interje£tum fit, quod necdum exaruit, remotis quoque 
viribus externis comprimeritibus cohzrebunt tantum, quantum 
: glutinis vires valebunt. — Poftquam gluten penitus fiecum erir, 
vel remotis omnibus externis compreffionibus fola vi glutinis vi- 
fcida, aut fi hoc mavis, fola vi infira cohwrebunt pofthec. 
Jam fi due marmora aut meralla polita cohzrent, explorari eo- 
rum vis, qua coherent, poteft in libero are per pondera ap- 
penfa & eo usque au&ta, donec divellantur ($.218.); deinde 
quoque in loco ab aére evacuato: ita innotefeet, quantum ejus 
debeatur aéris compreffioni, quantum vi interne, v. c. viscofi- 
tati pinguedinis interlite, vel mutuo nifui partium ad fe invicem. 
Apparet inde, utilia fore experimenta, quibus cohsrentiz cor- 
porum in libero aére determinate conditionis differentia ab ea, 
qui in vacuo deprehenderetur, exploraretur. De methodo id 
obtinendi fuo dicetur loco. Si nihil glutinis aut vifcofi intercef- 
fit, (ut fi globos vel conos duos plambi cryftallive, ubi diame- 
ter non nifi ;3 vel ;& pollicis eft, ita diffecas, ut fuperficies utri- 
que equalis & planiffima fit, & tum | eos fortiter ita apprimis 
ad fe invicem. more Defagulierii, ut fimul eos dextrorfum fini- 
ftrorfumque contorqueas, ne quid aéris vel alius peregrini cor- 
poris inter eos reflet, fed omnes partes plumbi &c. in fuperfi- 
ciebus illis fe mutuo ira contingant, acfi plumbum &c.. effet col- 
liquatum) & externe caufe comprimente& remotz funt, pate- 
bir vi intern coherentiam earum deberi, Que vero caufe 
compreflionis, przter aérem, fuperfint, illud hic nondum expe- 


diri poteft. Con£. Mufchbenbrock. Eljai de Phyfia. P. I. $. 539. 


$& 225.) 7 


Datur vis Evperientie obvium eft indubie, davi in natura verum vim 
wuoni; & motricem, qua — uniri €? copulari invicem debent , [ibi invicem 
connexiomis appr opinqueatur, t vel av&iffüne uniaptur, vel faltem cobereant, 

re- quam- 


28A. DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 177 


quamdiu propter finem. obtisendum teceffe off, vel im certo ordine rerum ma- 
collocationis € fituy, quantum opus cft, mutabilis aut uma ffnut, terialium. 
aut fibi invicem füccedant. Nulla enim corporibus accidere po- 
teft mutatio nifi per morum ($. 128. Cof.) ; nec ullus contin- 
gere motüs fine vi motrice ($. 137. 75/7.). nde nec ullas ob- 
fervare mutationes in corporibus poffümus, quam qui ope 
motus & virium motricium continount ($.71. 2//7.), nec ex- 
plicare illas, nifi ope extenfionis vis inertiie & motricis ($. 158. 
1)id. ). Nullum vero idoneum proflat arceumentum , multo 
minus ulla apparet neceflitas, propter quam vis mhotrix infinita 
aut Dei fit cenfenda, quemadmodum ea, qua omnes res con- 
Ísrvar continuata velut creatione. Potius finita illa & limitata 
effe intelligitur, & vis corporum activa naturalis, principium 
omnium in corporibus mutationum fiftens ($. 137. 2277.) quee 
in continuo conatu locum mutandi confiftit ( $ 149. ihi) & 
odfervatur illius conatus ope, licet pari aut majori vi finira con- 
* traria impediatur, quo minus moveatur, feu ut quiefcat, aut 
violenter moveatur. —Ubicunque iseitur datur motus vel ulla 
corporum mutatio conítitutionis; etfi motus obfervabilis ex- 
pers, ibi dari debet vis motrix in rebus materialibus, a quibus 
- ille efficitur motus. — Neque illa ubique externa effe pores 
a propter abfurdum progreffum in infinitum. ($. 95. z22.))  & 
continuum ominis materie conatum agendi atque motum ($.170. 
ibid.), nifi illi refiftatur. (S. 171. ibid. ). lneffe igitur partibus 
elementisque corporum deber ratio nifusque cur fic potius, 
- quam aliter uniantur, cohzreant ($. 200. 27/27.) , &- viciflim fe- 
— parentur fine obtento. 


Alia in mundo uniri, slia tantum coherere , alia ne quidem coh 
rere nifi laxo admodum fignificatu obfervantur, cum fat magna 
inter ea intercedat diftantia, ut alterum fine altero proprio mo- 
tu feratur, certo tamen & fapienti ordine ac nexu. Hujusmodi 
nifüm tendendi ad fe invicem & fe adu uniendi, nifi quid obfter, 


(Folfü Pl: Ton. 1) | Z in 


178 


PHYSICJE PART. LI. SECT. I. CAP. X1. . 


in multis obfervamus corporibus. in atmofphera v. g. aggre- 
gantur vapores aquei in gutras aut frigore accedente in prui- 


nam, floccos nivis, ftellulas variarum figurarum, orbiculosve, in 
grandinem & lapides grandineos: exhalationes vero pingues & fa- 
linz in fulgura, fulmina aliaque meteora; in aqua cengregantur 
particule falioz in cry[tallos, terreítres in arenam & lapides; in 
igne confluunt particule metallice alieve, e mineris excoCz ; 
in terra confluit aqua im fontes & rivulos immo flumina, lacus 
& maria, concrefcunt lapides , gemmz , minere & mineralia 
feu foffilia quzvis. Quo magis res earumque vires inter fe con- 
Ípirant conueniuntque, eo & facilius proniusque ruunt in unio- 
nem, mutuosve quafi amplexus, a reliquis minus convenientibus 
difcedendo, aut & illa quatenus aliis non. prorfus repugnant re- 
tinendo. Si alcohol mifceatur cum fpiritu urinofo fubriliflimo, co- 
agulatur illico in corpus durum fere corneum, quod vocatur offa 
Helnontianz. — Si alcohol cum. oleo olivz & vitrioli deftillatur in. 
fpiritum zethereum, major eorum pars abit in corpus durum 


aqua haud folubile. Si Mercurius in. aqua forti fit folutus, af- 


fufa muria, magis conveniens cum illa, mercurium peste. 
bit in &ilidim, in quo inílar albi pulveris confpicietur. : Sic fi 
argentum fit in aqua forti folutum, immifía cupri limatura aut 
lamella ita folvetur, ut przcipitetur argentum; poftea inje&um 
ferrum przeipitabit cuprum; ferrum rurfus precipitabitur in- 
je&o Zinco; quod rurfus dimittetur ab aqua forti, inje&is ocu- 
lis, quos dicunt,  cancrorum, —przcipirandis | poflea affu- 
fo fpiritu urinofo , nti hic feparabitur fupernatando per ad- 
ditum feu immilfum fal aleali fixum. — Qui. experimenta colle- 
git preter Nelvtonum in Opt. Mufchbenbroekius Ef. de Pbyf- D-36 
cct, Quibus alia fimilia peti poflunt ex eodem chemise fonte. 


Hunc nifüm impetum, feu appetitum fe invicem conjungendi, alii 


cum Leibnitio confpirationem, alii cum Newtono attractionem 
vocarunt, vel vim centripetam, aut graviratem. — Vocem attra- 


&ionis, 


f. mns. 


DE NATVRA ELT LEGIBVS MOTVS. 179 


&ionis, ait Newrtomu: Princip. Philof. P. I. prop. 69. im Scbol. 
hie generaliter ufürpo pro corporum conatu quocunque acce- 
dendi ad invicem, five. conatus ifte fiat ab a&tione corporum vel 
fe mutuo petentium, vel per fpiritus emiffos fe invicem agitanti- 
um, five is ab actione etheris aut a&ris mediive cujuscunque 
corpora innatantia in fe invicem utcunque impellentis. Eodem 
fenfu generali ufurpo vocem impulfus conf. Defin. $. L. I. ubi 
inquit , attradiones & impulfus eodem fenfü acceleratrices & 
motrices nomino. Voces aurem artra&tionis, impulfus & propen- 
fionis in centrum pro fe promifcue ufurpo. Unde caveat lector, 
me per hujusmodi voces cogitet, me.fpeciem vel modum a&io- 
nis, caufamve aut rationem phyficam definire, add. notata $. 
156. . Hoc fenfu admittitur vis attra&rix Anglorum & eorum 
ducis Newtoni, tanquam ad motum confpirantem Leibnitii re- 
. vocanda, fi concipiatur per vim infitam impulfu fluidi externi 
»modificatam, quemadmodum in hy pothefi vis motricis omni cor- 
pori infite concipi debet. ($. 292. Cofinol. in not.). | Neque 
Cartefius. quietem corporum juxta fe invicem aliter accepifle vi- 
detur. Forte & antiquorum cupze3eiz fimili fenfu generali, 
ut phenomenon , accepta fuit, cui opponebant QYTWE/O ey, 
quam nunc repulfionem aut vim centrifugam dicunt. Alii illam 
vim contrahendi & expandendi appellant, uti Ao/. Greez in fua 
Philofophia of tbe contrattiver und expaufoer Force. 


$. 224. 


Firet cobevendi irmorum & durorum unde obfervando inno- 


tefcant. & aftimentur, patet ex $. 218. /67; liquidorum portiffi- 
mum e gravitate propria, nifi volatilitas ($.2 1I.) aut tenacitas ($. 
216.) accedat. Nempe & hic actio coharendi aequalis eft actioni 
fcparandi ($.1 5 6.), nec nifi exceffus impenditur in motum. Jam quo 
graviora funt liquida, eo ceteris paribus majori viopus eft ad ea 
feparanda vel ad motum in illis efficiendum, v. c. horizontziem 
vel verücalem, uti defcenfum. / Sic per hydrargyrum roa de- 


4.2 fcendit 


Duoniodo 
illa e[Hman- 


da . 


( EL 
Üua vi di- 


ffantia fc pe- 


tant. 


180 PHYSICJ PART. L SECT. L. CAP. dà 


fzendit, nifi quod ipfo eft gravius , v. c. coagulatum ggdu; vel 
amaloama; ;nee per aquam, nifi qnod. aqua eft gravius... Hinc 
paullo graviora tantum in illis defcendunt, & paullo leviora ad- 
ícendunt; & quo major eft exceffus eravitatis alterutrius, eo 
celerior eft motus adícendentis vel defcendentis in liquido. 
Quo major eft compofiti ex gravioribus levioribusque levitas, 
eo major cjus pars fupernatbit, & quo propius abe(t gravitas 
compofiti, eo major ejus pars fübmergetur, & minor eminebir 
inliquore. | Sunt inter f? fpernatantia, ut partes fubmerfz. 


Quz adfcendunt in liquore, & in illo füpernatant, ea funt ipfo 
leviora ia modo fux,compofitionis; & fi partes ejus admodum 
exiguz graviores eo funt, & fubmereuntur feu fundum petunt. 
Inde & quo citius vel adfcendunt in illo vel defeendunt, eo alrer- 
utrum eorum debet efl gravius leviusve. — In füpernatando 
infuper confiderandum eft num poros fubire liquor ille potuerit, 
nec ne. Uti manifcíto patet in pumice. & lapide fpongiofo eo 
profundius illos immergi, quo magis aqua eorum poros acre 
eje&to implere potuit. .— Vid. Coroll. 5. Prop. ze. L. IT. Princip. 
Newton, e | 211 : | 


$. 225. 

: Corporum diftantium vis ad f invicem tendens feve oft. in va- 
tioge duplicata. diffantiarum reciproca... Hoc docent obfervatio- 
nes corporum gravium ($.193.), magnetücorum & fimilium, 
fibi adhzrentium & f$ mutuo. petentium. De quibus fuo loco 
luculenter agetur, nec non de caufis horum phanomenorum. 


A&io gravitatis in fingulas corporis particulas «quales, eft reciproce 
ut quadratum diftantiz locorum a particulis, inquit Nelvrom. Co- 
roll. 2. popof- 7. L. HI. Princip. «conf. . Prop. 74. L. I.- Corclla- 
rio 7. Prop. XX. L. Il. ait, que de gravirate demonítrantur, 
obtinent in omnibus aliis viribus centripetis, — Ad quas zfinirio- - 
"c V. L. I. & vim magneticam refert. De qua nihilominus 

Coroll. 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 181 


Coroll. 4. Prop. 6. C. L. II. notat, eam effe longe interdum majo- 
rem, quam vim gravitatis, in eodem corpore. poffe intendi & 
remitj, in receífu a. magnete decrefcere in ratione. diflanrize 
plusquam duplicata, & in contactu longe fortiorem quam in fe- 
paratione vel minima. | Defaguliers ei rationem triplicatam aut 


s. plus quam wiplicatam affigaat. 


$. 226. 


* Quia elafticitas eft vis, qua compreff: iin ftatum firumque 
priinumr. reftituuntur füblara; compretlione  ($..380. Cofino/.), 
& elaftica GÓrpora funt quicunque elaflicitiie gaudent, 2/77: 
ag o[citir élalicitas corporum tum ex compreffibili vel cog£tili, 
rüm ex dilatabilt vel expandenda natura, tum ex nifü priftinam fi- 
guram & partium fitum recuperandi & refiiendi, difliliendive, 
quem füblata refiflentia exferunt exercentque. Conflar experi- 
mentorum fide, nullum dari corpus, omni elafticiratis gradu 

. deftitutum.  ($. 490. Cofz/.) 


-Sic obfervamus corpora dura & mollia, liquida & flabilia, firma & 
infirma effe elaftica. — Arbores a vento agitat & incurv ate, 
rami earum , culmi herbarum, frumentorum, graminum, 
incurvati tantum refiliunt in prifca locum fitus: fimul. ac 
vis contraria ceífat vel removetur. — Aqua & liquores idu diffili- 
unt, dant tranfeunti locum foum, fed illico in eum revertuntur 
tranfitu fa&o. Gladius incurvatus & arcus tenfus, vi pre- 

mente füblata, priftinum fitum recuperare refi lieto nituntur. 
Sic pile & dura corpora in alia illifa refülrant, —Spongia com- 
primitur & compreffione finita illico rcdit ad priftinam figuram. 
Aér ipfe multum & compreflionis & expanfionis exferendo fuam 
oftendit elafticitatem. Quo pcrfectius murata corporum figura re- 
ftituitur, quove minus mutatur, & quo forüus refiliunt, eo 


" major ipfis eft elafticitas. 
| Z3 $.227. 


Note elafli- 
citatir. 


182 PHYSICIE PART. L SECT. L. CAP. IL, 


$. «227. 3 Lo 

Ratio «[i- Gradus elofficitatis eftimautur e vi comprumente e? confer- 
mandi gra-. vata ig confüiétu virium vivam fumma. Etenim vis elaflica 
dus elaflici- cequalis eft vi comprimenti ($. 412. Cofinol.),. quare cognita vi 
tatis. comprimente ejusque quantitate, zeftimari poteft oradus "elaflici- 
tatis quantus fit. Preterea in conflictu corporum elafticorum 

eadem eft virium fumma ante & poft conli£tum ($. 480. 2/74.) , 

id quod eriam ex menfüra virium vivarum ftabilirur. ($. 485. 


glia.) 


Eft quoque vis elaflica in concurfu corporum zqualisimpetui a 
corpore fortiori in percuffione amiffo, in incurfu autem unius 

. án alterum impetui ab incurrenté amiffo ($.444. ii2.). — Redu- 
elucitur quoque actio elafticitatis ad. percuffionem | ( $. 44.6. ibid.) 
ur & illius regulis effe&tus cítimari poffit. ($. 429. eg. ibid.). 
Si quod corpus perfecte elafticum daretur, ejusque elafticitas po- 
natur — 16, ex Defagulierii wítimio vitri elaíticitas erit 15, 
eboris r4, aciei r4. cet. Comprimi & hzc corpora, dum 
fubrilia funt, fe patiuntur. 


9: 229. 
Quid fit. ci- Si ofcillationes exicue & admodum celeres funt, ci/ratzo- 
bratio? zt appelantur- Obfervamus enim gladium vel rude poft in- 


curvationem fubito füblatam, multas & repentinas edere vibrati- 
ones, antequam in rectum fitum quiete reftituatur & in eadem 
maneat. Sic & rami arborum, loco fuo depulfi dimiffique fu- 
bito fuas edunt vibrationes antequam redeant ad quietem. 


$. 229. | 
Quifons? —— Ab ictu corporis elaftici, &illico ad aliud durum applicati, 
aut oritur per ejus vibrationes fozur, h. e. fimilis vibratio aeris feu 
motus tremulus audibilis, aut non oritur. — Prius contingit dum 
elafticg vibrationes funt vehementes, perfrequentes, celeresve; 
pofterius 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTV& 185 


- pofterius dum funt valde debiles & rardi. lllo cafu corpora di- 
cuntur /ozora , hoc autem zzfoga.  lratube, tibie , chorde, 
venti quoque fortes fonos edunt, & currus, tonitru cet. 


$. 230. 


Soni determinatam «& facile obíervabilem vibrationum Qui4 & 
differentiam continentes, quia intenfiores funt, £ozi vocantur. quotuplex 
"Toni dicuntur acuti, quorum vibrationes fünt admodum celeres ; torus? 
graves autem dum funt rardiores illis. Obfervat Defaguliers, ; 
chordam 12 vicibus vibrantem intra fecundum, dare fonum 
infimum graviffimumque, pauciores nullum; at fi 6400. vici- 
bus vibratio intra fecundum contingit, illum tonum effe fum- 

| mum vel omnium acutiffimum. — Ex Celeb. Eu/erz Theoria muft- 
ce extremi foni gaudent vibrationibus 292 & 7520. Numerus 
vibrationum duplus dat octavanr (Qiezacov ) fuperiorem ,. reli- 
qui ejusdem progreffionis octavas altiores. — Si 30 effet tonus 
infimus, & octo o&ave dantur, ultimus contineret 7680. vi- 
"brationes intra fecundum. — Eft erro octava ad datum tonum uti 
2: I1. Reliqui toni per intermedios nurneros vibrationum fa- 
cile internofcendos auribus, prodeunt. E.g. Si vibrationes fint 
uti 3: 2. h.e. fi unius vibrationes bis abfolvuntur, dum alteri- 
us ter, habetur jkmevre f. quinta; fi funt ut 4: 4. habetur 
quarta (Jixrescogov)5 fi funt 5 : 4, habeturtertia major; fi ut6; 
$, tertia minor; fiut g: s,fexta minor, prioris ad octavam 
complementum; fi5: 3, fexta major; fi 9: 8, fecunda vel to- 
nus major; fi 10: 9 fecunda minor; fig: $,íeprima minof, 
fig: 8, feptima major. 

. Mirum non eft, obfervationes fonorum tonorumque extremorum 
ab aliis aliter determinari, cum partim auditus aliorum fit acuti- 
or, ' aliorum debilior hcbetiorque ; partim experimentorum diver- 

- fitas alia fuppeditare principia concludendi poflit. —Euleri expe- 


rimentum captum eft ope metalli chorda 1585 pedis rhenani 
: longe, 


Vibratiouer 


184 


RHYSICE PART. I. SECT. 1. CAP; -1I. 


longe, 61 grana ponderantis, ^ Cui adhibet formulam, iii 
Y 3166.n . . 3 prr Mictu 
—-—— , in qua notat a longitudinem chorde metallic in- 


a 
ter hypomochlia; 11:5: 355.rationem diametri ad periphe- 
riam circuli; pondus vero appenfum, quo tenditur chorda ad: 
pondus chorde, uti n: r. 3166. fcrupuli prebenr longitudinem 
penduli, fingulis fecundis ofvillantis; tota autem formula docet 
numerum vibrationum repertarum. Hic nempe a eft — r1 5 1o, 
Y 3166.7432 
I$10 

5392. Hz vibrariones refponderant tono 4 in mufico iníru- 
mento. Inde colligit, tono c congruere, 17, 6 vel 1189. vibra- 
tiones, & fuperiori quartz octave 1888. Supra & infra quam 
duas alias octavas admittit, fic oritur fummus 7552, & imus 
291 vel 30. vibrationes abfolvens. . In Anglico autem experi- 
mente alia admittitur inferior o&tava, quz ex 29. formata eft 
1 44 vibrationum ; fubfiftitur autem infra fummam Euleri o&avam, 
circa numerum 6400. vibrationum , qui 1152. vibrationibus 
minor eft Euleriano. —Kraftius in fuis experimentis flatuit non 
audiri fonum, nifi 59 vel 60. vibrationes ad minimum abfolvat 
intra minuti fexagefimam partem. — Videntur plura requiri expe- 
rimenra accurate determinata usque ad extremos ronos, antequam 
diverfitas ex acris aurium & corporum tremulorum varia indole 
dependens ad liquidum omnino perducatur. — Ufitantur ut pluri- 
mum 4 oCavz, ne celeritas foni in acre femper eft eadem, qua 
dere alibiagetur.  Conflat quoque e przcedentibus, pendu- 
lum fecundorum non effe ubique ejusdem longitudinis, neque 
chorda tenfa in medio moveri folet, ut arcus accurate circulares 
ejus vibrationibus infint. 


$. 231. 


Fibrationes obfervantur uoa folum in [onis tonisque (S. 230.), 


n— 46080: 61—7432, ideoque iif. 


atri et Incis. fédG9 im luce; idzoque preter airam7 lux ingenti gaudot ac sititur 


elafficitate. 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 185 


elaflicitate. Sepe in fulgetris repentinze fe excipientes vibratio- 
nes in fpitlis admodum tenebris nocturnis obfervantur ab omni- 
"bus, quiatrentiüs eà intuentur. — Pariter fi tubus vitreus ab acre 
rorfus evacuatus,' in tenebris|fübito per digitos comprimentes 
Suet vel & globus talis ad manum affri&us in gyrum tor- 
quetur , illico lux oritur, & tubum & alia reddens vifibilia. 
Idem praftat quoque phosphoreftens barometrum, deorfum 
furfumque commotum , aceoipfíolucens. ^ Affrictu quoque 
& collifione corpora dura, uti chalybs & filices, fcintillas edunt 
lucentes, non fine vibratione percufIi chalybis 'excufüs, modo 
ita collocerur lamina ejus, ut poft percufTionem ejus vibrationes 
confpici poflint. — Quanto velociores fint lucis vibrationes aériis 
in etherologia difquiretur. - 


Quia vibrationes admodum celeres requiruntur ad fonos$ 
tonosque edendos ($.228.), corpora fonora valde elaftica effe 
debenr, ideoque & ipf? aér. Multo magis igitur celeritas lucis 
longe majorem .ela(ticiratem loquitur, dum multo citius videtur 
flamina tormenti in longinquo loco explofi, quam ejus! fonus 
/fragorve ad aures pervenire poteft.: Quod hic vuleari experien- 
tia notum fümi poteft, fuo loco diftinétius determinandum. — Fc 
aér igitur, & materia lucis caufa, ingenti gaudere elafticitate 
obfervantur, ; 

! 
Due hz materie fluidz infi igni i gaudere elafticitate deprehenduntur, an- 
vero illa utrique communis, vel alterutri propria fit, fuo demum loco 

| poterit indagari. — Quod vero aliis quoque corporibus elafticitas 
infit, id "E ex adjun&tis particulis acriis & cthereis derivari 
poffet ($. 246.). Neque hic locus aptus e(t ad excutiendam 
quiítionem, an elaíticitas nifui coherendi contraria dit, & vim 


repellendi fcparandique fiftat? 
 QPolfi Pbyf. Tom. I.) Aa $.232. 


DeElevientit 
feni bilibus. 


186 PHYSICAE PART. L-.SECT. L. CAP: Il ^ 


$. 232. 


"Autiquitus elementa corporum (vel fimpliciora corpora, in 
"qua alia refolvuntur) quatuor obfercata fuere, ignis fubtiliffimus,- 
aór, aqua & terra, ad quee revocari omnia, que nofcuntur cor- 
pora poffent. Prater duo illa infigniter claftica ($. 231.), aq 
& terra occurtit, a nemine in dubium vocanda, ge id in 
phenomenis « xdquieftims. Dum ignis lucet, & calefacit; aér 
viventium xefpiationi & fonis infervit: aqua potui & nutritioni 
N'iventium sliorumque folutioni, terra firmitati omnium accozn- 
1odàm eft." Poffent. quoque da duo genera referri, agiliora 
4a & fübriliora fluida, & ftabilia ac craffiora, fcilicer aqua & ter- 
t2, quarum illa' conglaciara fàt ftabilis evadit & ulia lagen 
ties gravior eft acre. 


ES '4s fri be: 7T. 


Hb quatuor pol Py dapisd & Platonem Ariftoteles quintam ad- 
didit materiam vel effentiam , quam vocat, atherem forfan ab 
igne fejungendo , unde mentem effe extüifeusae! "Tullio tefte. 
Quanquam alias igaem pro mareria fubtiliffima, eumque & ter- 
ram fincerioris indolis ftatuit, quam aquam & a&rem, itaque illa 
extrema, hec media vocar. L. 14. de Genzrat. G^ Corrupt. e. 3. 
€um Permenide, gravitatem rerrz, igni levitatem vindicans, 
Alii cum Platone unum duntaxat medium inter illaextrema po- 
fuere, atrem cum aqua conjungentes. — Ariftoteles elementa fieri 


afferit e materia prima, ipfis autem qualitates taCtiles tribuit, ca- 


fidum & frigidum, humidum & fiecum, e quibus reliquas, uri- 
tiem, mollitiem, grave & leve; afperum, lene; lubricum ari- 
dum; craffum, tenue derivat. Cap.z.ibid. emi tribuit calorem, 
aque frigus , acri humorem, (forfan ob yapores, quos continet 

aqueos), &terre fi iccitátem, Cap. 3. ignem vocat calidum & fie- 
curd, acrerh calidum & humidum, velur evaporationem, aquam 


frigidum & humidam, terrai autom. frigidam &ficcam. — Quia 
J Vero 


 -——— n 


DE NATVRA ET LEGIBVS MOTVS. 187 


vero elementa e materia prima oriri flatuit , miürum non eft, 
quod ea transmutari in fc invicem contendit, .ut cx uno fant 
omnia, & omnia ex omnibus c. 4. &wavra e£ daavrOV: 60 ; 
item aw ex avrog "ywer24. — Quo principio infrunite Alchemi- 
fte nituntur, & quidam Phyfici recentiors, an. meliori fucceflu, 
dies docebit. — Alii duo tantum elementa admittenda putant, 
gtherem & acrem, illi vim expandendi, huic contrahendi, vel 
centripetam feu attrahendi & centrifugam feu repellendi, materie 
feu innominate , íeu variis nominibus appelláte tribuentes, 
Cartefius tria fuüfficere putat elementa, materiam angulofam fub- 
tiliffimam, e qua folum & fixas componi arbitratur, tum globo- 
fam feu clerum materiam, denique craffam, e qua terra, pla- 
nete & comete conílent. Princip. P. IIT. ».52. — Ubi lucis, acris, 
et terre atque aque alia tantum nomina proferri videntur. 
Quando Chemici tria principia a&iva ftatuunt, falia, fulfur, et 
mercurium, illis velut pafliva adjungere folent aquam et terram. 
Parum igitur vel nominertenus et hi ab illis antiquis recedunt, 
qui acrem et etheroam in aqua et terra dari obfervarunt. 


E : : 


Z T LAST 


AA 


SN 


y 


* 


188 PHYSICUE PART. Ll. SECT. 1l. CAT. 


PH Y5ssE-C- 7E 
PARTIS I. 
SECTIO SECVNDA 
EAQVE MEDIA, 


SISTENS 


VRANOLOGIAM, 


SEV 


PHYSICAM COELESTEM. 


CAPVT.I. 
DE.COELO ET SIDERIBVS. 


Niue Er 
Quid fit fidus C mundi iramenfíaà, barbare tomlia, velglobi mun- 


vcl ftella ? dani, in diametro fia multas milliarium (ge ermanicorum) 
centurias complectuntur. Quia globi circiter funt, vi 
circumquaque centripeta gravitatis contineri & firmiter conne- 
&i eoruin, partes debent, ut ab initio mundi conftanter perdu- 
rent — Unusquisque globus ccleftis apellarur /74//a vel fidus. 
Quia lucent, recte quoque lumina vel luminaria mundanaf. globi 
luciferi dicuntur. 


Orbem terrarum, vel tellurem, quam inhabitamus effe propemo- 
dum globum tam vaftum, ut diametro fua mille feptingenta et 
20 milliaria germanica comple&tatur, dudum eft evictum. — Lu- 
na quoque quamvis multo minor tclure, tamen et ipfa fere 
quinque milliarium centurias diametro exequat. — Quare hec 
corpora cali immania merio globis mundanis accenfentur. 

Stellae 


. 


DE COELO ET S$IDERIDVS. 189 


: 'Stellae quidem plerumque: foli er lunae opponuntur, ut fpecie 
exiguos norent globos mundanos lucentes. Sed et hos multo 
majores effe, ea, qua apparent, fpecie, 'ipfaque luna, aítrono- 
,mis compertum habetur. .. Sidys vero et pro ftellis fingulis, fo- 

; leetlena, et pro conftellatione, h.e. figno e multis ftellis compofito, 
^ufürpatur. ^ Graecis 45/74 & as62», noíltradbus Ctern ftella 
auditur. ti 

s $ 234. 


Coclum & coelus, vel urantiquiores negleQto etymo ufürpant, 9,57. 


coelum dicitur va(liffimum illud fpatium permeabile, in quo fi- 
dera continentur, vel domicilium fiderum, in quo & fedem fu- 
am habent & moventur. Poreít & fpacium ftelliferum dici & 
fideribus pervium refertumque: item athereum expanfüm il- 


pellüéidi écerüleique. bi à 


lud immenfüm, circumquaque terram ambiens inílar fornicis 


. Nomen accepit laünum a graeco x£iÀec, & vov, quod cavum 
norat, tefle Varrone, quia reítudinis f. cavi fornicis omnium am- 
plifümi modo undique apparet. Graecis vero improprie 
e^wmx?$, propie Sezvo6.dicitur et per mundi loca excelfa vel 

fumma, et habitaculum Deorum (quos ftellas effe putarunt ) ex- 
plicatur.  Firmamentum quoque (*?e21»44 dieitur, quia velut 
fcdem immotam firmiffimamque refert, et collocandis in eo mo- 
vendisque fideribus in orbitis fixis infervire. deprehenditur, 
Nofítrates appellant Syimmef, velut fornicem teftudinemve, Bel- 
gae jemef, Angli Peávem, e Saxonico Deben, quafi elatum at 
fublime tegumentum irtus cavum, extus convexum. — Dum uni- 
verfum in celum et terram difpefcitur, eo nomine venit quid- 


quid praeter tellurem datur. 


— boc235v.noiup. 
' Sunt, qui celum in varias vegiones dirimunt , €2 celos calo- 
vum omnes celi umiverfi vegiones falutant. ^ Alii tunc celum vo- 
Aa 3 cant 


lum 2 


Divifo cali. 


-— 


190 PHYSIC/E PART. L SECT. IL1.^CAP. I. 


eant uniuscuj usque fideris velftelle atmofphoram & vorticetn, uti 
acmofphoeram telluris, lunze, folis ipfius celum vocant; alii 
vortices cartefianos, quos fineulis fixis tribuunt, totidem.ccelos 
vocant; alii ccelum  folare.cado reliquo aut fixarum ftellarum 
opponunt. Cui tandem cclurn. Dei. & beatorum e Theologia 
adjungunrt. Hic fubfiftimus in 6o, quod obfervationibus pater, 
cclo, quod fidera quaque obfervabilia continet & confpicien. 
da prabet, quando nihil obftat. Quod celum dum fpatium 
hujus univerfi, recepraculum promtuariumque univerfitatis re- 


rum, hofpitium diverforiumque ftellare vel fidereum eft; pro 


Divifio fide- 
derum in 
duo genera. 


fübiru in regiones ratas amplilfimasque diílribui poteft, todo" 
id nature convenienter fiat. Ita omnes cceli, cceli celorum, 
vel celum univerfum cunctas illius regiones notat comprehen- 
ditque. 


Si náture convenienter divif o celorum inflituenda eft, vix itle 
fieri poterit, quam in regiones vaftas fixarum dite a centro 
fundi diverfitate obfervabili nixas, & inde a condito munde 
diremtas, prout Jam oftendetur. 


$. 236 

Sidera: alia; luce. ipnutabili fplendent , eaque alia fs dod vie 
cina calefacieate j alia. aom afi luce muli acc alia fidera nllate- 
nut calefaciente , etiauxfi per diflautiam uon inipediantur.... Solem 
deprehendimus ab omni. zvo ur | íplendidum femper, fidus 
obfervatum fuiffe, & plus quam hemifpharium telluris perpetuo 
& colluftraiTe ,. & calore fuo fovifIe, ac vivificaffe... . Sed multo 
propior telluri una, nec minor fole apparens, luce admodum 
mutabili, plena in plenilunio, dimidia ia quadrantibus , .& ma- 
gis diminura in reliquis phafibus, tandem in novilunio nulla 
luce gaudet, neque quidquam caloris telluri impertirur vel in 
plenilurio, lla igitur etfi in numero fiderum continetur, vi 
(olari..carer,. neque quemquam calefacit aut. calefecir unquam. 


Quod 


——— 


!pE COELO ET SIDERIBVS$ '^ 191 


Quod vel ex eo patefcit ,' quia ne plenilünii quidem lux fpeculo 
cauftico excepta thermometrum! adfcendere facit, . fi experimen- 
tum; quam optime inftituatur.-.- Conf. ZZ Mettiazum experimur 
tum XP. in Dotrbavii Cbemia P. L. do igne. Iv 
- "Quod vero nimia diftantía cale&&tionem per radios minu- 
"at, tandemque penitus tollat, vel ex vitris caufticis feu lenticula- 
ribus colligi poteft... Quo lentes virrez fünt minores, eo tüi- 
"pus rádiorum capiunt & concentrant, eoque minus calefaciunt, 
?ae tandem nihil Calori$^ prabenr, dum fünt-minime, teftibus 
microfcopiorum obfervationibus. Jam quo major eft folis a fi- 
;dere diflantia, . eomiinor fol appar'et; uti! quo minor eft diftantia, 
. eo major apparer. |: Quo minor apparer,: o -pauciores: przbet 
;radios eoncentrandos;:. Quo.pánciores; offert! radios concert 
.trandos;. eo minus-concentrat à calefacit. ideoque. cuni; perexi« 
,guus apparet, nihil caloris praebere poreft.. .E contrario igitur 
fi, quod fidus perpetim magnum apparet, ejus .diftantia non de- 
bet officere calefactioni, dum ejus radit fàt copiofi concentrm- 
tur... Si nihilominus n? tumc quidem, calefciunt vi calefaciendi 
fidera alia deftitui rccte ftlatuuntur. "m 
Qux hic de fole & luna, ti quam exemplis notiffimis & indubiis 
adítruuntur, ea facili negotio ad alia fidera; que vdl perpetuo ^ 
lucere videntur, vel non rüifi-murabili racione modo lucent alüg; ... 
modo nonlucent applicantuf; |. 0050 0550 : 
ect n imi $ 2237 :i m iir! VY y 
Propria luce gauderé vel per fé lucere dicuntur fidera, quequa- 042 sorct 
quaverfus conftanter eodemque modo aliis lucem przbent, nifi gaudere Iu- 
quid obfté jcarereanitém illa; nec nifi alietin gatllere cenfenmur;qui ce propria 
non lucent nifi: quoad aliunde ecéipere lucém robfervagtury ita- 27 2/7, 
que eatenis non licent, quatenus exm hemifphetsii partem aliis 
oftendunt, qu: aliunde non.coliuftratur. ' Hinc penitus non 
lucentalüs ; quibus non obvertunt nifi faciern aliena Juce de 
5c ; ftitutum 


Stelle vel fi- 
x«, veleur- 
ventes, 


192 PHYSIC/IE/'PART, I; SECT. II; CAP. I. 


füiruram, aut non nifi tantillum marginem colluftratum; "qui ibi 
videri nequit. Prioris generis. fidus eít /o/; pofterioris Juwza 
Quia fieri poffer, ut nec prioribus lux propria, eo fenfu,: quo 
vulgo dici folet, infit utarnur hac phrafi, quafi ira effer: : quia 
ira apparerent corpora ignita; vel ut ea non noretur; nifi ea- 
dem & immutabilis illa lux, quam aliis conftanter & perpetuo 
quaquaverfus oftendere obfervantur. Quibus illa audacior vi- 
detur appellatio, illi dicant eam lucem apparenter immutabilem . 
vel femper. eandem; contrariam vero ili variabilem f. varie 
apparentem. | 


Uti perfe lucere cenfemus lignum  incenfum , candelam & 
facem — accenfam , licet non per  effentiam | naturamque 
ardeat vel id lignum vel candela aut fax: ita mec obftabit 
illis, qui fidera per fe vel. propria vi lucere dicunt; qio minus 
aliam hujus lucis & caloris caufam agnofcant, quz fola fiderum 
effentia haud contineatur. Ferrum ignitum non per fe fed per 

ignem, quem continet, lucere dicimus & calefacere, erfi quam- 

i diu ignem in fe fovet, tamdiu per fs lucere & calefacere vi- 

detur, : 
$. 258. 
Sidera, qua fuum inter cetera locum fitumve mutare 

,vulgo non videntur ,. appellantur /idera f£xay | (4562. - evüedeneva.) 


. vel flelle fixe. — Que autem moverl inter cetera & vulgo ob- 


fervantur, eafixanon funt fed vaga f. curfores celeffes, (mkavwueva), 
& circitores, dum circa alias revolvuntur. — Curfüm enim ipfis 
erennem conftantiffimumque dudum .Greci & Cicero tribu- 
unt. L. HI. de uat. deor. c. ig. féqq. & driffoteles Meteor. 4. c.g. 
fectamur etiam in his, que in fenfus incurrunt, non nudam fpe- 
ciem apparentem , velut- olim. & foli circuitus circa terram ad- 
fcriptus eft, de quo Zullius cit. cap.wy. primus fol, qui aftrorum 
obtinet principatum, ita movetur, ut cum terras luce larga com- 
pleverit, easdem modo his, modo illis ex pertibus opacet. cat. 
Sed 


DE COELO ET SIDERIBVS. 195 


Sed qua revera locum fuum inter fidera indubie mutant, ca tan- 
tum currentibus accenfemus. ^ Tale eft luna, de qua ibidem 


plura commemorantur. - 
uii nl T 
$. 239. 
AM folem ambiunt fidera, plazete aut ftella errantes vel Quid plaue- 
vage dicuntur. Sed ftrictiori fenfu planete dici poffunt fidera t«//»t &9' co- 
eirca folem in orbibus parum eccentricis,. & fere circularibus set« ? 


Wow P 


vel circitores in Zodiaco, h. e. orbe fignifero vel apparente fo- 
-lis orbita annua utrinque quinque pluresve gradüs ei in ccelo paral- 
lelos comple&tente mota. Quz extra Zodiacum folem ambiunt fide- 
ra, quia comas lucidas & caudas quafi fiepe oftendunt, coget nuncu- 
pantur. Hiin orbiüs valde eccentricis f. ellipfibus admodum 
longis circumire folem ex parte jam nofcuntur, ex parte, ut 
illi antea, fere parabolica orbita, dum nobis apparent, progredi 
obfervantur. Quare omnes , dum obfervantur, parabolicum 
fere curfum tenere videntur, nec anté de ipforum vie ellipfi 
-omnino ítatui poteft, quam certum fit, in eadem parabola recur- 
rentem nihil ab antea in illa. obfervato differre h. e. omnino re- 
dile cometam, 


Rectiffime Cicero poft alios docet, falfo ftellas dici inerrantes, qui 
admirabiles motus tenent. Nihil enim errare, quod in omni 
wterniràte conferat progreffus & regreflus, rehiquosque motus 
conflantes & ratos. L.II. de Nat. Deor. c. 20. & inter fragmenta 
de fo confulatis L.II, — Et fiftellarum motus curfusque vagantes 
nofle velis - -- quz verbo & falíis Grajorum vocibus errant, re 
vera certo lapfu fpatioque feruntur. Ariftoteles Meteor. L.I. c. 6. 

- jam ex Pythagorzis, Hippocrate Chio & JEfchylo refert, ipfis 
- . eomeras vifos effe quosdam eífe planetas, longo demum tempore 
^ fedeuntes , (addatur Seneca nat. Queft. L.7. c. 3. 22. feqq.) quod 
ipf» propterea impugnat, quia non feruntur in Zodiaco, fed cxtra 

eum vagantur, nec comati unquam videntur planete, uti cometz, 


(Voli Pbyf. Tom.1L.) Bb quorum 


: 194. PHYSIC/E PART. L SECT. 1i. CAP. Y. 
! 


quorum coma interdum vel ad tertiam ccli partem extenditur, 
uti via lucida. | . 


: 6$; 022546: » 
Pluete vel Planetarum alii funt primarii ,. qui hoc nomine proprie 
principes appellantur, ali non nifi fécuzdarii feu primariorum fatellites. 
funt, vcl bo- Vli funt Planetze majores circa folem ambientes, quibus alii mi- 
rum comi- mores dati funt comites conftantes. — Hi minores circa primarios 
tes. indefinenter revolvuntur & una cum iliis, quibus adjuncti funt 

ftipatores, circa folem. | 
Jovern planetam eíle primarium, qui circa folem continenter in fua 
orbita revolvitur, omnes confentiunt. Eidem vero 4. datos effe 
fatellites , qui eireumjoviales dici confueverunt, per telefcopia 
ad ipfum attentius adhibita Galilco innotuit, nec hodie a quo- 
quam in dubium vocatur. 


$. 241. 
Sex: Planete Planetarum tres foli fünt propiores, & totidem ab eo re- 
primarii [o- motiores.- Illi ratione telluris inferiores , hi J'periores. Proximus 
lis afcc[e, , enim (oli planeta obfervatur Mercurius, medius lucifer f. Hefperus 
(vefper), vel uno nomine Venus, denique tellus, noftrum domi- 
cilium, noflraque nutrix. Inter remotiores propius a nobis abeft 
Mars, longius J'upiter, & longiflime Suturuur. Cur tellus Pla- 
netis fit annumeranda', paullo poft oftendetur. ' 


Quando tellus ut quiefeens confideratur, prout vulgo apparet, non 
nifi quinque planete apparebunt. — Quos Cieero c. 26. L. IH. de 
Nat. Deor. non fine errore recenfet, dum re&te quidem Satur- 
num, Jovem & Martem, (qui Grzcis funt. Qeov Q&eàoy, & 
qrugocic ) ad fuperiores refert, fed inter inferiores Marte, Mer- 
eurium priori & infimo loco Venerem ponit, quorum ille Gre- 
corum £/AZoY, hic QuweQegoc & écvsocc ell. — Bene tamen 
Venerem ait terre eílo propiorem & Mercurium remotiorem, 

fed 


DE COELO ET SIDERIZVS. 195 


fzd male eum Venere autumat Marti eff? propiorem. - Id quod 
fuis ducibus credidille videtur. — Cui accedit, quod in fragmento 
de univerfo habetur, proxime lunam ambire terram, eique fu- 
pra terram proximam effe folis circumyectionem, luciferum de- 
iade& fan&tam Mereurii ftellam curfum habere, cet. 
; $. 242. 
Luna cateris fideribus | propior. — eff telluri £o. obfercatur, 
quod r)íola major ceteris apparet, ac fupra tellurem pofita il- Cur Jwsz fi 
lius umbram fere quotannis fubit, &ab ea opacatur feu luce fo- propior. tel- 
Jari privatur: uti & vicilfim ejus umbra in tellurem usque fiepe Juri ceteris 
pertingit, & rellurem quadamtenus luce folari privat; 2) reli- ffl ? 
quas ftellas vagas fixasque occultat, & afpectui hominum eripit, 
quando in eadem reda & ftella & luna adípicienda effet, aftro- 
nomicarum obfervationum. fide;. ipfa autem nunquam pone ali- 
um planetam confpe&a e tellure fuit. ' 
Refertur a Geo. Pbranza Hifl. L.V. c. 21. cometa dirc&tus ao. 1450. 
vifus in zítate poft occafum folis multis diebus, denique fub lu- 
na in plenilunio apparens, eamque offufcansextraordinem. Effet 
quidem hujusmodi cafus obfervatu haud difficilis ; fed mirum effer, 
nullum alium fcriptorem, autaftronomum vel idem tum temporis 
velalias quidpiam fimile unquam obfervaffe. Quare dubium oritur 
aliudne meteoron vel nubes in atmofphzera adfuerit, cujus occultatio 
lunz ad cometam ab imperitis relata fuerit. Neque enim Phraz- 
za fe id vidiffe commemorat, nec diem addit, &c. Luna autem 
duodecies quotannis circumit tellurem itaque bis in nodis ob- 
umbrari a terra potet magis minusve pro ratione fitus fui ad ali- 
asm aliamve umbrz terre regionem. Solares vero eclipfes funt 
frequentiores, nec bis tantum fed ter quaterve uno anno contin- 
gere poffunt. Si du folares vel potius terreflres funt exigue, 
lunares effe folent maximz, fi terrz totius fere folis adfpe&tus ab 
-jntercedente luna eripitur, lunares vel nulle illo anno effe folent, " 
vel unica exigua.  Pauciores vero duabus terreílribus eodem 
anno dari non folent, etfi nulle interdum obfervantur apud nos. 


emis | Bu" ns $.343- 


De Figura 
"Telluris. 


Diametri C7 
peripherie 
telluris de- 
terminatio. 


Montium al- 
iitudo. 


X96 .  PHYSICE PART.L SECT: 1L CAP. lh 


i $. 243. n. 

Quia umbra telluris in eclipfibus: lunaribus: femper circularis 
apparet, palam eft, telluris figuram efft vcl penitus vel quam proxi- 
qme globofam. ($. 133. Optie.). Id quod & relique obfervatio- 
nes terra inarique iter quaquaverfus facientium in acceffu ad lo- 
ca longinqua, & receffu a loco-abitus confirmant. — Horum 
enim loca inferiora primum, tum media, denique fumma ex 
oculis evanefcunt; ut illorum primo AREA fumina, paulatim 
plurà & media , denique infima quoque in confpe&tum. pro- 


deant. 


An tellus fphzra fit vel fjhesoides; & quale, hie nondum flatui 
potefl, etfi ex gravitate verfus poles crefcente, & verfus « gqua- 
torem telluris decrefcente ($. 198.) jam verifimile fit, illam 
fpheroidi ad polos compreíIiori quam circa zquatorém refpon- 
dere, uti confeftim luculenter oftendetur, Vid. infra $. 507. 
feq. ie 


^ - 


$. 244. 

Diameter. telluvis eruitur ex dimenfione angulorum inter 
bafin & perpendiculares ad centrum telluris, & duorum monti- 
um, longea fe invicem diflantiium. — His enim iunctim a 180. 
deductis , , relinquitur angulus ad centrum, ejus arcus. Unde 
inferendo a menfura illius arcus ad i integrum circulum in tellure, 
reperitur Peripherie terreflris circulus, & ex ea diameter. 
ila fcilicet $400, hec 1720. milliarium cermanicorum, qiio- 
rum 1$ gradui squatoris infunt , | X cuilibet pers parifini 
22,166. fcreinfunt fccundum Caflinium. Si gradus 45$ Elévatio- 
nis Poli ao. 1740. menfuratus 57045. pedum parifin, i siepibétur, 
prodit muülliare— 21, 716. pedum. 


$. 245. 
Qui montes i tellure aItiffünos dimenfi funt, deprebenderunt , eos 
exiguamvatiouetn babere ad illius diametrum. Si millefima pars femi- 
diametri 


DE. COELO ET SIDERIBVS: 197 


diametri f Radii telluris cumCaffinio dicia -19629ivelt9,630 
pedum parif vix illam montium altitudo affequitur. Per recentiores 
dimenfiones Picus pedum dictorum 12, 536, Pichincha pro pe 
Quitoam: 14, 592, Cotopari Peruvianüs Í $,756; &Chimbor:fo 
19, 602 altirudine gaudet, — Ec hi comen funt, qui omnibus reli 
quis montibus notis $ celliores funt obfervari. Sed facile perfpicitur, 
partem bis millefimam diametri ratione ipfius effe tam exiguam, 
üt evaneftat fere & a remotiori ob(ervatore non animadvert tatur, 
fi in ejus oculo ifla altitudo fere pungo alfimileur vel angulus 
'vifionis minuto minor fiat. 


Si exempli loco fumatur diameter globi vicini, qus circiter peda- 

*..— lis apparet, eitmqipne oculi nudi, fed in oculo vix lineas tres 
mquat — Jam fi ;5, linearum 3 Qepreea vix bene illa ac rie vix 
quidem in oculo difcerni poterit non fatis propinquo. .— Quid 
ergo futurum fit, fi ab obje£to apparenter. pedali oculus ad ma- 
gnam diítantiam removeatur, nullo negotio colligetur, ut fi 
montes noftri ex luna fpe&tandi fi fin: Evane(cunt enim quorum 


angulus vilionis 1 vel 5 B minuti eft, 
FI 


$. 246. 
5 ,Silaxis telluris inter polos ad diametrum cequatoris fe ba- 
bet uti 229 ad 230, & d/amezro fant 1720. anilliaria germanica, 
axis 71 milliaribus propeinodurn snimor erit diametro, vel contine- 
bit t 7127 milliaria. Sed ex. gallica dimenfone gradus prope a- 
quatorem reperi eft ratio axis ad. diametrum ut 173: 174. 
quie yatio pfope abeft ab hac. 172: 173. vel 171: 172. , Unde 
axis foret circiter 1710 & fere decem milliaribus minor diame- 
tro. Quia per dimenfionem. Campb:ili. in Jamaica ratio 189: 
190, & per Gallicam prope circulum polarem | ut 177: 178. f. 
ut 6, 525600. orgyia ad 6, 562480. crura eft: fi harum trium 
 dimenfionum fummz 4 z apirnds, habebimus 19: : : I$0j, vel 
$39: 542. Sic EIOS axis Runtor Siveautem 71 five 1o milliaria 
Bb 4652 - interefle 


Ratio axis 
telluris. ad 
diametrum. 


198 PH FRAMCNS t sÉCT, I. CAP. IL i 


í nue: 
; intereffe ftatuas i inter axem & diem telluris, illa v liec 
22214 
/ 


ii; diametri erunt, iraque difficulter. Vel ope micrometri in um- 
bra telluris ob confufionem umbioe & penumbra, velabadfpe- 
€turo ex luna illa. differentia obfervaretur.. Si commodioris cal- 
culi cauà radio telluris mille damus milliaria, quorum quodque 
e&quetur 19, 630 pedibus parifinis, foret 230: 229, uti 2000: 
1991,59 X $42: 539, ui 2000: 1988,25. Pendet a ratione 
axis ad diametrum indoles fpheroidis , & ab illa plura alia in 
phyficis ipfoque fitu axis & nauticis. 


Motus ex Richerii obfervationibus penduli Hugenius primum ratio- 
nem axis ad. diametrum exputavi it, fed non fatis accuratam, ex 
' eravitatis primitive vel virium centrifugarum indole a fe deret 
fcilicet ut 577. ad 578. in. Tr. de m ; grav. Quam Nelvro- 
nur e pluribus obférvationibus in hypothefi tellurem 'aqua pri- 
nio circumdatat conflare e& materia homogenea, revocavit ad 
hanc rationem: 229: 250.  Pofílea Cel. Cleraltur. (Clairaut) 
' eam extendit ad materiam heterogeneam in 1/veoría Figure tel- 
lurir 1743. gallice edita: nec aliam rationem & in hoc cafu ori- 
ri ftatuit, quam 230: 231. p:ne defperans de Newtoniana 
fententia, fi ea. major reperiretur ratio fub equatere, quam di- 
menfi o fub circulo polari, cujus conciliationem qualemcunque 
cum illa quefivit. . Sed ratio ibi eruta 173: 174. eft major 


ratione 177: 178, nec tamen propterea ab illo prorfus reje&a- 


7 
: 
| 


^ 


eft fphzroidis figura , pluribus nixa fuleris ; nec fphera, qui 


ea molitus fit non nemo, — Caterum facili negotio reperitur illa 
numerorum diverfitas, oriunda inde, fi gr: RE. tribuantur 60, 
vel 4o. vcl 30, vd 20, vel alia milliaria, leuc cet. 


"158 $ 2T 
Num montes Rotuiditati pene Jpherice: telluvis non officiust. montes: val- 
globoftati — feque i eadem occurrentes. — Sunt enim ratione diametri tantae 
objint 8 exigui- 


quorundam fuit opinio, in ejus locum eft recepta, quidquid pro 


PA 


( DE.COELO ET SIDERIAVS. 199 


exiguiratis, ut evanefcant aeque ac pulvisculus lobo pedali ad- 
haerens, qui obfervari vix in illo poteft. — Si enim diameter eft 
1720 milliarium germanicorum (9.244.), montes altiffini vix 
unum tale milliare tranfcendunt íua alitudine. ($.245.) —lta- . 
que rotundirati telluris officere nequeunt. : 


- Hine de magnitudine telluris ex diametro ejus mediocri ($. 244. & 
.246.) calculus iniri poteft, quia ellipticum fphzroides zquipa- 
ratur fphzrz, cujus diameter eft media proportionalis inter dia- 
metrum & axem, f. cono, cujus alutudo axi majori, diameter 
bafis vero quadruplo axi minori ellipfis genitricis zquatur ($. 
151. Elem. Analyf.). — Erit igitur fuperficies telluris milliarium - 
germanicorum quadratorum 9, 288000;  foliditas autem ejus- 
modi cubicorum milliarium 2662, 560000... ($. 44. Geograph.). 
Exílat quidem ibi. 7987680000. fed. correxit ea ipfe autor 
curis pofterioribus in editionibus latinis germanicisque. Poffumus 
in his adquiefcere, que fphzrarum nature refpondent, & mi- 
nutiarum fpheroidicarum calculo hic fuperfedere , praefertim 
cum in illis fuperfint divortia fententiarum.. ($. 246.) 


Neque pene elliptica telluvis figura, ex. differentia axis € di- Num umlra 
eimetri nofcenda , obfervabilem. unibre comveuentiam cxbibere valet telluris 
cum ellipfi, .Eft enim, quantum hactenus ex obfervatis collici- Jpheroidica 
tur differentia. ad. (ümmum. decem milliarium. germanicorum ciZearzr. 
($. 246.);. quibus diameter axem füperare putatur. ^ Sed quia 
umbra telluris, uti umbra lunz;. eft conica ($.136. 67. Optzc.), 

& tefte experientia umbra lune tellurem. quandoque non con- 

tingit, fed tantum penumbra: oportet ut & umbra telluris, ubi 

Lun: eclipfin parit. triplo fàltem ea minor fit, quz eft prope 

tellurem.: - Ideoque fi umbra. ipfa triplo minor eft, exceffus 

quoque diametri-ultra axem tànto minor; .& in ratione 4255 — 

s55 Vel 34 erit, que prefertim in umbre penumbraeque confi- « 
d nio. 


Montium ff- 


'260 PHYSiEE vPArT.À! sSECTÜ TL CAP. n. 


nio difficiliore. aut" neutiquam obfervari poterit." -Apperebit 
igitur umbra telluris non nifi circularis. 
, Olim ex umbra telluris, femper circulari figura apparenti fplisric 
"7^ ejus figura SEXUS br Sed montium copia & altitudo, .& 
raüones hic alla offendunt, non: poffe illam exafte globofam 
vocari, fed fuflicere , fi NS e fpharica,. feu fphzroi- 
«les fiarudiiit ($. 243 )- Solet longitudo umbre terreftris 105. 
giametris ejus segiperario hmi 30. fere luna in edidi abefta 
ferra. 
$ 249. 


Tt " experientia tontes is tellure fortibus fic viitque origi- 


nis ufurque. Hem fn best ,' 87 variorum Jon Jui squtaley Junt.  Docent 


Dierum: €^ 


id ortus fluriipumi ubicünque' , fatebreque ; unde rivuli 
in flumüna confüiunt . Infervíunt ibitur colle&arum ibi aqua- 
rum deflixui & Fépauls inündanonum: cum éà ommium a- 
quarum indoles fit, üt'eX locis editioribus defluanr naturali fua 


gravitate & tiqoidi&ile verfus decliviora feu centro telluris pro- 


piora. Confiderantur igitur merito uti magni alembici, vel'promi 
condi & thefauri aquarum ,. metallorum, minerarumque omnis 
generis: Dum enim altera parté fole obverfi illuminantur & 
calent, altérà'opacantur umbra & frigent, itque vapores ibi 
concrefcunt &imbibuntür ab illis, fü&que grav irate poros fübe- 
unt & in caflella congregantur , unde varie erumpunt per ftrata 
Xxpe arenofa. 'Taceo: 'alios ufus non minoris momenti, uti quando 
veluti offa telluris firmitati & partium czquilibrio, gigenendis mi- 
neralibus, fpecubus fubterrancis, Vulcanis ignivomis 5 ' vineis, 
fylvis, perpetuisque nivibus alendis inferviunt, irem: profpeétüi 
in longinquum, | dimenfionibus, ' militibus, "caftellis , fpeculis 
i uc dE. fanicati cgrorum: quorundam. b q;ds- wins. ] 
1 digi, liul B: scooobt 7:- amstillen. 


/.$.2:95o- 


40 : E 'ità- 


1a M 
LU 


G—————ÉEÉEEM Mn T 


Ju tellure dumur dierum tollinngug wel feudines, y er 


DE COELO ET SIDERIBVS. - 201 


avitbinetico ad 24. boras revocat utut in fe parumper. differant, noctium uti- 
verum innumeraruin fenfui, vite perfetliomique infervientes. Hec ne- litas finiz- 
mini ignota efle finit experientia vulgaris, dum ea obfervantur, 4e. 

qua dies, noctesque mutant efficiuntque: — Nofcitur dies ruti- 

lus f. vulgaris ex luce per totum. hemifphaerium tanta, ut mini- 

mz litere legi, minimcque res difcerni a videntibus poflint. 

Oritur autem a fole fupra horizontem pofito, uti nox a fitu folis 

infra horizontem. | Sunt autem. dies folares inzequales ($.636. 

Affron.), ideoque medii capiuntur, ($. feq. ibid. ): | "Fempes 
utrumque fimul fumtum dies audit integer, qui apud. nos eft 
iempus, intra quod fol redit ad meridianum eundem, vel intra 

duos meridies 24 horarum mediarum...| Qui acmedis node di- 

em integrum ordiuntur, eum ab una nocte media ad alteram 
cftimant, autex uno folis afcenfu defcenfuque componunt. — Alii 

eundem aufpicantur ab ortu vel occafu folis. Quando autem 

dies cum aftronomis refertur ad fixas ftellas ;; carumque reditum 

in lineam meridianam; tum non 24 horis, fed horis 23, minu- 

tis $6, & fecundis 4, vel fi cum circulo cbbferátue infuper 59/^ 
&2'"abfíolvitur. Prior dies folaris eft, pofterior fidereus. 


: C enaSE s. : 

c difficiliut obfervantur ab. omnibus anni, € flate qua- Item aune- 
tuor aui tenipoftates, ver, effuse, au&lumamus 77 hiems. Annus no- rum flata- 
tat peragrationem orbire, feu tempus periodi revolutionis in rumaue 4. 
orbiraa Quia orbita telluris, vuleo folis ecliptica vocatur, an- tempefra- 
nus quoque dicitur tempus, quo abfolvitur circuitus in ecliptica tun. 
. Vel reditus ad eundem (CUPS locum, qui fieri obfervatus eft 
intra 565 dies, $ heras, 49". ($.612. "Z//rogom.). Locus or- 
bitz foli proximus appellatur perihelium, a fole remotiffimus 
aphelium. — Dimidius annus alter confumitur difcefu a perihe- 
lio ad aphelium; alter reditu ab aphelio ad perihelium. — Hinc 
& annus abfolvirur tempore reditusad perihelium vel aphelium. 
Quia poli mundi: vocantur circa quos ccelum tellurem ambire 

UFolfü P. im Ton. [. ad Cc videtur, 


Li 


Duid 47 
quo? 


202 PHYSICIE PART. Ll. SECT. I, CAP. E 


videtur, * equator circulus maximus a polis undique 9o 9g? 
dibus diftans, qui&in tellure cum iisdem polis concipitur: dum 
fol in eequatore confpicitur, ubiqueterrarum eftaequino&tium, & 
qui in telluris eequatore degunt, perpetuum habent cequinoctium, 
Jam 4 ftace anni tempeftates funt. tempora curfus in ecliptica a 
perihelio ad squaroris radium orientalem , ab cquatore ad 
aphelium, ab aphelio ad aquatoris radium occidentalem, & ab 
hoc rurfüs ad perihelium. — Siad has fixas vicitlitudines attendi- 
tur, quotannis ubivis terrarum 4 fünt ftat tempeftate. Nem- 
pe ab equatore receílus & acceffus perihelii & aphelii ratione. 
Dum zquator , in quo fol videtur tempore cquinodtii, 
tellurem in duo hemifpheria partitur, quatuor anni tempefta- 
tes contraria nomina fortiuntur in hemifphario boreali & au- 
flral./. Dum tn boreali hiems eft, in apftrali eft zeflas;; dum ibi 
ver hic auctumnus eft; dum ibi auctumnus hic ver habetur. 
JEftlas enim ab aftu folis nomen habet, qui tum incipit, cum 
fol ad Zenit ram prope acceflit, quam in data regione telluris 
fiert poteft. : Inde ibi bis etas eft, ubi fol quotannis bis fit ver- 
ticaliss: Quando hiems vocatur tempus, quo íol quam lonogiffi- 
me poteft, a vertice recedit, ubi bis cílas eft, ibi bis quoque 


hiems erit, nifi propter fimilitudinem veris & auctumni nomk | 


na pro 2lterutra eeftate aut hieme retinere placet. : 


Pofito loco telluris, ubi fol quotannis nonnifi femel verticalis fit, 
.ibi adfcenfus (apparens) folis ab. cquatore usque ad verticalem 
fitum, poteft eftas anterior, & regreffus a vertice verfus &qua- 
torem, zílas poflerior dici; fed quid obeft, quo minus & ibi 
zílas antecedens ver, & confequens zílas fi impliciter dicatur, 
Idem ergo Sade valebit de locis quibusque iüter folílitia 
(apparentia) ) & wquatorem intermediis, quo pa&o veris & au- 
&umni nomina & ibi retineri poterunt, - 


6.5252. 
Circuli qui aequatori paralleli per pun&a folftitiorum con- 
cipiurr- 


Tz. WwueewsCT————t 


"wi -—.—.— 


DE COELO ET SIDERIBV$ 203 


capiuntur, dicuntur frofzc? , quia ibi fol aut tellus vertere feu quot fiit tre- 
refle&tere curfum fuum videtur.  Diflant tropici fere 234 gra- pici ac Zone: 
dibus ab equatore obfervationum aftronomicarum teftimonio, 

neglectis hic minutiis nunc circiter 1$ minuti vix attendendis in 

Phyfica, quorum alter borealis audit, alter auftralis. Regio 

ambiens equatorem intra tropicos, zona torrida ab aftu folari 

appellatur, complectens fere 47 gradus. lli vero circuli aequa- 

tori paralleli; qui a mundi polis 251 gradu circiter diftant, quia 

a polis eclipticee defcribuntur, nuncupantur circuli polares, alter 

nempe borealis, alter auftralis. « Regiones in tellure intra polos 

& circulos polares fite, dicuntur Zonz frigide. | Medie intra 

frigidas & torridam. vocantur Zone temperate. ^ ltaque tres 

funt Zonze, torrida, frigida & temperata; fed utrinqueab cquatore 

numerate duz funt frigida, duae temperate, nec minus duc 

torride ftatui poffunt, auftrales nempe & boreales. — Fricide 

torridis graduum numero funt equales, nequaquam vero fü- 

perficie telluris. T'emperate gradibus funt majores, dum qua- 

libet 43? complectitur, qui parum abfünt a fumma graduum . 

ferventis. Zone conjunctim fumta. 


Quia fuperficies: telluris quatur 9, 288000. vel 9, 289376. 
milliaribus quadratis germanicis, quorum latus ex mediocri la- 
titudinis gradu 453 continet 21, 706 pedes parifinos: fexta 
ejus pars contineret I, 548000. vel 1, 548229; dictorum 
milliarium. — Si diametro damus 2000. milliaria, fuperficiei in- 
erunt I2, 558000, quorum X — 2, 093000. ejusmodi milli- 
aria quadrata. - Cui lubet fupputare fuperficiem. Zone frigidz, 
calide & temperate, is deprehendet Zonarum ratione fuperficiei 
differentiam inter fe, & a fexta totius fuperficiei parte, cui cal- 
eulo. nunc non immorabor. 


(08 EUIRL PLU : 

Infionem dierum cum lonciflimi funt in recionibus tellu- Cfisitum 
ris differentiam, c/im& vocarunt veteres propter decinationem 4i:;fo. 

: Cc 2 ab 


204 PHYSICAE PART.2l.'SECT. 1L ;CAT; I. 


eequatore. — Quapropter. qui fub eodem climate degunt, eadem 
habent dierum incrementa & decrementa., Sed notabilis eft di- 


ei differentia quz dimidiz eft horae ,. Ivitur qui climatibus fc- 


mihorio differentes dies tribuunt, 24. numerant climata, ante- 
«quam nox intra 24 horas penitus ceflt: quia fub eequatóre &e- 
quinoctium eft perpetuum. — Climara ergo (unt Zonule circulis 
gequatori parallelis incluie.-. Poftquam aurem intra 24 hores fol 
,non occidit: amplius, ibi differentia climatum integris menfibus 
definitur. Si refractionis ratio habetur, qua fol prius in bori- 
zonte apparet, quam revera ortus eft, & paullo longius fupra 
horizontem verfari videtur, quam adeft, itaque in imagine ap- 


paret adhuc poftquam occidit: climata paullo aliter determinan- : 


tur, pro difcrimine verorum & apparentium folis ortuum occa- 
faumque ( (&.323. "dftronom.). Primum ergo clima eft in-Zo- 
mula, ubi dies longiflimus Edid intra horas 12 & 121; quod fit 
intra latirudiaem o? & $7; 25^. En cetera in tabula : 


Clima.. Dici Longitudo. Loci latitudo. 
I— hor. i2. usque 29/ — || — o? — 8?. 25 
2— — i21 -—— [3 h.— $9.:5— 13. 25. 
$233 ——r13$—| 15.25 — 23-50. 
4— — 133. —— 14 — | 23. 50 — 30. 2C. - 
$—— 14 —— 14j— 30.20 — 36. a8. 
6— — 1417 15 — 136.28— 41.22. 
7— —15 —— I15i— | 41.22 — 45. 29. 
8 — 1$1—— 15 — | 45. 29 — 49. T. 
9 — — 16 —— 161— | 49. 1. — 51.58. 
I0 — c pOIOGASEUAS|: gH 98. VA 
lp 49 030a um d$ ca C TEONR GNE 
12— — 17! —— 18 — |.56.37 — 58. 29. 


13— —18 —— 181— | 58? 29.— 59? $8' . 
14 — — 183 — — 19 —,| $9- $8— 61. 8t. 
1$ — — 19 — —'191—"| 61. 81— 62. 25. 


$5 


E 


— BR Óee eB osi 


DGO7DE iCOEELO- ET. SIDERIBVS. 


'Clima. -. Diei longitudo. 

.16—hor.19] —— 20 — 
- az- — 20 — — 201— 
(38-—— 20j— — 21 — 
mm —21: — — 211— 


(* 20——21Í— — 32 2 


EOSr calidi dala 
22— — 221— — 28) — 
2C ETE P WRONG 231— 
24 -— —231— — 24 — 
— 2$ — dies 1 —— 3o menf. 
26 — — 30 — — 60-- 2. 
27 — — 60 — — go-- 3. 
. 28 — — 90 — — 120 - 4. 


29— —120 — — 150--5. 


Latitudo loci. 
62. 25 — 65. 22 
63. 22 — 64. 6. 
64. 6 — 64. 49. 
64. 49 — 65. 21. 
65. 21 — 65. 47. 
65. 47 — 66. 6. 
65. 6. —.66. 20. 
66. 20— 66. 28. 
66. 28 — 66. 4r. 
66--28 — 67.30. 
67 -- 30 — 69. 30. 
69-- 30 — 73.20. 
739.20 — ?8?.20 
78920 —849.— 


205 


dom i$Or-imr80 76 28:0 7:995 7 


Quomodo comparata fit apparens dierum lonoiffimorum dura- 
Uo, quantum a vera differat in longitudine diei, & loci latitudi- 
ne, quartum fieri potuit jam docuir A/cciolus in fua Geogr apb, 
reform L.7. &.1.— Ubi primum clima tantum progreditur ad 7?. 

18^. Gi vicefifnuii quartum ad 65?. 54^. — Vicefimum quintum 
ibi haber 31 dies & 66^. $0^. latitudinis, noctem autem 27 di- 
erum integrorum in hemifphario boreali, in auítrali vero 29. 
dierum rioctem ,. & dier longiffimum 30 dierum integrorum. 
Ultimo climati füb polo dies eft 1$8.inteoris equalis &füb po- 
lo arctico non nifi 1&0. dierum, ut intezer ibi annus uno die & 
una nocte polariabfolvatur. Id quod füb auftrali polo mundi 
- fimiliter comparatum eít, ita tamen , ut dies poli auftralis 178, 
nox 177. noflris diebus no&tibusque exequetur. Quia vero 
crepufculum incipit dum fol 19^. füb horizonte eft, utrumque 
crepufculum dies $4. durans, plenam no&tem circiter bimeftrem 
lung permittit & auroree illuftrandam. 


Cc 5 $ 554. 


206 PHYSICE PART. L SECT.!L CAP. L 


o$. 254. 


Latitudo 6$ E climatum diverfitate nafcitur diverfa graduum latitudinis 

longitudo — 9 lonpitudinis menfura, quam. hic.ex opufculis variis Domini de 

climatumdi- Maupertuis, nominatim e calce ipfius Elementorum Geographie, 

verfa. fecundum ipfius cum fociis obfervationes & dimenfiones füb cir- 
culo polari fa&as ; add:re lubet, fecundum quinos quosque 
gradus. Ponitur ab ipfo diamerer telluris — 6, 562480. orgyis 
parifinis & axis — 6, 5256c0, qui numeri propemodum re- 
fpondent his: 178: 177.£ 178, 33 & 177. 3: & meridianus 
eliipicus. Pofi^t inde tellus haberi pro fphara, cujus diame- 
rer numero medio 6544040. zquiparetur.  ($. 113. /Z/gcr.) 
En Tabulam ad orgyias parifinas (Toifes) fuppuratam: 


Gradus latitud.org. Longitud.org. || Graduslatitud.org. Longitud.org. 


o? — $6625 —— 37219-« $0 — 57195  — 36930. 
5 — 56630 — $7050. 55 — 57215. —.32970. 
10 — 56655— $6410. |] |. 60 — 57359. — 28753» 
13 — 56690 — 55340. 65 — 57420 — 24315. 
20 — 56749 — 53850. | 70.— $7480 — 19685. 
25 — $6800 — $1955. 75 —.5$13309 | —. 14900. 
30 — 56865 —49665. || 89 — 57565 — 10000. 
25 — 56945 — 46993. 85 — 57585 — | 5020. 
40 — $7925 — 439779. 90 — 37595. — —— e, 
4$ — 57110 — 40610. i5 g 


Si gradus omiffi latitudinis funt quaerendi, utendum eft theore- 
mate, quo gradus latitudinis vel meridiani. crefcere ab equato- 
re verfus polos ftatuuntur, uti quadrata finuum latitudinis. Pro 
fupplendis autem oradibus longitudinis, fi axis dimidius dicatur 
4; radius, r; tangens latitudinis £; 4 vero gradus circuli ipfo r 
formati, erit rg: . r*-O ar — gradui circuli eequatori paral- | 
eli f£. longitudinis quzfito. - Facilius hoc reperietur fatis exacte 

ra 


M A-J-—————ÉÜ—ÓmuM 


^ 


DE COELO ET SIDERIBVS 207 


s ! c s * REXI . 
per formulam $c T t d.. Ubi Z eft differentia radi & axi: 


dimidii, € cofinus & x latitudinis finus. Cel. Bouguerus disme- 
trum facit 6, 462026. axem 6525377.0rgyiarum. 

Quisquis voluerit hzc applicare ad loca in tellure obvia, is vel mo- 
re Riccioli & aliorum his gradibus adfcribere poxeft precipuas 
urbes aut provincias in iftis gradibus fitas, aut qa in accuratiori 
tabula geographica vel globo terreítri infpicere. Qua prolixi 
tate hic fuperfedere licet, 


$ 255. 
Circulus tngens, vulgo maximus pef polos mundi & 
. pun&a zquinoétii conceptus , vocatur co/urus equizoéhiorur, «quinoctia- 
uti per folftitiorum punéta & polos tranfiens, co/urus folffitio- rum follitis 
rin nuncupatur. Uterque ibi fimul eft meridianus. Quia 9rumque 
cciptica, ab eclipfibus diéta ($.251.), ibi equatorem fecat, —- 
ubi in ea funt puncta aequinoctialia, & in gradu abhinc nonage« 
fimo ecliptice fünt puncta folftiiorum: patet, coluros «quino- 
ciorum & folftitiorum hac puncta equatoris & ecliptice nun- 
quam deferere, itaque mobiles cffe, fi illa puncta fünt mobilis, 
at immobiles, fi illa funt immobilia. 


De Coli: 


De equino&iorum preceffione , itaque & folftitiorum &c. ibi di- 
cendi locus erit, ubi principia cam intelligendi in promtu erunt; 


$. 256. 
Dividitur ecliptica zque ac alii circuli ín jg gradus; fed Progreffo 
quia annus 365 dies, s horas , & 49 minuta fere complettitur, 4/rza i 
quotidie non integer abfolvirur gradus, itern necdum 59 minu- */Iriez. 
tacirculi, fed circiter 58^ & $9". — Praeterea quatuor anni tem- 
peftares non funt equales, fed due verfüs perihelium tantum 
178 dies, 14 horas, 56 minuta, reliqui due verfus ophelium 


186dies, 14 horas, 55^ includunt. — Hinc &inaquales fünt flat 
anti 


» 
- 


208 . PHYSICE PART. L.SECT. Ii. CAP. I, 


anni tempeftares. Vid. A/ccioli frog. L.L. c.7. f.22. fój, Dum in. 
aphelio non major obliquitas feu receffus MI equatore deprehen- 
ditur, quam in perihelio; motus in hac ejus parre tanto citatior 
& in altra ranro tardior effe deber, ut illa-dierum diverfitas inde 
prodeat cum áliis minutiis nonnullis , quas nunc pretermitto. 
Evadent hzc clariora e fecuturis: paullo pons cr e dun 


^ 


^ 67:257. 
De perpetuo Si fol perpetuo "verticalis foret fub equatore. babitantibus, ea- 
Telluris &-. dem fere femper forent phenomena ,| que mnc funt in equinotlio, 
quinoctio dentis tantum quibusdam reliquiis prateriti Jemnfiris. | Perperuum 
qui cenfen- ubique foret intellure aequinoctium ; ceflarent ftararum tempefta- 
* dum. tum varietates, inzequalitates dierum noctiumque; regio prope z- 
| , quatorem torrereracftu adeo, ut hàbirari vix poffet, qut multo quam 
nunc difficilius ; Zona temperate eeftivum, quo nunc gaudent, ca- 
lorem non experirentur, (cd eo minórem, quolongiusa Zona tum 
multo magis torrida abeffent; Zonz frigid:e perpetua hieme co 
magis rigerent & inhofpitee forent, quo effent polis propiores. 
Multo igitur pauciores resin tellure provenirent, viverent & ale- 
rentur, multo minus & incommodius domicilium hominum 
& animalium foret, itaque multo minus gloriam fui conditoris 
manifeftaret. — Imago igitur illius ftatus diebus eequinoctialibus 
quedam adeft, fübtra&to tantum praecedentis fcmeftris , aut re 
manente calore aut frigore. : 


Geographi plerique dudum opinati funt, Zonam torridam propter 
zítum folis inhofpiram effe; fed experientia docuit; duobus 
modis id evitari. Primum enim fol intra fex menfes paulim ad 
25! gradus utrinque ab zquatore, ideoque ab extremis ejus feu 
tropicis usque ad 47 gradus fere recedere; — neque ideo dies a 

^ í no&ibus non nifi una hora ad fummum difcrepant ($.253-). 
Deinde montes ibi dantur illique far editi, ut cacumina pepetua 

nive & frigiditare umbraque calorem temperent, & fpecus ho- 

' minibus 


— — ———— «PE EPPRRERA 


DE COELO ET SIDERIEVS, 209 


minibus prebeant & animantibus. — His accedunt venti, magni 
fluvii, inundationes, & infule maribus infite, parum incalef- 
centibus. — Zonis ene quid fol 23I gradibus propior , & 
perpetuos dies faltem femeílres przbens profi t ad frumenta con- 
ferenda, maturanda, demerenda, ad gramina, herbas, radices, 
arbores fru£tusque, poma, pruna cet. efficienda, id experientiz 
documentis innotuit. Qus quam diverfa fint futura, fi polo in. 
vertice pofito , fol maneret duntaxat in horizonte , etiamfi quo- 
tidie inocciduus. —Simulacrum ejus haberent fub circulo polari 
habitantes, dum in ipforum horizonte fol incipit fupra horizon- 
tem commorari, item alibi ubi poft autumnum fol prope hori- 
zontem manet, vel poft hiemem tempore verno, vel is calor tan- 
tum fpe&tatur, quem ubicunque mane penes horizontem compa- 
rens, nonaginta gradus a fe remotis praftat. 


| $. 258. 

Obliquitati igitur ecliptice., íeu angulo, quem poli ejus 
cum polis celi vel axi telluris formant, agua.pbezomenzorum 
varietas debetur , que im tellure usquequaque 21 dierum &5^ nothi- 
um vicifftudine, €9 que cum illis cogmexa funt, occurrit. Exenim 
fi illa non effet, omnia illa alirer haberent, ac nunc fe habent ( $. 
257.) quecunque ab ecliptica& obliquitate axis ejus ratione axis 
cceleftis dependent, & in varietate Zonarum, climatum, inaequa- 
lirate dierum & noctium, caloris & frigoris ceterorumque effe- 
&tuum confpiciuntur. Illa i ioitur tanta varietas rerum & phano- 
menorum, illa mirifica bonorum omnis generis multitudo, alias 
telluri defutura, loquitur fummam Dei fapientiam, bonitatem, po- 
tentiamque, atque fic majeftatem ejus omnibus terricolis mani- 
feftlat, glorizeque ejus illuftrandz infervit innumeris documentis 
aptiffime inflitutis continuatisque. 


Simul hzc tanta varietas durationis dierum. & no&tium , caloris & 
frigoris, oriundorumque inde eventuum viam nobis pandit ad 


(UPolfi Phy: Tom. I.) Dd nofcen- 


Finir obli- 
quitatis 
Ecliptice. 


Quid efficere 
obliquitatem 
orbis terre- 


[tris po[ft ? 


210 PHYSIC/E PART. IL. SECT. II. CAP. I. 


nofcendum, quo pa&o homines & in hujusmodi globis colefti- 
bus degere poffent, quorum dies & calor pariter a mediocri 
selluris conditione multum difcrepant ; 


$. 259. 

Si fingulis telluris particulis ,| cujiscutique. generis fuerznt, 
zpfique figure [pberoidis terreffris ea vis motrix indita of, qu& va- 
tione bujus celi, vel centri mundani conjunctim fumra, coz/Zaztem 
illam ferzat direclionén motus tevroffris, patebit, cur tota tellus coz- 
ftastem banc fervet axis € orbit fue ad celum dirc&ionem. — In 
omni motu. enim directio requiritur determinata. ($. 164. £24. 
Cofinol.),  eaquein toto alia effe nequit, quam qua ex fingula- 
rum partium vi unita refulter, inprimis fi perpetua effe debet 
& naturalis. ($.172. 22:2). Jam quecunque tandem caufa fta- 
tuatur motus illius, inde a condito mundo naturaliter continuati, 
quo dierum, noctium & annorum viciffitudines efficiuntur, mo- 
tui coriflans illa ineffe debet directio ($. 166. & 173. i2.), quae 
obfervationibus illius omni zevo refpondeat. ldeoque interna 
& infira potius v. c. in vi & figura fpharoidica, quam externa 
& advenritia folum ftatuenda eft, externis tantum promovenri- 
bus nonnihil, quia mutationum aliunde unice pendentium re- 
eularis & conftans ratio effe non folet, ob caufarurn contingen- 
rem tantum concurfum, & abfurdum progreffum in infinirum 
($. 93. ibid). - 

Equidem haud difhtendum eft, fi obfervationibus aftronomorum 
veterum fua veriras denegari nequit, nonnihil mutationis in obli- 
quitate ecliptice ineffe. — Sed eít illa tam exigua, ut fecundum 
calculos de Lonvillé, Godini aliorumque, fi perpetua: ponatur, 
quorannis circiter 40. f. 41^" minueretur, & intra 9o. annos 
fere minuto quipararetur. —Eratofthenes eam 230. annis ante 
Chrifti nativitatem dixit — 239. 5 1^. 20^ fed Riceiolur docet, 
eam tantum 31^. $^ dicendum fuiffe. Z[lron. fef. c. 6. $. 4. f. ig. 

Hippar- 


DE COSLO ET SIDERIBVS. 211 


Hipparchus illam ante hos 1900. annos ftatuit 259. 5 14. 20", 
Scd non liquet, quantum accurationis ejus vel inftrumentis vel cal. 
eulis & numeris tribuendum fit, enm Prolemzus eidem 280 annis 
poltipfum eundem angulum tribuat. Celeberrimus Ze /a Caille eam 
ad promontorium bonz ípei ex fuis obfervationibus jam ftatuit 
23?. 28'. 201^ in Leckion. elementar. Aftren. $.309. — Neque 
adhac convenit inter mathematicos, utrum tantilla mutatio cau- 
fam perpetuam habeat , an fos a cometa accedentem raro, 
quam fententiam ill. -Eulerur prodidit in Teoria motus Planet. 
& Comet.p. 48.  Siilla diminutio obliquitatis pofterirati perpe- 
tua & uniformis deprehenderetur , certius emendari veterum 
- Rílronomorüm obfervata poterunt. E.g. pofita diminutione 
annua— 41/^. intra 1990. annos haberentur, 223 minuta di- 
minutionis quz hodiernis 23?. 28^. 40" vel Caillanis 201^. 
addita, darent tempore Erathoílenis 51^. vel $1/ & 20^. Si 
centum annis inclinatio decrefceret 1*, annis 1 40800. inclinatio 
ceffaret obliqua. Ex, Riccioli autem placitis decrementum an- 
nuum non foretnifi 4;2 teriorum. — Ex Tychonis, Hevelii, de 
lc Huc diti e IE 17/4. Conf. $. 156. Affron. Wolff. 
Clar. Mac — Laurin in Diff. de caufa phbyf. fluxus € refluxus marir 
p. 4. füfpicatur, aliquam obliquitatis Ecliptice variationem ori- 
ri ex mot folis circa centrum fyftematis, fi analogiam fervat cum 
.. motu Jovis. 


. 260. 

Sol quidem qua equabilem motum intra 24 horas in me- 
ridianum redit, medio. motu füpra horizontem ab oriente ver- 
fus occidentem continuato, & infra horizontem rurfus ab occi- 
dente verfus orientem ($.250.). Idem tamen fol intra annum 
motu femper ab occidente verfus orientem continuato peragrare 
eclipticam videtur, cunctis ad ejus fitum in cceli Zodiaco atrentis. 
Motus diurnus videtur foli cum univerfis fideribus effe commu- 
nis, annuus verofoli proprius. — Sed repagzat smotur folis proprius 
— quatenus quotidie reverti in meridianum &?. tamen 5y' 9". 

Dd 2 retrocedere 


^ 


4n [ol cir- 
cumeat tel- 
lurem dupli- 
ci moiti ? 


212 PHYSICZE PART. I. SECT. II. CAP. I. 


vetrocedere verfus orieutem deberet : ideoque fimul fieri nequit ab 
oriente verfüs occidentem & ab occidente verfus orientem. ($. 
61. 4ffron. germ.). Proterea folis & Planetarum motus diur- 
nus non in circulis fed fpiralibus curvis fieri deberet, fine exem- 


plo, &fine ratione idonea vel illius morus, vel folftiiorum & 


reditus ab iisdem. — Neque fieri poffar folis rnotus diurnus fine 
incredibili rapiditate ignem qui in ipfo ftatuitur, extin&tura, & 


ftellarum eo immaniori, quo longius illee a terra diftanr ipfo fole. - 


(S 561. egg. -Mffron.) 

^ Ur rapiditatem curfus folaris quotidie circa tellurem neceffarii meli- 
us concipiamus, cogitémus primo motum intra fexagefimam mi- 
nuti partem milliare germanicum abfolventem, & num eum non 
dicam integrum, fed ex parte tantum quarta obfervemus? Sed 
hujusmodi milliaria fol quovis fecundo mille trecenta & quadra- 
ginta circiter abfolvere deberet. ($. 565. 4ffronom.).. — Quam 
tanti corporis rapiditatem quis concipiat ut credibilem? Ubi po- 
ftea fixarum diflantia immenfa pene dilucidabitur, vix erit quis- 
quam, quin id omnem fidem fuperare contendar. 


& 26r. 


Soli an. tcr- Quia motus folis e tellure eodem modo fpe&tabitur, five 
re motus di- is tellurem quotannis ambiat, plane quiefcentem, five terra cir- 
urnus € an- ca folem. velut quiefcentem in ecliptica feratur. ($. $36. ,4/fro- 
nuur tribu. Hon); item five fol quotidie circa terram rapiatur, five tellus 
endus. intereacirca axem gyretur; & motus folis diurnus annuusque par- 

£m incredibilia involvit, partim repugnantia (& 260.): teJurem 

motu diurno circa axep vevolvi, 69 ig ecliptica imotu amuo circa 


Jolem, credibilius ff. Kxenim gyrus telluris viginti 4 horis circa 


axem fetnel tantum aquabiliter abfolvitur, nec celerior eft quam 
in equarore eujus punctum quodque intra fecundum. nondum 
tot pedes emetitur, quot celeriras globi e tormento fortiter excuf- 
fi. Cui pendulorum verfus equatorem retardatio apprime re- 

fpondet 


SLAP NRSPERIMI RP 


—-—E S Ur! 


r 
—— P — n 


DE COELO ET SIDERIBVS. . 213 


fpondet ($.193.). Preterea mirus videri non debet una 
cum rotarorio progrediens motus annuus, quia idem foli 
vulgo ut proprius tribuitur, &ratione diurni motus communis 
exiguus eft, cujus vix trecentéfitham &fexagefimam quintam par- 
rem involvit. Qui motus praterea intricatiffima & infolubilia 
phénomena cceleftia facilia explicatu & in pulcherrimo ordine 
caeteris fideribus Songs reddir, uti per fecutura patebit. ($. 
$72. -Afiron.). 

Neque tantum verifimilius eft, tellurem potius - moveri quam 
folem, uti primirus Rial imis innotuit philofophis, fed 
omnibus rationibus , pofle commemorandis , fimul fum- 
tis, quam verifimillimum & demonílrationi quam proximum. 
Interim non omnem foli denegamus motum, | fed illum duntaxat, 
quo in dies cum univerfo ccelo & fiderum exercitu circa terram, 
& annuo fpatio fpiralibus circa rellurem circuiribus intra tropi- 
€os volvi revolvique videtur. Qualis motus foli tribuendus fit, 
deinceps patebit. — Alie hypothefes omnes phenomenis non fa- 
tisfaciunt , nec calculis aftronomorum. Motum diurnum 
"Terre Nicetas fec. Gic. Acad. Qu. II. c. 39. annuum ;Philolaur of- 
ferui fec. Laerz. L. 8. 7.24. 


$. 262. 

Dum tellus in ecliptica atque Zodiaco circa folem revolvi- Tus e 
tur ($.261.): intelligitur illam efft e mumeroplanetarum ($. 2339), Planeta. 
etfi vulgari fenfuum judicio quieftere putatur. Uti vero mo- 
tus ejus diurnus fübtiliori obfervatione pendulorum , tardius 
verfus eequatorem, & citius verfus polos incedendinfn, ob vis 
centrifuge refiftentiam confirmatur: ita optatum olim fuit, ut 
& motus annuus obfervationibus in tellure corroborari poffet, 
Quacfita. eft illain parallaxi, feu apparente fitus mutatione fixarum 
ex telluris perihelio &aphelio fpectararum,fed incerto hactenus mó- 
do. In circumjovialium ecipfibus major ejus confirmatio depre 
henfa eft, uti poftea dicetur, ob cardius venientemad telluremJucem 

Dd 5 in 


Et plancta 
. primarius. 


214 PHYSICA PART. I. SECT, 1l, CAP, 1I. 


in apogzo quam in perigaeo. — Qualia forfan & in aliis planetis 
poffhac occurrent. — Sed reflaret experimentum in ipfà rellure 
excogirandum , quod azquiparari gravitatis mutationi poffet. 
Quod fi magis magisque extra controverfiam poneretur, eo 
certius animos convinceret veritatis. 


Forfitan promota micrometria & photometria difcrimen diametri 


&lucis apparentis daret, uti in fole & luna jam datur, & ex par-- 


te in planetis. — Explorand:e effent fixe tam vicine in via labes 
velalibi fic pofire , ut alia aliam in alterutro folítiiorum vel 
zquino£ctiorum coluro aut prope illum vel tegeret detegeretve, vel 
in differente diftantia offenderet. — Prout in prima arietis, in ca- 
pite geminorum,. in pleadibus, in gladio orionis quadam fi- 
xa interdum divifa apparuiffe fertur. — Quidíi & cujusdam nebu- 
lofz ftelle dimenfe alicujus ufus foret, fi e rum diverfis locis fpc- 
Garetur. — Excuífio termentorum & globorum ignivomorum 
quomodocunque inftituta huc minus faltem vix plus effe&ura vide- 
tur, quam balifte aut fagitte, ob a&ris parem fere cum terra 
velocitatem commumis motus. — Lucis celeritas vincere rapidita- 
tem motus atmofpherz videretur & forfan aliquid difcriminis 
oftenderet in aptis ad fcopum experimentis. — De magneticis 
experimentis quid fir habendum, fuo loco dicetur. 


$.. 265. 

Si queratur, fitne tellus planera primarius an fecundarius, 
non erit difficilis refponfio, effé illam plauetam. primarium, cum 
minorem fecundarium babeat. fatclitem. (S$.240.). — Sicut enim 
Jupiter eft planeta, & circumjoviales non funt nifi ejus fátellites, 
ira & quivis alius planeta comitibus alis veluti «circumdatus 
iisque minoribus eft proprie planeta, & minores illi ejus fünt 
lunule. Etiamfi quisquam contenderet, efle cerram cum luna 
ita connexam, utaltera alteram mutuo ducat: is tamen con- 
cedere cogeretur, majorem potius ducere minorem, quam 
hunc illum. 


* 


Non 


— HEN 


DE COELO ET SIDERIBVS. 215 


Non ignotum eft; premio condecoratum effe autorem , qui tellu- 


rem lunz fatellitem contendit. — Cujusmodi opinionibus num 
rzmia debeantur prz vericribus fpeciminibus, illi videant, quo- 
rum fidei illa funt commiffa. —— Certe id nec Newtonus dixit, 


- nee Newtonianus eo dilaberetur: quamvis diceret, circa com- 
mune centrum tellurem, & lunam moveri, 


0$. 264. 
Eclipticam effe orbiram parumper ovalem, omnes faten- 
tur, in qua fi media telluris a fole diftantia eft radiorum telluris 
numero — z, maxima — 77, minima — oj erit differentia exti- 


Este a 
marum m—2o; fumma vero m »p o—axiecliptice, 2, &n— —; 
2 


eccentricitas vero feu diftantia centri folis a medio axe e—n-- o, 
ubi fimul eft focus ellipticee ejus figure. Hinc mz n-pe &o— 
n—e; 2e— m — o. Keplerus v. g. radio ecliptice tribuit 100000. 
hujusmodi pártes quales eccentricitati affignat 1860. ubi ratio 
e n effer 42595 vel :25 feu fere 41. Alii eccentricitati tribuunt 
15555 quae. forent 168. diametri telluris: fecundum Claezraltum ve- 
ro 168,3. p.55. ZLeorke Lume. Quando eccentricitas fexage- 
fimam circiter radii circuli eccentrici facit, orbita DAMES parum 


differt a circulari. ($. 615.64. 74ffron.). 
$. 265. 


Au&umnus & hiems breviori tempore conflant, quam 


Eccentrici- 
tas ecliptice, 


Ine4alitas 


ver & eílas, differentia mediocri circiter 8 dierum. — Ricciolus femefh is au- 
veri tribuit 95, «flati 93 dies, 12 horas; auctumno $9 dies & ffralis & js- 
14 horas, hiemi 89 dies, preter miffis minutis. 7Z/froz. ref. L. 7. vealir. 


c. 7. Catlinianis obfervatis fol in auftralibus fignis verfatur 178. 

dies, 14 horas, $64, in borealibus vero 186. dies, 14 horas, 53^. 

En difti 

tempore zquinoctii utriusque dimidiata effer, oporteret, ut tel- 

lus in perihelii dimidio orbe celerius moveretur, quam dum cir- 

«à aphelium ambit, & ut ifta accelerario fere octo dies in fumma 
conficeret. 


7 dierum 23 horarum 57^. Si ellipfis eclipticae - 


216 PHYSICAE PART. L SECT. IL, CAP. I 


conficeret. Vigidbum 365 dierum, 5 horarum, 48^. 47". fo. 
ret 182 d. 14 hor. 54^. 231". Acceleratio auftralis igitur infer- 
ret 4 dies, & rerardatio borealis prope totidem ; fed actu rerar- 
datio fextiduum confumit, & biduum fere arcglersigi 


Non tamen accurate quotannis eodem fe modo habent; fed uti dies 
folares fua laborant inequalitate, cujus minutie in fummam re- 
dafte medium praebent diei tempus: ita quoque femeftris coin- 
moratio folis vel terrz in fignis borealibus & auftralibus minutiis 
difcrepat, e quarum fumma medium adhibetur. Nempe ecli- 
price ad equatorem obliquitas, & motus telluris in illa difformis 
efficiunt, ne inter proximos quosque meridies idem tempus in- 
terfit. In aphelio dies 11^ & 22^^ longior eft mediocri die; — | 
item in perihelio; poít hec in ariete & libra, ^ Vid, Calend. 
Aftronom. Berolin. 1755. Generatim igitur circa coluros aut haud 
longe poft eorum tranfitum datur. ($.25 5.) 


$.. 266. ge 


De gyri td- Quia terra quotidie circa axem fuum revolvitur ($.261.), — - 
luris cau, Càufa & ratio dari debet perpewua, iftum continuans morum na- — 
turali vi fua. ($. 13 5. 624. Cofinol. &$ 898. Oztol). . Visigi- 

tur motrix. ($. 137- Cofiiol. : aut in tellure dari deber, aut extra 

illam, aut utrobique. ($. 70. 882. & 728. Ontol.). Si vis mo- | 

trix in corporis motu fpectatur, eft illa finita, nec nifi fücceflive 

agit. ($.671. Onto].), ideoque in (e infinita & divina diei nequit |. 

(S. 858. iid), etfi producenda & conf?rvanda eft a Deo ($. $76. 

Jig. Tieol. nat.). Jam quidem per eflentiam corpus agere po- 

tgft, ut vero actu agat, vi ejus tribuendum eft activae (S 142. 

Cofinol.), uti generatim omnis mutatio motus naturalis natu- 

rae corporum | debetur ($. 145. egg. ibid.). Si vis motrix cor- 

porum interna efle deber , illa non nifi ex primis ejus parti- 

bus vel fübftantiis elementaribus ($. 180. Z2i7.) conjunctis ori- 

ri & ineffe ipfi poteft. Sed vi finite refiti poteft, nec actio 

continua 


] DE COELO ET SIDERTEVS. 217 


continua inde oriri poteft, . nifi dum illi non refiftitut ($, 728. 
Jég.Ontol.) .. "Tellus igitur inter alia fidera quiefcentidnon moveretur 
circa axem fuurn, nifi illi vis gyrandi. ineffet,: eiquecextrinfecus 
non refifleretur. ($.643..Ozto/.). ' Dum ieitur tota tellus con- 
iinenter gyrari deprehenditur motu diurno, omnes ejus partes 
coritinuo gyrandi conatu gaudere una cum omni atmofphara fua 
"debent; néque gyrationi obfiftere quidquam fenfibili ratione, 
fed potius, quidquid illam circumftzt & ambit, uti radii folares 
vorticis verfus folem denfioris in orbita telluris promovere 
eandem colligatur. — Aeguirzt igitur zn2otus 2Üc durgus €9 vim ia- 
zermam perpetuatam fingularum. partium , €7 extermas caufas adju- 
vagtes ($. 259.), non vero impedientes , zt«que fimili preditas 


vi, que buc fuüfficere poffit. 


Dum in tota tellure a condito inde mundo diurnus ille extitit motus, 
tefte hiftoria facra & profana, & obfervatione indubitata omnium 
hominum & peridiffimorum quoque aftronomorum, eaque revo- 
lutio. multo credibilius in tellure, quam in colo univerfo datur: 
nemo concedeus illam vim femper vivam toti telluri, ejus parti- 
bus. illam denegare potefl. — Hinc fi ejus ratio fufliciens ineffe 
eidem debet, uti hic offenditur, iieffe quoque pro fua rata fin- 
gulis partibus, & fingulis cireumjectis coharentibus cum tellure 
debet, ne eidem refiflatur, & refifi:ndo minuatur fenfim, tan- 
demque ceffet vel prorfus tollatur. Cumque ab a&u ad porenri- 
am, qua effealiquid poteft, & vim fufficientem. firmiflime con- 
cludatur. ($& 170. & 70. Ontol.), talem vim in fingulis partibus 
dari poffe & revera dari, dubitari nequit. — Mutationes nempe 
& motus externe vi finite tribuendi poffunt adeíle & abeffe, ira- 
que perpetuitate carent. — Cur nos hujus motus nobis confcii 
non fimus, illius una ratio redditur ($.372. Cofmzol.), alia quo- 

. que & inde peti poteft, quod circuli fanguinis, in noftro corpo- 
re obvii, pariter confeii non fumus, dum a noftro non pendet 
arbitrara. — Adjuvare gyrum telluris poteft. extrinfecus major 


UF'olfíi Pbyf. Tom.1.) E« .opreffo 


De: rationi- 
bus: anuui 
)notus 


^ 


218 PHYSICE PART. L SECT. I1, CAP. I. 


preffio vel impreffio in unam partem. quam in alteram, ut fi 
fufpenfus ab axe. fuo. globus. manu. impellatur verfus alterutram 
dire£tionem , vel fi traharur fuper tabula refiftente, ut roue in- 
flar in gyrum agatur, velab aqua aut vento, ut axis in peritro- 
chio, fuo motu agitetur. — Sed hujusmodi motus extrinfecus 
corpori impreffus facile vi inertie & refiftentia aliorum fiftitur 


ceffatque, experientia magiftra. Continuus igitur X perpetuus . 
vix ac ne vix quidem ab externa tantum caufa derivari poteft, fivel 


, tacemus, & externam illam rurfus externam in infinitum poftu]atu- 
ram effe, nifi infitam ab infinita vi datam continuatamque ad- 


mittamus. - Eít quidem motus progreífivus re&tilineus maxi- 
me naturalis; fed «itra progreffionem gyrus. nature confentit. 
$.. 267. : 


Motus telluris annui rationes intricatiores fünt difficilio- 
resque invefüpatu. ^ Diurnus enim fimplici gyro eoque con- 


flanri abfolvitur, fi ab annuo motu in orbita feparatim fpe&tetur. 
Enim vero annuus fit in ecliptica ad zquatorem gradibus fere 
23iinclinari. — Que inclimatio uti obliquitatem eclipticae parit, 
& innumerz varietati & majori perfectioni rerum in tellure da- 
bilium infervientem : ita caufam quoque maruralem requirit, 
ipfius phaenomenis convenientem. ($.70. Ozto/). Quia mo- 
tus in ecliptica eft curvilineus, is duas minimum vires requirit: 
alrerarp, qua proorediatur, nitaturque prooredi in rectis curvam 
übique rangentibus; alteram, qua retrahatur velut continenter 
verfus folem, & in orbita elliptica retineatur ($.174.). Hanc 
centriperam communem effe verfus folem & gravirarem ftrati 
appellari poffe, plerorumque eruditorum confenfü jam eft rece- 
prum. Alteram impreffam a Deo relluri effe in primzeva creari- 
one iidem arbitrantur, & durare in illa ope confervationis pro- 
videntizque divinz, affumentes temere vacuum, in quo nihil 
eidem refiftere poffit. Alii vero motum omnem a Deo unice 
arceffunt, corpori nihil virium agendi tribuentes. Sed hi nee 

probanr 


-—"— 


inst d 


DE COELO ET SIDERÍBVS. 219 


probant exiftere feorfim poffe res nihil. virium habentes, nec 
náturalia difeermunt a. fupernaturalibus, ut alia preetermittamus, 
quz ipforum fententig obftant. — llli proprie dictum vacuum 
fruftra admirtunt. ( $. 11O.), & cum ob lucis quaquaverfus di- 
fperfam copiam, & vim ejus in vacuo fuo, omnem morus refi- 
ftehtiam nequaquam tollant, fcopum haud affequuntur , nift 
ejus confervationem ac continuationem amplectantur & fic tacite 
in caftra adverfàriorum tranfeant,. vel illam quoque vim progre- 
diendi infitam illis omnibus mareriz partibus ftatuant, in quibus 
ifta annua revolutio obtinere obfíervatur, colligiturve. ^^ Simili 
igirur modo & hic cenfendum videtur, ac $. 266, nempe vim 
iftam pariter effe infitam & externis adjuvantibus promoveri ac 
perfici totius caufà. 


Exterior caufa adjuvans hic effe videtur lux & vortex folaris ad ter- 
ram copiofe pertingens & in fuperficiem telluris ita agens, ut in 
fingulis orbite punélis vis telluris ad. centrum folis tendens. vi 
centrifuga gtheris folaris tantum repellatur,: quantum neceffe eft 
utin orbita maneat , promoveaturque. ^ Cum illa a&io lucis 
folaris fit conftans & perpetua, continenter impellere fic circum- 
euntem fe tellurem, ubicunque in orbe fuo verfatur, poteft debetque. 
Keplerus olim in Epit. Aftron. p.si6. fcq. fcripfit: Pro manibus eft 
foli virtus fui corporis lineis retis in. omnem amplitudinem e- 
miffa, quz eo ipfo, quod eft fpecies corporis, una cum corpore folis 
rotatur inftar rapidi(limi vorticis, totam illam circuitus ampli- 
tudinem , ad quam pertingit , aque celeriter pervagans, . at- 
que fol circa centrum fe convertit. Enimvero cum 
idem in quavis alia orbite ^ obliquitate itidem — fieri 
poffet, & in aliis planetis a&tu fiat, hujus quoque obli- 
quiratis ratio dari debet, &a vacuo peti nequit ($.r10:)), eque 

aca pleno ubique zeque permeabili. |. Quod vel a. pifcibus aliis- 
que aquarilibus viventibus ,  balenis. quoque maximis difcimus, 


s qaorum natatui, dacicene d aque vis vque infervit, ac acris 
Ee 2 volatui 


Diferentia 


22Q PHYSICIE PART. Ll. SECT. II. CAP. L 


* volatui avium ad quascunque directiones. | Si motum annuum 
concipere licet; ut vibrationem penduli e materia ad. vibrationes 
fuas naturali fim in univerfo & vi infita fufficiente compofiti, 
intra annum femel abfolvendam, & a're&ta. via dictis viribus de- 
flectentem ad viam ellipticam, videtur tellus componi e partibus 
hujusmodi potuifle, quarum direétio ratione folis non fit alia, quam 
quain via ecliptice & parallelis undique , quantum diameter 
telluris requirit, ejusque armofpherz ambitus, dari deber in 
materia. quacunque ibi fita & mobili. Videtur quidem huic di- 
reCHioni repugnare vis gyrandi f. volutatio; fed fi illa compara- 
tur eum vi morus annui, patet, vel omnes, vel tot partes tantum 
telluris ea gaudere debere, quot ad iftam eum adjumenuis exter- 
nis vorticis folaris perpetuandam falva vi motus annui. requiran- 
zur.  Forfan & plurimarum partium vis gyratoria in collifione 

. — "d efficiendum quafi in diagonali plano motum annuum ope debite 
unionis valeret ($. 174.). Quia tellus in orbita fua manet & 
marnfit per tot millennia utraque vis, qua in orbita detinetur, ibi 
in equilibrio effe intelligitur; & fruftra timetur, ne forte a 
comera abripiatur in ejus fatellitium, cum ne quidem a fole, vz- 
ftiffimo globo & fuz gravitaus centro abripiatur. 


$. 268. 


"Tempus, intra quod Terra, vel apparenter fol, ad easdem 


anni tropici, fixas redit, vocatur agzuy fidereus , qui ab 4770 Pra É. tropico : 


fiderei e 


anoniali. 


ia differt, ut, quando tropicus abfolvitur36$5 diebus, $ horis, 
48 minutis, 45 fecundis, fidereus requirat 365 dies, 6 horas, 
8 minuta, $8 íecunda. Excedir igitur fidereus vulearem 20 
minutis & 15 fecundis. Denique & annus, intra quem terra 
ad aphelium redir, ozomulus vocatur, atque ab utroque praemif- 
fo differt; comple&tendo. 365 dies, 6 horas, 16 minuta, ideo- 
que vulgari-major 29 minutis, 17^. Quz ex obfervationibus 
intulit celeb. de Je Caille in Le&. Elem. ^lftrog. S. apo. Sed heec 
difcrimina Aftrronomis poflunt relinqui. 

- Sic 


DE GORLO ET SIDERKIBVS. 221 


Sic & diem fidereum, feu telluris ad. fixas relatum breviorem effe 
vidimus folari , quorum fi is femper 24 horas habet, folaris 
haberet 24 horas 3'/. 56^. 52'". — Contra fi medium folarem 
in 24 horas folito more difpefcinmus, fidereus carum haber 25 
horas, 5$6/. 4". 28'".  JEqmatoris igitur partes intra diem 

- '"folarem medium 560?. 59'. $^ & zo/". per meridianum 
tranfeunt. 
$ 269. : 

Si telluri motus diurnus vel gyrus czrez axem tribuitur, is 
motus femper eft zequabilis, quotidie 460 gradus zequatoris ab- 
folvit, modo ad fixas ftellas referatur, & tam lentus eft, ut cix- 
ca polos eque ac circa aequatorem ob armofpharam una gyran- 
tem vix obfervari poffit, quam per firum fixarum & generatim 
fiderum mutatum. | Ceerztas cjus rRpotus maxima apparet zz equa- 
tore, ibique intra minutum abíolvit 5 400 milliarium germani- 
corum partem 2460— 1440 am, h.e. 37225 milliaria dicta. 
Si ex medio aritlimetico calculorum gallicorum € dimenfionibus 
circa equatorem & circulum polarem inflitutis ($. 254.) diame- 
tro aequatoris tribuimus 6, $62253. euet parifünas, h. e, 
31415925 "P 39373518 

1Ccocooo 


i 


59:37 3 $18 m tcu inerunt ———7— 


15$ 24104 : 
12, 3605548; E S pedes, & milliari germanico. 22; 


$89 pedes, & 22 vel 22, 890. Quamobrem intra fecundum, 
quodlibet punétum zquatoris percurrit 1428 vel 1430 pedes 
parifüinos, vel r480. rhenanos. Verfus polos autem celeritas 
decrefcit uti arcus graduum longitudinis ($.254.) &zot. i24. 


Per experimenta Robinii & annotationes Eulerianas ad eadcm con- 
ftat, globiex tormento excuffi celeritatem 1533. pedes rhena- 
no$, vel 15 80. Londinenfes aflequi pofle, atque ultra 2000 
fore, fi omnis pulvis fimnl incenderetur, Unde liquet mino- 

Ee 3 rgn 


Celeritas £y- 
ri in aqua- 
zore. 


222 PHYSICIE PART. I. SECT. II. CAP. T. 


xem multo effe celeritatem gyrantis equatoris ea, quie in globo 
e tormento excuffo dari poteft. E diametro $.254. cederent 
milliari 22898 & ex axi 22764 pedes parifini. 

x 


$. 270. 

Celeritas, qua tellus in orbita fua movetur, major quidem 

Modus ctle- eftin perihelio , quam in aphelio ($.265.): fi tamen suezur 
ritate 1el- jotuy js dicatur , qui contingeret, fi zqualibus temporibus c- 
luris in ?"- quales anguli circa folem peragrarentur, vel fi anguli effent uti 
bita dete$?"- tempora, ille quotidie circiter 59'. $". 20^ contineret, ($. 256.) 
di. quanta eft quoque re&ze afcenfionis folaris mediocris diurna mu- 
tatio, intra annum 360 gradus efficiens. — Jam ecliptica eft elli- 

pfis, cujus area equalis circiter eft circulo, cujus diameter eft 

media proportionalis axium f'inter axes conjugatos ($.113..4/- 

ger). | Qua fi ponitur — V a c notante axem majorem a, mi- 

norem in medio normaliter bifecantem, h. e. conjugatum c, erit 


peripheria — n y 1 ($. 406. Geomictr.) ; & celeritas media prodi- 


bit, fi ex ut fpatium per tempus dividatur ($.165.). ^ Reperi- 
tur axis ex obfervata perihelii O & aphelii diftantia n » e jun- 
&im fümta ($.264.)); c ex2/ n — e. Inveftigandz igirur funt 
ap/ides (perihelium & aphelium) earumquc diftantia vel n &e, 
ut reliqua inde obtineri poflint. 


Lineam apfidum vel axem ecliptic reperiri quoque poffe ex tem- 
pore anüuo, infra patebit. — Si accurate obfervarur diameter fo- 
lis, eain perihelio maxima, in aphelio minima erit apparen- 
tium ejus diametrorum, ceteris paribus. — Quod ope microme- 
tri in telefcopio ultra 100 pedes longo , vcl ipfi quipollenti 
Gregoriano emendato, vel & ope camere obícurz in obfervato 
folis per meridianum tranfitu eruitur, ut alia nunc pretermittam, 
Quomodo inde diflantia perihelii & aphelii deregatur, docebit $. 
fequens. 

$.270-. 


» 


DE COELO ET SIDERIEVS: 22 


185 27r. 

Quia diametri fphaerarum füb parvis admodum aneulis ap- Diflantia 

parentium fünt directe ut anguli, fub quibus, & reciproce, ut telluri; afofee 
diftantie, ex quibus videntur ($. 205. Optic. & $. 817. 74/froz.): uti detega- 
ponamus, mediocrem folis a;tellure diflantiam — 1co000, & fo- tur ? 
lem in ea diametro zquare, teftibus obfervatoribus accuratis 
325 8^/—1928', parallaxin vero folis f. telluris. femidiame- 
trüm e fole fpectatam — 101^ ex Newtoni emendatione.  Re- 
perietur vera diameter folis & telluris, uti diameter folis appa- 
rens, ad duplum ejus parallaxis, h. e. ut 1928: 2I, five ut 
10000 ad 109 veli10892 108,2; quam proxime. Sic & Caf 
finus e parallaxi Martis folarem 10^ füuppuravit mediocremque di- 
ftantiam 22000. Eulerus 20620. fàltem radiorum vel 11000. f. 
10310. rotundius, 10000. diametrorum telluris ($. 806. /£ ef. A. 
firom.) maxima — habetur, fi-adimatur mediocri eccenriciras. 
($.264.). Quando per recentiores obfervationes parallaxis eft 
10i feeundorum, habetur media diftantia aliquanto. minor v. c. 
21571 radiorum. Apparet inde ad omnem accurationem, quae 
in viribus eft confequendam non parum negotii Aftronomis fu- 
pereífe. —Clairaltus terre radium in fole ponit 12 fecundorum. 
Unde effet 1241. loco 108. vel 109. Sed d' Alembert. 9^. P. 77 
des Rechercb. fur le monde. 


v2 


Wendelinus non ex parallaxi, cujus bafis eft radius telluris; fed ex 
diítantia lung a terra in quadris fpe&tatz, quz tam ignora eft, 
pro latere affumta, & angulo inter centrum folis & lunam ob- 
fervato, & re&o ad lunam folis a tellure. diflantiam definire an- 
nifus eft, fed jufta minorem eam invenit, nempe tantum 13751. 
radiorum terreflrium. | Unde admiffi ibi errores in. cadem iri- 
anguli hypothefi emendandi effent. —Fafti Berolinenfes a. 17 5 4. 

. maxime folis. remotioni a tellure tribuunt radios 22 3 70. terre- 
flres , minime 21626.  Caffmi Elementa ÁAftronom. L. IL, c. 


$-p.1:2&. die 23 Decemb. a. 1732. ponunt — 32^. 37; "^. 
die. 


Mots aui 
celeritas ame- 


dia: 


224 '"PHYSICE PART, I. SECT. 11. CAP. t 


* 

' die 50 Jun. 1735. 314 32V. pro obfervata folis dismetro 
apparente, quarum media foret 32^» 5^. — Ubi diflantia apha- 
lii foret in fecundis vel fexagefimis minutorum. 19571 & peri- 
helii 18921, vcl 783: 757; vel ut IOSoco! 970244. & 
3n minoribus numeris ut ICO: 97. Unde ; ils -— 41 differen- 
tie aphelii & perihelii. — Cel Gricboviu: Petropolitana oratione 
fua e parallaxi. diftantiam folis a tellure mediam 18, 75 1. Tellu- 
ris radios flatuit — Sed relefcopiis longioribus & acuratiffimis 
micrometris hiscein dimenfionibus plus TE debetur, quam mi- 
noribus, nec equa accuratis. Ante ipfum in Air Societatis 
Scieut. Svet. Ao. 1744. n. 10. Cel. Wargentin eidem circiter 
20000. aífignavit radios telluris. ^ Reítat igitur in hac re ali- 

c - quid pofteriratis aut futuris noftri «vi curis magis accurandum & 
extra dubia ponendum. — Cui reian futurus Veneris fub fole 
tranfitus, ao. 1761. d. 6 Junii rantum lucis fit feneraturus, ac 
NeWrounus exiftimavirt, an minus ab eo exfpe&tandum fit, uti 4e 
i' Ide fcripfit, experientia: relinquendum eft decifioni , fi coi 
ferenitas füvebit &k orinja debite fuerint inílitura ad fpem rite 
implendam. | 

: $.1::9725 
Cosnita linea apfidum , qua intecrum fiflit orbitae axem 
4, & diffantia perihelii ,, ranquam abfcifia, quae hoc cafu (9 no- 


: D XN. 
"tari potefl, innotefcit eccentricitas orbit telluris —— — — 9 — 
2 


e (&.813. ror). T egne gecultus manet axis conjugatus, 


quippe cujus dimidium eft f - Ey €. (6. 394. Geometr.): 


quia --n (8.393. nalyf. ed. 7:2.) & ($. 264.) ,. eric ees 


Y r—e. Hince—2 V4 n'—e. Jamex $. 271. cone 
üm, 2, &'9, partim e ex 7 — Q reperitur, idcirco & c per y. 
n'— e habetur. — Proinde media proportionalis — y a c, praebet 


diame- 


DE COELO ET SIDERIBVS. '' 22$ 


diametrum circuli eclipticae &quiparandi , cujus peripheria per 
-lam partem temporis annui ,cujus arcum quaeris, divifa often- .. 
idet medii morus annui celeriratem , quovis pulfu arrerie ultra 
31 milliaria germanica abfolventem. ($. 270); & zquali tempo- 
ve equales orbitz areas defcribentem. 


, 


- Sit n — 11000 diametrorum telluris, vel 10000 partium, & C) pri- 
-ori.cafu 106 3.1. fecundum Caflinum, . vel poíteriori 96641 fe- 


cundum Netonum ; & habebitur cibi 369, hic 3351 ejusmodi 
menfurarum. ideo prodibit c — 2 y 11000! — 369' — 2. 


^ : o 
V 121000000 — egere pea — 10993 jj. 
s -* 


Differt igitur filing minor a majore tantum 6,2 diametris ter- 
reflribus, h. e. 3:55 — ;$l1gg. ^ Sic. a c erit radix quadrata 


. numeri 483722800 — 2199242 cujus dimidium 10996 cft 


radius circuli eclipticee plano wqualis. ^ Cujus dimidia periphe- 


ria reperietur 345 4422355, diametrorum telluris, h. e. milliari- 


um $9, 4172682595. , quz intra annum , vel 365 dies; $ 


horas, 48 minuta & 43 fecunda — 31556923". bis ab- 


folvuntur; ideoque medio motu quolibet fecundo, vel qualibet 
minut fexagefima, quz circiter pulfui arteriz fano zquiparanda, 
tria milliaria genie. & ó265 vel à quarti milliaris, aut. 3. 


.. 22890! -H 17175/ —85, 845 pedes parifini. Que celeritas 
. tanta eíl, ut intra quodvis tertium tempufculum, quod fexagefi- 
, mam fecundi partem conflituit, 1430 pedes ,. intra centefimam 
ejus 859, intra milleimam 58^ &c. . Unde partes tempufculo- 


rum innotefcunt vix alias concipiende. ^ Ha&tenus vero fubfifti- 
mus intra pedes, quorum quisque 1440 habet fcrupulos, quo- 
rum intra fecundum forent 123, 616800. Quia fecundo in- 
funt 6o tertia, tertio 60 quarta, quarto 60 quinta, quinto 6o 
fexta — 3600'— 12960000: quolibet fexto tellus. percurreret 
91; fcrupulos , hoc eft, ferelineam parifinam. ^| Hujus par- 

tes microfcopio augentur fexcenties & amplius, ut loco 9 fcru- 


po videantur 5400. ($. 141.) 
( 


olfii P byf. Tom. Ln Ef $273. 


226 PHYSICIE PART. L SECT. 1l. CAP. L 
$. u-m13. luz up. mutiemuib 
Quid. notet Conftantem perpetuamque, vel, ut utramque notionem 


bie. pernici- comple&ar, perfeverantem hujusmodi celeritatem morus; qua 


tar, revolu- aliquot milliaria intra fexazefimam minuti, vel pulfüm arteriwe - 


tio, vertex ? emetitur, brevitatis ftudio dicere liceat. perzicitatem. — Uti volu- 
tatio norat motum rotundi gyrando progredientem |.($. 354. 
Cofinol. y: ita revolutiouem dicemus pernicem volutationem per- 
feverantem i "eadem' orbita. Orbitam autem fideris dicemus 
«€urvam preerandem viam in ccelo in fe redeuntem; quie pro- 
pter centrum fuz molis & gravitatis, uti telluris ecliptica, inftar 
linee prope circularis vel elliptica. confiderari meretur. Pra- 
grandem: ejus indolem. ex .axium. longitudine in ecliptica conci- 
:pere fis eft, tanquam talem , que a telluris diametris :triginta 
: eirciter incipiat, atque earum myriades fupergredi longe polfit 
-($.272). Denique uti aérem , qui tellurem usquequaque am- 
bit ($. 44. 7érometr.) cum vaporibus exhalationibusque in ipfo 
comprehenfis-atzmfpberan , ita;etherem cum tellure coharen- 

-tem, telluris zortice;z dicemus recepro fere fignificatu & ufu. 

$. 274. 

Pernicitas Tefte indubia experientia atmofphera & vortex telluris 
vertiginir eodem, quo telluris vertigo feu gyrus, celeriratis gradu move- 
vorticis ter- tur, quaquaverfum patet, eademque pernmicitate revolutionis 
réfris. cum ipfigauder. "Quapropter c22c7 eff motus. drurm € anui 
pervicitas in toto vortice telluvis, que zn ipfa tellure deprebenditur. 
Hinc quoniam circulorum peripheric funt inter fe, uti diametri 
velradii ($. 403. Geometr.), quoties cortex telluris radio fupe- 
vat radium eequatoris, toties €. celevitas ejus gyri fuperalit. celerita- 
tem equetorig. Pofito radium vorticis effe fexagies vel centies 
majorem radio telluris, erit & pernicitas gyri in extremo fui 
seequatoris fexagies, vel centies major. Si fcxagies major eft, & 
punctum zquatoris intra fecundum 1450 pedes peragrat ($. 269.) 
: VOrücs 


48 


—————— SPEPEPER, "0T 


DE COELO ET SIDERIEVS. 227 


vorticis zetherei zequator 85, 800 pedes eodem tempore emeti- 
etur, qui pares cenferi poffunt pernicitati motus annui ($. 272.). 
Si vero centies major haberetur, quovis fecundo inferret 
143000 pedes non longe dupla precederitis, minorem. 


. Ex Keplezi fententia femidiameter umbrz telluris in fole apogzo 
& luna perigea eít — 49', 40^, — & apparens lune femidi- 
ameter 16^. 227^, Sed in fole perigeo &luna apogza, illa eft 
43^, 5o", hec 15" ($.845. & 847. Aflron.). — Conus um- 

-brofus telluris reperitur e diametro folis & telluris datis & di- 
flantia Q1 & o^ a fe invicem, prout e fumtionibus ( $. 843.i/i4.) 
230 radiorum vel 150 diametrorum telluris deducitur. Que 
cum fumtiones recentioribus obfervatis minores habeantur, po- 
Woo tantum 1OO diametros, vel pauciores, & nihilominus 
^ pernicitas gyri multum fuperabit peinititam revolutionis. vel 
iüneris in orbita. 


, $. 275. 

Si vis centrifuga telluris in pun&tis aquatoris recte deducta Effectur con- 
eft calculis fupra. ($.198.) memoratis ac equabilis eft, flatui in- figentir vit 
de poteft, quantum illa detrahere gravirati debeat in vorticis.ter- centripete 
reftris confiniis. | Nempe fi radius telluris pro unitate fümitur, & centrifa- 
& füb zquarore gravitati corporis ob vim centrifuszam decedi £4. 

2 gequabili detrimento, in diftantia 60 radiorum eidem A325 

in diftantia 100 radiorum, 122 que parum fuperat i. . Quare 2 
spsblitée decrementa fic pergerent, in diftantia 289 radiorum 
vel 1441 diametrorum terreftrium vis centripera par foret cen- 
trifugz , itaque ceffaret ejus effectus. — Generatim quacunque 
tanda determinatio vis centripeta foret, illa ibi quicfcer et Yationé 
telluris vel alterius fideris dati, ubi cum centrifuga iu equilibrio 
iret, ob sionis Tea&lionisque eequalitatern ($. 156.) 


, Edfpeant hac a futura-obfervatorum iiiduflrin ulteriorem certio- 
remque difcuffionem & dilucidiraüonem,: aptis eam in rem ad- 
Ff 2 hibitis 


A&onfecta- 


228 PHYSICAE PART. L SECT. II. CAP. IL 


hibitis-experimentis perficiendam. Si qua omnem effugient in- 
duílriam, ea conditionibus verifimilioribus cxteris erunt fuper- 
ftruenda. Prout v. c. in hac affümta hypotheft, fi illa confirma- 


xi fatis poffet, aut, fi vortex materie telluris centrum pereniis, 1 


non extenderetur ultra 100 ejus diametros, liqueret quid de u- 
triusque vis centralis zquilibrio ftatuendum eller, Sed ai fecu- 
tura videtur illa diftantia longius patere. 


INT ; '0? 2 


"Tanta tamen pernicitate revolutionis nec telluris partes 


rium pernt terrec., nec aquez, nec aérec &aetherez diffipantur, experien- 
citatis tellu- tia magiftra. Oportet igitur, ut omuium telluris partium etbere- 


ris primum. yum quoque ea fit vis centr. 7peta propria , ut-tagte c? pernieitatis.. 


indicate abunde vefiffat ($274. f6g-), €P ideo molis illzis món. ap- 
parcit; mfi exceffus fupra illam dir ie AUI .2H0Els  cezitvifa- 
gant — Sequitur tellurem luna conflanter inde a condito mtündo, 
tanquam magnum relluri apparens luminare fidus, noctem ejus 
illuftrans. Gef. Li&  Movetur igitur & luna & quidquid in- 


tra diftantiam utriusque & circumquaque utrámvis ultra. eam. 
pertinet ad telluris atzzofpberam: & zethereum globum ejusdem, 
vel corticem, fimul cum tellure eadem celeritate, cum fi paulo. 


tardior effet arie celeritas annuz revolutionis dud à tellure 
fuiffet nefcio quantum ab illa remota. Totius i ieitur tanti vorti- 


cis vis centripera eadem pollet pernicitate, ut conflarte m illam. 


revolutionis in orbita converfionem rapiditfimam Tonge vincat, 


néc ea quidquam ab ipfo derrahatur avellarurve, certe mullum, 


hujusmodi avulfionis & diminutionis veftigium in omis à aevi. 
ebíervationum memoria detur. 

Si imimoto flare talo deprehendantur. hic : propofi td, gravitatem. ds 
lam, fenfibus in tellure obviam, pateret , fion efle nifi phzno«. 
pibus exiguum vis centripete effe&tum nobis exhibens, & in 

^ fe multo aliter comparatum; /quamrapparet. — Ad que refpexit 
adnotdtio. ad $. 165. & 171.& 208. : 

| v» $.271 


BE COELO ET SLDERIBVS. 229 


li b3r un TO $ «277. 
5' * Cogirántes ftupendam ' illam vim "centripetam. propriam Confecfari- 
marerios dd tellurem ejusqué vorticem pertinentis, quam nec wn fecun- 
dum in ommi ambitu fno ($.275.),. fed tantum in hypothefi un. 
Hugeniana, e pondere corporum obfervabili derivata, qua a 
veritate non potett non aberrare ($.276.) fpe&cavimus; intel- 
ligere valemus, qui fer? po/frt, ut ominis iffa snateria cobereat cum 
tülurc,. cum eadem una. rapidiffime moyeatur ,. & cur in tellure 
corpora ram.dura efle, tamque fortiter. adhaerentes fibi materize 
propria partes habere poflint. Si cohaerentiam eidem caufee ex- 
ternz vindicare vellemus ,. non poffet illa in corporibus tanto- 
pere variare. (S. 114. /6g4. 210. fég.). " Quee lucidiora. evadent, 
quando vim. adhafionis experimentis fumus comprobaturi. 
^ Rétordemür tantisper vis, celeritatisqué aeris; qua hemifpzriá cava, 
marrüófa polita &e. comprimuntur," ut fortiter cohereatt, nec 
nifi majori vi contraria divellantur, uri firma & dura per fe ef- 
..., fent ($.218./644-). , Quz ramen rurfus non nifi qua obferva- 
; bilem exceflum fupra impedimenra. ejusdem, vis capienda erunt. 
(n, xt Ir2mteau z j il $. 278. "d "tart 
Quia verfamur in tellure tam perniciter commota, ea Corfcctari- 
quidem, . que intra ejus vorticem una, cul. ipfa revolvuntur, vide. um tertium, 
eus ubi in ca feu proprio 1motu feruntir, feu quiefeusts qua vero. 
extra poffrum. vorticem Junt. 1n fuo. vel siotu vel quiete, ton aliter 
videmus, quam ope tante pernicitutis ,, que omnibus telluris par: 
tibus, iraque & oculis noffris communis efl, fieri potefz, Quan: 
do enim oculus quiefcens quiefcentia corpora intüetur, vel non 
nifi communi motu cum iis gaudet, quafi immotus eft, ac nulla 
ratio fupperit, cur aliter quam quiefceré, ac proprio motu de: 
ftirui videantur. . Manét nimirum tum imago obje&ti in eodem . 
oculiloco, ——. Quando autem abitum proprio motu gun a 


f 3 8o 


- 


250 PHYSICA PART. LI. SECT. I1. CAR. |. 


imago ejus in oculo immoto non retinet eundem locum, fed it- 
lumi mutat, ideoque moveri videtur ($.68. Optic.). |. Ex ad- 
verfo dum oculus movetur cum tellure, videbuntur ipfi corpo- 
ra externa contrario motu gaudere ($. 345. /e44. iid.) 


Hoc & vulgaris obfervatio eos docet, qui in curru vel navi vehun- 
tur, quibus propter oculi motum, quem animus non percipit, 
faltem necle£tu atrentionis ejus fibi non eft confrius , corpora 
immota occurrere, preterire ipfos aut'ab illis recedere videntur. 
Quid hi faciunt, nifi quod motus fui oculi non confcii, mutati- 
onem loci imaginis in oculo obje£to immoro inter vicina, tribw- 
unt, que revera in oculo fit propter oculi motum haud animad- 

" verfum. — Hine totum, celum diurno telluris gyro volvi circa 
eam videtur, quia cyrum illum nón animadvertimus; — Annuó' 
vero moru numquid. in fixarum. & planetarum confpe&tu mute- 
tur, per notata ad $. 262, deinceps difquirendum erit. 


$. 279. 

Cone lari- Sratas anni tempeftates cum fuis viciffitudinibus apparen. 

wa quartum, em planetarum & folis morum fpiralem apparentia folftiria; ipf 
eequinoctia folis ad verticem terricolarum nunc acceffüm;. nunc 
receffum, tranfirumve, & complura dia Phaenomena, ex mu- 
tato in dies fitu telluris in orbita fua pendere & naturali fapien- 
tique ordine contingere, luculenrer apparet. Inprimis pluri- 
ma planetarum comerarumque phiznomena alioqui non folvenda' 
aque naturali ordine gaudere, nec aliter apparere poffe, e fo^ 
quentibus patebit. — Neque obícurum manebir, quam optime ; 
hec confpirare cum: ceteris rerum ccleftium commutarionibus 
revolutionibusque, ut mirifice omnia confentire fatendum fit. 


$..:-280: ; MR m 

Confzclari- Num quid ex illa pernicitate utriusque revolutionis ad ca- 
um quiemim. loris aut frigoris , lucisque genefin & perpetuitatem proficifca-- 
tur, ideo licet füfpicari, quia in multis experimenris celeritatem" 

| : motus 


DE COELO ET SIDERIBV S. 241 


motus calorem & lucem parere animadverfum, eft, ut fuo loco 
oflenderur. Nec defünt inter meteora, qua hinc lucinam ex- 
pectant filtern. Si quid luci infervit ipfa pernicitas, 
nec a coloribus erit fegreganda, cum colores fine luce nulli fint, 


immo non fint nifi lux quedam. ($. 182./227. Optzc.). Sine ca- 


lore experimur. nihil. vivere, fine luce neminem videre poffe, 
ertum eft. ($42. 25;2.)... Quare quid vitz profit ifta pernici- 
ras, "intelligerur. 

$ 281. 


Pernicitate vorticis noftri una duci circa folem luna, & ar- 
:«eriatellure cernetur, nein illam irruar , - fed in fua maneat orbita. 
Multo magis igitur peregrina arcentur, ne abripiantur in hunc 
vorticem, fed intra fuum: maneant, .— Lunam aure non ducit 
velut: captivam ex conflictu, fed eam una cum tellure creatam 
efTe docemur antiquiffimis hiftoriarum monumentis. Genef. c. 7. 
v.i. . "Tanto magis abeft a nobis metus, qui nonnullis in men- 
tem venit, utabalio quodam fidere comaro tellus una cum luna 
in captivitatem. ccleftem abripiatur. 


wem $. 282. 


Ventos circa zquatorem ílatos & perpetuos ex vertigine 
telluris nafci, unanimi fere confenfu approbatur.  Tendunt illi 
&b oriente in Occidentem intra tropieos, vel 6o? circiter, nec 
foli gyro telluris debentur, fed fimul radiorum folarium actioni 
inaérem & aquam aliaque corpora circumjecta. Quibus ratio- 
nibus & periodici femeftres venti & alie variationes refpondent. 
Qui latius ex propriis obfervationibus perfequitur & explanat 
. quoad pleraque pheenomena Hz/lejur i2. 74élis erud.. Lipf. ao. 1697. 
Menf. Septembr. p. 509.-524. Addi merentur. Do&toris Gardeni 
€aufte ventorum intra tropicos in z4cis philof. Londin. No. r7;. p. 
qmg. [6jq. — Hadíejus conjunctionem. & gyri telluris & radiorum 
folis intra tropicos diflin&tius evolvit & conne&it cum phieno- 
menis Ao. 457. eorundem z4&orum Londin. pbilof. 

i Ex 


Confelari- 
um [e xiuni. 


ConfeHlari- 
pun. 


Quid fit 


luna $ 


232 ^ PHYSICA PÁRT. IL. SECT. 11. CAP. i 


/CEx ultimo loco poftrema addo verba confc&arit, ) that; withoüt 
the afilftance of the diurnal motion of the earth, " návigation, 
efpecially eafterly and wefterly would be. very tedious ; : "and to 
make the whole circuir of the Earth would perhaps be impra£ti- 
cable; 2) That the N, E. and S, E. within the tropiks muft be 
compenfated by as much N. W. and S, W. in other | parts. Plu- 


ra jam in medium afferre nihil attinet, qua e fccutüris por fe 
fluent, 


$ a8 | 

Proximum telluri fidus experimur effe perpetuum ejus 
fatellitem, /wza71 ($.242.), magnum illud luminare, tegens no- 
&em; quod variaa pháfi menítruo tempore circa / tellurem re- 
volvitur fic, ut tellus fit in altero ejus orbitae umbilico (foco), 
& fimul cum ipfà circa illuminantem folem" Quare lunam fecun- 
darium eff? planetam patet ($.240.). In conjunctione cum fo- 
le eft interlunium f. novilunium, in oppofitione plenilunium; in 
medio circiter quadre funt. ./— In plenilunio tota nobis lucet, in 
quadris dimidia, in novilunio nullatenus. Prima quadra vocatur, 
quando quadrans occidentalis lucet, itaque ad dimidium lux cre- 
fcit; ultima, dum orientalis quadrans luna decrefcente lucet. 


Quamcunque notionem lune ex allatis praferas, fenties-eam indu- 
bitatis niti obfervationibus, nec vulgaribus folum, . fed. & exqui- 
fitiílimis peritiffimorum Aítronomorum,. Effe illam proximurh 
telluri fidus, inde conflat, quia quais alia fidera, inter que & 
Ípectatoris oculum intercedit, occulrat, fed a nullo alio fidere 
preterquam a tellure occultatur vel eclipfin. patitur. Neque 
minus cunclis patet illam perpetim manere telluri proximam, 
ubicunque illa in fua orbita verfetur , & intra 27 dies citciter 
ab occidente verfus orientem indubie pond ità utanovilunie 
vel plenilunio uno ad alterum in dies hemifphzrii alias aliasque 
facies feu phafes illuminatas & opacas tclluri offerat. Tum & 

apparens 


" 


| 


DE COELO ET S$IDZRIBVS. .' 233  . 
- apparens méguitudo omnia alia vincit, sque ac lumen reliqua. 
pleraque offufcat, & noctem prope in diem obfeuriorem, vel in 
- erepufculum, | ortui & occafui folis vicinum converti. — Reliqua 
d dant dilucidabuntur, & feponi intcrim poflunt. 


$ 284. 


» Diverfa lime a tellure diftlantia, ex ob(vvatis ejusdem €. mhi- T uie iflan. 
crometro suenfuratis, diametris apparentibus iguotefcit , per ratio- zia a sellure 
ues $. 271. allatas. Deprchenditr vero diameter illius dum 
maxima apparet, a Caffino 33^. 38^, & minima 29^, 30^ e qui 
bus media eft 92^ . 54^. — Fafti Berolinenfes fupra didi loco 35^. 
38^ habent 554.52. & maximz a tellure diftantiz 58 tribuunt 
radios telluris, aftalii 5 5, 135. Newton affumit eam ex aliorum 
calculis 601 vel 60 in mediocri diftantia, vel Lz7. 777. prop. 37. cor. 

7 60$— 11 87379440. pedum parifin: & prop. 27. eam invenire 
docerex motu D horario. ^ Quaritur & illa diftantia ex data — ' 
parallaxi & altitudine lung. (vel ejus diftantia a Byude Zenit), 
uri v. c. Tycho ao. 1585. d. 12 Octobr. hora 5 19^. pofteriorem 
nempe altitudinem füpra horizontem deprehendit 76?. 37^. & 
priorem 54^; e quibus deducitur diftantia 61523 f:midiametro- 
rum telluris (S. 796. /Iffron.). , Sed de la Hire obfervavit xs 
arallaxin maximam h. e. horizontalem 61^. 25^ & minimam ^Y NE 


Kus Unde diftantia lunze minima a tellure h. e. in. perigzo effet 


radiorum telluris $5;22, maximainapogzeo 65;5, inque media 
$9.55 ($. 800. eg. ibid.). Poteft 60 tanquam commodus ac- 


* hiberi numerus, & obfervationibus plenius determinari emenda- 


rique, quia eft diftanria in ratione compofita ex directa area fub- 

duplicara &inverfà fübduplicata motus horarii, 

* nid $ 285. Ne 

- - . Movetur luna in orbita elliptica, cujus in altera foco eft rita? ec- 

tellus & luna illi proxima in perigeo , ab illa vero plurimum veentricitas 

diftans in apogzo ($. $43. "Air Miis Ejus orbite axis lon- Iwne quas- 
UFolfü Ph. Tou 1.) Gg gior t2? 


o 


» 


234 PHYSICK PART. L. SECT. IL CAP. Tl, - 


gior erit isque inreger 60 diametrorum relluris circiter ($t 284.). 
Cujus eccentricitati Keplerus 4362. ejusmodi puto ftatuit, 
quales dimidius axis 100000 capir, h. e. 2,5 radios terreftres. 
Sed JVemtorus eccentricitatem cum Bermitii 315 radios terre 
ftatuit 7:447. Prop. 57. ' Axis ergo conjugatus reperierur 2 / n — . 


eg - ($.272.). . Hinc ellipfis aquipollebit peripheriee, 


cujus radius eft y 60 $9. - — 59:2, X dimidia peripherii in 
)Q - 
milliaribus noftris 1$836, 06726. 


Eccentricitas lunze variat, ita ut mediocris a Caffiio ponatur parti- 
um $430, qualium radius f. mediocris a terra diffantia habet 
100000. incrementum & decrementum ejus maximum facit 
1086. harum parium. — Netonur autem Propof. 3j. 10m. HII. 
Princip. mediocrem ex obfervationibus deducit hujusmodi parti- 
um $505 & maximum cum incrementuni tum decrementum ca- 
rundem ri722. Clariff. Calandrinus illa fuis calculis illuftrat 
& Caffinianam ad Newtonianam numerorum 1086 & 1172 ita 
fc habere docet ut 1100553 ad 11037 prol/em. 2. 


€. 286. 


Quanti fmt Tempus, quo luna redit ad folem, menfis fynodicus, feu 
snos €? —lunatio, fed quo luna fuam orbitam peragrat, vel ad idem Zodia- 
quoiuplicez 2 ci punctum redit, vocatur zu: periodicus ($.726.jfég. "Mfiro- 
Z0.) . Reperitur ille e duabus accurate obfervaris éclipfibus 

ejus admodum lonoe a f? invicem remotis, fuppurando minima 

fcrupula inter medium illorum inrercedentia, per numerum lu- 

nationum interea abíolutarum dividenda. Sic erutus habetur ex 

ecipfibus, 2243 annos Nabonaflaris, dies 11, horas 5, & to* a fe 

invicem diffitis fynodicus dierum 29, horarum 12, 44^ & 3e Hu 

A quo differt zuczfir fidereus fe periodicus dies 27, horas 7, 43' $^ 

& 10^ vel fecundum recentiores 12^ continens, qui reperitur 

füppu- 


;DE COELO |ET SIDERIEVS. 235 


fupputando motum Solis medium, menfi periodico refponden- 
tem, addirum 360 gradibus intra menfem peragratis, & infe- 
rendó poftea, uti hic repertus numerus graduum & minurorum 
ad menfem fynodicum, ita 360 ad periodicum ($.735- Mftron.). 
Prior 12, pofterior 135 circiter gradus in celo abfolvit. «— Su- 
pergit quoque menfis azonalus,. 'vél tempus, quo luna redit ad 
apogeum; & dracozticus, ut tempus quo luna redit ad nodum 
adfcendenrem, qui caput dmeonis vocatur ($.690. & 72 8. 729. 
"dffrouom.) conf. $. 268-. 
| $ 287. 

: Motus lunz in fua orbita neutiquam deprehenditur zequa- Morus Iena- 
.bilis, fed potius majores offert inzequalitates ac telluris, vel folis ri; inquali- 
apparens ($. 256.). . Etenim crebris obíervationibus patefcit, rates obfer- 
longitudinem pariter ac latitudinem fubinde variare ira, ut zzfra vata. 
P dics fémcl motus ejus Qt velociffonus, nel tardi iflnus, & Jis 
mediocris, ideoque & menfem periodicum & fynodicum inz- 
qualitate laborare ($. 73 1. 7Z/froz.). Licet igitur orbita ejus el- 
liptica effe debeat, fi tamen tellus in altero ejus foco concipiatur, 
«calculus motus ejus uti in tellure initus, tantum in fyzygüs h. e. 
conjunétione & oppofitione ratione foli is fu eclipfibus, cum Io- 
cis ejus confentire obfervatur, omni autem reliquo tempore ita 
difcrepare ab eo, ut maximi differentia in quadris obíervetur, 
& a novilunio usque ad primam quadram crefcat, inde usque ad 
plenilunium iterum decrefcat;: & eodem modo fs habeant incre- 
menta & décrementa a plénilunio. usque ad novilunium ($. 732. 
"Aftronom.)... Motus latitudinis diurnus 159. 13'. 46^. ab apo- 
c«o autem 13?. 3^. 54^ habetur. ($.746. did.) 
3» "dd $. 288. 
£6 Ex mutua. actione lung in tellurem & eccentticitate inis. Uti nibilo- 
tarum nafcentes inzqualitates hae in motu lunz fecundum Celeb. jiinu; ejus 


de la Caille Ledl. "Aftrop. 8.757. fé. ita fere habent... 1) Menfis locu; i» or- 
Gg 2 perio- lita 


436 ^ rnYsicE PART. L.SECT. 11. CAP. L 


lita fuppute , pericdicus & draconticus majores funt in perihelio quam aphe- 
tur 2 hio, ideoque inotus lunc medius per integrum non eft unifor- - 
mis. 2) Axis orbite lunaris in fyzygiis (& 287.) movetur fe- 
cundum ordinem fignorum- Zodiaci in "Telluris revolutione 
obtinentem; in quadris autem ádverfüs illim, feu contrario or- 
dine; utrobique tum celerrime; cum incidit exis in fyzygias, 
vel quadras ; fumma autem progreffionum in multis menfibus 
tanto major eft, quam regrellionum in iisdem, ut novem circi- 
ter annis Zodiacum paogretlio emetiarur. 3) "Eccentricitas or- 
bitz illius continuo mutatur & in fyzygiis maxima eft, in qua- 
dris.minima. 4) A fyzygia ad quadram nodus orbit: retro- 
- cedit & angulus ejus ratione eclipticae augefcit; pergit retroce- 
dere usque ad alteram fyzygiam, fed angulo decrefcente: qui 
angulus ad quadras maximus eft, ad conjunctiones vero vel fy- 
zygias minimus ($. 748..4//roz.). $) Ex actione telluris verfus lu- 
mam alize nafcuntur motus mutationes, quarum maxima eft car Zatzo 
Juze ($.767. /4ftron.). Quomodo locus lunz verus in orbi- 
ta dato tempore fit fupputandus , diftendum eft ex ($. 775. 
vflromori.) sdhibitis recentiorum corre&tionibus E: tabulis: eo 
comparaiis. 
Premio Pal sufiia eüidéc am eft Df. Celeb. Clai- 
vaut, Lumavis wuotus iunequalitates difeutiens, cui & Euleriaga Dif- 
frt. confentit. 


j ' $. 289. | LT Las 
Qualis ft di- Motus lunz diurnus f. e&yrus abfolvitur menfe periodico, 
er lunct? fider eo uniformi; qued. inde elucet, quia fere eandem fem- 
OX, per faciem telluri obvertit, & alterum cjus hemifpherium e tel- 


lure nunquam confpicitur a diligentillimis. aD vatoribus. Eft 
igitur dies integer lunc noftris 2 7, lióris 7, 45.5 — 2360585", 
nox 13 d., horis 1 $, minutis $ I circiter cequipollens ($.2 86.). 
Motus ejus menftruus in orbitaad motum medium reduétus areas 
equales tempore equali format, & reperitur qua fpatium in or- 
bita 


DE COELO ET SIDERIEVS 237 


&o?. €o!: 6o, 1296000 «et i 
S — ————— — I". aut in pedibus pari- 


bita — — 
2360585. 236058; 

5. 22890. 323131, 38104 739547383110 T gh e | 

^ / 2306585". 2360:85 3135 : 


pedes orbitze fuc fcilicet luna quovis f:cundo feu arteriz pulfit per« 
ágrat ($.285.). Quos fi cum motu zquatoris terreftris confe- 


rimus ($. 269), différentia deprehenditur 3133 — 145 
1705. pedum parifinorum. —Sclicet y n — e — 606 — 3 
d 314159 

i$ — 59 — (1720. vel 119, 6. 860—102 
rare rd17a9. cce) 9, 6. 860— 102856, 
314179 . 
10000 


ducta in 


$. 296 

Obfíertationum fide orbita lune ad. nodos eclipticee facit Declinatio 
circiter 5 gradus & 9/, qua eft obliquitas eclipticarum inter fe, orbir luna: 
vel addita BILE declinatione orbire terreftris declinatio lands, rir. 
($.67. 7 fironom.). Moventur autem. nodi novem annis per 
360?, itaque perpetuo declinatio lung mutatur, ur quando no- 
dus adfcendens in principium arietis incidit , illa prope fit ora- 
duum 287; quando in o- incidit, prope 'eraduum ISis "vel 
ibi oriatur e fumma, hic e differentia dictorum angulorum obli- 
quitatis.  Crefcit i igitur declinatio lunae per 9 circiter annos, & 
. per totidem fequenies decrefcic. 


Newtonus mediocrem orbis lunaris inclinationem | ad eclipticze pla: 
num (latuit 5?. 82^... prop. 3j. L. I1I. Prineip. €? propof. 53. inde 
hoc derivat , — quia luna. diametrum maximam verfus centrum 
terrae dirigir, tanquam fpharois. Sed Claírzaltur illam ex nu- 

. peris obfervads facit. 52. 5^. 9". in Theoria Lung p. 5j». 


$. . 291. 


Avis vero /uzz, circa quem revolvitur, non ff 4d orDztam Unde eris 
Gg 5 Jaya 


, 


'238 PHYSYCE PART: I. SECT.'1L CAP. L 


, 


fur motus fuam normalis, fed zzc/ipatur;: ad plamum ecliptice eero«eff gor- 


lune libra- 
Torius 2 


2nalis.. Hinc cum dies lunae menftruus fit, Newtonus recle col: 
legit, quia eadem fades umbilicum orbis ejus femper refpicit 


"quam proxime, eam faciem pro firu umbilici deviare hinc inde a 


terra, quaemutatio faciei eft Zbratio luie in longitudinem. ' Sed 
. librationem ejus in latitudinem oriri ex latitudine lunae & inclina- 
tione axis ejus ad planum eclipticae. Quam explanationem libra- 
tionis lunae, qua exiguus margo vel lunula 6 vel 7? lata alterius 
hemifphaerii modo in confpectum prodit, modo illi eripitur rur- 


*fus, communicavit cum D. N. AMercatore, qui eam in 2Z/ffrono- 


qnia Jia ao. 1676. edita luculenter declaravit. 


Hiabentür hzc in. Newroni T. III. Principior. Bbilof nat. matb. P. I. 


propof- i7. & Coroll. propof. 38. Ubi. conferri merentur Clariff. 
Calandrini annorationes. Concipiatur Fig.8. Fab, I orbita la- 


ne elliptica ALIBA, in cujus foco altero fit "Tellus d«:Rxad. 


oe F femper refpiciat.L M radius in plano cquatoris luna- 

s, idem quoque fiet in 1 E, & ducta Im parallela ipfi LE, e- 
rit angulus L F 1 FIm. uud: inalis orbite punctis itidem 
fie, &in T, quando foci parum a fe invicem diftant. Quoni- 
am tamen L M femper F refpicit, im | quedam pars hemifphzrii 
lunaris Telluri confpicua fiet, quz ante latebat, alia autem ante 
apparens evanefcet, quode maculis nofeecur. — Hanc librationem 
longitudinis quoliber menfe bis reítitui patet in fyzygiis; ubi 
idem planum tranfit & per T. Laütudinis autem libratio pendet 
a fitu lun: ratione nodorum rztione ecliptice , ideoque. ab; ipfa 
laitudine lunz. . Quz dum verfus auftrum maxime recedit, lu- 
ng borealis polus, & quidam ultra polum lunaris globi regio- 
hes a fole colluftrantur, ^ dum interea polus auftralis cum non- 
nullis vicinis regionibus tenebris immerguntur. —— In limite au- 
ftrali contrarium coftingit. In.quadris librationes longitudinis 


cernuntur majores. — Quando vero luna fuperato nodo adícen- 
dente tendit ad limitem boreum, tum nobis polus lun: boreus &- 
macule 


| 
] 
" 


DE COELO ET SIDERIPVS. 239 


maeule circa illum-abfconduntur, auílralis vero cum fuis macu- 
lis in confpe&um venit, ut & relique macule confpicuz ad bo- 
realem marginem tendere videantur. | Luna autem ad limitem. 
auftralem accedente, polus lun:e boreus a fole illuftratur & Zone 
frigid:e inclufa, Zona autem frigida.lune tum in tenebris ver- 
fatur. Sole vero in eadem plaga au(trali confpicuo, lunaque poft 
conjunctionem cum fole procedente ad nodum afcendentem, 

- macule fuperiores ad boreum Polum paulatim tenebris involvun- 
tir, dum inferiores circa auítralem e tencbris emergunt. —. Cacte- 
rum conítanter obverfum. telluri hemifpherium Lunz altero 
quoque gravius effe videtur, quia in acre mora eidem femper 
graviorem partem obvertunt. 


$. 292. 

Dum axis Jure ad eclipticam normalis eft, ille po/or ecEptz- Quid fequa- 
- eg parallelo fitu azibit. ($.291.). ^ Spec&tatori ergo cali in luna rur e fitu 
illud menfiruo fpatio ita lunam circumire videatur necefle efl, zxír Lue 
uti nobis videretur, fitellus ibi aequatorem fuum haberet, ubi jorzmali a4 
nunc habet eclipticam. Veluti Mechanica globum ccleftem ex- eclipticam * 
hibere poffet circa polos eclipticae mobilem, aut globum luna- 

rem in cayo caleft pellucido eyrantem intervallo menftruo, ut 

lunaria phaenomena cali oculis fübjicerentur. — Ad. eundem fi- 

nem aptarentur & noftri globi cceleftes, íi cochleis inflructi axes 

modo terreftri , modo lunari polo affirmari pro lubitu poflent. 


Que ex menílruo die oriuntur, etiam illis telluris noffrz incolis. 
communia funt, quibus dies longiffimus eft fere 14 gyrorum 
telluris, vel apparentium folis adfcenfuum defcenfuumque fupra 
horizontem. Neque propius verfus polos commorantibus illa 

"ignotafunt, eo tempore quo incipit ibi fol jam tamdiu fupra 
horizontem. verfari, & rurfus tamdiw infra eundem abfcondi. 
Ceterum: hec dire£tio axis lunaris ratione gravi conftantique 


carere nequit, qua eadem fere facies lung, una cum libratione 
dida ^ 


240 PHYSICE PART, L SECT, kh CAP. 1i. 


LU «d 
di&a, terrigenis incolis femper exhibeatur. — Quam: ad perfe- | 
&ionem rerum in luna obviarum, xque ac longiorem folis fupra | 
& infra ejus horizontem lune perfeverantiam perpetuam infti- 
tutam effe, certum habemus. ($.5 50. feq. P.I. Theol. natural.). 
Nec minus ad majorem rerum ceterarum totiusque univerfi ($. 
292. ibid.) illam facere vel ex co intelligimus, quia luna-no- 
ítros regit menfes, noftras no£tes valde illu(irat. — Caeterum ad- 
fpicientes nos lun: polos, agnofcimus, cos eíle fimiles ceteris 
partibus ejusdem, .& analogiam habere cum telluris Zonis frigi- 
dis, & breviori quidem , fed eo crebriori folis diuturna luce , 
quorannis luftrari atque foveri. 
$. 293. 
Anu gyrur De tellure, quantum fufficit, liquet, illius circuitum an- 
vorticis ter- nnum fieri in ecliptica ($.261.) motu tam rapido, qui intra fe- 
roffririn — xagefimam partem minuti &5, $45 pedes parifinos pervoler ( . 
menfem in- 274.) & quidem in figna confequentia,  indubia experientia 
fuit. omnis evi tefte. Dum: enim fol Lr gs e tellure progredi ab 
ariete ad taurum, tum ad geminas , cancrum , leonem ,. Virgi- 
nem, libram, fcorpium, fàoirtarium, capricornum, aquarium, 
pifces; ; ex fole tellus videtnr femper e diametro in eadem eclipri- 
cà moveri a libra ad fcorpium , facittarium, coapricornum, a- 
quarium, pifces, arietem Qc. figna "Lodiáci confequentia. Pus 
terea tellus etiam ab occafü verfus ortum folis circa fuum axem 
gyrat aequabiliter ($. 261.), quia fol ab ortü viderur moveri ad 
occafum circum illam, & vortex telluris, in quo & luna conti- - 
netur, fimiliter cvrar & in regione lung. pari € celeritate 
($29o.). M une i igitur, utivortex anmua recolutione lemam. f-- 
eum ducit circa uH ita gyrus anedius paris. celeritatis ope (S. 
274.) in eodem vortice eam ip motu diurgo fecum vervat, faltem ita 
adjuvet , ut, rationibus internis uti fpharoidis lunze confpiranti- 
bus ($.266. 25 ), concurrente ad fitum axis lunaris praefertim —— | 
motu in mdr mfivuus ille gr us inde oriatur ace Zodi- 
aci cmenfio ? : 
] : Vorticem 


go—nm c —SÉKÉ t 


LE 3 


Y 


porn TIME 


» 


DE COELO ET SIDERIBVS. 241 


Vorticem telluris una fecum vehere lunam circa folem, controverfia 
inter aftronomos peritiflimos caret. — Quod cum ita fiat ut axis 
rotationis lunze fit ad eclipticam perpendicularis, hoc fimili mo- 
do concipi poteft, ac fi elobus ( propter montes forte) altere 
polo paulo gravior normaliter natet in aqua fluenfe, cujus mo- 
tum usque quaque fequitur in eodem fitu. -. His gemina celeber- 
rimo Hugenio in Cofmotheoro p. t0. in mentem veniffe video. Ao. 
1695. Arfi ponamus, flumen pervenire in alveum ad formam 
quadrantis circuli inflexum, globus cum fluvio fimul fervando 
'eundem fitum per arcum 90 graduum circa axem fuum una mo- 
veretur, flumini obtemperando. — Jam vortex telluris confiderari 
poteft tanquam ejusmodi flumen femper circa axem telluris gy- 
rans, idcirco & lunam innatantem femper fecum ducer, & ve- 
hendo fimul vertet circa axem femel in quovis gyro perfe&to. 
Enim vero quod luna non quotidie, ut tellus, circuitum abfolvit, 
ejus ratio quzdam effe poteít inertia & declinatio lun: ab. zqua- 
tore vorticis terreftris, qu: uti obfervatur intra 1 84 atque 285 ver- 
fatur. ($. 290.). | Medium horum graduum capientes 231, 
quod ecliptica circa :quàtorem tenet, celeritatem. gyri "telluris 
ibi miuorem deprehendemus, ut media Kirciter fecundo quoque 
abfolvat 78, 719. Quz fi comparetur cum celeritate lung me- 
dia 3133'/ ($. 289.), hec illius tantum eft;1. ^ Ejus autem 
celeritatis, qua fub zquatore vorticis gaudet. 85, 845^, foret 
pars 27:1$- 


$. 294 
Sive icitur fola vis inertiee mafEe lunaris ejusve vorticuli, Quanta. fo- 
five & alize rationes ac caufzé externe, forfán a motu progreflio- rer. dimizu- 
nis in orbita communi &ctheris refiftentia pendentes, iftam de- tio zbi is vi 
bilitationem gyri terreftris vorticis in regione lune efficiant, & gyrazte? 
ob variam declinationem varient, ufui tamen futura erit diíquifi- 
tio dererminatioque mediz illius debilitationis; quz principii 
loco fit, alia inde deregendi ignota. "^ Recordandum igitur eft, 
- (Wolfii Pbyf. Tom. 1.) Hh quod 


44 luna sno- 
tum. duplex 
requiritur 
vir con[lan- 
fer agens. 


242 PHYSIC/E PART. I. SECT. II. CAP. I. 


quod luna ut comes telluris eclipticam cum illa ducem fequatur 
in motu circa folem, & praterea fuo itinere diurno fimul Zodi- 
acum percurrat in fua orbita , ideoque bis quotannis cum 
tellure, in equatoreaut prope eundem in vortice zequatoris.ver- 
fetur. Hinc debilitatio vis vorticis ad eclipticam revocata ($. 
293.) media non eft ratione motus lune proprii , fed illa fum- 
matim refpondere periodo lunze mediocri deber, qux haud accu- 
ratius quam plurimorum feculorum obfervationibus definitur ( $. 
286.). Parefcit autem ex noratis ad $. 293. Zecreviffé celerita- 
ten vorticis telluris in produccuda lune cclvitate iu. eadem ratione, 


1 
ig qua eff g yrus lune ad g yrum terr; h.e.ut — ad 1. Quando 
27E 


Tellus uno die gyrum fuum abfolvit, ad luna gyrum requirun- 
tut 27 dies, hore 7. 45! &c. ($.289.). ' Quia celeritas lune 
in orbita communi circa folem tanta eft, quanta telluris ($. 283.), 
que $85, 854 pedes parifinos intra fecundum hore facit ($. 
272.): decrevit ibi in confli&tu vis vorticis telluris ranrum, 
quantum fuperatur celeriras gyri lunaris a celeritate in orbita 
annua. | 

Habebunt hec faum ufum in fatellitibus Jovis & Saturni comparan- 

|. dis qua gyrum cum fuo duce. 


6... 295. 


Tellus in lunam agit ope vorticis fui, ultra lunam pertin- 
gentis, luna igitur in ipfam reagit, refiftendo ejus vorticis gy- 
ro. Sed quia actioni equalis eft reactio ($. 156.), vires contli- 
gentes funt in equilibrio, nec nifi exceffus impenditur in mo- 
tum, isque fi a fola vi impreffa eft, fervat directionem & celeri- 
tarem in conflictu refiduam, (z/iZ.); fi aliam fequitur directio- 
nem, & viam ingreditur curvam, ea compofita eft e vi faltcm 
duplii ($.174.). — Altera igitur e(t centripera, alterà cenaifu- - 
ga  kaec elle poflet poullumum a vi vorticis telluris gyrantis, 

quam 


DE COELO ET SIDERIBVS. 243 


quam centrifugam effe dubio caret ($. 161.). Centripeta effe poffet 
vis ipfius lunae aetherisque & aéris circumfufi, qua detinerur in 
vortice rerreítri. Quae fi ira f$ haberet, illius zz orbita oz apparerzt 
stiff excelfus fupra vim centr ifugam : uti vice verfa ex progvejfu iz or- 
- bita monappareret nobis, rift exceffus vis centrifuge, fi fola ila ageret. 


$. 296. 


Utrum vis lume, qua in terram agit , fit cemtripeta, explo- 

rare licet, fi vim centripetam medie circiter latitudinis in füper- 
ficie telluris in principio lapfus comparemus cum vi, qua luna in 
media celeritate indiget, ad. manendum in fua.orbita. — Jam in 
tellure gravia vi centripeta in diftantia radii a centro mediam vim 
centrifugam i ira fuperant, ut fexagefima minuti parte prima ca- 
, dant per 15:5 pedes parifinos (&- 168.. Eadem vero & equa- 
lis vis centripeca abfolvit in lapfu fpatia quadrato temporis pro- 
portionalia ($. 178.), & fi fpatia eadem fünr, differunt uti tem- 
poris quadrata. Idcirco corpus durante:minuro cadit per pedes 
60. 60. 1514. Sedluna in media fyzygiarum diftantia a tellure 
abeft ab illa 6o radiis relluris. ^ Er quo lonoius corpus abeft a 
centro, eo magis vi centrifuea ejus actio centripeta diminyitur 
($.168 & 198.): & quidem ea lege, ut vires ejus dive:fze fint, 
ut fpatia eodem tempore percuríà, vel ut actio decrefcat in rati- 
one reciproca quadrati diftantie a centro ($.193.)). Eflet ioi- 
tur actio corporis gravis in media lunze diffantiia, nonnifi — 
ejus, quz eft in fuperficie telluris: &fi ex illa diftantia in füper- 
ficiem telluris pervenit, ibi 60'— 3 600. & plus valeret, tantoque 
hic citius, ibi tardius eodem rempufcufo caderet. Quare cum luna 
60 radiis difter acentro rellurisin media diftantia, illa ibi fexaoies tar- 
dius caderedebet, itaquenon plus in minuto, quamhic in fexagefi- 
ma ejus parte. "Calculo iniro. deprehenditur luna medio motu 
abfolvere quovis minuto 32^ & $62'^, five 187980 pedes, 
Hh a2 eoque 


Luna gaudet 
vi centripeta 
re[pectu tel- 


luris. 


244 PHYSICJ PART. L SECT. IL. CAP. L 


eoque fpatio per 15 pedes a tangente femper defcendir verfus 
tellurem, h.e. ilius 4z5-. De aliis diftantiis vid. calculus /Vez- 
toni L. III. prop. 37. Coroll. 4. , 


Obfervavit Hugenius, loügitudinem penduli Lutetiz fecunda. vi- 
brantis, effe pedum 5 parif. & linearum 81; indicavitque altitu- 
dinem , quam grave cadendo pulfa arterie vel fecundo abfolvit; 
effe ad penduli longitudinem dimidiam in duplicata ratione cir- 
culi ad ejus diametrum, ideoque pedum parif. 15, pollicis 12, 
fi tellus quiefcit. |.Si vero cum luna circa folem movetur, & cir- 
ca axem manente vis centripetz lege diílantia centrorum telluris 
& lunz erit circiter 601 radiorum terreílrium. — Que eruta & 
fufius propofita funt a Nelvtozo Primcipior. L. III. propof. 4. 
Revera aliquid difcriminis intercedit, inter lapfum in rellure ac- . 
celeratum , qui in primordio lapfus iftam accelerationem non- 
dum habet, quam in fine fecundi adquifivit. — Sed in luna quo- 
vis inftani f. pun&to temporis mutatur directio fecundum tan- 
gentem. Quia tamen fumma illerum tempufculorum & rzcef- 
fuum a tangente ob uniformem a&ionem convenit cum fumma 
tempufculorum in lapfu obfervatorum , eo ipfo zquabilem jn 
lapfu progreffum & in curva eundem parere cffc&um patefcit. 
($.178 & 182). Calculus ita oftenditur a Calandrino ad cit. 
Newtoni locum: Radius telluris eft ad ejus peripheriam , ut 
1000000: 6283185. Luna periodum fuam abfolvit minu-- 


tis 39343, itaque arcus minuto percurfus in orbita, erit cjus - 
li » 
. Unde reperitur reccílus interea a tangentc 1 5, 100878 


39, 343 
Vel quia ambitus terre aPiccarto — 360. 342360 pedum, & 
peripheria 123249600, diameter 39231566, orbita lune 
habebit ambitum rerrz fexagecüplüm — 739497640000 pe- 
dum parif. qui per 39343. divifi dant arcurn a luna minuto ab- 
folurum — 187464. circiter, eujus quadrato 35330465 296. 
per diametrum 2353893976. divifo, habetur finus ver- 

fus 


DE COELO ET SIDERIBVE ' 243 


934 
IOCOO à 
Refpondet igitur vis, qua luna in orbita retinetur gravitati cor- 
porum in fuperficie terreri obviorum, ideoque luna ad tellu- 
rem ejusque vordücem pertinere intelligitur, ut pars maffz illius 
($.1r14.), nempe vorticis. Ab ipfa enim terra globofa quan- 
tum diximus remota manet media circiter diflantia. ^ Contradi- 
xit huic proportioni clar. Gairaut in monum. Acad. fcient. 1747. 


[f(4q. vid. tamen 1749. p. 578. jn 
6. 297. 


Licet autem luna terreftri. vortici imffierfa fit inhaereatque Luua gaudet 
conftanter, hoc tamen non obftat, quo minus zza/ffa lugarzs gau- propria gra- 
deat propria gravitate, qua ejus partes inter fé cobevent, baud [cus vitate 69 atg 
ac proprie telluris partes. Extitit enini luna, dum extitit tellus, mofpbar ay. 
& perfeverat una cum eadem fic , ut partes alterutri proprize ab 
illa neutiquam feparentur, autin alteram migrare poflint. Si- 

mili igirur & pari vi infira externaque inter f? cohaerere, fimili- 
que gravirare copulari indivulfo modo debent ($. 260. /£;7.). 
Obfervatur ideo luna femper itidem uti fphaera a nobis, ac tel- 
- Ius in luna obfervaretur ad fenfum fpharica. Quia circa axem 
volvitur menflruo tempore equabilirer ($. 286.), figura illius 
pariter fpharoidica effe poteft; fed ob minorem vim centrifu- 
gam in gyro tam tardo, minus a fpharica forma recedet, quam 
terra... NNewtonus eam ftatuit effe hujusmodi, cujus maxima di- 
ameter producta tranfiret per centrum terre & füperaret per- 
pendicularem exceffu pedum 186. Prop.39. L. IJ. — Quia ad 
tellurem pertinet & atmofphazra & vortex sthereus, omnibus 
ejus partibus pro fuo modulo communis: lunam quoque patet 
fua gaudere atmofphara, fuoque vorticulo zthereo zftu marino 
féexíferens, qui cum ipfà revolvatur, eque ut nubes avesque 
cum tellure noflra.  Dantur & obfervationes , illud confirman- 
tes, in pofterum dubiis obje&is curatius liberanda, 

Hh 3 Si 


I 1/4 


EE 


fus — 15,0093. & correCtione adhibita 1 5'& 


246 


PHYSIC/E PART. L. SECT. II. CAP. I. 


Si attendimus ad currus in a&re quietiori curfu equorum celeriter 


motos, culices deprehenduntur haud fecus fuper equis & cur- 
ru volare ultro citroque & velui ludere , acíi equi & currus 
ton moverentur. Quod fieri non poffet, niíi acr una movere- 
turequos & currum cingens. Sic mufce & crabrones curren- 
tes vaccas, & equos perfequontur i in fimili acre. — In fcaphis & 
navibus fi allis Occurrunt phenomena, que acrem non nifi for- 
Gori vento abigi a corporibus, qu: circumdant ut eorum atmo- 
fphere, docent. Quare flabellis utuntur homines &ílivo tem- 
pore, ad aérem calidiorem & incommodum a fe depellendum. 
Cur igitur lune. fimilem denegaremus atmofphzram, fimilem- 
que vorticem zthereum , cum nullum in noftra tellare corpus 
detur fuo non egens zthere & aére ad fui confervationem perfe- 
&ionemque. Quod eo magis neceffarium videtur, quo diutur- 
nior eífe debet corporis falvi perfeveratio in ftatu integro naturali. 
Obfervationes innuo au&z folaris diametri marginis vivide colorati 
f. annuli circa lunam, quamvis exigui, a multis aliis & a me in 
folari eclipfi 1748, quos colores qui inflexioni luminis & circa 
alia corpora obvie tribuunt, rationes illius in a&re & there cir- 
cumfluo deprehendendas attendere,non videntur. — Faciunt eo- 
dem apparentes oblonge figure fixarum. in margine lunz oc- 
cultandarum;  diminutus fplendor lunz in eque pits clo, 
quo alius magis fplenduit, & obfcurior macularum ceterarum- 
que partium fpecies in eodem relefcopio apparens, quo alias di- 
ftinftius videntur, que obfervationes acutiffimo .& peritiflimo 
Aftronomo, 'Hevelio debentur, sque ac vibrationes lucis folaris 
fub initium eclpfium. ^ Vid. Cometogr. ejus. L. IH. fol... 565. 
[«44- Hallejo & Leuvilio momentanea in centrali eclipfi crebra fulgu- 
ra ip atra facie lunae apparucre 'teflibus monum. Acad. reg. fei- 
ent. parif. iiy. & Philofopb. Tranfact. n. 543. p. 2ay- feqq. — In 
duorum fide dignorum teftium autoritate cur non. adquicfcere- 
mus, cum utrique fimul nec oculorum deffigatio, nec atmo: 
fphaera. tezreftris illius phaenomeni crebrioris caufa fuiffe pofBt* 
Scindl 


DE COELO ET SIDERIBYS. 247 


Scintillas veluti oculis interdum oberrare compertum habetur, 
non autem fulgura eaque tantum momentanea, qualia circa ter- 
ram non dantur, nec ifto tempore ab aliis iot obfervata in ifta 
aliaque regione. — Si quid enim tale apparuiffet in atmofphaera, 
id omnium colloquiis fuiffet divulgatum. — Praeterea A. 1684. 
lunae diameter ante & poft obfcurationem folis vifa eft Parifiis 
31^. 30". Sed propter refrationem in eclipfi non nifi 30. 
$^." Vifa igitur eft integro minuto & 25^ minor. 


$7298 


Luna eadem, qua tellus, fertur pernicitate circa folem 
274.) itaque & illius partes tim firmiter cohaerere debent, ne 
eadem disjiciantur. Sive igitur vi interna fic verfus fe invicem, 7^ 
nitantur, five & externa quadam compreflione ad fe invicem 
cogantur: oportet, ur adharentia partium maffze lunaris ejus- 
que vorticuli vi longe majore gaudeat, quam ut centrifuga 
terreflris diurna, menflrua ipfius lung, & communi annua dif- 
fipari queant in auras ejus particule quecunque minimzque.. 
Proinde & /fzlis lla vis. unzouis €? par tetrofiri cenfeuda. denfitas. 
lune videtur, ob communes unionis vatioges, & uajor illa ob plura, 
qua vipcenda. babet obflacula, ex centxifuga vi propria & lucta 
cum terreftrri diurna coorta. Ex fuis principiis quoque Newto- 
nus lunam terra eíl? denfiorem ait, ideoque & corpora ibi gra- 
viora, ut minor diameter per majorem denfitatemn velut com- 
penfetur , & vis gravitatis ad eequalitatem circiter revocetur. 


'($.. Denfitas «or- 
poris lunae 


Newtonus Princip. L. III. Prop. 37. Cooll.3. denfitatem lunz ad den- 
fitatem terrae flatuit ex ibi adduGlis rationibus effe uti 4891: 
4000. feu ut 11. ad 9. ideoque lunam corpus magis terreftre 
vocat, quam terram. —— Anriquiori fententia EZ. Lond. 168 7. 
Coroll. 4. Propof. $. L. III. denfitatem tetrae ad lunam. dicebat 
eff: ud 387 ad 700, quae foret uti 11: 6, 


€. 299. 


De communi 
centro gra- 
vitatis ter- 
ve C lune. 


248 PHYSICA PART. L SECT. L. CAP. IL, 


$$ 299. : 

Hactenus confideravimus noftram tellurem velut eam, 
qua in elliptica circa folem fertur, una cum luna ipfam femper 
circumeunte. Sed occurrunt hujusmodi diflicultates inzequali- 
tatesque in motu lunari (($. 287.) , que Newtono perfuaferunt, 
non ipfam tellurem eclipticam circa folem (uo centro defcribere; 
fed potius eclipticam deberi communi terrz & lunze centro gra- 
vitatis, circa quod in eodem plano terra eque ac luna revolva- 
tur in diftantia hujusmodi , ut diflantia centri lunze a centro ter- 
ve fit ad diftantiam centri lung à communi gravitatis centro ter- 
re & lune, ut 40, 788 ad 39, 788. Prizcip. L.III. prop. 37. 
Coroil. 4. Sequenti Corollario mediocrem centrorum lune & 
terrz diftantiam ftatuit 60* (emidiametrorum telluris 602. 19, 
658600 — pedibus parif. 1187, 379440 — 40, 788, ideoque 
59788 — pedibus dictis 1158, 268534. — Quorum pedum 
differentia cum fit 29, 110906, illi a radio telluris non differ- 
rent nifi 9, 452306 pedibus, qui nondum dimidio terre radio 
eequipollent. Clariff. 2' 7Z/ezlert ftatuit, lunam effe E; maffze ter- 
rec & tantum quoque diftare a terra commune centrum. Enim 
vero fi paullo major affumta eft horum fiderum diftantia dum 
par flatuitur 602 radiis terreftribus , quae füpra tantum 60 po- 


nebatur ($. 284.); fi alie hypothefes nondum fàtis accurate . 


funt, nec confe&taria hujus calculi per indubias obfervatiohes 
eonfirmata: evanefcere id poteft difcrimen , ur centrum potius 
telluris, quam punctuur a&ris aur terrz prope füperficiem tam 
vicinum eclipricam formare pollit ; faltem futuro exanimi ex- 
a&iori erit fubjiciendum. ^ Etfi vero tellus probaretur circa 
commune centrum revolvi, non ramen circa lunam , fed hoec 
circa illius volvererur globum. 


Ex hac affumta centri communis diflantia porro derivatum eft co- 
rollarium, quia telluris centrum femper focus perigaci efle de- 
bet in orbita lunae, tellucem, et(imon ultra, quam diftantia fui 


centri 


* 


DE COELO ET SIDERIBVS. 249 


-gentri a communi centro id requirit: moveri circa commune cen- 
trum debere , ideoque pro fitu Lune in orbita modo 29, 
II0906, in apogeolune, modo 9,452306. pedibus in ejus 
perigzo ab illo diftare; ^ - Lunz enim centri diftantiam à. centro 
terre mediocrem in fyzygiis. flatuit 60. femidiametrorum serre 
maximarum, demta parte tricefima radii terreftris circiter, quan- 
do in quadris eft 602; vel priorem in fyzygiis 6o femidiame- 
trorum terrz mediocrium cum decima ejus radii parte, & pofte- 
riorem 61 taliumi fadiorum ,' demta tricefima unius parte vel 
6032. — Goroll. 9. Prop. 32. Lib. III. Principior. Sub finem Co- 
roll, i. ipfe monet, quz exploranda reftent. 


$. 500. 


Corpus craffum terreftre effe lunam, teftatur ^ quoque Lusa | occul- 
obfíervata ejus opacitas , qua non tantum ftellarum quarum- rar rerricolir 
que, quas fubit, fed.& ipfius folis adfpectum fuo interventu in qi; fidera 
novilunio nobis eatenus eripit, quatenus inter folem & terram ipfumque fo- 
intercedit. Prior illa intercetfio /7e/larum occultat;o, pofterior je. 
eclipfis Solis, verius terre appellatur, que umbra & penumbra 
luna offüfcatur, feu non transmiffo lumine folari, (ed retlexo 
obíuratur. ($.422. & 885. 74//rozozi.). | Eft igitur hujusmodi 
eclipfis non tantum occultatio folis (uper eo terrarum tractu, ubi 
. una folarem lucem terricolis fubtrahit, fed & illa calore radio- 
rum folarium tamdiu privat terram , quamdiu inter folem & 
terram in nodis commoratur. Hinc alfze eclipfes & occultatio- 
nes funt ceztralzs, quibus centrum lunze füb centro folis vel ftella 
tranfir, quee priori cafu diem fere terre eripiunt, & in noctis 
initium convertunt; alie funt p/atee, qus centrales non fünt, 
fed cum aliqua latitudine. ( diftantia centrorum ) conjuncte. 

Quoad folem hz totales dicuntur, quando & ubi totius folis 
occultationem cum vel fine mora praflant; partiales autem 
quando tantum pars folis occultatur. 


(Volfii Pbyf. Tom.L.) li Hujus- 


Ratio ma- 

gnitudinis 

Luneater- 
Yan, 


Dari tn luna 
montes val- 
les eque maria 
ge terras, 


250 PH YSICE.PART. Ll. SECT. 1L. CAP. I. 


nito eclipfes computandi.&. obfervandi modum docet ,Aftro- 
nomia.  Centralis, quz .contigit A. 1715. tertio Maji tanta fu- 
it, wt ejus duratio ultra 41 horam; totius vero folis occultatio 
per 21 horas obfervaretur in magno terrarum tratbu. . Rarius 
vel quater. vel nulla contingit eclipfis hujusmodi per integrum 
annum ,. unica nonnunquam, . fpe numero & plerumque dua 
accidunt. Numquam aliter contingere poteft hac eclipfis, quam 
in novilunio, quando luna vel in nodis verfatur , vel admodum 


prope illos, ut nondum femidiametro apparente f..16' circiter 
ab illis. diftet. 


$. "30r. 

Diameter vera lunz eft ex obfervationibus aftronomicis ad 
veram diametrum terre , uti oO ad 365. fecundum /Nertozi 
Princip. L. HT. propo. 37. Coroll-z. - Quare dum diameter tellu- 

172000 


ris habet 1720 milliaria, luna eorum habebit REM L7 
E 3 
Superficies lunz igitur eft adterra fuperficiern, uti 31400. 
MO de .(47141)314159 
ad 418992$3:c, five uti 10: 1353*79. Veluti $ ad 
Wero i 33 100200 

1720. 314159 : 

prwweesctow e eftud 697303, 148ls: 9294079155685, quod 


eftutüi 1: 13155. Loco cujus plerumque ex ratione diametro- 
rum uti 133: 500, dante lune diametro 4571 fere milliaria fe- 
cundum Hevelium 494. Selenograph. f. 267. $7 203. fuperficierum 
fimplicior ratio flatui , uti z114. —— Maflà vero lunze ad maffam 
terre utl I: 59, iooe.. que ex altera diametrorum ratione dedu- 
citur uti I: 52. 
$. 502. 

Obfervantür ab omni avo in luna macule obfcuriores, 
alie conftantes & nudis oculis obviz , alie dudum tcle(topiis 
apparentes mutabiles; nec non alie partes Tucadior es & in parti- 


bus 


—ÀÀ.— la sm dto 


DE COELO ET SIDERI8V S. 251 


bus umbrofis adhuc lucentes. «Has effe montes dubio carer, 
quorum altitudo quoque poft Galileeum ab acutitlfimo Hevelio ad^ 
calculum curatius revocata oftendit, non efle montes lunares in 
majori ratione ad globum ejus, quam qui funt in tellure. — Vid. 
ejus Selegograpbia c. $.f.266— 269. — Aifignat altiffimo 3 milliaris 
partes, aliis I, aliis ;; &c. Similiter maculae mutabiles femper 
foli opponuntur, ideoque non funt, nifi umbra montium in 
locis vallofis feu declivioribus. —Se/ezograpb. f.:57. apparens ro- 
tunditas eft'ex defectu angulorum obfervabilium in tanta diítan- 
tia. Eadem umbra reddit & conftantes maculas, in quas inci- 
dit, nigriores. ^ Conftantes autem macule nequeunt effe nifi 
partes lung lucem minus reflectentes & plus illius retinentes dis- 
jicientesve, quam ceetere lucidiores. |. Hujusmodi loca in tellure 
funt maria, paludes, terra nigrior, fylvae quoque.  Lucidiores in 
his partes effe infula ícopuli, promontoria.intelliguntur. .. Hinc 
& ex pramiffis lung cum tellure fimilitudo manifeftatur. 


Partibus lucidioribus & editioribus nomina indita funt a Ricciolo 
quidem montibus nomina mathematicorum celebriorum, ab He- 
velio autem ob fimilitudinem quandam cum locis terreftribus, 
nomina nota marium, montium, terrarumque continentium ex 
Geographia petita. — Vid. Seleuogr. f. 228. [eqq. & rationes de- 
nominationis f. 224. Comparavit nomina inter fe Rofiur 
'im afttonom. Soanbbudje P. III. c.:12. p. 309. feqq. . Et montes 
& conftantes macule obfcuriores, sque ac lucidiores iisdem ra- 
diis folaribus illuftrantur, quibus tellus, iisdem quoque propte- 
rea finibus ufibusque infervire tamdiu rccte ftatuentur. ($. 249.), 
quamdiu contrarium non poterit demonílrari. ^ Condidit omnia, . 
confervat, gubernatque eadem divina fapientia & majeflas, fimili 
perfectiffimo modo gloriam fuam ubique manifeftans. — Salva ta- 
men neceflaria diverfitate. | 


Ha $.3e3 


232 PHYSICIE PART. L SEÉCT. II. CAP. I. 


(0$-. 303. 
Quando lu- Uti ex diametro apparente folis in tellure, & telluris in fo- 
nz umbra ]le cum diftantia utriusque deducitur longitudo coni terreftris 
wel penum- umbrofi ($. 843. //frouom.) circiter 105 diametrorum relluris: 
bra eclipfn ita quoque Jozgitudo comi umbrofr luzaris computari poteff pro di- 
faciat ? verfa ejus a [ole €7 terra diffantia in novilunm. — Redit autem illa 
nonnunquam ad $9 radios terreftres. Ideoque dum tellus lon- 
gius ab illo cono diftat, zmz/ra ejus pleza terree fuperficiem. uon 
attiggit, fed tautum quafi vel penumbra, — Unde ftrictius annula- 
ris vocari folet ob annulim folis lucidum relictum. — 'Tum he 
quafi eclipfes terre folitis minus lucis & caloris folaris adimunt. 


Nempe fi terra: ex fole vifa in-radio-continet 10^, & luna 25 di- 
ftantia vero lunz a fole eff ro290 diametrorum terreítrium. re- 
peritur axis coni umbrofi lunaris — 2943 diametris di&tis, h. e. 
$915 femidiametris. &c. ^ Quomodo in fingulis eclipfibus ifta 
emenda fint & computanda, docet Aftrronomia. Exemplum ta- 
lis quafi eclipfis. vidimus A; 1748. Germani penumbram:vo- 
cant SBalbfdbatten, unde & eclipfis talis ad fummum Soolbfniter: 
nif. vocari poffet, quamquam nondum fir demonftratum, penum- 
bram rette. umbra dimidie obfcuritati &quiparari. 


$...304- 
Quando e Vice verfà zelus oppofitam e diametro foli in plemlunits lunam 
quomodo lu- vevera ubique fimul obumbrat, € ]uce folari itidem privat , quate- 
na patiatur gus C9 quamdiu illa cozo umbra terrofiris involvitur.: Common- 
ecdipím ? — ftrant hoc evidenter omnes, quoquot obfervatz fünt , - eclipfes 
lunares, &.confirmabuntquotquor in pofterum obfervabuntur 
($.420. fég.Mflrom). . Yàque eclipfes lunares recte dicuntur 
privationes luminis. in luna: ob interventum terre inter lunam 
folemque. ($.841. 25;7.). Erinde quoque confirmatur, lunam 
hujusmodi effe corpus opacum, quod non gaudet, nec nobis 
lucet, nifi luce folari ($. 426 & 431.20/2.).. Ob veram lucis priyati- 
enem, 


DE COELO ET SIDERIBVS. 253 


onem, he eclipfes in tellure ubicunque apparent, ibi eadem Iu- 
n: pàrs & eodem modo obfcurari obfervatur..($. 45 2. 6g. 22:4.). 
Dancür igitur eclipfes lunares centrales eque ac platice, totales 
& partiales ($.500.), non vero rales, in quibus umbra telluris 
ob bréviratem fiam lunam obfcurare non poffet ($. 303.). Den- 
tur perrarz utroque fidere fupra horizontem apparente ; plereque 
autem lunafupra horizontem, & fole infra illum pofito feunoctu. 


Prout igitur luna terram privat quandoque iuce folari, ita tellus ve- 
luti par pari refert, & lunam viciffim folari lumine & calore 
privat, quod toti hemifpherio lunari accidit in eclipfibus cen- 
tralibus aut quafi, fed toti hemifpherio terreílrri nunquam accide- 
re poteft, ob radios folis vel lunz fub horizonte latentis refra- 
&os videtur orto jam fole, aut nondum orta luna, 4uafi eclipfir 
fieri, fed apparens tantum in alterutrius íimulacro. — Rariora 
hujusmodi exempla recenfet Aegmauit. Tom. LIII. colleg. pbyf. 
p.35 ? 

$. $05. 

Quia /uzz in quibusdam locis owzzizo obfcurata ta d;p Cur luma im 
paruit im calo valde forego , ut reperiri me telefcopio quidem potue- totali. eclipfi 
rit, in aliis vero exigua fulva, & fufca vifà eft ($. 434. /4//roz.): 4ifpareat. a- 
id a diverfa conílitutione atmofphare in umbra , & radiis lucis //, alibi 
in ea fic refractis, ut radii refracti in lunam pervenire nequeant, 297? 
oriri re&e cenfetur. ($.436.//4.2!id.). ^ Ubi enim apparuit 
quodammodo, ibi luculam refractam ad eam perveniffe oportet, 
quam refle&endo vifibilis manfit, five folaris illa potitfimum fuerit, 
five & ftellarum tunc terram colluftrantium aliquid eo conferret. 


$. 306. 


Eclipfium lunarium calculum a/7rozomzz relinquentes ($. Eclipfum Iu- 
$77), & modum eatum typum efformandi, easque obfervandi ac- sarium dn- 
eurate ($. 879.04. i/id.) , notamus lunze diametro apparenti partes rario 67 
tribui duodecim, qui digiti appellantur & in 60 minuta divi- ufu». 

]i 3:59 duntur 


duntur ($.853.) ut partes obfcurationis, item incrementi & 
decreraenti earum clarius denotari poilint. — 'l'otius lung obícu- 
ratio plena A. 1717. durabat ultra 12 horas , ab initio vero us- — v 
que ad finem duravit eclipfis eadem fere 4 horas. Quia ubivis 
terrarum he ecipíes eodem. tempore obfervantur ($.304.): 
ufus earum egregius eftin longitudine locorum te:reftrium & 
marinorum determinanda ($.882. /Z//rozom.). | Quanto rardi- 

us in uno loco edlipfis initium vel finis obfervatur, quam in alio, 
tanto is magis verfus occidentem firus ef. — Inde non opus eft, 
nifi-ut hoc tempus convertatur in gradus cquatoris. 


254 PHYSICA PART. L. SECT. 11. CAP. 1. 
| 
| 
| 


Qua cautione utendum fit in obfervandis harum eclipfium momen- 
tis, Aftronomia oftendit. — Similem ufum luna quoque Marti, 
Veneri &c. prefílare valet. 


307 
Terra quan- Luna lacet telluri, quatenus obvertit faciem a fole collu- 
to plus luna, ftratam , vel quatenus lucem folarem refle&tit ($.283.), iis par- 
quamillano- tibus, quae die gaudent. Quae enim nocte premuntur, obíctu- 
bisluceat? re adeo funt, ut lucere nequeant, nec eo tempore lucere de- 
prehenduntur unquam. ^ Videntur tamen opace partes lunae 
diurno praefertim tempore a quolibet adfpiciente. — Terreftri 
igitur illuminationi h;c vifibiliras noctis lunaris deberi fentitur ; 
itaque Zelus zoclert Iupavem illuffrat. — Sed quia fuperficies relluris 
fere decies & quater major eft füperficie lunari ($.301.), & 
pariter montibus & vallibus, terra continente, maribus fylvis, 
ceterisque partibus: saudet lucem reflectentibus ($. 502.), 
dubirari nequir, Jzzc /ucem iz pari circiter diffaztia a fole, deciet 
Jeve € quater fuperare illam, quam a luna mox tevroffris accipit. 
Magno ergo cum fcenore tellus lunze beneficium lucis reddit. ——— | 
Quia diameter telluris eft ad tliametrum lune , uti 1720: 471, 
vel fere uti 32: 1. patefecit, ob paritatem diflantie, dum luna 
pedals diametri e in tellure apparet , tellurem in. luna dia- 
lia metro - 


DE COELO ET SIDERIBVS. 255 


metro ter & I circiter majori, ideoque trium pedum & duorum 
pollicum diametro apparere. Adfpeé&tus igitur telluris inluna, uti 
mirificus in aliis, ita femper talis erit, qualis lune apparens ma- 
gnitudo, quando fub ortum vel occafum in vaporibus ad hori- 
zontem obviis plus quam triplo major nobis apparet. Cum omnes 
: planete folarem lucem reflectendo aliis luceant ea parte, qua diefuo 
gaudent alis obverfa: lux telluris in luna non illam zquabit, 
quam luna tanto major ad horizontem apparens nobis offert, 
quippe quz debilirata & minor multo eft, quam dum in meridiana 
linea celo fereno fplendet; fed plus quam tredecies fuperabit. 
Si luna re&te magnum dicitur luminare ratione terre, hec ratio- 
ne lunz triplo majus dicetur. 
$. 5308. 

Etiamfi /ux plenzlunii maximis praeftantiffimisque fpeculis. Jis Junarir 
eauflicis concentratur, 7:57] tamen calors zmpertitur tbermome- cuy non cale- 
tro acuto, in foco fpeculi collocato, tefte. Z/cAirzbufro 48. Erud. faciat 8 
Lipf. 44. 1697. p.54... Boerbaavio Chem. P. 1. de igne exper. y. &. Pa- 
vif. "Acad. Scient. JA. 169p. p.uo. C7 rjoy. p. 5j. — Idem expertus 
quoque eft o7. Hookzus vitro permagno cauftico. Inde mani- 
fefto fequitur, lucem folarem a luna reflexam admodum effe de- 
biliratam, ut nihil caloris in ipfà reftet, quamvis lux ipfa in foco 
vividiffime fplendeat. - Abforbetur igitur lucis folaris vis calefa- 
ciendi, feu in lunz fuperficie & atmofphaera retineatur , feu & 
in itinere ad tellurem, feu & gyro lunae pertardo atque ex aliis 
caufis accedentibus in pofterum explorandis infirmetur. Pari ex 
ratione lux folis a terra in lunam remiffà fere aeque debilitata & 
calore caritura videtur. 


Exploranda ulterius forent talia experimenta , per vitra & fpecula 
cauflica, quale Zakpiur in oculo artificiali profert, fol. 73, ut de- 
biliratio caloris in luee & calore reflexis a variis corporibus firmis 
& liquidis innorefceret , ejusque lex detegeretur, — Cel. Kaffe- 


*u; lucem folarem ut 90000 ad i. tanquam lucem plenilunii 
ftatuit. 


256 PHYSICA PART. L. SECT. II. CAP. I, 


ftatuit. — Quare fi vel fpeculi cauftici foco 2000 ** augetur, ta- 
men a calore folaris lucis 45000 gradibus abeffet ;' in Optic. p. 
29. Subtrahendo foret differentia 88000, dividendo ;£ lunaris, 
45 folaris haberet.In ipfa luna folis lucem idem efficere quod per fe 
efficit in terra, dubio caret, modo celerioris gyri terreftris, quam 
lunaris, ratio habeatur. 


| : $. 309. 
Unde fit € Ob mutuam lunae in tellurem, & telluris in lunam actionem 
quant4 ""- variae prodibunt utrinque mutationes. Huc pertinet zutatzo 
tali 4Xif  qyig telluris, tanquam mutatio quaedam anguli, quem ejus axis 
terra ? cum ecliptica format; ideoque mutatio obliquiratis eclipticae 
nonnulla ($.258.). Propter hanc nutationem obliquitas 1$ 
major eft nodo adícendente in ariete , quam in libra occurrente. 
Quae nuratio uti per novem annos crefcit , ira per feqnentes 
novem decrefcit, & circiter 18 annorum & 7 menfium periodo 
in orbem redit. Cujus leges Zradlous, pbiof Tran[att. No. 
4$y. has detexit: Sia recta flellae adícenfione fubtrahatur di- 
diftantia nodi adfcendentis orbitae lunaris ab initio arietis (o *); 
erit finus totus ad finum differentiae, uti 9^" ad numerum fecun- 
dorum, quibus ftella propior aut non erit vero aequatoris polo, 
quam apparenti f. centro circelli 9^ radio ab illo diftantis. — Axis 
igitur nutatio ab 1 crefcere folet usque 9"^, & viciflim fimili 
progreffu decrefcere.  Propior eft ftella vero polo dum diffe- 

rentia minor 180^; alioqui remotior eft. 

$. 310. 
Item cyclus —— Mutatur zude € praceffo equino&iorum amma aliquatenus, 
lune 6f ine- üt inaequalis evadat, & in cyclo 19 annorum fere pro fitu no- 
qualitar dorum & anguli orbitae lunaris cum aequatore, nonnihil varier. 
prece[fovis Celeb. Zradleji obfervatis variatio in coluris aequinoctialiabus 
«quinotlie- 'Y & 2: $8/ & 53^. in coluris folflitialibus autem $0; ^ quoian- 
"m. nis valet. Uti ergo 19 circiter annis declinatio orbitae luna- 
ris 


DE COELO ET SIDERIBVS.- 257^ 


ris ($. 509), ita & totidem annis. preceffio :equinoctiorum 
nonnihil differt, donec elapfi$ t9 annis in orbem priorem re- 
deat. Que periodus, quà phafes lunares , ut novilunia, ple- 
nilunia, eclipfes, ct. in eundem diem! anni Juliani revertun- 
tur, fülrem ultra 500 annos, cyc/us /uze audit, & quilibet anni 
ejusdem numerus, dicirur numerus aureus. De hac equino- 
&iorum praceflionis caufa agetur. ($. 324.). 
Toa ! ) 


$. 311r. 

poflüie quoque dune atio in affum marinum , eoqgtte ipfo vor- 
ticis ipfius in tellurem. pertingentis documentum idit. Evincunt 
hoc clariffime autores, qui fpeciminibus füis praemia confecuti 
funt iis propofirà, qui fluxum refluxumque maris ex indubiis 
principiis explicaturi effent. — Eulerzaza. diff. S. 9. nullum eft du- 
bium, inquit, quin luna in terram conftanter feratur, & eequa- 
lis detur hujus reactio verfus lunam, & $. 30. offendit, cur vis 
lune non fentiatur in ofcillationibus pendulot um vel acceler andis 
vel retardandis , item in pendulorum quiefcentium. deflexione 
a fitu verticali, & inclinatione ad horizontem. | $. 11 t. ait,: vor- 
tex lunam circumdans , etfi ejus vis nifi in eeftu maris non fenti- 
tur; tamen fine ulla haefitatione admitti poteft; cum certo. con- 
fer, terram, Jovem ac Saturnum ejusmodi vorticibus efle cin- 
&os: unde ejusmodi vortices nulli omnino corpori mundano 
denegari poffe videntur. 


ü 


Prztermitto que in morbis Pene danatien menftruis mu-. 


lierum, & fimilibus obfervari & ex parte quadam lune tribui 


folent: quia horum ratio nondum elt fatis excuffa, multo minus 


liquidum eft, an & quantum lung in his debeatur. 


$. 312... 3) 
Vindicavimts 'relluri & lune motum quendam nedét 
utn-& circiter eequabilem per omnem orbit ambitum - ($. 270: 


& 2x6.), qualis circiter foreceequabilis in circulo, plano ellipticae 
(Volfü Phy. Tom. L.) Kk equali, 


Influit luna 
in eflum ma- 
rir Ordina- 
rium. 


Ares in pi«- 
no orbite 


telluris 6&7 


lunz 


* : 
258 PHYSICUEE PART: L  SECT.,.IL. CAP. t 


dune funt uti equali, quem ante Keplerum Aftronomi exiftimabant effe orbi- 

semporamo- tam veram utriusque. Enim véro deprehendit Keplerus, fi ex 

tur. foco centro folis ad terram in orbitae loca diverfa retze. lineze 
concipiuntur, ut radii egredientes, qua in motu rad cc&ores 
appellantur, areas zgtra radios veores €7 arcum. eclipticee com- 
prebenfas cffe inter fé uti tempora arctam percurforum. (S. 272.) ; 
ideoque equali tempore. equales defcribuntur arez ellipticae, . 
duplo tempore dupla oriuntur arez & quelibet area uti pars eft 
ad tempus, quo illa eft defcriptà, ut integra eclipticee fuperfi- 
cies ad tempus, quo tota orbita peragratur. ' Quare & area de- 
fcripta inter fe funt, uti tempora, quibus funt defcripte, ^ Ea- 
dem quoque obtinentin orbita lung , radiis vectoribus e centro 
telluris ad ipfam in fuperficie orbite derivatis. — Citius ergo ter- | 
ra & luna in perihelio. moveri, majoremque ad centrum folis . 
angulum formare eodem tempore debent, quam dum in aphe- | 
lio moventur. Similiter de luna pronuntiandum effe obferva- 
tiones motus ejus in perigzo & apogao docuere ($.289.) 


Martis motus accuratius a Keplero obfervatus , minime convenire 
ipfi vifus eft , cum circulo f. orbita circulari , ideoque in- 
cidit in ellipricam orbitam ejusque focos, tanquam affinem cir- 
culo , & phenomenis convenientiorem. ^ Propofüit fuam fen- 
tentiam A. 1609. in Lib. de montibus Martir, eamque & in ter-^ 
ra ac luna obtinere animadvettit, Wh 


$. 312. b) 
Delumede- 7 Poftea omnia , que de convenientia & fimilitudine 
flinasione. tefluris & lune adducta & extra dubium pofita (unt: poteftne de 
lunz deflinatione controverfia fupereffe? Licetne exiftimare fi 
militer ac in cana antiquitate XezopZazcs edixit: habirari in luna, 
eamque effe terram multarum urbium & montium (regionum ) 
tefte Cicerone 4dcad. Quat. IL. H. c. 39... Dum novimus, ad quid 
terra à Deo deflinata, quos fines ufusque habeant ejus dies, no- 
Ges, meníes, annuas tempefítates , montes: zum dubitare pof- 


Jimus, 


ndm. 


DE COELO ET SIDERIBVS. 259 


fümus , eandem fapientiam, poteztiam 89 bonitatem divinam familes 

es, fimilibus fimibus ibi ad gloriam fuam eque ibà mamfeffandam 
adhibuift, quantum falva varietate admirabili, qua illa in rellu- 
re fuam DNE patefecit, & qua res diverfze differre debent, 
fieri potuit debuitque ? Num aliter de fapientis architecti aut 
cujusque alterius artificis operibus, etiamfi non fatis perfpeetis 
judicaremus ? 


Gemina his habet Hugenius in à Cofeothearà p:9s..— Ubi quanquam 
ob diffimilitudinem nimis ampliatam tamen concludit: |. An- 
ne igitur credendum tante magnitudinis globum (non nifi) in 
hoc conditum effe ,' ut no&tu. nobis lucem tenuem largiatur, aut 
wílus maris cieat ? Nemo erit; qui pulcherrimo inde fpe- 
&aculo fruatur telluris | noftrrz in fe revolute , nunc cum Euro- 
pa Africam, nunc Afiam, & nunc Americam oftentantis, nuno 
plene nune dimidio orbe lucentis ? - -- Magis tamen probabile vide- 
tur ob corporum (lunarium) prarftantiam,' aliquid in. fuperfi- 
cie ipforum geri, aliquid crefcere ac vivere, qualecunque igndem 
idfitr, & quantumlibet a rebus noffris diverfum. ^ Seleniras uti 
genio vocat lune imaginem referentes tefle Plinio, ita alii inco- 
las lune intelligerites , É fpe&atores rerum mundanarum, pof. 
fefforesque fruentes benis & thefauris lunaribus appellant. Ne- 
que enim fenfu, intelle£tu & mente carere aut vita poflunt, que 

/^ "Mie operibus divinis perfpiciendis celebrandisque vacare debent. 
Neque minus libertate agendi predite effe debent in luna. cula- 
ra virrutum Deum glorificature mentes, quam homincs terram 
incolentes. : 


$ 513. 
Jam & folem, plus quam luna in terra confpicuum necef- 0ui4 fol fis e 
fariumque ,. perluftrare, ut caufam noflri diei .& «caloris atmo- 
[pharidi, faseft. Dicimus illum fidus. diem. nobis proeftans, 
vel fuis nos radiis plurimum illuminans calefaciensque. Id enim 
indubie experimur, nullum in ccelo dari fidus aliud nos calefa- 
Kk 2 ciens; 


260 PHYSICAE PART. L SECT. 1l. CAP. I. 


/ 
, 


dens, & plus lucis nobis impertiens , dum fupra horizontem 
"verfatur ^ Écontrario dum infra horizontem verfàtur. Ne 
tenebris involvimur. Apparente. ejus ad meridienum re 
integrum quoque diem metimur, qui proprie eff*gyrus telluris 
circa axem ($.261.). Forfàn objicias, hanc definitionem tantum 
" enarrare, qnid fol nobis fit; non vero quid in fe fit. Quod 
: non diffiteremur, & propterea pratermirtendum duximus, quia 
h:ec nobis funt & clriora & certiora; quam fi dicere poflemus, 
» quid fol in'& per fe fit. Aliquid forte huc faceret, fi fol dice- 
retur fidus infigne per. fe lucens: j vel propria luce gaudens 
($.237J.. Nornnulli quoque dicerent, folem effe fidàs igne- 
; um. (cireumquaque aut torum quantüm). ^ Sed de éo nondum 
.iquet. .Si fp/eudor fulgorque excellens lucis copia eft & claritas 
. infignis. ,.....fol | eft fidus fplendiditlimuim:; fons: "faleoris inex- 
hauítus &c. .. Colore-fol- aureo fulgente gaudet; quo füperbit 
conflanter; nifi quid-obfic. Eodemque: ignis colorem "d re- 
J fart, & diem We donara (ation invio 0 d 


A imo Tempore. in vigi Morini dicimur fol ; ratione e cellrs 


ranis d d: Lm folem arc ade s pro Deo bendi 
& fub variis doa Phebi, Tiranis, ignis Apollinis, Mi- 
thre, Molech, Melechet c«t. .colendi. 


sio rcd si MC 5 cal 

Quantum Sol a tellure tatum me , quantum téllus a fole: quia cen- 
[ol diflet à... ttorum diftantia i quantacunque fit, & "ib: occurrit eadem 
tellure ? eft, & a fe Du differre nequit. NS 271.) Ubi & monetur, 


" cum 


DE (COELO ET SIDERIBVS. . 261 


cum nondum ex affe liqueat illa diftantia, mediocrem affumtam 
effe rooooo0 partium zqualium, in pofterum accuratius defini- 
endarum. 


Quia diameter folis apparens in mediocri diflantia a tellure eft 32*. 
8^ fecundum Caffini tabulas, radius illius eft 16^. 4^. ^ Iraque 
in Triangulo re&angulo, cujus angulus verticis ad centrum tel- 
luris eft 16^. 4^^, altitudo continet bafin:213;$5 vicibus. —Er- 
go intervallum inter folem. & terram continebit femidiametros 
folares 213;55, feu proxime 107 diametros. ^ Quia hec di 
ftantia inter folem & lunam eft eadem, ponatur illa ut unitas, & 
diametri apparentes ad eam efficiendam fe habebunt, uti 32^. 
$^ — 1928' ad 19" circiter. Sunt enim 107. 18 — 1926. 


í $ 315 
E. data folis mediocri & diametro apparente & diftantia a Magnitudo 
tellure reperitur ejus magnitudo ($.817. /4ffrozom.).. — Hanc folir. 
folis diametri magnitudinem ex apparente folis diametro 501^ & 
terrae 12/^ fecundum. clar. de /e Hzre zz. Tu. affroz. p. 6. & di- 
flantia 34377. radiorum terreftrium ftatuere folent 1521 majo- 
rem terreftrri diametro (S. czt. 7Zf/roz.). ^ Idcirco füperficies 
23104 & mafífa 3511808. major terreítri cenfetur. — Si-vero 
arallaxis folis potius eft to/^ ex. Caffini calculo parallaxi Martis 
fuperftru&to. ($. 806. /4froz.) ex 20'^ & diftantia 11000 dia- 
metrorum terreftrium 917 vel 931. — Cujus loco Hugezzur 111 
diametros telluris folis diametro affignat , & JVerozus. circiter 
109, ex fuppuratione Horrebovz i2 Clavi J4ffrog. $.280. . 
1102225 & $. 136 25i. diametrum folis ad mediam a rellure di- 
ftaniam, ut. 1: 106iji;: . Videntur ergo 107. medium tene- 
re inter 106 & 109, quod proprie eflet 107;.. Ex omnibus, 
prima exclufà, medium effet 105::. Inde facile füperficies & fo- 
lidiras reperitur, diametro electa. A clar. Grzfcovio diametro 
folis nonnifi $7iàís diametri telluris dantur. — Cujus rationem 
Kk 3 tantum 


Gb/zrvatio- 
nes macula- 
rum [olir. 


262 PHYSICJE PART. I, SECT. II. CAP, 1. 


tantum rccedendi ab aliis non habeo compertam. — Si minus po- 
tius fecundum plerosque retinemus , quam nimium, centies 
terreftri major erit folis diameter, 31416*? fuperficies & 
$23333* foliditas £ mafla folis ($. 245. zot.). Unde immanis 
magnitudo folis liquet. 

$. 516. 


Dudum in fole obfervatee funt macule, € partes nigricantes,' 
partim in camera obfcura, partim ope telefcopiorum, heliofco- 
piorum , aut & vitrorum coloratorum , interjecla charta alba 
acu perforata, Pleraque partibus gaudent denfioribus & obfcu- 
rioribus velut nucleis, & cinguntur aliis dilutioribus minusque 
obfcuris marginibus velut nimbo. Figura, duratio & magnitudo 
eft ipfis varia, nec tamen major vifa eft, quam quee circiter de- 
cimam Q diametri partern eequaret, nec diuturnior ea, qua Kir- 
chio A. 1684. a die 26 Aprilis usque ad 17 um Julii apparuit. 
Ali; vix per diem integrum durant; mox crefcunt , mox mi- 
nuuntur; ali; difcerpuntur veluti in plures, alie coalefcunt in 
unam; aliae diminutze prius prorfus difparent. —Pekini, Parifiis 
& alibi in eodem folis loco ezdem vif&e funt, ideoque omni ca- 
rent fenfibili parallax. — Oriuntur & evanefcunt interdum brevi 
tempore; fünt hieme copiofe v. c. 25. 30 usque $0, plerum- 
que in aftate paucee , & haud raro nulle, uti 16 76— 84. Mo- 
ventur adlatera folis tardius , in medio difco citius, omnes 
intra folis tropicos occafu orientem, fi pars nobis obverfa fpectatur 
ab oriente ad occidentem. Quae diu manent,;cirea limbum contracti- 
ores apparent, circamedium ampliores, & per 15 diesterricolis vi- 
füntur, per 15 fere vel 145 circiter latent pone folem. ($. 398. 
"Afironom.).  Picardus ab A. 1661 — 21, & JFurzelbau ab Octo- 
bri 1710 — 1715. d. 15 Maji nullas vidit maeülas. — Jo. Fábrici- 
üs ineunte Ánno 1611. 


Ghriflopb. Scheinerus eas maculas Ingolítadii obfervavit, 1 61 1. menfe 
Majo, &Galilzus A. 1611. vd r61:0.  Przter maculas & fa- 


cule 


DE COELO ET SIDERIBVS. 263 


cule f. Iugidiores quzdam partes in. difco folis apparuere per te- 
lefcopia przítantiora & longiora, & Hevelio A. 1634. qu ? di- 
ametri occupavit, & macule fepe in faculas abiere, in Proleg. 
Jelenogr. f. $1. & in append. ibid. fol. gor. feqq. & Derbamo & Ro- 
Jio & teftibus im afttonon. S3anbbude €. 382. egg. quarum 
' wma 4i diametrilonga. —Obíervavit eas quoque celeb. Ho//man- 
nus Pbyf. $. $9. Edit. 1737. not. a. €? b. — Similes & mihi occur- 
rere, quas montes folares per nubes & in margine demum con- 
fpiciendos effe, conje&ura mihi nata eft, fi conftanter eumdem 
tenerent locum... Secundum Hevelium magnitudo. macularum a 
diametri parte centeíima usque ad £ differt, & in menfura a 19 
usque ad 10^. 40^. Unde & diametrum obfervatarum macu- 
larum, & aream in milliaribus germanicis computatam exhibet 
Gometogr. p. 402. in tabula, quarum prior a milliaribus 589 ad 
13770. allurgit. « E quibus vafta earum amplitudo elucer, vix 
aliis quam nubibus noflris comparanda. — Plura de ipfis haben- 
tut in Scheimeri Rofa urfia , alisque Aftronomorum libris & 
Academiarum Scient. Adi. v.c. n.330 , Philof. Tranfact. p. 270. 
[(44..c«t.. Conf. & Kraftii Kübniique diff. de cauda Comet. 


$ 317 we 

: Quoniam folares maculz nulla gaudent parallxi, nec ali- Gyru; fola- 
ter moveri confpiciuntur ac fi eflent partes corporis folaris ($. vi; quatur 
316): recte infertur inde , foles: intra id tempus quo macule fr. 
exdem ipfum ambire videntur, emea axem uum vevohé. — Hoc 
tempus ratione telluris eft 272 dierum & 20, ratione fixarum 
aurem 251 dierum noftrorum & veluti dies folaris eft, — Vid. 
INemton L. III. prop. r2. 


Galileus in Dialogo ITI. de Syflem. mundi 1612, ed. tempus gyri 
folaris nondum fatis accurate, menítrüo tamen fpátio fieri obe 
fervavit. — Ira enim verba latin. verfionis Eit. E/zevir: Lzy4. p. 
4j7. habent: Primus inventor & obfervarór macularum folarium, 

Y : ut 


264. PHYSICAE PART. L $ECT. ll. CAP. I. 


üt & aliarum omnium novitatum coleftium fuit Academicus no- 
fler Lynceus (Galileus), atque ills detexit A. 1610, dum 
adhuc in Gymnalio Patavino Mathemata profiteretur; & cum 
ibi tum Venetiis ea de re locutus eft cum diver(is: (querar licet, 
cur neminem nominet , nemini oftinderit.), quorum nonnulli ad- 
huc vivunt, & anno polt fpe&tandas illas exhibuit Rome multis 
magnatibus, ficut ipfe afferit, in prima Epiftolarum fuarum ad 
Marcum Welferum , Duumvirum  Auguítanum. ^ Atque is 
primus extitit; qui contra opiniones nimis timidorum ac nimis 
pertinaciter pro immurabilitate celi pugnantium, affirmavit, il- 
las maculas effe materias, quc brevi tempore producerentur 
diffolverenturque, quz quoad locum contigue effent corpori fo- 
lis & circa eundem volverentur, aut ab ipfo globo folari cireum- 
late, qui im fe ipfum circa proprium céntrum [patio quafi men- 
firuo revolvatur , converfiones fuas abfolverent, quem motum 
initio putavi fieri a fole circa axem. ere&tum ad planum ecliptice 
&c. Hzc ille ibi num alios teftes anno. Y 610. fux obfervatio- 
nis induxerit in citata epiftola , non habeo compertum. - Sed 
hoe fcio, Sebeinerum L.I. Rofe urfin. fatis refellere accufationem 
plagii. Solis motum circa axem 25 dierum circiter effe Kzp/e- 
ru; quoque tenet i2 Epitome Aftron. p. 511. & 1618. 8^. 


6:518. 


; "4X CD 
— Ratio diver- Cum Galilzus diligenter loca. macularum in difco folis no-; 
frais in mo- taffet de die in diem, animadvertit iter per lineam aliquanto in-. 
mumacula- curvatam, intulitque folis axem non efle ad planum ecliptice . 
yum. normalem fed inclinatum. — Itaque fi terra circa folem in umbili-. 
co orbirz pofitum, axe ad hanc conftanter inclinato , pergit ar- 
gumenrari: raro ?rasfitus apparebit fleri per. lineam veclam ,^& 

quidem Js taztum per ammums reliquo tempore per arcus incedere 
videbuitur, nempe 6 menfis. comvexian arcuum cérnetur per fupe- 

riorem difci partam, € per alios fx. verfus. inferiorem. Quando 

maculae 


DE COELO ET SIDERIBYe. 26$ 


macula per arcus incedent , oriri nobis videbuntur in finiftra fo- 
lis parte, & adfcendere paulatim verfus dextram partem; per 
fex menfes fequenres maculee videbuntur e punctis folis altiori- 
bus defcendere verfus inferiora ad dextram f plagam occiden- 
tdem. —Augebitur curviras tranfirus a libramentis motus rectili- 
nei in dies, donec tribus menfibus ad fummam obliquitatem 
perveniar, & per tantundem tempus decrefcer, donec ad alte- 
rum equilibrium revertatur. ies maxime 'obliquitatis is ipfe 
erit, qui rranfitus facti per lineam rectam. — Quibus predictio- 
nibus eventum refpondiffe teftatur in obfervationibus continua- 
tis. Itaque terram ira circumire folem concludit. 


Leguntur ifta Fufius propofita & figuris illuftrata Diz/. IJ]. Galilei 
J.330—34$.  Siaxis, infit, circa quem fol revolvitur non eft 
perpendicularis ad planum ecliptice, ut incurvatum macule iter 
innuit, eam de flatu folis ac terra conje&uram coníequemur, 
qua nec firmior nec probabilior hactenus ullo alio ex phanome- 
no occurrit. — Si enim terra annuo metu per eclipticam «irca fo- 
lem fertur, ita ut fol conflitutus fit in centro (foco) ecliptice, 
in eoque rotetur in fe ipfam, non circa axem ecliptice, fed in- 
clinarum : mirabiles mutationes morus macaularum apparentis 
obfervabuntur , íi axis folis in eadem inclinatione perfiftet. 
Dein recenfet 4 illa confe&aria v. c. quod nen nifi per duos. totius 
anni dies in recta linea feriappariturus fit, &c.— Ad obje&tionem, 
ifta phenomena etiamfi terra immobilis ponatur eventura effe, 
refpondet, ita àxem non tantum incliaatam ad eclipticam, . fed & 
declinationem continuo variabilem fore, & foli duos motus cir- 
ca axem duplicem tribuendum efle , in fe diurnum & menftru- 

um, ffpiralem & annuum ratione terre. — Immo 4 motus 
inter fe non congruentes in fole fic requiri , annuum, | quotidia- 
num fpiralem, menítruum circa axem, & UNIES propter 
macularum viam diverfam. 


QVolfüi Phyf. Tom. I.) LT | $. 319. 


Solis decli- 
nàlio.. 


.U folis mo- 


266 PHYSICA PART. Ll, SECT. Il. CAP. 1, ; 


$. 319. | 
— Deprebenfz. pofthac fuit inclinatio axis folaris ad eclipticam 
T, per 100 jam annos eadem & talis , ut polus ejus feprem- 
trionalis in vigefimum pifcium, &auftralis in 20 ees gra- 
dum incidat. De caufis vid. $. 266 & 259. 


Conf. Haufenii Theoria motus [olis circa proprium. axem, Lipf. vz26... 
ed. lítum declinationis angulum faris. animadverterat jam Gali- 
leus, fed eum accuratius definire nondum: eft aufus, cum plu- 
res, ad hoc macularum. obfervationes requirerentur , | quam ipfi 
tunc in promtu erant. Crabrrie in fuis ad. Cascógnium literis an- 
gulum illum o&o circiter graduum pofuit No. 350. Tran[act. phi- 
lof. quem Derhamus ibi nondum reftrinxit, licet vias macula- 
rum a fe obfervatas.in figuris exhibeat. Monet: enim ob refra- 
&ionem folis diametrum verticalem eodem die 32^. 22^^. in me- 
ridiano ad horizontem non apparuiffe nifi 26^. 3". ^ De gyro 
folis & obliquitate axis folaris ad. eclipticam analogia ftatuere do- 


eet. ($. 258. feq.) & ($266. fequ.) 


$. 320. 
Non diffimulanda viderur Mortozz fententia de alio folis se- 


2u annuo. in tu velut aunuo iz orbita propria, de qua. L. M. Prigcipior. propo- 
erbita par- — [itio 12 ftatuit, folem motu perpetuo agitari, fed nunquam lon- 


21.. 


gerecedere a communi centro gravitatis planetarum omnium. 
iam inde confirmare nititur, quia commune centrum. eravitz- 
ris Jovis & folis incidit in punctum paulo füpra folis fuperficiem, 
& Saturni paulo infra fuperficiem folis, per ropof. 6o €? &. L. I. 
Ejusdem calculi vefligiis infiflens aflerit, fi terra & planera 
omnes ex una folis parte confiterent, commune omnium pla- 
netarum centrum gravitatis vix inreogra diametro folisab ejus 
centro abfuturum; alias fi ad diverfas folis partes confifterenr, 
minorem femper centrorum diílantiam fore. Quod commune 
gravitatis centrum dum quiefcere ponit, folem: moveri circa illud 
pro 


Ü " 
DE COELO ET SIDERIBVS. 267 


pro diverfo pofitu planetarum in omnes partes concludit. Sed 
haec merito exactiori Aftronomorum difcuflioni relinquuntur, 
praefertim, quia non tantum planetarum, fed & comerarum ratio 
in illo effer habenda, quorum nec numerus, nec orbite nifi 
in perpaucis explorari adhuc potuerunt. Etex noftra fententia 
veri non diffimilis videtur talis motus in pofterum diligenti 
Aftronomorum obfervatione fcrutandus. 


Ne quidem ratione planetarum dictam folis orbitam , nec tempus 
quo fol illam peragraret in dicta hypothefi definire aufus eft 
Newton, aut quisquam poflea alius, quantum in prefens re- 
cordor. Quare judicium hie non erit deproperandum, vel nc- 
gando, vel affirmando, antequam exploratiora ejus firmamenta 
obtineantur.  Siis daretur, utique & alia inde fluerent pheno- 
mena, alioqui difficilia folutu. 


6... 32r. ; 

Cum folis cyrus quafi menftruus extra dubium fit. pofitus p;,,4;j,;, 
($.317./0gg-): drvefiigar pote? celeritas gyri im. equatore. [olavi gyyj a qua- 
& ultra. Nimirum quia is ratione fixarum 251 diebus noftris ab- 5,.;j, folaris 
folvitur, íi diameter folis centes füperat diametrum telluris 7j, Jéque- 
($3152: ineffent. folis. aequatori Di i ligk eft, lis fuis. 

100000. 

$40353155 milliaria germanica, five pedes parifini 540355155 
22890 — 10308, 591157. fed 251 dies continent horas 612. 
vel minuta 36720, aut 220320". Secundo ititur quovis 
punétum zequatoris folaris moveretur per 46, 816 pedes, quos 
duo milliaria zermanica 1056 pedibus liquet fuperare. ^ Unde 
colligi poteft, quid in fole & circa ipfum inde fequatur. Scili- 
cet fol uti rellus propter gyrum non perfecte fpharicus erit, uti 
apparet, fed. parumper circa polos compreffus fpheroides, ob 
rardiratem tamen vix notabilis erit in fateliitibus ipfum ambienti- 
bus, ejus differentia axis & diametri. Quia ether circa zequa- 

Lh torem 


268 PHYSICJE PART. lb SECT. L. CAT. 1L 


torem & Zonam torridam folis perniciter eyrat, vis centrifuga 
ipfum ibi qua vim centripetam debilitabit, ut aether verfus polos 
majori gravitate eo fit ruiturus, ad zequilibrium vis centriperze 
reftituendum. . Inde conflictus. ztheris ibi orietur major quam 
alibi, majorque vibratio in atmofphaera folari, quam alibi, que 
corufcationem. noctu confípicuam fàltem in vicinioribus fatelli- 
tibus exhibebit, quando illi nil. obftat, e qua deinde lumen Zo- 
diacale nomen ortumque habebit ($.475.). Conf. fequutura 
$. 574.£g4. Idem lumen Zodiacale apparet quoque in eclipfi: 
bus illis, quibus luna folem integrum offufcat , & eripit homi- 
num oculis. Conf. de Mairaz Tr. de /' :durore boreale. p.3. [eg4. 


Celeb. Cleraltur in theoria lune, que premio Petropolitano con- 
decorata eft, p. $2. tabulam exhibet ante hos decem annos con- 
ftru&tam, cujus convenientiam eum centum obfervationibus ex- 
a&ioribus lunz ab abbate: clar. 4e /a Caille ipfi fuppeditatis, ut 
aberratio laüitudinis raro minutum unicum, nec nifi femel 24, 
longitudinis, rarius 3 vel. 6 minuta inferat, quarum correctio- 
nem facile excentricitate, affumta 0, 05505, & cocfhcientibus 
emendatis haberi poffe monet p. 84. — Sumfit fundamenti loco 
inclinationem orbite lunaris mediam — 5?. 8 *^. — Motum fo- 
lis medium ratione motus medii lunaris — 0, 0748. p. 26. 
corrieit inclinationem p. 79, ex recentioribus obfervatis, ur ha- 
beat: 59. 5^. 9". & rotationem p. 55 — 0,0748 0 rr. — Ec- 
centricitatem orbit folaris fumit— o, 01683, & parallaxin fo- 
lis — r2/^ eadem p. 55. — Patefcit inde , quanto major foret «- 
quatoris folaris perpetua pernicitas, fi loco 100 ponantur 1244 
($.271.). Ui circa terram lunamque vortices aéreos cethere- 
esque: ita multo evidentius circa folem obfervamus vorticem 
luminofum fplendidifmumque , cujus pernicitas perfequenda 
videtur. 


^ 


: DE COELO ET SIDERIBVS. 2696 


$4322. 

Si pernicitat vorticis folariy, quem ejus lux & calor mani- Eademin ez- 

feftant ,. iz eclzpizca quaeratur, zuedzori; invenietur illa, uti ($. Jiprica medi- 
274). — — mno vicibus circiter "ajor- quain Jolzs in eequatore , pofita ocris.. 

ratione diametrorum 1: 100. ($. 258. &c.). Idcirco percurreren- 
tur quovis fecundo pedes 110. 46, 816 — 5, 149760. Quia 
pernicitas media telluris & lunz in fua. orbita eff. quolibet fecun- 
do — $8, 845! (& 272. zot.) & ($.293.) ea vorticis folaris: 
perniciratis in ecliptica medie foret pars 871. Ideone tantum jam: 
debilitata ibi dicatur vis vorticis etherei folis? ($.293. fe. » 
Perfpici ex his poteft, quid ex majori equatoris folaris perni- 
eirate & majori vorticis a fole diftantia confequeretur. 


$- 323- 

Lunam vortice terreftri circumagí in fua orbita, fi illius Tzllursimre 
vis centripeta cum hujus centrifuga perpetuo colluctatur, verifi- vortice folir 
mile effe oftendimus ($. 295.). "Simili modo licebit hic cum iz ecliptica 
Keplero conjectare motum 67. telluris €? lune in echptica preffari prontoosa- 
zum utriusque v centrum folis petente, tum vi vorticis folaris cen- tur. 
trifugz, que dire&tionem fecundum tangentem & procreffio- 
nem in orbita jugiter efficiat — Nam fi diftantia lune & terree 
media eft 40, & folis ab utraque 11000 fere diametrorum ter- 
reftrium ; & in illa diffantia luna orbitam abfolvir 27 diebus 7 
horis 43/5. reperitur tempus rev olutionis im eciptica 5: 

I100— 366, quod ad dies anni noftri proxime accedere liquet, 
ut exigua tantum diflantiarum correctione opus foret v.c. 3: 


1096. vel 5: 109515 


Num inde fequatur; tempora períodica in vortice effe nti. diflantiae 
a centro vorticis, in fequentibus erit difpiciendum: — Si vis vor- 
ticis decreftit uti quadrata diftantiarum. erefcunt ,, quadratum 

. 30V! erit 900, & r1000— 12T, 000000; itaque foret g 


ad 1210000 uti 1: 1344441. Sed quoniam aequator fo- 
Ll 35 lis 


Pi-ecellionis 
«quinoctio- 
yatío. 


rum 


* 


- 270 ^ . FHYSICZ PART. 1. SECT, 11. CAP: T. 


lis 871 majore gaudet perniciate in dicta hypothefi ($. 322. B 
hic divifor diminueret numerum 13 444441ad 1689; h.e. 41.7. 
Keplerus in Epitom. Aftron. p.gu. probat, terram & planetas reliquos 
reni moteri foli ex periodo gyri & anni: quia fine naturali re- 
mitentia eorum, nihil caufae effet, quin folis turbinationem ex- 
actiffime fequerentur & una cum ipfo revolverentur; at propter 
inertiam materiae alios aliis f:gnius eum fequi. Addenda quo. 
que eft debilitatio vorticis in di(lantia longiori. 


B4 ox. 

Ex a&fione lucis &9 vorticis folaris im terre fpheroidem £t 
coln&latione lume potiffimum fequitur preceffo equinottiorum tel- 
luris. Docuimus enim quanto major fit diamerer axe telluris 
($.246.). Ejus centrum folem in ecliptica ambit, fed fi conci- 
pias planum per centra folis & telluris ad eclipticam normale, 
illud quidem dirimeret tellurem in duas parteseequales fimilesque, 


non vero fimili fituad planum iftud eaudentes, nifi in eo axis ter- 


re continetur. Agitur actio folis non erit equalis 1 in utrumque 
hemifphaerium (8. 322), fed axis terre füum parumper muta- 
bit fitum , fuum aequatoris tranfitum & ecliptice aftrorum fitum. 
Cui dum accedit quadrupla major vis lunz , fequitur inde zequi- 
no&iorum regreflio in figna antecedentia eclipticae, quze vocatur 
praceffio aequinectiorum ,. & per quam fixe in confequentia 
pr ogredi. quotannis videntur $0" drciter & 2 5920 vil 25740. 
annis f anno Platonico omnem eclipticam emerirentur. 


Ita ftatuit Netronur Principior. L. IIT. propof. zi. punéta zquino&ti- 
alia regredi, & axem terre fingulis revolutionibus bis inclinari 
in eclipticam, & bis redire ad pofitionem priorem.  Pun&a «qui- 
no&ialia funt pun&ta, in quibus fol cernitur tempore zquinocti- 
orum. . Regrediuntur illa, quando moventur in figna antece- 
dentia. Qui regreffus pendet ex parte ab actione folis in mate- 
riam ad partes zquatoris redundantem, inquit ibi Commentator. 


Sed 


DE COELO ET SIDERIEVS. 27t 


Sed & lunz non leves vires in perigeo accedere folent. — Deinde 
Newronur Propof. 39. docet invenire praceffionem. quino£lio- 
rum; fcilicet motum annuum pun&torum zquino&tialium corpo- 
ris.ex globo & annulo zquatori adherente, effe ut 100: 
292369; vires autem, quibus illa equinoctialia pun&a & no- 
di lunam regrediuntur, ipfum regreffum a vi folis oriundum, & 
annuam zquino&tiorum przceflionem effe 9*/^ 7^. 201V . acce- 
dente vilune, quaead folarem , uri 4, 4815 ad 1. prodire 
preceffionem equino&tiorum a vi lune oriundam — 40". 5 2/4. 
$2!!! : ideoque totam przceffionem annuam — 50^. 12". Que 
cum obfervationibus congruunt, & a celeberr. 4' Alembert. & 
Eulero uberius ftabilita funt, in 1pfius. Recherches fur. la. preceffe- 
e der equinoxer , € [ur la nutatiom de l' axe; & hujus articulo 
monum. Acad. Sc. Pru 1749. p. 289. Bradlejur pro fitu nodorum 
in coluris aequino&tiorum & folftitiorum eam differre deprehen- 
dit 505; 53; 58^". — Sic Hipparchi tempore aries vifus fuit 
cum libra im ecoluris aequinoctiorum , a. quibus nunc triginta 
circiter gradibus abfunt ,' manentibus priftinis nominibus aequi- 
nofctiorum. &c. 
$^ 32; | 
Solem eff corpus terreftre den[umque neminem ignorare pati- Denftar fo- 
tur adfpectus ejus , velut ignis in. corpore-terreftri candente. /i;. 
Denfitatem ejus Jetozus ex füis principiis, per qua pondera 
corporum zqualium & homogeneorum (ünt in füperficiebus 
(phaerarum homogenearum ut diametri fphararum, hererogene- 
arum aurem. ut pondera illa applicata ad fphararum diametros ; 
in fuperficie fcit 100, quando in telluris füperficie, eadem funt 
400. coroll. 3. Prop. $. da III. Nimirum fi 77 notat denfitatem. 
mafle, pondus quodque p, & Z diametrum fpharz , erit zz— 


z. Quo majores (unt globi mundani, eo minus denfos illos ef- 
f& concludit. Certum eít, folis partes gravitate contineri & 


conne- 


Num fàl [it 


272 - PHYSICIE PART. L 'SECT. 11. CAP. 1. 


conne&ione ejus vi centrifuoa diffipentur ($. 297). nde eo 
major eff? debet vis centipeta, quo major centrifuga. 


Color ifte igneus & calor, quem adfpicimus, ta&uque indubie 
fentimus , plerisque occafionem pracbuit ftatuendi , eíle folem 
corpus igüitum, -terreftre & lapideum,  maculasque ejus non 
nifi montes ignivomos feu vulcanos, & fumum atqne fcorias in 
fuperfidie aliquamdiu fuperflites, donec eandem cum caeteris 


partibus faciem nancifcantur. Alii eundem mere aetheream . 


congeriem dixere, alii cum Anaxagora terram & lapidem. 


$. 326. 
yin i quidem poffet, eit [ol totus etberee igneeque fit natura, 


corpus. igus- (ed necefJarium mom eft , fi omues illi effe&tus folis aliunde e[ft poffunt, 


um 2 


ueque in fà id fatis probabile. Fieri quadamtenus poíle, ut gor- 
pora quaedam terreftriaigniantur atque tum luceant & ardeant, vi- 
cinaque calefaciant , indubiratis novimus obfervationibus. 5. fi8c 
eorundem effectuum easdem effe caufas folere negamus ($. 414. 
Jéqq. Aftronom.) ; fed ejusmodi vel vulcanos, vel incendia domo- 
rum, fylvarumque diu durare non poffe, verum materia com- 
buftibili abfümta extingui, una experimur. —Vaftiffimum autem 
fidus unquam incenfum efle, & perpetuo flagraffe deinceps igne, 
nullo compertum habetur indubio documento. ^ Neque ulla no- 
vimus corpora, perpetuo in igne ipío fixa, praefertim inter ea, 
quz terreftribus quater fint rariora ($. 325.); neque perpetua 
ionis alimenta. 

Praeterea effectus radiorum folarium longe funt 
Tujores omnibus fummi ienis noítri viribus , neque ubi illi 
eduntur, craffus ignis eft, fed zetherei tantum radii concentrati, 
nein CEDE quidem crat focum fiftentes, adfunt, extra fo- 
cum mediocri tantum &fàlutari vi calefaciendi gaudentes. Im- 
ino non fentitur eorum calor eo major, quo altiores & foli 
vel circa aequatorem propiores funt montes, quos adfcendimus; 
potius ibi regnat frigus intolerabile velin eftare, & fole fabver- 

ticali, 


L3 


DE COELO ET SIDERIBVS, 273 


ticali, teftibus fide dignis Academic Scientiarum Parifince fociis, 
qui prope aquatorem per aliquot annos commorati funt, cun- 
étisque Zonz torrida incolis: — Quare cum liqueat per majora 
omni dubio vitrorum & fpeculorum caufticorum experimenta, 
infra dilucidanda, folis ethereis radiis lunaribus condenfátis vi- 
vidiflimam & vix oculis tolerandam lucem , & folaribus nog 
hanc tantum, fed & fümmos ignis oradus effectusque, quos nul- 
la vis ignis terreflris praftare valet, obtineri ($. 191. Dzoptr.& 
218. Catopr.): nulla nos cogit neceflitas, ut ignitum corpus fo- 
lis effe contendamus. Nam compreflione etheris circa ipfum 
velut centrum vorticis ztherei omnis illa lux, omnis ille calor 
eque haberi poteft , uti apud nos habetnr per cauftica inftru- 
menta, vitrea , glacialia , metallica aliaque terrea polita fic, ut 
ipfà quantumvis fricida aetherem coagmententin focum. Quid? 
quod intercepti inter terram & folem aéris fuperioris perfricidi 
fenfio indubia hypothefin igniti folis plane tolli. — Quam quo- 
modo admittere poflit aliorum vacui hypothefis, in quo & lux 
& calor ceflare debent, fayjpres illius videant. 


Inter plures modos, quibus unus idemque effe&tus obtineri poteft, 
omnium, qui fapiunt, judicio preferendus is, qui plus pra- 
ftare ceteris poteft. — "Talem ele&tum effe a Deo, certum eft. 
Sed plus przítat folus ther condenfatus ratione lucis & caloris, 
quam ulla corpora ignita valent; nec ullo eget alimento; re- 

- linquit etiam corpora omnibus aliis ufibus idonea, quod in hy- 
pothefi ignitionis fieri nequit. Sola collifione filicum & chaly- 
bis, affrictu lignorum & funium lucem & calorem ignemque ipfum 
exciramus, & ferrum fortiter diuque malleando ignitum reddi- 
mus ope ztheris concitatioris, ut electrica nondum commemo- 
rem experimenta. Quz fi nobis funt facilia, quid non fpere- 
mus de divina arte in fole vaítiffimo omnibusque hujusmodi ufi- 
bus apto, quibus tellus gaudet, & multo majoribus, ope agitati 
tantum circa illum ztheris copiofi? Nulla igitur opus eft ema- 


(Folfü Pbyf. Tom. 1.) Mm nationg 


274 PHYSICUAE PART. 1. SECT. 1I. CAP. I. 


natione radiorum lucis proprie di&a, quod ex luna & planetis 
evidens eft, que & folem diu diffipaifet. 


| $. 327. | 
An fol non. - Nunc querendum videtur, quomodo fol, etiamfi zemeur mon 
igneus par — eff, fed telluri fimilis globus muudamus, ommes tamen illos effectus 
effe omnibus edere poffit , qui illi tribuuntur. — Quia corpora in fe invicem non 
obfervatis agunt, nifi vi motrice fe invicem quadamrenus contingant ($. 
p4jit * 128. 137. € 321. Cofmol.), &folem vortice luminofo feu lu- 
cifero cingi nemo infitias ibit ($.521.), qui longe ultra tellu- 
rem pertingit & manifefto terram attingit ac circumdat ftupenda 
actionis pernicitate ($.322.): non tantum motus telluris cum 
fatellite luna in ecliptica($. 323.); fed & illuminatio diurna & calefa- 
&io terre lunzque conftans a conflante gyro vorticis folaris & 
terreítris lunarisve, inter fe nusquam magis collidentis quam ad 
ipfàm ejus fuperficiem, derivanda videtur ($.326.). ^ Etenim 
"s fi affriétu. corporum terreftrium concitatiori calor, lux & ignis 
generatur , quid non ex affri&u ve&icis folaris, cujus celerira- 
tem imirari non poffumus ($.321. &c.) ad fuperficiem relluris, & 
ex collifione ejus cum vortice terreftri oriatur? Quod ramen 
divina fapientia ira temperatum per impedimenta videmus, ut 
profit potius fibi aliisque, quam noceat, nifi ubi hoc per gra- 
ves alias rationes fieri debet. In ipfo fole non opus eft, nifi co- 
piofiori ethere ad ipfius fun&tiones & perfectionem neceffario, 
undique per externos quoque vortices aethereos planetarum co- 
metarumque indefinenter preffo agitatoque fic, ut omnis ibi um- 
bra excludatur ab ejus füperficie, prater illam, quz in obfer- 
vatis maculis comparet. Sic & noftrarum candelarum, tzeda- 
darum, facumque flamma extrinfecus in libero aére lucet. ob 
continentem rapidamque eetheris infici agitationem, commitfio- 


nemque in conflictum interfe, fere ut in urentibus radiorum 
focis. 


Que- 


E DE COELO ET SIDERIBVS: ^ 275 


Quemadmodum vi centripeta in terram fertur & inferiora partim 
agirat, partim premit omnis atmofphera , quanta qnanta eft, 
ne zthereo quidem vortice excepto, in quo luna veluti natat & 
circumit terram. ($. 293. & 296. &c): ira & quidquid folem ita 
ambit, ut includat, qu: focum fuum in centro folis habent, to- 
tus ideo vortex zthereus, luminofiffimusque circa folem cum omni- 
bus, quz illi innatant, vi centripeta feruntur in folem, ut ibi 
zther fit admodum copiofus & pernix, non tantum in fuperficie 
ejus, fed etiam in partibus cun&tis, eo minori propterea gravi- 
tate preditis, quo magis sthere perniciffimo replentur agitan- 
tanturque. — Collifiones zthereorum vorticum in aére ele&trica 
illa parere phenomena, quz terribiles quosdam edunt effe&us, 
fuo patebitloco, — Norandum enim & hic eft, vires vorticis fo- 
laris apud nos non fentiri, nifi quoad exceffum virium, fublatis 
refiftentium impedimentis, ob a&tionis & refiftentie zqualitatem. 
($.156.). 'Tenebre enim & umbre, undecunque orte, v. c. 


a nubibus, nebulis, vaporibus refiftunt luci; frigus calori, ut Li 
huic tantum decedat , quantum illius nondum eft. vi&um fubla- 
tumque. 

$. 328. 


Inter omnes obfervatores conflat ,. /0/ez2 som effe corpus Sol occultat 
pellucidum , fid occultare alia, ubi interiora €? ad[pe&tu mos privare alia fidera. 
eorum fiderum , inter qua € tellurem antevcedit. ($.558. feg. 4- 

-firomom.). Si diaphanus effet fol, vix macule in eo obferva- 
rentur gyrare , viferenturque ezedem etiam fi pone folem fo- 
rent, quod experientie adverfatur ($.316.). Neque ullum 
unquam fidus aut ftella fixa per folem pelluxit, verum eo, uti 
luna interpofirà operitur. 


Ufusne aliquis oceultationis fixarum planetarumque per folem in 
tellure dari poffit, aftronomis rimándum foret, ut ope tabula- 
rum rei nauticae aliquid praefidii & adjumenti obtineretur. Non 

Mm 2 loquor 


De foliseum 


276 ' PHYSICE PART. L SECT. IL. CAP. I 


loquor hic de ea occultatione fiderum, quae quotidie totius he- 
mifphaerii coeleíftis fidera offufcar, exceffu fplendoris fui, fed 
quae fit maffa folari. 
$ 329. 
Quando fol eft globus terreftris ($.325,), acutalii cce- 


terra. onili- leftes, ($.528.) occultar alia fidera; quando motu gaudet circa 
tudine fiii- axem. ($.317./6g.), nifi & alio annuo ($.320.); quando axe 


busque, 


ad eclipticam inclinato, & fpharoidica gaudet figura ($. 319. 
£7 $. 418. 74ffroz.) &.atmofphara ($. 321.); quando maculas 
oftendit & faculas ($. 316.); quando macule non ditlimiles vi- 
dentur nubibus in terre atmofphera occurrentibus, ne facule 
montibus ($.316. zot.); quando uti terra lunam fuo vortice fe- 
cum vehit, fic ipfe terram & lunam fimul fuo vortice circum- 
agit in elliptica, przeter alia fidera mox explicanda: Cur zog tam 
vaftus globus. fimilibus bonis prffandis ac tellus, majoribusque co 
fimul ,| quo ipfe off major , deflinari ab. eadem fapientia , bonitate 
potentiaque potuilfét , €? adu deflinatus fit? Cur non ob analogi- 
am mutuarum actionum & patfionum , conflitutionis , fieurae 
& nature, cum aliis fideribus & noftra altrice terra, fimiliter 
de eodem ac de ceteris, ejusque finibus ufibusve cenfeatur ? 
($ 312. b) 

Occurrendum hic videtur quibusdam dubiis, facile circa fimilitudi- 
nem folis cum tellure, concipiendis. — Quaeri poffet, cur nulli 
montes in fole confpiciantnr, uti inluna. Sed fol eft partim ni- 
mis remotus a nobis, quam ut tantilla pars editior, etiamfi va- 
ftae folis diametro analoga effet, utin terra & luna, difcerni in 
tanto intervallo fplendoreque poffet; partim ubique fplender, ut ni- 
fi faculas poft & inter maculas'ut nubes emergentes huc fpe&are 
putes, nihil fit, quo difcernerentur. Neque enim in Marte & 
Venere multo propióribus interdum nobis montes funt obfervati. 
Verum eft, ne in luna quidem nubes apparere nobis: fed fi lux 
folis per nubes noftras tantum obfjorari poteft, cur non idem 

in fole 


DE COELO ET SIDERIBVS. 277 


facerent multo majores denfioresque, & tamen ope copiofiffimae 
lucis usque ad nos confpieuae fierent, quando fufficienti: gau- 
dent amplitudine & fpifftudine ($.313.). (Vid. Krafftii Diff. 
de his mac. Tom. II. Cemment. Petropol. Ac. fc.). — Si fervor in 
Íole non major eft eo, qui refpondet perficiendis rebus folaribus, 
uti calor in terra refpondet perficiendis rebus terreítribus ani- 
maris in primis: reliquae obje£tiones contra nubes folares eva- 
nefcunt, & fol non aliis tantum commodat, fed fibi fimul inftar 
telluris plus praeffat, quam aliis. — Quis crederet felenitae, tel- 
lurem tantum propter lunam efle creatam & confervari ,, non 
autem fui cauffa? vel quis noftrum demonítrabit, lunam non 
fui caufa exiftere & durare, fed tantum telluris caufa? Paris an- 
guítiae eft fententia, folem non fui, fed duntaxat telluris, lunae 
&c. in mundo dari. ^ Auguílius multo eft judicium , quod, 
quaecunque in mundo exiftunt, primario fui, fecundario tans 
tum aliorum in eodem, caufa effe fcifcit, Y 


M $. 330 


Planetarum inferiorum propior telluri eft Venus, qua vel P'eneri: phe: 
folis ortum praecedit, ut lucifer f phosphorus , vel occafum fe- nomena pha- 
quitur, ur hefperus f vefper. — Nudis oculis non videtur nifi fuum. 
tora luce colluftrata , fed ope telefcopii phafes lun; imitari cer- 
nitur, parte lucente femper foli obverfa. Solem fequens primo 

lenam tum paulatim decrefcentem habet lucem, donec reverta- 
tur ad folem, nec nifi exiguum limbum lucentem retinet, dum 
proxime ante folis ortum rurfüs apparet. A quo tempore eo ma- 
jorem partem lucentem relluri offert, quo longius a fole recetlit, 
in rnaxima a fole elongatione f. in quadris ex dirnidio lucet, quan- 
do revertitur ad folem crefcit phafis lucida , donec plena luce 
gaudeat, quando fübit radios folis orientis. Non recedit vero 
a fole ultra 47: gradus, nec elongatio maxima minor efle depre- 
henditur 453 gradibus. Caeterum major nudis oculis apparet, 

Mm 3 : : dum 


278 PHYSICA PART. L- SECT. 1l. CAP. L. | 


dum propior eft foli, corniculata tantum , quam dum remoti- 
or toto difco nobis lucet. ($..502. eg. 74ffrozom.) 


$. 331. 


Ejus montes, Ope telefcopii 16 pedum , diametrum lune triplam luna- 

macule €? ris apparentis facientis , de /a Hire A. 1700. montes in Venere 

diameter. — Obfervavit, majores lunaribus (Me. de 74cad. des Sc. 1700. p. 289.) 
& Catlini fenior maculas duas, item 4. — Quarum plures, 7 nem- 
pecircaeequatorem, & duascirca polos, cum 8 promontoriis ac- | 
curatius delinearas exhibet J/azcA;gi z2 zovis Hefperi & Phbofphorz — — 
phenomenis cap. y. p. yo. ufus telefcopio 88 irem 100 palmo- | 
rum, quo Venus lune par apparuit. Apparens diameter Veneris 
in terra cenfetur in perigzo 17^, in fole 28^ fecundum £7am- 
fiead.. Diametro in milliaribus germanicis 2270 circiter tribu- 
untur. 


p——— — 


9. 532. 


Motus ejus Movetur Venus in orbita circa folem elliptica, in cujus fo- 
diurmus €f co perihelii fol eft! quae orbita ad eclipricam a Dlanchinio nihii 
annuus e. inclinari, a de la Caille auten 32. 23/3 inclinari ftatuitur. — Abfol- 
vit fuam orbitam vel annum diebus noftris 224, horis 16, mi- 
nutis 481, vel ex Nemtozi P. IJ. Phenom. 4. 224 d, $156; 


1 » 1o0005 
diem 25 fere horis noftris fecundum — Caffmo & Bs 


volinen[cs faftos, fd fecundum B/aucbizum diebus noftris 24, ho- 

ris 8, quz fententia adhuc fub lite eft. Mediocris ejus:a fole 

diftantia cenfetur a Bullialdo partium 72398, a Keplero 72400, 

a Newtono 72333, qualium tellus in media diftantia 100000 
habet; a faflis Berolinenfibus 1754 — 16016 maxima, & 15796 

31812 


minima , in radiistelluris ;' unde media prodiret 


15906, & diameter orbite 31812, 31551, & excentricitas 
iio. Unde perniciras media quovis fecundo fere 47 milliaria 
cerma- 


DE COELO ET SIDERIBVS. 279 


Bermanica. BDlanchinus ejus parallaxin horizontalem ftatuit 24/ 
20'", & diítantiam a terra tum &ooo. radiorum terrae. 


Videtur autem Blanchinius non fatis accurate, interrupte tantum; 
obfervaffe, aut ex obfervatis conclufiffe ,, quia ejus placita longe 
recedunt ab aliorum & recentiorum quoque flatutis de 9$. "Non 
defunt enim, qui gyro Veneris vix 14 horas noftras tribuendas 
feifcunt. ^ Fundamenta ejus de gyro Veneris ob. moram. 3 
macularum forte non earundem circa equatoreh evertere nititur 
Ca/ini junior in Element. Aflronom. L.1. c.7. — Neque micro- 
metro ufus videtur, & tamen afferit planum per axem rotatio- 
num Veneris du&tum, plano orbite Veneris ad angulos rectos 
infiflere, fecare eclipticam. eirciter gradu 20 leonis & aquarii, 
& inclinari ad planum ecliptice angulo fere 15 graduum. Alia 
deinde audiemus credibiliora vel ideo, quia radiis folaribus Ve- 
nus & in orbita movetur, & in gyro adjuvatur ($.323.). Ce- 
terum in orbita ita moveri deprehenditur , ut arec defcripte 
tempori proportione refpondeant ($.312.). Notandum infu- 
per, Parifiis Juniori Caffino nullas maculas in Venere occuriffe, 
tubis preftantifimis 82& 114 pedum. Diameter folis in Ve- 
nere apparebit fere 1 major, quam apud nos. 


$. 333. 
Axis veneris Franc. Blanchinio ad &quatorem folis videtur [;z/iuatio 
72 gradus efficere , unde mira Veneri phenomena tribuit; v. axj;. 
c. folem propemodum omnibus locis in Venere fieri verticalem, 
& viciffim omnibus ejus regionibus folem alio tempore non nifi 
parum füper horizontem eminere in medio die; & tropicos ejus 
circulos tantum 18 gradibus a polis abeffe cet. De die Venus 
quoque nudis oculis cerni poteft, quando circiter 40 gradibus 
afoledifta. | Neque nullam efficir umbram corporum , dum 
noctu ccelum eft ferenum, & luna abeft, tenuiorem tamen ea, 


quam luna format. —Vie 2 in O inclinationem ad eclipticam 
Halle- 


280 PHYSICUE PART. L SECT. Il, CAP. L^ 


Hallejus in nodo adfcendente 3?. 25^. in defcendente 8?. 28 
ponit —— 


$. 334 
Luna in fua orbita nunquam videtur vel ftare vel retro- 
e, . . 
éa , fans P gredi, íed progredi femper. E fole quoque Venus femper 
is rograda progredi videtur , &&que ac terra & luna; fed in tellure ob ejus 
eur viÁé4  yotum inecliptíca, Venus progredi videtur diebus noftris 542; 


l'euus. dive- 


fur ? ftare femel vefperi finita progreffione , dein mane, poftquam 
retrograda apparuit per 42 dies ($.526. /ég. "Z/fromom.). — Si 
tellurem ut focum ambiret, nunquam retrogrederetur. 
$. 335. 
Quando P'e- Una conjunctione cum Sole Venus intercedit fere inter 


sus pone & folem & terram ; altera fübfequente fol intercedit inter tellurem 

ante folem & folem ($. $39. "d/ffroz.), ideoque hoc cafü terre propior 

Jtt. vel fub eft, illo autem remotior ab illa. Quando inter terram & folem 

ejur difeo — verfatur , nobis obvertit faciem lumine caffam ($. 503. 22:2. ). 

tran[cat? — Rarius quando circa nodum retrograda apparet fub fole ut atra 

macula tranfit. Quod fiepius quidem ficulis fuperioribus contigit, 

fed defectu telefcopiorum & heliofcopium vel camerarum obfcura- 

rum obfervatum non fuit ante annum 1639. d. 24 Novemb. (ft. 

ver.). Ea vefpera Z'erem. Horoccius hunc tranfitum incipientem ob- 

fervavit. V. ejus P'ezerem znfole vifam. Cujusmoditranfitus denuo 

continget A. 1761. d. 5 & 6 Jun. Vifà eft ejüs diameter 2; dia- 

1928 : 

26 E 

lejum in nodo adícendenté, & 72^ in deftente menfe Majo. 

Sed quia fplendor radiorum folarium cingit minuitque diametrum 

ejus in fole, ira extra folem augetur illa a fplendida luce. Quare 

extra folem apparens diameter minuenda, intra folem vero au- 
genda eft aliquot fecundis. | Conf. Heve/ii & & 2 in Q. 


metri folaris eequare, h. e. 


74"! vel 78. fecundum Hal- 


Suppe. 


dasstul. ibis A. 


P— 


.BE. COELO ET SIDERIZYS, ; 281 


; Suppeditavit Hallejur principia & calculuta de vifibili conjunctione 
Veneris cum fole, Philof. Tranfacl. N.193. a. i6pt. p. su. feqq. 1n- 
tra millennium hos enarrat annos, qui & in Acfzs ersid.. Lipf. vog. 
p. 6$. leguntur: in Novembri 9 18. 1161. 1396. 1631. 1639. 
1874. 2109. 2117. Majo menfe 10498. 1283. 1518. 1526. 

"Junio 1761. 1769. 1996. 2004. additdies, horas &c. ex ftylo 

, vet. Submonet, obfervando ingreffum & egreffum Veneris ex 
fole mediocri telefcopio fpatium temporis conta&tuum ad 4^4. & 
duabus obfervationibus diftantiam folis a terra ad $55 reperiri 


poffe | 
9. 336. 


O?fevvatus quoque jam ter ef emeris fatelles f luna, — Pri- l'eneris fa- 
tnus Caflini illum vidit A. 1686. d. 28 Auguíli, hora 41 mane, telle; f he 
tubo 54 pedum; iterumque A. 1672. d. 25 Januarii h. 6. $2, va datur. 
qui abfuit a Venere 3 diametri 9. — Licet illum Z/azchizi tubo 
60' 1. Campani non viderit: SPorzius tamen ipfum A. 1740. d. 
5Novemb. mane diligenter obférvavit tubo refle&ente 61 pol- 
licum. Ope micrometri deprehendit, eum to^. 20^ aVenere 
diftiriffe, diametrum circiter $ apparentis ? diametri apparuiffe. 

Circulus utriusque centrum tranfiens cum aequatore I8 usque ' 
dd 20 fere gradus complectebatur. "Non effe illum nifi lunam 
Veneris inde patuit, quia fimiles phafes, ac Vénus obfervatori 
oftendit. Utinamillilicuiffer, illum de die profequiin motu fuo! 


Mireris licet, cur fatelles ille tam raro obfervetur, ut de ejus orbi- 
ta circa Venerem & motu circa axem menítruo vcluti tempore 
nihil certi habeatur, in tanta aftronomorum vigilantia, cum de 

-jovis fatellitibus & Saturni exploratiora conflent.- : Nur celum 

' & zodiacole lumen raro favet, tubi minores impares funt ob- 
'fervationi, ipfa velocitas motus ejus aut obfenritates materie d- 
lum fab Venere abfcondit, unde brevior dies & gyrus 9 intelli- 
geremur? Aut num.non eft luna Veneris, fed alius planeta, ca- 
merave? Aut, qued improbabile, figura-ejus tam compreffa eft, 

io (JFolfü Pbyf. Tom. 1.) iNn ut 


Pernicitas 


282 PHYSICE PART. L. SECT. il. CAT. 


ut non prodet in noftrum confpe&tum, nifi dum latiorem faciem 
nobis offert. 
$ 887. 
: Proximus Soli planeta. eft. Mercurius ; ead Ao 


motus Mer- ipfüra oeque ac 2 , modo antecedens, Tad fquens ,. uti? Cicero 


cari, 


Reliqua de 


Mercurio. 


ex aftronomis narrat, L. J/. deat. deor. c. 20. fed raro in tellure 
confpicuus , quia non, ultra 2$ gradus in aphelio & perihelio 18? 
ab eodem. difcedit. Moverur. dque;ac Venus. in orbira ellipti- 
ca, in cujus altero foco fol eft pofitus, peragratque (uasa orbi- 
tam intra 87 dies, 23 horas," 1$2/ vel ex Newtoni calculo 
87-1 iic «Circa axem gyrare nonnullis vide;ur 6 circiter ho- 
ris noftris, Que ipfius viciniraü ratione folis fere triplo ibi ma- 
joris apparentis quam in terra convenire videnur. — Efte 
ejus diftantia a fole in nodo adícendente fecundum Hallzjum,, loco 
QG. 334. citato, in gradu "Tauri prope 15?.44'. partium hujusmo- 
di 31365 , quarum media folis a terra diftantia eft 1000005 in 
defcendente autem nodo 4530. — Sol vero oppofitus nodo ad- 
fcendenti , diflat a terra eidem juncta partibus iftis 98955 ; ad 
nodum Vero alrerum 101007: Idcirco us foli conjunctus ad 
nodum adícendentem diftat a terra partibus 675915; ad.defcen- 
dentem:55699; media Newtoni diflantia a O eft 38, 710. Ex 
Fülleji datis diftantiis axis orbitee eft 76753, eccentricitas A715 
& m — e — 38372, que diaméter ad pedes parif. redu 
dat medium curfum in quovis fecundo 6 germ. miliiària, — ^4 


iml. 445 i 
Apparet Mercurius, uti Venus, phafibus lune pré&ditus, 


fi de die obfervetur, & apparens ejus diameter fecundum Cz/- 
num Elem. AAffvon. L, FII. f. $026. 40'^.— Inclinationem or- 


"bite ejus in. nodo adícendnte; quando eft retrogradus,, curi 


Keplero Hallejus 6?. 5 4^ (a dManjr edo 1736. éx obfervatis 6? 
51^ habuit; «diametrum apparentem in folis limbo ad no- 


— —Av— 


DE COELO .ET S3IDEKIBV S. 285 


dum adícend. 1 1^ ad defcendentem r31. fere ftatuit. Occultatue 
nobis partim a Venere, partim a fole, Ex Hugenii calculo Mer- 


IM ; ; 1928 , és die 
curii diamerer tantum eft ;Z; folaris ex uad vel in milliaribus 


germanicis 658. Unde illius füperficies & maffa facile eruitur. 
Sub fole in nodis retrogradus tranfit ut macula nigra 32, 6? vel 
crebrius 7? 13? &c.annis, ad fummum horas 8 in fole apparens, 
uti ? 7 horas 56/, fed non rediens ad tranfitum, nifi poft annos 
$235 & 245. Ex Hilleji füpputatione tranfitus ejus in nodo ad- 
fcendente incidit in O&obrem 1710. 1723. 1730. 1736.1743. 
1756. 1769. 1776. 1782. 1789. & in altero nodo in Aprilem 
1707. 1720. 1740. 1753. 1786. 1799. Et Venus & Mercu- 
rius ita moventur in fua orbita, ut radiis efoco f. centro folis ad 
orbiram conceptis defcribanrur arec fpatia tempori proportiona- 
lia. ($.312), Sunt igitur Mercurius & Venus corpora telluri 
fimilia in habitu motuque , fàlva differentia , quam diverfitas 
fphzroidum diftantiarumque a. fole requirit. De nodorum a- 
pheliorumque motu annuo vid. Aítronom. ($.703.//4.).. Eft 
ipfe 93 dies directus, dimidio ftare & 22. 169. regredi videtur ex 
terra, Si calor folis diftanrize refpondet, is octuplo major effet 
ac in tellüre. 
5$... 339. 

;^. Superiorum planetarum .propior caeteris telluri eft Mars, 
eujus ibidem phafes lunares obíervantur, uti & ipfe a Venere 
occultarur non minus quàm $, & viciffim Jovem fixasque occul- 
tat Hic ille eft, cujus accuratior obfervatio Keplero perfuafit, 
motum ejus non in circulo, fed in elliptica fic fieri, ut arec de- 
fcripta inter centrum folis & duo queque punta orbit tempo- 
ri motus peracti refpondeanr. Movetur ergo in orbita elliptica, 
umbilicum non in terrz fed folis centro habente , quam abíolvir 
686 diebus noftris, horis 25, 301^. vel fecundum Newtonum 
68 633 d Unde inediam ejusa fole diftantiam eruit — 1 32369. 


Nn 2 partium, 


De Marte, 


De. ovr. 


284 PHYSICZ PART. 1. SECT. I1. CAP. f. 


partium , quarum terra a fole mediocriter diftans habet rooooo: 
Phenom. IF. — Quare focl in Marte 1 minor quam nobis apparet. 
Gyrus ejus circa axem uni diei noftro & 40' propter macularum 
motum aequiparatur. Maxima inclinatio axis ejus ad eclipticam 
uni gradui $04 $4 vel s1^ cquipollere cenfetur. Ejus diame- 
ter apparens eft 30^, fedinapogzi maxima diftantia feptuplo mi- 
norf 4^2. Eftenimejus diftantia minima a tellure circiter 8184. 
quando maxima eft 9000. Mediocri a O diftantizeGrischovius tri- 
buit 28571, fed alii recentiores Martis maximam a O diftantiam 
ponuntin radiisterreftribus — 46630; minimam 50426. Unde 
hec emergit media 33528. & eccentriciras 3102, ideoque 
33528: 3102 — 100000: 9252. Diametro Martis affignan- 
tur 1150 milliaria germanica , unde ejus fuperficies , & mafla, 
ejusque ratio ad tellurem fupputanti occurrit: Uti ex diame- 


tro data pernicitas motus punctorum zquatoris, & medii motus * 


annui pernicitas ex V a c deducitur ($.272.), quc quoliber fe- 
cundo circiter 33 milliaria germanica abfolvit — Ordinarius hic 
inotus progrediendi, ram in tellure biduo ftare & 75 diebus per 
10 vcl 12? retrogredi viderur. Martis phaenomena reliqua, "uti 
nodorum & apheliorum motus annuus quarenda funt in Aftro- 
normia, 


$ 3409 


Qui poft hunc fequitur, planeta, J'upiter efl, omnium, 
quos novimus, citerorum maximus, in diametro continens 
16514 milliaria germanica, yel 9125 diametros terre. 15 pa- 
riter, ac Mars ($. 339.), circa folis centrum in orbita elliptica, 
1?. 20' ad eclipticam inclinata, revolvitur diebus noftris 45321 
(iex5) h. e. fere duodecim annis noftris, minus 159 diebus; 
& circa axem horis novem, & 56^, vel 55^. 52". Hinc per- 
niciras aequatoris jovialis fecundo quolibet peragrat 41, 650. pe- 
des parifin. & in curfu annuo mediocri rj milliaria circiter no- 
fta — Ob diverfam Jovis a rellure in fua orbita diflantiam dia- 


ITneter 


| 
r-—————————— C— SJ— 


DE COELO ET S! DERIBVS, 285 


meter Jovis modo 631^^, modo 3 8^, 5". exhibet, in media 5 1^ 
vel 37^ i fecundum ANartogum Pbanor. I. Minirha ejus 2 terra 
diftantiahabet 86900, maxima 145000; maximaa fole diftantia 
ejus 119800, minima 108900 radios telluris cequat. Gyri cele- 
rioris grata  obfervatur jovis axis a diametro differre uti 
101: 9i vel uti 37^: 33^. Per 4 dies terricolis videtur flare, 
per 119 retrogredi circiter decem gradus. Secundum Hugez 
fententiam in Cof/otbcoro p. 9o. eg. paene perpetuum eft in Jove 
equinoctium, ob axem motus diurni ferme rectum ad planum 
orbire fuz. jovicole folem $ plo minorem ac nos unumque ex 
Planetis Saturnum vident, cum ceteri ibi nimis vicini fint Soli, 
& vel Mars non ultra 18? a fole digrediatur. Ex quaternis au- ,. 
tem lunis plus commodi capiunt , quam nos ex una , utraro 
nox ibi fit illuni. Maria earum ope feliciter navigare poffunt, 
& ex earum conjunctionibus & eclipfibus quotidianis fpectacula 
Babent jucunda. Nifi pernicitas gyri calorem intenderet, tantum 


1; noftri caloris experirentur res ibi degentes. 


Lib. III. Princip. prop. 19. offendit Newtos , telefcopio 125 pedum 
A. 1719. obfervatos menfuratosque fuiffe & menfuratos axes 
eonjugatos cum luce refra&a ut 40" ad 36^. 25/4. aut diverg 
fis menfium diebus, uti 

13,40: 13, 28. ——— I2: 1L 

13, I2: 12, 20 vd 12, 08— 134: 121- 

| 12, 32: 11, 48. zm 14i 151 e 
velmedio, uti 12,99: 12, 08 f. 15: 12. Que fat maria 
diverfitas gyri celeritati deberi non abs re flatuatur, & de reli- 
quorum fiderum fpheroidica figura querendi anfam dedit. Ubi 
enim eadem motus rào aut fimilis, ibi & iidem aut fimiles ef. 
fetus ejus dabuntur. |. Sic celerias sequatoris terreftris eft ad Jo- 

- vialem; ut 1430: 41, 630 h.e ut 1: 29. Jovis diameter 
— mülliuria germ, habet , quorum 3; — 259 milliaria, 

Nn 3 quee 


De 4 circum- 
jovialibus. 


286 PHYSICE PART. I. SECT. 1l; CAP. I1. 


que 299 majora fere funt quam 9, h.e. differentia inter 

-. axem & diametrum telluris. — Diameter Jovis in mediocri a tel- 
lure diítantia obfervata eft 375 vel 37 5 in tranfitu. fatellitum, 

* quarum eft medium 374^. — Hine elongatio primi farellitis — 
$, 965, fecundi 9, 494, tertii 15, 141. quarti 26, 63, radi- 
orum Jovis. Ad folis diametrum jovialis eft ut 998: 10000. 
Gad terreflrem ut997: 109. h.e. propeut 9: 1. vel9jfi$s: 
I.f. ut 11857: 1000. T. III. Phenom. 28. Gor. vprop.8. Conf, 
Horrebovius T. I. Opp. math. . p. 323. qq. 


$. 34r. 

Cingitur 4. lumulis, fuis eclipfibus 7 terr locis veperiun- 
dis infervientibus. — Hi fatellites. circa Jovem haud aliter quam lu- 
na circa terram & fuum axem volvuntur. Diameter apparens.eo- 
rum zflimatur Z5 diametri jovialis, preter tertium, qui ejus 
1; complectitur, itaque ratione telluris circiter radio terreftri 
pares funt in fua diametro. — Diftat md a Jovis centro $1, fe- 
eundus 9, tertius 141, quartus 25i radios Jovis.  Orbitarum 
diametri tales comparent: primi 3^. 554^. fecundi 6^. 16^. teftii 
9^. 58^. & quarti 17/7.  Percurrunt illas orbitas, primus no- 
ftro die uno, 18 horis, 28^. 56^. (Scundus diebus 3, horis 
13y 197^ $2/. tertius diebus 7/ horis 3, $9^. 40^. quartus di- 
ebus 16, horis 18, 5^ 6". — Horum fateliitum eclipfes in 
gratiam naurarum aliorufnque óbfervatorum , in tabulis exputa- 
te exhibentnr, obíervanturque tubis commodis bene elaboratis 
gum 4X plurium. Tranfcunt fub Jove uti macule.nierz, 
& à Jove edipfin patiuntur. |. . Sed obftrvationes poft longum 
tempus docuere, eorum initium & finem eclipfium $' tàrdius 

obíervari, quam conüngunt, dum üt fol diftant a. terra. 


Obfervávit eos primum Simon Marius A. 1 609. fenefcente Novam. 


bri, uti narrat in. fuo mündo joviali , confignatis: inde a 29 De- 
cembri fuis obfervatis. E^ Ícquenti d. 7 Januarii vidit eos 


quoque 


DE COELO ET SIDERIEVS. .: 287 


quoque Galileus, quos in. honoremDucis in nuntio fidereo vo- 

cat fidera: medicea." ^ Marius primum vocat Jovis Mercurium, 

fecundum ejus, Venerem, fed tertium ejus - Jovem , quintum -Sa- 
. y wurnum illius,' quos fuffeciffet terram & Martem appellare... 


Gyms intimi fatellitis jovialis abfolvirur 188. 9 16^; 5 Jovis autem 
LEN 360, ideoque fere 5; tardius. — Hinc quia zquator Je- 
vis intra 1"^. pervolat 41,630 pedes, /arelley, 7805 pedes in- 
terea percurret, — Seflertio is ocyor luna pergit in orbita, fed'in 

^^ "gyro Jovis , . eujus &quator - 29** velocius movetur rdi e- 
quatore, & propius dimidio diftat a fatellite , quam tellus a luna. 
Refpondet igitur ejus gyrus Joviali, uti indsris rerreftri ($. 29 4), 
iisdemque legibus in orbita movetur ($.223.& 339.) planeta & 
farelles uterque,: dum & circumjoviales eodem tempore eum Jo- 
ve.annum füum.abfolvunt. | Cetera. preter, cl./ Wargentznum, 
qui dubiis Maraldi*accurauoribus obfervationibus occurrit A. 


1744.ina&tis Acad. Scient, Sver. No. X. conferri hic. meretur - 


gacobi Hodg fom Theory of Jupiter [atellites 1749.10 410 Lond. ed. 
| 54 $. 347 


esr Planeta primarius eft Saturnus, $:cinctus :comiti- 

bus, fed diffhicilibus obfervatu. lpíe Jovis ritu movetur in or- 
bira elliptica pari lege ($.340.). Saturni maxima a fole diftan- 

tia fupputatur 1005207 , minima $96793, media Cleralti 

9; 3800. Newtoni 954006; Bullialdi 954198. & eccentricitas 

$760. ejusmodi partium, quarum media terre.a fole diflantia 

eft 100000, quarum prima eft radiorum terreftrium 221870, 

fecunda ig?s :02, unde media 209836, & eccentricitas 12034. 

Han« orbitam fuam circafolis centrum peruprarSarurhts 29; cir- 

: citer noftris annis, vel diebus 10759: 55 pernicitate media fere 
fecundo quoque t milliare & Pcirciterabfolvente, Diametro Sa- 
turni tribuuntur 13072. iilharia germanica, vel 73. diametri 
terreftres, apparenti 16^. — Vid. Plvenom. 1, Nemtopz, | Unde ejus 
fuper- 


De Saturtio. 


2988 PHYSICAE PART; I, SECT. II. CAP. I. 


fuperficies & maffze magnitudo feperitur. — Motus circa axem 
nondum exploratus habetur, creditur tamen Jovis gyro. fere ci- 
tatior, idque propter fatellitum pernicitatera ($. 0g.) & ($. 341. 
$sot.2.) Occultatur nobis a Jove & occultat nobis fuos fatellites 
,&fixas. | Directe progreditur quidem in (ua orbita e fole fpe- 
&atus, fed in terra modo viderur ftare $ dies, modo retrozredi 136 
diebus fere per 7?. Que & in ipfo & in aliis inde funt, quianon 
eirca terree fed folis centrum cum terra in orbitis revolvuntur. 


Saturnicolis mira apparere fpe&taeula. Huzenins oflendit n. Cofme- 
tbeoro p.71. [ed. Mirus ibi cernitur annulus nocte dieque confpicu- 
us. Major ipfis dierum no&Ctiumque inzqualitas propter obli- 
quitatem orbite 31? majorem ea, quz in telluris ecliptica datur. 
Sidera ibi eirca alios polos converti videntur, quam apud nos. 
Majus ibi hiemis eílatis difcrimen datur. Nunquam fatellites 
pleno orbe lucentes confpiciunt , nifi tempore cquino&iorum, 
quz triginta annis bis contingunt. Qui prope polos habitant, 
vel verfantur in Zonis frigidis, annulum videre nequeunt; ex re- 
liqua ibidem fuperficie vident eum continuis annnis 14, menfi- 
bus novem, h.e. per dánnum dimidium Saturni, altero dimidio 
abfíconditur. InZonis temperatis &torrida fub annulo habitan- 
3es vident eum, quamdiu fuperficiem ipfis obverfam fol illuftrat, 
vident & media no&te portionem cjus fupra horizontem fuum 
tanquam arcum fpeculumque lucidum ab horizonte. exfürgens, 
ita tamen ,;. ur medium ejus interrumpatur umbra circa verti- 
eem fuum. —— Poft mediam noctem umbra paulatim in dextram 
movetur ratione fpe&tarorum in. hemifphzrio; in finiflrram vero 

- fatione hemifphzrii auílralis. Hinc & quid ante mediam no- 
&em brevi ejus tempore fiat, patefcit. — Matutino tempore um- 


t bra evanefcit, manente annulo lucido totum per diem circiter fic 


lucenté, ut!una noftra de die nobis lucet, fi atmofphazra fplen- 
dente inftar noftre gaudent, alias fere fic, ut no&turno tempore 
aunulus & fatellites, vel planete nobis lucent. Annulus quoque 

ce 


—'i mcm n conto art e i 


—€———ÀY Oo—— 


DE COELO ET SIDERIBVS. 289 


eo pulchrius fpe&taculum ipfis prebebit, quod in fefe conver 
ex nculis quibusdam & inzquali fplendore animadvertetur, cum 
yel nobis inzqualis ejus claritas obfervetur in fuperficie annuli, — . 
qu: in limbo exteriore, quam interiore, minor apparet. Simul 
autem, dum globi umbra in annuli partem projicitur, ea annuli 
partem obfcurat, quz alias folis luce frueretur. — Semper igitur 
quadam Zona ibi eít temperata , nunc latior, nunc anguftior, 
eujus incole multo tempore confpe&tu folis annulique fimul pri- 
ventur, qui tune. quoque flellarum partem aliquam illis aufert. 
Quod mirabile ipfis videri debet, intercepto fole in. profundam 
no&em incidentibus, nec quideam efficiat, cernentibus, interea- 
que folo lunarum lumine fe folantibus. —— Altera ibi anni parte 
dimidia , cum oppofiram annuli fuperficiem fol illuminat, co- . 
dem modo illud hemifphzrium boreum luce folzri fruitur, que 
ante auftrale; quod nunc fimiles experitur eclipfium longarum 
vices. Circa equino&iorum tempora fole exterius annuli pla- 
num illuftrante, annulus lumine deftitutus vix faturnicolis appa- 
. rere poteft, ubi nec noflris percipitur dioptris: quod contingit, 
Saturao ex Sole vifo tenente gradum virginis aut pifcium 2:17. 
De quibus plura dedit in Syffemate Saturuio. Ceterum fatur- 
nicole preter fuas lunas , quas nos omnes necdum novimus, 
cum & quintus non nifi in parte orbite fue occidenrali a nobis 
'obfervetur tubis longiffimis praeftantiffimisque, non vident pla- 
netas alios, quam Jovem, qui ipfis circiter ut. nobis Venus ap- 
paret, nec nifi 37? circiter a fole recedit. — Solis diameter in 
Saturno E; minor ac nobis apparet, & nii per gyrum ciratiorem 
annulumque cauftieum calor valde intenditur, tantum 425 noftri 
caloris ibi foret, quod apud nos eft gelu letale. 
$5943-. X 
 Mirificus Saturnum circumdat annulus f. fornix veluti fpe- De ejus an- 
eulum caufticum, cujus diametrum Hugenius ad Saturni diame- so & fa. 
trum deprehendit prope üti t1: 5.  Exterioris limbi diameter telliri£a;. 
- QFolfü Pbyf. Tom.1.) Oo obfer- 


L 


290 , PHYSICIZ: PART ISSEET. II GAP. IL 


obfervatur — 42/^-in interioris —40". ipfius veroSaturniin perigoeo 
—20". litur diflantia a Saturno erit 12 ; 900, annuli crafliti- 
es 20, 480. . milliarium german. Latitudo | ejus quidem exigua, - 
eeftimatur tamen ab Hugenio circiter 600 milliarium. ^ Satelli- 

tum primum obfervavit Hugenius A. 1655. d. 25 Mart. telefco- 
pio 12 pedum, & melius tubo 23 pedum. Poftea Caffinus 4. 
alios detexit telefcopiis majoribus.  Diametri orbirarum obfer- 
vantur fic: primi 1^. 27^. fecundi 1^. $2^. tertii 2^. 36^. quar- 
ti 6^; quinti-17^. 25^. quas orbiras abíolvunt. 1) die 1. hor. 
21. min. 18. 27^. 2) 2 diebus 17 h. 44^. 22". 3) 4. d: 12. h. 

2512/* 4)15d.22h. 41^ 14". $)79d.7 h. 4. defcri- 
bendo areas equali tempore equales. — Ultimus fatelles raro vi- 
detur, nec nifi verfus occidentem. — Planum annuli ad. eclipticam 
inclinatur 23?. 30^. Ozbiua Saturni ad eclipticam | inclinatur. 
25844. 


Galieus quidem A. 1610. Saturnum velut tricorporeum vidit, 
quod & Ricciolo , Hevelio , alisque ita vifum fuit per tubos 
imperfe&tiores. Hugenius demum diligenti obfervatione ejus in- 
dolem per tubos majores detexit, & phafes, que Saturnum 
modo fiítunt velut nigra fafcia cinctum, modo brachiatum, mo- 
do anfatum, modo eufpidibus duabus infignem. — Pernicitas cir- 
cumfaturninorum non tantum e tempore merienda eft, Joviali- 
bus refpondente, fed & exmajoridittantiaaSaturno. — Primus fere 
annuli diametro, fecundus 1; , terius 1, , quarius 4, & quintus 10 
ilius diametro a Saturno abefl. Caffinus autumat conftare illum 
pofle ex permulis fazellitibus vicinioribus. Vid. Monumenta Acad. 
Scient. A. ipi. & ejus Elem.ns de lAflronomie 4. 1740. ed. — 


$ 344 
Progreffo Revocando diflantias planetarum ad numeros exieuos, 
dupla in. di- pr ogreflionem ibi duplam obfervamus. Nempe diflantize tellu- 
flantia. Pla- xis à i fole medige tribuendo decem partes, vel chiliades diametro- 
ne- rum 


DE COELO ET SIDERIBVS. 291 


rum terreftrium, Mercurius a fole abeft 4 talibus menfuris; Ve- vetarum 4 
nus 44:3 — 7. Tellus 4 «E 6 — 10. Mars 4: 12— 165. Vacat fole. 
intervallum pro Jovis fatellitibus , an & Martis, 4 P 24 — 28, 
Jupiter 4 «P 48 — 52. Saturnus 4 «p 96 — 100. Cujus loco 

95 flaui folent. Non poffunt hzc effe fortuita; fed gravem in 
natura planetarum habere: debent rationem, & incrementa pro 
fecundariis planetis requiri. Unde fecundarii Veneris & Martis, 
exigui forfan, anquirendi effent praeftantioribus tubis. Forte ne 
Mercurius quidem fàtellite caret, ob diftantiam 40co. diametro- 
rum terreflrrium, cum luna 30 tantum diametris a terra diftet. 
Sed & pro O orbita & cometis ibi via vacans requirebatur. ($. 


320. & cap. feq.) 
mer $. 345. 

Venit inde in mentem, & plurium fatellitum | diftantias Progreffo in 
adfeinvicem referre. ^ Atque ita patuit, primum Jovis fatelli- Zifautüs 
tem ab ipfo diftare tribus ejus diametris, fecundum 3 «P 24 vel eireumjovia- 
5 fecundum Galilaeum, quod prope abeft a 52. tertium 51 -p 22 — 8 ium. 
in quo confentiunt obfervatores. Inter tertium & quartum va- 
cat 8 2,— IOÍ, quartum ICI -p 21 — 13. fecundum Mari- 
um & Caffinum. . Intereftne forfàn aliquis fatelles inter 5 & 4, 
ut quartus fiat quintus? An quia orbes quoad fenfum non diffe- 
runt a circulis Jovi concentricis figura gaudent prope fpharica 
& quartus compreffiori fpheroide ($. 336.). —Caffmus in Ele- 
ament. "Aftvon. v720. ed. diftantias in radiis Jovis paulo minores e 
fatellirum eclipfibus ftatuit, fcilicet primo tribuens 52 , feeundo 9, 
tertio 1422, quarto 2515. Sed hac in pofterum certiora erunt 
reddenda, ubi forfàn evanefcet difcrimen tardioris lucis ob ma- 
jorem diftantiam. Neque enim certum eft, omnia jam in his 
ita effe explorara, ut nihil illis rectius pofteris innotefcere poffit. 


Notat Newtonus L. III. Princip. Phnom. I. Micrometro in telefco- 
pio 123 pedum diamerum Jovis femper minorem 40^, fcil. 
j Oo 2 58" vd 


/ 


Ben ci. 


] 


292 PHYSICA PART. L SECT. 1l. CAP. I. 


58 vcl 59" comparuiffe, licet in brevioribus 40 vel 41 z- 
quare videatur ob majorem refradionem , quz in tam longo 
Hugeniano tubo non ultra 2^ efficere poffit. — Quia eadem dia- 
meter per tranfitum primi fatelliis 377/^^ &per tranfitum tertii 
375 vifa fuit, affümit diametrum ejus effe quam proxime 371^, 
refecta luce refra&ta, iraque elongationi maxime primi vindicat 
radios Jovis 5, 3555, fecundi 9, 3535, tertii 15, ;255 & quarti 
26,1j9. Que parum a fuperiori progreífione recedere patet, 


$ 346. 


Circumfàturniorum di(tantiam in femidiametris annuli Caf- 


cumfaturni finus junior facit, 1, 83, fecundi. 2, 47. tertii 3, 47. quarti $, 


orum. 


quinti 25, 23. Quarü fatellitis elongationem maximam a cen- 
tro Saturni tubo 123 pedum obfervatam dicit /Ve»tozur PAe- 
77011. 2. l. c. $ femidiametrorum cum js. In eodem telefcopio 
Saturni diameter, ad diametrum annuli fuiffe fertur ut 5 ad 7, 
& diametrum annuli A. 1719. diebus 28 & 29'Maji prodiiffe 
45", qu& ideo in mediocri diítantia foret 42^. & Saturni 18/^,. 
h. e. rejecta refractione 16^, & annuli diameter 40^. quarum 
ratio eft ut 2: $. (itaque ratio diametri Telluris — 20^ in (9 ad 
diametrum Saturni 952 longius diftantis fozet ut 10: 76 & ad 
annuli diametrum uti 100: 1908). gitur diftantiee primi tri- 
buit Newtonus 2, 1. fecundi 2, 69. tertii 5, 75. quarti 8, 7. 
quinti 25, 35. radios annuli, Que in his progreffionem talem 
non oftendunt, quz obfervationi quarti farellitis refpondeat, de 
illis in futurum explorandum erit , fitne. talis hic proereffio 2. 


tum 2-2, tum 4»p 2, tum 6: 2, tum vacarent IO. I2. 
i d 
14- 16. 18. 20. 22. ante ultimum 25 vel 24. an (— —2)d. dea 


5 
d: 21a. dE 11a. d£ 487a. fidiflantia primid ponatur pàr 5682. 
fecundi 4702. tertii 66205 quarti 15264, quinti $4551. radiis 
terrz,  Minutias enim nunc lubens fepono , fuo tempore re- 
Gus definiendas. Ubi quaratur, cui bono tantum fit inter 4 & 
quin- 


DE COELO ET SIDERIEVS. 295 


quintum intervallum, num forfitan tot alii interfint nondum ha- 
étenus obfervati? ( V. $.345.) An (gusvuides & declinatio or- 
bita: id pariant ? 


$ 347. 


Prout ha&enus obfervata docent, progreffio diftantiarum 
in planetis erat proxime dupla f. geometrica($. 344.). Sed incir- 
cumjovialibus & circumfaturniis tantum arithmetica circiter 2$ 
vel 2 addens propioribus ($.545. 346.). Ercone vis vorticis 
folaris tanto cenfeatur fortior, & vorticis planetarii tanto debi- 
lior, ut ex incremento progreíTionis diftantiarum geometrico, 
in hoc tantum oriatur &obiineat arithmetica, illi in logarithmis 
refpondens. Luna diflabat a terra 50 ejus diametris ($.284.), 
cujus telluris gyrus abfolvebatur23 horis $6'.($.250.). | Lu- 
nx autem gyrus demum abfolvebatur menftruo fpatio ($. 286.). 
Ttaque credibile eft, fàtellites quoque Jovis & Saturni circa axem 
fimul revolvi f. volutari, dum circa Jovem fuam orbitam pera- 
orant eo rapidius, quo ipfe gyrus primariorum eft pernicior : 
quod & quibusdam indiciis corroboratur, & ob rationes fines- 
que fimiles generatim admitti poteft. — Ceterum de planeta- 
rum motu diurno & annuo, item orbite inclinatione ,& dire- 
&ione axis gyri fimiliter flatuendum videtur ac de tellure ($. 
668./ég.) ob reliquam analogiam. 


Uii per notata ad $. 340. figura Jovis & telluris refpondent gyra 
conflani utriusque; ira conje&tura inde fluit, gyrorum vires in 
movendis fatelliibus pariter fimiles vel analogas fore diftanuis, 
in quibus exferuntur. —— Quia Jovis diamerer novies & dimi- 
dio major eft diametro telluris, & primus fatelles ab ejus centro 
diflar 53 radiis 2t, aberit is a. centro ejus faltem 54 radiis ter- 
reflribus, — Cum ejus pernicitas in equatore fit, 41, 650 pe 
dum parif. ($. 340.), eadem in vortice circa primum fatelliiem 
erit 5$ major, h.e 245, 993 pedum quovis fccundo. — ipfe 
Oo 3 facclles 


? 


Confccfart» 
"n à 


Comete vel —— 
directi fut! neant 
Mars , 


vel retro- 


gradi. 


294 


luna, 


PHYSIC/IE PART. I. SECT. Il. CAP. I. 


fatelles vero 15324 orbitam fuam emetiens, quovis fecunde 


' pedes circiter 67088 abfolvit, feu 3 milliaria: fatelles fecundus 


arcum 474670 pedum in vortice offendit ,  orbitam fuam 
307072'! abfolvens, quare uno fecundo 3442 pedes, 3i pol- 
lices circiter progrederetur. —— "Tertius in regione mediocris di- 
Ílantie fuz vorticem quovis fecundo haberet 596825 pedum 
($.341).  Orbiram fuam abfolvens 6191804, per 2626 pe- 
des quovis fecundo pergeret. —— Quartus occurreret quovis fe- 
eundo arcui vorticis 105 1218 pedum, hzrens in fua orbita 
1447506', nec nifi 3617 pedes progreflurus in fua orbita 
quolibet fecundo. — Que fi errore carent decrementum celerita- 
tis in folo primo 67098 exiguum eft, in fecundo , tertio & 
quarto 34425 2626; & 3617 dion: non fatis refpondet, 
Si primus Saturni fatelles ab ipfo 6863 2 milliaribus german. abeft, 
is quia orbitam fuam peragrat 163 107^. ítupenda pernicitate 
quovis fecundo pedes 3025 86. vel ultra tredecim milliaria ger- 
manica pervolaret. Que pernicitas, ad anologiam Jovialis, gy- 
ro Saturni plus quater brevius fpatium ac Jovi daret. Qui cum 
horis novem & 56^ gyrum peragrat, illius quarta pars circiter 
daret horas 2 & 36/1, quibus Saturnus gyretur; quanquam & 
hoc tempus oc an Éonct quam analogia permitteret, cum di- 
ftantia fatellitis Saturnii fit 79, & intimi Jovialis tantum 5 4 radi- 
erum telluris, - Cererorum calculum ineat, cuilubet, & ratio- 
hes ad lapidem lydium veritatis exigantur elimenturque excogita- 
sis idoneis obfervationum documentis. 


$. 348. 
Utrum & quinam plures planete ad folis ditionem perti- 
, quam recenfiti primarii , Mercurius , Venus , "Tellus, 
Jupiter & Saturnus y & íecundari , comes Veneris, 
f circumjoviales & quinque circum(àturnii; id futura aeta- 


te erit addiftendum.: Hoc vero per obíervationes jam explo- 
ratum habetur, folis regimini vel ditioni fübeffe quoque cometas, 


.qui 


DE COELO ET SIDERIBVS. 2953 


qui ut fidera crinira vel comata "apparent, diffitiffimis a fe invi- 
cem obfervatoribus circa easdem fixas. ^ Accedunt ad folem e 
variis regionibus cceli extra Zodiacum non aliter ac Planete, & 
ab eo rurfus difcedunt, viam circiter parabolicam, verius ellipti- 
cam incedentes , dum accurate obfervantur ($.239.). Longius 
a fole difcedentes primo oculis, deinde & telefcopiis inobferva- 
biles difparent. Deprehenduntur & ipfi effe corpora globofà 
terreílria & opaca alia fidera occultantia , defcribentes itidem, 
dum apparent, areas ad folis centrum tempori proportionales. 
(Prop. go. P. /14.. Nemto.). — Alü dum nobis apparent, 
moveri íecundum ordinem  fignorum  Zodiad ,  viden- 
tur, quiappellantur Z/re££; alii vero contra illum ordinem in- 
cedere obfervantur, qui retrogradz audiunt; llli & more plane- 
tarum modo cernuntur directe progredi, modo flare aut & 
retrooredi , pro loco  motuque telluris in fua orbita: 


cum e fole procul dubio directe femper moveri confpiciantur, : 


eque ac luna in teliure; vel íol; &íaiellites Jovis, Sarurnique 
ex his planetis. 


$. 349. 


Pauci illi comete, qui adhuc obfervati funt, fuam orb;- 
tam habuere partim propiorem foli quam Mercurius , partim 
quam Venus, partim quam tellus, paatim quam Mars. . An & 
alii remotioresa fole dentur in perihelio quam Mars, Jupiter & Sa- 
turnus, nondum liquet, nec propter comites fuperioribus plane- 
tis haud fruftra datos, deficientibus obíervationibus credendum 
videtur. inrer reduces, quorum tempus periodicum fatis ex- 
ploratum habetur, eftis, qui nuper reverfus ad f;lem in peri- 
helio fuit ao. 1759-d. 10 Mart. Peragitur illius revolutio in or- 
bira annis 753 pene; &ab anno 1305. circa feftum pif haris fexi- 
es fuam annum abfolvit. Etenim anni 6. 573 — 4541" 1305 
— 17591, vel curaüus &quantur ejus periodi noftris annis 75, 

diebus 


De. Cometa- 
rum orbita 
motwque "n 
illa. 


Pracipua fi- 
xarum mo- 
«menta, 


296 PHYSIC/ PART. I. SECT. II. CAP. I. 


diebus 106. . Unde rediturus effet ad perihelium anno 1854. 
menfe Junio exeunte.  Nofcitur reditus cometa, fi eadem or- 
bita incedit, cujus perihelium , inclinatio ad eclipticam , nodi, 
directio & celeritas non differre fentiuntur. — Reditu fa&o orbita 
ejus ellipticatota determinatur. Sedex particula orbitz in perihe- 
lio perfpecta difficulter conjectura de integra orbita, quz in ea 
parte parabolica cenfetur , obtinetur, eifi accuratiflimse dantur 
obfervationes comete. De qua re poftea exponetur. Quamquam 
plures quam 40 orbitze cometarum circa folem jam funt detetz ; 
non tamen nifi paucorum reditus & orbite fitis conftanr. Ideo 
etiam nunc valent, qua Sezeca Natur. Quef. L. VIL. c. 25. fcripfit: 
Veniet tempus, quo ifta, qua nunc latent, in lucem dies ex- 
trahat & longioris evi diligentia nefciffe mirentur. 


$  55o 


Fixarum ftellarum eadem videtur effe indoles ac folis tefte - 


perpetua earum luce quam a fole habere nequeunt, & fcinrilla- 
tione in aére impuro ubivis vivide nudis oculis apparente. Dif- 
fert earum apparens fulgoris magnitudo , per quam alic tan- 
quam primae magnitudinis f. primi ordinis, alize fscundi, tertii, 
quarti, quinti , fexti & feprimi ordinis nudo oculo difcernun- 
tur. "Telefcopiis preeftantioribus totidem pluresve ordines dif 
cernuntur, nudis oculis invifibiles, ^ Obísrvabilem hanc lucis & 
fplendoris apparentis differentiam parere quidem poffet diverfi- 
tas molis & nature in diflantia parum difierente, uti Jupiter lu- 
ce & mole füperat Martem; fed cum planetarum cometarumque 
diverfiflfima diftantia doceat non tam molem, quam diftantiam 
diverf&m in luminaribus cceli effe attendendom; potiffimum ex 
earum numero diftantiz longe diverfie tribuendam effe illam or- 
dinum fixarum varietatem, item ex diver(à earum in eademaltitudi- 
ne parallaxi eo magis patefcit, quo plures paflim in iisdem cceli re- 
gienibus adeo cumulate cernuntur; ut innumerabiles cenfean- 

tur, 


O— — 


DE COELO ET SIDERIZBVS. 297 


tur, & quo majora alia fpatia iis plane vacare videntut.. Dico 
videntur, quia credibile eft, ibi quoque fidera planetarum, co- 
metarumque dari magno numero, uti ex noílris cometis con- 
ftat ($.345.), ubi ob diverfam a fixis naturam a nobis neque- 
untobfíervari. ^ Prater derivandam a relluris motu pracetfio- 
nemi zquino&iorum ($. 324), proprius .quidam in nonnullis 
ftellis fixis motus apparuit, uti Celeb. Jac. £radlejus ex 'Tycho- 
nis & Flemfteadii obfervatis eum adnotavit in arcturo & ulteri- 
us detezendum commendavit. — Zraz/a£. 7ugl. v. 4$5. cujus 
verfio eerman. extat //o/. ». 0ee omb. 1YTatos. p. 571 — 620. 
Unde Clar. Prof. Mayer gc ;J. 1$ fixas moveri obfervavi it; 
uti ar&turum quotannis 2; 15^ verfus eequatorem, « I, 25^ ver- 
fus occidentem promoveri flaruit , ut poft multos annos prope 
virginis ariftam videatur effe appariturus.  Similitet firii, pro- 
cyonis, pollucis, aquile, yin pifcibus, aliasque in urfa majo-- 
re & cygno tardius moveri per Rómeri obfervata colligit, quo-' 
rum motuum caufam in folari fy(temate dari negat, 


- 


(Volfi Plyf. Ton: £) MEL. RES 2:4 


29$ PHYSICA PART. L SECT. LL-CAP. Il 


PHYSICZE 


PART. I. 


SECTIONIS SECVNDZE 
CAPVT IL 


DE LEGIBVS SIDEREIS, 
EARVMQVE CAVSIS. 


* x ir 


fad finr. ie- eges fidere | generalia funt principia regularum motus 
qur feres ? quas fidera obfervant ($. 303. Cofimol.). Quia fidera 

in celo moventur, dici quoque poffunr leges ccleftes, 
leges cceli, Jura poli. Sed: aptior eft prima denominatio, quam 
meritoreünemus. Prout leges motus a regulis motus, fpecia- 
Jes omittendo. dererminationes j formabantur ($. 155. feqq.): 
ita & leges fiderec fepofitis determinationibus peculiaribus eru- 
ende erunt ex illis, qua motui omnium fiderum obferbabili i im 
&(Te deprehenduntur. 


Regulas motus fiderum , inprimis vicitiorum, dudum aftronomi 
Chaldei, JEgyptü, Grecique eruerunt fic, ut ex illis eclipfes 
praedicere non fine magna aliorum. admiratione potuerint utcun- 
que.  Canonicam fiderum velluminum hane do&rinam vocat 
Plinius Hifl. nat. L. II. c. 1j. &c.— Neque enim he regule ab 
initio ita fuerunt exafciate, ui longo admodum tempore dcin- 
€eps fueré emendate, & emendanwr eganí nunc. Primus 
"Thales in Grecia eclipfin folis predixiffe legirur in. Herodoti L. II, 
Pythagoras ejusque difcipulus Philolaus, terram non effe immo. 
tam, fed ex fideribus circa folem a&tis; planetas habere morum 
svv^uov , & intervalla muficis diaftcmaris congrua , effe eos 
habisbiles cet, Hec non mulum abcílo a diftantia planeta- 

rum 


DE LEGIBVS SIDERIIS. 290 


fum, patetex$.344. Etenim intervalla 4. 7. 10.16. 28. 52. 
tum paullo aliter, utialiinde conflat, concepta fuere. v. g. 
amiflo Mercurio, 7: IO. 17. 24. funt in harmonica progrefli- 
one, Saturni vero diflantia ermergeret dupla 102. — Sed refte 
Plinio Hift. nat. L. II. c. 22. ipfe aliter fe explicuit, (fi credere 
' fas eft que narrat), videlicet a terra ad lunam tonum vocavit, 
ab ea ad Mercurium dimidium, ab eo ad Venerem fere tantum- 
"dém, a qua ad folem , fesquiplum, a fole ad Martem tonum, 
ab eo ad Jovem dimidium, tantumdem ad Saturnum & inde 
fesquiplum ad figniferum, ita feptem tonos effici, quam Juma- 
coy (o&ave) harmoniam vocant h. e. univerfitatem concen- 
tus. In ea Saturnum dorio moveri, Mercurium phthongo, Jo- 
— wem phrysio, &in rcliquis fimilia. Paullo aliter hzc Cezori- 
wu enarrat de die natali e. 4. uti a Venere ad folem. tonum & 
dimidium, itaque folem a terra abefíe tonos, tres & dimidium, 
quod vocatur Ji» mevre (quinta), a luna duos & dimidium, 
quod eft àiz Teccagov (quarta), totidem a fole ad figniferum, 
h.e. duos tonos & femitonium; itaque a terra ad fixas cfle to-. 
nos fex; in quibus fit Qux ca7ov fymphonia. Preterea omnem 
mundum dixit effe evzguoviov.|!. Conf. de his Kepleri Harmonica 
sundiin-fol ed. ^ Sed propter alia, que Pythagorc a Plinio 
antiquioribusque tribuuntur, dubitari poteft, fiatne hc ipfius fen- 
fa. Cicero fane L. IT. de nat. deor. c; 20. Venerem difer:e vo- 
cat terr» proximam , nunquam a fole duorum fignorum inter- 
vallo: longius recedentem ; : Mercurium aurem nunquam unius fi- 
eni intervallo a fole recedere. Prout & P/iniur 1. c. cap.i7.. Ve- 
neris ftellam nunquam longius 146 partibus (gradus nos voca- 
1nus), Mercurium 23 a fole difcedere. ^ Quee ftatui nequeunt, 
"mifi Mercurius propior foli flatuatur;; quam ^tws Relinqua- 
qus igicur illa aliorum difeuffioni, 
d resi Cic à . 
Obfervatum eft a Aeplero, licet antiquorum tathematico- Orbirarum 
rim hypothefis de mota planetarum i inorbita circulari, &epicy- aree. deferi- 
* P P2 clis pe 


jte fant ut 
tempora. 
"P 


$500 | PHYSICA PART. L. SECT. I1. CAP. I1. 


cis ze quibus arcus percurfi erant uti tempora, erronea effet; ta- 
men in orbita elliprica eorum areas radiis vectoribus & arcu per- 
agrato inclufas, vel fe&torum ellipticorum tempori effe proporti- 
onales, ($. 312.). Quod in Marte primo deprehenfum, deinde 
feliciter ad reliquos extendit, ad folem vel tellurem ,, lunam, 
caterosque ($.583.Zfrozom.) & Kepleri Commentar. ad ftel- 
lam Martis 1607. ed. Id quod conftinüi fequentium  obferva- 
tionum teftimonio comprobatum ad hodiernum usque diem. 
Neque tantum in planetis primariis ($. 323.337. 339-340 & 
242.), fed uii inluna, ita & in reliquis fecundariis idem: obti- 
nere eft animadverfum. ($.341€7343.). Neque comete qua- 
tenus obíervari potuerunt, alias defcribunt areas inter radios € 
folis centro ad orbitam pertingentes, quam tempori exa&te re- 
fpondentes ($.348.). Quotquot igitur innotuere p/anete pri- 
2uarii €. fecundavii, item comete ,. xot quoque de/crzbunt areas ad 
umbilicum convergentes mixtilineas £ezporzs proportiogem obfer- 
cantes, ideoque aquali tempore equales ,' duplo duplas &c. 
Ttaque eft in illis, uti totum tempus;- quo orbita peragratur, ad 
totum orbirz planum, ita quelibet: pars temporis ad aream eo- 
dem defcriptam & v; v. uti area inter quoslibet radios duos vecto- 
res comprehenfíà ad orbitàm totam , ita illad tempufculum ad 
tempus periodi: Quz cum in folari ditione conítanti gaudeant 
ratüone, quecunque demum illa fit; //Zere queque umbilici fola- 
vzr areas orbit fue defcvibere tempor? analogas ," concludendum 
eft, nifi exceptio quedam: indubiis obférvationibus doceri poft. 
Neque fol ipfe aliter excipiendus videtur , (i & ipfe in quadam 
orbita movetur. ($.320.). 


Eadem ftatuuntur, Phenom. f. Prineip. Newtos. P. III. ubi liec Ie- 
guntur: planetas p primarios radiis ad terram du£&lis, areas de- 
fcribere temporibus minime proportionales; at redii ad folem 
ductis, areas remporibus proportionales percurrere... Nam re- 
jepa. terri nunc progrediuntur, nunc ílaienariüi funt, nunc 


al : Iegre- 


ES 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 501 


' 


regrediuntur. Art folis refpe&tu. femper. progrediuntur prope- 
modum uniformi motu, paulo tamen celerius in. periheliis- & 
tardius in aphelüs, fic ut arearum zquabilis fit defcriptio. | Pro- 
poíitio eft atronomis notiffima, & in Jove&c. apprime demonfira- 
tur per eclipfes fatellitum, quibus heliocentricz longitudines & 
diftantiz a fole determinantur (quem orbibus fuis cingunt. P5a- 
om.3.). Lunam radio ad centrum terra du£lo aream tempori 
proportionalem defcribere. Phizom. 6. — Planetas circumjoviales, 
radiis ad centrum Jovis du&lis, areas defcribere temporibus pro- , 
portionales. Phnom. :. Planetas circumfaturnios, radiis ad Sa- 
turnum duélis, arcas defcribere temporibus proportionales. PÀ«- 
nem. 2. hec uti & precedentibus illa pluribus confirmantur, 
item ibid. Propof. 15. 'De comeris Prop. 40. ej. Partis hec conti- 
net: cometas in feélionibus conicis , umbilicos in centro folis 
habentibus moveri, & radiis ad folem du&lis areas temporibus 
proportionales defcribere. L.].Prop.r. demonflrat generatim are- 
&s, quas corpora in gyros a£ta defcribunt radiis ad centrum vi- 
rium du&is, eíle in planis orbit tempori proportionales. 


t $ 353 
Quia fidera umbilici folaris, quorum innotuit Aftrono- Cujumodi 
mis motus, formant motu füo areas, uti tempora differentes fur virer, 
($.352.); ipfà vero diverfis admodum diflantiis a centro morus ouiju; fide- 
fui gaudent. ($.344../624.): Fires , quibus fMdera 12 orbita:füa vetz- va in orbe 
mentur, tendunt ad centrumz gravitatis, circa quod vevolvuntur, retincniur. 
€? funt reciproce uti quadrata. diflautiarum fuarum ab eo centro. 
Exenim nifi vires centripete obílarent, vi centrifuga, qua in or- 
bira promoventur, a centro füo continenter aufugerent, neque 
retinerentur in orbe fuo. Sunt autem ill vires inter fe, ut ípa- 
tia C arcuum eequalibus temporibus defcriptorum finus verfi, ideo- 
que ut quadrata eorum arcuum ad circulorum radios applicata , 
uti demonflratur i£. Z. Prigcip. Newton. Prop. 4. Sunt vero & 
Pp 3 difin- 


s 


392 PHYSICI PART.'H| SECT. I,/; CAP, 16 


diftantize & tempora ex ratione ad notam telluris diftánim & di 


erum menfuram eruenda. 


Prop. NeWfoui IV. ita habet: Corporum, que diverfos circulos 
motu zquabili defcribunt, vires centripete ad centra eorum ten- 
dunt, & fant inter fe ut arcaum fimul defcriprorum quadrata, 
applicata ad circulorum radios. Nimirum arcus funt ut arcus 
equali tempore. defcripti, & diametri ut eorum radii, — Quare 
fi vires centripete dicantur v, arcus fimul defcripi 4, diametri 


* 2 2 
4 T a : 
d&radür:eruntV— — vel —; & v— —. liem quia arcus 
D R r 
LR 
funt uti celeritates corporum, eruntv: V— —: — & cum 
: Eo dE 
€empora periodica fint in ratione compofita ex ratione radiorum di- 
Ea E 
reca, & celeritatum inverfa, erunt V: v — —: — ——: 
T':-gtheg d 


2 


Aem t' R: T? r. Sitempora zquantur, celeritates viresque 


erunt nt rádii ^C: 0— V: y. —RSn Si v — V, erunt 


2 


—-—UR&V:vuütr R; T'r &conta SiC-—c funt, 
f 


£r : T , 
üt TENE erunt V — v. & contra vires centripetz erunt reci 
M | 


proce ut radi. — Hinc P.III.Prop.:. vires circumjovialium & 
cireumfaturniorum funt reciproce uti quadrata diffantiarum a: 
centro; propo. 2. vires planetarum funt, uti quadrata diftan-: 
tiarum a centro; neque aliter vires lunz hé owe "p. 5 ga 
& cometarum, Prop. 40. & ($.548.). : 
Si globus im circulari orbita cava movetur, quo plures ejus pro-* 
greffu fiunt in orbit exteriorem SM impa&tus, ex conatu re- ' 
Cedendi a centro, eo magis idem urgebirur refiftentia limitis or- 
bite verfus centrum, ut equalis fit a&tio centrifuge & rea&tio- 
Orbite, tanquam centripete Vis renitentis. — Cum utraque vis fit 
in 


PE LEGIBV$ $SIDEREIS. 303 


in racione compofita celeritatis & numeri reflexionum dato tez- 
pore peracdlarum, erit vis centrifuga quoque ut quadratum ve. 
logitatis radio divifum, velut quadratum arcus dato temporc di- 
vifi ope radi: eique equalis efl contraria vis centripeta , qua 
continuo repellitur verfus centrum. Generatim in fluido vis cen- 
trifuga eft inverfe uti quadrata funt dillantiarum, itaque quan- 
tum crefcunt quadrata. circulorum, in quibus fe exferere eadcm 
vis & expandere debet, tantum ipfa vis decrefcir minuiturque ; 
nti liquet in aqua & are, ibi inje&to lapillo, hic excitato fono, 
&accenfa candela, eo minus lucente, quo longius ab ea diítas. 


| $ 354 : 
Ob zequalitatem actionis & reactionis ($. 156.), qua de Qi babe- 
vi centripeta oftenfa funt ($. 353.) applicanda quoque fünt ad dum de P. 
contrariam ipfi vim centrifugam ($.161. z0z.). Quamobrem P^ ogredien- 
& vis centrífuga vortícis debilirabitur eo magis, quo longius a 7 /" orbita, 
fuperficie globi diftat ($. 294.), etfi eo celerius gyrare debet. 
Leibuitius A. V689. i2 74s Erud. p. $2. planetas moveri flatuit 
a fuo ethere f. orbibus fluidis deferentibus , circulatione harmo- 
nica, ut velocitates fint diflantiis a centro reciproce proportio- 
nales f. ia decrefcant, uti diftantie crefcunt, cet. quod defen. 
dit 1706. i/;4.  Celeberr. Ewlerus vim  vorticis derefere — 9 
ffatuit im vatioge duplicata diflantiarum ($.193. & 296.), quia 
celeritas eft in ratione fubduplicata diftantiarum a vorticis centro. 
$.1a4..— Juquifitionis ejus àn caufam fluxus 9 vofluxus. maris. Ubi 
ftatim fübjicit: quecunque igitur corpora in iftiusmodi vortice 
pofita, ad ejus centrum pellentur vi acceleratrice, quae pariter 
ac vis centrifuga quadratis diflantiarum reciproce eft proportio- 
nadliss Hoc inter omnes fzcile convenier, vires centripetas & 
cenrrifugas in orbius fiderum effe in equilibrio , quatenus iis- 
dem intra orbiram coércentur; refiduas autem impendi in mo- 
tuin ($. t$5.). Sed & ifte morus curvilineus non ab una cen- 
&ruuga, fed funul a centripeca determinatur. ($.174-). Utrius- 
que 


304 PHYSICJIE PART, GG. 'SECIT II.) CA, TE 


que ergo perpetuus conflictus párirarem obíervat, & refiduus a - 
d utriusque exceffus progrejum im orbita alfolvit ind; efinen- 


- (S 174201.) 


Viresin confli&u fe mutuo deftruentes abforbentesve, vel potius 
a&iones earum fe mutuo tollentes, non fentiuntur , fed quafi 
non adeffe videntur. Uti vires pondeciii equalium in bilance 
A cam in zquilibrio immobilem tenent, quafi non adeffenr, licet ad- 
fint & continenter in fefe mutuo agant.  Exceíffus tantum, mo- 
tum fenfibilem edens, obfervari poteft, donec durat vel conti- 
nuatur. Si pendulum dimorum a linea perpendiculari vel fecun- 
dum directionem arcus cujusdam commoves, vel fecundum tan- 
gentem projicis, vel ad corpus remotius oblique allidis, vel ma- 
nu tenes & illius ope in gyrum torques, ibit illud poftea in or- 
bita prope elliptica, quamdiu duplici illa vi urgerur 1n morum, 
donee prevalentibus impedimentis motus in quietem redigatur. 
Utri viin motu plus debeatur, utri minus & quantum alterutri, 
anvefligandum illi e(t, qui id fcire cupit, uti $. 296. de luna. 


$. 35» 


In- orbita 3 corpus gyretur zz e///pfr, eft ejus vis ceutripeta recipro- 
elliptica &. 


ce ut —— , Vel Zirece d c h. e. dj iflantia ejus a centro ellipftr; ea- 
c 


dem vero vis ad umbilicum tendens off. veciproce in vatione duplica- 
ta diflaztie ab umbilico, velut fuze gravitatis centro. Modum 
hac inveniendi & demonftrandi exhibet Netoz L. 7. Problem. 
F.t Ff. Vicilim fi vis eft ut diftanria, movetur corpus in 
ellipfi centrum habente in centro virium , aüt in circulo , in 
quem ellipfis abire poreft: item fi vis tendens ad centrum elli- 
píis eft ut diftantia corporis ab illa, eít vis illa ut quadratum di- 


flantize ab umbilico reciproce , pofitis nempe periodis circa cen- 
trum & umbilicum equalibus. 


Liihni- 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 5095 


Leilnitius in. Adfir Ernd.. Lipf. (689. p. 84. ponit, fecundum leges 
naturz omnia corpora, qu: in fluido lineam curvam defcribunt, 
ab iplius fluidi motu agi. Cum enim vi centrifuga conentur re- 
cedere per tangentem , oportet effe, quod co&recat contiguum. 
Nihil autem eft contiguum nifi fluidum, & nullus conatus cor- 
cetur nifia contiguo & moto. — Fluidum ergo ipfum in motu 

- effedebetp. 95 /eg4. Semper in ellipfi planetz conatus centrifugus 
minor eft centripeto. — Hic enim eít ad illum ut diftantia a fole 
f. umbilico, ad 1 lateris re&i. Semper autem in ellipfi illa hac * 
major eft. — In aphelio gravitas fortior eft duplo conatu centrifu- 
go initiali f. fimplo duranti, utpote major 1 parametri. Defcen- 
dit igitur grave verfus umbilicum crefcente defcendendi impetu, do- 
nec pervenerit ad parametrum,ubi equantur ambo conatus. Ibi velo- 
ciras accedendi e(t maxima & crefcere definit. Erfi inde pergit planeta 
ad perihelium f. verticem orbit umbilico proximum, velocitas ta- 
men accedendi rurfus decrefcit, prevalente jam conatu recedendi 
f. centrifügo, idque tamdiu continuatur, donec in pun&o peri- 
helii uterque torus conatus zquetur, & acceffio ceffe. — Tum 
recedere veladícendere verfus aphelium incipit ,  prxvalente 
fupra gravitatem centrifuga vi, fed decrefcente usque ad alterum 
parametri extremum, ubi iterum sequantur fic , ut ibi dimidia 
fit recedendi velocitas. Inde jam illi przvalere incipit gravitas, 
retardans paulo pergentem quamquam, fed decrefcentem im- 
perum recedendi, donec in aphelio totus deítruatur receffus in- 
cipiatque 'reditüs verfus centrum gravitatis: fubinde augefcens. 
Sic extrema parametri funt. puncta maxime velocitatis accedendi 


.& recedendi, ac fimul dimidie inter aphelium & perihelium. 


à $ n6 
"M 

Triangula rectilinea . ( & te&tangula ad curve tangentem Q4 fit. ra- 
per chordas ejus formata) funt ultimo (uti chords co&unt & tio fc;quipli- 
angulus conraétus evanefcit ) in triplicata ratione partium tan- catz. 
gentis £ altitudinum, & fesquiplicata cathetorum ad chordas f. 

UFolfíi Pbyf. Tom. 1.) , Q q bafium. 


306 PHYSICA PART, L SECT. Il. CAP. II. 


bafium.: Que evicit Nemtozus Princip. L. 1. Lemmat. XI. Coroll. 2. 
Ubi vatzozem fesquiplicatam vocat triplicatae fubduplicatam, quce 
nempe ex fimplici & fubduplicata componitur. — Kep/erus eam 
Áesquiplam vocat & fesquialteram in. Epzz. //froz. p. 531. €7 yi5. 


Sit curva A b B, tangens in A ipfam A D, erunt chorde A b & 
A B & normales ad tangentem d b & D B. Erit ob fimilitudi- 
nemtriangulorum ABD &Abd, BD ad/4 uti BF ad £f... Aree 
triangulorum etunt in ratione compofira laterum 4 D ad 44 & 
BD ad 4. Eít vero BDad bd —AD : Ad, ideoque / BD: 
V bd—AD: Ad. — Hinc triangula ABD & Abd funt in ra- 
tione compofita BD ad Ad, & AD'ad Ad — AD': Ad* h. 
e. ut cubi laterum f. inradione triplicata altitudinum f. laterum A D 
& Ad. Sunt eadem quoque in ratione compofita BD ad bd & 
V BD ad ; bd, h.e. ui BD. / BD: bd. y bd, five in ra- 
tione fesquiplicata bafium f. laterum B D & bd. Vid. mor. f. ibid. 
Liquet enim, V bd quadratam efle bd, quc fi denuo per / bd 
muldplicetur cubicam imitatur dignitatem, que ratione bafis b d 
velB D, ipfius non fesquipla eff, fed fesquiplicata; vel ,/ b d. 
Quia / bd etiam b dà vel bd'?? notatur, fesuiplicata etiam di- 


cetur bd? yel bdi:? loco J bds. 
$. 357 


Tempora Tempora fiderum perzodica circa cetitrum virium vel umlil- 

fünt. in vati- cium Jut. im ratione fesquiplicata snediocriumi ab. umbilico diffantia- 

ene ferqui-. Yum; ideoque. deteguntur. extrabendo. radicem quadratum € culo 

plicata di- medie diffantie, — Hoec a Keplero detecta ratio a planetis prima- 

Jlamiarum, ris duce experientia applicata eft ad fecundarios & cometas. De 
Planetis primariis eam oftendit AVemtozus Prizcipior. P. I1. Phs- 
uont.1P. ^ Ubi tempora periodica eorum in diebus eorumque 
decimalibus partibus h&c habet: 


h 10759; 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 307 


Ó 2t g Diflantias vero 
10759, 275. 4332, 314. 686, 9785. eorum mediocres a Zole has. 
951000 - - 519650 - - 152350. qr fecundum Keplerum, 
954189 - - $22520 -- 152350. | fecondi Bullialdum. 
954006 - - $20096 - - 152369. ,j fecundum tempora periodica. 

$ g É 
365, 2565. 224; 6176. 87.9692. 

P72400 -- 388067 fecundum Keplerum; 
100000 1 72398 - - 38585; b fecundum Bullialdum, 
,72333- - 38710, fecundum tempora. periodica: 


Phenomeno L affert ex obfervationibus aftrronomicis circumjo- 
vialium tempora peroidica fequentia : 

primi fecundi 
13. 15 h^. 27^. 34^. 53. 135. 13^.42^. diflant. vero a centro Jovis has: 


$$ —— — 8$ — fecund. Borellium ^ in femidi- 
$542. ——— 8, 7*. — 'lownlejum » emetris 
à; ——-—- 9  — -—Caílinum pereclipf j Jovis. 
5,6675. — — 9, *" ex temporibus psriodicis. 
tertii quarti. 
93, 5h. 42/. 56". 163. 16 ^. 32/. 9 

I4 — — 143: —  fecund.Borellium ) in femidia- 
13,7. — 24, 4.  — . — 'Townlejum $ metris Jo- 
14, 3. — 25,15 —  — Caf per eclipf. vis, 

"PA: USE 25,99, | — ex temporibus periodicis. 


Phznomenoll.. ibidem ex obíervationibus recenfet circumfatur- 
niorum tempora periodica Catlini : 


primi fecundi 
y 4.21 5.18". 2^. 24. 175. 41^. 22".  diftantias vero a centro f. 


119. —— 21, — —  exobfervatis "| in femidia- 
1,93. — — 3 47. — — extemp. period, j metr.annul, 
Qq2 tertii 


308 PHYSIC.E PART. I. SECT. 1I. CAP. Ik 


tertii quarti quinti. 
4 12h 25! 1:4, 14d 22h 41. 14", 758. ;h. 48". dift. veroacentr. 5. 
431 —— 8 — — | 24 exobfervatis Te 
4,45. — 8 — — 23,75 ex temp per. j am ann. 


De lune periodo eidem reguke fübjeca nemo dubitat. Er de 
cometis fcribit Nemtozus Lib. 111. Propof. a2. Prizcipior. Come- 
tarum tempora periodica & orbium latera transver(à haud fatis accu- 
rate determinabuntur, nifi per collationem cometarum inter fe, 
qui diverfis temporibus apparent. Si plures cometa poft zequa- 
lia temporum intervalla eundem orbem deftripfiffe reperiantur, 
concludendum erir, hos efle unum & eundem cometam, in eo- 
dem orbe revolventem. — Et tum demum ex revolutionum tem- 
poribus dabuntur otbium latera transverfa & ex his lateribus de- 
terminabuntur orbes elliptic. - - - Poft varia exempla comera- 
rum obfervara & computata addit: manifeftum ex his effe, quod 
1notus cometarum per theoriam expofiram non minus-accurate 
exhibeantur, quam motus planerarum. — Propterea orbes come- 
tarum conípicuos definiri, & tempus periodicum tandem fciri 
poffe :&c. Quod exemplo cometz anni 1682. confirmat, in- 
tra 75 annos circiter revertentis, cujus propterea axem orbis 
majorem ad axem orbit telluris ftatuit, ut ? 75^ad 1 h.c. fere 
17,73:100,diflantiam apheliam ejusdem ad mediocrem rerrzafole 
diftantiam, circiter ut 2, 17 "f ut 35 : 1, nimirum fi diflantia perihe- 
lia e(t $4680, pofito radio orbis magni 100000. Si terra me- 
diocriter a fole diftar diametris 10000, comera in aphelio inde 
diflarer 350000 diametris illis. — Hac fübdir ita fe habebunt, fi 
comera fpatio annorum 75 in hoc orbe pofthac redierit. — Ge- 
neraim Lj. Z. propof. ij. docet, fi corpora plura revolvuntur 
circa centrum corhmune, eorumque vis centripera eft reciproce 
in duplicara ratione diftantize locorum a centro, eorum tempora 
periodica in ellipfibus fore in ratione fesquiplicata majorum axi- 
um, f. mediocris di(lantia. 


I" 


Nam 


i AR LEGIBVS SIDEREIS. 309 


Nam. axis minor. eft fnedius proportionalis inter axem majorem 
& latus re£tum f. parametrum, ideoque rectangulum fub axi- 
bus eft in ratione compofita ex fubduplicata ratione parametri, 
& fesquiplicata ratione axis majoris. . Idem vero rectangulum 
eft quoque per coroll. prop. i4. in ratione compofita ex fubdupli- 
eata ratione parametri & ratióne periodici temporis. ^ Demta 
igitur utrobique fübduplicata parametri rátione, manet fesqui- 
plicata ratio majoris axis cum ratione periodici temporis — t. 
Si fit axis major A, minor B, jue p. et A? B — B: 
p. & B'— Ap. irem B — AI pi b Dp ASS-A!pI. 
Sed quia AB — tpi erit A3 p! — tp?, atque ideo ua. zt, 

tempore nempe in dies eorumque partes reda&to. ^^^ Alias hoc 

" theorema fic profertur: quadrata temporum: periodica funt in 
ratione triplicara (ut cubi) diffantiarum fole. ( 4ffroz. $.721.). 
Ex animadverfa hae conformitate motus planeterum cometarum- 
que (3.349.) cepta eft predidio: apparentis & bis circiter ob- 
fervati comete ; ubi in pofferum fit apparirurus. Id quod 
-Lipfie primus eft aufus M. Balb. Büthner in edito libro 12. 
plagularum in 4 Gemeten - Citunben- Q*üdeim A: 1664. 4u- 
zontu; in Gallia & Caffini in Svecia fimilia feliciter fecere, uti 
narrat Fontemelur A. 1712. iü ejus. encomio, dur & flationem 
& remogreffüm sU eesr rioravit. js 


| SPP qoae de rn 

- Quoniam tempora periodica ' -fiderüm '"fünr' in ra- 
tione fesquiplicata mediocrium orbite "ab umbilico di- 
ftaniarum — ($. 357.) ;  patefit lex  fiderum — Kepleria- 
na:  Epitom. Jfromom p.513 & EL ON pedi i fuerum 
quadrata  fünporühi fumé inte [0, um Ap di j/Fartiavum 
mediarum. — Diftantie enim dildo ke equales femiaxi 
"us A. Et quia tempus periodicum erat — A3, erit t — 


Pit 721. dferor.)... Annus terre fidereus-eft 310192742'V. 


Ex cujus quadrato radix cubica eft.45 84267 h. e. toridem 
| | Qqa 3 37 


Ratio. circu- 
itus fiderum 
ad [uam or- 
bitam. 


310 PHYSICAE PART. L SECT. II. CAP. 1L 


57^? milliaria german. fi vera terre diftantia a fole eft myris 
diametrorum Terre. 


Invenit hanc legem Keplerus, animadvertens, orbitam Martis cum 
antiquorum orbitis cyclicis , adjectisque epicyclis commentitiis 
minime confentire, & applicans verius fy(tema folare. Philolai- 
cum, a Copernico reftiturum, confirmatumque. De illo videatur 
Plutarchus L. II. de. Placit. Philof. u. €f i3. cujus. fententiam 
clarius exhibuit Ariftarchus Samius tefte Zrchimede in princip. 
Arenarii: fed plurimum lucis illi affudit Copernicus in libris Revo- 
lutiou. calef-..— Quem plerique ftatim aftronomi ob rationum 
evidentiam funt fequuii, tefle. .Keplero in Epitome Aftron. Caper- 
nic. Lib. I. p.140. ut jam nemo, quod fciam, Aítronomorum ali- 
ter fentiat. Ipfe Kepler "ur ims edes legis hujus fiderez 
nondum dedit, contentus ejus inveftigatione ope obfervationum 
fada. Vir fummus, NeWtonus a priori eandem demonftravir, 
& confentiunt, cum illa & phenomena & obfervationes vetuftiffi- 

. me zque ac recentiores eo melius, quo accuratius funt. inflitutz, 
nec non predi£tiones. de futuris eclipfi ibus aliisque. conftellationi- 
bus, nullo errore calculi vitiatz. . Rem fic fe, habere, uti lex 
docet , vel ex minoribus gmsris perfpici poteft, in woe tan- 
tum pouora attenduntur. (Me. SL terre a fole diftantia, £ft 1o, 

Veneris ultra 7. ($.344-); dei ióo&49 , cubi vero ES 
1000 & 343. h.e. feré üti 3: 1. Sed dierum 365 & 224 
«quadrata funt. 1335 08/& $0176... itidem. fere p. E43. E. 
Sic quadrata temporum. terre & Saturni funt 30: r! & cubi 
diftautiarum: | 10: 95? — 1000. 857375 fer ut I: 900. 

 ($. 60. )à .Si accuratiora, ex $337. peruntur, cxaGior. quoque 

... deprehendetur conyenientia. cum lege. eorum NU afferuntur 
,Abidem, |... B 


M prm $359 
Ratio orbit 5 - s Sadyéa a Fiselrioo f Sdeyutn integra ef? am vatione totibof ta 


[derum ad. ay batispe fiplicà temporis M^ &Jfubduplicata lateris vett 
pecÉ .. ie (orbite 


t 


DE LEGIBVS SIDEREIS. " 31I 


Corbit:e parametri). Demonftrat hoc Ne»tonus L.T. Prigcipior. ad. paramee 
Propof 14. etiam de partibus vel fectoribus orbite, fi corpora tram an- 
plura revolvantur circa centrum commune, « vis cente ipeta fit nanque. 
reciproce in duplicara ratione diftantiarum a centro ( vid. zorata ad 

6.357). Quia comete pariter ac planetze cum fuis fatellitibus, 

quorum innotuere motus, revolvuntur in orbita elliptica: ge- 

nerátim areas orbitarum in illa ratione compofita effe conficitur. 

Proinde & tempora, quibus fidera! 22 orbitis fuis data fpatia abfo[- 

vunt, funt imratione compo/ita ex diretta arearum circa umbilicum 
deoferzptarum , € reciproca Ju duplicata pavametrorun. 


Notet t tempus periodicum fideris, aream orbite plania, parame- 
wum p: &erita — ty p, Bihd & fic fignatur tpI.. ($.357. 


- a * * 
4o). Hinc habetur t— ——. | Quia parameter eft normalis 


v 
per umbilicum ad orbirtam applicata, hec prafertim i in cometis 
facilius inno:efeit, quam axes orbice major & minor. Ideoque 
quid ope parametri de orbita cognofci poffit , indagandum re- 
ftat. — Quando axes ambo innotüere, parameter, ceu tertia pro- 
porüonalis ad majorem minoremque facile invefigarur. — Sit 


enim major m, minor n, & paramcter p, & erit mp — n, 
n? : 

ideoque p — —. Sic orbite lunaris media a centro telluris di- 
m 


flaniia erat 6o radiorum terreftrium vel 6 og. ($. 284.); minor 
59 id ($.289.) inde femiffis parametri orbice ejs fere 5o. 
10 


Et ex $. 272. reperietur femiffis parametri orbite telluris 11587 
diametrorum terréílrium. — Cum harum orbitarum eccentriciras 
exigua fit, mirum non eít, parametrum & axes, parum a fe in- 
vicem differre. — Aliter vero res habet in cometis ingentem ec- 
eentriciraem & diflantiam aphelii ab umbilico naQis. — Quare 
quomodo corum parameter, ignotis axibus detegi. poffit, often. 
dendum eíl, 

6. 360. 


312 PHYSICZE PART. I. SECT. II. CAP, II. 


$. 360. 
Quomodo Ex data arta | quam fidus circa. aut prope umbilicum orbitae 


parameter — fue deferipfit , veperitur ejus. peribelium per not. 149. Comment. 
orbite come- ad Nemton. Lib. IH. Princip. Prop. gi. €. orbitee parameter , fi area 
tarum repe- illa exprimatur in ejusmodi partibus quadratis, quarum 100000 
riatur ? dantur in mediocri terra a fole diftantia: Norante b femiffem 
parametri, & t tempus in diebus noftris eorumque partibus de- 
cimalibus, quo area eft confecta, erit tempus proportionale areze 


a 
er Y b divife, ($.559). Hinc fiet 

per Y (8.359) RE 

blo gogo cts cg de f b 

iliud t 2 ————. inc Éz—— &b-c—— aue 
3 my b Y mt m p^ 
223 : 3 

—p—-us Ut numerus m reperiatur, cujus ope tempus 
in diebus noftris obtineatur, fumenda eft area orbite terreftris, 
& ejusdem parametri femiffis, una cum ejus tempore periodico 


numero confílanti m, 


a 
f. anno, in formula "raa Sed ejus axis femiffis eft 100000 — 


€. & femiflis conjuoati axis — y bc. t— 565 4., 256.  Deno- 
tante I: 7 rationem diametri ad peripheriam — 5314159265. 
erit area circuli radio c defcripti zc', quc erit ad orbit aream 
utc: V bc. Idcirco eft area terreftris orbite 7c bc. & m— 

a 7 ca c 


Ubi E 
bebitur ope logarithmorum m — 271989, '. — Eft hac ma- 
gni analyfte Ex/er; folutio Problem. 7. Theorie tnotuum Planet. 
&^ comet. | AM 


Pro quibus fi didi nurneri fübftituantur, ha- 


Addo indidem corollaria: T) cosnita area, quam cometa .dato tem- 
pore conficit, reperietur orbit parameter in affumuis partibus 
centies 


DE LECIBVS$ BSIDEREIS . 313 


centies millefimis. 2) Cognito parametro, invenietur tempus, 
a 


quo illa area eff defigaata, nempe ipm E digrum. | 3) 
NY * 


Invenietur a — mt y b. 
$2561 
Datis diffautia verticis ab. umbilico orDite a €7 paramtro b, Ex datir p 
reperzentur diffaptie ulteriorum orbit punctorum c7 anomalia ve- vibelio €? 
7»; v. h.e. angulus ad umbilicum, inter a & c formatus. Solu- parametro 
tionem dedit Ex/erus J. c. ProHJ. 2. a pun&o c ducatur vel conci- quid. colij- 
piatur normalis ad axém ordinata o, qua aug:bit diffantiam a ratur £ 
un s b—a 
novaabfciffa d X habebitur c— ad —— (as d); item d — 
a 
ab aí(b—d) 
——— & Cofin. v. — ————. 
a J-b — a Cofin. v. d (b—a) 
exhibebit illa diftantiam aphelii &c. que ob Co/Éz. v — — 1. erit 
ab 2e 


? & diftantia perihelii addita, axis transverfus II 
zz dg 2a — 


Si v — 180*. 


aun 
. unde diftantia foci a centro orbite prodit  — ——— , & ex- 


centricitas ; 2. Lebuitius i2 His Erud. 169. py... SY ora- 
a 
vitas eft ad centrifugam uti g: c. notante & apnelium, QO peri- 
ar ar - 7 
helium, 7 parametrum: eft g: c— OQ: — —a: 4&« ——: 
4 gu - 
& zw 9-4. 


1 
Si b 7 a curva erit cllipfis , donecb — 2a abeat in parabolam. 
Sed quando b 7 2a, curva erit hyperbola. |^ Quare fi per ob- 
fervationes detegi potuit b & a, asque b non eft — a, quo cafu 
orbita foret circulus, fed vel minor eft quam a, vel major qui- 
dem , fedramen minor quam 2a, certum eft, orbitam effe 


(Folfü Pbyf. 20.1.) Rr ellipii- 


Num &3. 4- 


wis orbita 
inde colligi 
pie: 


$14 : PHYSICAE PART. L SECT. Il. €AP. Il 


ellipticam. ^ Que fi accurate explorantur, jam ad orbitam co- - 
metz, nondum antea vifi, faltem non fic obfervati, ut inde 
elementa vifibilis orbitz ejus hauriri potuerint, num elliptica fit, 
nec ne, dijudicandam valebunt ($. 360. Elem. Analyf-) |. Si ex 
motu circa perihelium, & fitu orbit: ejus in vortice folari ejus 
vis centripeta & centrifuga erueretur , Leibnitiana formula ufui 
foret in orbita definienda. 


$...362. 

Quia in ellipfi eft quadratum femiordinate ad re&angu- 
lum ex fegmentis axis, ut parameter ad axem ($. 578. Elem. 74- 
zalyf.) fi diftantia perihelii dicatur O , parameter p, & axis a, fe- 
miparameter s erit p: a— s: aQ —QO*. ideoque a s' — p 

po 

po-—s. 
de liquet, quomodo ex detecta comete diftantia perihelii & pa- 
rametro axis determinari potlit ($. 380. 25/2.). em quia O 
eft abíciffa diftlantiam perihelii notans, & s femiordinata f. appli- 
cata ad focum vel centrum folis , fi major abfciffa reperra 
($.561.) dicatur t, & ejus femiordinata v; erits: v'—a 


aOQ—pQ' &pOQ'z(pO'—s)a, atque a— . In- 


Q —O'rat-—r.itaque va9' —v Q'-—s at — st. 
Hinc; V/5a.Q* « 5&' at z- v Q'-— s" I ac 
v'ot s? 

omen His addi meretur methodus celeb. Bougueri in 
v — St s ^ 


monum. Acad. fcient. Parif. A. 1723. prodita, ex regula Kepleri 
petita (S. 3 $8), cujusfümmahucredit. Sit x orbitae axis quarfitus, 
area tribus obfervationibus comete deícripra 2, & inter illas 
proxima a fole diftantia 7, tempus periodicum comete ? & ha- 


26 ed 
391829993 e in diebus t — 
591826599 — d a' 

1859278095. dV d. 


;91826599 — da. Y 591826599 — da 


bebitur x. — 


. ldem & fic notatur 


Xx 


DE LEGIBVS SIDEREIS, 31j 
259189 69808 . i) 1859278095. dj ; 
— — atque r — ^x owner S 
— $91826599 — da' $91825599— da. i 


meri hi conflantes deducti funt ex dif&satia terrae a fole IOCOOC. 
anno noflro ceterisque elementis conicis. Additur unde nofca- 
tur orbita conica fitne rediturus, nec ne, item parabolica & hy- 
perbolica. Scilicet fi da^ minor. repetitur numero illo 591826599 
redibit, fi major vel par, non redibit. Areola redigitur ad illam, 
qua uno conficitur die. 


Sed quanquam hzcin ellipfibus exiguis ita fe habent, in ingentibus ta- 
men illis, qu: orbitas fiderum conftituunt, multum difficultatis 
veros axes reperiundi creat haud ita certa prism. para- 
metrorum cztrerarumque abfeitfarum. & ordinatarum v. c. ad no- 
dos, expuratio.^ Quapropter vocata in fubfidium ratione rem- 
poris ad loca comere obfervata , eliguntur primum exquifie 
tres obfervationes curatiores haud longe a fe invicem remote, ut 
precipua.orbite elementa, nodi, inclinatio orbite, perihelium, 
quo tempore ibi fuerit aut. futurus fit, parameter &c. inde cru- 
antur. "Dum inito a priori caleulo reliqua loca, in primis tria 
remoriora a fole eaque exquifitiffima adhibentur , ur conferri 
.- €um prioribus & emendari fic pofliur, quz in caleuli & obfervaris 
locis nondum exacte conveniunt. — Denique ad eruendum axem, 

& ex tempore obfervato in parte orbite vifibili, ad tempus totius 
periodi ($. 35 2.) calculus promovetur, & rctro computatis annis 

: reditus, qu:ritur denrurne inter obferyationes comerarum priftinas 
veltiziacometarum ejasdem circiter vix inter fidera, pr-efertim quz 

& eodem ferme anni tempore cirea periheliumapparucre. | Adhibe- 
rur quoque analogia orbit relluris ($. 5 60.): &enni noftzi, ut tem- 

. poris ratio ianotefcar.| Hac ratione erutz funt cometarum orbirz, 
qu: adhuc certiores reliquis habentur. /— Neque aliter planeta- 
rum orbitz func exploraze & fubinde emendat ad lapidem lydi- 

. um accuratiorum obfervationum. Neque tamen hzc extra 
omne dubium poni poffunt, nifi frequentiori cometarum reditu 
Rr3A accurate 


Newton 7e- 
gula axis or- cipales diametros, ex propof- :y Tomi III. Principiorum Nemtoni, 
biuminveni- quee hzc eft: Capienda funt he diametri in ratione fesquiplica- . 


316 


PHYSICUJ PART. L SECT. II. CAP. IL — : 


accurate obfervato, non tantum no&turno, fed &, quando ficri 


poteft, diurno tempore, in locis, ubi phxnomena extantiora ap- 


parebunt; prorfus fic uti planerarum motus. & loca intervallaque . 
rectius explorantur. Con£. Neroni Princip. 1. 11II. Probl. zi. 
[iq Euler. Theor. motus com. Probl.iz. p problemata adaita- 
menti, aliique recentiores. -- 

&. 365 


Addenda hic videtur rario inveniendi orbium axes f. prin- 


ta temporum periodicorum, per Propof 5. Lib.L. ^ Deinde fi- 
gillatum augendae im ratione fummwe maflarum íolis & planeta 
cujusque revolventis ad primam duarum medie proportionalium 

inter fümmam illam & folem, per Prop. 6o: Lzb. K. 7 
Si axes capiuntur in ratione dubfosquiplisuts temporum periodico 


rum, nulla ibi ratio. maffarum nabetur, fed fpe&antur fidera uti 
puncta circa immotum in umbilico folis centrum ;evolventia. Sed 
propter maffam folis. & fiderum adjun&toram mutuc dantur acti- 
enes, per quas ellipfis defcribitur, cujus focus eff commune 
gravitatis centrum folis & planete. iraque major axis orbis el! - 
prici cirea folem, qui ipfe fimui volvitur circa commune gra- 
vitatis centrum eft ad axem majorem c/lipiis, quam planeta circa 
folem quiefcentem eodem tempore conficeret, in rátione fumma 
maífarum folis & planete ad primam duarum medie proportio- 
nalium inter fummam illam & folem: ideoque ut axis major or- 
bite corrigatur, augendus eftin di&ta ratione. — Datur autem ra- 
tio inter malas folis & planetarum, ac proinde datur ratio in 
qua orbitarum: axes majores funt augendi , uti commentater 
ibi bene monet. Qu: de planeta hic dicuntur, valent & de quo- 
libet cometa, qui eft Nelvtono: genus planetarum in orbibus valde 
eccentricis folem cingentium. (propof 3o. Lib. IIL). Neque tan- 
rum fic commune centrum unius planete vel comete, fcd oimni- 
um in determinatione axis & orbite fpettandum effet. per P ropof. 
v. Li. ILL Principir. $. 564. 


DE LEGIBVS SIDERTPIS, 417 " 


"36d $. 364. 

Tant viarum cometicarum diverfitos, quanta jatn inno- Nun atrr2- 

tuit, non poteft non graviffimis niti rationibus. — Ea, quam é£/omw 
ülluftr. AVertorus circa finem Princip. propof. 42. affert, huc redit: f«g« dchea- 
conietas migrare in omnes ccelorum regiones extra "7Zódiscum, & tur concta- 
ue in apheliis fitis , -wbi tardiffime moventur , — fuos zotus « valde rum eccen- 
vturbent f inutuo. attrabendo , quam longiffrne diflare ab invicem. tricitas ? 
Quamquam parum accuratz cometarum hiftoria inductus, non- 
nihil eosdem tamen fe mutuo afficere fic putat, ut eorurn eccen- 
tricirates &revolutionum tempora nunc augeantur aliquantulum, 
nunc diminuantur. . Idcirco cometas qui altius. ( propius ad fo- 
lem) defcendunt, altius quoque adfcendere, & in apheliis tar- 
diffime moveri arbitratur. lta cometam anni 1680. in perihelio 
mirus quam fexra parte diametri folis a fole diftitiffe, & rur(us. 
longiffime in aphelio recedere a fole ibique tarditlime moveri, ac 
peralios rerardari, innuit, metuitque, ne fingulis revolutioni- 
bus propius ad folem accedendo incidat in corpus folis; pro no- 
vo lucis & vaporum exfpirantium incremento... Sed nimis lu- 
brica conjeétura ifla fuperftruuntur. hypothefi folis ignit ultra 
modunr, cujus nulla neceffitas probabilirasque apparet (8. 326. 
Unde &cometam anno 1680 conjicit 2000 vicibus majorem con- 
cepiffe calorem, quam ferrum candens, quem, fi maffa rexram 
zquaret, 50000 aánnis. vix perderet; licet eousque corpus terre- 
um .incalefcere poffe nullo argumento evinci pofi. — Idem ne 
fol turbetur ,, minores tantum planeras & cometas illi propn- 
quos ftatuit " Pr opof- ar. 


"Tota illa attra£tionum do&rina ne autori quidem fatis placuit, qui 
eam inftar phznomeni. venditat, & pro conatu utcunque ad fe 
invicem accedendi, ui loquitur in .Scholio Prop. 6p. Lib. I. — Sed 
in re tanti momen nulla videtur haberi ratio qualis rcactionis, 
€um qua illa meticulofitatis commenra mon concordant. | Prater- 
ul dum. cometz quantumvis in apheliis a fe invicem removean 


F » 
Rr 3 tur; 


318 .- PHYSICE PART.'L'SEGT. I1. "CAP TE 


tur, tamen in periheliis prope ad folem, planetas & fe invicem 
accedunt fine demonítrabili motus fui perturbatione interituve, 

, mec minus in apheliis quam periheliis eademiex motum ipforum. 
regit, non magis apparet hujus fugz perturbationis opinio fun- 
data in re, ac olim vacui fuga confufa. 


$ 36; 

Qnadam Cometz , qui progrediuntur fecundum ordinem figno- 
motus come- xum, funt omnes füb exitu apparitionis aut folito rardiores aut 
tici pbeno- retrooradi, fi terra eft inter ipfos & folem; at jufto folitoque 
mena €7 rc- celeriores, fi terra vergit ad oppofitionem. — Qui autem contra 
gule. perni- ordinem fienorum moventur funt jufto celeriores in fine appari- 
citatis. tionis, fi terra veríàaturinter ipfos X folem ; arjufto tardio- 

res vel retrogradi , fi terra movetur ad contrarias partes. Con- 


tingit hoc maxime ex motu terre in vario ipfius fitu , perinde 


ut in planetis, qui pro motu terra: vel confpirante vel contrario 
nunc tardius progredi videntur, nunc celerius, nunc retrogra- 
di apparent. Si terra pergit ad eandem regionem cum comera 
& celerius fertur , cometa ob motum tardiorem in terra retro- 
gradus apparet; fi vero terra tardius fertur, motus comet vi- 
detur tardior eff? ob detractum terre morum. Que funt fere 
Netoni fcita Lib. HI. Lenznate 4. 


Quia comete moventur in fectionibus conicis, umbilicos 
in centro fólis habentibus, & radiis ad folem ductis deftribunt 
areas temporibus proportionales, per /Vo»tozi Prigcip. Lib. 71. 
fpropof- zo. fi orbita eft elliptica, eorum tempora periodica fünt ad 
tempora periodica planetarum in axium principalium ratione 

/ fesquiplicata. Uti fi axis orbis comete fit quadruplo major axe 
orbis Saturni, tempus revolutionis cometa ad tempus revolu- 
tionis Saturni i. e. ad 50 annos, foret ut 4 / 4 (— 8): t, ideo- 
que annorum 240. per Coro: ^ Preterea pernicitas cometa 
omnis eft ad perniciratem planete cujusvis mediocrem in ratione 

: fubdu- 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 319 


fübduplicata dupke ( dimidiara duplicarz ) diflantice planete a 
centro folis ad diftantiam cometa ab eodem centro quam proxime. 
Si terrze diftantia mediaa fole eft partium 100, 000000, illa motu 
horario earum abfolvet 716751, comete vero in eadem diftantia 
1013641, h.e. ut 1: //2. In majoribus vel minoribus diftantiie 
motus horarius erit in fubduplicata ratione diftantiarurma reciproce 
per Coroll. 5. Si fatus rectum ($. 359.) parabolze quadruplo majus 
fir radio orbis magni, & quadratum illius ponatur effe partium 
IOO, OOOOOO: area, quam cometa radio ad folem ducto deftri- 
bit fingulis horis, erit partium 506525. per Coro. z. ^ Hinc 
tempus quod comera impendet in arcu parabolico a latere recto 
ad verticem parabole, feu perihelium peragrando, erit 109 die- 
rum, 14 horar. 46^. per of. t z/id. 

^". ' 

Facit ex parte ad obfervabilem motus accelerationem & retardatio- 
nem inzqualitas motus ; fed ea tam parum plerumque valet, ut 
negligi poffit. — Sed quee in planetis apparent ftationes & reverfi- 
ones , ex naturalia funt phenomena ex motu telluris oriunda : 
quz in eodem cometa frequentius occurrunt , quam in planea. 


$. 566. 


Cometas direcfos a cortéce folis gyrante circumagi ae volutari 
ut ii planetas , éd eo tardius, quo obliquius ,/ verifimile cenftur. 
Motus enim comertarum funt naturales , & propterea caufis na- 
turalibus debentur , cum elliptici fint , duplicis generis. — Alte- 
ram centripetam omnes concedunt, qua comete «eque ac plane- 

, &e continenter verfus folem cadunr, quantum neceffe eft, ur in 
orbira fua retineantur. Neque quisquam infitias ibit, alteram 
efle vim centrifugam. — Hanc alii a Deo repetunt, tanquam in 
prima creatione impreffam, vel materiz inditam confervatamque ; 
alii convenientius a gyro folis ejusque vorticis ; qui aque eft 
perpetuus & in cometas directos urgendos aptus , ac in plane- 


tis o 347). Utraque naturaliter mihi conjungenda ceníetur 
atque 


Cometa di- 
recli a vor- 
tice folis 

verrüntur. 


- 


420 .  2PHYSICE PART. l1 "SECT. IL CAP. It; 


atque conjuncta,  Dbicunque enim & quamdiu caufze naturales. 
idonez-apparent , ibiad füpernaturales"recurrendum non eft, 

ibid dmirrend bi naturali d ufà efh- 
qui ibi demum admirrende , ubi naturalis non datur caufa 
ciens. . Uti ergo planege progrediendo fimul gyrantur: ita X 
revolvi ac volutari cometas analogia fuadet. 


Liceat hic afferre verba illuftris Euleri ex Diff. de* fluxu € vefluxn 
inárir $. 12. ..Explofis qualitatibus occultis , miffaque quorun- 
dam Anglorum attractione, quz cum faniori philofophandi mo- 
i disbeni nequit, omnium gie mo in mundo obfervan- 

r, duplex ffatuendus eft fons pe eum viribus tribuatur 
motus vel generatio vel immutatio , ifle effe&tus femper vel ab 
allifione corporum, vel a vi centrifuga proficifcitur. —— Remorta 

. Gein materie fubrilis allifione contirtis tanquam inidonea ad vi- 
res ilas producendas ,  centrifugam relinqui docet, $. 13. cüjus. 
gyrus & vortex non folum animo concipi, fed etiam in mundo 
perfiftere queat, & aQu detur. — $. rj. vorticis vim centrifu- 
gam decrefcere contendit in duplicata ratione diítantiarum a cen- 
iro vorticis ; ob celeritatem vorticis in ratione reciproca 
fubduplicata diftantiarum a centro. Inde corpora in vortice 
pofita peli ad ejus centrüm ponit vi acceleratrice , que 
pariter ae vis centrifuga quadratis diftansarum reciproce eft 
proportionalis: — Vim abfoluram autem, qua corpus in da- 
za diftanüa eo mrgetur , pendere ait a celeritate. materie 
vorticis abfoluta. ^ Quam in vortice cirea folem rotato ex. 
tempore terrz periodico, cum diftantia cjus a fole comparato tan- 
tam colligit efle, ut corpus, cujus diftanria a centro folis cequa- 
lis eft radio terreftri, eo folicitetur vi 2275 1 2 vicibus majori ea, 
.. que eft gravitatis in fuperficie telluris — 1. Mediam folis a ter- 
ra diftantiam ponit — 20620 femidiametris (radiis) terre, quie 
ex parallaxi horizontali 104 fluit. Poítrerno &. 1 1 1. fubdit: 
Hi vorrices, in quibus caufa eítus marini oflenditur, non funt 
ad libitum excogitai, fedille, qui folem circumdat, eítis ipfe, 


qui 


s 


nnd 


" 


. tegi 


! "TRE nus 


nth 


I3ic 
c 


DE IEGIDVS SIDEREIS. : 321 


qui « omnes glanets i in fuis orbitis continet; alc vero lunzm 
cingens , edi ejus vis nifi in xftu maris non fentitur, tamen finc 
ulla hzíitationc admitti poteft, cum certo conftet, terram, Jo- 
vem, ac Saturnum fimilibus gaudere vorticibus, unde ejasmo 
di vortices nullt oranino corpori mundano denegari poffe viden- 
E". Que ü de externis caufis adjuvantibus in planetis valent, 
jare & de cometis valebunt, accedente vi infita conformi ex- 


PT 


. ternis viribus ($. 356. /eg4.).  Néwtontir quidem fub finem prin« 
. eipiorunr in [cbolio generaíi sit: Hy pothefi s vorticum multis pre- 
mitur difficulestibus. | Ur planeta quisque radio ad folem ducto 
..éreas defcribat tempori proportionales, tempora periodica par- 
tium vorücis deberent effe in duplicata ratione diftantiarum a fo- 
l. Ut periodica planetaturn tempora fint in ratione fesquipli- 
cata diftantiarum a fole, tempora periodica partium vorticis de- 
berent cffe in fesquiplicata diftantiarum proportione, Ut vorti- 
cés miuores circa Sácurnuüi, Jev em & alios planetas gyrari con- 
— fervenrar, & tranquille natent in vottice folis, tempora perio- 
- dica paraüum vorticis folaris deberent eife zqualia. Revolutio- 
nes folis & planetarum circa axes fuos, qux cum motibus vorti- 
cis congruere deberent, ab omnibus fhisce proportionibus difcre- 
pant. Motus comerarum funt fumme regulares & easdem leges 
«um planegrum motibus obfervant & per vortices explicari ne- 


je. queunt. Que repeti: de Maupertuis ia Dif. de figura aftror. 


in Opufeul. eap. IH. p.2 j.[iq. Teruütur comete motibus valde 
eccentricis, in omnes cclorurm partes, quod fieti nequit, nifi 
vortices tollantur. — Hiec ille, vortices pattim alio fenfu accipi- 
ens, partim ad refiftentiam á&lioni &qualem non attendens, un- 
"de demum phenomena relinquantur. Ad quz quid rcfponden- 
dum fit, partim ex principiis pra ftroctis liquet, partim àb aliis 
v. c. Leibnitio, Jo. Bernullio in Diff. 4e inclinatione orbitarum pia- 


- tiet. occupaturh eft. "Tandem Newton agnoviffe videtar, fluidum 


eelorum zthereum, per quod lumen. propagetur, in quo planecze 


— QrVolfá Phy Tom.F) — $5 Dio 


322 


i] 


PHYSICA PART. L SECT. Il. CAP. 1L. 


moventur fine detrimento, & quod fua cla(ticitate gravitatem fa- 
cia. Vid. ejus Optie. Londin. i71. ed. quzft. 17. feq. Objicit 
his quidem. de Maupertuir in Epill. de cometa p.u6. Opufcul. var. 
Amf[l. 1744. ed. vi vortieis: folaris moveri illos debere in eodem - 
plano cum equatore folari, faltem in parallelo; quafi alius mo- 
tus fieri non pof! er, aut 2 alias rationes plus praflituras at- 
tendendum non fuiffet. Ingentis eccentricitatis obje£tio multo 
minus huc facit, cum & plaaerarum eccentricitates multum dif- 
crepent. — Si enim media folis a terra diítantia eft 10000 dia- 
metrorum terreftrium , erit fecundum Keplerum eccentricitas 
terrae 180, Veneris 50, Mercurii 840, Martis 1411, Jovis 
2505, Saturni 5420. Ipfe NeWtonus Lib. III. prop. 41. adducit 
Halleji caleulum cometae A. 1680, cujus orbitam annis noftris 
$75 abfolvi ftatuit, quo ejus axis 1, 38295 7, conjugatus 1848 1 
ejusmodi partium eft, qualium mediocris diffantia telluris a fole 
eft 10000. Diftantiam perihelii dicit fuiffe uti 60 ad 10000, 
ideoque eccentricitas foret 6914785; — 60 — 6914181, & 
aphelium diftaret a fole 1382897 diametris telluris, | Si vel ex 
Hugenii calculo Sirius 276, 640000 diametris terreftribus a fole 
diftaret, a quo Saturnus in aphcelio non ditat nifi 5 2000 vel 
$0260; is cometa in ditionem proxime cujusdam fixe vehe- 
menter exorbitaret involaretque, nifi penitus eandem circumiret, 
dicto calculo fere ut 1 ad 276 in aphelio fe habens, vel non ni- 
fi 276 diametris terrz ab ea abfuturus, fi tamen tanta cft diftan- 
tia fixe & non multo minor, ut aliis placet. — Et hic tamen dire- 
&us fuitfuaque orbita ad eclipiicam 61? 6^ & 48^ inclinatus fu- 
iffe perhibetur. Conf.$. 357. Idcirco non folum Dumtborn inter 
Anglos de tam vafla orbita & tam tardo reditu dubitavit, fed & Ea- 
lerur docere annifus eft i7 fua Covretarum Theoria, eum. annis 
170225 ad folem redire. —Forfan & hic reditus juíto eft longi- 
er, ur verior demum pofteris fit refervatus. 


$- 367. 


DE LEGIPVS SIDERELS. 525 


3 
$ 367. 

Potiffaum autem comet retrogradi vortici flavi repugnare Quid baben- 

videntur, — Sed 1) non omnes, qui e tellure retrogradi appa- 4n 4c co- 
rent, revera ratione vorricis folaris funt retrogradi, cum rati- *:eti; retro. 
one illius directi effe poflint, acque ac alii, qui nobis tantum in- £r44;: ? 
terdum rales efle videntur, & ipfi planete primarii. — Talis fuir 
qui apparuit À. 1744. Vid. Ex/erz Z5eor. Comet. p.i3.— Dantur 
inter directos, quorum orbita fere 88 eradus, uti ejus, qui ap- 
patuit A. 1 593 , aut 881? uti 1707. ad ecipticam inclinata fuit, 
ique ac retrogradi nonnulli inclinati fuere 837 vel 85? v.c. Ao. 
1748 & 1683. Dantur & retrogradi, uti qui vifus fuit 1472, 
qui nonnifi 5 graduum inclinatione circiter gavifi funt. 2)lIpíe 
vortex folaris ad eclipticam 71 gradus inclinatur ($.319.). 3) 
Nondum liquer, quz fit orbita folaris inclinatio, & quomodo 
a gyro ejus differat, cum locus folis in fua orbita hic utique at- 
rendendusfit ($. 320.). ^4) Vortex folis non tantum circa 
ejus zquarorem ac in gyro datur , ubi debilitatus per vim cen- 
trifugam foret, nifi reactio planerarum cometarumque zqualis 
obeffet. 5$) Debet ex vorrtice circa aequatorem tam pernici oriri 
alius renitens ad zequilibrium reftituendum, velut magneticus vor- 
rex circa polos, non minus fed magis fere validus ad cometas 
retrogrados movendos ($.321.). 6) Si qui comete ab alius 
fix: vortice potiflimum impellerentur , contingeret id, quod 
in horologio cujus alia rota aliam in contrarias partes impellit, 
& tamen motus ràm diverfus ad communem congruit fcopum. 
(Con£ $. 374- /444-) 

.Centrarium hunc motum cometarum de Maupertuis in primis tan- 
quam conciliari nefcium cum vortice folari urget, «que ac illum, 
qui dire&tus quidem fed ad planum cquatorts folaris fere perpen- 
dicularis e(t. — Sed fi omnia rite expenduntur, gravitatis nifus 
ad centrum fideris vel gravitatis, cireumquaque non idem folum, 
fed major eít circa polos, quam circa equatorem, ubi illi dero- 

$s 2 gat 


gu 


PHYSICAE PAXT. L $ECT. IL CAR. IL — - 


gat nonnihil viscentrifuga. — Huc ergo ruere debet fuperpondi- 
um gravitaris circa polos directione circiter magnetica. . Sic illa 
acceffum & receffum comete juvare, centrifuga autem centripe- 
tx adverfa conítanter promotionem in orbita oblique procurare 
poteft. Etenim. cum zequatoris fólaris platium ad planum ecli- - 
puce 7i gradibus inclinetur, retrogradus ille, qui 85 cionem 
inclinatione ad eclipticam gaudet, ac folari aquetore tantum vari 


"eradibus declinare. — Oblique igitur a vortice centrifugo ferire- 


tur, — Newtouus prop. 40. P.III. Princip. comete in mediocri 
terre a fole diftantia eam tribuit pernicitatem mediam, que fit 
ad telluris velocitatem uti // 2 ad 1 ; ideoque tanto majorem ter- 
reftri, ut fi hec motu horario conficit partes ejusmodi 71,6751 
qualium radius ecliptice habet 100 milliones, ille interim abfol- 


vat 101, 3641, In majoribus autem vel minoribus diftantiis 


motum horarium telluris ad cometicum fere in fübduplicata rati- 
oue diftantiarum reciproce. In fcholio autem generali fatetur 
planetas cometasque in orbibus fuis quidem perfeverare per leges 
gravitatis, fed regularem orbium fitum primitus adquirere per - 
illas leges minime potuiffe. Addere potuiffet, nec vis centrifu- 
$* rationem in fola vi centripeta contineri, utpote qu fibimet 
adverfari nequit. —— Si centrifuga a moru primitus in creationc 
impreffo, & fitüs orbium indidem derivatur; 1i is diutiffime 
confervari poteft in celis per Prop. X. Lib. III. ob diminutam a£- 
ris raritatem in diflantia 5o milliarium german. f. 200 Anglico- 
runr a fuperficie adco, ut ibi fit 7 5 billionibus tenuior & ad refiften- 
dum ineptior, quid ceaufe eff, cur modo przcipitatio comete 
in folem, modo alius oceurfus & impattus deftru&urus metua- 
tur? Cur pars motus fiderei caufaque altera naturalis, altera fu- 
pernaturalis nulla urgente. neceffitate ffatuatur?  Centripeta enim 
vis dicitur effe-naturalis; etfi in medio relinquirur, unde fit. Sed 
sentrifuga vendiratur pro vi divinitus impreffa , cum tamen a 
sollu£tante centripeia femper in. dirc£lione fua murctur irá ut or- 

«d hiia 


DE LEGIBVS SIDEREIS 525 


bita elliptiea fit maneatque. — Nec tantum fitus orbitarum in at- 
tractione nulla habetur ratio, fed & nulla dire&tionis axium gy- 
forum, eccentriciatisque. . Sub finem fcholii generalis monet, fe 
rationem proprietatum gravitatis ex phenoreuis nondum potu- 
ife deducere. — Satis, ait, efle, quod gravitas exiftat, «& fecun- 
dum leges expofitas agat. '"Tl'andem tamen pergit: adjicere Jam: 


licerec nonnulla 4e fpiritu quodam: fubüilifimo , corpora craffa 


- pervadente & in eisdem latente, cujus vi & a€tionibus particule 
» €orporum ad minimas diftantias fe mutuo. attrahunt & contigua 
. fa&ke cohsreut. cet. | In Scbo/io ad Prop 69. Lib.I. relinqnit in 
; medio, utrum attractio fit ab a£tione corporum fe mutuo peten- 
tium, five per fpiritns emilfos fe agirantium, five ab acfione atbe- 
rir vel atris impellentir. | Ex his addu&tis. caufis retinenca vide- 
tur vis infita corporum, pro fcopo fuo nitendi ad fc. invicem. & 

— . adjuvans caufa externa ztherea. 


$. 368. 

Cometarunt, que vocantur, cauda [ucida fi attentius con- 
Gderantur, fixarum vel minimarum. afpectum. nobis non eripi- 
unt, fed confpiciuntur tantum ab. ea parte comete, qua foli eft 
oppofita, tanquam.via quadam lactea & lucida, nec anre appa- 
rent, quam ubi comete ad. nodum adíceridentem. accedunt. Quo 
propius dein ad folem accedunt, eo longior apparet cauda, & 
iterum.longior dum a perihelio revertentes rurfus inconfpectum 
redeunt... Voz aliter sibi umquam. apparuit zlla cauda , quam al 
bicaus aurora borea, cum qua. illi maxima intercedit fimilitudo. 
Uuaque fpecies phaenomeni circa tempus perihelü ad squino- 
&ia circiter in plaga potilimum a fole averíà comparet, & pel- 
Jucida eft, neque neceffe eft, . ut reapfe ralia & tanta fint , . qualia 
quantaque apparent. | Cum& reliqua phenomena fint fimillima, 
eandem utrique effe naturam, vero eft fi. non plane confanrane- 
-um.,. faltem admodum affine d $5. f&4- Lc), quod &. eel. Eu- 
ro » placuit conftat. Modum. longitudinem cauda determi 


$s 3 nandi, 


Quid de ca- 
metarus 
Cuir 2 


$26 PHYSICAE PART. Ll. SECT. 1I. CAP. Il. 


nandi e principiis ezstozjazis docet Ze Cheveaux. — Vid. mot. 
167. ad Propof. zt. Lib. 3. P" 
4 wi 
Ao. 1680. d. 4 Novemb. cauda comete nondum apparuit, que d. 
1I. cum nodum adfcendentem continseret, femillem gradus re- 
ferre vifa eft, die 19 jam 30?.longa. In reditu a fole ad 70? 
fere extendi circiter. 3^. lata,  incurvataque & fenfim decrefce- 
re vifa eft, donec difpareret. Quia poft reditum cometárum e 
regione folis eauda cometarum maxima & fulgentiffima effe folet, 
colligit Newtonur, ex fua hypoche(i, caudam non effe nifi vapo- 
rem longe tenuiffimum, quem nucleus cometz emittit. ^ Re&te 
enim negat, caudam vel effe jubar folis, per caput comete tra- 
lucens, veloriri ex refractione lucis in progreffu ipfius a capite, 
cum coloribus deflituatur. Effe igitur vapores e cometa furgen- 
tes & lucem reflectentes. — Quorum motus cum duplex fir, alter 
a progreffu cometz in orbita profeétus, alter adfcenfus rectus 
a fole ad regiones foli oppofiras, nafcitur inde quedam a recta 
f linea deviatio f. curvedo, in convexa parte lucidior , quam in 
concava ob paulo majorem ibi denfitatem lucem copiofius refle- 
&ens. | Computrat Newtonus arem noftrum 850 pedes altum 
quare gravirate.unum aque pedem, totam vero columnam ar- 
mofphare parem fore 32 femidiametris telluris. —— Cum aris 
compreífio fit ut pondus atmofphzre ineumbentis, & gravitas 
inverfe ut quadratum diftanti: locorum a centro terre, infert 
globum a£ris diametro uni digito parem, ea raritate quam habe- 
ret in altitudine unius femidiametri rerreftris implere omnes pla- 
netarnm regiones usque ad fpheram Saturni, & longe ultra. 
Quare cum aér altior ia immenfum rarefcat, & coma comete 
adfícendendo ab illius centro decuplo altior fit, quam diameter & 
fuperficies nuclei, & deinde adhuc altius adfeendat, illam debe- 
re effe quam mre ftatuit. .— Immo fi vel nne denfior effet 
cometarum fumans armofphara, nec adeo rarefvat , perexiguam 
-tamen copiam acris & vaporum abunde faffsturam effe « ad 
' omnia 


N 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 527 
, ^ 


omnia caudarum phenomena , teíte translucida earum indole. 

Neque majorem effe caudarum fplendorem, quam acris noftri 

in renebrofo cubiculo latitudine digiti unius vel alterius lucem fo- 

lis in jubare refle£tentis. Qu:e num fatis cohxreant cum addu&to 

raritatis calculo, cum formidabili caudarum Whiftoni & aliorum 

effettu,. cum telluris vortice lunam includenre aliisque nunc 

non repetendis, aliis dijudicandum relinquo. — Simplicior & alia 

elfe videtur aurorarum borealium indoles &lucis, ut etheris agi- . 

ratione & collifione fortiori abfolvi poffit vel remoto acre, nec 

vaporibus & fumis indigeat, teftibus phenomenis electricis, e- 

vacuato a&re confpiciendis. — Adnotat Clariff 4e Mairag in libro 

de auror. bór. plürimis experimentis conftare, radios folares impul- 

fionis vi non. carere. — Hombergiur enim leviffima filamenta ra- 

diis folaribus in vitri uftorii foco obje&ta notabili motu | cie- 

ri obfervavit. —Lamellam quoque elaflicam ira lignez tabule af- 

fixit, ut extremitas altera libere penderet, que foco radiorum fo- 

larium expofita inftar penduli ibat redibatque. — Quz radiorum 

folarium efficientia . in illa cometarum ad folem vicinia mul- 

to major effe debet in caudarum renuiffima materia ad eam 

quam longiffime qua exteriorem rarioremque partem  pro- 

pellendam in regiones foli oppofitas.. '"l'aceo fummam vim radi- 

erum stheris concentratorum in fpeculis cauflicis, fulminibus &c, 

$. 369. 
Ceterum prout omnia fidera fapientiffime, benieniffime, $jj;57 zoy;- 

potentiffimeque ita condita funt , ut unumquodque fummve, ;; fora 
quam capere valet , perfectioni (uc adipiftende retinendeque 4,/,54:4 ? 
aptum in & per fe fit, & inter ea, qua fedem orbitamque ejus 
undique cingunt. ($. 698. 758./64q. P.I. Theol. nat.): ita 67 de co- 
anetis cenfendum eff, non effe illos vel ad perpetiendum intenfiffi- 
mum zftum & rurfus fummum frigus in periheliis apheliisque 
.& nniverfo flatu quafi infernali damnatos, fed potius co//oca- 
fos iz orbitis fue mature €? praflauntie aptiffinis ($. 243. i/id. ) 


& quibus alia convenientior non detur, ipforumque motum in 
orbitis 


2$ PHYSICE PART. L SECT. I1. CAP. H. 
3 


orbitis tam eccentricisidoneum effe ad majeftatem Numinis me- 
liori, (ltem pari modo patefaciendam , quam in orbitis minus 
S EcOHBCIS fieri pocuiffet ($.607. 25;7.). Hinc üti motus fimilis 
motui planetarum in. orbita ipfis datus eft indubie; ita & per a- 
malogie rationes g yrus circa axetn ipfiy conveniens, qud dies noctes- 
que in illis conftituantur, cozceffus colligitur, qualis ipfis apprime 
utilis fit; Negue reliqua, que magis &7. gloria divznd dignis fini- 
Pus Plagetaruim iuejje movinms, zpfir vanquam itidem planetis fui 
generis dezegauda preter graviffnas vatiomes , mec a vatiome, 
uec revelatzoge fuppeditatas, videutur. 


Cum nihil in mundo detur ra&one graviffima Deumque xlecen- 
te deflitütum ($. 70. Ontol); nec locus rerum corporearum, 
inprimis fiderum , ^ nec motus carere eadem poteít, etfi nobis 
ignota adhuc eft, vel& diu pofthac erit. — Quid fi arbitremur, 

- cum fingulis elementis corporum fua fir effentia fuaque natura, 
per eum. quóque locum illorum finibus ex affe obtinendis mo- 
tumque aptiffimum efle affignatum in hoc univerfo. «Ideone par- 
tes illorum ex illa orbite regione, in qua dari & fecundum leges 
fidereas moveri debent, & circa illam colle&e fie effe. poffent, 
«it confpirantibus earum viribus & motus in orbita & gyrus na- 
turaliter determinetur, una cum orbirz eccentricitate, | declinati- 
oneque ? Ideone vicina queque & circumjc£ta alia fubriliora in 
adjuvando & promevendo perpetuandoque. fitu & mon illo ipfa 
natura fua & deítinata & conftanter occupata effe poffent? | Siccine 
phenomenorum legumque fiderearum intimior pleniorque ratio 
xjeregi tandem & errores cum ignorantia pelli poffenz, que a- 
gnofcendz venerandeque, ur par eft, glorie divinae obfunt; 
nec nifi opinionum commenta & chimeras pariunt? 


$. 37e | 
Quid fyfie- ^ — Syflema folare appellamus folem. cum omnibus circa ipfum 
ma folare di- vevolutis fideribus, ideoque & cum omni fuo fiderum farellitio; 
catur ? Poflunt 


n——— 


D£É LEGIBVS SIDEREIS 329 


Poffunt enim Planete primarii & (ecundarii, eque ac comete, 
seque farellires folis vocari, ac luna relluris eft fatelles perpetuus, 
& circumfàturnii funt fütellites Saturni. — Complectitur ergo 
fyftema folare omnes folis ftipatores, in otbitz fuae principe fo- 
co folem habentes & ab eodem colluítrati , fomentisque caloris 
animati, mutuumque inter ipfum & fuos circitores nexum. 


$ 37r 
Syftema folare naturaliter regitur a fole. Sol enim eft in cu- 4 quo 34 re 

jusque circitoris füi cum omni comitatu fuo orbitee foco ($. 570-). gatur ? 
Ipfi tellus fuum deber diem & calorem ($.250.) eque ac luna 
($.289 &' 304); Venus ($. 530. egg.) cum fuo frellite ($. 
336); Mercurius ($.338.); Mars ($. 339.); Jupiter cum lu- 
nulis 4 ($. 340./67.); Saturnus cum 5$ comitibus & annulo ($. 
342-4é44.); &comete($. 548 € 366.). Jam uti fol diem regit 
noftrum, & fimul dies noctesque cum. annis calori: viventibus 
prebendo X moderando deftinantur: ita idem fieri in reliquis 
circitoribus folis eadem ubique omnia creans, coníervans & gu- 
bernans majeftas divina procul dubio curabit, illuftrandae non 
minus ibi ,; quam apud nos. fuz glorie intenta. ^ Sed anno- 
rum, dierum noctiumque viciflitudines faciunt ad rerum caete- 
rarum inprimis viventium incrementa, & abíolutionem perfe- 
&ionis, promoventque quidquid boni in illis datur fide rerum 

itr documenris- Praterea & vis & vortex folaris adjun- 
&&a & circumvolvenda fecum fidera, in quorum orbirarum umbi- 
lico continetur, movet ac fover, curfum eorum annuum mo: 
tumque diurnum dirieit juvatque apprime, ut dubirari nequeat, 
univerfum fyítema folare a fole naturaliter perfici regique; qua- 
tenus regimen vi motrice praflari poteft ($. 313.) 


Abfit, ur foli cum ccecis gentilibus mentem, intelligentiam vel geni- 

^s wm affingamus , fe & connexa fecám fidera regendi & beneficiis 
inítar numinis benefici cumulandi. Deo hzc debentur, naturam 
—UPolfü Pbyf. Tom, I.) Tt corpo- 


330 PHYSICIE.PART. L,SECT. IL, CAP. II. 


corporum condenti, adminiftranti gubernantique fapientiffime, po- 
tentiffime benigniffimeque, ut nihil amplius, melius, munificentius 
fieri poflit. Sermo hic tantum eft de regimine phyfico & mechanico, 
quod ope virium motricium, nexusque & ftruéturz fecundum leges 
motuum fieri poteft, circiter uti in molendino aut horelogio, ab 
aque, vent; pongeris aut elateris impulfu. motum .regi vide- 

mus. 

$ 572 

Quomodo fol Obfervando, quomodo fol mobis cetevisque circitoribus fuis 
luceat calé- diejn prajflet caloremque , deprehendemus, id nunquam fieri ni- 
facistque? fiin fuperficie hemifpharii foli obverfà, & quatenus nonnihil 
ejus, quod ibi fir, aliorfum diffundi ac promoveri poteft. E 
contrario in hertüifpherio averfo omnis lucis defectus h. e. -teze- 
bre no&tis oftenduntur.,; ezque non tantum quousque umbra 
telluris pertingit extenduntur , fed per omne cclum, quaqua- 
verfum vifui noftro patet, ut nihil per noctem ibi lucere videa- 
tur, nifi ítellee fixe, & fidera orbitas fuas obeuntia, quatenus 
nobis oftendunt faciem foli obverfam. ^ Noctibus non tantum 
calor diurnus diminuitur& ceffat, nifi quatenus ejus aliquid fu- 
pe ereft aut aliunde advehitur ope aéris v entique, fed & frigus in 
ejus locum fuccedit eo majus ,. quo obliquius radii folares tan» 
tum füperficiem obveríam de diei incurrunt. Superiores autem 
aéris regiones in fümmis montium cacuminibus vel füb eequato- 
re& fole verticali indubie experientie fide eo magis ricent, 
quo altius eminent fuper maris aequor vel terreítris füperficiei 

planitiem. 


Jam quia agere corpus in alrerum nequit absque mutuo 
contactu , quia numquam aliud movet nifi in illud vel per fe im- 
pingat, vel per alia contigua, que in motum impulit ($. 321. 
Co/inol. ); & actio in diftans (absque contiguo intermedio) re- 
pugnantiam involvit ($. 3 26.2/id.): relinquitur, folem lucere & 
diem pracílare Gtellitibus fuis non poíIe, nifi quatenus vorticem 

ethe- 


SDE LEGIBVS SIDEREIS. 331 


tthereum fecum movet , ideoque radii atherei perniciter 
admodum agitati ad fuperficiem eorum allidunt, cum aethere & 
vortice eorundem ibi confligunt, & fic mutuo aflrictu lucem 
ita circirer pariunt; ac quando nos vel fpiffa nocte affrictu cor- 
porum lucem electricam , phofphorum , fcindllam, calorem, 
&flum, ienemque excicamus. 


ZEtherem dari dubio caret; & lucem prebere ac calorem collifione, 
affridtu & vibrationibus multo ocyoribus his, que in fonis to- 
nisque obfervantur experimenta docent omni majora exceptione, 
Nihil ergo hic fumitur, nifi quod ab omuibus fit concedendum. 
Pernicitatem vorticis etherei folaris, | & vorticis reliquorum fi- 
derum fupra diftin&te docuimus, neque erit quisquam, harum 
rerum peritus, eam in dubium vocaturus. Sequitur inde ma- 
nifefto, ex confli£tu affri&tuque utriusque ad fuperficiem eo ma- 
jorem oriri effe&um lucis calorisque, quo ille eft denfior vel con- 
citatior. Hinc caeteris confentientibus in tellure major oriátur 
calor ad fuperficiem planam telluris, quam ad lunz faciem non 
montofam , quia tellus 24 horis, luna tantum 27 diebus circiter 
gyrum fuum abfolvit, etíi accedens telluris vortex etheris affri- 
&um ad lunarem fuperficiem fupplendo auget. | Contra ea Mars 
rutilus non tam vivide fplendet ac Venus, & Jupiter quidem vi- 
vide lucer, fed & eo velocius gyratur, & eo majori fuperficie 
& maíla gaudet, quo eít remotior a fole. | Saturnus multo re- 

notior a fole pallet, quamquam preter annulum quinque cau- 
det fatellinbus, ad augendam ejus lucem, & menfurandas anni 
tam longi partes comparatos ($.343.). | Quod & de Jovis fa- 
telliibus valet ($. 341.). ; 


Bri 131a ind 


E contrario vortex etheris folaris non tantum fia eravita- Quia foli a 
te in folem ita fertur, ut vi centrifuga major fit vis centripeta, p/auetis red- 
fed & cum ininütiitibus quibusque circitoribus &ther ad füperfi- datur ? 

Tt.2 ciem 


332 | PHYSICZE PART. Il. SECT. il. CAP. IL 


ciem folis undiqué tam valide allidat & apprimatur, ut vibratio- 
nes ejus inde orte fulgorem illum fummum , fplendoremque 
aurcum efficiant ac pernicitare incredibili aeitenrur quaquaver- 
fus. — Ita & hic a&io folatis vorticis aquilis eft reactioni vorti- 
eum ftipatorum atque circitorum omnium, | & refiduum abun- 
dans f. excefífus impenditur in motum lucis calorisque, atque 
quod fol aliis largiter impertitur, ab isdem vecipit vel ab üsdem illi 
redditur. Ya fidera preffu, collu&atione perpetua affrictuque ad 
fuperficiern fibi mutuo ferviont, fe mutuo perficiunt, iliuftrant, 
calefaciunrque. — Cum de nullo fatellite ejus idem dici potfit, 
quod de fole, fcilicet illum effe in umbilico tot orbitarum & tot 
fiderum , quorum ne numerus quidem paucis facculis , quantus 
fit, explorabitur ; ; nullus quoque planeta quantumvis maenitu- 
dine molem folis pre ceteris emuletuz , folis inflar fulgere & 
pro fole haberi poterit. 


" 


Similia contingunt in telluris corpufculis partibusve tra&abilibus. 
Corpora, que continenti affrittu, appulfu, impa&u fe mutuo 
urgent & agitant, ambo, vel quotquot fünt in confli&u, inca- 
lfcunt. — Si fangvis animalium ad vehementiorem motum conci- 
tatur, incalefcunt cum ipfo & partes non fuide, vene, arteriz, 
earo & offa: five caufa incitans motum fangvinis fit interna, uti 
elus febrilis, almsve morbus, labor, curfus; five exterha, ut 
ignis, balneum, affridtus, «ítus hypocaufli vel folis..— Neque 
tamen ex affri&u aut calore zqualiter. incalefcunt. cun&a ,. fed 
unumquodque pro fuo captu recipit inde quantum valet. Aqua 
ex iene non eum accipit calorem quem hydrargyrum , fed circi- 
ter tantum terciam illius partem, mulco minus tantum quo lapi- 
des & ferrum igniuntur. Glacies tantum tertiam illius caloris 
partem admittit, qui pet- ftarem in acre libero dari folet. — Sie 
& alia atque alia fiderum materia atque natura alio alioque gradu 
caloris egebir, utin eis quz infunt quam. optime perfici poffint, 
Hinc ea ipíis di(tandia, vis pernicitasque revoluuonis & volutationis 


data 


z 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 353 


data intellieitur, per quam perfici omnia fumopere, & meliusquam 
usquam alibi poffent. Quadamtenus his 2füinia habet. NeWwrozur, 
dum Princip. Lib. IIT. Prop. y. fccit: planetas circumjoviales 
gravitate in Jovem, cireumfaturnios in Saturnum ,. circumfola- 
res in folem, & vi gravitatis fuc retrahi femper a motibus rci- 
lineis, & in orbibus curvilineis retineri. — Immo Coro//. i. cum 
.attra£tio omuis mutua fit, coroll. 3. planetas omnes in fe mutuo 
graves quoque efle. — Unde uti fol planetas, ita planetas vicif[im 
folem attrahere oportet, ejusque motus & mutationes ftarumque 
promovere eadem lege qua vis gravitatis decrefcit in receffu a 
terra ($.320.). 
$. 374 
Ubi vortices ad füuperficiem alterius fideris. allidustur €? cum Quid. conf 
etbere ibi obvio in conflichu verfantur, ibi vis centripeta tanto magis &ui vorticis 
impeditur ejusque alio deprimens minuitur, quo conflichus ille eff & fuperfici- 
fortior. ^ 1n conflitu enim in fe invicem agunt vortices & fü- ei debeatur. 
perficies fiderum ($..324. Cofinol.) & in conflictu actio unius 
conítanter cqualis eft reactioni alterius ($. 348. 222.). Hinc 
motui centripeto tantum mutationis infertur tantumque deroga- 
tur, quintum valet impaéctus vorticis alterius in ipfius fuperfici- 
em ($.550.22id.). Valet autem quantum vibrationibus lucis 
& caloris gradibus preeftandis impenditur & debetur ($.372.). 
Ea propter conflictus eo eft debilior, quo obliquius, eoque for- 
tior, quo dire&tius vortex in füperficiem alterius fideris agit ($. 
330. feq. ibid.). Quod & conürmant. obfervationes hiemales , 
& c«ítivzie, modo praecedentis ftatus, adjumentorum & impe- 
dimentorum fertilis ratio una habeatur. Neque id tantum de fü- 
perficie propiori f antica , fed & de política capiendum eft ex 
parte. / 

Nempe dire&tio vorticis impingentis in fuperficiem efft ad centripe- 
tam directionem aut normalis, aut obliqua , itaque utroque ca- 
fu detrahit graviradi dum centrifugam emulatur. Forüor autem 

'Tt 3 elle 


Ejus confc- 


534 PHYSICIE PART. L SECT. iL. CAP. IL 


effe nequit, quam dum dire&e normaliter incurrit in gravium 
directionem, ideoque tum plurimum derogat ibi gravitai, In 
reliquis vero cafibus eo minus illi officit, quo obliquius tantum 
in illam incurrit, inde & tunc eo minus lucis calorisque ibi gi- 
gnitur & obfervatur. Sub «quatore igitur gravitas minor eft, 
quam circa fiderum polos. 


$. 375 ; 


Conatu centripeto in fideris fupevficie per vorticem alterius in- 


&arium pri- currentem alicubi debilitato, alibi is eo eff fortior , quo ibi eff libe- 


gum, 


Er fecun- 


dum. 


Agfa fidera communi vortice flari tantum verfus fé iuvicem "quanto 


rior ab impedimentis f. expeditior. — /Emulatur enim ibi impin- 
gens vortex quantum valet vim centrifugam ($.574.). Pro vi fua 
igitur detrimentum gravitati affert, quod illa extra conflictum il- 
lum non experitur patiturve , & quod etiam eo majus , quo 
conflictus eft fortior, eoque minus, quo is eft debilior, &obli- 
quior incurfus (;/74.). Quare uti vis centrifuga ex gyro ori- 
unda maxima eft füb eequatore, ubi directe adverfatur gravitati, 
& in reliquis climatibus decrefcit in finuum latitudinis ratione du- 
plicata ($. 199): ira & impedimenta gravitatis in fimili obliqui- 
tatis ratione decrefcent, ut fuis regionibus nulla evadant, íu ab 
impedimentis libera ibi fit fideris fuperficies, ideoque vis eravi- 
tatis ibi tam fit immunis ab obluctatione vorticis centrifugi alteri- 
us, quam eft immunis a propria vi centrifuga füb polis. Ubi 
fit illa immunitas, eodem innotefcit modo, nimirum ubi eravi- 
rati refiftere nequit, h. e. ubi fuperficies a normali incurfu go 
gradibus diftat. 


$376 | ' 
Sicubi debilitata ef. vis vorticir unius per alterum praevali- 
duin, aut utriusque per fe invicem, ibi non tantum conatus cen- 


tripetus eft aliquatenus diminutus ($.375.), verum & duce gy- 
ro urgeztur libera vi laterali fluida eo, ubi nizus premuntur , €? 


ibi 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 535 


ili minus equilibrium obtinet, quam alibi inter vim centrifagam 
centripstamque, Quoniam equilibrium utriusque vis in regulari 
motu nec ipedito obíervatur ($. 353./£2.): idem obfervari ex- 
acte nequit, ubi intercedente impedimento, aut alterutra aut utra- 
que vis in agendo debilitatur, quo minus omnia agat, quae alias 
ageret. Quantum ergo ibi alterutri aut utrique decedit, tantum 
deceder & equilibrio virium, ideoque tantum accidet mutatio- 
nis, quantum oflcitur zquilibrio. — Quod cum in tanra , qua 
hic datur, virium copia & pernicitate, parum efficere queat, 
nec nifi exigua erit folicitatio aliorfum vel eo ubi minus folito re- 
fiftitur, & motus in orbita rurbario,. vel verfus fs invicem ap- 
propinquatio. 

Sunt hzc confentanea illis, qua in atmofphera noftra, vento, nu. 
bibus; item in mari, lacubus, flagnis, aliis liquoribus & vapori- 
bus, fumo, flammaque obfervantur, quorum impetus motusque 
eo femper vergit & in conflitu erumpit, ubi ipfis minus refi- 
flitur. Hirent vero & natant fidera in colo uti recenfita, in vor- 
tice & quafi atmofphera folari. Ideoque in confli&u vorticum 
fe afficientium propius validiusque nonuihil obfervabilis mutatio- 
nis emergere inde poteft, uti nonnulla Jovis & Saturni anomalia in 
motu ordinario, ubi tam prope ad fe invieem aceeffere, quam 
ratio orbitarum id fert, obfervata fuit, 


& 377 
Hincne vatro patefecit, mutue , | quam vocam?, ativatlonis ? Raro mue 
Ipfà enim Ruidorum: praefertim elafticorum indoles vel preflio, ru attradli- 
fublato alicubi equilibrio, nititur ad illud reftitiendum.  Siccine onis, 
aéríi quo loco igne vel quocunque alio modo debilitatus fuir, 
aliunde, ubi maris compreflus eft, fupplementa occurteatia fi- 
bi accipit quafi fe mutuo aitraherent, ad inflar magnetis & ferri ? 
Poprie loquuturus non dicet, aérem ibi fe. mutuo attrahere, fed 
eni ad «equilibrium reftituendum pre(fu undique quali Simi- 
B n lia 


336 PHYSICJE PART. I. SECT. IL CAP. IL | 


lia etiam tenenda funt de aliorum appetitione , & anima fideri- 
bus attributa. 


Ufus eft Keplerur fimili magnetis & ferri, ubi vulgo dicitur attra- 
here magnetem ferrum & v. v. Illuftravit eodem quadamtenus 
vim folis in vertendis circa fe planetis Epitom. Aflron. p.517. Obi 
ad queílionem, poffesne rem aliquo illu(trare exemplo?  refpon- 
det: hie fubfidio nobis venit illa fympathia magnetis & acus fer- 
ree magnete imbute. ^ Converfo magnete, convertetur & illa 
nullo corporum atta&u intercedente - - - cum magnes magne- 
tem trahit, corpora funt coznata, traftus tamen fit una. fola 
páarte (amica) repulfus altera inimica. Pagina fequente addit: 
in celo tamen res paulo aliter e(t comparata. — Sol enim non ut 
magnes trahit una plaga, fed omnibus fui corporis partibus 
utramque vim exercet. — Centrum velut uni extremitati aut pla- 
ge magnetis attrahenti ,  fuperficies alteri-repellenti refponder. 
Et in planetis quz pars in prima collocatione folem fpe&tabar, il- 
la centro folis cognata eft, & a fole trahitur. — Que vero a fole 
verfus fixas extenfa erat, illa fuperficiei folaris naturam na&ta eft, 
& a fole repellitur - - - fi fol non volveretur circa axem, nec 
ullus planeta eum effet circumiturus, fed pars eorum admovere- 
tur ad folem, donec illi conra£tu uniretur, pars, quz pofticum 
foli obvertit , expelleretur verfus fixas; qui latus praebent foli, illi 
hzrerentíuo loco penitus immobiles. — Tres igitur partes officio 
folari tribuendas putat, vim attrahendi , repellendi, & retinen- 
di planeum , ubi fie fitus eft, «t neque amicam plagam foli 
ebvertat, neque inimicam. —— Interdum addit vim arripiendi f. 
prenfandi, qua prenfatione trahat, repcilat & fecum circumdueat 
«um omni aura ctherea circumfufa. — T'rahendo inquit & repel- 
lendo retinet, retinendo circumagit. Solis autem vi vectorie 
derogare ait inertiam & contumaciam materie planetarum, ut 
demum a proportione (zquilibrio) potentiz motricis ad contu- 
maciam materie dependeat conítantia revolutionis & temporis 

periodici. 


DE, UEGIBVS SIDEREI!S. 337 


périodici. Pugnare, nequit, imer f» potentiam folis & impo- 
tentiam planete, quam inertiam tamen uc. vim. obluctandi fpe- 
&ar, dum flatim addit, utramque foam. habere partem vi&oriz. 
Periodica tempora eff? qualia; quia eademdemper eft ratio virtutis 
ve&toriz univerf» ad materiam elobi. Imbecillitatis radiorum ve- 

'- . &orum gradus p. 5 2 1. petiit ex diverfis intervallis, & renitentia 
minori aut majori, qva proportio tantum ex dimidio refpon- 
deat, & celerior fir in orbita foli propiori, quam remotiori. 
Quz p. 5253 exemplo magnetis, lucis & caloris illuftrat. Re&etamen 
monet p. 524. fgg. materiam & vim folis differre a luce, cujus 
fpecies a fuperficie aut quafi delabitur, ac ut fuperficies confide- 
ratur, cum vis prenfandi corpus ipfum moveat. Luci obílare 
ait fuperficiem opacam , ncc vinci , uü a vi corpus planete 
vincitur, etiam fi fuperficics eclipfi obfcuratur.. Motum lun & 
magaetis fieri fine lumine (proprio) fzitem"eo quoque abfente, 
& defcenfum luminis, caloris & vis motricis non fieri cum diminu- 
tione fubítantie, nec uti ab zítuante fornace, quibus media im- 
plentur. —Nwrpiam enim, inquit, ef fpecies illa mifi im vppofito 
€ occurrente corpore, lucis quidem in ejus fuperficie opaca cjur, 
vii motorig autem in tota corpulentia, in fpatio vero intermedio 
inr folem & fuperficiem non eft fed fuit.,, Si in his non omnia 
fatis funt exafciara: penfitandum eít, in re difficili fundamenta 
tamen acute perfpe&ta effe, & loco attractionis lucisque ipfam 
vim vorticis folaris effe laudatam , ejusque revolutionem una cum 
Íole fa&am. ^ Etfi igitur vibrationes ztheris, lucem. caloremque 
prztantes , infirmari tantüm queunt ,' quantum diftantize qua- 
* drara erefeunt , non tamen fsquitur, ideo & vim vorticis pari 
ratione debilirari, utpote cui non fola fuperficies , ^in qua ille 
fabfíiftant, fzd integra maffa refitti.— Neque tamen in triplicata 
ratione diftantize- decrefcit ejus effectus, uti rationes maffarum; 

' fed uti fpatia, que corpus vi quacunque finita urgenre defcribit, 
duut ipfo motus initio in duplicata temporum ratione, per 
Lemnmia X. Lih. I. Princip. Newton, ideoque vires funt ut fpatia 
QFolfü Phy. Tom. 1.) Uu ipfo 


De caufis 
temporum 
periodico- 
FHHL. 


358 PHYSICAE PART. L. SECT. 1I. CAP. 1I 


ipfo motus initio defcripta dire&e & quadrata temporum inverfe, 
Coroll. 4. & quadrata temporum ut defcripta fpatia dire&te-& vi- 
res inverfe, coroll. ., & fubtenfa evanefcens anguli conta&us in 
curvis finitis eft ultimo in ratione fubduplicara fubtenfe arcus 
contermini; Lemma XI. ibid. Unde triangula re£tilinea per tan- 
sentes & chordas curvarum formata, funt ultimo in triplicata ra- 
tione laterum tangentium, & in fesquiplicata normalium ad ca- 
thetum  tengenrem bafium coroll 4. ita & in curvis orbiris pla- 
netarum vel generatim fatellitum majorum fiderum vires vorticum 
funt ita comparatz, ut tempora periodi equentur fesquiplicate 
diítanriarum mediarum rationi, ideoque quadrata temporum z- 
quentur cubis diítantiarum ($. 357. fe4.). — Idcirco fi annus no- 
fter eft — 1. & quoque diítantia fole — r; habetur r? — r^. 
Que quomodo ad tempus & axem erbitz diftin&e notandum & 
eruendum adhibeantur, patet ex $. 55 8. 


$ 378 

Quod ad caufas proportionis periodicorum temporum attizet, 

eas Keplerus iz Epitom. /Ajlron. p.350. fóq.. 4 fPatuit. Y) itineris lon- 
gitudinem, 2) pondus vel copiam materize transportandze, 3) for- 
tirudinem gradumve vis motricis, 4) molem vel fpatium in quod 
explicatur materia vehenda, ficut inquit, in molendino fit, cujus 
rotam circumagit fluminis impetus, ut quo latiores & longiores 
alas, tabulas feu remos rote affixeris, hoc majorem vim flumi- 
nis, fufam per latitudinem & profundiratem ruentis in machi- 
nam derives: fic eriam fit in hoc cceleíti vortice ruentis in gy- 
rum ípeciei (vis) folaris , quae morum caufatur , ut corpus, 
quo fuerit fpatiofius (propius foli), hoc latius etiam & profun- 
dius occupet vim moventem, pro latitudine intelle&am, hoc ce- 
lerius etiam czereris paribus provehatur, hocque citius iter fuum 
periodicum abíolvat. Jam, pergit, itinera planetarum in orbi- 
bus funt in proportione intervallorum fimpla ( v.c. uti radii ad 
circulum) at pondera f. copia materie in planeds funt in pro- 
portione 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 339 


portione intervallorum dimidiata, ut femper , qui altior eft, plus 
habeat materie, eoque tardius moveatur, & plus temporis in 
periodum füam requirat, cum jam ratione itineris plus temporis 
poícat. Sumta enim diítantia media proportionali b inter duo- 
rum planetarum a & c diftantias a fole (vel centro virium), ut 
b fe habeat ad c qua diflantiam uti copia materia in a ad eam in 
c: compenfànribus fe in diverfis planetis caufa 33 & 4'*j fimpla & 
dimidia intervallorum proportio conftituit proportionem fesqui- 
alteram; itaque periodica tempora funt in proportione interval- 
lorum fesquialtera (fesquiplicata), ut, fi fint continue proporti- 
onales diftantie decrefcentes c: b:: a: 1, erit I: c uti perio- 
dus planete in a ad alteram planete in c. 


Newtonus in fcbol. ad prop.9. Lib. I. Principior. fcribit: in matheft 
inveftigandze funt virium quantitates & rationes ille, que ex 
conditionibus quibuscunque pofitis confequuntur: deinde ubi in 
phyficam defcenditur, conferend: funt ha rationes cum phzno- 
nomenis, ut innotefcat, quznam virium conditiones fingulis cor- 
porum attrractivorum generibus competant. — Et tum demum de 
virium fpeciebus, caufis & rationibus phyfieis tutius difputare lice- 
bi. Non quidem ipfe aufus eft, illas virium fpecies & caufas 
eruere, fed Philofophis illud reliquit excutiendum, utrum art- 
tra&io, quam vocat, f. conatur, quo feruntur ad fe invicem fit 
4 conatu (infito) corporum fe mutuo petentium, an ab actione 

-— etherir aut C£ aris. — Keplerur ergo jam tum longius progreffus 
eft in hoc fcratinio incepto faltem, in quo que de pondere pla. 
netarum affert, cum premiffo illo monito p. jio. intelligenda 
funt, globos ccleftes, non ita effe graves, uti aliquod in terra 
faxum dicitur grave , nec ita leves , uti penes nos (flamma) 
ignis. — Quibus verbis refpicit perpetuam planetarum in cclo 

'egitationem & commorationem in orbita fua, que in faxa no- 
ftra & ignem non cadunt, Sunt tamen alia de gravitate a New- 
| Uu 2 tono 


$40 -  PHYSICE PART. I. SECT. IT. CAP. 1l 


Plauctarütn 
vir centri- 
peta am fit 
gravitas? 


tono tradita non omnino filentio pretereunda. — Conf. allata eir- 
ca finem mot. $. 577. , z 
($$ 379 


Tlluftri Nz»wtozo. placuit, vim centripetam attractionemve 
planetarum ,. appellare gravitatem, Pripcipior. Lib. HII. prop. 4. 
ubi oftendit, lunam vi gravitatis retrahi fernper a motu rectilineo 
& in orbe füo retineri. Conf. fupra $.296: Quod prop. j. ap- 
plicat ad circumjoviales , circumfaturnios, & circumfolares & 
coroll. 1. concludit, gravitatem dari in planetas univeríos, & ef: 
Íe mutuam , itaque planetas in fe mutuo graves efle feque mutuo 
attrahere. Coroll3. Ubi in fcholio fubdit: Hactenus vim illam, 
qua corpora cceleftia in orbibus fuis retinentur, ceztripetan ap- 
pelavimus. Eandem jam gravitatem effe conftat, & extendi 
debere ad omnes planetas. Licet igitur in verbis fimus faciles, 
non apparet tamen nifi generalis convenientia vis centripetze pla- 
netarum cum vigravitatis, quae huc redit. Luna dum media 
a terra diflantia gaudet, 60 radiis terreftribus:diflat, & tum ar. 
cus, quem luna fingulis minutis percurrit, finus verfus eft pc- 
dum parifienfium 15. digiti unius, lin. 12. — Quz vis dum pro- 
pius accedendo ad terram augetur in duplicata ratione di(tanti 
inverfà, prope terram defcriberet 6o*. 15'. 1^. 15/". — Sed ea- 
dem vi gravia in terram defcendunt in media inter aequarorem 
& polos diftantia, uti Parifiis lapfus gravium intra 1^^ abfolvit 15". 
1^. 12^ Vires igitur lunz centripetas fimiles & aequales effe 
vi gravitatis corporum, & cadem lege f? exferere, ideoque ean- 
dem habere caufam, & vim effe eandem concludit. Enim vero 
1) vis gravitatis in aére & ethere nec vi centrifuga ad primum 
lapfus exordium reftringitur, fed non quiefcit in motu fuo, nifi 
attacta fuperficie globi, in quo centrum gravitatis haberur, aut 
ipfo gravitatis centro, modo nil obítet. 2) Eadem in hbero 
aére & aethere, non manet in folo primo lapfus gradu eoque a- 


quali fomper,. fed acceleratur in dupliceri diftantio ratione ; - 


quod 


Pe" a al 


DE LEGIEVS S$IDERE! S. 541 


quod in planetis haud contingit, cum tamen in vacuo, ubi mi- 
. hil corporei eorunr motui téaquavelfal obflar, moveri flatu- 

antur. 3) Aflnirs in lege diflantiarum quadrata inveríe obíer- 
vanda ex generali convenientia & communi n&turce corporee in- 
cole potius quam ex proprietatibus oraviratis proficifci, cum ea- 
dem in lucem, calorem, fonum cct. cadar. | Preterea quando 
gravia impediuntur recta defcendere in fluido aére, vel athere, 
moventur in parabola vel ei affini curva, non in elüipfi, uti plane- 
te; & fpatia percurfà funr nti quadrata Asp Rod i.e. in rati- 
one duplicata non fesquiplicara ($.177.). 4) Duplo velocio- 
rem fore defcenfüm,- fi vis centripeta planetarum diverfà foret 
a gravitate , ; nititur precaria hypothefi, fi cum ea vi centripeta 
conjunéta foret gravitas & utraque tantundem valeret. — Suffi- 
ceretne propterea, adquieícere in virium centripetarum. fimili» 
tudine, quam illas pro eadem cum gravirate habere, uti vis ma- 
gnetica ele&trica, eaque qua lapis in funda retinetur? Vim gra- 
vitatis autem a vi magnetica differre docet. coroJJ. 5. prop. 6. L. 717. 
Principior. quia poteít in eodem corpore intendi & remitti, nec 
quantitati eft proportionalis, & decreftit fere triplicata diftantice 
ratione. Sed & vis inerti eft materie. quantitati proportiona- 
lis, nec.tamen oravitas coroJ. 4. ib;7. etfi rurfus conceditur co- 
voll. 1. prop. 7. ibid. amra&iones magneticas & electricas ( ut plu- 
rináum f. ceteris paribus) componi exfingularum partium vi, & 
ma(Ize proportionalem effe. Con£ Defizit. 6. Lib. I. 


Obverti his potet, vim gravitatis planetarum non poffe re&a tendz- 
read umbilicum fue orbite, propter vim centrifugam ipfis u: 
exortu impreffam, femper obítantem. - Sed fi vis impreffa non 
eft, nifi finita actio in corpus exercita ad mutandum cjus ftatum 
per Zefin. 4. Lib. E: ipfa, quia a&tio non eft vis, dici vis nequit, 
fed fola a&io, poít actionem non permanens in corpore, uti in 
explieatione diferte dicirur. — Additur quidem, vi inerti novum 
fatum perfwverue, — Sed quoque inertia non elfst vis fed. ftatus 

Uu 3 1 quietis 


442 PHYSICAE PART. L .SECT. (1. CAP. "SN 


De ponderi- 
bur. planeta- 
TUM quid 

babendum 2 


quieris vel motus, quando vis impreffa eft fola a&io & motus, & 
eadem vie motum confervare & continuare folet, quae producit, 
ut fi vis aque, ventive molendini rotas mover, eadem & conti- 
nuat earum motum; & fi elater vel appenfum pondus horologii 
roias movet, ab eodem quoque eft motus produéti f. ceepii con- 
tinuatio. Objici poteft pendulum in motum adactum uno im- 
pulfu, & corpus projettum. — Verum horum & fimilium mo- 
tus partim paulo poft impulfum ceffantem ceffat, partim dum 
continuatur aliis impulfíibus debetur, uti infra patebit. — Viden- 
tur illa terriculaménta. cometis olim affita, novo opinionum de 
gravwate commento in aftronomiam & Phyficam revocari, € 
quibus folide erant profcripta. 


$. 58o. 

Gravitatem in planetis f. ideribusque davi eatenus conflat, quate- 
uus eoru partes indivulfé invicem cobereut eque ac partes tellu- 
ris ($.233.)5 fed quatenus actio quaedam eorum in f? invicem 
obfervatur, hanc pariter a gravirate effici haud eque pronum 
eft colletu, ($. 579.) & multo minus id certum dici poteft. 
Forte dc bis itidem fentit ac. de guttis pluviis , €? [ua vit aris 
equa. comprefhone conffriis. 1d vero concedendum eft, fidera 
homogenea, qui circa eundem umbilicum orbitas fuas habent, 
inter fe connecti & in fe invicem agere ope vorticum gyranti- 
um, adaliorum fuperficiem alidentium & confligentium , qui 
confli&tus cum equilibrium i inter vires centrales fervat, tum ex- 
cefíu fuo morus in orbita, & in aliis majori vis & pernicitatis 
gradu mutationes ,. impetitiones & compretliones quasdam pa- 
rit, cum effectibus, qui inde refultant ($.377.).  Futuris au- 
tem obfervationibus vel confirmanda vel refutanda funt, qui ex 
indole graviratis ad vim centralem fiderum phenomena eorum 
praítanrem, a Newrtono translara funt ob aliquam communita- 
tem ($& 379). Scilicet zquabilem arearum deítriprtionem in 
otbita fiderum re&e confiderat, ut indicem centri, quod vis 

illa 


DE LEGIBVS SI!DEREIS. 343 
illa refpicir,- quaque in orbita retinetur L7/.Z. propo 53. Quse pro- 
pof: 2. applicans ad orbitam circularem, docet, vires corporum 
in diverfis orbibus effe inter fe, ut funt arcuum fimul defcripto- 
rum quadrata applicata ad circulorum radios, quod fymbolice 
- | A a RUM 
fic notetur: V: v— e Cumarcus illi fint ut celeritates corpo- 

] r 
rum, vires funt in ratione compofita ex duplicata celeriratum dire- 
PBPIUS. i . Ke ue 
éte, & fimplici ratione radiorum inverfe, ut fit V: v — —: —. 
? ? r R 


Tempora quia (urit in ratione compofita ex ratione radiorum di- 


- ^ REB 
recte & celeritatum inverfe, funt V: v — mures UR«'Er 
t 


t Tq" : e i n 
-— —: —. Sitempora fünt equalia, nempe T^ — t£, erit V: 
R 
v—R:r,&t: T. — Si tempora & celerirates funt in ratione 


2 


R : 
fubduplicata, eft V— v. Nam C: c'— E —&ÍíüT:iti- 
2 t 


VR reti fmRirIIE:U. 05V. conma 
Si rempora periodica eflent ut radii, forent celeritates aequales, 


pars xr ; 
EVI — — r: R. hoc eft, vires ut radii reciproce, — Si 
r 


vero tempora funt in ratione fesquiplicara radiorum ,  & pro- 
prerea celeritates reciproee in radiorum ratione fübduplicara, vi- 
res reciproce erunt ut quadrata radiorum, & contra. Si T: e£ 
1 Nt r fioe 2. 

ETE. cioe o cT mmu: Er fi C': 
eu raeur RES DU Hnc Sv —PRY RU 
CUpENUOC:JOEETRIUE Racer ROSESEOSSGCRH E 
T.r. Que Parte 1/7. applicans ad planetas , afferit propof. T. 
planetarum gravitatem in -omnes effe reciproce ut quadratum di- 
flantiac locorum a centro, & proportionalem materia in iisdem, 
ideoque 


$44 PHYSÍCE PART. L SECT. IL . CAP. IL- 


' 
ideoque ut vires centrales & quantitates materie, quee per eas 
dem urgentur, (quia pondera corporum in terra undique aequa- 
liter a centro diftantium fünt ut. quantitetes materiz in iisdem & 
planete cujusvis gravitas componitur ex oravirate omnium ejus 
partium). — Er propof. $. fà materia duorum globorum in fe mu- 
tuo gravirantium undique in regionibus , equaliter a centris eo- 
rum diiiantibus, homogenea eft. pondus globi alterutrius in al- 
terum reciproce fore ftatuit, ut quadratum diflantiz inter cen- 
tra Inde coro/..:. comparat inter fe pondera eorum in diverfos 
planetas ,* & ex temporibus periodicis Veneris, circumjovialis 
extimi, circumfaturnü quarti, & lune, collatis cum mediocri 
diftantia Veneris a fole & elongationibus maximis heliocentricis 
a centro Jovis, Saturni & Telluris, — $84, 16"; 5', 4^, & 10/, 
53^; concludit, cerporum equali t7 a centris foliy, Jovis, Sa- 
turgi C? Torre equaliter diflaztium: pondera effe in folem, ca- 
ferosque 3, Ut I, zós» 3e:r» ranzgz C àuclis vel diminutis di- 
flantiis pondera equalium corporum in Solem, Jovem, Satur- 
num, terramque in diílantüs efie 10000, 997, 79I. & 10g. 
ab eorum centris, atque ideo in eorum fuperficiebus, fore uti 
10000 in O, 933 in2t, 529 in 5 & 435 in terra. - Coroll. 2. 
infert quantitatem materie in planetis eff? ut eorum vires in ze- 
qualibus diftantis ab eorum centris, ideoque in 9 — 1, in 
25115, in b ql, ind utQz22;.. Si parallaxis folis foret major 
vel minor 10^ quantitatem materiz terreflris auzendam minu- 
endamve effe in triplicata ratione parallaxium. | Conf. z/zdeim 
zote Calaudrimi. —— Coroll.3. denfitates planetarum diverforum 
efle ut pondera directe, & diametri fpherarum inverfe. Quare 
pofitis predictorum: diametris ad fe invicem ut 10090, 997, 
791,& 109; & ponderibus in illos ut 10000, 943, $29 & 
435, denfimares fore ut 100, 941, 67 & 400 ubi monet, den- 
fitatem terre hic nog definitam effe ex illiquida folis parallax, 
fed accuratius e parallaxi lunae. .. Coro]. 2. addit, denfiores effe 
planetis minores cateris paribus , & denfiores foli propiores, 


" 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 545 


'ut pro gradu denfitatis calore folis illi refpondente fruantur. Ita 
lucem íolis, cui calor eít proportionalis, feptuplo denfiorem 
efle in orbe Mercurii, quam apud nos, & feptuplo majori folig 
acfítivo calore aquam ebullire, fe thermometro deprehendifie. 


Si thermometro Fahrenheiriano calor xítivus habet 90 vel 96 gra- 
—' dus, & aqua cbulliens 212 vel 218, non nifi 215; major foret 
calor ebullitionis aqua calore xílivo. —Sed refpicit hic NeWronus 
ad fua experimenta , & Tranfacf. philof. No. 97. memorata & 
270 exhibita, ubi fcalz initium fit à pun&o congelationis, & in 
wílate calor ponitur — 4 — 6. calor fani hominis pariter atque 
avis incubantis — 12, & ubi aqua vehementer cbullit — 3 
Jam medium iater 4 & 6 eft ; & 5. 7 — 35, ita feptuplo ma- 
jer dici poteft. calor ebullientis aqu: , quam calor folis acftivus. 
Quz fi ad Fahrenheitianum thermometrum reducuntur, calor 
vílivus tantum foret 26 fupra 32 — 58. & 16. 7 foret — 182 
atque I82 p 32— 214. Quam comparationem fi a puncto 
congelationis accuratius inflituiflet, deprehendiflet $8 in 214 . 
nondum ter contineri; & ratione ordinarii caloris in temperata 
regione haud multo plus quam bis. — Ex Kefleri fententia ponde- 
ra ( & copia materie) in planetis diverfis funt in proportione inter« 
vallorum dimidiata, idque ob temporum periodicorum diverfi- 
L tatem. — Ita putat, Saturnum decies remotiorem a fole quam ter- 
ra, decem annis iter fuum effe confe&urum , nifi triplo fere plus 
materie contineret & ponderis, ut 30 fete annis indigeat ad 
orbitam abfolvendam p. 532, Epitom. Aflronom. — Hinc p. 499. 
ibid. folis denfitatem auro circiter parem ftatuit — x80o vel 
1900, Mercurii — 1605, Veneris — 1175, Telluris — 1000, 
Martis — 810, Jovis— 438 & Saturni— 324, quafi gemmz 
duriffime. ^— Sed non eft illi vitio dandum, fi in celo amplif- 
fimo non ubique Argus fuit, cum etiam nunc multa futurz zta- 
.tis induftrie fint relinquenda. — Abundet igitur in his tantisper 
quisque ingenio fuo. ld a priori liquet, cuique planete vel 


QFolfái Phy. Tom. 1.) Xx éircitori 


546 PHYSICI PART. L. SECT. II. CAP. II. 


circitori globo fuum locum , fuam orbitam , fuam denfitatem. 
fuum partium fitum, motum, calorem, lumen apprime convenire, 
zque ac telluri, ad omnia que in ipfo dantur quam plurimum 
perficienda, & gloriam numinis ibidem maguifiee & ampliffime 
illuftrandam. . Quz Hugenius in. Cofmotbeoro , aliique conje&ta- 
üíunt, ea in medio relinquemus. 


$. ss. 
Quid fit pro- Propagatio lucis vocatur pernicitas motus ejusdem & 
pagatio €&" — alervatio. luminis fiderum vocatur apparens mutatio pheenomeno- 
aberratio/ xum fidereorum ob. luminis fuccetfivam propagationem, & tel- 
jucis 2 Iuris in fua orbita progreffum interea, dum obfervationes fiunt. 
Una enim cum terra movetur aftronomi obfervantis oculus, ut 
dici nequeat, illum ex eodem loco conftanti in calo fidus fpe- 
tafe, etfi manet in eodem terra feu fpecule: füm loco. Eft 
illa quidem. exigua, ut brevi temporis intervallo animadverti ne- 
queat , fed fpatio "timeflri , femeftri vel annuo , ob infignem 
terre in orbira fua loci mutationem redduntur differentia obfer- 
vabiles, ac mutare pharnomenorum leges videntur fültem. qua 
tempus. 
Occafionem illius velut retardationis lucis & more, que propagatio 
lucis & orta hinc aberratio vocatur, obfervandz A. 1668 — 75 
praebuerunt. B. Cel, Olao. Reemero intimi. circumjovialis eclipfes, 
qua initium aut finem. prafertim, ls enim fingulis 423 horis 
orbitam füam emeütur, & ad eundem ejus locum revertitur. 
jam poft 4o peragrationes orbirz- fux vicinior antea , tellus 
multum a priftino orbite fuz loco ab eo & Jove receffit, ideoque 
tum. tardius folito: videtur umbram. Jovis. fubire at egredi Jovis. 
faelles.. Quod non amplius fit, quando tcllus Jovi ruxfus appro- 
pinquavit: Vid. Hiflor. Academ. Scient. Parif. A. 167. avt. X. 
p.148. & Epi: Remeri ad Hugenium. 16777. data in Pet. Hor- 
vtbovii Operum T. LLL. p.uaz. (eqq. Ubi & ad dubia refpondetur. 


$582. 


DE LEGIBVS  SIDEREIS. 547 


DU 0$ 5582. 

Primum, quod ex fucceffiva lucis diffufione oritur pheno- Lucir Plane- 

menon , eft hoc, quod planerarum phaenomena non eodem raruy potis 
tempore à nobis obfervantur , quo contingunt reapfe, fed eo pergix. 
rardius quo major eft obfervatoris ab illis in terra diftantia. 
Uti enim omnis motus fit & non poteft non fieri in tempore 
($.649. Ozto.), fic &lucem, qua in motu eo confiftit, in 
tempufculo quodam. ($. 172. Cofinol.) cerra pernicitate abfolvi 
oportet Jam cum aphelium & perihelium toto axe orbitze a (2 
invicem diftent, eclipfes fàrellitis Jovis v. 9. tardius contingere 
videbuntur, quando terra eft in aphelio, quam dum propinqua 
eit Jovifuo perihelio una propior. Generatim, quo longius 
planete a fe invicem receffere, eo tardior, & magis anomala vi- 
debitur eclipfis a lege fua vel tempore ordinario. Id quod & 
de aliis phanomenorum obfervationibus cidoribus in vicinia, 
tardioribus in multo majori diflantia valet. Pernicitas hec lucis 
reflex: vel debilis tanta deprehenfa eft per obfervationes eclipfi- 
um dictarum, ut in difílantia 10000 vel 11000 diametrorum 
rerrz a Jove octo circiter minutis tardius appareret emerfio íà- 
tellitis ex umbra Jovis, prafertim cum is A. 1672. eíIet. in fuo 
aphelio, quam aétu contingit, & dum tanto propior obícrvatio 
e(Ie poteft. ($. 341.). 


Confenfum faum Rcemero dedit, quia una eum ipfo obfervaverat 
retardationem, Picartur, & qua obfervationes quoque Ca[f;iur, 
qui ratione AU dubius a Reemero diífenfit. — Quod in reliquis 
éircumjovialibus idem obferverur etfi alim irregularitatis caufz 
accedant , docuit Cel. P. W. i'argentim in Alir Acad. Svec. 
1744. p. 126. feq. verfion. german. Adftipulatus quoque eft 
poft communicatas a; Remero obfervationes & rationes ceteras 
Hugenius, Hallejus, du Hamcl aliique. .Ipfe quidem Reme- 

rus A. 1676. exiftimavit rr vel 10 minura horaria tardius, 
quám exfpe tara erat, conügife emerfionem, — Vid. N. ij. Phi- 

ug Xx 2 lef 


Quantum 
inde locus 
planetarum 
videatur 
mutatus ? 


348 PHYSIQJE PART; Ll. SECT. 1I. CAP. II 


lof. Tran[act. p. $53. & Epift. ad Hugen. cit. — Sed illa poflero 
tempore exactius definita funt, — Hugenius in fua ad Reemerum 
daia epiftola, fi 22 minuta requirantur pro axe orbite, terre- 
flris, quem 12000 diametris terre «quiparat , percurrendo, 
amputat, uho ups fecundo lucem 10 diametros terreílres 
pervolare. | Sed fi o&o minutis 10000 diametri terréffres ab- 
folvuntur , quovis fecundo viginti & $ vcl2 diametri erunt 
emenfe. Hinc lune lux per triginta diametros ad nos veniret 
intra fesquipulfum arterie vel ferupulum hore fecundum 12, & 
ad diamgtrum terre emetiendum. circiter. 3 "^. requirerentur. 
Quolibet quarto fcrupulo illa lux abfolveret 9 milliaria germa- 
nica, & quolibet tertio 5735; unum vero zie 6i; fcrupulis 
quintis pervolaret , dimidium tribus, fextam ejus partem vel 


3793 pedes pari. unoquoque, nifi alia phenomen caufa repe- 
rur, 


Deinde quo tard/ur planeta vel alius circitor celeffír dido i 
eo minus quoque videtur in illo, quo revera eff loco. Lacus fide- 
rum determinatur eorum latitudine & lonoitudine, h. e. diítantia 
a polo & initio arietis in Zodiaco.  Clariffimus igitur Cleraftus 
panes 4. 1146. in monumentis "dcademie Scieztiarum Parif 

DSi. gd. — planetarum aberrationem apparentem exeutfit, & 
maxi Riu aberrationem longitudinis fuperiorum plinezzrum de- 
prehendit in eorum perihelio. &fimul oppofitione ratione terr; 
inferiorum in conjunctione fuperiori & fimul prope folem. Sic 
maxima vifibilis aberratio Mercurii 19',*. Veneris 15^, 7, Mar- 
tis 37^, *,. Jovis 29", *, & Saturni 27^". — Larirudinis autem 
aberratio ob exiguam inclinationem ad ecipticam perexigua eft, 
ut neoligi poffit v. c. in 9 45 ^, in reliquis vix 1^ affequitur. Solis 
longitudo conftanter 20" aberrat f. minor apparet, quse con- 
ftantià obfervationibus nihil nocet. —Declinatio in «equinoétiis 
2^, $ variare f. major vel minor in altitudine meridiaua effe po- 


teft 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 349 


teft, fed in folftitiis evaneftit aberratio. Latitudo non minuitur 
nifi 14,7 in Y , &augetur in -. Lune aberratio non eft niti $ ^. 


Vix monendum videtur, non agi hic de exigua refra&tione lucis in 
atmofphera telluris, qua altius & citius apparet ortus, quam con- 
tingit, non tardius, cum id res ipfa fatis loquatur. — ld vcro at- 
tendi meretur, nom agi hie, nifi de luce folis mutuatitia, ca- 

que reflexa , & adeo debilitara , uc nihil caloris ne quidem in 
tanta vicinia det, qua gaudet luna ratione telluris, $. 284. quam 
fesquifecundo abfolvit. Nec tantum reflexa a planetis lux calo- 
re caret, fed & lux ipfa tam debilis eft, üt licet luna major effe 
in terra videatur quam fol, ejus lux tamen manifeíto plurimum 
infra folis fplendorem relinquatur, & ne in foco quidem ingentis 
fpzculi cauftici ejus fulgorem emuletur vel exzquet. 


$. 384 

Si comparamus hanc lucis mutuatitii pernicitatem cnm Quante ma- 
ill, quam in motu planerarum notavimus, tellus in orbira fuo jo» fi perni- 

motu medio intra fecundum 53 milliaria germanica expedit ($. ciza /ncir, 
272. 9t.); Mercurius 6 ($.337.); lux qua eodem tempore 20 quam terra ? 
diametros relluris abfolvit (S. 381.), vel fecundum alios 22, pri- 
ori cafü 9440, pofleriori 10389 vicibus fuperat pernicitatem 
telluris, & Mercurii illo cafus 900, hoc 64667 vicibus. Silux 
mediocrem folis a terra diftzntiam permeat octo minutis horz, 
ad peripheriam circuli hoc radio" deftripti abfolvendam infüme- 
fér 2. 8.314159 — $0 minutis. Quam dum tellus emetitur 
565 diebus, 5 horis, 49 minütis, & ob praceffionem «qui- 
noctiorum interim accedentem 5 o": pernicitasterrz ad lucis per: 
ficirarem reperitur — 1: 10464. (Vid. Euri Propazatio hucit 
$.3).  Poteit igirur pernicitas lucis numero rotundo 10000 

vicibus major ftatui, quam medius terre in orbira fua motus. 

- Si hanc lücis pérnicitárem pofterorum induftria veram deprehendet, 
quia omnis moius fit in tempore, pares temporis multo iis mi- 
Xx 3 hores 


^ 


3509 . PHYSLICIE PART. i SECT. IL. CAP. II 


nores concedende erunt-illis, quz ex motu terre aliorumque 
planetarum in fua orbita relinquuntur, — Nempe fi tellus quovis 
fexto fcrupulo — horz parte 4665 6000000"" lineam circiter 
parifinam tranfit ($. 272. zot.) lucis perniciras eodem tempuf- 
culo 10000lineas, iraque quovis fcrupulo octavo, qui eft unius 
pulfus arterie pars circiter 4665 6000000, 2; lineas parifinas 
pervadere. Quam perniciratem fere incredibilem fi quis dicat, 
non multum refragabor. Solicitins ramen id expifcandum, & vel 
— füabiliendum vel emendandum effe in pofterum profitebor.: Cum 
ex celeritate & maffa vis ipfa zítimerur ($. 420. feq. Cofmol.): 
poteft ex celeritate ejusque fubrilitate erui vis etheris ($. 177. ). 
Sic & cel. Dan. Bernoulli cum Eulero vim elafticam in pulvere pyrio 
100005 majore vi gaudere pondere atmofpharico ftatuunt, 
Vid. Pujur notar in Robinii Pyrobologia p.153. ! 


$ 385. 
Cur eadem Quee de propapgatione & aberratione lucis planetarum, in- 
fratuenda clufis fimul cometis, hic traduntur, eodem 4uoque iz ceteris pla- 
fint. in. aliis metis primariis & Jücuudariis ac cometis valere, ratiomes eedem do- 
circitoribur, cent , quibus bec nituntur , queque ibidem-non minus locum 
&? cur 4lia habent, quam in tellure ($.382./07.). llla tamen ibi aliter ha- 
diverfa ibi? bere liquet, qu: aliis nituntur rationibus determinationibusque 
(S. 340. 342. feq.) - Sic planetis, lunis& cometis alia eft axis circa 
quem revolvuntur relatio ad fidera fixa, alii quoque ipfis funt in 
cclo poli, quam noftri poli eclipticae. Hinc & phenomena 
conftellationum, ortus occafusque ítellarum fixarum & planera- 
rum eatenus ipfis alia effe debent, quatenus illa a polorum diyer- 
fitate dependent. Cum vero propter eundem finem ultimum 
circitores illi exiffant, eosdem quoque ufus vite, habirationi & 
perfectioni rerum viventium caeterarumque ibi optime profpe- 
. yandarum praeítare haud abs re colligitur ($. 329 & 371.). 


Nemo, fcribit Hugeniur in Cofmotbeoro p. i8. fcq. negabit, & formam, 
& 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 35$EF 


: 

& vitam & erefcendi generandique rationem in: flirpibus animan 
tibusque majus quid effe magisque mirandum, quam corpora vita 
carentia, quaniumvis mole confpicua fint, vclut montes, ru- 
pes, maria. Patet etiam in utroque viventium genere multo 

- aliter longeque expreffius cerni divine providentiz "intelfizenti ig- 
que preftaniam. - - - - Quod igitur: in planetis nihil aliud, 
quam vafte folitudines, corporaque inertia & inanimata: reperi- 
antur, atque abíint ea, in. quibus clariflime certifimeque archite- 
&i fupremi fapientia elucefcit: haud dubie multum: dignitate & 
r pulchritudine concedent telluri noftre , quod rationi adverfa- 
tur. - - - Erant igitur ibi corpora motu przdita, feque ipfe 
moventia neque his, quz in terra funt ignobiliora ,' ideoque 
erunt animantia ;; inde & herbe, humores, & cetera, unde a- 
lantur, cum: dubitari nequeat, quod luce & calore folis gaude- 
ant & foveantur, cujus radiis non fecus. ac tellus. noftra pateat. 
Cartera in ipfomet legi poflunt. 


$.. 386. 

Dieredientes hinc ad fiellas fixas, quas proprie luce gau- Lex: quietis 
dere (S. 237) noftra ztare nemo fanus negabit, earum inter fe ve/ quafi fr- 
conítans fitus. docet, illarum nobis oblétvahulenm: motum vix da- xarugr. 
ri, nifi vel apparentem tantum ob pracetlionem &quinoctiorum 
($.324-)5 velterrae in orbita fua motum ;; vel lucis forfan pro- 
grellionem &aberrationem ($. 382. ///4.) ,, xm erunr, fed. qualis in: 
fole flatuitur, & vel obfervationibus nondum patet: ($. 320.) 

. vel communis tantum, aut fi proprius poft longa demum fecula 
nofcendus ($.350.). Ea propter fixcrum nomen merito reti- 
nent ($.238.). Sapient ergo cor:filio ea ipfis lex fcripta dica- 
- tur, ze fuis loczt ad fenfum. dimozeaztur ,. fed eodeu veluti cali lo- 
€o dil xe quafi quiefcazt. — Care & fitum inter f& circiter eun- 
dem fatis fixum fervant. Lex ergo ipfirum videtur effe lex ap- 
parentis quietis in c«lo, cum circitoribus prefcripta fit lex mo- 


tus fiderei , ob fapientes utriusque fines, ufüsque. — Si quid 
mo- 


Rationes fix $ 


fere fitus. 


352. PHYSICAE PART. L, SECT. 1l. CAP. IL * 


motus perexigui in ilis datur, de hocin pofterum erit flatu- 
endum ($. 350.). 


Sapientiam in confilio facile agnofcent , "quotquot recordantur, 
quem ufum habeant fixe in obfervandis locis planetarum, co- 
metarumque infua orbita, determinandisque ipíis inde orbiris ; in 
locis terrefltribus & marinis accurate defignandis; in aíterismis 
& locis fixarum indicandis; in chronologia, condendis faftis : 
iu arte nautica, cxt. Coroll.i. Prop.14. Lib. III. Principior. New- 
ton ait: quiefcunt ftelle fixe, quia datas pofitiones fervant. 


4 
$. 387. 

Phyficas illiusimodi fitus caufas fere ex natura folis difcimus. 
'Tot enim dantur folis circitores, ut ne quidem Planete omnes 
fecundarii, multo minus comete adhuc numerari poflint. Sed 
hi omnes circumire folem in umbilico orbitz fuze debent. | Uti 
ergo orbitz conftantem fervant fitum in ccelis ita & fol fitum fu- 
um mutare parum aut nihil deber, ne una mutentur orbitz. Pra- 
terea fol tam vaftum eft corpus ($.315.), ut vel ob molem tan- 
tam parum aptus fit ad motum tantz. perniciratis, quanta in pla- 
netis comerisque circa ipfum obfervatur. .Si & partes folis ex il- 
la celi regione circiter fünt colle£e, in quibus commoratur : 
nulla ratio adeft excurrendi ad alias regiones non impeditas, etfi 
gyrandi rationes tum interne tum externe adfunt, quo aflicere 
motus circitorum eosque colluftrare, calore fovere & animare 
poflit. Denique fi fixe inter fe in virium agendi in fe invicem ae- 
quilibrio, quantum fapienter dari potuit ; pofitze funt, flvo mo- 
tu, quo indigent, quiefcere videbuntur. 


Poteft jam concedi exigua , quam in anmuo velut motu folis 
fufpicantur/Newtoniani ($. 520.),' loci mutatio in orbita vix di- 
ametrum folis fuperante. — Interim & inde Mac- Laurip. deri- 

- vandam cenfet nonnullam ecliptice variationem per not. ad $. 
259.  Exfpe&andum igitur eft ab ulteriori a(tronomorum in 
. obfer- 


DE LEGIBVS SIDEREIS. $53 


obfervando induftria, & rite dedu&tis inde obfervationum cau- 
fis, num qua detur revera fitus fixarum variatio, qualein non- 
nulle obfervationes prodere videntur ($. 350. ). 


$. 388. 


Cum felle fixae argumento, ab analogia ducto ($.350), Lex. fixa- 
& quibusdam fatellitum apparitionibus confirmato, totidem fo- zur; regendi 
les effe cenfeantur: officio quoque folari fungi & przeffe in circitorer 
ccelo admittendum erit. — Similis ergo vel eadem lex fixis (cripta /uo». 
effe, qua foli, haud abs re cenfeatur. Solem vero circitores 
fuos cujuscunque fint nominis, die & calore afficere, animare 
& regere intér omnes conftat, cum fola denominatio diveríà vis 
illius, attrahendi, impellendi, & vortice fuo cthereo illos du- 
cendi rem ipfam fàlvam relinquat. — Quare & haec lex agendi fi- 
xarum communis erit, wf pro fuo iz univer/o fitu regant m toti- 
bus fuis perficiantque quam optime quotquot po[Jurt adjunétor fibi 
quoscuzque circitores (S. 371.) pari motus ege (357-feq.), uif 
quid aliud obfervationes funt. doctura. 


Quamdiu obfervationibus nihil aliud de motu circitorum, reliquis 
fixis attriburorum, liquet, nihil dignius divina majeflate de illo 
excogitare poffumus eo, quod in noftro fyftemare folari comper- 
tum habemus.  '"Tamdiu igitur fimilia, quantum neceffaria di- 
verfiratis virium motricium & fiderum ratio patitur , in ceteris fi- 
xis dari re&ius cenfemus, quam fi vel illud, 5o» Jiquet, pre- 
ferremus, vcl quidvis aliud pro arbitrio fingeremus. —— In ifto 
enim cafu folam profiteremur negationem omnis fubfidii, qua 
de fixis flellis ad. illuftrandam Dei gloriam tenenda fint, cogno- 
fcendi, majori przcipitantia & temeritate quam verifimilitudine, 
In hoc commenta ingenii impudenrius venditaremus, chimzras 
au&turi.  Preílat igitur inhzrere iliis, que obfervationibus du- 
cibus innotuere, & fimilitudine manifefta nituntur , donec alia 


.. (JFolfü Phyf. Tom. 1.) Yy phano- 


Unde ft fi- 
xarum lux 
propria 2 


Gonjeéfenea 
de fixarum 
macnitudi- 
ne 


354 PHYSICAE PART. L SECT. Il CAP. II. 


phenomena ifta emendare cogant , que cít Neroni regula 4. 
Lib. IIT. Principier. 
00$ 389. 

Pari analogia quoque. inferendum foret, circitores fixa- 
rum fuis repreflionibus conjunctim fumtis id fixae tanquam foli 
fuo reddere , quod ab eodem accepere, prout de noftro fole 
cenfemus ($.373.). Quoniam fingula, quz in mundo funt, 
mutuz perfectionis caufa una funt & fe invicem excipiunt ($. 
390 & 660. — 92. P.I. Theol. zat.) & ($. $5. Cofinol.), idem 
quoque de fyftemate cujusque fixe valet. — Perficiunt fe autem 
fidera fuo cum fitu, quo aliorum fitus firmatur, & motu, quo 
in fe invicem agunt , ideoque mutua vorticum ad füperficiem 
affri&üone & compretlione ($. 577.) lucem & calorem & mo- 
rum adjuvant & praftant. ($.574./6g4.) . Habebunt igitur fixe fu- 
am. lucem propriam , ut totidem foles, a fuis circitoribus conjun- 
Gin fimntis. Quae fi admittenda funt, fixarum lux propria ea- 
rum fatellitium. una comprobat & extra dubium ponit. 


Si qui potius «thereos globos dicere vellent folem & fixas, haberent 
quod agerent in illa opinione adferenda & a dubiis liberanda, 
cum non liqueat, quo patto ex mero zthere corpora folida , am- 
pliffimo folis globo fimilia, feri poffint. ^ Hoc vero ex rellure 
liquet, illam non effe ex mero. «there coagmentatam , ideoque 


fimili modo & majores globos fieri poffe & probabiliter condi- 
tos. effe. 


$. 390. 

Liceat ex dicto fundamento: de magnitudine fixarum non- 
nihil conje&tare. 57 ffxve fut totidem [oles in. fuis. fyftemaribus. 
($.388:), valla folis smuler, quse im noftro fole neceffaria effe ad 
fungendum fuo officio divino Numini vifa eft, z/sicz quogue con- 
veniet €7. attributa erit, niff probari aliquando poterit, idem & 
alirer obtineri paíle, modo Deum aque decente. — Quotquot 

"A ex 


-— 


^DE 'LEGIBVS SIDERrÍS.' 555 


ex folis vi attrahendi phenomena ceeleftia derivanda effe opinan- 
tur, eamque maflie proportionalem effe cum Newtono fcifcunt 
($.380)* illi lareientur, nili tam vaftum corpus eflet fo], eum 
vi attrahendi tor fatellites effe carirurum , cum quantitas mareriae 
(olaris fit 169, 282 vicibus major eà, quz in terra datur; 3021 
major Saturnina & 1067 major joviali, /Vestozo judice Li^, 7/7. 
propof-$. cor.2. Quid? quod calculo fübducto innoteftit, omnes 
planetas cum füis firellitibus *-. folis complecti, & fi comete 
vel s00**: plus matéri:e continerent, omnes conjunctim folem non 
effe exequaruros. Quibuscum fi conjungimus, quz de pro- 
prie lucis caufis dicta funt ($. 327.); ficcine licebit inferre, 
ftellas fixas, quia propria luce gaudent, itidem effe corpora ad- 
modum vaíta, . & folis magnitudinem aut z'quare, aut füperare, 
aur non multum poft fe relinauere; ingenti cohorte circitorum 
cireumdari ,'& ita compreffiori «there femper lucere? Cum 
Jupiter quantum corpus? ne quatuor quidem: ftipatus circitori- 
bus proprialuce gaudere cernatur, nec Saturnus & annulo & 5$ 
fatelliibus eaudens, etfi in ipfis circeumvolutati mutuo fuam lu- 
cem augere poflint & videantur. ($.340. 77.) 


| & 39r 

Ad hec ulterius corroboranda inquirendum erit in diftan- De 4ifastia 

tiam fixarum propiorum a fole. Propiores merito cenfentur fi- fixarum pro- 

xz, qua primg magnitudinis dicuntur, h.e. qui &in pleni- piorum o- 

lunio ita fplendent, ut planetis circiter cquiparanda fint. Luna /;;. 

vero ftellas non offufcante fulgoze vivido inter omnes emicant: 
Sirius earum. veluti chorum dücit vel yyinceps e tellure efle vi- 
detur ob eximium fulgorem. | Hujus diítantiam ZZugeziur in Cof 
notbeoro L.1I. ingeniofe deducit ex comparatione lucis ejus cum 
diminura per foraminulum & microfcopium luce folari, donec il- 
li par effet, quod vifum eft contigiffe, quando diameter forami- 
nuli non fuit nifi i. lineze f. 2. diametris folis, & in foramine 
globulus microftopicus ;$5 foraminis collocatus. Inde conclufit, 
Yy 2 fi ma- 


356 PHYSIC/E PART. EL. SECT. II. CAP. IL 


fi magnitudo Sirii par eft folari, eum a fole 27,664. vicibus füpe- 
rare diftantiam folis a terra. — Qua ratione fi diftantia folis a terra 
ponitur — 10000 diametris telluris, abeffer Sirius a folis centro 
276, 640co0 diamerris terreftribus. Quam comparationem. 
aptiorem effe patet ea, qua Sirii lux cum. luce planetz longe de- 
biliori contenditur. Conürmatur illa diftantia ex deficiente fere 
parallaxi in apfidibus orbit terreftris. — Videlicet, fi parallaxis 
fix; foret unius minuti — 60^. ea diftaret 3437 femidiametris 
terreftris orbitee,. dum finus 1^ eft ad radium, ut 1: 5457. ju- 
dice Cel. Ca/audriuo ad Neztozi L. HI. propof. va. sot. 1. p.45. 4: IH. 
P.L Qui radius fi equatur 10000 diametris terreftribus, di- 

flaret Sirius 34, 370000 diametris telluris. Jam parallaxis illa vix 
deprehenditur ab optimis obfervationibus 2^ par. . Quo minor 
eft parallaxis, eo longius fixa debet effe diffita. Hinc uti 60^ 
ad 34370000 ita 45^ ad Sirii diftantiam, h. e. 1: 34, 370000 — 
30: But -— -? vel 1031, 100000. Qua cum fidem füperare vi- 


deantur, fümamus orbite telluris radium 10000, & diametrum 
folis 192$8// habebimusque folem diametri fecundi unius 484600 
radiorum orbis magni diftantia. Neque tamen hoc accuratum eft 
($.205. Opt). Sed Bradlejo; celeberrimo Anglorum hodierno 
Aftronomo vera parallaxis vix 1^^ aquiparanda videtur, unde 
fixae diftantiam 400000 & Cel. JPargentiz in Z4&fis dead. Scient. 
Svet. rag. primi tvimeffr. p. verf. german. i31. fdtem 300000; 
Flamflcad polaris ftelle 6^, 730000. vicibus majorem arbirratur 
media folis a terra remotione. Fateor ramen , illam duplo mihi 
videri incredibiliorem, cum cui: bono tanta effe debear, & ob- 
fervationum accurationi ipfe Bradlejus cum aliis acceffum ad ex- 
- cludendum errorem 2^ vix audeat vindicare. De lucis fixarum 
aberratione paullo poft erit dicendi locus. Certurn eft, fyfte- 
mafolare perüngere ula exümum Saturni fatellitem, & ultra 


Ccoine- 


DE LEGIBVS SIDEREIS, 357 


€ometarum uniüs folis noftri circitorum, aphelia — Quare cum 
fecundum Cleraltum Saturni aphelium habeat 185 360 diametros 
terreftres, & fecundum JVertozum P beuom. 2. ac Caffinum diftan- 
tia quinti extimique circumfàturnii fit 23, 3 5 radiorum annuli ejus 
1 h.e. 3624 circiter diametrorum telluris, | fumma oritur in 
aphelio 185, 7221 f. 91 vel rotunde ro diftantiarum mediarum 
folis a terra... De Cornetarum excurfionibus ultra hanc diftanti- 
am nondum liquet. Demus illis tantisper alterum tantum, & 
. excurrent circiter vicies longius in apheliis, quam tellus, & de- 
cies longius, -quam Saturnus cum fua fàtellitum cohorte. Dum 
vaíta Jovis & Saturni fidera cum fuis fatellitibus in fuo motu per- - 
feverarunt inde a condito mundo, cur folitariis cometis duplum 
fpatium illius, quod omnibus fufficit Planezs , debeatur, nec 
dum liquet, nec cur fix:e longius a fe invicem remota effe de- 
beant, quam ipforum fyfítematis circitorum ratio requirit. 


Per Opticer $. 20. feq. fiderum diametri tum. demurn. decrefcunt, 
quando apparens diameter, perpaucorum eft fecundorum, uti di- 
ftaniie augefcunt. — Solis vero diameter apparens eft in mediocri 
diítantia a tcllure — 52^, & 8/ vel 12^. Antequam igitur ad 
pauca fecunda redigatur, decrefcit in eo majori ratione, quam 
crefcentes diffantie, quo major eft hypothenufa quam longior 
cathetus trianguli ad femidiametrum folis apparentem. Hypo- 
thenufa autem hic e(t radius lucisa folis pun&o peripherie, tan- 
quam extremo apparentis diametri, in oculum penetrans terrico* 
le obfervatoris. — Sic in Tellure femidiameter folis in mediocri 
diflania, quam ponamus 10000 partes f. diametros tclluris, 
effe 167. 4^ apparet , quibus circiter 54 diamerri telluris re- 
fpondent ad inflar 6 pollicum apparentes. — Haec cathetus eft ba- 
fis noftri trianzuli, diftania eft longior cathetus; ejus hypothe- 
nufà radius ab extrémo femidiametri folaris margine ad. punctum 
eculi, in quo longior carhetus terminatür conceptus. Hae 
fubienfa prima diílanüe A, addirà sequatur diftantim alteri 

Yy 3 — f£ con- 


358 


PIYSICIE PART. L/SECT: IL CAP. II. 


3 2 * B * * ! LIN . " 
Í. continuare. ultra duplum catheti longioris, in qua anguli di- 
Tüdium f..bafis dimidia — $8'. 27— 27". | Hujus 'Trianguli 
re&tanguli fubrenfa dat. continuationem fecundz diftantiz adden- 


dam ,' in qua baíis tantum 13£*. fub angulo 4^. 14^. apparet. 


ra ulterius pergendo pervenietur ad angulum unius fecundi, 
paullo ante quem hyporhenufa ad fenfum non differet a diítantia. 
Hec quid in receffu habeant, ita patebit. — Quadratum catheti 
longioris 100000000; bafis 54' — 2916. | Subtenfa igi- 
tur — / 100002916 — 10000;$3s, addenda eft priori diftan- 
tie; ur Oobtineatur altera B, in qua angulus tantum erit 8. 2^4 


JR, VRBIS C * € $8 

Quod fier in diflantia 20000 diametrorum telluris & 178—— 
100 

milliarium germanicorum. Si ex hujus catheti, & bafis qua- 


dratorum fumma extrahatur radix quadrata, orictür fubrenfa, 
quz przcedenti di(tantiz B addita, dabit diftantiam tertiam € — 
4ooooo. & 19i miliaria , quia y 4000o2916!£3. — 
20000, 0729 vcl 121 milliaribus: in qua diftantia angulus ap- 
parebit 4^. 1". — Hine ex fumma cathetorum quadratarum 
1600002916, 1769 radix 40000, 0036, in fractione 6 cir- 
citer milliaria faciens, addita diftantie C przber diítantiam quar- 
tam D 800004 fere diametros terreftres, ubi angulus appa- 


ret effe 2^. 1^. 'Sic pergendo patebit, ubi angulus ad 30" di- - 


minutus eft in diílantia fexta, frattiones ob pernicitates deinde 


negligi poffe, faltem ubi ad 8^ vel 4^ diminutus eft in diftantia 
nona, qua fol 2 5 6 femidiametris orbit terreftris abeifet a terra. 
Sed in tanta diítantia tota folis diameter non videretur habere nifi 
73". Ecquid caloris ibi praftare poffet?" Experimenris didici, 
folem apud nos radio per foramen 2 linearum in diametro im- 
miffo in globulum thermometri &lis 57. diametri, ad 2 gra- 
dus Fahrenheitianos adfcendiffe £, qui in libero fole ultra 6 
gradus adfcendebat mane. ; 


Quare folis: officio calefaciendi & diem faciendi ibi ceffante , nil - 


ampli- 


€ 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 359 


amplius ibi ad folem pertinere viderur.- Non abs. re igitur folis 
Éyítema ibi terminari faltem in confinio effe exiftimetur. | Si enim 
fol in Jove ex Hugenii im Co[matbeoro p.89. fententia quintuplo 
minor videtur, quam apud nos, & calorem vigecuplo & quintu- 


plo minorem ceteris paribus ibi daret ; habebit ibi fol in dia- 
metro apparente non nifi 62 minuta vel 2*. lineas & caloris gra- 


dus zílivus non foret nifi 22 — 33 Fahrenheitianus, quem: pro- 
pe fummum frigus Zonarum terre temperatarum effe novirnus. 
Siin Saturno, eodem judice, tantum centreíima pars pars cjus*eft 


lucis folaris, qua nos gaudemus , quia luci refpondet calor, & 


circiter C fub angulo 31 minutorum apparet, calor ibi xítivus 
non foret nifi 725  Loftét quod eflet eelu. 1o gradibus füperans 
Fahrenheitii imum (0), nifi gyro conciiadiore, annulo cauftico. 
& fatellitum compreífu ztheris fupplereiur calor, quantum opus 
eftilic. Verum his remediis, &fíimilibus in Jove, cavetur, ne 
noceat inopia lucis calorisque,. fed potius far vivida luce, & no- 
bis lucere in tanra. intercapedine cernantur. — Quid aurem. futu- 
rum fit in cometis,' veluti anachoretis caleflibus, fi tantum fe- 
decies. longius. a fole abirent, quam tellus in :quino&iis, folis 
diametro ad 1^ redatfa in fpecie apparente, facilé eft conjectu, 
nifi nimium extendimus legem  diminutionis diametrorum, lucis 
& caloris, vel nifi brevius iliis eft iter annuum, ac nobis per- 
fuademus. Quid ergo? Vix aliter opinari per ea, que experi- 


mur, corporum ccleítium attributá, poflumus, quam fyítema 


folare forfan ultra decem orbis magni diametros nom patere, ibi- 
que poftremo ejus vorticem vim fuam cum cireumjcelis vorcici- 
bus.mifcere, zquilibritare. tolli, faltem: lucis vim ica debilitari, 
utibiin coriflictu. & confinio. evanefcar, neque ordinariis vie 
haud impedite legibus amplius obtemperare.pofít. | Objc&tio 
a vorticibus planerarum & circitorum quorumque in eodem fy- 
ftemate. gravitatis communis petita non. feriret diverfa vortieum 
fyftemata, legesque nondum: exploratas, non tamen fine quadam 

o veri- 


De fellis 
prima 
magnitudi- 
nis. 


360 PHYSICE PART. L "SECT. IL. CAP. II. 


verifimilitudine e preítru&is principiis divinandas , obfervatio- 
nibusque aptis corroborandas. 


| $. 392. 

Stellas prime magnitudinis circiter paribus intervallis a fole 
abeffe preter prejtantiam fplendoris confirmat 6? numerus earum t. 
Si enim ponimus globos circiter equales eequalem medium cin- 
gere vqualibus fere a medio intervallis, vel & ipfo contactu : 
quatuordecim, vel fi aliquatenus magnitudine differant ,  quin- 
decim eum circumdabunt: prout cuique inituro calculum 
157, 3*- 

300 

numerantur ftelle primi ordinis fplendorisque. In Zodiaco funt 
Palilitium ( oculus Tauri), cor leonis f. Regulus, Spica virginis & 
cor Scorpii ; verfüs auftrum Sirius, Acarnar, Phomelhaur, Regel f. 
pes Centauri & canobus; verfus boream cathedra, capella, ar- 
éturus, Procyon, & aquila. Equidem non omnibus in hac afti- 
matione idem videtur, cum fint, qui & Humerum ac Pedem 
Orionis, caudamque Leonis illis accenfent , aquila , cathedra Caf- 
fiopeje & pede Cenrauri omiffis. — Vid. Strauchii JAffroguofía 
p.49»  Sedteftor partim oculorum ufüm, partim diftantiarum 
rationem. Uti Jupiter inter Planetas mole & gyro fuperat alios: 
ita diverfitas fplendoris fixarum partim a celeriori gyro, partim 
a mole aut natura materie nofci poteft. His fecundum nudos 
oculos in diametro tribui dicuntur 2/ fere a Strauchio, l.c. cum 
vix Jovi dimidium circiter minutum implente per micromerrum 
aquiparandz fint, & in tubis loneioribus punétorum inftar, 
aliquot tertia tantum complexorum appareant. 


$ 593. 


, vel globulis periculum fa&uro patebit. Totidem vero 


De fixis fe- — Secundee magnitudinis [telle fixe, i funtin altero ordine poft pri- 
cundi ordi- mas circumpofite equales & circiter equalis diftantie, haberentur 


"is. 


157 


' |ooDEbo LEGIBVS SIDEREIS 361 
357.55 
300 
dilfidio , cum ab aliis plures ac par eft tertio ordini accenfeantur, 
quae huc referri merentur. ^ Plerumque judicant apparentem 
nudis oculis earum. diametrum fesquiminutum (Vid. StraucZ. 
p: yo. aph. 12.) ,, quee in telefcopiis paullo minor eft primarum di- 
ametro. Quzrende (ünr fineule-in accuratioribus catalogis fi- 
xarum & ccleftibus globis , attenta fimul diftantiarum ratione. 
Quamquam diverfiras heceffaria varietasque requifiviffe videtur, 
ne regularis omnino & plane uniformis effet fiderum fitus pro- 
fpeétusque undique variandus, ut majoris humana arte & ordi- 
natione opus effe in ccelo intelliseretur ex mira conftellationum 
varietate, alia & alia ubique apparitura. 


$9. 394 
Tertie magnitudimis fixas numerat. Strauchbius apbor. 123. De fixis 3i 
cum aliis quibusdam, 20$, cum tamen in hypothefi zequalita- & 4:i ordi- 
nir. Cc. 


20101 el ; 
—65, quarum vulgo numerantur 6I, nec tamen fine 


5 
. 


: DIT 

tis non effent nifi —— 
300 

qualirate, quam natura fyftematis fixarum vel folaris pofcir, non 


multum recedetur. Harum apparenti diametro nudi oculi de- 
derunt unum circiter minutum, quc quanto minor efle debeat, 
patet per dicta de primis &c. ($. 392. /64.). Quartz ordizis fixas 
apparenti diametro oculi nudi dederunt 1^f. 45^, quod verita- 
tem longe excedit. Numerum illis aequalitatis conditio tribueret 
157.9. 
300 
24. Meque enim omnes confpicue effe poffunt in tellure; vel 
alio fidere, fed alic aliis per interjectas alias occulrantur, ut vel 
nunquam, vel non nifi raro in obfervatorum confpe&um pro- 
dire poffint. Probabile inde fit, tertium ordinem circumdare 
fScundum, & a quarto cingi undique tertium, fingulosque mi- 
UFolíü Phyf Tum. [.) Zz nus 


— 179, a quibus & in quadàám inz- 


— 381. Cujus numeri loco Straucbius 557 habet aplor. 


362 PHYSLICE PART. L'SECT. IL-CAP. IL. — 


nus fplencentes generatim ulterius efTe remotos, quam quorum 

fplendor major cohftanter obfervatur.. Quz hic modo notavi- 

mus, 'eaderm facil-- applicabuntur ;,ad ordinem quimgam, in quo 

circiter 696 , foxtum, in quo/ 1150 circiter habeantur. & reli- 

quos ordines fixarum , non nifi relefcopiis confpiciendos. — Vix 

enim unus alrerye Hevelii acie oculorum gauder , qui & freni 
ordinis fixas nudis. oculis obíeryare potuit... —..- | 

*. Summam 6 ordinum fixarum, mudis oculis obviarum , incundo 

deprehendimus 2,,85 :. quarum Hevelius habet in fim Caralogo 

1888- Scilicet 950 vel 1080 veteribus notas, 603 ipfimet 

Oebfervaras, & 535 auftrales ab Hallejo addiras. — Flamítedius 

vcro. 2664... Ill. ]olfiss numerum fxarum, que "telefcopiis 

difcernuntur minimumelfe 5,175000 ex Orilnsicolligallieiünun 

imitatus in Specim. phyf. ed Tbeol. nat. applicato $.16. — Pofita 

zqualitate duodecim ordines tantum. darent foles. 31434 — 

2483 "P 1766 ^F 2571 7F 3589 "P 4846 6377 "F 9812. 

lrague multo. plures ordines & 162 circiter. requirerentur fixa- 

rum.ad tantum millionum numerum eonficiendum , quantum 

quodque ecli fpatium afterismo Orionis zquale capere pofler. 

Sed quia ille fixe in Orione videri ope telefcopiarum poffunt, in 

aliis cceli regionibus aut rarz ftelle aut nulle comparent: argumen- 

ium pari vi ad cetera cali loca proferri f. extendi. nequit, nempead 

pollibilitatem fufficit, fed ad actum velexiftenuam evincendam ne- 

- quaquam. Interim nolumus difliteri, patere ccelum eousque. polle, 

ar quz ibi revera funt flelle, nobis ob nimium intervallum appa- 

rere nequeant, vcl per interpofita alia fidera reflc&tentia ulterio- 

rum lucem, ne ad noftros oculos pervenire poffit. — E facris li- 

ieris conflat, Deum promifífe Abrahamo poíleros ad inftar fi- 

derum innumeros. Genef XV, 5. XXII, r7. & ad inílar pulve- 

ris terreftris vcl arene Genef. XIII, 16... Scd quis ignorat, quin- 

que milliones ad numerum pofterorum Abrahami, etiam ratione 

fidei Galat. HL, 8. perparum efíe, cum eorum ex ZEgypto egre- 

derentur viri ulra 20 annos nai 603550. Exod. XII, 32. 

XXXVIIL. 


DI LEGIDVS SIDERE!S. 363 


7^ XXXVII 26. Nun. T, 46. Poft 40 snnos hi jam erant-mortui, 

.—  duobüs exceptis, &illorum loco alii 601730-p 23000 levitz — 
62 1,730 mares , & totidem femine circiter totidernque aut plu- 
res liberi, qui intra id fieculum  confieerent. ultra. duos vel 5 mil- 
liones.'. Tempore Davidis numerabantur lfraelite ad militiam 
idonei 800000 & judii/ $00000, f. 1, 300000. 2 Samuel. 

XXIV, 9. vel t, 570600. Bénjatninitis .& Levitis haud numeratis. 
1 Chronic. XXH. 5. fea! D Apr dutem àd -militandum vix quar- 
tam viventium partem eonftituere folent. Ergo 4. milliones illo 
tantum tempore vixiffen. — Unde quid de reliquis defcendenti- 
bus ab ipfo usque ad hodiernuim diem cenfendum fit, intelligi 
poteft. — Perparum igitur- forent 5 milliones ad omnes 'Abraha- 
mi defcendentes, . Et quid de numero arenz cenfendum fit, & 
de pulvere terre , vel ex Archimedis Arezario judicari poteft, 
velex inchoato. parumper calculo. Ut fi linez longitudinem 5$ 
grana arenz equant, pollex habebit 60, & cubus pollicis 
216000, itaque unusquisque pes cubicus continebit erana 
573, 248000, & queque decempeda 373248, 000000. Un- 
de patet, milliones millionum, qui dicuntur billiones, & milli- 
ones bilionum perparum in hoc numero effe, fi arenarum co- 
piam rudi tantum judicio eftumamus. ^ Unicum nempe milliare 
cubicum comple&tererur ejusmodi grana 26 5 3,237841,000000 
per373,248000 multiplicata. — Et quod eft milliare unum ad 
omnem telluris arenam? 


2 Jer D 
Si tantus fixarum habetür numerus ($. 594.) , & unicui- De innume- 
que fixce fuum eft fyftema planetarum comerarumque ($.588.), ra fiderum 
quanta concipienda erit fiderusm copia, finita quidem ($. 298. Oz- inconfpicto- 
t0/.), fed eo zmagis mullo mumro uoftro definienda, quod ue [Mis rum copia. 
quidem moffri circitoves omnes. exploratos babemus? Quando no- 
ftri folis fex planete primarii ($. 241.) & r1 fecundarii ($. 239. 
283-336. 341. 343), preter 4o circiter cometas jam notos 
Zz a ($349) 


564 PHYSIC/E PART. kb. SECT. II. CAP. II. 


($.549-), dantur , & duntaxat triginta. circitores-(cum.;$0 & 
plures a fole noftro regi videantur) cuique foli atlignare luber ; 
pateret, cui ufui fint tot. cceli loca; quibus . uti noflri cometa 
noflro confpectui, ira multo magis aliorum folium circitores ei- 
dem ira fubducuntur , ut ibi nihil effe videatur. ^ Simul inno- 
teícerer, quantum probabilis fixarum numerus augendaus effer, 
ut fiderum cceleftium numerus, pene innumerabilis, wer Maje- 
ftatem Numinis. venerandam: quadamtenus diftincte , (ed fic 
aenofceretur, ut& hic tenendum dicendumque effer, .nos ne fu- 
fpicari quidem & conjectare, multo minus certo fcire & fitis af- 
fequi , nedum celebrare , ut par eflet , pofle bid operum 
amplitudinem ,. captu noftro longe majorem. 


Rede de hac amplitudine fentit Siracides XLII. 17. & XLI. 29 — 
36. . Ubi condudit, pauciflima operum ejus nobis apparent, 
multo vero majora manent nobis abítrufa! Si 30 vel 100 me- 
diocri numero circitores tantum cuique foli tribuendi funt, toti- 
dem fere partes regionesve celi foles oftendere nobis ibi neque- 
unt, ubi ipfitantum circitores fixarum ulteriorum afpe&tum nobis 
prohibentes,. collocandi fuerunt; docent obfervationes, majora 
intervalla fixis vacua oftendentes, numerum illum juffo effe mi- 
norem, cum & in fole major manifzfto detur. Dixi mediocrem 
numerum, quem varietas, fapientize infinite index, in 'ampliffi- 
ma rerum Beas tate Mer it, finiumque fi tritici caufa popo- 
fcit, quemque imbecillitas humani captus nunqnam ad liquidum 

| verdes Unde auguítum Dei nomen, quo Dominus omnium 
celi Exercitium (Zebaoth) audit , quadamsesth dilucidatur, 
fi una fubaudimus intelligentes celorum incolas generis cujusque. 


$. 396. 


Quo jure Evcufavi quodammodo poteff. antiquorum Pbyficorum fenten- 
mundi innu- tia , qui infigitos fhatuerumt, gnundos dari, [i per smuuduma non iti- 
meri[latu- tellexere mifi vel fidus unumquodque, vel fy ema folareg ne vero 
antur ? « mundi 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 365 


mundi nomen praeter rem ambiguum fiat , rectius fixarum, fo- 
lium aut fyftematum folarium appellationes adhibentur.. I:tenim 
per infinitos mundos innuere noluerunt nifi innumerabiles no- 
bis, quod veritaü eft conforme ($. 394. /é.). 


 Anaximander , uti Cicero Acad. Qual. IV. c.37. ait, infinitatem na- 
ture, a qua omnia gignerentur, & effe infinitos mundos dixit, 
qui generentur, & corrupti in infinitum redant. Vid. Theoderet. 
de curand. Grac. affect. L. I. Ejusque difcipulus Anaximenes, a&rem 
dixit effe principium rerum univerfarum, eumque infinitum f. 
immenfum & femper in motu. — Vid. Cicero de nat. Deor. Lib. I. 
c.10. pera&rem tamen & ethera ipfum intellexiffe, autor eft. La- 
&àntius div. Inf. L.IX. c. y... dem fiderum ortum ex terra ve- 
niffe, & terreítres effe naturas in ftellarum fede notante Origine 
in Philofophum c. I. Sic & Diogenes Cretenfis, infinitos effe 
mundos fecundum Laérz. L. IJ. Zeno Eleates,. complures Laért. 
IX.$.29.  Leucippus infinitos vid. Theodorit. Tberapeut. Serm. ! 
IV. Democritus, cjus fucceflor, mundos infinitos in infinito. 
Lattrt. IX. 44. quos &interfe fimiles paresque exiftimavit, V. Cicero 
Acad. Quafl. IV. c.17. nonnullos tamen inzquales, atque inz- 
qualia corum intervalla admifit. Tete Cic. L. I de fmm. c. 6. 
infinitio ipfa a Democrito tota eft, tum innumerabiles mundi. Uti 
& Lucretius de Nat.ver. L. IT. infiniratem explicat: Terramque & 
folem , lunam , mare, cetera que fune, non effe unica, fed 
numero magis innumerali — Adjecit his Epicurus & intermun- 
dia, vid. Cicero de nat. Deor. L.1.c. 8. forte ut intervalla ztheris, 
ubi turbines definunt, & vortices fe mutua a£tione. & refiftentia 
tollunt, & equilbres fiunt. Simili modo Fontenellius aliique 
recentiores de pluribus mundis commentati funr, 


$ . 397. 
Si mundus pro uutverfitate reyum materialium accipitur , you Mundus. e] 
dutuy nifi unicus ntundus. XYoc fenfu enim ultra extvaque univerfi- rantum 
Zz-3 tatem uu. 


366 PHYSÍCIE PART. L, SECT. 1f, "CAP, IL 


rátem rerum materialium nihil exiftit, quando res denotant non 
alia quam quz actu dantur exiftüntque. | Etfi enim in Cofmolo- 
gia mundus tàm ample accipitur, ut fit quaevis feries entium fi- 
nitorum , quecunque füpienter inter f& connecti poffunt. ($. 
4$), h. e. quiliber mundus poffibilis. Si ramen de actuali fer- 
1o eft, qui adfpe&tabilis vocatur ($.49 & 55. Cofiiol.) , & re- 
vera exit ($. 1.), is non tantum ens unum eft ($.60. 2572. ), 
fed & unigena f. unus tantum. ($. 117. P.L. 77eo. zat.). "Quia 
mundus continet omnià corpora eorumque elemenra, mundus 
hic quoque appellatur hoc uzzverfum , ftrictiori fenfu filtem. 


Diftin&io mundi in fenfibilem & intelligibilem ($. 202. P.I. Theol. 
44:.) dirimit apparentia ab iis, qu: revera funt: ideoque il- 
le phenomena complectitur, hic eorum principia, veras rationes, 
caufas, legesque motuum , quibus illa nituntur ($. 203. Z/id.). 
Utrique immerfus dicitur mundus rationalis , qui eft fyftema uni- 
verfalium velferies mutabilis entium univerfalium inter fe rite 
connexorum ($.258./c44.). ^ Quatenus mundus intelligibilis 
eft aggregatum (fubftantiarum fimplicium) elementorum certo 
ordine cocxiftentium, & certa lege mutuas ad fe invicem relatio 
nes mutantium ($.203. i&i.): eatenus a mundo animali men- 
talique difcernendus eft, cum anims mentesque. non fint fimpli- 
ces fubflantize (monades) materiales feu immarteriales ; nec agen- 
di urgentur neceffitate, fed fponte, vel libertare gaudent. | Ad 
coriplectenduim mundum materialem immaterialemque commode 
adhibetur wziverfum vel univerfitas rerum. faQtarum f. condita- 
rum. Aliter Stoici difcernebant mundum & univerfum, huic 
vacuum extra mundum adjungentes idque infinitum. — Vid. P/u- 
tavchns de Placit. Philof. L. II. c. 1. fcq. €? L.I. c. 1$. Unicum 
effe mundum, agnovit Thales, tefte P/uzarcho de Placit. Philof. 
LA. c. L. c Plato in dimao, 


$. 398. 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 267 


Mag eiut! ao. 

Conftat ex "Theologia naturali, mundum hunc effe omni- fraue ojri- 
um mundorum perfectiflimum ($.326.2514), & in fe optimum mu € ;na- 
($..382. ibid.) , & ratione Dei ($. 385. z2i7.), neque adverfus ximur. 
maximam ojus perfectionem feu przítantiam ab iis, quz in illo 
obfervantur ,. ulla fieri poteft objectio ($. 527. 2222.) . Hinc fi 
maximus dicendus eft mundus, cujus magnitudo quoque & re- 
rura multitudo tanta datur, quanta in fumma ejus perfectione 
dari poteft ($. 5$2. Co/mo/.): & qua major condi non potuit 
($.497. 202d.): bic muudus C7 optimus erit 67 maximus fimul 
omnium uundorum: Deus autem abfolute omnium eft optimus 
maximusque. 


Dudum Thales interrogatus, quid fit optimum, refpondit, mandus 
eft optimus, quia eft Dei opus, tefte Lazrtio L.I. $:.28. Idem 
Ítatuit Xenophanes , apud Clem. Alexandr. Stromat. L. V. & 
Plato in Timao negat fas effe, ut Deus, qui eft optimus, aliud 
faciat, quam quod eft optimum. — Ideo cum vellet, bona qui- 
dem omnia , malum aurem nihil effe," quantum ejus fieri poffet, 
ipfum fabricafle univerfums, ut optimum opus effet. — Similiter 
Gicere L.II. de nat. Deor. c. 31. nihil inquit, nec majus nec me- 
lius eft mundo. | Prout & A4rfloteler (fcit: Eorum, que in 
omnibus nature operibus eodem íe habent modo, unum cft, 
naturam nihil fruítra facere, fed femper ex iis, que cuique ani- 
malium generis effentie contigunt id, quod optimum cft. 
Quam ob rem, fi melius hoc. modo eft, ita natura fe haber, 4e 
animal. incefu cap. 2. Quod & Stoici probarunt, inter quos 
duce Platone Seseca Ep.ój. fcribit de Deo: fecit quod optimum 
potuit: quia bonus eft, bono nulla cujusquam boni invidia cít 
--- Ego quidem me prius fcrucor, deinde hunc mundum LL 
Ego non queram, que fint initia univerforum, quis rerum for- 
mator? qua ratione tanta magnitudo in legem & ordinem venc- 


ri? --- Vetas me cedo interelle, id eft, jubes me vivere capite 
demifTo.? 


Pulchervi- 


suf que, 


Lex continu- 


36$ PHYSICAE PART. L SECT. 1I. CAP. Il. : 


demiffo ? Major fum , &.àd majora genitus , cxt. 7Efopus, 
quid maximum fit rogatus, refpondit, mundus. P/urarh. in Conviv. 
7- fed: iN 
JUR 399 

Hic mundus omnium mundorum eft optimus maximus- 
que ($. 398.); quecunque bona funt volupratemque: pariunt, 
placent. ($. 542. Dfychol. empir.), quidquid vero placer, . pul- 
chrum dicitur ($.543.) & pulchritudo confiílit in perfectione 
rei ad producendam in nobis voluptatem apta, ideoque facile 
obfervabili, ac in fenfus incurrente ($.544. eg. 20i2.). | Qua- 
propter quo verior quoque major eft perfectio mundi, eo quo- 
que pulchrior revera eft exiftimandus. Inde ut optimus o7 
poteft. mom fanul efft usquequaque pulcberrimus gmundus, ac omnes 
pulchritudinis gradus complecti, fi undecunque fpe&tetur. 


KaNisov f. pulcherrimum effe mundum ideo flatuit "Thales, quia 
quidquid pulchrum vocatur non nifi pars cjus eft, Laértio auto- 
. reL.Lí 35. ltem P/ato fepe in Timao mundum vocat pul- 
cherrimum fecundum naturam opus, . velex his; quz fa&ta 
funt, velintelligi poffunt. — Et. Czcer. de nat. Deor. L. IH. c. ij. 
quod autem eft infcitius, quam eam naturam, que omnes res 
fit complexa, non optimam dici? - -.- Neque enim eft quid- 
quam aliud preter mundum, cui nihil abfit, quodque undique 
aptum, perfectum & expletum fit omnibus numeris fuis parti- 
busque. In fragmento de umiverfo: Cum conftituiflet deus bo- 
nis omnibus explere mundum, mali nihil admifcere, quoad na- 


tura paccretur: - - : fas non fuit, quidquam nifi pulcherri- 
rimum facere eum, qui effet optimus. 
$. 360. a) 


Quia mundus, qui exiftit, eft omnium optimus & maximus 


itatir ££ exi- mundorum ($.398.) ideoque omnia ipfi infunt, in (yftema uni- 


lii altus. 


verfi unicum redigenda ($. 146. P. L 77eo/. gat.) nihil majus iis de- 
bet 


DE LEGIBVS SIDEREIS, 369 


bet excogitari poffe in omni finite magnitudinis genere ($. 
150./)i4.). Ea propter & omnes illi res infünt, qua haberi 
in univerfitate poffunt, quzquein fio genere (ünt pe:fectiffimze 
atque plurimum continent & qualitatum graduumque in fingulis 
potlibilium , & quantitatum verarum , & relationum ad omnem, 
quae dari poteft, univerfitatis praeftantiam prae caeteris efficien- 
dam. . Ideo & in omni ordine nexuque rerum & variationum 
in maxima perfectione concipiendarum nihil eo plus, nihil ma- 
jus excogitari poterit eo, quod ipfi ineft; eritque argumentum 
ejus, quod vere mundo ineft, quidquid ita comparatum eft, 
ut nihil illo majus meliusve comminifci quisquam, ad majefta- 
tem infinitam autoris fui patefaciendam polli. — Omnis igitur 
rerum & perfectionum finirarum feries tum qua ea, quz fimul 
ipfi infüunr, tum & ea, quz in omni füccelfione fe invicem ante- 
cedere, fübfequi & intercedere mutua dependentia indicentia- 
que debent, non nifi hujusmodi effe poteft, in qua nihil defi- 
derari aut deeffe, nihil eximi aut interponi amplius , nihil meli- 
us difponi poffit. — Nihil igitur interponi poterit inter res una 
exiftentes , aut fibi invicem füccedentes, quo quidquam plus, 
majus, aut melius in mundo obrineatur eo, quod actu obtine- 
tur. Cum id continuum in ordine appelletur cui fülva perfedti- 
one nihil aliud interponi poreft, inter proxima quaeque, quz to- 
ü feriei infunt & ineffe debent ($. 554. Ozto/.): perfpicuum eft, 
in hoc mundo dari debere continuitatem , excludentem interme- 
diaalia, multo magis meliora, inter proxima quavis, quz in 
eodem vel fimul dantur, vel fibi invicem füccedunt. Sic patet . 
lex continuitatis : Fieri zeguit, ut inter res mundanas 
proximas alia imterferautur meliora his , que adu in eodem 
permanent femper aut mutantur ,. uria fünr aut füccedunt: Quia 
violatio hujus legis, qua res naturaliter optimam habent exiften- 
xdi inter ceteras conditionem , /z/tus dicitur ,/& res materiales 
aliter , quam unico modo agere & exiílere nequeunt ($.8): 
fitus per vires materiales f. naturales fieri nequit. Ideo 

UPolf Phy, Tun.L) --— Aaa matura 


* 


370 PHYSICA PART. L SECT. IL. CAP. II. 


natura abborrere a faltu anevito eenfetur.. Continuitas enim natura- 
lis ad remotiora a fe invicem progreffum non admittit nifi inter- 
mediorum neceffariorum ope. Eft ergo Progreflus in natura 
rerum continuus in fpatio pariter ac tempore, nec datur motus 
continuus, nec duratio nifi continua, ubicunque datur. (6.592 
& 573. eqq. Ontol.). Nec fàlva perfectione neglivi vela libere 
agentibus poteft conünuus ille ordo a Deo fancitus. 


$. 400. b) 
Mundus Quia mundus eft compofitus ($.62. Cofinol.) ex partibus 
gaudet ex. innumeris ($.395.), gauder ille extenfione ($. 619. Ozto/.) 
ienfiome 7 non tantum qua fingula corpora, que ipfi infunr. ($. 122. Col 
magnitudine 110].), fed & qua totum univerfumque. — Sed mundus non eft 
fita, nifi rerum finitarum , fimul & fücceffive inter fe connexarum 
(S. 48. Cofinol.). Quidquid non nifi finita haber, quorum unum- 
quodque infinitum effe nequit (S. 837. 6g. Ozitol.); compofitum 
univerfum ex mere finitis, effe &fieri nequit infinitum, ideoque 
& ipfe mundus nofter corporeus nequit effe nifi finitus. | Cum- 
que omnis numerusomnisque magnitudo actualis non poffit non 
omni modo effe dererminatus ($. 226. Oto.) , itaque fuis inclu- 
di finibus, limitibus, terminisque ($. 797. /&g4. zbid.): muzdi 
quoque extenfio € magnitudo quantacungue fit. (S.398.) nequit ta- 
men ejf aift omnino determinata , finita ,. limitata &7 terminata. 


$. 401. 
. Mundur eff Quanquam vero terminata eft mundi magnitudo ( $. 400:), 
noi im- ideoque in f? utique affignabilis & menfurabilis ($. 430 & 440. 
menfar, non Ontol.), quando vero immenfum id dicitur, quod a nobis men- 
in fc. furari nequit. (6.41. P.I. Z2eo. nat): mundi magnitudo immen- 
Jf ipfeque mundus inunenfus stolis dici debet ($.3595.). — In fe 
tamen immenfüs proprie dici nequit, utpote qui folus eft Deus. 
Mundi autem partes homines menfurare poffunt, quarum ulti- 
mas 


DE LEGIPVS SIDEIREI$. 571 


mes norunt. Cum vero ultimas mundi partes ienorent, ea- 
rumque numerum, metiri illum nequeunt. ($. 440. Ozto/.) 


Non aliena a re funt prefenti, quz Cicero Epicuri nomine fcribit 
de nat. Deor. c.20. Sj immenfam & interminatam in omncs par- 
tes magnitudinem regionum videretis, in quam fe injiciens ani- 
mus & intendens ii late longeque peregrinatur, ut nullam ta- 
men aram ulümi videat, in qua poffit infiffere. — In hac igi- 
tur immenfitate latitudinum, longitudinum , altitudinum infini- 
ta vis innumerabilium volitat atomorum &c. — Ubi omittimus, 
quz peperit Epicuri error. — Conf. $. 91. feq. 


l $. 402. 

Figura corporum plobofa off omnium perfe&ffna.. Eft enim Preflantia 
omnium equalis fuperficiei capaciffima, equabiliflima, omnes re- figure gioba- 
liquas figuras capit, continet, includitque, regulares & irregu- /«. 
lares, aptiflima eft ad motus quosque, durabilior cereris, & 
compre(fioni optime & maxime caeteris paribus refiftir, experi- 
entia teíte. — Oftendit olim Archimedes, circulum effe majo: 
rem omni polygono inícripto, minorem omni circumfcripto. 

Idem valet quoque de fphaera, in omnibus partibus füperficiei 
fuse itidem circularibus. Patet ergo effe figuram globofàm omni- 
um qualis fuperficiei capaciflimam, omniaque involuere poly- 
edra regularia non minus quam irregularia. Reliquorum corpo- 
rum illa eo propius ad fpheeram accedunt, quo funt illius fivurae 
convenientiora , íi ob alias rationes globofa omnino effe non 


potuere. 


^ 


^ Docuit Gerikium ufus corporum, unde a?rem exhauriebat, nullum 
'effe fortius ad refiftendum preffioni aéris undique equaliter im- 
minenti agentique figura globofa , eique fimili & affini cylindrica, 
eliptica, campanam imitata.  Reliqüas enim figuras angulofas 
vel ex fortiflimo metallo formatas, vis acris prementis diffregit 

non fine.fragore. : 
Aaa 2 $. 40$. 


972 PHYSICAE PART. LI. SECT. 11, CAP. Il. 


$. 403. 
Convenien- Cum limes extenfi figura appelletur ($. 621. Oztoh), & 
ter fipyra-. mundi extenfio magnitudoque limirata fit ($.400.): clarefcit 
tur. jam, mundo quoque fuam e|ft debere figuram (S. 622. Ontol.). Ne- 


quit ergo mundus determinara carere figura, & quidem hujus- 
- modi confir mationis que omnes reliquas includat figuras, cum 
omnia complectatur corpora quomodocunque per innumerabi- 
les figuras ornata, resque omnes figuratas ($.598.& 402.) 


Agnofcunt hoc antiquitus mundi fabricam figuramque meditati. 
Inter quos Plato im Timo figuram ipfi decoram eífe omnesque 
complexam & Cicero de umivevfó c. iy: Hanc habuit rationem 
effector mundi molitorque Deus, utunum opus totum atque 
perfectum ex omnibus totis atque perfectis abfolveretur, | quod 
omni morbo feniore carerct. — À quo omnia reliqua contineri 


velle, hunc ea forma figuravit, qua una omnes relique forme 
concluduntur. 


$. 404. 

Globofurque. Poyfecliffmo mundo autem: non conveniebat miff forma " figu- 
ra pevfeciffimu , veliquas. omues complexa ($.403.). — Talis von 
ef nifi figura capaciffima globofz, qua omnes reliquas compre- 
hendit, omniumque plurima fub eadem perimetro, & fuperficie 
&quali capit; motui &unioni quoque vaftiffimorum fyftematum 
fjlarium aptiflima eft ($.402.). ^ Quaproprer globofam non 
nifi figuram mundo convenire & inefle concludendum eft; fàl- 
tem pro imbecillitate noflri intelle&tus nulla aptior, perfectior, 

emelior majorque in eodem volumine excogitari poteft. 


Mathematicós conformatio & natura figurarum docuit, nihil effe 
Ípherica figura capacius in corporum fuperficiebus, quz quafi 
omnes, vel uti ipfi dicunt, infinitos includit angulos generis cu- 
juscunque, nihil ad omnis generis motus przftandos aptius, ni- 
hil durabilius , forciusque ad refiftendum omni vi, compreffioni- 

que 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 373 


ue, nihil equabiliffimze partium unioni accommodatius. Que 
ab ipfis facile demonftranzur, nec hic fufiori egent comprobati- 
one ($. 402.). Senfus quoque fpe&tatorem terreftrem undi- 
quaque telluris, fiderum quorumque & codi afpectu rotundita- 
tis figura implet, in admirationem tam vaítorum perdurabilium- 
que corporum rapit, & ad judicium de toto haud difpar feren- 
dum invitat. Vidit illud nec diffimulavit P/ato iz Tipo, his 
verbis latine redditis: quapropter etiam globofum & rotundum, 
undique a medio equaliter ad extremitates diftans serial 
tornavit, fizura omnium perfe&tiflima, & quz ipfa fibi fimilli- 
ma (undique) exiítir, fimile diffimili multis modis pulchrius 
efle ratus. Lave vero ipfum totum circum circa extrinfecus ex- 
atte fecit mulis de caufis, nec alimenti indigum, cum nihil 
ipfi decedere nec accedere aliunde deberet, fibi fufficeret, omnia: 
que infe ipfo & afe ipfo faceret & pateretur. cxt. — Addantur 
qu: Cicero habet- L. I. de nat. Deor. c. $. feqq. & de univerfo c.i. 
uti ait: globofus eft formatus mundus ut nihil effici poffit rotun- 
dius. cer. Si quz darentur rationes in univerfo, ut in fyíle- 
maribus folaribus majoris varietatis caufa ellipricam potius, quam 
fphzricam figuram requirentes, illa tamen a globofa figura vix 
fenfibili ratione diftarer. — In partibus autem univerfi omnis ge- 
neris ficuras natura & arte producti folere experimur vel in no- 
flr telluris attentiori rerum naturalium artificialiamque eontem- 
platione. Neque enim omnis generis figuras ad fidera aptas ef- 
fe demonítrari poteft, v-c..cubitas , conicas, fpirales, cylia- 
dricas, orbiculares cxt. — Qua in re confentire nequeo cumDo- 
iff. & Clariff. 4e Maupertui: , qui in Diff. de la Figure des Affrer 
cbap. 7. fcribit: On ne connoit jusqu'ici lafigure desctoilcs fixes 
par aucune obfervation: Nous ne lcs voyons que comme des po- 
ints lumineux - - - on peut raifonnablement penfer, que dans 
leur multitude il fe trouve des figures de toute efpece. — Paulo 
ante dixerat: d'autres Soleils pourroient tre applatis à l'infini 
"'outes ees figures f" accordent auffi bien avéc les loix de la Sta- 
Aaa 3 tique 


374 PHYSICIEE PART. L, SECT. IL CAP. 1I. 


ique, que celle d'un fpheroide plusapprochant dela fphére. Si 
de nulla alia re ageretur, quam de figurarum variatione, facile 
ifta concedi poffent; fed finium ufuumque folarium ratio fupra 
expofita figuris reliquis fiderum haud eque favet, nec noftrum 
eft fingere, quz ele&tis a Deo figuris aítrorum obfervatis non re- 
fpondent, 
$. 405. 
Quomodo Si mundum materialem. confideramus in figura ghisjs, COi;- 
unio mundi cipi in illo potef? centrum quoddam virium quicfcens, ad quod omnia 
eoncipienda. undiquaque commitaptur , diverfó celeritatis €9 divethiomis gradu 
f! ? zodoque. Jam hujus Mundi figuram e(Te elobofaàm oftendimus 
($.404). — Ejus igitur erit centrum virium confpirantium 
eque ac globis cceleftibus , tanquam eximiis partibus, notiori- 
busque nobis ope telluris & reliquorum fiderum obfervabilium, 
id vindicatur. ' Quee vires, ut conftanter confentiant, & dire- 
Gionis & diverfo celeritatis indigent gradu, in fuo ad centrum . 
communi nifü, | 


Quz in tellure noflra reliquis majori nifu ad centrum feruntur, ea 
profundius vel propius ab eo abeífe folent, modo nil officiat, 
quam quorum vis eentripera eft minoris momenti. Hzc enim 
fibi relicta vi centrifuga tanto longius ab eo recedunt , quante 
minori vi centripeta gaudent, & recedunt eousque, donec hz- 
yeanr inter vires aequales, 


$. 406. 
Ai vir cene Visilla centralis eft, quae fuum cuique locum & motum 
er alis, in mundo affignat, variabilem tamen quantum opus eft- Qus, 


quatenus vi externa remotior fit vel facta eíta fuo loco naturali, 
eentripsta vocatur & deorfum, h. e. propius ad centrum fuum 
nititur ferturque. — Quatenus Vero propius ad illud detruía eft, 
furfum fextur rurfus , |« centrifuga appellatur. 


Equi- 


DE LEÉGIBVS SIDEREIS. 575 


Equidem non ignoro, in Aftronomia & illam vim centrifugam 
nuncupari, qua tangentem in fingulis orbit fiderum punctis 
fequereur, quam non flrido iilo fenfu, qui centripetz vi e re- 
gione oppofita eft, fcd laxiori ita dici, quatenus in aliam plagam 

a centro diverfam tendit , e di&his conflat , & tangentialis à 
... quibusdam appofite nominatur, vel fundalis, 
$.. 407. 

.  'Sivires centrales, quz aétu dantur, effe omnino determi- Graviratis 
matss concedimus, quia omnes differre debent, Zisdem partim diver[tas. 
pro diffantia a centro mundi major minorque gradus , vel magaitn- 
do celeritatis €? pro plaga mundi alia ubique dire&lio, non tamen 
expers cujusdam necciJarie ad [copum immutationit, tribuenda erit, 
eaque in aliis magis im aliis minus conveniet vel fanilior erit aut dif- 

ilior. Omnes enim corporum. mutationes motui debentur 

(S. 128. Cofinol.), motus autem vi morrici, qua & vis inertice 
appellatur ($. 5.). Hinc gravims erit vis motrix, ad centrum 
mundi pro fitu in eodem diverfa directione & celeritate determi- 
nara ($.378). - Neque enim aliter differre vis motrix & cen- 
tralis poteft, quam variede celeritatis intrinfecus, & directio- 
nis extrinfecus ($.210. & 162 — 166. Cofinol.). Quz detcr- 
minationes conjunchm fuümrz tantam in vi motrice varietatem 
efficere poffunr, quot loca vel puncta fitus in mundo cogitari 

& efle poffunt, qui terminos motus a quo & ad quem conflitu- 
ant. jam fi vel celeritatis gradus in «quali a. centro diílantia 
circumquaque idem fimilis aut equalis ftaruatur, & in viciniori- 
bus fimilior conjun&iorque; differet is tamen ubicunque dire- 
&ionis varietate, licet centrum idem fit, circumquaque tamen 
&d alia puncta relarum aliam dat directionem, fi vel tacemus re- 
lationem ad alia puncta externa undequaque ($.377.), qua ftu- 
pende eft variemus, murabiliratisque, ideoque & fimilitudinis 


Quia eo plura in mundo obfervabilia funt, quo is P 


Ratio fitus 


376 PHYSICUE PART, L SECT. Il. CAP. II, 


&ior ($.551. Cofinol.). & quo perfe&ior eft mundus, eo major 
in ipfo varieras rerum & mutationum cenfentientium occurrit 
($.552.2!id.): generalis illa convenientia determinationum in 
motu non oberit tamen neceflfaria: ad fcopum immutationi, non 
tantum fupernaturali , fed & naturali, viribus majoribus obno- 
xim. Cum fingulis corporibus fuus f'r firus ($. 137.) vi ejus. 
centrali determinatus: fingulis erit fua vis centralis. wd 


Confiderando fidera celi, eorum loca fixa, & orbitas cum motibus 
revolutionibusque in iisdem, obfervationes aftronomice hzc fi- 
bi (mper conítitiffe docent, | faltem contrarium iade effici non- 
dum potuit.  Directionum & celeritatum in motu varietatem 
eedem confirmant, quousque patent ad motus & orbes plarieta-- 
rum, horumque fatellitum, & cometarum calculi legibus fubji- 

.Ciendos. Ec quanta inde phenomenorum varietas & vici(litudo 
innumera? In iplis quoque telluris habitabilis partibus alia aliud 
fert clima, alia alibi felicius profperantur & letius vegetantur, 
non tantum in diverfis, fed & in üsdem climatibus in alia tellu- 
ris regione, quz aliorfum translata ibi degenerant, 


$. 4098..: 
Ji hujusinodi mundo globofo facile concipi poteft vatio ordimis, 


quarum im gua omnia om tautum fidera , fed &7. corpufcula €? elementa fuum 


un vero. 


fortiri €? temere ac mutare locum fitumique inter cetera poffmt de- 
beantque.  Exenim vis activa rerum marerialium noh eft nifi vis 
rotrix (S. s). In qua difcernitur extus directio & intus celeri- 
tas motus, quem edit, faltem edere conatur ($.377.). Jam 
datur ordo mundi ($.554. Cofimol.) & tot concipi poffünt re- 
&z ad centrum pofitione datum, quot dantur circa centrum in 
quavis equali diftania plage feu puncta, & rotidem diverfi 
dirediones. Tot quoque gradus celeritatis in motu nifü- 
que non impedito verfus centrum locum habent, quot dantur 
diveríe a centro diflantie , vel puncta propiora & remotiora 

circum- 


* 


DE LEGIBbVS SIDEREIS. 37» 


circumquaque. — Ergo & quot fidera circa centtum commune. 
mundi, ac quor pun&a omnino, tot dari poterunt diverfi dire- 
&ionum celeritatisque gradus in. viribus aétivis (S. 406). Pra- 
terea uti ipfi: planeta & fol non eandem liabent axis , circa quem 
gyrantur, directionem, fed cuique alia & alia ad eclipticin incli- 
natio, ad fixasin ccelo dire&tio, aliique poli: ita quoque partes 
fiderum pari modo affeéte videntur, una cum atmofphara & 
vortice fuis, quia motus totius fimul eft motus omnium partium 
communis ($. 405). . Nec tamen negarim, quod toti fideri 
commune eft, id nafci ex mutua partium in fe invicem actione, 
cum fingulis HE tribui nequeat, ob neceflàrium difcrimen in- 
ternum, quod in vi motrice dari nequit, nifi in diverfitate dire- 
&ionis & celeritatis. ^ Si minime cujusque fideris cum vortice 
fuo partes fua gaudent vi centrali,; amica & omnino determina- 
ta, fua eyratione, fua verticirate ad polos & ex regione fuz or- 
bita colliguntur: patebit, cur uniri inter fe poflint ac debeant, 
quz in pari a communi centro diftantia gradu celeritatis eodem, 
fed diverfa directione verfus fe invicem nituntur , item extus ad 
unionem urgentur & pari nifu conflisendo inter fe cohcrent 
($. 285 — 292. Cofinol-). *. Cum & unio & fitus & locus cujus- 
qué rei materialis in mundo ratione füfficiente determinanteque 
(321.70. 118. OztoL) gaudere debeat, vix alia occurret, e qua 
intelligi ifta phenomena melius poffint, debeantve. Denique 
cujusque fideris collectis ex omni orbita fua vibrationibus ut fü- 
(penfüm a centro pendulum annuum abfolvet motum. 


Concipiamus Tab. II. duos circulos BDABA & DEDE concentri- 
cos, cujus interior radius fit — 1r, exterioris — 2, & peri- 
pheria utriusque radio fuo in fex partes equales aha. Cen- 
trum adumbret centrum fphere mundang; interior circulus in- 
tegram fuperficiem. fpherz a centro undique «que diftantem ; 
exterior vero fuperficiem majoris fphere, diflantie duplo ma- 
joris. Si vis centripeta a centro decrefcit in. duplicata ratione 


(Poli Phyf. Tom. I.) . Bbb diftan- 


IModur uitio 


." 
578 PHYSICE PART. 1. SECT. 1L. CAP. 1I 


diffantiarum inverfa; aut in. quacunque alia proportione: ma- 
nifeftum eft, , materiam. unius fpherici fyliematis cum altero ne- 
quaquam Kánfandi poffe, fed. gradu virium in fua fuftenrari di- 
flantia a cerítro, falvo nihilominus motu aunuo cujusque fideris 
ut penduli vibraniis ,' & falvo gyro atque axis gyrandi pofitu. 
Quo enim major varietas utilitasque motus requiritur, eo plüres 
motus conjungendi in fyftemate fuerunt, qui conferre aliquid ad 
fcopum auguíliorem obtinendum potuerunt, uti in fideribus, 
motus circà axem diurnus, & circa umbilicum. annuus depre- 
henditur, inde a condito mundo fixus ratusque, 


$. 409. i; 
Concipi fic etiam potof? snodus. unionis. fiderum , vorticum- 


, is fiderum. que eorundein , 7 circitorum: eis. inditorum. | Nimirum in toto 


corticuss- 
"e. 


ambitu füperficiei fphaericee, feu elobi etheris cavi B, medium 
A.B A B. cingentis, recta concipi poteft a quovis ejus pun&to per 
centrum tranfiens ad oppofitam e regione aequalem a centro di- 
flantiam. | Ubi quidauid utrinque eft materize zequali gaudet ni. 
fü verfus centrum ,  &que ac circumquaque verfus fe invicem 
Vis centripera igitur radio par quoquoverfus fexies haberur in 
peripheria. — Quia duo corpufcula vi quacunque infita vel im- 
preíIa, vel utraque aequali fimul fecundum contrarias e diametro 
dircctiones folicitata adverfus fe invicem, eo ipfo cohserent mu- 
tuz perfe&ionis ergo | ($. 291. Cofuio/.): patefcit primum, quo- 
modo fíümendo regionum ccleftium zequalitarem , in diftantia 
fixarum in Zona v.c. aquatoris fex oriri poffint foles, tum in 
quavis &lia equali reoione alii ejusmodi íoles, deinde circa 
unumquemque folem circitores alii, e materia orte fie finiti- 
ma undiquaque illinc colle&à inter fe compofiti ( $. 5 $$. Cofsnol.). 
Exiamfi vero mon e plagis contrariis, qua diametrum per cen- 
irum univerfi , componantur foles, materia e dodecatemorio 
utrinque petita; fuflcit cos e materia centro fuo propiori & ma- 
xime aflini, directione ad mutuam perfectionem provehendam 

idonea 


" » 


- 
DE LEGIBVS $IDERRIS. 5793 


idonea confpirante, coalefcere: quia fluida aérea & aetherea un- 
diquaque equaliter premunt & reprimunt, ideoque & infitee 
partes aequali nif undique verfus fe invicem feruntur, circiter 
ut aque pluviae gurtze: fimili ratione circitores nutu divino e ma- 
teria conveniente orbice fuz regionis coagmentati, ob locum 
materic fücze proprium, orbitam fuam non egredientur, verum 
in eadem pendulorum more, fed curvo itinere ibunt relibunt 
que ($.408-). 
!O Ex hae, quantum conjicio, a veritate vcl neutiquam vcl iof d 
- ferente genefi fiderum cum fuis atmofpheris turbinibusque z- 
theris & viribus multa clarius perfpici & explicari poffe autumo, 
quam ex alis proditis opinionibus, e quibus phenomenorum 
ratio nulla reddi poteft. — Qua in re fufior ne fim, propofita 
mihi brevitas jubet, a traCtandis controverfiis EE fatis ha- 
bens rationibus nature conformibus fpe&tra cometarum & terri- 
culamenta , ferio vendirata imperitis velut oracula ,' removiffe. 
Nonne in fornice lapides cunei modo aptati fua gravitate & me- 
chanice & phyfice coherent? In partibus fiderum minimis nifus 
ad commune centrum pro fua regione omnino determinatus, cum 
dire&tione fua unioni aptata fufficit ad globofa fere fidera, annu- 
losque eorum f. fornices efformanda , uti circa Saturnum ($. 
343.) apparet. Sufficit & ad planetas fecundarios, & cometas 
fultentandos, ubi cadi fpatium ipfis formandis fuffecit. 


pamm $. 41o. 

c Auttotefst. ita. fimul, quam. cavius inde prodire debeat. celi Ianumerus 
profpetíus , .& quod unus 0l. alios. plures: Tab. HI. occultare poffit, «eli ad/pe- 
non tantum aliis fixis, fed 6? vagis. Si in d fit fol quidam, cum &uw;. 
fuo fatelliio, ex eo quidem gyrante videbitur is, qui eft in f & 
bs non vero, qui in. C & B pofitus eflet... Si b fixa effet in li- 
neà c d,. nec c nec f. videretur inde, feda & d... Id quod in 
pluribus fixarum ordinibus (fubinde remotioribus multo frequen-. . 


380 PHYSICJE PART. T1. SECT. 1I. CAP. II. 


tius continget. Aliter res habebir inF, ubi per C, F oppofitum 
occultabitur , H autem C. A. D. K. M. O. confpicierur. E&A 
ibiapparebuntfibi propiores, B &E vero remotiores, etfi pari di- 
ftanta fe invicem intervallo (S. 409.). Quo remotius a.centro c di- 
flant relique fpheree zetherez, cum fuis fiderum cohortibus, eo 
major prodibit profpectuum. varietas, praefertim locis quoque fo- 
lium fixorum omnigena variatione fapienti difpofitis. — Verbi 
«aua CAB , abb, c, dd, ff vel CADFHKMO, vel CB 
EGIQRO. &c. Quor igitur erunt fidera non fixa. tautum, 
fed & circum hac euntia, tot erunt alii aliique novi profpectus, 
ut ex uno fidere in aliud ( fi fieri poffet) translatus fpe&ator, in ali- 
um fe delatum effe mundum exiftimaret. Circitoribus modo 
ha modo ille erunt propiores, patebunt, latebuntque, inter- 
dum apparebunt & rurfus evaneícent, oculis fpectarorum fub- 
du&te, uti manifeftum ex eft intuitu (hematis & pharnomenis i in 
noflra tellure, Jove, & Saturno fupra commemorars ($. 261. 

Fg. 340-f'dg. 368) 

0$. 4r. 

Virium cen- Fires motrices gradu celeritatis f. intenfonis ita variabunt 
tralium gra- fapienter , ut verfus centrum univerft fint. majores , € decvefcant 
dus celeri- deinde eo magis , qtio longius ab 6o diffant.. Yta fapienter apud nos 
tatis. gravior aér,aqua &c. profundius & propius centro haeret le- 
viori. Sint autem, fi fieri poreft, prope centrum vires €0 mi- 
nores, quo minus ab illo diftant, & in ipfo centro prorfus nul- 
ke, uti Newtoniani eas in noflro fyftemate folari concipiunt : 
nulia igitur erit ratio, cur ea quee telluri infünt potius hic quam 
alibi aut non potius infint lune velSoli, vel Jovi, velSaturno, 
vel cuipiam cometa. Hinc & illa illapfuum in folem, in fe invi- 
cem, aut raptuum fidereorum commenta dicam an terriculamen- 
ti, X aliorum impaétus nefcio cujus comete in folem, quo 
ejus pars fexcentefima & quinquagefima unà cum cometa a fole 
aes « in 6 planetas eorumque fareliites ,' tanquam totidem 
- fragmen- 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 381 


fragmenta , divifa fit & difrupra , in motum fimilem ci, quem 
in fole habuerant ex ipforum opinione. Vid. 77/7. nature & 
Mufa rag. Parif. P. L. art.1.. Quia nihil, ne locus quidem 
multo minus motus & orbira tam vaftorum corporum deftitui 
poteft ratione determinante interna externaque, per quam fic & 
non aliter fit, & per tot millennia perduret ($. 70 & 320. Ozt.): 
in arbitraria autorum hypothefi, nullo idoneo argumento ftabi- 
lienda,: in centro vacuo trahente, quod ipfe Newton negat tali 
viafe predirum ftarui, illa dari nequit. Proinde, uti vis con- 
(tans € cum corporibus femper conjuncta eft, pro vi infita re- 
&ius habetur, & fic naturalis ac perpetua effe deber in fideribus, 
eorumque vorticibus adjunctis ($. 570. 4. Cofinol.): quia vis 
compofiri refulrare debet ex viribus partium, & fübflantiarum 
fimplicium. ($.795. Ozto/.). 


Diferte monet Netvton iu. fine defrs.$. caveat le&bor, ne quis perf 
voces hujusmodi (attra&ionis, impulfus propenfionis) cogitet, 
me fpeciem vel modum a&ionis, caufamve aut rationem phyfi- 
cam definire, vel centris, qux funt puntta mathematica, vires 
vere & phyfi ice tribuere, fi forte aur centra trahere, aut vires 
centrorum effe dixero. — Et in fcholio Propof. óg. P.I. addit, at- 

- tractionem notare conatum accedendi ad fe invicem, five iy j ít ab 
aclione corporum fe mutuo petentium. (h.e. a vi jaf ita) five ab 
acfione etber*:, aéris, &c. corpora innatantia in "i invicem im- 
pelleutir. — Quod fyítemaris folaris centrum gravitatis interdum 
ftaruar paulo fupra folis fuperficiem, vix tamen integra folis dia- 

* —— gero afüperficie abelle ($. 520.) notatum cft. 


$. 412. 

Poffunt ita intelligi leges virium anotuumque unrsevfe gene« Generales 
valet, unde & ille rin quas obfervationes docuere, quz has »otuum 
fimul confirmant. Scilicet in mundo perfe&iflimo non poffunt non mundi leges 
"omnes vires nature fipientilfime comparatz effe ad infinicam Dei 
Majeftlatem quam optime patefaciendam ,' ideoque & ad maxi-- 

; Bbb 5 mam 


$2 . PIYSICE PART. L SECT. 1L CABE. tf. 
E d 


mam füi mundique univerfi perfectionem mutuo confenfu adju- 
mentoque promovendam, pro fuo in eodcm fitu ($.629. P.I. 


Tizol. zat.). | Efi igitur generatim non funt nifi motrices, dif- 


ferre tamen a fe invicem ita debenr , ut in fingulis fubflantiis 
materialibus extra fe invicem fuerint ponende, in tam diverfi 
fimis a centro diftantiis, qua in mundo requirebantur, quam 
optime collocandz, ut convenientes pre ceteris inter fe in fide- 
ribus eorumque partibus unirentur & cohzrerent pro fcopo cu- 
jusque ex affe obrinendo, eorumque motu in orbitis perpetuan- 
do, fimul vero ipfie cetereque valerent ad ea difterminanda & 
quantum futficit diftinenda fic, ut quecunque ipfis ineffe debent, 
quam optime perficiantur. Conjunctim fumtz vires apte efle 
debenr ad omnis. generis morus optimos maximosque preeftan- 
dos, regendos, continuandos, & ubi opus eft in quietem redi- 
gendos; : iraque &ad confervandum, perficiendum & mutandum 
pro fcopo creatoris usquequaque füum alior umque ftatum limi- 
Titatum , ideoque & ad confpirationem, unionem, feparatio- 
nem, variationemque omnem, eodem facientem, quo funt de- 
füinate. Quia funt in agendo neceffarize , funt & narüraliter im- 
mutabiles, nunquam oriofe, praflant femper quidquid inter 
ceteras valent, eodem femper perfectiflimo, fimpliciffimo, bre- 
vilfimo, optimoque fummze autoris fapientize refpondente agen- 


, 


zes ($.636 € 664. i?i2.), progredientesque univerfe & inter fe. 


invicem, &in f? per omnes eradus intermedios internos exter- 
nosque ad fubinde majores, quos recipere valent ($.635. ibid). 
Hinc ordiuntur in omni gradu & effectu a minimis, qua in eo- 
dem dantur, enitunturque ad majora fubinde incrementa vel decre- 
senta, ubi ea requiruntur, donecad maxima, quz in re ítatu- 
que prefenti capiunt, perveniatur. ($. 392. /óg. ibid... Abhor- 
xent vel a contrarüs fue deflinationi auguítiffimee , itaque & a 
faltu ordinis naturalis rerum mutationumque ($. $56. /eg4. Cvf- 
21o|.) ; nihil faciunt. fruftra (S. 664. P. Ll. Z5co. zat.); nec fit quid- 
quam per plura, quod aque bene fieri poteít pcr pauciora f. 
minora; 


DB LEGIPBVS SIDEREIS, 585 1 


minora; nec nifi fio loco, tempore & ordine h.e. convenien- 
tillimo. | Sic patet acumini exculro lex parfimoniz naturalis, lex 
conrinuatis, ordinis & progreílionis naturalis, lex cohz-fionis, 
conílantieque nature durabilis , lex variationis innumere, 
quocunque alio nomine leges providentiz:, fapientie, bonite- 
ti$ & porentize divinz in narura rerum manifeftaree appellentur: 
quas fufius perfequi , hic füupervacuum videtur & feleologic 
refervandum. 


7 "Hine ne patefcat , a&tionis & rea&tionis «qualitas ($. 156.) cum 
fruftra fieret per majora , quod fieri per equalia poteft, per 
minora nequit; perfeveratio in ftatu quanidiu valgo vel nulla vis 
attiva corpori tribuitur, vel nihil mutare valens, vel verius finis 
confecutio eam pofcit ($. 155.), uniformis acceleràtio & retar- 
datio in motu gravium ($. 178, /ég4.); «qualitas rationum ulti- 
marum in curvis, & arcarum in orbita ex centro virium eodem 
tempore defcriptarum (.$.552.) cet. St poneremus atheris, 
acrisve'vires centripetas majores effe a centro remotiores, ille 
ntique przponderando legibus hydroflaticis obtemperarent , & 
defcendendo per minus centripetas earum loca occuparent, eas- 
que furfum pellerent eousque, ubi cum circumje&tis in equilibrio 
forent. Per leges fluidorum igitur majores funt vires motrices 
centro propiores, minores vero ab eo remotiores; itaque cref- 
cére eo magis, quo funt propiores centro, & decrefcere eo mz- 
gis, quo fun: remotiores a centzo non abs re flatuuntur, 


$ 4n. | 
Si quaras, qua lege vires centripetze crefcant, decrefcant- Que fit Pro- 
que? Naturali fimplicitati convenicntiffrmum videtur , incremeuta grefo. gra- 
pariter ae. dcereimenta. virium. ceutralium eff àm progreffome avitb- 2,4, 
anetica naturali , in qua proximce quaeque non nifi unitate in gra- 
du differunt. .. Minor enim in integris unitateefTe differentia ne- 
quit, nec ab omni faltu rectius abhorrere, quam viam fe&ando 
PRETI ^0 brevitli- 


584 PHYSIC/E PART. I. SÉCT. II. CAP. Ll. 


breviffimam ($. 664. P.L. Z2eol. zat.). | Quam ut omnes reli- 
quas proereffiones evidenter includentem, maximam, item perfe- 
&iffimam dicere licer (5.402 &412.), & mundo perfectiifimo 
convenientiflimam. ^ Cui fecundo principio fuperftrui futuro 
tempore poterunt ardua veritates, experimentis obfetvatisque 
firmande ($.193. & 296.). Obvertenti nobis decrementorum 
gravitatis in fyflemate [olari rationem duplicatam inver[um, vefpon- 
dere licebit 1) za/ci €? imerementa €? decrementa ex fimplici equa- 
Bili progveffone (S. 177.) 2) non. eff£ illam taztum. fauplicem fed - 
€? compofitam progreffonem, ex mutua actione materiz in fe invi- 
cem refülrantem. — Fluida enim leviora premunt inferiora etfi 
multo graviora pro fua efficacitate, uti oleum füpernatans premit 
aquam pro fua gravitate, & aér atmofpharicus, aquam & Mer- 
curium, illam quidem, utin tubo vacuo attollatur ad pedes tri- 
ginra duos, hunc ut fufpendatur in barometro ad 28 pollices 
parifinos & amplius; licet propria gravitate aér fit octingenties 
quinquagies aqua, & fere duodecies millies Mercurio levior. 
JErther autem celerior aére circiter 10000 vicibus ($.585.), 
tanto etiam plus premere deber, modo nihil obftet ejus prelio. 
ni Cujus nonnulla veftigia apparuerunt, quando Mercurius 
defeecatiffimus & in tubo vitreo fubtus aperto probe excoctus, 75 
pollices rhenanos fuüfpenfus manfit, Hugenii experimento fere 
ante feculum capto, & poftea ab aliis repetito. Vid. PAzlof. Tranf- 
a&l. 100. $6. p. 5027. & Zac. Bermullii Di]. de gravitate etberis, Sed 
uti gravitas aér'sinaére non fentitur, ob qualem aeris inferiorem 
repreffionem: ira mirum non eft, ctheris quoque gravitarem 
non obfervari, ob inferioris.& circumfufi zequalem refiftentiam, 
nifi illa obftacula tollantur. — Fortiora actionis zethereze quaqua- 
verfus indicia proftant in phienomenis fpeculorum vitrorumque 
caufticorum , & perforationibus &c. fcintillarum electricarum. 


Confiderari poffunt. fluida centripeta homogenea uti pofi- 
ta in canalibus ad füperficiem fideris truncatis, in centrum .gra- 
; vitatis 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 385 


vitatis co&untibus verum füperne eo amplioribus, quo funt a 
centro remotiora, ideoque premunt füperficiem in ratione com-- 
pofita bafium altitudinumque ($.46..7/ydrof/at.). Quare fi ea- 
dem vekequalis eft bafis, premunt in. ratione altirudinum , & fi 
altitudo eadem eft, feu equalis, in ratione. bafium ($. 42. /64. 
ibid.). . Jam vortex fideris circiter aequalis undique h.e. fphari- 
cus, faltem conformis füperficiel, pariter ac atmofphara concipi 
meretur , ideoque fere circumquaque zequalis altitudinis & in ae- 
quilibrio eft, nifi quid impedimenti interdum nafcatur, paullo 
pofttollendi. Ideoque ejus vis premendi refpondebit baibus, 
quz fynt uti earum quadrata & he viciffim ut diftantiz. — Crefcic 
igitur decrefcitque vis & actio ejus in ratione duplicara diftantia- 
rum reciproca, h.e. prellio eo erit fortior, quo eft eadem bafis 
propior fuo centro xx eo debilior, quo eft centro remotior 
($.177./7.). | Neque tamen nos obíervamus nifi quod poft 
conflictum reítat & apparere poteft 


Confirmatur hoc obfervationibus barometrorum, que eo altius ad- 
Ícendunt, quo profundius in terre fodinas deferuntur, & eo 
profundius fübfident, quo altiores funt turres & montium cacu- 
ina, quorfum ab ádfcendentibus illuc afportantur. — Sic im 
monte Chimboraffo delapfus eft Mercurius ad pollices parifinos 

16, qui a dimidia altitudine folita vix duobus pollicibus abfunt. 


$. 4t4-. 

Quee fi ut rationi & experientize confentanea admittuntur, Nus ellipti- 
innotefcir quoque orZitam telluris ceterorumque circitorum folis ca orbita 
mon dari in plazo , uti concipi folet, fóZ iu fermenti [pberici cir- plaza [it an 
citer convexo ratione centri totius mundi, v. €. KL, DE, & fic cosvexa. 
"in ulterioribus regionibns concentricis, h. e. idem circuyndantibus 

'eentrum ($.409.): Ob rationem quam inter fe habent arcus & 
» €horde, irem convexz füperficies & chordarum plana, licet 
quidem wd illis facilioris computi gratia; at ubi exacla veritatis 
Folfi Phy Tom.1.) Ccc ratio 


^ 


De centro 


586 PuYstEX EAR. (SEC. iu Chr. in 


ratio ducenda; convexitzs non eft neglieenda. — Si enim finus 
-totus habet partes 100000, finus verfus 60?, earum habet 
$1519; fi 10000,:60 graduum fàgitta fere eft $152. ' Vid. 
Tab. finum Sbermizi. ^ Jam computando tantum a fole'diftanti 
am terre mediocrera continentem 16600 diametros telluris; illa- 
dimidio orbire axi quatur ($.264.). Ideoque patefcit, quan- 
tum orbitz, fecundum chordae feementum fpe&tare, planum in- 
ter apfides; ab convexo plobi fezmento differat; cum: non tan- 
tum ratione folis, fed & ratione centri mundi totius feemenrum 
illud zftmandüm fit — 


Sas 


Ubi fit centrum univerfi difficulter veperietur ,' quamquam 


mundi quid. INemtoniaud illud pro commi cestroterre folise? planetarum babent. 
babendum ?*. Ndmittendum effe centrum mundani fyftematis, illudque üt qui- 


efcens fpectandum efle, ab omnibus Aftronomiz peritis conce- 
di folet debetque: cum extra mundum nihil fpatii exiflat, quo 
totus mundus & cum ipfo centrum; vel in mundo centrum ex- 
rra centrum. moveretur ,. quod cogitatu abfurdum. ,, Quare /Vez- 
tonus P. HI. Principiorum hac velut. hy pothefi utitur :. centrum 
fyftematis mundani quiefcere;. & mox inde concludit, commu 
ne centrum gravitatis terrg, folis & planetarum omnium quief- 
cere, quia eo progrediente mundi centrum quoque progrede- 


. retur, non vero quiefceret.. Prop. Z7. ibid. Sed vel tacite fuppo- 


nit[aliquid,, quod im propofitionis fequentis corollario 1-inferr, 
(cilicer folis noftri & planetarum. centrum effe pro centro mundi 
habendum velonon. .Quod inde eque non fequitur utrovis ca-. 
fu. ac comÍmmune centrum gravitatis Saturni & circumeuntium 
firellitum , vel. Jovis. & lunarum jovialium , vel terrae & luna 
quiefcere quiefcente folis centro... Si ipfo largiente heec moven- 
tur, &íol pariter circa commune gravitatis centrum movetur, 
ac ejus circitores, cur hoc non pariter peculiari modo. moveri 
potlit & moveatur, nullo arrumento idonco probatur, fed pre- 
: 'cario 


SGQIBEISLEGERVS S$LOERREIS, q 387 


«ario fumirur tanrum. | Certe de quavis alia fixa idem flatui co- 
- dem argumenmndi modo poílet ,' quod ileptum effe & abfo- 
num ipfi. Newroniani concedent, íi fecundum ipfius ScZo/ium 
Principiorum ultimum concedunt, (telles fixas. effe centra fimili- 
um fimili confilio eonftructorum ,-ac fol, cum lux 
cirum fit ejusdem nàturz ac lux folis, caet. 


^ Nec id exploratum habetur, àn centrum totius fyftematis mundani 
^^ omni omnino motu carere debeat. — Si enim. non pro nihilo fed 
"^^ Wübflanta quadam  háberür, etismfi fimplici: medium quidem 
* . loeum rotius univerfi , velot fibi propriam fedem occupabit; 
non ramen eo ipfo negatur nifi morus ad àlia extra medium loca. 
Quidam tamen. motus veluti gyrus in codem quafi pun&to con- 
cipi in quovis elemento poteft, quo ejus vis non impedita conti- 
"- —muum füum exferat conatum, qui nec in fideribus 'ex elementis 
^  eompofitis defiderarar. Addo & hoc, cám: centrum fir locus 
^  rénvus, nom abfolutus, cos, qui-extrà mundand fpatia. flatu- 
unt, centro quoque morum daturos effe, fi ipfis ira vidcatur. 
Revera quidem extra mundum alia,. quam poflibilia fpatia admic- 
—  -—wWnequeunt, quiz dum mon exiítunt ,. ullus motus in illa fit auc 
o. fieri poteft, antequam procreentur. | Hinc relinquitur, actu 
«. "illud e medio univerfo non dimoveri. i 


$. 416. 


TU utente destro mundi feguitur , ut fyffema centrale detur, De fjftemate 
in cujus medio circiter [ol fit pofitus, el gyrns tantunr, *el € fari cen- 
quodam velut annuo motus gemere, fi is ad majorem perfectionem-r;, 
. mundi facere potuit, praditus. - Etenim ad Solem noftrum velut 
td commune centrum omnium circitorum ejus motus confilio 
Dei diriguntur fapientitfimo , teftibus obfervationibus Aftrono- 
morum. Cum igirur ad quie(cens rotius mundi centrum omnes 
omnium fixarum motus, cum fatellitum fuorum motibus, con- 
[pirare nt, per naturam centri: eadem füpientia roii fyfte- 
dii a Ctc 2' Tnati 


in ai 


De mundi 


388 PHYSICÉ PART. I. $SECT. II. CAP. 1I. 


mati non minus, quam parti cuique fyftematicee confüluiffe fic cen- 
fenda eft, uti plurimum perfectionis in mundo inde nati potuit. 
Sed in noftro fyftemate folari obfervamus id fieri; ope folis fere 
quiefcentis, aut gyrantis tantum & gaudentis quodam velut an- 
nuo circuitu circa commune gravitatis centrum inftar penduli 
ingentis , nonnifi exiguas vibratiónes adinittentis ($. 320.). 
Non eft igitur incredibile, nec veri dillimile, circa commune 
mundi centrum quiefcens ($.415.) fimilem gyrum dari, quo 
univerfum volvatur anno fibi. proprio, mundano; omnes reli- . 
quos annos fimiliter . continente ac folaris omnium planetarum, 
cometarum, circitorumve quorumque. Keoque i in centro ipfo 
eque concipiendus vianalogie eft fol fixus omnium medius is- 
que centrum mundi in fuo . centro, vel haud propeab eodem, 
faltem plerumque in fuo yolumine: continens, & circa illud feu 
gyrans tantum, feu & parumper ofcillando circumiens, ut idem 
in careris ob easdem rationes fapientes daretur , perpetuare- 
turque. 


Si univerfum circa centrum fius volvitur , foles omnes conjanctim 
fic revoluti quacunque celeritate faum erga fe invicem fitum fer- 
vábuur; nec moveri videbuntur, e quocunque fole aut ejus cir- 
ciore fpe&bentur. — Exiguus ille^ motus folium. anms, .& ob 
parvitarem , & ob diflantiam folium ampiillimam non porerit 
obfervari, nifi orbia folis circitorisve tanta fit, ur in quadam ejus 
parte fol.quidam confpieuus fiat, qui alio tempore ab i interme- 
iis fideribus occultaur 


$^ 419. sisse s 


Si circa centvalem mundi folem gyrus datur ethereus quagua- 


PITTMNTT 


«quatore € verfur tendeus , uti gyrus circa noftrum folem, concipicudus (u0- 


Zediaco. 


que erit folis midi € vorticif ejus. aipuator , e Jécunduin amalogi- 
amt cum noftro fole Zodiacus quidam. Ea enim eft gyri folaris 
vorücis indoles, ut complures circitores comitibus ftipatór" cir- 
cumyelat circa equatorem ($. 375.), cum in alis regionibus 

: finguli 


DE LEGIBVS SIDEREIS . 389 


finguli tantum. cometie. hactenus obfervati fint ($. 366. /7.). 
Circa aquatorem folis datur Zodiacus, planetarum primariorum 
& fecundariorum orbitas includens ($.239.). Probabile itaque 
eft, etiam circa folem mundi medium, Zodiacum dari, in quo 
plures, quam usquam alibi foles habeantur , quendam circa il- 
luim dari vorticem fpharicum, qui univerfum ordinem mundi, 
fyftematumque folarium omnium fummam comprehendat, un- 
dique ad idem centrum diverfo camen & diftantiz rationi conve- 
niente celeritatis gradu connitens. 


$. 418. 


Obfervatur inter fidera ab omni «vo orbis f^. circulus latus, De. Galaxia 
quet telefcopia offendunt. effe inmumerabilem fixarum copiam. — In conjectura. 
illius rationem naturalem inquirenti verifimile videatur , zz 7/72 
regione verfari ZLodiacum mundi, propter analogiam cum Zodia- 
cO circa 2quatorem , intra quem planetarum copia Zodiacum 
emetitur. Quod in ditione folari eft Zodiacus planerarum, id 
inter fixas via lactea. effe poffer in univerfo materiali eclipticam 
fecans in extremo geminorum & fàgittari — Planete circa folem 
revolvuntur in fua orbità; fixe autem in fuo loco ad fenfum 
multo magis immorze manent, quam fol, cujus gyratio circa 
axem obfervatur: &fi fieri poffer, ut & univerfum & fixe ali- 
quem haberent motum revolutionis circa mundi centrum quafi 
annuum fibi, illo veriorem, quem olim Aftronomi dixere ma- 
gnum annum platonicum, illum azzur mundazum dicere poffz- 
mus. Num is jam quadam probabilitate gaudeat, poftea conje- 

&etur exploreturque. 


In Zona lactea fedem Heroum collocabant antiqui, autore Manilzo, 
Ajiron. I. eque Fabulofe, ac Qvidiur Metam. I. 16$. &c.. cecinit: eft 
via fublimis celo manifeíta fereno , la&tea. nomen habet, cando- 
re notabilis ipfo: hac iter eíb fuperis ad magni te£fa Tonantis 
regalemque thronum, cat, ZPeepbraflur forfan non multum ab- 

| H €663 - fuit 


390 


" 


* PHYSICE PART. ], SECT, 11.: CAP. I1. 


fuit ab equatore celi ibi querendo, quando galaxiam dixit effc 
compagem, qua de duobus hemifphzriis coli fphzra folidata eft, 
& ideo, ubi ore utrinque convenerant , notabilem claritatem 
videri, fi Macrobii fide (tandum eft aZ Somnio Scipion. I. iy. qui 
& cum Plurarcbo de: Plac. Philof. III. t. narrat, Democritum 
flauiffe, galaxiam effe multarum exilium & continentium flella- 
rum mutuo collucentium denfatum fplendorem. — Id quod & re- 
liqui Aftronomi admiferunt, & Galileus in nuncio fidereo telefco- 
piorum ufu extra dubium collocavit, eam non eíle, nifi innu- 
merarum ftcllarum coacervatim confitarum congeriem. cet. Oc- 
cupat illa Zona latitudine fua 10 — 20 gradus, & conjun&tim 
prodit per Cafliopeiam, Perfeum, aurigam, pedes geminorum 
& clavam Orionis, per anteriora monorerotis , caudam canis 
mojoris, navem pola robur carolinum, crucem , pedesque. Cen- 
mauri. — "Tum ,e regione arz divaricatur in duas Zonas, quarum 
orientalis per aram, caudam extremam Scorpil, pedem dextram- 
que Serpenrarii & cygnum totum; occidentalis autem per cau- 
dam fcorpii fuperiorem, arcum & caput Sagittarii, aquilam. & 
vulpeculam procedit usque ad caput Cephei, ubi denuo , Ccopu- 
lantur. Divifionis phznomenon forfan ex obliquo fitu plani 
eciptic ad illam Zonam refultat, more. annuli vel Zonz circa 
Saturnum , quaudo anfatus apparet. — Conftantem fitum orbis 
la&tei emere ratione niti certum eft; & necdum alia verifimili- 
or ratio occurrit, ipía cum Zodiaco analogia. ^ Ad quam illu- 
ftrandam facit fchema tabule (ecundze. — Volvuntur Planete pri- 
marii cum fuis farellitibus feu lunis circa folem ita, ,ut axis folis 
ad Em um circiter [ gradus; orbita Qi 6?. 545 
9 39, 22; q^ 192, 50£^; 2t 1?, 20^; b 2?, 32/. — Recedit au- 
tem orbis lateus à pis vquatoris usque inter 50 & 40 eradus, 
unde & illius poli circiter tantundem a ^ noftris polis abeffenr. 
Mitto hic ulteriorem in hane rem disquitiionem , melioribus in 
fe difücili facile locum daturus, '/ 


$. 419. 


/Upá' yEGIBVS SPDEREIS. 391 


$8. 419. 

INon obftat autem. communis ille celi gravitas proprie , qua Gracia: vel 
globorum celeffium materia tam firmiter coberet , ut in motu iz- communis 
credibilis velocitatis ab illis nom azellatur. Neque euh "dfugit vorticig vel propria. 
vis communis prop "e fingulorum fiderum cometavumque. Commu- 
nisenim graviras fertur ad centrum gravitatis mundanum ($.415.)5 
fe proprium 'g "gravitatis centrum darur in quovis olobo cclefti, 
in quem quacunque ad ipfum pertinent, undique verfus ejus 
centrum nituntur, vel feruntur ad fenfum perpendiculariter in 
quavis füperficiei horizontalis puncta. ($. 409.). 


Conílat inter omnes, vulgarem corporum rerreffrium. gravitatem 
non obítare, quo minus falva illa corpora plurima arcte inter fe 
cohzreant, & inter fe queque fuum idque unicum habeant cen- 
trum graviratis, uti ex mechanicis liquet. - Quemadmodum nec 
fpatium & tempus commune cujusque proprium excludit, fed 
potius iacludit; nec vis motrix generalis fpeciali & peculiari ot- 
ficit, f:d unaquzque X CDU ad communem fcopum obtinen- 
dum confpirat. Quorquot orbem terrarum circumnavigarunr, 
aut aliis itincribus cjus partes perluítrarunt, illi obfervarunt, cor. 
porum gravium ubicunque eandem effe ad centrum directionem, 
& in pari ftatu parem ; nifum. Deinde Aftronomi inde a Kepleri 
tempore magis magisque confirmarunt, gravitatem fiderum in fe 
invicem fi militer agentium easdem fequi leges, quibus gravia in 
tellure obfequuntur. . Vid. Nelvroni. Principior. matben. Phlo- 

-0- fopb. nat. P. III. propof. t — 4. feqq- 

Cometarum retrogradorum noftri folis motum deberi nifui ztheris 
centripeto circa polos majori, ad equilibrium verfus equatorem ^ 
reftituendum continenter pari vi tendenti, monuimus ($. 367.). 

Inde vortex centrifugus circa equatorem in fyftemate centrali ha- 
bet relu&tanrem fibi vorticem polarem, fuis quoque üderibus fo- 
laribus revolvendis cinétum, non vero tam multis, ac in regione 
Zodiaci mundani cumulantur. 


$. 420. 


Quid ftt cul- 


eninatio [ide 
vis? 


Quomodo 


obfer vetur ? 


392 PHYSICZE PART.I. SECT. ILI. CAP. II. 


$. 420. MWPT 

"A/cenfio re&a vocatur punctum zquatoris, quod cum fi- 
dere quodam fimul meridianum fübit ($. 180./2/roz.). .Com- 
putantur autem puncta ut gradus eequatoris a principio veris feu 
arietis , ideoque afcenfio re&ta ab illo initio incipiendo ad 560 
gradus progredi poteft. ^ Sidus concipitur in circulo per po- 
los dué&to. Alio nomine hec afcenfio quoque ca/zünatio dici- 
tur , a culmine altitudinis fupra horizontem, quam illo die fella - 


vel fidus quodcunque affequi poteft: item altitudo ftellae meri- 
diapa. 


pun: adfcenfio re&ta folet ab obliqua, que eft pun&um zquato- 
, quod cum fidere quodam fimul oritur & occidit, vcl hori- 
zontem tranfit. — Refertur adfcenfio vel ad NETTE loci, vel 
ad horizontem. — Tranfitus puncti equatoris per frccme eft 
adfcenfio obliqua, bis quotidie occurrens, videlicet in ortu & 
occafu. Sed adfceníio reta in fixis, vel fideribus ortum occa- 
fumque habentibus non nifi femel quotidie obfervatur. In fide- 
ribus autem, quz non occidunt, uti apud nos felle boreales 
comet:eque dum fupra horizontem manent, alibi quoque fol non 
occidens fed fupra horizontem manens, bis meridianum quovis 
diefubit. Quare culminatio tranfitus per meridianum audit. ($. 


125.Afiron). — Aliitudo eft diffantia ab. horizonte ($.6 5. ibid.). 


$.. 421. 

Afrenfo ve&a fella veperitur obfervando tempus, quando fa- 
bit meridianum , vel obfervationibus altztudinum earundem ex. utra- 
que meridiani plaga. Quarum pofterior accurari rectius poteft 
eodem die, quam prior, propter plura altitudinum gqualium 
fumma minorurm paria, e quibus media deducta czreris paribus 
certior erit. Si vero alterius cujusdar fideris v. c. folis afcenfio 
recta explorata habetur, obfervando differentiam temporis tran- 
fitus per meridianum ; 'ex ea differentia temporis in tabula redu- 


cente 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 593 


cente tempus ad gradus equatoris, reperitur quoque differeitia 
adícenfionum rectarum. (8$. 218. 074. "Zffroz.). 


$. 422. 

Declinatio ffelle appellatur arcus circuli, polos gyri terre- Quid fit de- 
ftris & flellam tranfeuntis inter ftellam & zquatorem , vel diftan- c/inat;o fel- 
tia flellee ab zequatore ($.67. 7Z//rozom.), nempe in arcu vel /z? 
chorda ad aequatorem perpendiculari. Aliarum ergo ftellarum 
declinatio eff borealis, quando diftant ab zquatore verfus polum " 

"arcticum f. minus diílant a polo ar&tico, quam zequator.  Alia- 
rum au//ral; , quando ab antar&tico polo minus diftant quam 
eequator. 

: ; 9. i423- 

Declinatio felle. detegitur. obférvando ejus altitudinem meri- Uti veperia- 
dianam. ($. 101. ^dffronom.), ejusque. diffeventiam. capiendo: ab zur ? 
altitudine cquatoris ($. 141. 74ffronom.); vel quia altirudo poli 
cum altitudine zquatoris conficit 9o gradus ($. &9. /Z/?roz.) re- 
peritur quoque declinatio, fi altitudo ftellee obfervara fübrraha- 
tur a diftantia elevationis poli a puncto Zenith. Utroque cafu fi 
altitudo ftellas major eft altitudine aequatoris, declinatio erit apud 
nos borealis, fi minor, auftralis (S. 141. 7Z/?rozom.). 


| $ 42 

Stellarum loca determinantur per earum culminationemtr? de- Loca. fide- 
elinationem. | Exenim per re&am adfcenfionem habetur ejus di- /?»» deter- 
ftantia a principio arietis ($.420.), & per declinationem ejus di- ?ivandi me 
ftantia ab zequatore ($.422.). Qua duo cum non cadant nifi in dw. 
idem unicumque cceli punctum, locum ftelle omnino determi- 
nant, & per $. 221. & 223. reperiuntur. 

-$ 425 

Latitudo ffelle eft diftantia ejus ab ecliptica; lozgztudo vero, Q"« fir lati- 

diftantia puncti ecliptice , in quod circulus latitudinis (qui per t4o & /on- 
(Folfü Pbyf. Tom. 1L.) Ddd . polos gítudo [lelle? 


- * 


494 PHYSICE PART. Ll. SECT. Il. CAP. II. 


polos ecliptice & ftellam tranfire concipitur) incidit perpendicu- 
lari dire&tione a principio arietis ($. 276 & 231. /ffromom.). 
In ecliptica igitur longitudo refpondet culminarioni, & latitudo 
declinationi in zequatore. Ufum fuum praftat latitudo & longi- 
tudo fixarum in viis planerarum & cometarum determinandis, 
nec non in longitudine marina. 


$- 426. 
Quomodo in- Quia data ftelle declinatione ,  culminatione & eclipticae 
de loca. [iel- obliquitate, reperiri poteft ftelle cujuscunque longitudo laritudo- 
larum def- que ($.233. 7fronom.): patef&it , /oca ffellarum etiam determi- 
&gnentur? — gavi po[Jé per earum. latitudinem. longitudinemque indagatam. — Si 
enim altitudo folis meridiana obfervatur, innotefcit ejus in ecli- 
ptica locus; inde fi tranfitus ftelle. per meridianum: obfervatur, 
punétum eclipticae una reperitur, quod cum ftella culmen altitu- 
dinis ejus diei eft affecutum ($. 22 1. /64. 7i.) , obfervatur & alti- 
tudo meridiana, qua uti licer ad ejus ab ecliptica diftantiam indagan- 
dam: uti & viciflim ex datis ftellze longitudine, latitudine & ecli- 
pticae obliquitate, afcenfio recta & declinatio ejus reperiri poteft 
($.250. i/id.). 


Hzc ita fe habent in noflra tellure, cujus poli diurni gyri, appellari 
folent poli, mundi, quoniam totum celum circa axem polorum 
rcvolvi videtur. | Pariter & poli ecliprice motui annuo telluris 
debentur. In aliis ergo fideribus v.c. in luna, planetis, come- 


tis, ipfo fole ílellisque caeteris, aliis polis motus diurni annui- 


que gaudentibus, determinatio loci fixarum in cclo, quz & mo- 
tui & orbiris diftin&e nofcendis & detegendis infervit, variata 
femper fed fimili tamen ratione, peragetur. Quanta inde aftro- 
nomi: varietas in univerfi hujus non tantum fyftematibus folari- 
bus, fed & fingulis fideribus, cujuscunque fint generis nominis- 
ve prodit? Quanto major naturalis fcientie varietas, ob innu- 
meros virium. materialium gradus inde nafcetur & nata effe debet, 

ut 


bz : ' 


X 


T. WTCC 2 3 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 395 


ut fi cui tranfitus daretur in alia fubinde fidera , is ubique alia 
deprehenderet & alia difcenda argumenta documentaque divine 
majeítatis inexhaufte, & ubivis fumme. 


$ 427. 


Porium €? centripetarum 7 centrifugarum tanta diverfitas Leger. cen- 
mom tantum locis fingulorum fiderum vorticumque eorundem deter- tripete gra- 
minandis infervit, fed C7 leges agendi gradu faltem. diver[as vequi- dibus differ- 
re. Eorum enim qua propiora eentro mundi fünt & fuo ma- ;z. perito 
jori nifü centripero locum illum naturaliter fortiuntur, & exter- vident. 
nis eodem confpirantibus illuc urgentur & comprimuntur; ma- 
jor etiam gradus celeritatis perniciorque motus effe debet, quam 
in regionibus a centro mundi longe remotioribus ($.416.). Er 
quemadmodum tardior eft motus Saturni annuus quam Jovis, & 
hujus annus longior eft anno Martis &c. ($.337 —342.): ita 
quoque de remotioribus fyftematibus folaribus ftatuendum, ut, — - 
fi quis motus circa commune centrum in illis obtinet, is eo fit 
lentior remiffiorque, quo longius a medio diftant ^ Debilior 
enim ibi fieri deber vis centripeta eoque magis , quo abeft 
longius & manere debuit remotior a centro. Leges autem mo- 
tus viribus refpondere , exploratum eft ($. 411. p ). 


Prafertim in fluidis obfervamus id femper contingere, ut ibi tan- 
tum maneant, ubi cum aliis in zquilibrio verfantur , at quz gra- 
viora funt aliis, propius verfus centrum gravitatis defcendant, & 
quz leviora ceteris, adícendant & fupernarent eo certius & diu- 
tius, quo minus mifeeri & uniri cum aliis poffunt. — Cum zthe- 
re celefti nihil fit fluidius, nihil eft credibilius, quam & ipfos 
ztheris ccelos colorum innumeros pro fuo verfus centrum majori 
minorive nifu collocari & fidera in ipfis natare pari lege gradus 
celeritatis & dire&tionis proprie ($.408.). Quare leges motus 
fupra addu&ke ($. 155./64.), & leges fiderec($.352 — 357.» 
e noftra tellure, & ditione folari petite & generales ($.412-), 

: Ddd 2 alias 


Murtabilie 


* 


396* PHYSICJE PART. I. SECT. II. CAP. IL 


alias aliasque variationes admittere alibi poffunt, —Fortaffis pro- 
greífu temporis aliquid diverfitatis harum legum a priori aut po- . 
fteriori detegetur , quo & locus noftri fyftematis folaris in uni- 
verfo, & indoles virium in eodem diítin&tius elucefeat, obfer- 
vationibus confirmetur, & aditus ad multo plura eruenda e tene- 
bris, quibus adhuc immerfa funt , patefia. — Ipfe quoque 
adfpe£tus & ordo fiderum invitare videtur, ad machinamen- 
tum excogitandum ia hypothefi ceteris verifimiliori, quo ad fen- 
fum quafi reducantuf reliqua phenomena coleftia, ac adhuc pla- 
nerarum revolutiones & phenomenis machinis funt adumbrata, 


$. 428 


Declinationem ftellae ultimae in cauda ur(&e minoris Timo- 


diflantia fi. chares 29$ annis ante. Chriftum natum obfervavit 61^: 30^. & 
xarum apo- &. 1700 de la Hire 507. 47/. 29". Cui fimilis differentia de- 


lo szundi. 


clinationum & in aliis fixis obfervata eft, nec non in earum ad- 
fcenfionibus rectis. Quare fàlva lagtudine zze£ablis apparet fixa- 
vum longitudo , declinatio, adfcenfio vela €. difantia a polo... Dif- 
ferentia graduum obfervatorurm eft 107. 42/ — 642/ — 12920". 
Di&erentia annorum autem 1995. Qua fi dividitur prior dif- 
ferentia , prodeunt quotannis 19^ circiter. — Cum anni tres 
nondum conficiant minutum, deficientibus tribus fecundis, & 
3*. vicies furta zequent 60^; anni 189! darent unum gradum, 
1595 daren: 10 gradus, modo obfervationes (àtis accurate fue- 
runt. 


De hac re Hugeniut ín. Cofmothbeoro p. fcribit: Stella polaris in 
extrema cauda uríe minoris exiguo nunc circulo movetur, af 
gradibüs a polo diftans, cum ante annos 1820 xtate Hipparchi 
suodecim gradibus & 24 fcrupulis ab eodem polo abfucrit; poft 
aliquot vero fecula ad 45 gradus inde receffura fit, & poít an- 
norum 25 millia, eodem, que nunceít, reverfura. Ut pro- 
inde colum torum ex vulgari fententia fuper alio atque alio axe 

cit- 


DE-LEGIEVS SIDEREIS. 497 


circumrotari inepte dicendum effer; nifi phxnomeno in hypo- 
WC YU ATEM nihil um explicatu eflet. 


$. 429. 


Conflat ex obfervata preceffione zequinoctiorum regulari Qua periodo 
($424 & 310) punta equimotialia vecedere quotannis yo", ideo- abfolvatur 
que videri fidera fixa promoveri in figna confequentia , ut eo- diflastie a 
rum longitudo quotannis crefeat , & per 713 annos inteprum polo variae 
grádum , iraque 25740 annis ómhém ecipticam abfolvar. Enim tio f 
vero quia ecliptica in folftitio «ftivo proprior eft polo arctico, 
quam ullo alio tempore, & in folftitio brumali omnium remo- 
tiffima ab eodem polo, abíolvitur acceffüus a folftitio brumali ad 
seftivum intra 12870. & regreffus ab eodem aftivo folftitio ad 
brumale totidem annis, ideoque totus annus platonicus annis 
23, 740. - Singulis igitur ami; non 1892, uti $. 428. fed 274 
fere, vel 27339 uno gradu fixe polo av&lico fiunt im acceffu propio- 
vef, ip recelfu ab eo vemotiores. aque patet, obfervationes ap- 
parentem illam fixarum fitus mutationem docentes ($. 428) an- 
tiquitus non fuiffe ftis accuraras ; cum ex illis tantum 17825 
ánni coalefterenr. Igitur pofita eadem fol(titiorum diftantia 7uoz- 
auis mon nift i34 civeiter diffantie a polo accederept ,| decederéntve 
Exieua quz & hic occurrit. mutatio: 2 lunc in rellurem jeBons, 
vel ex- confliétu vorticum, centriperan: vim ita debilitante, uti 
barometri altitudo experimento Hawksbejano minuitur vento 
forti fuper apertura barometri exorto & flente, 


Dum tropici & folítitia a fe invicem diftant 2 5I gradibus bis fum: 
tis — 47?, vel fecundum 4e /a Caille 46* $6. 41" . (6.259, 
5201.); fi nihil mutatur folítitiorum diftrantia, mutatio fitus tcllu- 
fis, quoad polos gyri terreílris, quotannis utroque. cafu. 13^ 

circiter contineret, quia differentia non eft nifi 5^ 19^. inter. 

dillantiam folflitiorum. Dimidium anni platonici foret 12, 870 

quarta pars 6, 435, quibus diítantia fixarum a polo ar&tico mi- 

Ddd 3 nutá 


598 PHYSICUE PART. L.SECT. L1; CAP, II. 


muta foret 231 gradibus. Jam a condito mundo numeramus annes 
$709, qui 726 annis fuperantur à quarta anni. platoniéi parte. 
Quoniam anni 274, uni, 548 duobus gradibus refpondent, 726. 
refponderent gradibus 2, 40$ ^ propemodum. — Ideo 5709 anni 
conficerent fere 21 gradus vel 207. 50^... Nam $799 fi quot- 
annis 1 3^ progrediuntur, conficiunt 74217 — 1236". 57^ 
— 207. 36/. 57. . Jam Colurus equino&iorum nunc non 
amplius incidit in principium dodecatemorii arietis, fed pifcium, 
& aries.jam eo loco apparet, ubi Hipparchi evo Taurus fuit. 
Cum longitudo fixarum plus mutetur, & intra annum platoni- 
cum 360^, vel integram eclipricam emetiatur: dum fingulis an- 
nis 50// mutatur, anni 5709 preftant 285450 — 47571. 
—79?. 171. Quos gradus longitudinis fi retroverfus initium 
mundi compuramus, illud incidiffet in afterismum Tauri, | ejus- 
que gradum 19, & 172^ tvac in vquino&tio verno fitum. 
Quo tempore Taurus 201 vel 20i gradibus remotior a polo ar- 
£ico apparuiffet cum omnibus fixis infitis & fere tam. propinqua 
polo ar&tico fuiffer prima caude J)raconis quam nunc polaris. 
Lucidain extremo corna fuperior tauri vel pede aurigz tum prope 
abfuiffet a coluro &quino&tiali , & media caud: majoris urfz fere 
incidiffet in colurum folítiiorum. — Poft 726 annos integer qua- 
drans eclipuice abfolutus foret. 


$. 440 | 

Unde fit mo- Caufam hujus p'ienomeni non a motu fixarum , fed tellu- 
tus in ecli- ris motu annuo fecundis $0 retardato, vel ex regreffu punéto- 
ptica retar- rum czequino&tialium. derivandam effe ($. 324.) noravimus. Ubi 
datus. & folis atque lune actionem in fpharoidem telluris ejus retarda- 
" tionis rationem ^cirari a Newtonianis monuimus. — Quam actio- 

nem in confli&u vorticum ad fuperficiem fiderum pofiram effe 

($.572 & 374... 6g.) docetur. nquireudum. tamen effet, anne 

aliquid illius vetardationis debeatur. attioni etberis a tellure cum fuo 

vertice trazféwndi , ejusque directiomi ad. centrum folis & mundi 

potius, 


[| 


DE LEGIBVS SIDEREIS. ^ $99 


potius ,. quam. ad" centrum telluris; & anne fimilia in aliis quoque 
planetis dentur? Neque enim: quidquam. intentatum relinquen- 
dum eft, ad veritatem, quantum fieri poteft, indagandam, quae 
fübinde aliis deregendis lucem. accendit. 


S ATE 


Si quz de arcturo, aliarumque fixarum motu obfervata funt 


De motis fi- 


a D. Hallejo Traufact. philo. No. 355. p. 7 36. fégq. & füpra. ($. xarum pecu- 
350, progreffu temporis exploratafient certaque, zovze aperzetar liari- 


"Afironomie campus, peculiqvis fixarum motus f. veri f. apparentis 
vationes detegendz. Si enim quotannis arcturus 2, $5" propius 
accedit ad zequarorenr, & 125 verfus occidentem recedir, non- 
nulla & ipfius retardatio in füa revolutione continget, uti in tel- 
Iure($.430). Qua fi perpetua eft, 25 annis verfus zequato- 
rem, uno fcrupulo f: minuto accedet, & 1500 annis integro 
gradu. Siita jam perrexit per annos $709, tribus & £5 gradi- 
bus in principio remotior fuit ab zquatore. — Si verfus occiden- 
tem femper ita recedit, 5o annis urio minuto & 5000 annis inte- 
gro gradu recedit, iraque ante 5709 ánnos uno gradu & 54^ 
orientalior fuiffet. "Falisne tardior ille fixarum morus effet. ( $. 
416. /(q.),, quo & ille circa centrum mundi revolvuntur? Er 
quanam alia inde deducantur? Num & hac ingredientur , quam: 
dicunt, lucis aberrationem ($. 381.) in fixas ($. 457.) cum non- 


ullis, transferendam.. 


&? 452. 

Prout motus fiderum: funt finiti, determinatique omnino 
& limitati: ita & vzrer. znotrzces. fPggulorum: fiderumr, eorum fyfte- 
satum: , denique totius ugiverfl ,.— gom nifi limitate fimiteque effc 
pollaut.... Omnis enim motus fir in tempore, nec aliter fieri po- 
teft ($.694. Ozto/.), ideoque alia loci: muratio alii continuo fuc- 
cedit, dum durat motus ($.574. 75/2), neque ideo finiu! effe 
& fieri poteft, fed non eft, nifi finitus ($.835-2//7-). ldem 


vero 


Vires uzi- 
ver[i motri- 
C65 7105 [unt 
nifi finite li- 
mitateque;. 


Fires lucis 
fixarum. 


An per nici- 


400 PHYSICIE PART. I. SECT. IL. CAP. II. 


vero motus nequit dari, nifi omnino determinetur ($. 239. 7/72.) 
fi omnino eft determinatus , celeritas, directio , & magnitudo 
etiam. derermiriara five limitataeffe debe (S. gas. fq. Ontol.). 
Vis igitur motrix & fideris cujuscunque, &fyftematum folarium * 
& univerfi mundi materialis. nequit effe nifi finita & limitata, 
quantacunque fit conjnnétim fümra ($.400.). Quod non ob- 
ftat, quo minus vis hzc omnium mundanarum optima maxima- 
que dicatur ($.398.). 
$. 433. 


Iuprimus vis lucendi fixarum ,' columque velut eemmis 


- mirifice ornantium , coz/iderari smeretur. — Magna ejus. celeritas 


omnium adinirationem dudum provocavit, cum tanta fit, ut pla- 
ne incredibilis videatur, fi vel planerarum luci tantum aquipa- 
retur. Kx quo innotuit celeritas lucis a Jovis fatellitibus in rellu- 
rem reflexee. ($. 381. /024.), de fole quoque noftro pari modo 
concludere AUGAT cceperunt, illius fcilicer lucem in paria 
tellure diftantia equali tempore demum eo propaeari & videri. 
Cum illa planetarum lux 20$ diametrorum rerreftrium inter- 
valum unico fecundo emetiatur ($.582.), lux folaris demum 
poft 8 minura in tellure confpiceretur, ideoque orzus fo/zs €7^ oc- 
eafus demum octo minutis, pofiquam contigit revera, videretur. 


Videtur hoc valde experientie repugnare, folem 6 vel 7 minuta 
jam verfari fupra horizontem, nec tamen videri poffe, & vice 
verfa jam ante 6 & 7 minuta occidiffe,- & infra horizontem de- 
gere & tamen fupra horizontem ab omnibus adfpe&ari. | Prafer- 
tim cum valvis in meridie claufis in conclavi lux diei ibi ftatim 
extincta fit. Quam ob rem in rationes illius fententiz inquiren- 
dum erit. 


$ 43 


Omnem quidem motum in tempore fieri, nec lucem nifi 


tas lucir fé- motu admodum pernici propagari concedendum eft. Neque in 


dubium 


DE LEGIBVS : SIDEREIS. 401 


dubium vocabimus planetrarii luminis pernicitatem , contra du- laris directe 
bia fic fàtis effe defenfam. (S. 38 t. 07.) Sed vacillare mibi illa € reftexe 
applicatio ad folem videtur. | Obfervatio enim, fi recte fe habet, zadem | cen- 
nec alii caufie tranfcribenda effe in pofterum deprehendetur, da- feuda ? 
tur in luce illa debili, reflexa a Jove ejusque fatellitibus, quae li- 
cerlux folis fir, tamen nihil caloris habet, (quem lux folis fum- 
mum oftendit fi concentratur,) ideoque multo inferiori vi cgau- 
der, quam folaris. ^ Si ergo illa rerardatio cadit in lucem refle- 
xam, ab intimo Jovis fatellire, illa quidem ad aliam lucem refle- 
xam recle transfererur , quanturn diverfiras diftantige aligeque 
. caufie permittunt; fed ad lucem longe vivaciorem efficaciorem- 
que folarem pari jure applicari nequit, fic ut ei non major per- 
niciras vindicanda fit. 


Lux folaris a luna plena reflexa in tellure ope Theorix, qua omnis 
lux folis refle&ti ftatuitur, 90900 vicibus debilior ea eft, qua 
tellus fruitur, & fecundum experimenta Bougueri trecenties mil- 
lies debilior folari deprehenditur; ideoque nullum przbet calo- 
rem, ne quidem in fpeculo Villettiano, cum & in foco quadra- 
gies vel quinquagies millies rarior fitr, quam denfi radii folares. 
Vid. cel. Kaffneri Optic. p. 29 €7 353. /eq4. Si inde concludere 
vellemus , toties celeriorem quoque efle lucem folis directam, 
illa lunari reflexa, que tantum 30 diametros telluris emetiendas 
habet usque ad tellurem, quid forent 11 fecunda, vel g0'^^, ad 
300000? ($.382.) Non nifi 9: 30000, vel 1: 3333 
unius tertii ferupuli, — Accedit, quod lux reflexa non tantum fa- 
tellites Jovis & Saturni, fed & cometas oculis noftris fubducit, 
quando tantum a nobis abfunt, ut angulus diametri apparentis 
non nifi 30^! vel 20^ in oculo efficia. Plerique vix anguluin 
40", vel quando diítantia corporis ab oculo 5 15 6** diametrum 
ejus füperat, clare fatis videnr. p.29. ibid. Ex eodem princi- 
pio fequeretur , fi fol a nobis 5156 intervallis tantis. abcffer, 
quantam ejus diameter eomple&titur, illum zque invifibilem effe 


Ql Phyf. Tom. 1.) Eee - futu- 


402 PHYSICIE PART. I. SECT. ILI. CAP: II. 


futurum, ac fi cometa aliquamdiu vifus oculis tandem eripitur, 
nec amplius confpici poteft. — Jam diameter folis circiter 100 di- 
1 ametros terreílres equat ($. 315.): ideoque 5 15600 diametris 
; rerreftribus a nobis remotus non. amplius videretur. — Abeft fol 
a terra in mediocri diítantia 10000 diametris telluris, & a Satur- 
no circiter centies amplius, h.e, 100000 ($. 342. feg4.), vel 
185, 722 ($.391). Si ergo triplo longius a nobis abeflet, 
quam ultimus Saturni fatelles a fole, is non amplius videretur. 
Jam fi non primi ordinis faltem fecundi ordinis fixa a nobis lon- 
gius abfunt, quam 5 15600 diametri terreftres. ($. 392. /£4.), 
fifua diametro quant diametrum folis, itaque non amplius illi cer- 
nerentur. Sed propter lucem 53000005 majorem plenilunio, 
mirum nom eft multo plures fixarum ordines eclum. contempla- 
turis patere, & nudis oculis, & his co plures, quo przfítantiori- 

bus telefcopiis utuntur. 


| $. 455- 

Num refra- Praeterea per refractionem folis phantafma f. fpectrum 
&o lucis buc palfidum in horizonte videtur, paulo ante quam oritur, & paul- 
valeat. lo poftquam occidit. Sed 4effezems pavybelio fplemdor prodit, ci- 
fin fpelivum: non ejf folem verum, quod & nudis oculis evidens 

; & multo magis telefcopio. ^ Quapropter fi tubus di- 

rigeretur poft occafüm folis 6'?^ vel 7?* minuto illuc ubi tantum 

parhelius poft occafüm ejus videretur, minime folis fplendor ibi 

videretur , quia fol nobis tantum 32^ in diametro exhibet 

$ temporis minuta vero 2? efficiunt ; multo minus macule 

folares in ipfo, cum tamen tubus in occidentem folem directus 

in camera obícura eque vivide ipfum folem fplendentem & ma- — 

culas oftendat, acin meridie. Cum parhelii nullam dentum- — - 

bram , nec fpectrum folis umbram  ftili in meridie in meridia- — | 

nam lineam projicerer, fed s& minutis ab ea umbra aberrare; — | 

qui omnia experientiae adverfàntur. 


Forte aliquis obvertat. 1) eandem effe naturam: motus a:herei & 


acre, ^ 


| 
: 


d 


DE LEGIBVS SIDEREIS, 403 


aérei, hunc vero propagari in tonitru diu, poftquam ortus ef 
& in echo refonante, 2) per refra&ionem (ílellas etiam in alio 
b] 
videriloco, quam in quo funr. (Sed refponderemus, 1j di4 
Ífparem efle indolem motus tremuliin a&re, & in wthere. — Ille 
P ) LI 
qui auditur, non eft a gyro atmofphere perpetuo, uti lux a 
gyro vorticis etherei folis indefinenre per conflidtum cum zthe- 
re fuperficiei terre ($. 372.), fed a collifione duorum corporum 


'"fonororum, quorum motus tremulus ab acre excipitur & conti- 


nuatur quaquaverfum. ^ Vorticis autem folaris gyrus femper 
continuatur, nec indiget nifi obverfione partis fuperficiei, quz 
debet die donari, que obveríio per gyrum telluris illico fit, & in 
sequatore fingulis fecundis 1 430 pedes denuo objicit foli ($. 277 4.). 
Hinc non opus eft, ut lux a fole in terram, dum oritur ema- 
nando defcendat, fed jam adeft, & affrittus illico fit, obverfa 
facie telluris, nec difcerni poreít motus vorticis ante 8 minuta 
factus ab eo, qui fit inftanti f. punto temporis prefenti. — Alia 
autem e(t foni ratio, qui indiget caufa ab acre diverfa, confli&tu 
nempe fonori corporis unius alteriusve, qui ab are eít recipien- 
dus, & propagandus, atque ab ejus elaílicitate in progreflu ita 
debilitatur , ut brevi tempore poft ortum ceffet. — 2) Refrattio 
nihil in tempore mutat, fed tantum in loco nonnihil, quod in 
horizonte vaporibus referto in oriente longitudinem fideris mi- 
nuit, in oceidenre auget, uti & auflralem latitudinem minuit, & 
borealem parumper auget ($. 342. 4/]ronom.), ad fummum in 
horizonte, ubi nulla eft aliirudo , dimidium gradum efficiens. 
($.383. ibi4). . Refra&io autem tantum abeft, ut morum re- 
tarder, ut potius acceleret, V. Princip. Newtoni L. I. prop.o; : Dum 
fit refra£tio, prafens e(t corpus, a quo veniens lumen refringitur, 
rzfens eft caufa refractionis, diverfa denfitas pellucidi, inter- 
je, e(t & corpus fimul in tubo cum radiis refra&tis; quod 
fecus fe habet in illa lucis aberratione, propagatione, a refrathi- 
one plane diverfa. ^ Agnofcit inde celeberr. Eulerus in Diff. de re- 
Jlaxatione metus Planetarum. $. 4. tempus , 8/, quo radii a fole 
Eee 2 ad 


404 PHYSIC/IE PART. I. SECT. !I. CAP. II. 


ad terram pertingere putantur, nondum effe certiffime evictum. 
Sed plura fuperfunt, ulterius excutienda. 


, $. 436. 
4n motus ob- Non abs re monetur, o7. pergicem telluris motum fimul 
févvatoris — moveri oculum obférvatoris , ideoque ffellam i5 oculo non apparere inu 
in ecliptiea — £0, qtto eft loco, fed in eo, quam diagonalis pavallelogvanmà ex celeri- 
bic atten- tate lucis, &9. celeritate motus oculi compofttz , requirit. Sed hec 
dendu;s? ^ quidem ad planetam, qui lucem reflectere nequit, nifi ubi illam 
accepit, & qui itidem in fua orbita movetur, non tamen ad fo- 
lem applicari poffunt, qui perpetua luce fulget, nec fuo loco 
fenfibili ratione dimoverur, nifi emanatio lucis e fole fuppona- 
tur ,. quam admitti non poffe , Cel. Eu/erus oftendit. ($. 3 — 20. 
Theorie Lucis €? Colorum). | Si autem pernicitas vorricis folaris 
femper adeft, nec opus eft, nifi affriétu ejus ad füperficiem cir- 
citoris ($. 434. iq. ), fola oboerfio gyrantis circitoris ut. telluris 
Bic videtur ad celeritatam lucir pertinere. (272). 


$. 437 | 
Bradleji va- Jam confideranda occurrit celeb. Zra/ezi feptentir , qui 
tioner propa- neolici re&te exiftimat rmotum terre diurnum, fed annuum, cu- 
£4t« fixa- jus ope oculus obfervatoris una revolvirzv, "utcendenduii bn 
rum luis ratur, ut cáufam apperentis ad polum eclipticz circelli 20 fecun- 
expendun- dorum i inradio, & in aliis ftellis longius illinc diffitis, ellipfzos 
zur, éxivuc, eujus ais transverfus (apfidum) eft nor rhalis ad circu- 
jum longitudinis , tranfeuntis per verum ftelle centrum, & z- 

qualis diametro modo diéti cireelli; & cujus axis conjueatus eft 

ád tranfverfum, uti finus latitudinis ad radium. — De qua fenten- 

tia norandum | 1) quod ipfe fatetur, perplexi calculi evirandi cau- 

. ^ — fa orbitam telluris confideratam effe, ut circulum, eo quod eccen- 
tricitas orbite rion mültum infert. 2) Planum eclipticae fltui- 

rur, omifIo convexiratis ferutinio. 3) !píe fatetur, fe monni- 

hil varieratis ia. declinatione deprehendiffe ; quod eidem hypo- 

 thefi non conveniat, maxinie in propioribus *coluro folftitiali, 


4) Ipfe 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 405 


4) Ipfe hec phenomena ad motum terre annuum , quem 
omnino fequitur, recte refert, quo oculi obfervatorum una cir- 
cumferuntur, ut locus ftelle fimiliter in oppofitas partes vagari 
circa fedem fuam videatur. Si oculus quieftit, radios fixarum 
five in tempore propagentur, five non, locum ftelle non effe 
mutaturos afferit; idemque futurum, fi oculus cum tellure re- 
movetur, fedlux in inftanti adeft — Addo fübftitui pof?e inftan- 
ti vix notabile tempufculum. | $) Neque adhuc exploratum effe 
notavimus, utrum fol & fixae, quemdam morum annvim ha- 
beant. 6) lpíe dubitat , num anomala obfervata procedant a 
caufa regulari, an ab Aftr olabii materia a calore aut frigore affe- 
&a. 7) Fátetur diffenfum fuarum & Hoo & Molyrcuxii ob- 
fervationum tubo 36 pedum; item Z7zmf/eadzi; qui polarem 
ftellam in Decembri 55^ — 45" longius a polo abeffe monet, 
quam in Majo & Julio. 8) Includit hy pothefin, lucem folis re- 
flexam eadem celeritate progredi ac directam , & lucem ab omni- 
bus fixis, cujuscunque fint remotionis a terra, eadez velocitate 
pervenire ad oculos obférvatorum , (qua repugnat plane füccefli- 
v« propaeationi lucis, & diftantiz fixarum diverfi vix addubi- 
tande). 9) Denique affrmat, five ipfius hypothefis fit vera 
phenomenorum caufa, five non, veram tamen legem variatio- 
nis decinationum fixarum in. differenti earum fitu ratione folis 
inde luculenter patere. Id quod concedi poteft, etfi inftrumen- 
torum murationi vel alii caufie obfervariones ille debeantur. An 
debilitata pernicitas lucis fixarum in atmofphara revolutioneque 
telluris, que eadem eft, pro fitu illarum, hinc innote(cat? 
Juvabit, nonnulla ex his illuftrareBradlji verbis, — If. we could fup- 
pofe, that light is propagated in an inftant, then there would be 
no difference , between the real and vifible place of an objc&t, 
tho' die eye were in motion. — But if the light is propagáted in 
time, tlian will allvays bea differetice berween tlie true nd vi- 
fible place of an obje&t, unlefs che cye be moving either. directly 
towards, or from tbeobje& - - - an die fine of the faid difference 
Eee 3 wall 


406 


PHYSIC/E PART, I. SECT. IIl. CAP. II, 


will be to the fine of thevifibleinclination of the obje&t to the line, 
in which the eye is moving, as the velocity of the eye to that of 
the light. - - 1£ rhe velocity of light is to that of the earth's mo- 
tion in its orbit, as 1000 to 1; than a flar in the pole of ecli- 
ptic would feem to defcribe a circle round that pole, every way 
diítant there from 3^ and 1; fo that its longitude would be vari- 
ed thro' all the points of the ecliptic every year, but its latitude 
always remain the fame,  lts right afcenfion would likewife 
change, according to the different fitmation of the fun in refpe&t 
to the equino£tial poinrs , and its apparent diílance from the 
nord pole of the equator would be 7^ lefs at the autumnal, than 
at the vernal equinox.,, Ex declinatione fixe ^/ draconis circuli 
illius radium air effe 20'^ indeque concludit, velocitatem lucis & 
terre in orbita effe, ut 0210: r, & lucem a fole in terram 


venire 8^. 12". — Sed Eulerur illam pernicitatum rationem ftatu- 


iteffe 10464: t1. Vid. Diff. de propagatione lucis fucceffiva *n 
Planetis € Cometir, in Hifl. Acad. Seient. Berol. 1746. p. 144. 
Bradlejus ex. hy pothefi fixarum lucis retardarz concludit: "That 
the light is propagated with the fame velociry (in the fame me- 
dium) after it had been refle&ted, as before, if we allow , that 
the light of the fun is propagated with the fame velocity before it 
is refle£ted, as rhe light of the fixed flars. — Additque: that the 
light of all fixed flars is equal, and moves tbrougb equal fpaces 
jn equal times at. all diflances from them. -.-. - "The apparent al- 
teration of the declinarion of ftars of different luftre is nor fen- 
fibly different, tho' they appear of very different magnitudes - 
- - He finds the fame velocity of light from his obfervations of 
fmall (tars of the fift or fixth, as from thofe of the fecond and 
third magnitude, which in all probability are placed at very dif- 
ferent diftances from us, (Qui fieri poteft, ut lüx zquali tem- 
pore aqualia fpatia abfolvat , —& ramen eodem tempore ad 
nos veniat ab omnibus ítellis ex diftantia maxime differente, nec 
nifi idem phznomenon edat declinationis apparenter ad 40" cir- 

citer 


DE LEGIEVS SIDEREIS. 407 


Citer mutat? Ex eodem terre moru annuo & axis nutátione 
in orbita convexa hec quidem capi poflent, non vero ex propa- 
gatione fixarum lucis diftantiis refpondente)? — Difficultatem ob- 
fervationum & diverfitatem oriri putat from the uncertainty of 
the obfervations ,, which is occafioned by the tremulous or un- 
' dulatiug motion of the air and of the vapours therein, which 
caufes the ítars fometimes to dance to and fro, fo much that 
itis difficult to judge, when they are exatly on the middle of 
- thewire, that is fixed in the common focus of the glaffes of the te- 
lefcope (quod ante monuit fuiíle 1 21 pedes longum in limbo 61 
graduum ab utraque parte ipfius Zenith). — Tandem concludit : 
the agreement in the foregoing obfervations is a. kind of demon- 
ftration. (whether it be allow'd, that he hath difcovered the re- 
alcaufe of the phenomena, or not), that the hypothefis gi- 
ves at leaft the true law of the variation of declination in diffe- 
rent ffars with refpett to their different fituations and afpe£ts to 
the fun - - - Ir feems very probable ro Mr. Bradley, that the 
flar '; Draconis Bayers, had mot a parallax fo great as one fin-: 
gle fecond; and confequently is upwards of 400 000 times far- 
ther from us, than the fur. — Quae fi ita effent, quia ftella y 
in vertice draconis, cenfetur effe terti: magnitudinis, minor fo- 
ret diftantia fixarum, ac fupra autamavimus ($. 39 r. »r.). Sed 
non multum roboris his ineffe ob allatas rationes videtar. Deni- - 
que hypothefi mutationis axis telluris (addita curvedine eclipticz) 
nihil opponit níii mirorem declinationem flellz exigue 3$ came- 
lopardali in re&ta adfcenfioue ipfi ; draconis oppofite, quam 
- fere &qualem effe debere contendit. — Quam inzqualitatem . aliis 
caufis deberi nom poffe, nihil probat, erfi finui latitadinis eam 
refpondere deprehendit, & merito plores obfervatioues aliunde 
quaquaverfus factas requiri ftatuit, sd certiora obtinenda. 
$. 438. 
Nec diffmulanda futt fentemtie Bradloane confiar, ja titiva. Con[eclaría 


. Nempe illa loci fixarum mutationem apparentem non quidem propagate 
ingen- 


fixarum lu- 
cis. 


498 PHYSICAE PART. L SEÉCT. IL, CAP. II. : 


ingentem parit, quippe qua in plerisque ab ipfo ad 40" decli- 
nationis circiter reflringitur. — Eulerus pernicitatem radiorum 
lucis ponens — 10464. ^, h. e. ($.384-) fi « tanquam relluris 
perniciras media in orbita intra fecundum conficit $5, 845. pe- 
des parifinos vel 33 milliaria germanica ($. 272. 79t.), 39, 240 
milliaria germanica qua fere 23 diametros terreftres aequanr.. At- 
tamen in illa hypothefi folis longitudo 20" diminuta appareret 
(8.383. /&.) , vel fecundum Ewleri Diff. de effefu lucis fucceffrve 
propagate S... 20". 3^. Vid. Hifi. de l' /Acad. voyal. des Seieuces 
de Bal. i526. p.ij2. Mercurii in perihelio 39^. 2^/.— Cometae 
1680 longitudo ipfi minuta cenfetur 5^. 44^. & ejus, qui 1744 
apparuit, 14/, latitudo autem 12^^, quam jlla apparenri adden- 
da, hec adimenta ($.28. 2/4.) 


Quoniam vero in Dradlejana hypothefi lux fixarum equali 
tempore equalia conficere deber fpatia ($. 437.) & a fole ad ter- 
ram I0000 diametros telluris emeütur $8' 13^^ faltem $/, ex ejus- 
dem fenrenüa: duplum fpatium non emetierur nifi duplo tempo- 
re, triplum triplo tempore &c. Ea propter fi 10000 diametri 
terreftres percurrenda requirunt octo minuta, 100000 requi- 
rent I! hore, 500000 quatuor horas. Si cum Bradlejo diftan- 
tia fixarum 400000* longius a terra abeffe ftatuitur, quam fol, 
tempus faciet 8^. 15^. 400000 — 3200000 & -— 
$66665, in (umma 32866662. Que funt 54777 hore, 41; 
vel 2282 dies & 9h. 4/5 vel 6 anni 92 dies, 9 hore, 4, 40^. 
Wargentizus minimam fumit diflantiam fixarum 300000* majo- : 
rem ea, qua abfumus a fole, & concludit inde, // gua f£xa pro- 
xima extingueretur [. periret in calo, illam poft iuteritum per y an- 
s0$ adhuc con[picuam fore, propter radios ante interitum emiffos ; 
& fi nova oriretur, eam non nifi poft 5 annos in confpectum 
noflrum prodituram effe. ^ Addir diferte, longius remotas fi- 
xas eo longius quoque tempus requirere, quo fünt longius re- 

motae. 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 409 


mote. Vid. locus füpra citatus. Quee qui fibi & aliis perfua- 
dere poflunt , illi fecundi ordinis fixarum phenomena telluri 
non nifi-poft decem annos, decimi ordinis poft centum; cen- 
tefimi, fi apparere poflent nobis, poft mille annos betta 
poffz , largiri cogentur. Du Jovis diflantia a fole 45 reru 
minuta , : Jovicolz folem fibi ortum non videbunt nifi 45^ poft- 
quam füpra eorum horizontem fuit, nec occafum ejus fentient, 
nifi fere 3 horz; poftquam füb horizonte füit. Eclipfis fatellitum 
ejus in tellure non apparebit incipere, nifi poftquam 45' »F 8$ 
jam obícuratus fuit, nec emergere videbitur, nifi poftquam pa- 
, ritempore jam ex umbra Jovis emerferat. Que JVargeztizus 
[ua fecit l.c. In Saturno, qui 95 400 diametris terra a fole abeft 
:($.342.), ortus folis demum videretur , poftquam 2 hore (ü- 
pra horizonte fuit, nec occafus, nifi poftquam horam inteoram & 
18 fub horizonte latuit. ^ Quid ergo de Cometis ftatuendum 
foret, modo multo a fole remotioribus, modo longe propiori- 
bus. 


Vi hujus fententie quarto die create fixe in tellure non apparuif- 
fent, nili pro diftantia 5, ro plurimisque annis poft creatio- 
nem. Neque quem jam intuemur fitum fixarum , is prafens 
vel hodiernus foret, fed qui ante 5, 6. 10. 100 & nefcio quot 

' plures annos antea fuerat. Ortus igitur, & occafus, & culminatio 
fixarum nunquam foret ejus diei, multo minus hore, minuti, 
cxt. cujus effe in faftis, obfervationibus & ephemeridibus aftro- 
nomicis dicitur, fed pro quolibet fixarum diítantix ordine alius 
plane & inter fe diverfiff;imi temporis intervalli.— Que quantum 
abhorreant non tantum a communi fenfu, fed & a regulis opti- 

.€is, & natura ztheris, quz tefle experientia lucem v. c. in baro- 
metro phosphorefcente, aut in tubulo probe ab aére evacuato & 
-«laufo excitatam non perpetuat per multos arterie pulfus, multo 
minus per plures dies annosque, nec lucem diurnam folis per 
no&tem continuat, nemini non conflat. — Quz omnia evanefcunt, 


UVolfii Pbyf. Tom. I.) Fff fi, uti 


De 


"ovir | 


4o PHYSICI PART. Ll. SECT. IL CAP. II. 


' 
fi, uti lux in terra etheris vibratione ($.228.) obümetur, & vi- 
bra:io ab impulfu vel affri&tu oritur, ira & lux folis & fixarum 

*ab «there ad. fuperficiem fideris opaci & oculum animalis appul- 
fü, qui in continuata ztheris vibratione per fixas femper adeft, 
nec eget nifi obverfa fuperficie opaca, que per gyrum fiderum 

.. quam diu pretatur, tamdiu dies durat, eaque averfa nox adeft. 
Que in his nondum prorfus liquida funt, poíterorum dilucidati- 
oni refervata funto.— INeque enim nifi veritati idoncis argumen- 
tis fulciende lirandum eft, cui cedat quidquid & in his illi ad- 
verfatur. De lucis fixarum pernicitate poítea erit difquirendum. 


$ 439. 
Superfunt extraordinaria fiderum phenomena. Apparent 


ficllis. majo- interdum fidera in ccelo ante non vifa, que ruríüs evanefctunt. 


vibus. 


^ 


Prima, cujus mentio füpereít, viíà eft ab Hipparcho , tefte 
Plinio Hift. nat. L.H.c. 26. Sed non narratur ubi, nec quamdiu fül- 
ferit; motus tamen ipfi tribuitur. Anno 1572 vifà eft nova ftella 
iu Caffopeie catbedra , latitud. $5?. 45^. in Tauri 6?. $44. quae 
omnes reliquas fua luce fuperaffe fertur. — Etenim 9 die men- 
fis Novembris Venerem periozam, & per Decembrem Jovem 
acronychium zemulara eft, confpicua & interdiu. — A. 1573 per 
menfem Januarium paullo major £xis primze magnitudinis appa- 
ruit, quam menfe Februario & Martio aquafle , & Aprili ac 
Majo fixis fecundze magnitudinis zquiparare vifa eft. Ab initio 
coloris fuit albicantis & claro lumine fplendentis inftar Veneris, 
Jovisque. Verno tempore jubar rutilantem imitatum eft Mar- 
tem vel palilitium.  Menfe Majo Saturnum füblividum retulit, 
quem colorem usque ad finem apparitionis in Martio 1574 reti- 
nuit fubinde tamen obtufiorem.  Scintillavit vero usque ad ul- 
timum apparitionis diem ($.931. ^Z//rozom.).  Vifa eft fimilis 
nova ftella zz eadeni cali regiozre A. 1264, item imperante Otto- 
ne ÀA.945. Vid. Mara/di Memoire de l'Acad. voyal. des Sciences 
170). p.39. Quse fi non. nifi eadem ftella rediens fuit309 X 3 18, 

medio 


————M— 


DE LEGIDVS SIDEREIS. 4TI 


medio ergo numero 3144 annorum fpatio vel horum periodo 
aliquota revertitur, & for(iran A. 1886 & fequenti reverteretur. 
Vid. de Maupertuis Difc. fuv la figure des dflres p.70... Quia du- 
dum Deus a creatione-ceffavit: íi haec obfervata recte fe habent, 
poteít illa effe fixa, qua ab aliis intercedentibus planetis aut & 
cometüs aliarum fixarum , vel & fuis, relluri occultatur, donec 
hi in orbitis fuis vel parumper muratis, velalio digreffi eam re- 
linqunt nobis apertam. Neque enim evinci poteft ex aliis fi- 
deribus intereuntibus, alia rurfus oriri. 


Corucl. Gemma d. 8. Novembris colo feveno Caffiopeiam contem- 
plans, non vidit in illa ftellam, quz d.,9. in cathedra ejus Ve- 
neri :qualis comparebat. — Tycho de Brahe cam d. 1 1. Novemb. 
vidit, a quo tempore fenfim ejus fulgor decrevit per 16 men- 
fes. Mirum non eft, fixam illico fplendere, ubi corpus opacum 
interpofitum definit eam nobis operire; & fplendore apparenter 
diminui, dum ex parte tegitur vel minori circitore, vel majore 
fed partem ejus tantum offufcante, 


$. 440. 


Similis nature ducimus illam, quam Keplerus A. 1604. lia [erpen- 
a die 9 Octob. ad initium Febr. 1606 vidit Veneri equalem in taz e "2 
senu finiftro Serpenrarii, latitud. bor. 2? & longitud. 18? Sagit- roftro cygni 
tarii - Minor eft, quam Hevelius, Catfini, aliique obfervarunt »uinor. 
per 4 menfes A. 1670 ab Junio usque in Octobrem menfem & 
rurfus 1671 a Martio ad Majum. | Ea enim in eodem loco vifà 
eft ab initio & in fine apparitionis prope caput cygni in longitu- 
' dine 1?. 52^. 26^. aquarii, & latitudine boreali 47?. 25^. 22^. 
Ejus fplendor binis diverfis temporibus major apparuit vicina 
quartze dienitatis in roftro cygni, & fenfim decrevir evanuitque. 
Vid. PÀzlofopb. Tran[ast. INo. ój. p. 2087 &7 No. 75. p. 2:7. feqq. 
Quia in eodem loco manfit, haec & praecedens & fixas emula- 
ta eft luce, fenfim intercedente modo nubecula, modo minori 
Fff aut 


Periodo ap- 
parztionis 
gaudentes. 


412 PHYSIC/E PART. LSECT. Il CAP. II. 


aut tnajori-planeta diminui ejus fplendor, & tandem eripi aíftro- 
nomorum utraque fixa oculis potuit. — Arbitratur Ze Maupertuis, 
poffe quoque dari fixas formae: admodum comprefle, inftar an- 
nuli Saturni, quae evanefcant, dum telluri obvertunt faciem co- 
arcatam , appareant vero dum obvertunt ampliorem. | Loco 
citato. | 


En verba ejus! Si parmi les toiles il s'en trouve d' unc figure fort 
applatie, elles nous paroitront comme les fpheriques , dont le 
diametre fervit le meme que celui de l' equateur, lors qu elles 
nous prefenteront leur face; mais fi elles viennent à cbanger de 
Étuation par rapport à nous, fi elles nous prefentent leur tran- 
chant, nous verrons leur lumiere diminuer plus ou moins felon 
la differente maniere, dont elles fe prefenteront; & nous les 
verrons tout à fait s éteindre fileur applatiffement &leur diftance 
font aíffez confiderables, — Addit deinde, fitum fixarum, ita ut 
folis, parumper variari poffe per fuos circitores, utin fua or- 
bita modo hic fint, modo alibi. Sed prior opinio eget lucidio- 
ri confirmatione & certiori determinatione. Die 30 Septemb. 
A. 1604. novam eam inftar Jovis fplendentem fub roftro cygni 
eonfpexere. Kepleri difcipuli, quam precedente die nondum vi- 
derant; — /Equali circiter tempore, illa ac praecedens 1606. in 
Januario difparuit. — Latitudo ejus borealis fuit 1?. $6". — Lon- 
gitudo ab aliis 20? flatuitur. "Tam fimilis phenomeni merito 
fiinilis caufa fuiffe cenferur. — Cufpinianus notat A. 339. in cy- 
gno apparuiffe ftellam Veneri qualem per 5 hebdomades. 


& 44r. 

Quod attinét ad flellas, regulari apparítionis & difparitio- 
nis periodo gaudentes, cujusmodi Dav. Fabricii funt A. 1596 de- 
tectazzra, qu dicitur in collo ceti, alia 32e magnitudinis per 66 
annos primos feculi XVIL. in pectore cygni , alia in hydra 
biennio rediens ; c«t: ha! pro planetis cum Derhamo haberi 

üeque- 


DE LEGIBVS SIDERE!S 413 


nequeunt, cüm non fint noflrifolis circitores , qui ne qui- 
dem omnes telluri apparent , nec ex alio fyftemate folari tam 
propinqui nobis fieri & fic lucere poffent.— Debent igitur effe 
foles ita ratione telluris fiti , ut eorum viciniores planetae 
eos operíant, dum inter ipfos & terram intercedunt, nobis ve- 
ro' rurfus aperiant , dum in altera parte orbitae fuz verfantur. 
Quo ipfo fixos effe foles per fe lucentes, fuis planetis cingi, regu- 
larique revolutione circumiri !luculenter confirmatur. — Soles 
vero dimidiatos dari gyrantes, facilius fumitur, quam probatur, 
etiamfi ignei foles fingantur, 


Quz in collo ceti habetur 3: dignitatis, a Bayero litera o notaftt, 
periodum fuam 330 circiter diebus vel 75$ in 6 annis abfolvit. 
Neque dum latet, uti per 4 annos Hevelio unquam penitus ex- 
tinguitur, fed telefcopio 6 pedum (emper reperiri poteft in lati- 
tudine auílrali 15?. 57^. & qua longitudinem in arietis 1^. 
40/. Que in pedore, vcl eductione colli cygni A. 1 600. no- 
va perhibetur, nonnullis poít multos annos vifa eft difparuiffe, 
fed tantum diminuta luce nudis oculis vix. ulterius patuit. — Ao. 
1657. vero & duobus fequentibus, denuo tertio ordini gquipa- 
Fari potuit, mox támén lux ejus rurfus deerevit, interpofitu opi- 
nor circitoris illam ex parte offufcanris , vel equipollentis alterius 
impedimend. Longitudo ejus eft in fagittarii 187. 38^. latitudo 
borealis $5?. 29^. — Hevelius A. 1670 d. 15 Jul. novam tertio 
ordini af/zgnandam vidit mox luce irà diminutam , ut ineunte 
O&obri vix nudis oculis cerneréetur. — Sed fequenti Aprili fere 
major quam in Julio apparuit, fed medio Augufto difparuit pe- 
nitus. Rediit 1672 menfe Martio in confpe&tum, uti 6i or- 
dinis (lella, poftea ita difparens, ut fruftra quaereretur, — Locus 
ejus fuit in Sagittarii 3^. 17^. latitud. bor 477. 28'.— Qus Kir- 
ehio 1686. occurrit 5! ordinis in collo cygni, & a Baycro lite- 
ra X notatur, 4045 dicbus parioduim fuam complet. ^— Vid. 
Mifcellan. Berol. Acad. Scient. p. 2u. feq. — Cum clariffima eft, 

F ff E yix 


* 
» 


414- | PHYSICA PART. L-.SECT. 11. CAP. II. 


vix quarto ordini accenfenda eft. Ex quo 1714 obfervata eft, 


f:epius rediit, A. 171 5. menfe Auguíto nudis oculis confpicua, 10 . 


Septembr. clarifima , fed d. 8. Decemb. vix telefcopio 6 pedum 
reperiri potuit, uti fub initium reditus d. 15 Jun. ^ Aeperi- 

: tur illa in Sagittarii 6?. 30". latitud. bor. $27. 40^. — Qus fub 
roftro cygni eft, decem circiter menfibus reverti folet. — Cuffrui 
fententia de his pheenomenis opinatur, dari circitores perfe lucen- 
tes, ut foles, a quorum revolutione in orbita hec proficifcantur. 
Vid. Mem. dun Academ. royal. des Scienc. 4o. 1758. p. 345. in. 4to. 
Sed unde illius opinionis probatio petetur? De ftella periodica 

in Hydra vid. Maraldi , qui eam 1704. 1706 & 1708 obfervavit, 

9* .ejusque periodum duobus annis includit. — Hevzlius eam. Ao. 
1662. viderat 4. i$ vite feq. Ejus latitudo auftralis eft 1 2?, 
44. circiter, in libre 25?. 24^. — Montanari eam vidit 1670 in 
Aprili inftar 4ti ordinis fixam, fed ejus magnitudo apparens va- 
riat, & fieri poffet , ut quani raro aut nunquam integre iu 
telas propter obítacula ccleítia appareant. — Neronis sexifti- 
mavit, polle fixas extingui tandem & a cometis incidentibus rur- 

fus accendi, quam conje&uram ex hypothefi ardoris comburen- 

tis deduxit. — Sed. Derbamur in Afirotbeol. mavult eas effe circi- 
teres fixarum, fed ob dubia, que ipfe intellexit, rem in medio 


reliquit. — Quz in collo ceti datur, Heve/io per 4 annos delituif- 


fe dicitur p. 122. Prodromi A[lronom. 
S. 442. 
Evane[cen- Si quz fixe olim in ccelo relluri apparuerunt, que difpa- 
eer in calo. ruere nec rediere deinceps, he propterea dici nequeunt interi- 
iffe, utpote cujus interitus nullum exemplum unquam exti- 
tiffe perhiberur. Neceffe igirur eft, ut rantum in ejusmodi fi- 
tum ratione telluris pervenerint ,. quo cerni ex eadem nequeunt. 
Sive alii planetze,. vel ipfius planetae intercedanr, five fitus rellu- 
ris unà cum orbita interim fic mutetur, ut diu admodum difpa- 
reant Neque enim dici poteft, nunquam illas in confpectum 


redituras efle; periodus ranrum latet, intra. quam id futurum fit, . 


aut 


DE LEGIBVS SIDEREIS. 41$ 


aut fieri debeat, Forre &, dum rurfus videri poffent ,. impedi- 

mena in fyftemate foiari noflro adfunt, per quz id fieri nequit, 

uii multa tegit nobis ccelum nubilum, multa fplendor folis diur- 

nus, multa & interjecti planete cometave. — Sunt, qui fixas 

mutari in planetas & v. v. opinantur, quo jure ipfi viderint: re- d 
pentinam apparitionem & fplendidam ab exarfione Planete deri- 

vandam exiftimantes. . Zece/iuf $ notat. ex Tychonis catalogo 

foli non vifàs. in. Prodr. /4ffroz. p. 122. 

Plejadum feptima ita dicitur .defiderari jam ex longo tempore in ce- 
lo , etfi forte inter.eas datur , que telefcopio ibi obfervantur. 
Quam Tycho in extremo catene Andromeda notavit, ea vix aut 
non amplius videtur, mec vigefima in pifcibus. Nec illa repe- 
ritur, quam Bayerus prope urfam minorem litera & defignar, 
nec À Andromede, necvin cjus genu. —Hevelio non amplius 
apparuit ftella in finiftro femore aquarii Lat. A. 5?. longi. X 
31^. quam Tycho vidit. &c. Plures dabit Montariani & Caf- 
finus. Alias recenfet Ricciolus, Maraldi, Caflinus, Hevelius. 


$.. 443. 

Neque minus fieri poffet, ut vel telluris in orbira fitu mu- Aur. occuita- 
tato, vel fixarum motu proprio in fua orbira ($.520.), lia fixa te per alias. 
aliam nobis occultet diu, & viciffim occultata in confpectum pro- 
deat. Uti enim fol non eft pellucidum fed opacum corpus ($. 

328): ira & cetera fixe propiores intuitum remotiorum «que 
nobis prohibere valent, ac quisquam planetarum aliorumve cir- 
citorum. — Z4/es autem xe apparere in. tellure debent , tanquam 
valde propiuque , itaque interdum ut unica, interdum ut eadem in 
duas divifa. Si quae tales fixae reperirentur, que in aut prope 
aphelium telluris viderentur in longioribus tubis bina, circa pe- 
rihelium ut una, & v. v. ille parallaxi magni orbis determinan- , 
da apta forent. 1 


Occurrit in ariete prima fixa, que tum ut una, tum nt in duas 
vicinas fe£ta apparet, easque equales & fuis diametris diftantes, 
tefle 


Quid fint 


416 PHYSICIE PART. T$, SECT: Il. CAPR. Ir 


tefte Caffino 1683. (AG. Erud. Lipf. Eod. p.274.) & alia in eapi- 
te Caftoris & in fronte fcorpii fuprema. — Vid. Tum. I. Hift; dle 
P Acad. der Science. Parif. p. 2667. Stellam prime magnitudinis in 
pede Centauri P. Richaud & Ludovicus Feuillec per rübum 12 & 
octodecim pedum in India occidentali Lima ex duabus compofiti 
apparuit, quarum altera tertie, altera 42 dignitatis judicata eft, 
& diítantia diametro ftéllarum equalis. .— Sed vitanda in his eft 
fallacia, que & mihi occurrit,' ubi aceuratius intuendo rion mifi 
unam loco apparentium duarum deprehendi. Quedam Plejadum 
plage triple aut quadruple longiori tubo videntur. '^Diftinguen- 

-  daisitur eft confufio plurium in unam, & una ommino, fed 
quz in alia eclipticz parte duplex videtur indubie, 


$. .444- 29d 
Dantur inter fidera quoque ftelle, quae zeZulofe dicuntur, 


ficlle ncbu- — quia inftar nebule lucidae vifuntur. ^ Qualis ab omnibus ftatui- 


loj ? 


tur prafepe in cancro, alter oculus fàgitrarii, | oculus Scorpii. 
Ricciolus in AImagzfto 12. affert, fed ex parte dubias. | Caflinus 
nebulofam vidit inter canem majorem minoremque. He tele- 
fcopiis confideratee magnam ftellularum copiam fiftunt, quarum 
lux quafi coaleftit & mifcetur. — V.c. in prefepi Ga/zleus 56 
ftellas numeravit, ScAzckardus ultra 40. — Non immerito igitur 
pro conjunéto plurium fpecie tenus perexiguarum fplendore at- 
mofphzrico reputantur, uti Democritus galaxiam multarum flel- 
lularum fereapparenü contiguitatecollucentium cvwavyaeuey ef 
fe judicavit. — Quidni etiam fieri poflet, ut diftantia a nobis qua- 
rundam colluftrantium tanta detur , in qua finguke ne quidem 
per telefcopia ufitatiora, forte & praeftantiffima, difcerni ampli- ; 
us poflent , fed tantum plurium confufà lux adhuc tantum im- 
pleart fpatium, ur lux illa obfervari poffet? "Talis apparuit Sim. 
Mario A. 1612. ope teleftopii in cingulo Andromedz, tefte 
ejus zundo Z'oviali. Conf. de Mairan de auror. bor. p. 227. 


Hugeniur 


.DB.LEGIBVS SIDEREIS. —. - 417 


r "Hugenins in fyftemate Saturnino p. $. feq. refert, fe A. 1656 & fe. 
pius deinde. in enfe Orionis loco ftella: mediz 12 alias obfervaf- 
fe lucidamque regionem, in qua trcs ftellul admodum propinqur, 
& 4 remoriores ab his & afe invicem, quas in figura exhibet, 

. eonfpiciuntur jn campo fplendidiore quam ccelum usquam alibi 
sos owpparet, etiam in ílellis uebulofis. — Pro celi hiatu, qui raro 

-xentingit, paullo poft ortum perit , & chasma lucidum dicitur, 

-— haberi in tanta diítantia & perpetuirate id phznomenon. nequit. 

20 arab. ble A. 1665. maculam luminofam absque ftella vidit inter 

^0 «aput& arcum $; Hallgus A. 1677. fimilem lucidam maculam 
vidit in centauro, & r71,pin Hercule. — Kircbiur aliam vidit 
1681 in pede boreali Ananoi, inflar caudz cometicz. An 
complures caudze in vaítum fpatium quafi coalefcentes ad fpeciem 
tile phznomeaon evanefcens conficiant? vel an Zodiaftea lumi- 
Da vicina conftans przílent? ($.418 & 479.) ut in galaxia, 


& 445 ! a 


Memorandum occurrit, quod Heveliut in Prodromo Zffro- Fixe dire- 
som." €. 9. tradit, im [fellis undecim adfcenfiones vocfas mune decrefee- Ge, vetvo- 
re, cum in veliquis crefcant , illaque 1motum veciprocum exerceant, grade, fa- 
ur modo dire&tz, modo recograda: incedant, modo fint ftatio- tionarie. 
naim, — Que b aliis non obfervara lucidius expofira mallem ; 
videtur ramen illa referre ad preeceffionem &quinoctiorum, dum 
piso. Prodr. Alflronomie fcribit: poft aliquot mille annos contra- 
rium rurfus accidet - -- Quaelibet harum flel'arum alios & alios 
flationis exercent rerminos; jam illa poft ftationem fecundatn eft 
directa, rurfus altera eff retrograda. ad flaionem fecundam. 
Termini vero ftationum diítant ab invicem $0. 100. 120. gradi- 
Stella polaris totum aequatorem percurtit, atque nunc eft 
ma, reliquae nunquam aequatorem abfolvunt, fed intra 
flationum fuarum fuas conficiunt periodos , "fic uc ple- 
^2 mura Twen) Ggg rumque 


Apparens 


41$ PHYSICAE PART. I. SECT. 1I. CAP. 1I. 


rumque fecunda ftatio fiat circa 210 & 230, prima autem 310 
& 530 gradum. Limes vero difcernendi ítationem primam a 
fecunda eft 270 graduum in equatore. Pariter declinatio, ad- 
modum variabilis, vix femel toto revolutionis fixarum tempo- 
re (quod ultra 25 millia annorum durat). una alteri omnino eft 
equalis; Unde autem hic mirificus motus exoriatur, inprimis, 
quod in quinque illis ftellis ex iftis undecim differenria declinati- 
onis hzc temporibus fit addenda; in 6 reliquis fübtrahenda, & 
quod: ftella polaris nunc his legibus fit exemra, res eft altioris 
indaginis ,' poffet tamen, nifi tempori parcerem, plenius explica- 
ri. Dociores facile rem ipfi penetrabunt, ex globis cceleftibus 
calculoque pofito ; quod omnino ita & non aliter illis evenire 
debent. 


' "Undecim illas flelIas p. 1 39. L c. ita enarrat: 1) in dextro crure Ce- 
phei, 2) in flexura 2 lucide borealis Draconis, 5)in flexura 4 
Draconis, 4) in humero urfe- minoris, 5) in pe&tore urfie mi- 
noris, 6) in dorfo urfe minoris, 7) in latere feu ventre urfe 
minoris, 8) prima caude urfe minoris, 9) media caudz ejus, 
10) proxima ad humerum ejusdem, r1) altera ad humerum 
ejusdem. ^ In his noflro zvo adfcenfio re&a decrefcit, atque 
differentia ejus in fubfequentibus annis fubtrahitur, id quod ta- 
men non perpetuo fiet, &c. In Tabulis p. 322. /644. exhibet 
differentiam afcenfionum re£tarum & declinationum, & literis 
A & S notat additionem & fubtra&tionem ejus. — Sunt autem 
quinque ille ftelle, quibus differentia declinationum nunc addenda 
eft ex addu&tis. 1. 2. 3 - - 9. quinta que fit, ex tabula non 
patet, in qua declinatio feptem: reliquarum litera S, fubtra&io- 
nem innuente notantur, qua in una per errorem eft pofita. 


Conf. $. 324. 428. [eq 
$.. 44€. Ü 
Obfirvatur quoque drverfitay magnitudiuis apparens im üs- 
| dan 


DE LEGIBVS SIDEREIS. a 419 


den fixis.  Recenfet Hevelius in Prodromo Zffronomie p. 120. fi- variatio ma- 
xarum magnitudinem non femper eandem apparere, uti lucida gritudinis 
aquilae Tychoni & antiquioribus non apparuit ni(i ut fecundze fixarum. 
magnitudinis ftella, qua» nunc-primas aemulatur fulgore. Ipfe 

cum fychone prius ftellam in effufione aquarii 1660. quartae 
magnitudini accenfüit, quz poftea ad quintze vel fextze tandem 
dignitatis faciem decrevit A. 1676. — Complures alias refert 4a- 

valdus. Tom. 1I. Hifl. dead. veg. Scient. Parif. pag. 222. feqq. 

Stelle. nov & difparentes rurfus itidem diverfo tempore diver- 

fum pra fe ferunt magnitudinem , nunc crefcendo, nunc de- 
crefcendo ii fplendore. De quibus & reliquis fimilibus ver;/r- 

snile fit, eas obtegi modo cx parte , modo prorfus , feu maculis, feu 

ab aliis intercurrentibus inter ipfüs & tellurem. opacis vapori- 

bus corporibusque, ut propterea vel diminute appareant, vel 

omnino extinéke, donec impedimenta vifus removeantur. 


$. 447. 


Fixarum in tellurem nullus datur ta&us. peculiaris , prater De fivarum 
tenuem. lucem , celique miram d'iffin&lionem ,| quam illi no&urno im. terrena 
«tempore praebent. — Sunt enim tantum diffitze a tellure ($. 391. influxu. 
Jéqq.), ut nihil agere in tellure fentiantur, quam ut parumper 
.ejus tenebras nocturno tempore minuant , eique aliquid lucis & 
difcriminis in locis cceleftibus impertiantur; vel potius, ut ex 
rellure atmofphzerze ccelo nocturno tempore fereno confpici pof- 

Aint, item diurno tempore, fi quis in puteo für profundo tele- 
-fcopium ad illas dirigat, experientia magiftra, Quo ipfo fimul 
, variis ufibus humanis glorizque Dei illuftrande ferviunt, Lu- 
-«em ergo quandam & utiliratem a fixis in terra excitari, negari 
nequit; fed prarerea aliam. vim & actionem fixarum dari, qua 
«quidquam in tellure efficiatur, oftendi nunquam poterira quo- 
,quam: quia per motum fieri deberet ,' qui in fola luce nil tale 
sn : Ggsg 2 pra- 


Quid fit ge- 


420 PHYSICI PART. L SECT. II. CAP. If. 


praeftitura eousque valere vel extendi notabifiter poteft. Sermo 
hic eft de vi & actione fixarum peculiari ipfisque propria, de 
qua Cicero L. H. de Div. c. 25. que , inquit, poteft pertinere con- 
racio ex infinito pene intervallo ad terram? non de communi, 
cujusmodi effet, fi fixce omnes pariter ac earum circitores con- 
ferre aliquid flaruerentur ad fuum locum motumque mutuum in 
mundo determinandum. ^ Quorfum & omnis ether facit, ut 
communis hic corporum actus conflictusque inter fe dici pof 
fi. Hc ergo actio fixarum in fe invicem, & in tellurem, non 
foret ipfis peculiaris, fed communis plane. 


$. 448. 


Genetbliacen vel genetbliologiam dicunt rationem artemve 


netbliace €? hominum fata ex aftris natalitiis nofcendi. Quia hominum fata 


afr elogia. 


vel funt pr afentia vel preterira vel futura, genethliaci fibi arro- 
gant notitiam ex aflris tempore nativitatis confideratis de 
pracfenti , preterito & futuro nafcentis flatu, ejusque horofco- 
pum & interpretationem. — Quia vaticinari dicirur, qui fortuita 
inenota preterita & futura aliis pandere valet: genezhliacen quoe 
que dicere poffes vaticinandi e nativitate habitum , (quo dere- 
guntur praterita & predicuntur futura). Comprchenditur illa 
fub divinatione, & quia ex aftris petitur, 74/fro/ogia vocatur DÀ. 
talitiorum pr adictorum difciplina. 


Chaldeorum propria eff, inquit Pitruviur L. IX. .c. 7. Genethliofas 
gie ratio , ut poflint antefa&ta & futura ex ratiocinationibus aftro» 
rum (natalitiorum) explicare. —Gel//ws noc. Art. L. XIVi e; t, 
adverfum iftos, qui fefa Chaldzos feu genethliacos appellant, ac 
de motu & pofitu ftellarum dicere pofle, quz futura funt, pro- 
fientur; audivimus quondam Phavorinum Philofophum Rome 
grace diflerentem, ^ Chaldais , inquit Eudoxus in Aftrologia, 

icílg 


T2 


DE LEGIBVS SIDEREIS 421 


tefle Cicerone L. IT. de Divin. e. 42. in prxediétione & in notatione 
cujusque vitz ex natali die minime effe credendum. — Et c.i. L. T. 
Chaldzi diuturna obfervatione fiderum fcientiam putantur cffe- 
€ille, ut predici poílit, quid cuique eventurum, & quo quis- 
que fato natus effet. — Inprimis refpicere Aftrologi folebant ad fi- 
. dera orientia tempore nativitatis cujusquam, quz fidera natalitia 
vocant, uti Cicero Lib. de Fato c.6. hoc eorum profert theorema: 
funt Aftrologorum percepta hujusmodi. Si quis, verbi caufa, ori- 
ente canicula natus eft, is in mari non morietur. ltem peculi- 
arem vim dicebant ineffe fignifero in orbe, ut ejus unaqueque 
pars alio modo moveat, immutetque celum, perinde ut queque 
ftelle in iis finitimisque partibus fint quoque tempore - - cum 
autem in eam ipfam orbis partem venerint, in qua fit ortus ejus, 
qui nafcitur, aut in. eam, quz conjunctum aliquid habeat , aut 
confentiens , ea triangula illi & quadrata nominant, cuf. . 
$. 449. 

Genetbliologia vel affrologia comientitia eft t? vana. Erenim Pantera; 
ex fitu fiderum tenipore nativifatis nafcentis vel nati honiinis fa- aftrolegie; 
ta przfentiri , immo preefciri & pratiuntiari poffe ftatuit ($. 448.). 
Hocaurem fieri nequit ($.447.). — Eft igitur áftrologia com- 
mentitia plane, vaniflima & penitus inanis. | 


Quam futilis fit affrologia dudum evicere Philofophi, ^ Diogenes 
Stoicus v.g. apud Ciceronem L.II. de divin. c. 45. ideo negat ca 
'fciri poffe, que aftrologi profitentur, quia geminorum (nativi- 
tatis) formi fimilis, vita autem & formna plerumque difpar, 
quod exemplis commionftrar — Cicero delirationem vocat incre- 
dibilem , acceffu flellarum & receffu pueros orientes animari, 
formari, Cx eoque ingenia, morcs, animum, corpus, aétio- 
nem vitz, cafus cujusque & eventus fingi, Etc. 44. pergit: 
quid? «cum dicunt, omnium orrus quicunque gignuntur jn omni 

: 6$8 3 tra 


Et planeta- 


ric. 


ug 


PHYSICAE PART. L SECT. IL. CAP. II. 


terra, que incolatur , eosdem effe; eademque omnibus, quz 
eodem ftatu eceli & flellarum nati funt , accidere neceíle cffe, 
nonne ejusmodi funt, ut ne.celi quidem naturam interpretes 
iftos cli noffe appareat? Neceffe enim eft ortus occafusque fi- 
derum non fieri eodem tempore apud omnes, fed alüs in locis 
alios effe atque alios, | Qui poteft effe eadem vis & conditio 
nafcentium, cum ecli tanta fit diffimilitudo? llli autem volunt, 
omnes eodem tempore ortos, qui ubique nati funt, eadem con- 
ditione nafci. Sed quz poteft effe ranta dementia, c. 45, ut ma- 
ximis motibus mutationibusque cceli nihil interfit? Quid? quod 
uno. & eodem temporis pun&to nari diffimiles & naturas & vitas, 
& cafus habent, parumme declarant, nihil ad agendam vitam - 
naícendi tempus pertinere? Nifi forte putamus, neminem co- 
dem tempore & conceptum & natum, quo Africanum. — Num 
quis (alius) igitur talis fuit? Sic & Phavorinus loco citato Ge/lii 
dixit: difcziplinam chaldzorum tante venuftatis non effe, quan- 
te videri velint. — Nequé. eos principes ejus autoresque effe, 
quos ipfi ferant ,. fed id praftigiarum atque offuciarum genus 
commentos effe homines erufcatores , cibum quzítumque ex 


mendaciis captantes, Reliqua fufiora argumenta quarantur in 
loco citato, 


$ 45e Su 
Neque lune €? planetis vis tribui poteff , anores €? fortunam 


bominum fizgendi fua pofitura € conflellatione tempore nativitatis. 
Luna enim in tellurem agere nequit, nifi motu quotidiano cir- 
«a tellurem. no&u lucendo atque menflruum tempus regendo, 
vorticis fui ad terram impulfu & affrictu , cui etus maris obfe- 
quitur, & quo morborum forte quorundam fymptomata exci- 
tantur aur ingravefcunt, denique interceflione inter terram, fixas 
& folem in noviluniis, qua eclipfes in terrze quadam regione & | 
occultationes fixarum nafcuntur. ($.295./67. 303. 307 —311.). - 
Sed 


] 


|'DBJLEGIBVS^SIDEKEIS. - ^':: 423 


Sed hujusmodi motibus fi hominüm conditio regeretur , illa ean- 
dem omnibus fortem praeberet, cum fit: motus - femper unifor- 
mis & idem ubique, 'certe omnibus eadem hora in eadem regi- 
one natis, quz experientiz adverfntur, & rationi, quxa mo- 
tu fideris animum & mores formari non poffe diftincte folideque 
probat  De- planetis, cometisque, multo a terra, quam luna, 
remotioribus , uti conftat per pramiffam eorum explanationem, 
idem multo mgis valet, quod attulimus de luna, 


. Qui iore aoíiquo folem planetis accenfent illi forte objicerent 
manifeftifimam folis in terrena ipfosque homines actionem. 
Sed & eo ipfo nihil, quod ad mores & fata hominum faceret, 
in medium -—À cum omnis folis actio redeat ad lucem, 
caloremque terrz fuperficiei preftandtm, | &-ad. motum telluris 
diurnum anmuumque promovendum. Cum enim hi folis effc&tus 
apud omnes fint continenter iidem , nifi quatenus impediuntur, 
cadem deberet effe omnium hominum , beftiarum viventiumque 
rerum conditio, quam experienia omnis zvi refellit; ut alia 
ante jar addu&ta omittam, quz & huc quadrant. Sic & Cice- 
ro cit. cap. 42. affert aftrologos, qui hoc przdicendi genus re- 
pudiarunt; & cap. fe4. addit: cum ut ipfi dicunt, ortus naf- 
centium luna moderetur, eaque animadvcrtant & notent fidera 
natalitia Chaldei, quaecunque lunz conjunta videantur, oculo- 
rum fallaciffimo fenfu judicant ea, quz ratione atque animo vi- 
dere debebant - - - Cap. ay. ilid. quzrit;-ommesne , qui Can- 
menfi pugna ceciderunt , uno aílro fuerint nati, quia exitus 
omnium unus & idem fui? - -- Sed quid plura? quotidie 
refelluntur eorum pradi&ta Pompejo, Craffo, Cafari; ut mihi 
permirum videatur, quemquam exílare, qui etiam nunc credat 
lis, quorum predicta quotidie videat re & eventu refclli. — Pfa- 
vorinu: apud Gellium urget & hoc, fi ex obfervationibus com- 
pofita eft aftrologorum difciplina, qui fieri potuerit & abfolvi 
ifte 


n 


L4 


PHYS.P.Y!, SECT. IL. C. II. DE LEGIBVS SIDEREIS. 


ifla feries, cum conftet ftellas erraticas, que omnium rerum fa- 
tales dicuntur, innumerabili demum annorum numero ad eun- 
dem locum , cum eodem. habitu fimul omnes profe&e funt, 
regredi -- - Si alius aliusque firus (lellarum alias aliasque fortu- 
nas daret, quzrebat, cur non nuptiarum tempore, ex quibus 
liberi quzrerentur, atque ex ipfo maris & feminz- coitu jam. de- 
claretur, quales qualique fortuna homines nafcerentur?...Cur 
non ex eorum genitura jam. profpiciaur , quinam olimv faturi 
effent, quos illi creaturi forent, «& fupra longe per infinitum? 


-Cur nen a mundi exordio premonfrarui, qui; quales ,  qiiali- 


que fato fint nafcturi? cet. 


3018 


 —Á 


: Lo CO. 425 


POPOY-S I-C (B 


PART. I. 
SECTIO TERTIA 


EXHIBENS 


A&THEROLOGIAM, 


SEV 


PHYSICAM JETHEREAM. 


CAPVT IL 
DE LVCE ET COLORIBVS, 


CONTINENS 
PHOTOLOGIAM, PHOTOMETRIAM ET 
CHROMATICAM. 


$ 45r 
therem, vel athram, dicimus materiam fumme fluidam Qwi4 fe 
/b j «orum ($234); hinc admodum fübtilem & per- «i/cr ? 
Ípicuam rem, in qua fidera expedite moventur; bre- 
vius ferenitatem ccleftem; vel auram tenuiffimam pellucidam, 
qua & aére remoro fupereft. 


Cicero de Nat. Deor. L. II. c.45. a£rem, inquit, complexa fumma 
pars celi, que ethra dicitur & fuum retinet ardorem tenuem & 
nulla. admiítione concretum, & cum aris extremitate conjungi- 
tur; c. 36. acrem ample&itur immenfus ether, qui conftat ex 
alifümis ignibus; c.15. in ardore ccelefli, qui ether vel colum 
nominatur, & c.40. reítat ultimus & a domiciliis noftris altifz- 
mus, omnia cingens & coéreens coli complexus , qui idem zther 


(JFolfüi Pbyf. Tom.1.) Hhh VOC- 


426 PHYSICU PART.L SECT. Hi. CAP. IL 

vocatur, extrema ora & determinatio mundi, in quo cum admi- 
rabilitate maxima igne:x formz curfus ordinatos definiunt. — Apa- 
lejus de mundo autem: celum ipfum flelleque ccligene, omnis- 
que fiderea .compago «ther vocatif ; non ut quidam putant, 
quod ignitus fit & incenfus ( vaga vu eda ) , fed quod curfibus 
rapidis femper rotetur (v4 T8 «& Sec»). Elementum non 
unum cx quatuor illis, que funt nota cun&is, fed longe aliud, 

" numero quintum, ordine primum, genere divinum & fiviolabi- 
ie, in quibus erronea a' veris funt difcernenda, ux quando fi- 
dera quoque zether dicuntur vel etherea, quaido ardor dicit, 
qni in tencbris que datur ac. inluce & flamma, quando genere — 
divinus vocatur. Hoc enim illi proprie capiebant, & fummum ^ 
ztherem mentem , re£ioren? mundi & Deum. flatuebant eíle, 
(Vid. Cic. -L. I. de Nat. Deor. c.9 —15-)- Quintum elementum, 
quod vocatur, illud effe videtur, quod cum Pythagora quintam 
naturam vel eflentiam, & materiam primam Ariíloteles vocavit, 
de qua Cicero c. 17. L.I. Tufc. Quaff. monet , illam non magis no- 
minatam, quam,non intelle£tam effe, & cap. 26. eam deorum 
effe & animorum dicendam putat. Sed mittamus hzc obfcurio- 
ra , partim & non confundenda cum aethere; & retineamus 

UN T quod manife(tum eft, illam fcilicet materiam liquidam, que non 

rantum terra, aqua, igne, fed & are remotis dari. & reflare de- 
prehenditur, quam etherem dicere omnes s olent. Germani 
Baiter vel Deiter. ufurpant.. 


$ 452 

Battr ether: Non fingi etherem, féd vevera dari, facile probatur. Quan- 
do enim tubus vitreus puro repletur mercurio , isque in tubo 
"jriexcoquitur, ut omnis aér, qui in ipfo datur, ejiciatur, tan- 

demque & ipfe Mercurius vivus ejicitur fic, ne aér in ejus lo- 

' cum irrepere poflit: tum ibi quidquid adfuit remotum eft, non 

igitur reftare poteft plane nihil, quia nulla vis finira annihilare 

quidquam valer ($. 836 & 867- P.L. 270). gat.), vacuum au- 


X 


DE LVCE ET. COLORI2VS. J 427 


temexiítere nequit ($. 1 10.),. reflat ioitur nongihil fluidi pellucidi, 
in quo leviílima& graviílima eadem celeritate cadunt ($. 162.). 
Reflat autem ibi.& datur aliquid fluidi, quod aére quoque remoto 
adeft, .& zether appellatur ($. 4 5 1.). : Similia obtinent in barome- 
tris, probe exco&tum mercurium continentibus, in illa tübi vitrei 
parte, quee fübfidente merchrioasre vacat; irem in campanis glo- 
bisque vitreis, merallicisque, e quibus aér ope antlie pneutnaticze 
ità exhauftus eft, ut in elaterometro mercurius ad «quilibrium 
cum altitudine flaznatus i in jufto baromerro exacte adfcenderit ; 
velin barometro cum ftaenante in vafculo aperto defcenderit, 
"Nec otiofum & mere pitfivum ibi effe zetherem, fed elafticum & 


- agiliimum, dein oftendetur. 


Nimirum uti aqua e dolio exhauíta aér intus reftat: ita acre cx- 
hauílo fic, ne rever illuc potuerit , nihil novimus, quod ibi 
Íuperefle poffit, quam ztherem, cujus naturam J/are jan ab 
a&re & igne diremit in. Epinomide ,, quanquam alias & pro purif- 

' fimo are & celo eundem ufurpat, in Pbadone, Timaeo &c, 
JEtherem autem agnofcimus ex fuis proprietatibus, de quibus 
jam erit ediílerendum. 

$ 455 
Lux vocatur illares vel rei affedio, conimotioque, quz cor- Quia Iux €f 

pora confpicua facit (aliis qualitas Viftilis ; efiectusque aetheris) ;./ucula fi? 
& dum id facit, lucere dicitur. Lager pler umque corpus lucens 

per fe, fülrem luce colluftrarum & lucem reddens audit, item lu- 

minare aur effeétus lucis ($.237). . Interdum tamen üt fyno- 

nymum lucis ufürpatur. Lux antiquitus & lucus dicebatur, a 

quo luculus diminuto fignificatu defcendit: ideoque & /ucu/a di- 

ci poteft lux exigua , crepera & dubia, vel levis coruícatio 

& micatus; quale eft crepufculum g gradu valde diverfum, 


Qui lucem claritatem PPP plendorem, non nifi i quedam. ipfi ius 
aliquando acecíloria i in graduum diverfate commemorant — Eft 
Hhh 2 . enim 


AEthes- ope 


428 PHYSICAE PART. IL. SECT. III. CAP. I. 


enim claritas islucis gradus plenior, quo omnia circumpofita 
vel fznfibilia corpora facile & re&e a fe invicem per fenfum ( uti 
vifum) difcerni poffunt ; /pleudor autem claritas tam copiofa & in- 
fignis, que & minutiffima intimaque in parum perlucidis mani- 
feflat , & nifi temperetur debite, occecare valet ($. 313.). 
Hinc clara cognitio, vifa, claritate lucis ; diftin&tio fplendore mo- 
derato promovetur. 


$. 454- 


Licet in tubulo ab a&re quam optime evacuato nihil füper- 


affriétus lu-fit, quam aether, quamdiu immotus manet , obícurus incon- 


ect. 


fpicuusque (S. 452): is tame tubulus in tenchris ajfvittus lucu- 


- lanx edit fat. clavam , ad. externa. corpora non tantum palpabilia 


vifa difcernenda, fed & ad literas propinquas legendas, & ad in- 
tus pofita internofcenda. — Poffideo hujusmodi tubulum, pedis 
parifini longitudinem aliquot pollicibus fuperantem, quem fi in 
tenebris, £ltem i in loco fàt umbrofo, altera manu per alterius 
duos digitos utrinque eum tangentes, vel femel tantum celeriter 
duco, ilico fulmor corufcans intus in ejus cavirate oritur, & 
ipfam, & fi quid intus eft, & tubum, & exterius circumftantia 
corpora luce oborta & ftatim ab aliis repercuffa confpicua facit. 
Non lucet tubulus nifi affrictus; & affriétu ceffante mox lucere 
definit. Rurfüs affrictus, denuo lucet quousque continuatur af- 
fri£ctus. In barometris phosphorefcentibus, fi furfum deorfüm- 
que commoventur,, fimilia phznomena apparenr; nec non im 
Mercurio probe defzcato, '& ab humore atque aére repurgato, 
fi in loco ab aére vacuefacto per foraminula deflillat, & pluviam 
igneam mentitur. Vid. Frazc. Ham£ibee Pbyfico - Mechanical Ex- 
periments, Long. vy. $? Exper. r— 6. 'Yaceo plura alia experimen- 
ta gemelja. 
yc exiftimes, vitrum affri£tu lucem parere, convincere animum 
poteris ac Mifead cylindrum vitreum folidum , qui eo magis lu- 
- eere affrittus deberet, quo plus vitri. conünet, fíilux vitro de- 
beretur. 


DE LVCE ET COLORIBVS, 429 


beretur. Sed nil tale es experturus. — Non igitur vitro nec hy- 
drargyro, fed puro stheri inclufo motus ille tribuendus eft, 
quo lucula excitatur. 


$. 45 $- . ^ 

.. Per affrictum mon excitatur mifi vibratio etberis admodum Affriclus ex- 
repentina €? copiofz. Etenim in affrictu compreflione laterum citat. vibra- 
tubuli, qui per digitos repente ducitur ($.454.), una compri- tiones «the- 
mitur ether, qui intra vitri poros continetur, eoque ipfo non ri. 
poteft non fimul citiffime comprimi ether in cavo canali tubuli 
comprehenfus eumque replens. Qui quoniam aére multo eít 
fluidior ($.451.) & majori quoque elafticitare gaudet. ( $. 226. 
Ji4-): nil nifi fübitas recipit, edit, continuatque vibrationes mul- 
to perniciores aériis motibusque fidereis: quia noctu tenebra re- 
gnant ($.231.& 348.). Quse cum (ua vehementia & pernicita- 
re in oculos incurrant , clare ab anima attenta percipiuntur, h.e. 
bene videntur, una cum illis corporibus, a quibus in oculos re- 
fle&untur. ($. 454-) 


Quemadmodum quando fonus requiritur, impa&tu pitilli aut mal- 
lei ad campanam ejus motus tremulus vel vibratio editur, que & 
acrem interierem, & exteriorem iisdem vibrationibus afficit im- 
buitque ut audiatur: ita fimili modo ether vibrationes recipit a 
corpore velociter impulfus, easdemque ingerit oculis, ut vide- 
antur. Prout vibratio im aére excitata accommodatur nature 
corporis, a quo editur, eam una percipiendam offert animo, ut 
difcernatur fonus tympani, buccine, tibie, chordarumque varii 
generis in teftudine, cithara, clavichordio: ita & ope vibratio- 
num ztheris corporum, a quibus eduntur vel repercutiuntur, 
fpecies & conformatio partium una videtur, 


$.. 456. 
Lux igitur nom eft nifi copia imgens cibyationum etberir. Caufa &7 ge- 
Hac enim excitata & in oculos incurrente confpicua fiunt & actu vefír Iucir. 
Hhh 3 viden- 


Alia. etberig 
vi9tio, 


430 PHYSICE PART.IL SECT. IIL CAP.IL^ 


videntur corpora, a quibus oritur aut repercuritur verfus ocu- 
los ($.455.). Quidquid vero' corpora oculis confpicua fücir, 
lux eft ($.453). Hanc efficit nil, nifi admodum repentina & 
copiofa setheris vibratio ($. 455- ). Qua orta oritur lux, & 
ceflante, ceffatlux, tefte experientia. Lux icirur non eft "nifi 


ingens copia. vibrationum etheris, quas pernicitate infigni fum- 


naque gaudere aliunde liquet. ($. 384- & 435J- 


Lucem agere in oculos, nemo intelligens infiias ibit. — Oculus eft 
corporeus & materiMis res, cujus mutationes non funt nifi mo- 
tus. Mentem pro fuo lubim lucem in oculo excitare non poffe, 
omnes experimur, Motus igitur, ad quem recipiendum & ali- 
quantifper continuandum, íi admodum fortis eft, aptus eft ocu- 
lus, a fimili re materiali proficifci debet, talium vibrationum 
capaci, aptaque ad eas quaquaverfus diffundendas. —Hujusmo- 
di nulla eft res, ethere excepto. — Cumque lux fit mutabilis , ut 
adeffe & abeffe a nobis poffit & foleat, debet effe a&tio materia- 
lis, h. e. motus ($. 13.) & illa motus fpecies, que vibratio, & 
quidem admodum pernix & copiofa, item pernicior & copiofi- 
or emni alia vibratione dici meretur, 


$. 457. 

Poteft propterea ether dici zzaterza. |ueis vel lucens. / Per- 
cipimus in tubulo ab aére vàcuo materiam lucentem, ejusque 
lucem, qua materia non eft nifi ether ($.351£7454). Eft 
eadem. quoque perlucida, dum lucet. —Quia non vero femper 
lucet, fed quiefcentibus velebithdbis vibrationibus luce caret, illa 
nota ztheri is non eft perpetua, necideo fequitur, quidquid fonÍu- 
cet, illud non efle.aetherem, vel nullum ibi dari eetherem, ubi nulla 
apparet lux. Ergo hecnotionon nifidefcriptioni etheris infervi- 
ret. Melius fé habet, cum dicitur lucere poffe, modo vibretur, vel 
cujus Vibo nedfüsent Nec fudum & ferenitas usquequalie da- 
tur, ubi eher eft, fed tantum ubi. purus datur. Quare cum pu- 

rus 


DE LVCE ET COLORIBVS. 43K. 


rus intelligatur, quando de «there fermo eft, poteft fzrenitas, 
tanquam vibrati nonnihil aetheris pns attributum, in ejus expli- 
eatione adhiberi. 


Curis pofleriobus Netwronur in. fmm fcbolii generalir, quo principia 
^? ejur Pbilof. nat. matb. clauduntur, etherem per fpiritum fubulif- 
fimum intellixere videtur, quem dicit corpora crafía pervadere 
& in isdem latere - - - Cujus vi lux emittatur ,. refringatur, 
refle&atur, inflé&tatur, & corpora calcfiant; & fenfatio omnis 

excitetur, membra animalium ad voluntatera moveantur, vibra- 

' dionibur ejus per folida nervorum capillamenta ab externis orga- 
» mis fenfuum ad cérebrum, & a cerebro in mufculos propag.tis. 
Ejusdem vi quoque & a&ionibus particulas corporum ad mini- 
mas diítantias fe mutuo attrahere & contiguas fattas cohwrere 
ftatuit, & corpora electrica ad majores diflantias agere dicit, tam 
repzllendo, quam attrahendo corpufeula vicina, & fic attra£tio- 
nem fuo feculo Anglis ufitatam explicare per impulfum illius haud 
obfcure epit. Que deinde in opticis que(tionibus latius infinu- 
4t: uü jam loco di£to monet, hec paucis explicari non poffe, 
neque fufficientem adeffe copiam experimentorum, quibus leges 
a&ionum hujus fpiritus accurate detezmninari & monftrari de- 


bent. 
$. 458. 


Quia lux cft eximia vibrationum etheris copia ($. 456.) , Lux «f phe- 
exque vifui clare obvia & corpora quoque ,confpicua faciens ($. nomen, 
453): fux agmofcitur e]fé phagomenum ($. 225. Cofinol.), quod 
idcirco confuf? tantum percipitur, & «ex muitis comp; fi itum. eft, 
iu que etiam dividi poteft. 


Confiderabimus lucem prius ut phenomenon plura conjun&tim com- 
plectens, quam feparemüs illa, e quibus eft compofita. Conjunctira 
fpe&ata, retinet nomen lucis noratquc vibráones erheris omnige- 
nas confluentes in fummam, & confufe uc unum quidpiam ap- 

. parentes. — Kta & cjus oppoiita clare innotefvent, 
$.459 


432 PHYSICE PART. h SECT. ili CAP. L 


Quid plu. . — Corpora, per quz alia videri poffunt, dicuntur pellucida 

cidum [it &? vel perfpicua; per qua alia videri nequeunt, opaca. llla igitur 

opacum ? lucem transmittunt, faltem ex magna parte ; haec illam non trans- 
mittunt, fed illi tranfirum negant. llla quomodocunque luci 
funt pervia, hac autem impervia, ideoque imperfpicua. Ipfe 
vero zther per fe eft pellucidus, quia vibrationes admittit, re- 
cipit; continuatque. 


$. 460. 
Lucidum vi- Quidquid lucet , illud videri poteff circumquaque, nifi vel 
detur. cir-. angulus vifiouis propter. difflantiam evane[fcat , vel opacim quidpi- 
cumquaque. am obfit. Obvia omnibus experientia hoc ubivis terrarum con- 
firmat, & aftronomos ejus convincit ufus cum nudorum oculo- 
rum, tum telefcopiorum in obfervandis Jovis & Saturni fatelli- 
tibus , cometisque & ftellis difparentibus. Valet hoc quoque 
de ftellis fixis, quatenus in adfpe&tum oculi feu nudi feu armati 
cadere poffunt. 
$. 46r. 


Ope vibrati- Quidquid lucet , ilud videtur ope vibratiomum. | aetheris. 
onum «tbe-. Quidquid enim videtur, illud videtur ope lucis, qua fit confpi- 
une cuum ($.453). Sed lux non eít nifi ingens copia vibratio- 


num aetheris ($.456.). Videtur ergo quidquid lucet ope vi- . 


brationum ztheris copiofarum. 


$. 462. 

Aiheris que Onunia loca mundi fuut. etbere veferta, ubi (impervia) alia 
fit plena? | corpora mon dantur. . Quidquid enim lucet cerni poteft circum- 
quaque , modo ejus angulus vifionis in oculo non evanefcat, 

nec opacum quidquam intercedat ($.460.). Sed quidquid lu- 

cer, illud videtur ope vibrationum etheris ($.461.). Ubicun- 

que ergo angulus vifionis in oculo vivo nondum evanefcit, nec 

opacum 


- 


— — € MMOMEOR MAS UPURMEE———- 


px—— 


DE-.LVCE ET. COLORIBVS, 453 


opacum obftat, ibi dari débet ingens copia vibrationum aethe- 
' ris... Quod quia fieri ubique poteft, remotis impedimentis, dari 

ibi deber ether, ubicunque aliquid videri poteft, h. e. ubique, 
modo ibi aliud corpus opacum non obílet ($.451.). — Eaque 
propter aetheris omnia loca debent effz plena, ubi non haben- 
ruralia corpora ipfi impervia. — Quia vacuum dari nequit (S. 
IIO. 0L) cher eft tenuiffimus ($.451.) ubicunque nihil 
aliud datur, ibi dari debet in mundo ether. 


Quotquot inter antiquos etherem dixcre Jovem, illi etiam Jovis 
omaia effe plena ftatuerunt.: 'irgil. Eclog. II. 6o, Procul dubio 
autem fani omnia illa intellexere, ubi ali res materiales non dan- 
tur. Chryfippus, inquit Cieero, difputat, ethera effe eum, 
quem homines Jovem appellarunt. LiT. Je nat. Deer. c.1y. Et 
L.Il. cad. Qu. c. 41. Zenoni & reliquis fere Stoicis cther vi- 
detur effe fummus Deus, mente prediis, qua omnia regantur. 
Cleanthes, qui quaíi majorum gentium Stoicus eft, Zenonis au- 

- diror, folem dominari & rerum potiri putat. — Itaque cogimur 
dilenfione fapientum, dominum noftrum ignorare, quippe qui 
nefciamnus , foli an vetheri ferviamus. Euripides ait: vides fubli- 
ime fufum immoderatum cthera, qui tenero terram circumjectu 
ample&itur:, liunc fummum habeto divum, hunc perhibeto 
Jovem; vertente ipfius verba in latinum Cicerone L. HT. de nat. Deor. 
c. 25. Aratus in Phenom. eso 9e ioc aramo uev Qeqdu, arae 
U avügumow erjogeu* ues 9e SuAacam, koi Mpeves*. muv]a de 
Auc5 xexen.ed m ray ]es. 


$.. 465. 

Quia omnis materia eft impenetrabilis ($. 111. /67.) & cor- Que. frut 
pora-omimia, quatemus propria suateria gaudent, funt wmpenetrabi- «tberi. im- 
lia, etberique inpervia, nifi quatenus fünt porofa, nec ether pervia? 
ztheri pervius effe poteft. Corpora quoque denfà & magna, 
etfi porofa, 440 tamen fuut denfiora , €? quo porofa fimt majora, 
co minus atheri funt pervia, ejusque vibrationibus feu luci, co- 

UFolfü Phyf. Tour. 7.) iii que 


454. — "t PAR'É.E SECT. Ml. CAP. ^ 


que funt opaciora. Atreftarur hoc ipfüm experientia. Aurum eft . 
valdé dea(um corpus ideoque pellucidum non eft, nifi in foliura . 
renuiflimutn fi? didu&um. — Sic & alia cor pora opaca, ut cornua 
cet, inlamellas redacta , evadunt perípicua. In folis fplen- 
dore & digiti humani, pellucidi apparent. Contra ea fi fatis po- 
rofum fit corpus, uti fpongia, velaque lugentium, fcd tam com- 
plicatum, ut pori breves materia "impofira opaca obrurentur; 
erit illud ob perplexam fpitlirudinem luci impervium. 

1 $. 464. 


Quos. poror- Quandoquidem ubi nihil aliud datur, ibi dari debet eether 
ether nghe (S. 462-), & in poris corporum perexiguis ac ne atri quidem 


eA. 


Due fint a. : 


perviis ($919), nihil aliud dari poreft: zz siiis cor, porum 
aérisque poris davi debet , ideoque acfu ineft ether. 

Uuliffimum & largum admodum. fontem hic detegimus veritatum 
abítzufarum, diíficilesque nimium explicatus habentium, nifi ex 
limpido hoc fonte ad Equidam faciem. perfpicuitatemque perdu- 
canrur, Bene ergo notanda eff immota hujus principii fcaturi- 
go, que ad hec "redis omni dubio majora percepta: quidquid 
nihil eft, illud vel ne poffibile quidem eft, vel a&u non eff; utut 
repugnantia vacaret; & priori cafu plane exiftere nequit, pofle- 
xiori.non exiítit, eri exiftere poffet, utroque igitur cafu non exiflit. 


" Verum vacuum njhileft, ideoque nec exiflit, nec quidquam illi 


ineffe poteft ($. 110. 405). Mundus autem exiflit révera ($.—— 
1), ideoque & quidquid ipfi inet, tanquam illius pars; exiftere 
debet. Eft vero in mundo & zther, materia: ejus tenuiffima ($. 
4,5 7- £44.) isque ibi exi(tig, ubimulla res alia materiales exiftere 
port ($ 462).  Replet igit omaia interífitia & poros, ubi - 
nihil aliud datur: — Replet Ioca unde a?r eft exhauftus, ($. 45 2.) 
zepler coetum vafliffimunr, quatenus in ipfo alia cerpora. non ok- 
frvantur, ($. 451; replet & arem: pellucentem. — ^ 
465. 

Pervi ; funt ou P, d* »» etheri vel mini corporum dir. ique 


aberiperois? fori, Dori enim in ipfis debez aether, iisque actu ineft. ($. 464.)... 


Necetle: 


DE LWCÉ ET COLORISVS. 


: 435 


Neceffz igitur eft, ut non tentum poffit illos intrare, fübire & 

.' permeare expedite; fed & actu intret, fübeor, & permeert feu 
tranfeat;. neceffitare phyfica id exigente. Quod cum fieri non* 
poffet, nifi pori vel minimi ipfi paterent & pervii effent, id 
quod notio pervil requirit evidenter; neceffe eft, ur pori cor- , 
porum aérisque vel minimi fint aether? omnino pervii. 


Pervium fcilicet vocatur, per quod alii via & trenfitus detur, ws 
expedite ibi ire, redire & per id meare ac tranfire alio poffit. 
Uti vene & arterie fangvini, vafa ferofa & lymphatica fero & 
lymph: funt pervia; fibre & trachee arborum & plantarum fa- 
pz &aéri patent, zque ac acri pulmones & branchie-animan- 
tium; pori fpongiarum & fpongioforum corporum aquz. tt. 
Pervium effe ztheri a&rem, liquida ejus pelluciditas doce. — ^ 


$456 i 
Corpus quodque; feu locus unde lux babetur , dicitur puz- Quid ft 
Gum radians; unde vadiare idem eft ac. (lucere) lucem prabe- puncfum ra: 
re. Denominatio puncti petita efta fixis ftellis, quz vel in te- dian; à 
lefcopiis ut punéta tantum ápparent, & quia lucent quaquaver- 
fum, radiare dicuntur. — Sic & in alio corpore lucente, quecun- 
que pars videri poteft, faltem inftar puncti in oculo apparens, et- 
iam punctum radians vocatur. Unde in corpore magno lucen- " 
te tot funt puncta lucentia, quot in eo puncta vifu difcerni pof 
funt. Et quo majus eft corpus lucens, eo plura puncta radian- 
- tia in ipfo dantur, eoque plus radiat, & radiofum vocatur, dum 
plenum eft radiantium locorum. 


/ 


; $ 467 
Quia lucens corpus, etiamfi inflar puncti tantum appatet, Cu 744/75 
circurtiquaque videri poreft, modo nil obftez ($. 460): purum quoquovere 
radiams circumquaque dicitur vadiare , quafi lucerh quoquoverfus "E 
liia crcum- 


Quid fit ra- 


4356 ' PHYSICUE PART. L SECT. 11L. CAP. Ll 
: ! 


circumquaque ferret f. diffunderet. Quod de radiofo corpore 
multo magis patet. 


677468. 


"Via, qualuxaloco lucente ad quemvis alium locum, in 


dius luis? quo lux videtur, pertingit, item lux prolongara, dicitur radius /u- 


cis. Siloca ifla more aftronomico ut puncta confiderantur , . ra- 
dius (lucis) eft Zzea /ucezs , vel lumizofa. 


Defcriptione utuntur, qui radium dicunt fulgorem ex corpore luci- 
do venientem f. exeuntem, vel lumen a pun&to radiante per me-, 
dium non refiflens protenfum. — Radius infert terminos a quo & 
ad quem una cum linea inter utrumque intercepta, quod in lumi- 
ne & luce nondum eft determinatum. ^ Unde quidem, ubi ra- 
dius eft, ibi lumen dari debet, fed ubi lumen vellux eft, ibi 
nondum radius eft, effe tamen poteft, modo pun&um radians 
ad aliud diftans pun&um referatur, e quo cerni poteft. Radius 
folis & lucis plerumque etiam dicitur cylindrus lucidus radiorum 
per foramen penetrans in acrem obfcurum, 


$. 469. 


Radii vcl re- Dum linea vel re&ta eft vel curva, vadius quoque ($. 468.) 
éi funt wel ]ucis vel reQus effe potcft, vel curcus. Re&tus i inter P Ga extre- 


£urvs. 


ma (aquo & ad quem) eft omnium breviffimus, ideoque ejus 
puncta extrema omnia intermedia obumbrant. Quod & deli 
nea corporali, v.c. prifmatica cylindrica, cet. valet. Curvus au- 
tem in quovis puncto intermedio a via (linea) recta infenfibili 
modo deflectit, gaudet ergo directione in quovis punéto pau- 
xillum immutata feu variante, ut in partibus infinite parvis re- 
Cus effe & tangenti aequalis videatur. — Sic caudee cometarum 
lucentes interdum curve apparent, &olobus ignivomus per a&- 
rem projectus curvam fere parabolicam emulatur; & plenctee 
lunzque in orbitis curvis una cum fua luce moventur. Quam- , 


quam hoc difficulter vel in ipfa luna noftra animadvertirar, que - 


tamen 


^ 


DE LVCE ET CÓLORIBVS, - 437 


tamen quotidie tredecim circiter gradus in fua orbita percurrit, 
($.286.). 
; $ 47e 
Radius. refus vel manet in. cadern dire&ione , & fic fimplex & Dizifo radii 
unicus eft; ce! cur dire&io im quodam punto mutatmr. aliorfum, redii, 
& fic in duos rectos mutatur, angulum intercipientes. Idque 
todes continget, quories ejusmodi mutatio in diffitis punctis fit. 
Muratio autem directionis vel pendet a corpore opaco feu repel- 
lente, in quod alidit; vela pellucido five transmittente diver- 
fue denfitatis medio. — Priori cafü radius a fuperficie abicitur f. re- 
percutitur diciturque rzf/:xus; pofteriori pergit quidem trans- 
mitti verfus priorem plagam, fed parumper deviando a priori. 
directione , dicirurque refradw$ , quia aliquatenus velut infrin- 
girur. 


Refle&titur radius, ubi a. fuperficie opaci antrorfum remitir, uti 
fia ípeculo, pariete, monte, aliove fimili corpore transmitti 
nequit, ideoque redire verfus illam plagam, unde venit, cogitur, 

Ira radii folis orti verfus orientem, occidentis verfus occidentem 

plagam repercutiuntur. ^ Si radius reflexus pertingit denno in 

corpus opacum, iterum reflc&titur ab codem. Quod & ab obvio 
ipli terio, quarto, quinto & reliquis fieri debet. — Refringitur 
aurem radius, quando ex pellucido rariori in denfius, v.c. ex 
ajre in aquam; vel ex denfiori in rarius pergir, ur'ex glacie vel 
aqua in acrem, ^ Conjungitur reflexio. & refra&io quando ex 
abre in aquam pergit, & ab opaco aque fundo refle&titur per 
aquam, ut ex hac rurfus in acrem revertatur. Ubi fimplex con- 

:tingir reflexio in fundo, duplex vero refra&io, prior ex atre in 

aquam, poflerior ex aqua in acrem fa£la. — Radiorum fimplicium 

reorum fcientia pertinet ad Optricam; refra£torum ad Diopui- 

«am, refcxorum ad Catoprricam. 


] lii 3 6. 471. 


438  PHYSICE PART. LSECT, 111. CAP, L,. 


* x , x 

: $ 47r ote adwiages- 
Radius inci- Radius incurrens in locum füperfciei mutantis directio- 
' deus fit ve] nem ejus, appellarur radius izcidems. — Qui locus inftar pun&ti 
reflexur. vel confideratus,, vocatur pun&tum incidentie (tontactus), eftque 
vefratius. — Nel pun'um vefraHionis , vel veffexionis. Ynde & radius incidens 
vcl eft refringendus, vel reffe&fendur, qui peracta refra&tione & 
reflexione fit ac dicitur reffexas & refraur. — Conjungi utraque 
matatio folet, ut rzdius ex parte refringatur, & ex alia parte re- 

flectatur. 


$. 472. 
licidenr vel Radius iucidems cel movmalis. eft ad punum zncurfas, vcl 
- normalis eft, obliquus. — Aut enira ita incurrit in fuperficiem diverfi cor poris 
ziel obliquuz. planam, sut curve füperficiei tangentem, ut cum ipfa faciat an- 
:gulum redum, aut obliquum in pun&o incurfus. Si rectum in 
fuperficie fngulum facir, radius eft perpendicularis f. normalis. 
$n altero caf radius incidit oblique, diciturque ideo incidens ra- 
dius obliquus, five ut acutus confideretur, five ut obrufus. 


$. 473- 


Cur morma- lucidens im perfpicua vadius moralis mom vefriagitur, f:d 
lis non re-- ye&a tranfit per medium diverfie utcunque denfitatis: — Docet 
fringatur.. hoc experientia manifefta. ($. 24.25. Dioptr. Qe Cum enim di- 
: re&tio undiquein fuperficie fit normalis, füb eademinalio diaphano 
eadem manere debet, nec mutari in hoc cafu quidquam poreft, 

nifi celeritas, de qua hic nondum aeitur. 


$ 474 

Reficdlitur Zucidens vadiut sormalis- im fuperficiem opacam , im fé zpfum- 
nermalis ra- voffe&litur, utincidens cum reflexo pugnet confligatque. Quod & 
diur in fcfe. ratio & experientia confirmant (S. 25../ég. Catoptr.). Continuatur. 
ibi conflié&tusinter radium reflexum recta in incidentem redeuntem, 

&inter incidentem, quamdiu hicincidere recta pergir. 5i pluresra- 


dii 


^ 


" - / 


o px LvcE TT COLONRIPVEÉ 4310 


E pecalleli i normalirer incidunt, omnes illi in f» una repercutiuntur, 
"nod indubie obfervatur, dum raditis cylindricus, prismaticus, aut 
parallepipedus cxt. reflectitur normaliter in conclavi obícurato, 


" Mee igitur radius five refl:ctatur, five refringendus effet incur- 
. fa obliquo, nullam patitur dietas Ue ON. fcd dunta- 


xat écleriratis, de qua deinaeps agendum, 


' 
| XD $ 475 
| Motus lucis a puncto radiante ad punctum incuríüs £ illu- Qui4 fit pro- 
mríinatum dicitur [projagatio radi lucis. pagatio lu« 


- Confiflit enim lux in vibratione etheris, que fia puncto lucente e 


pervenire debet ad punctum incurfus, motu opus eft, fine quo 
illuc perdngere nequi. — Hic motus lucis, ejus eft propagario, 
feu progreffi io vibrationum ztheris, Quousque i igitur hs pen 
mngit, eo usque etiam propagatur. 


| $ 46 
Prspegeti lucis fieri wequit per. effufionem diffufforremgme ra- fh Tux eme- 
"diorum € corpore luceste quoqioverfus. Emanans enim effüfio & dif- mer ex pun- 
. fufio radiorum egredientium copiofiffime circumquaque e cor- £o raian- 
j| pore lucente eherem brevi tempore abfümeret & exhauriret, te ? 


| ur lux extingueretur. Id quod evidenter paret ir corporibus in 
^ 


EY 


. tellure lucentibus, quorum lux brevi tempore finita eft & exflin- 
€x. Eadem quoque includit vacuum actuale abfonum ($. 110). 
Si vero & reffuxum ctheris in folem comminift luberer, quo 
- egreffüs reverteretur ex circiroribus quibuscunque ia fuum (o- 
tanquam fontem, illi camen obttaret non folum defectus hu- 
jus editus d corpora l'ucentia in terra, v. c. faces, focos, can- 
, delas accen fis & exftin&tus ; fed & impoflibilitas redicig radio- 
gum | normalium propter repugnantes fortiores radios ermanazies.. 
- Nec fierf'poffet, ut per exiguum foraminultim iu camcrza obfcura 
emu TEM extus pofim, quod urique experimur. 
Proctes- 


LI 


440 PHYSICAE PART. L SECT. U1L. CAP. f. 


Praeterea obftat quoque illi & reditui & propagationi ràdio- 
rum per egr effum aetheris vibrat impenetrabilits omnis mate- 
rie, omnia ubique in mundo replentis, cum nec radius radium, 
nec ether etherem, minimos quosque poros replentem, pe- 


netrare, itaque re&ta ex uno loco in zlium quemcunque perve- 


nire poflit ($. 463). Emanando igitur lux propagari nequit, 
etfi confufie cognitioni id ita appareat. Recte ramen ad omnia 
attendentes nihil lucis in vortice folari vident, nifi ubi in cclo 
fereno vel flelle micant, wel planete ]ucem folarem refle&tunr, 
vel fortis commotio zetheris quacunque de caufà contingit. 


Quando optici loquuntur de radiis e corpore lucido emanantibus, 
intelligendi non funt de proprie di&ta radiorum emiffione vel 
ezreflione, fed de plrenomeno, quod apparet, cujus explicatio 
demum, | quid per eam intelligi velint, docere deber. | Newto- 
nus cum füis fsclatoribus proprie dera emiffionem:& egreffüm 


radiorume corpore lucente cum veteribus quibusdam ipprebari it, 


fpeciofo indu&us phznomeno, quo uti aquam e fonté effluere 
& effluvia odorifera rete cenfebant Epicuri affecle, ita male fo- 
num efHluxionem tenuiffimorum corpufeulorum f. (atomorum) 
e corpore fonante, & lucem e lucido corpore ftatuebant. — Sic 
Lucretius L.1L. de Rer. natur. Ypfe a principiis adfcendit motus 
& exit. paulatim noílros ad fenfus - - - Vapor is, quem fol 
mittit, lumenque ferenum non per tale meat vacuum, quo tar- 
dius ire cogitur , arias quafi dum diverberart undas - - - at 
quz funt folida primor dia fimplicitate cum per inane meant vacu- 
üm - - - unum, in quem ecpere, locum connixa feruntur. 
Debent nimirum przecellere ntobiliate & multo eitius ferri quam 
lumina folis muláiplexque loci! fpatium transcurrere codem tem- 
pore, quo folis pervulgant fulgura ccelum. — Ortum enim fo- 
lem, ante dixerat, fubito omnia perfundere fualuce.  Exiftimo 
quoque, Newtonum tandem & in hac re rectiora clam. perfpexiffe 
par alibi adducta ejus verba. ($. 45 7. 9t. ). 


$. 477- 


A 


DE LVCE ET COLORIDVS, 441 


$. 477. 

Quia propagatio lucis a pun&to radiante v. c. ftellula , ita Quomodo fi- 

fieri nequit, ur radii ex eo circumquaque perpetuo emanent ($. 4 propaga- 
476), & omne celum aethere eiaflico tenfiflimoque eft plenif- tio /uci;? 
fimum &effe deber, fi vel fingatur continuo ether e fole & fixis 
emanaffe inde a condito feculo & principio rerum ($.45 1. & 
362): uti omnis atmofphara , ira & zorus etheris vortex una 
gyrat cum fuo fidere , &9 ubi alliditur àd fiperficiem alterius fideris, 
ibi attrita excitatur vibratio ejus, qui füperficiei inberet adjacet- 
qut, lucem pariens. — Eadem lux reflexa vibratioues fuas vetimet, 
quamquam debilitatas , atque ita aliorfum continuat, per omnem 
undique circumfufüm etherem; cum vibrationum impulfus in 
pleno fieri nequeat, nifi fimul omnis continuus zther quoquo- 
verfus itidem commoveatur vibretque ($.462.). lta & /£xa- 
rüm «ctber vibratioses fuas füinul, qua patet ether, continuat ad 
quais alia fidera y fód co debilis. quo obliguius incidunt €7 quo 
Jongius fidera a fe invicem diflant. lndubium hujus phenomeni 
documentum eft attritus zetheris in corporibus tractabilibus, quae 
forti eo ipfo excita cetheris vibratione lucem prebent ($.454.), 
aut & fcintillas, lucentes & incendentes inflammanda, tefte ex- 
perientia vuleari. 


- Uti aér atmofphzricus una cum tellure uniformiter gyrans quief- 
cere videtur: ita & vortex zthereus v. c. folis non lucere obferva- 
tur nocturno tempore, nifi perparum in fereno are, quamquam i 
in celo ad planetas & cometas. pertingit extra telluris atmofphz- 
.ram vorticemque ($.372.). Spiffe ibi forent tenebrz, uti funt 
. celo den(is nubibus referto, niíifereno aéreluna, planete, co- 
met ílelleque fixe debilirer lucerent vel intermicarent. | Si ar- 
bitrari velles, non opus effe propagatione lucis, fed fufficere, 
utilla in corpore lucido excitetur, & per media tranfparentia 
oculi ad illud dirigantur, uti Tm corporis v. c. lunaris in ipfo 


manet, & tamen ville oculo ad ipfum converfo: *normrarten- 
UFolfii Phyf. Tom. 1.) Kkk t. deres 


Quid fit hu- 


wen Zodia- 
cale? 


A42 .  FHYSICE PART. L SECT. III. CAP. I. 
l4 x 


4 


deres ad naturam vifionis, quz fieri nequit, nifi vibratio zthe- 
risin oculum perüingat. Neque enim fentimus nifi motus in 
fenforio prefentes. Inde & videndorum lux oculis prafens fie- 
ri & tamdiu ineffe deber, quamdiu funt videnda, quod fine mo- 
tu ejusque propagatione in oculum aque ficri nequit, ac fonus 
campane vel horologii ibi audiri nequit, quorfum ejus fonus ne- 
quit propagari feu in aures pervenire.  Simulacrum hujus pro- 
pagatonis habemus in virgis vel catenis elafticis,. & globis con- 
tnuis, quorum appulfus, vel commotio ele£trica, unius extremi 

illico fentitur & in altero, licet hie ether fit a&re atmofphzrico 
& corporibus, quibus i UGUA impeditus.  Simulacrum vero dif- 
fufionis iE GURgURgas in vibranribus chordis, tonis, fonisque. 


$. 478. 


Lumen Zodiacale ( Zodiacteum) vocatur conus cceli lucidus 
in Zodiaco aliquamdiu in eclipfibus diurnis ingentibus diuturnis- 
que, anteque crepufculum matutinum & poft vefpertinum con- 
fpicuus fic, ut ejus bafis oblique ad borizon:em, axis vero cum 
cufpide e diametro folis profectus appareat. Simile eít lumen 
hocce albedini viae laéteze,, & caude cometarum, qua clariratem. 
pelluciditatemque. — Differt autem ab aurora borea & cauda co- 
merarum directione , figura conica, apparitionis tempore, re- 
gulerique frequentia. — Verifimile utique eft, quod Clariff. Cf 
uus & de Mairan Ty. de [Aurore borcal. p.5. flatuit, non effe il- . 
Iud nifi armofpheram folarem circa ipfius equatorem ($. 321), 
Poffet igitur Zona torrida vorticis folaris appellari ($. 255. & 
321). . Poft occafum folis, lumen Zodiacteum apparet emi- 
nentius circa finem hiemis & initium veris; anre ortum folis ve- 
ro per auctumnum & ineunte hieme. — Claritas lunc illud offuf- 
cat & atmofphara impura. 


Parifiis v. c. circa finem Februarii initiumque Me finito crepufculo 
vefperino , quando fol 1$ gradus fub horizonte eft in 10?. 
. Piicium, - 


: DE LVCE ET COLORIBV&. ^: 445 


Li - 
Pifcinm in ecliptiea: confpicirur. axis noftri laminis, & format 
-. "eum horizonte angulum 64^. paio illius incidit inter collum & - 
— Tauri, terminaturque in 10? gemellorum, & a fole abeft 
90? latitudo luminis prope horizontem eft ultra 20^ longirude 
circiter 60?. Reliqua pars ejus eft fub horizonte una cum alte- 
ra ejus parte dimidia. lisdem diebus mane ante crepufculum 
"matutinum cernerur fupra horizontem fatis ferenum , mulro 
minor ejus pars Scorpium circiter attingens. — Au&tamnali tem- 
pore d. 13 & r4 O&obr. fole in 20? Librz hzrente talis cjus 
"pars confpicitur mane, qualis in vere poft occafum folis, & fi- 
milis minor ejus pars vefpertino tempore ac vernali ante folis 
orrum. Circa ZEquinoClia igitur hzc obfervantur. . Circa fol- 
ftitia vero eodem die mane & vefpera potifiimum in hieme pa- 
rumper prodit, dum axis Zodiat£tei luminis cum horizonte for- 
mat angulum 55? mane, & 43? vefperi. In eclipfibus folari- 
bus non apparet, nifi apparente galaxia in cadem cceli regione. 
Hinc fole vel toto obfcurato nox tamen non eft, fed lucidus cir- 
ca lunam limbus, V. Mairan p. 14. quia Keplero judice ;z Epit. 
Afr. Copern. L.V1. p. 559. fubftantia craffa circa folem, non in 
noftro acre fed in ipfa fede folis apparet, etiam te&o i nt flam- 
ma circulariter emicans. Datur ergo revera folis atmofphzra 
inde a condito mundo. ^ Bene illam obfervavit & defcripfit Ao. 
1659. in Angla Childrejus im fua Britannia Baconica , quod 
menfe Februario immo ante & poft illum quoque, viderit per 
annos complures hora 6 vefpertina viam luminofam, in codo, 
porre&tam usque ad Plejades. — Vid. Lib. cit. gallici p. 2 — iy. 
eq. € figur. L.& Acla Erud. Lipf. i685. p. 274. feqq. iem | Wol- 
fian. Ajlron. edit. rec. $. 436. 440. 


$ 479. 
Docet lumen Zodiacale, lucem im puro etbere fieri confpicu- Caufa £u: 
am, ubi uil obfiat viffoni , amodo vibvatioxes ejus in quadam illius apparitionis. 


. parte vifibili extautiores pre PNE: babeautur. Quia enim lux 
Kkk 2 E non 


444 PHYSIC/E PART. 1." SECT. lll. CAP. I. 


hon per egreffionem radiorum e fole-propagatur (($.476.), nec 
vel directa folis. & fixarum , :vel reflexa lun; &- planetarum no- 
&urno temipore in ccelo fereno aliter quam ferenitas ecerulea ap- 
paret; fi qua pars zetheris alia, quam ccerulea, ut albida vel aurea 
luce predita, apparere debet, oportet, ut ibi infignis fortior 
& peculiaris ejus vibratio contineat (5. 452.); eademque recta in 
oculos noftros propagetur ($.477.). .. Jam credibile non eft, 
alios e fole oriundos: vapores in ejus atmofphara altius adícende- 
re, quam nubes inftar. macularum apparentes ($. 316.),. cum 
tantam regionem atmofpher:e folaris occupant, ut angulus vifi- 
onis in oculo difzerni poflit. Lumen autem Zodiacale ad go gra- 
dus usque in Zodiaco a fole pertingens utrinque & dimidium 
ideo cclum adfpectabile occupans ($. 478.), nequit conftare ex 
vaporibus exhalationibusque folaribus. Nil ieitur reítat, quam 
ut fit ex conflictu vorticis folaris per gyrum vis centrifuge, cir- 
ea Zenam torridam debilitati , preepotentemque elafticitatem cen- 
tripetz a polis eo connitentis ad reparandum equilibrium, ut in 
aére ufitatur, ideoque ex fortiore vibratione &reflexione ethe- 
ris puri ortum Zodiacteum lumen ($.465.). Ele&rica experi- 
menta analogum exhibent cafurn zetheris alicubi debilirati, & ali- 
unde eodem reflui, ubi penicillus luminofus in tenebris, immo 
fÍcintilke nafcuntur. 


Evadent hzc evidentiora, quando ele&ricitatis natura in fecuturis ex- 
planabitur. — Si quis obvertat, in ele&ris experimentis prefto effe 
corpora, quz lucem refle&tant verfus oculos, qualia in ethere 
pellucidiffimo non dentur. Ei primum in mentem revocandum 
effet, hzc pertinere ad lucem reflexam, non dire&tam de qua 
hicagitur, 2) penicillum ele&ricum in tenebris videri ,. etiamfi 
ad nullum aliud corpus pertingat. — Etfi acr ibi refle&tere illum 
dicatur, eodem jure & zther circumítans reciprocis vibrationi- 


bus lucem refleter...— "Tum & radius folis in conclavi obfeuro — - 


quantillus fit, undequaque tamen a latere ftantes lucem reflexam 
- linee radiantis intuentur , nec tantum radium vident lucidum 
E] Li 


fcd 


DE-LVCE ET COLORIBVS. 445 


fed & fi fat propinqui funt, atomos in eo agitatos. Multo. ma- 
gis igitur radii copiofiffimi atmofphzrez folaris in are notturno 
fiai poterunt a. fpe&tatoribus -obfervari. Idem confirmari 
intelligemus.pofthae per cceruleum | celi fereni afpe&tum. nemini 
non manifeftum. 


$.. 480. 


Non officit lumen "Zodiadleum luci fixarum tranfparentium ; Ratio. ejus 
zec affert quieti etberis obfeuritati, ac inter fiderum atmofpbavas pellucidita- 
igtercepti. "Utrumque enim cafum atteftatur experientia mani- ti; obfcuri- 
fefta. Obfervantur planete & fixze per lumen dictum haud fe- ratirque. 
cus ac per lucem via lactee , per auroram boream & per come- 
tarum caudas, non tantum ope telefcopiorum, fed & a vulgo 
ope nudorum oculorum, nemine.fano diffentiente. ^ Ejusque 
obfervationis ratio jam nobis innotuit ($.479) &fortiorum di- 
rectorumque radiorum indoli in terra refpondet. 


JErheris inter fidera intermedii obfcuritas non eft nifi in 
relatione ad lucem majorem talis, utpote ratione folis, lunze & 
ftellarum ($. eo7.). Quia tamen atheris vibrationes non cef- 
fant, fed a fideribus, eorumque mutua in fe invicem actione 
conünenter durant & perpetuantur, fünt ille tantum in tenebris 
debilitate & admodum uniformes propter equilibrium virium. 
In minimo ergo gradu ccruleus eft ccli fereni color, qui uti- 
que luci refidue debetur, ideoque attritu electrico fulguris, 
phosphori &c. illico intenditur & lucet fic ut & alia confpicua 
reddat ($. 454 & 477). . Quando autem corpora opaca ob- 
ftant ejus vibrationibus intenfioribus, uti in fpiffa no&cte, aut & 
diurnd tempore in fummis tenebris carcerum, cuniculorum füb- 
rterraneorum puteisque admodum profundis fuperne tectis; hec 
impedimenta ejus vibrationes refiduas ita infirmant, ut percipi 
oculis nequeant, oculis tamen perparum frictis velut fcintillulae 

^- - obverientur. 
Kkk 3. Zodem 


446 , PHYSICAE PART. L. SECT. III CAP. E 


Eodem modo & fonus excitatus, a relu&tante aére in. vibrationibus 
fuis breviter fic infirmatur, ut & reftituto aris zquilibrio celer, 
& repente fequens in cantu avium, hominum, & inflrumento- 
rum muficorum etiam clare audiatur, & in concentu plures to- 
nifimul percipiantur. ^ Ob fummiam quidem ztheris elaíticita- 
tem ztheris quidem vibrationes propter continentes cjus incitati- 

ones undique & perpetuo fa&tas congruentesque nunquam peni- 
tus ceffant, ideoque randem gradus illarum diminuitur usque ad 
infimum illum & communem toti colo colorem, qui in ferenita- 
te habetur. Sed in fpecubus fubterraneis endis is, tenebricofiffi- 
misque conclavibus, carceribus, celis &c. ne tantum quidem 
vibrationum reflat, 'daoí leviter fentiri, aut quo quidquam ibi 


difcerni poflit. 
& ABI. 
Aiberus — Quoniam ofnnia mundi loca, ubi aliud corpus non datur, 


quequaque — funt ethere referta ($. 462.), totumque celum, quousque patet, 
connexus €£ aethere plenum eft, ubi alia in ipfo corpora non dantur ($. 4 5 1.): 
tenfifimus. — ZEtber in fé debet effà connexus ($. 204. Cofiol) , unitus&7 quoquo- 

verfus fi mon ex parte continuus, faltem ubique cober eus. (8.78. 5g 
$.282. & $. 222. iid). Quarenus partes eetheris inter fe fünt 
unite. ($. 220.7772), eatenus erunt infeparabiles, nec durante 
unione alias inter f? recipere poterunt. ^ Quatenus vero non 
neceflario fed contingenter unite funt aut effe debent, eatenus 
unio earum erit mutabilis, ut alio tempore cum aliis uniri, fdltem 
conjungi poffint. — Quatenus unitz prorfus non fünt, "neceffe 
fimplices debent, eatenus erunt connitentes velut contig uz, alia 
intermedia excludentes. ( Proprius enim contactus non nifi cor- 
porum zthereorum eft, & in fimplices ejus partes cadere. ne- 
quit, fola vi in ram arctam connexionem finis communis gratia 
connitentes ($. 196. 202 — 213. Cofin.. Poros vero &in «there 
dari nihil nos ftaruere cogit, ut cum illis faciamus, qui eeherem 
inflar acervi fphaerularum vacuarum concipere folent , quo per 


cjus 


e DE LVCE ET COLORIEVS. 447 


ejus compreflionem, mutationem figure, & vibrationes ad eam 
reftituendam comparatas oculis fübjicere & imaginationi potlinr. 
Neque enim vacium admitti poteft ($. 110), neque ulla eethe- 
re fuübtilior vel fimplicior materia elementaris perfpecta habetur, 
neque pro lubitu quidquam fingendum eft). O0 £uzc zexum 
avéliffünum , unionem, immamque elaffic itaten con[idcrari | ether 
suerctur , velut anateria quaqua patet tenfiffima , ideoque vibratio 
alicubi in eo excitata fieri nequit, nift fimul vibret omnis regio 
circumjecdta, vibrationibus pro gradu diftantie diverfis. 


Quemadmodum in gradu multo minori chordz tenfe vibratio in 
ulla ejas. parte fieri aliter nequit, quam ut tota fimul vibret, 
omnisque una circumfufus acr pro ipfius elafticitatis & lentoris 
gradu, & fic corpora fonora refonent atque audiantur: ita in 
vthere mulro citius expeditiusque vibrationes excitate momento 
citius quorfumcunque continuantur, & fi nil obftat fontem vi- 
brationum reddunt oculis depi&tum videndumque; eo tamen de- . 
bilius, quo ceteris paribus diftantia eft major, prefertim tunc, 
quando fortis (fideris) diameter vel in relefcopiis ad pauca ter- 
tia (que funt fexagefime fecundorum ferupulorum in gradibus 
cali) & qua& ad pun&tum redit. 


$ . 482. 


Si ether usquequaque cohzret tenfiffimusque eft ($. 48 1.), Atramen pro 
. gaudere is debet vi centripeta ad. commune mund? centrum conver- celeritatis 
gente, Jed intenfionir gradu. diretioueque gyri am diverfa, uc illa € directio 
loci, unionis, totiusque feriei murationum ftatus interni & ex- sis diverfe- 
terni connexionis rationem determinandi fapientiflime continere tare. 


potuerit, & ita confüitura effe aenofcarur. Quia enim mundus 
afpectabilis non nifi unus eft (8. 397), isque probabiliter glo- 
bofus ($. 404.): omnia in ipfo debent effe unita elementa ( $. 
220. Cofinol.). Idcirco & ratio objectivaloci, ordinis, & ne 


xus omnium dari debet in «there mundano, aque ac in fideri- 
d 


AM&tionum &- 
theris inter 


448 PHYSIC/E PART. I. SECT. III CAP. LI 


bus eorumque vorticibus- ($.408./67.) & ($. 119. P. L. 72o9/. 
nat), praeter rationem fübjectivam ($.337. /égq.iPi2.). Ratio 
unionis autem conrinetur in effentia & natura fingulorum ele- 
mentorum ($.220. Cofinol)) & ex vi f. natura elementorum re- 
fulrat vis motrix ($. 795. Oztol.), qua cum ad unum omnia 
tendere debent, debet effe centripera ($. 157.), nec ideo dif- 
ferre poteft, fi quantum in füo ordine capit elafticee intenfionis 
gradum, habere deber, quam. celeritatis & dire&tionis füpienti 
variatione neceffariaque ($. 411. /62.). Qualis dum eft fapien- 
ter a Deo ele&tus virium nexus, omnes quoque mutationes X 
flatus erunt connexi, ad communem fcopum mundi congru- 
ent, &tanquam rales poterunt & debent agnofci. 


Illuftrat hoc analogia aéris, tanquam fimilis fluidi itidem elaftici. Eft 

.. enim eo major elaíliciras gravitasque atmofphaerz, quo propior 
e(t fuperficiei, & fub fuperficie quo profundior in fodinis; eo 
autem minor, quo longius a fuperficie adfcenditur. — Norunt 
hoc omnes, qui barometra in turres, vel montium faftigia ad- 
portarunt, ubi Mercurius eo plus in illis defcendit, quo altius 
fuit perlatori adfcendendum, & vice verfa eo altius adfcendunt, 
quo profundius perferenti defcendendum fuit. 


|. 8$ 485 : 
"Aliones etberis snutue in fé invicem ubivis locorutm circum- 
quaque. debent efé. equales, im proportione fue a commmumi centro 


fe equalitas. diffantiee aut propinquitatis. Gaudet ether vi centripera, ver- 


fus centrum mundi connitente undique, diverfze tamen intenfi- 
onis ($.482.), in progreffione naturali per omnes intermedios 
gradus ab extremis ad centrum crefcente, & a centro verfus 
extrema decrefcente ($.411.). Jam virium motricium actio- 
nes & reactiones funt sequales ($.156.), & quod fupereft in 
earum conflictu, impenditur in motum fecundum directionem 
fortioris ($. 342. Cofmol.). Ytem vires in eadem a centro di- 

ftantia 


DE LVCE ET COLORIBVS. 449 


ftantia circumquaque requiruntur- equales , ut earum ibi fitus 
naturalis & conftans determinetur: igitur & actiones earum cir- 
cumquaque in fe invicem funt. aequales & effe debent. (6. 413.). 
Vires remotiores a centro eidemque propiores im eadem recta 
quotquot habentur in fe invicem agunt reaguntque circumqua- 
que in quavis a centro diflantia majori minorique; ergo & illae 
conjunctim fumte, earumque actiones mutuc debenr effe zqua- 
les. Quod cum pari ratione in quavis centri, ad quodvis extre- 
miratis punctum relatione fic fe habere debeat, ubicunque re- 
&a illa, quz diftantiam etheris conftituit," datur & concipi po- 
teft: pateícit, a&iones etheris in fe invicem ubivis locorum 
circumquaque efle equales, atremperatasque diftanriae a com- 
muni centro. 

Reduci ad fenfum hzc in fimilibus fluidis poffunt. Aqua pluvia & 
fluviis in mare devoluta marine innatat fuperne, & fi marinam 
quoque furfum haurias effundasque ,- illa temen deorfum rurfus 
defcendit majori fua gravitate. Sic aqua frigida per tepidam ad- 
Ícendit, & hec per illam adfcendit; multo citius vero adfcendit 
per frigidam iin&bus colore fpiritus vini, oleum, ceteraque le- 
viora fluida. ^ Hwrent autem ibi, ubi cquales funt vircs fluido- 
rum in e invicem agentes. — Neque dubium eft, quin a&r gra- 
vior per leviorem fit defcenfurus, & hic per illum adfcenfurus, 
modo poffet vifu difcerni; nec aliter illico vel expanderetur vcl 
condenfarerur. Promovent illam cqualitarem. actionum mutu- 
arum vieina & connexa queque, ipfaque graduum in vi centripeta 
proporiio, per quam nec a propioribus centro Zonis intermedia 
furfum, neca remotioribus deorfum plus uvgendi ratio fuppe- 
üt, quam nifuum determinata inteníio zquabilis requirit in qua- 
libet :theris regione. — Ad latera paritas virium non poteít non 
zequalirer urgere. 

$. 484. 
Z&kber ommis naturaliter off i2 equilibrio, ubicumque vel fo- De etberis 
lus eff , vel corporibus aliis jungendis € pevficieudis fapienter addi- «quilibrio. 
(Folfü Phyf. Tom. 1.) L1i ts 


* 


450 PHYSICUE PART. Ll SECT. liL. CAP. 1 


£us inditusve ip gnundo unicerfo," impeditusque fertur ad. illud cito 
vcfHituspdum. Erü enim gradus virium zetheris pro diftantia 
a communi centro ejus; quod & centrum univerfi, differre de- 
beat, quo fitus ejus ratione diftantie a centro naturali gaudeat 
perpetuaque ratione (S. 482 ); usquequaque tamen ejus actio- 
nes & reactiones in fe invicem, & cum aliis corporibus debent 
effe aut rurfus fieri aequales ($. 483.): ideoque omnis copia z- 
theris coherentis ($.481.), quantilla & quantacunque eft, ubi- 
que & in univerfum, «quilibrio inter (e debet gaudere, &cum 
alis corporibus, ipfi inherentibus innarantibusque, ut mutuus 
oinnium nexus, mutuaque perfectio viribus unitis quam optime 
promoveatür ($. 15 6.). Si qua vi equilibrium tollitur minuitur- 
ve, breviter tamen id ipfum reftituetur, nifi ejus impeditio con- 
ünuetur. 
$. 485. 

Dum ether in equilibrio eft coheretque ($.484.), oz/ra- 
tiones in ipfo oborta, quousque patet, fere eodem temporis smomente 
&' propemodum fimul. contingere debent ;. mifi per impedimenta de- 
bilitagtur vel vetardantur.. | Quee enim coherent aut plane unita 
fünt, eorum alterum fine altero moveri nequit ($.282. Co o/imol.). 
Sed etheris i in equilibrio conftituti parres inter fe coharent ar- 
&itfime quousque porrigitur uniteque funt ($.481.). Nequit 
ergo una ejus pars vibrari, nifi una vibret in proportione lon- 
gitudinis quzvis alia cum ipíà cohaerens. Quam ob rem uti vi- 
brationes bilancis eodem articulo in lancibus, juso & examine 
contingunt , quiefcente tantum hy pomochlio , vel uti vibrans 
renfà chorda fimul ac pars tota vibrat: ita & ctheris vibrationes 
fere una contingent quoad cohzret, modo non ab aliis vibratio- 
nibus ejusdem, majoribusque impedimentis opacis cohibeantur. 
Etfi omnis motus in tempore fit, coharentium ramen ea eft in- 
doles, ut remotis impedimentis eodem tempuftulo moveri vi- 
deantur, vibrationes tamen fint eo debiliores, quo immenfior 


eft diftanua ($. 481.). 


Cele? itas vi- 
brationum 
«tberir. 


Non- -. 


DE LVCE ET COLORIBVS. 45I 


Nonnulla quidem fimilitudo inter chord: tenfe , acris, tetherisque 
vibrationes intercedit, ob quam intelligi & illuftrari lucis natura 
ope fonorum tonorumque poteft. Sed reílat diverfitas utrius- 
que per comparationem notarum, unde nafcuntur & clare fenti- 
untur , evolvénda , quo diílinctior utriusque cognitio evadat, 
Sonum non efficit campana malleo percuffa in loco ab acre vacuo, 
teftibus experimentis; nec vibratio gladii, vel rami arboris, poft 
incurvationem illico dimifii, in libero aére, mülto minus pen- 
duli etfi perbrevis & a nonaginta graduum altitudine delapfi; 
nec aéris folius vibratio per fulgurationem vel flammam cande- 
le aut facis excitata. — Sed requiritur ad fonum fentiendum vi- 
bratio corporis elaítici, eaque tantz celeritatis, quc clare fentiri 
poffit, & per aérem in aures deferatur inperceptibili celeritate. 
Quinam cum his & quomodo in there fint comparanda, nunc 
difpiciamus. 


$. 486. 


ZEthere im equilibrio conflituto ,. cuvfu quantutnmrois permici Quanta cele- 
fideris im there vix. perceptibilis oritur corufcatio, ifl cometarum vitas vibra- 
cauda. im bunc cenfum vocauda. Attendentes ad experientiam quo- ziozum. [uci 
tidianam novimus, unumquemque diem dividi in tempus, quo impar fit 
fol eft fupra horizontem, & quo infra eundem eít, quorum il- 
lud ftrictiori fenfu dies, hoc vero nox fàlutatur. Etfi vero tel- 
lus in orbita fua quotidie eadem fere pernicitate noctu progre- 
diatur quam interdiu; illa tamen pernicitas motus ejus in ethe- 
re, noctis obfcuritati & tenebris non officit. De luna caeteris- 
que planetis itidem obfervatur, illarum fuperficiem nocte imbu- 
tam effe & manere tenebricofam, vel in preflantitfimis. telefco- 
piis, non obílante pernici omnium in fua orbira curfü. Soli co- 
mete nobis exhibent interdum comam caudamque quadamtenus 

* jucidam , cujus phaenomeni nonnihil pernicitati curfus ejus circa 
perihelium forfitan tribuatur ($. 368), reliquum aurem folis 
vortici ethereo ($.479.). 

2 Ad 


, 


452 PHYSIC/E PART. K SECT. IIL CAP. I. 


Ad dubia, cur in tellure & planetis hujusmodi cauda non appareat, 
refponderant alii, & recentius Collega meus Excell. D. Kiibniur 
án Diff. de cauda cometar. $.43. feqq. Tom. I. Periculerum Societ. 
pl. Gcd. — Caeterum hic repetendum eft, lunam in fua orbita 
quovis fecundo emetiri 3133 ($.289.); Saturnum 15 milliare 
germ. ($.542.); Jovem 1$ m. (6$. 340); Martem 34 m. ($. 

339-); "Tellurem 3$ m. ($.272); Venerem 47 m. ($.352.); 
Mercurium 6 milliaria (4. 539.). —'"T'anta tamen celeritas Mer- 
curii nullam nobis oftendit caudam corufeantem, quod forfan 
propinquitzs lucis folaris eam nobis offufcat,— Nam comer fe- 
mitam lucidam in calo exhibent, etíi tardius moventur. Eo- 
rum enim celeritas paulo major quam telluris in fua orbita obfer- 
vata eft: unde regula Newtoni, Prop. 40. L. III. coroll. 3. velo- 
citatem comete omnis femper efle ad. velocitatem planete in ea- 
dem diífantia a fole mediocri in dimidiata raiione duplicate di- 
ftant: cometz a ceno felis, ad diftantiam planete zb codem, 
quam proxime. Sic cometa in eadem telluris a fole diftantia me- 
diocri gauderet velocitate, quz fit ad telluris velocitatem üt / 2:.— | 
I. (£ 365.), h.e. ui r, 41421: rz. itaque intra fecundum 1 
uti 4,06055: 31 milliaria germanica, quorurn 15 in gradu 

zquatoris conüsentur. 


$. 487. | 

Confeéfaria $; future obfervationes affromomice evitlure funt , legem 

aberrationis Exadlejanam hanc, perzicitatem lucis fixarum cujuscunque fint a 

jucirfixa- — fole cel tellure. diffantice , in tellure nom. apparere mft equakm , uec 

vum equalis. aliam dari polf caufas apparemtis. aumui motus fixarum in tellure: 
admittendum erit, vel receptam propagationem lucis alicubi non ve- 
Jpondere diftantie , pm quam ef propaganda , vel caufam bujus — — 
Bhenomenmi im teluris atmofpbera aut motu querendami eff , vel — - 
peratcitatem lucis tertie abfolvi vix difeermendit.. Nempe fi lux. — | 
non mifi fucceflive propagatur, propagatio refpondere debet — | 
diffanie, aut ubique, aut tantum certe & alicubi finis, Si ^ - 


ubique 


| 
| 


DE LVGE ET COLORIBVS. 453 


ubique eadem lege fieri debet, aut omnes fixae eequaliter tellure 
diftare deberent, quod a nemine concedi poteft, aut nulla erit 
propagatio fuccetliva, quod hypothefin evertit ($.4377.). Neu- 
trum ergo ftatuendum. Si tantumin reftricta diftantia hypothefis 
valet, in alia vero eadem eft lucis fixarum pernicitas, illius ra- 
tio dari deber naturalis , quae fit & maneat eadem femper. — Ta- 
lis vero hic non daretur, nifi in tellure obvia effet. Ergo vel 
in ejus motu annuo vel & in atmofphara dari poffet, per quam 
directionis ejus ad tellurem eadem quotannis mutatio fitus fixa- 
rum contingere appareret. Foríàn igitur in hoc incredibile, ex 
armofphzra noftra pendeat debilitatio lucis fixarum circiter pro- 
portionis anta, quanta in reflexione a Jovis fatellitibus obfer- 
vata perhibetur in vortice folari. ^ Sic eadem atmofpheera ean- 
dem induceret debilirationem pernicitatis vel mutationem  decli- 
nationis deflexionemve directionis; reliqua autem annua appa-. 
rens fitus fixae mutatio pro rata aliis caufis, v. g. motui telluris 
annuo, axis nutationi ($. 309.) & eclipticae convexirati effet tri- 
buenda ($.414.). .Si ne hoc quidem fàtis effet; pernicitas lu- 
cis fixarum vix obfervationibus diícernenda in qualibet diftantia 


foret ($. 485). 


Caufa annux hujus mutationis fitus fixarum vix referri ut vera po« 
terit ex affe in propriam fitus fixarum mutationem ($. 431 & 
437); multo minus in ignotam occulramque qualitatem, que 
nec ipfa intelligitur, nec aliis explicandis infervire valet. — Si igi- 
tur non nifi apparens eft, & prater telluris in orbita revolutio« 
nem propagationem lucis fixarum involvit; tacite ibi (umitur 
precario lucis emiflio vel egreffi i0 efixis, cui que obflent, pa- 
tent ex $. 476. Si autem fola vibrauo stheris circumquaque 
propagatur, & in ea lux confiftit ($. 456.); vibratio przecedens 
uniformis a fequenti non poterit difcerni in luce qua tali; v. c 
dum fpe&tamur, ura fixis naturaliter 1n. oculos incurrit, nec ur 
morus in fe differre poteft, PE grádu celeritatis & ddetlionid. 

L) $i 


454 PHYSIC/E PART. t. SECT. IIL' CAP. I. 


Si celeritas omnium fixarum lucis non eít nifi eadem fere, quo 
modo difcernatur pregreffa a fubfecuta per tam longa tempora 
v.c. 5 annos ($. 438.)? Quomodo ibi oftendat fixam, ubi non elt, 


fed ante nefcio quantum. tempus fuiffe exiftimatur in hypothefi Y 


Bradiejana? ($.437.). Siautem perpetua eft illa vibratio zthe- 
ris tam vaftum fixe vortricem circiter occupantis, quantus eft fo- 
laris, non opus eft, nifi ut co dirigi poffit oculus vcl nudus vel 
armatus in calo fereno, ubi eft fixa, dum adípicitur, fubtratta 
tantum tantilla parallaxi, atmofpheree telluris radioque tribuen- 
da, uti aftronomis ab omni zvo ufitatum eft. 


$. 488. 


Qu: pernici- Tuntim autem abeft , ut in opagationem lucis fivarum uege- 
tas lucir fi- 3mus, ut potius illam flrtuayus. multo majorem e, que permicita- 
xarum vix teg fucis zomdum uwudecies anillies. fuperare: ait " "icitatem vevo- 
obfervabilis? ]utzowis telluris im ovbe mugzo C7 que accurate obforvari poffit. 
Etenim fi tantum undecies millies major eflet pernicitas lucis 
pernicitate revolutionis gyranris telluris; fi. ea. femper undique 
occurreret progreffui telluris & cum illo confligeret, qui fieri 
potuiffet anni noflri a primordio temporis huc usquggalis conti- 


nuatio, ut nullum eorum detrimentum effet obíervarum? Num. 


naves in mari adverfo vento expeditum iter habere poffunt, an- 
ne porius repelluntur, & fecundo rantum vento fine remis iter 
faciunt, quo diriguntur? Jam aér millies levior eft aqua marina, 
& quanrilla eft moles cum onere, quantilla celeritas navis in navi 
promovenda, fi conferatur cum tora tellure in zthere tam cito 
revolvenda fine diminutione ulla? Nonne decuplo major per- 
nicitas eetheris, cum mole non millies modo, fed amplius centi- 
es millies denfiore confli&tatura continenter brevi tempore con- 
fumeretur? Si elafticitas: pulveris pyrii decies millies major eft 
acris elafticitate, per Hydrodyzamicam Dan. Bernullit, & globum 
merallicum ex tormento tantum ad breve tempus celeritate mille 
pedes intra fecundum vix conficiente excutit: quid fperemus de 


dicta 


— LN EE, 


DE LVCE ET COLORIEVS. 45$ 


dicta ztheris pernicitate in tanta revolutionis terreftris pernicita- 

.te admittenda ,. nifi ea multo major fit, & tota quanta ad procre- 
 andam fuftenrandamque fuo vortice revolutionem circitorum 
fatellitum comparata ?.Hincne pernicitas ejus ranto major effe 
deber, ut vix obfervationibus accurate difcernatur. ($. 485.). 


Nifi i quid i inertia materi obflar, quz in aqua & in a&re natant, ea- 
dem circiter velocirate cum fluvio & vento vehuntur. — Analogia 
igitur inüinuat, ea quoque fidera, qui in xthere moventur, a 
vortice etheris in orbem cir.umduci. Que cum vafliffima fint 
corpora, cther vero fubüliffimus, ftupenda is gaudere deber vi 
elaítica & pernicirate vibrationum. — Neque enim opus eft egref* 
fu progreffuque etheris a fole vel fixa & ad planetam acceffu, 
qui fi vel fingeretur, ne fieri quidem poteft,. nifi & vacuum & 
fimilia «zv«272 confingantur. | Sed fufficit conatus tante elafti- 
ciatis perniciratisque, ut fi quis motus in aethere fiat, qualis 
pernicitati fiderum diverfe debetur, is expedite contingat, juve- 
tur, & per complura millennia continuetur. — Videtur quidem 
ingens effe pernicitas, qu: a fole ad terram progreffui non tri- 
buit nifi 8^ & 15^ in mediocri diftantia. Quz fi tantum rocoo 

17200000 


493 
— 35000 milliaria nondum abfolveret, aut nondum 36000, 


fecundum alios ,  o£to minuta tantum fumentes. Si autem 
10210 vel 10464 vicibus fuperat velocitatem telluris, que 

qualibet minuti fexagefima circiter 32 milliaria noftra conficit, 

orirentur pro celeritate lucis 38, 286 vel 39, 240. Verum 

fi vel extendimus pernicitatem ad 40000, nondum tamen illa re- 

fpondet obfervationibus ortus, occultationis & occafus fixarum qua- 

rumque, quz ni&u oculi citiusfimulve in eodem coluro eveniunt 

($.438.), ideoque vix uno alterove fecundo aut tertio indigere 
videntur. | Augenda igitur pernicitas ztheris non tantum erit in 
raiione temporis, quo eít divifa & diminuta, ut quolibet fe- 

: cundo 


diametris telluris equiparanda eft , fingulis fecundis 


Compofitio 


456 PHYSIGJE PART. L. SECT. III. CAP, I, 


cundo few termillefima & fexcentefima hore particula, 17, 
200000 milliaria, fed & ut longe plus gradu. pernicitatis fu& 
abfolvere poffet, ubi nihil ipfi obftaret. — Hinc folita mathemati- 
cis formula Cel. Eulerus in notis ad Robiui Pyrobolologiam p. 467. 
:etheri infinitam tribuit fluiditatem compreffionemque, ideoque 
elaflicitatem ;. Newtom vero tantam, quz per decem annorum 
millia vix obfervandam mutationem curfui fiderum fua refiftenria 
producat, Vid. zotat. ad $. uo. — Adjuvabunt horum diftin&i. 
orem determinationem futuram dirigend:z ad hunc fcopum ob- 
fervationes, ducibus meditamentis folido fundamento, v. c. €. 
412. feq. & huic, obfervatar mutationes pbenomenorum non e[f: 
vifi excelfJum effeélus virium poft confliclionem tántum, ut 4n data 


diflantia obfervari poffit , fuperftru&is. 
$. 489. 


Fs etberis im vortice folari compofita eff partim ex iumum:- 


virium «the- Y& copie particularum unitarum vi, quod per fe liquet; parti: 
ris folarir. ex ejus elaflicitate, conjpirante compreffione £7 gyro cum [olo con- 


2numi.  Elafticitas enim notat gradum virium infitarum fuum fi- 
bi fitum in ccelo reftituendi , quando is vi externa eft mutatus (S. 
226.. Ob neceffariam actionum & reactionum eequalitatem 
($.156.), oportet omnino, ut quanta eft actio in illam etheris 
vicinia lateribus, ac centro mundano propioris remotiorisque, 
tanta non modo fit elafticitas eetheris folem circumdantis in omni 
folis ditione, verum & ut vi centrifuge a gyro folis oriunda 
fimul par fit cohibende , & quod fupereft in morum circitorum 
perpetuandum ope gyri & renifus polaris abunde fufficiar ($. 
547- 366. fe4.). Colluctatur autem cum elaflicitate cujusque 
zetheris in certa a centro mundi diftantia, cum is zether, qui ipfi 
a latere eft circumquaque, tum qui ipfo eft propior centro, tum 
qui remotior ab illo eft, comprimendo illum undique a latere 
furfum deorfumque, fizendo & perficiendo juvandoque ejus in 
calo fitum, ftatum, morumque, finis ex affe obtinendi caufa. 
Conjun- 


DL 


— Ur du 


DE LVCE ET COLORIBV$É. - 457 


— Conjungitur érgo cum elafticirate &theris propria circumfufi 
quoque undique ztheris vis confpirans in mutuam ftatus fnotus- 
que fui & fiderum perfectionem. 


Cum vero folis & fixarum gyrus etherem fibi addictum 
ecum volvat, & propter debiliratam vim centripetam per gyri 
centrifugam , polaris cether utrinque equilibrium reftituere fua 
nititur elafticitare ($367: vis cujusque etheris in vortice quo- . 
libet folari includit quoque gyrum circa axem folis, cum nitente 
continuo ad equilibrium reparandum pari motu vorticeque a- 
theris polaris circumfufique in vorticibus reliquis quibuscunque. 
*Quapropter junctim fumta vis aetheris folaris conftat nori tan- 
tum ex elafticitate, fed & gyro, quem cum fole circa. axem 
communem haber, & proveniente hinc haud minori nifü motu-: 
que vorticis polaris, item. pernici admodum revolutione circi- 
torum ac volutatione in tanto velut mari zehereo perpetuanda. 


Ea igitur, quam lux exferere poteft pernicitas obífervabilis, non eft 
nifi effectus exceffus virium ejus poft fuperata quevis impedi- 
menta relidus; utpote qui folus in motum impendi poteft ($. 
156.. Eam enim experimur fluidorum indolem, ut, quanto 
graviora leviora queque pari celeritate furfum pellunt, tanto 
graviora in levioribus citius deorfum ferantur. Simili ratione 
vidémus acrem fuam exercere elaflicitatem exceffu virium vincen- 
tium in conflidione nifuum comprimentium , reprimentium- 
que, h.e. tempeftatum procellarumque. — 'T'ora autem vis com- 
pofita & illam continet, qu: mutua refiftentia abforberur, quafi 
vel impeditur, ne motum edere poífit. Neque zu fra- 
&as confli&tu ctheris vires refidua definit compofita effe, ob ra- 
tiones easdem. 


$. 490. 
Cum vis ztheris fir compofita ($. 489.); & lux in vibrati- Lux aue fs 


onibus ejus confiftat, ex virium continenti conflictu continua- compita ? 
QUFolfü Pbyf. Tom. I.) Mm:;n tisque 


458. PHYSLCIJE PART. L SECT. III. CAP. I. 


tisque attritibusf. mutuis impulfibus ortis ($.45 83): ipfam. quoque 
lucem  uofivam cojpofi "tam. ejfe intelligitur. , differente. dire&lionis 
permicitatisque gradu. Neque enim tantum innumeyam particu- 
larum ztheris, fed & vibrationum ejus requirit copiam ($.45 5. 
f&Q). Quantaim autem pefnicitatis , diffufionis frequentizque. 
admirabilitatem poftulant lucis obfervariones effe&tusque? ($.. 
467. 477-485-/644.). — Vibrationes quoque inrer fe differre de- 
bent, non tantum dire&üone, prout a diverfis pun&is oriuntur, 
& " diverfà circumquaque nifi quid obfler differuntur; fed & 
diverfo celeritatis gradu. — Omnis enim ab altero differens mo- 
tus, ideoque & vibratio, intrinfecus gradu celeritatis, extrin- 
- fecus directiolie determinatur & differt (S. 154. 164, & 172. Cof 
1nól.-), nec aliter differre poteft ($. 166. 252.) vel mutari ($. 15 7. 
& 165. zhid.) in conflictu ($. 325: 2024.). Quare & compofitio 
in luce occurrens diverfa oaudébit vel dire&ione, vel celeritate, 
vel fimul utraque, ad fcopum confequendum coliiedáce conni- 
tenteque, alio tamen alioque gradu directionis perniciratisque. 


Omnis compofiti do divérfa requirit, e quibus oriatur  con(letque 
($.$31. Ontol). Cum diverfa extra fe invicem ponenda. fint, 
dari in unoquoque aliquid rei debet, quod non ditur in altero. 

' Sed quod in vi motrice differre a fe invicem poteft, id non eft, 
nifi alia directio f. relatio ad alia refpiciens tendensque; | vel alia 
celeritas. Si dircf£tionem ex centro ad circuli vel fphzra. peri- 
pheriam zftimamus, illa alium aliumque infert gradum, vel gra- 
duum particulam, feu relatioriem ad quavis pun&a circumqua- 
que in quacunque diffantia fpe&ata & cireumje£ta. — Quod & de 
quovis alio puncto. & loco extra centrum fito valet. — Celeritatis 
autem gradus ex vi dato tempore darum fpatium, fi nil obftar, 
percurrendi zítimantur ($. 55 3. fe24. Ontol.). — Sed quot ree 
vrherís particule. vel minimié in. eadem re&ta extra fe invicem fi- 
tz, cor dantur diverfa fpatia:& celeritatis gradus diverfi, quoquo- 
verfus relati , cum in quavis alia relatione yel regione , alia 

occur- 


DE LVCE ET COLORIBVS.  — 459 ^ 


occurrant mótüs impedimenta adjumentave. | Etfi quoque ille 
confiderentur, qua in cadem a centro diflantia  cireumquáque 

dari debent, non tamen directio tantum polorum gyri, uti in 
fideribus, fed & integra feries mutationum fueceffive fubeunda- 

rum in unaquaque particula alia effe debet atque alia, quod in 

eodem celeritatis gradu internum difcrimen conflituere eque po- 

teft, ac in fimillimis quibusdam qua facultates earumque cultu- 

ram mentis bumanz gradibus, alia tamen cuique eft cogitatio- 

num feries, qua & tunc non poflunt non differre & extra fe in- ' 
vicem dari. 


$... 491. 


Ni i1 lux effet: compofita ,' videri. eut fentivi nullo modo poft. Que videt 
Ettilim i in fenfum externum "cadere non poffünt, nifi qua ex- poteft. 
tantiorem in organo fenforio motum excitare valent! ( $. 65./674. 

Pfychol. empir.). Cum fenforia fint corporea, nil quoque nifi 
corporeum ea infigni modo afficere valet ($.77. 227.). Jam 
lux ea afüicit;. dum in oculos incurrit ($.4553.),. &. in. cecorum 
quorundam thm. Neceffe igitur eft, ut fit compofita, nec, 
nifi compofita effet, videretur tactuve percepribilis foret ($.45 6.). 


Quando corpufceula funt perexigua , aut remotiora fub angulo per 
exiguo v. c. I vel f minuti in oculos incurrunt, evancefcunt ii 
oculis, ut videri amplius nequeant. — Multi ne illa quidem nu- 
dis oculis difcernunt , quorum imago in oculis nonnifi unum 
zquat minutum. - Quanto minus igitur illa cernentur, quz mul 
to funt fübriliora? Eftne igitur neceffe, ut que compofia noi 
funr, fentiri quoque nequeant ? Item ut lux efle dicique noi 

, poffet, que compofita non eflet? 


Som $. 492. 

Nifi lux effet compofita, pingere corpora in oculis zou poffet. Et corpor. 
Pi&ura enim fuperficiem corporis in fuperficie alterius. exhibet, 7» oculis a 
ideoque eft repraefentatio compofiti in fuperficie ($.88. /jclo. pingere. 

Mmm 2 rat.) 


. 460 PHYSIC. PART. L SECT. IIL CAP. I. 


rat.). Requiritur ergo ad imaginem compofitum. & füperfici- 
es, in qua illa eft repr afentanda. Uii füperficies non poteft non 

effe compofita, ita X compofitum effe deber id quo imago eft 
exhibenda, veluti color & penicillus pictoris. Jam in oculis, fpe- 
culis & cameris obfcuris nil nifi lux depingit. corpora, experien- 
tià magiftra. Hinc lux corpora depingere in oculis non poffet, 
nifi & ipfa compofira effet. 


$.. 493. 


Idgue. ins- 744 permicitey exaHeque pingenda corpora , nibil durs eff apti- 

mento citi- w$, mibil accuratius. Momento enim cirius lux in fpeculis, ocu- 

us exaífe- lis & cameris obfcuris corpora aptiffime accuratiffimeque fiflit, 

que. nemine diffiente. | Sed nihil in natura aut ulla arte hurnana da- 
tur, quod pari pernicitate & accuratione objecta depingerflivel 
tantum delineare poffet , locupleriflima experientia tefte. — Nil 
igitur ad pernicitfime pingenda corpora luce aptius eft accura- 
tiusve. 


Procul dubio quoque lux, in aquis corporibusque fpecularibus ex- 
a&e fimiles exhibens imagines corporum , arti pi&torie inveni- 
dz anfam dedit. Sol enim, luna, flelle, arbores cum fuis ra- 

is, foliis , fru&ibusque, item aves volantes fuper aqua, in 
aqua ita confpiciuntur, ac fiibi revera effent. — Manet tamen 
multis modis imitatio artis imperfe&tior naturali pictura: quip- 
pe qua raro tam exa&te, nunquam tam. fubito totum corpus ad 
vivum dclineare valer; ne quidem tum, | cum in le&ica pro lu- 
biru obfcuranda, aut conclavi obícurüto delineationem lucis pro- 
totypum fequitur. 


$. 494. L 

Fivirque eo- S'mul 2 vivit coloribus lux corpora in oculis exbibet, nce 
loribus illico d'utius, quam admittitur iztromittiturve (S. $7): - lridem omni- 
rurfus tel- bus fuis coloribus infiznitam , fplendentes avium pennas, pavo-. 
lendis. num caudas velut oculatas , florum omnis generis picturas oculi 
tam 


- 


DE:LVCE ET COLORIEVS. 461 


tám belle recipiunt continentque ,, ut nulla ars ita affequi ejus 
prototypum naturale poffit. oc vero tam pefeéte in oculo de- 
lineatum, claufis oculis illico evanefcit, ut nullum imaginis vefti- 
giüm reflet. Id quod quisque non ANS in fe quotidie experitur, 
verum & fi velit in alio oculo v.g. bovino, tunicis ad latus eous- 
que remotis, ut non nifi intima pellucida fuperfit, eque clare 
cernere poteít, acin camera obícura oculum imitante ($. 492. 
Pp). 
$. 495 

Propter compofitam lucis indolem ($.490.), & naturale Quouodo 
setheris zequilibrium ($.484.), ibi quoque, ubi aliorum corpo- corpora luci 
rum poros replet & fuperficiem circumdat ($. 462. fegg.) ,' evi- fiut, pervia? 
dens eft, eur Juv alia corpora permeare megueat, miff quatemus 
etberem. zn ipfis €7 circa ipfa iisdem vibratiónibus afficere valet, 
vica ejus vefidentia (S. 356). Dum enim perforata funt, cetheri 
quoque vibranti pervia fünt, eque ac fono aliisque corporibus 
fluidis. firmisque diametri & voluminis minoris. Dum vero 
atherem poros ejus replentem vel&ipfum corpus in fimiles re- 
digunt vibratiores , continuatur perilla iraque & fic illi qua- 
damtenus pérvia funt , faltem effe. videntur, 


Vitrum aéri non effe pervium experimur; fonus tamen (6$. 229.), 
in vibrationibus. a&ris confiffens, per vitrum propagatur & au- 
ditur fere quafi nullum intercederet vitrum. — V. c. fi horologi- 
um fonans fter füb campana vitrea, ita occlufa, ut aér nec in- 
trare nec exire poflit, audietur hora vix fecus, ut fi in libero 

aére flare. — Immo auditur quoque hora fonans in dibus vici- 
nis vel & e regione trans plateam ,. elaufis quamlibet cun&is fe- : 
neflrris. Venit igirur. in mentem Viro perquam erudito, poffe 

.. lucem fimili modo. transmitti, ut ejus vibrationes tantum appel- 
lantur ad corpora tenfa, atque fic ab altero latere continu- 
entur. 


Mmm35 $. 496. 


Olfzrvatio- 
ncs lucis cor- 
pur prater- 
euntu. 


Quid ft in- 


flexio lucir. 


462 PHYSICE PART. IL SECT. III. CAP. I. 


$. 496. 9x : 

Quando lux folis per foramen 5// intromittitur in lo- 
cum obícurum, duobus vero pedibus a foramine «olloca- 
tur nigra tabella 9^^ foramen habens, in quo capillus, acicula, 
filum a luce folari normaliter colluftratur , quorum umbra in 
charta alba 2^ vel 5' inde diftante excipitur: umbra bi multo Ja- 
tior erit, quam corpus , cujus off umbra. — V. c. umbra capilli hu- 
mani a Newtono 355 latior capillo deprehenfa eft; duc vero 
cultrorum acies ita parallelae ibi pofi, ut capillo crafip difta- 
rent, fecere, ut radius permeans in medio umbram contraheret, 
luce utrinque difperfa. Evadebat umbra eo major latiorque, quo 
propius ad fe invicem. acies admovebantur, & eo brevior eva- 
debat lux ad latera defle&tens. / Ad cultri áciem. lux alia propius 
accedit, qua minus deflectit , & poftremo demum difparet ; - 
alia jam remotior ab ea recedit, & cirius difparet. —Zzt igitur 
haec recefzo lucis a corpore tangendo ad latera tum interiora tum ex- 
teriort, Unicaab acie aberrabat lux pone albam chartam perfo- 
ratam in nigro panno I10?ad 14^, utrinque in umbram in diftan- 
tia 3^ a tranfitu ha; velut caudae. cometicee 6 vel 8" difiufe cer- 
nebantur. 


$. 497. 

Infllexio lucis vocatur,ejus fuga a lateribus corporis preeter- 
eundi, vel declinatio ab attactu corporis.. Si recta preeteriret 
linea tangente | vel eidem parallela; non devia deprehendererur, 
íeu. recederet , uti obfervationes docent ($.496.). ^ Ab er- 


rare igitur lux deflexa a tangente via bifariam — videtur 
dextrorfum finiftroríumque. 


Recentioris obfervationis eft lucis inflexio in corporibus pretereun- 
dis, quam F. M. Grimaldi primus animadvertit ante fzculum 
circiter. Plura dein. Netomur & de I Irle. deteserunt..— Si in 
conclavi obfeuro globus fufpenditur, ubi lux folis intromittitur, 
annulus circa illum obfcurior apparet. — Repetiturus hoc experi- 


mentum, 


DE LVCE ET COLORIEVS. 465 


mentum , fumfi elobum 'tiliaceum ,' bene tornatum, 25? polli- 
cum: parif. in diametro: quem totum late ambibant radii folares 
in loco obfcuro.-.':Sed five adfpicerem nudum oculo extra folis 
radios pofito, five charta alba pone inter elobum & oculum po- 
. fira ipfius umbram per chartam; five removerem chartam ita, e^ 
» ut umbram ejus per radios reflexos cernerem, vix quidquam illi- 
- us annuli obfervare potui, nifi fesquipedem ab illo chartam remo- 
verem.. Sumfi deinceps globum plumbeum,  $ lineas parifinas 
diametro :quantem, non politum, fed uti in forma fufus erat. 
Is afeta equina fufpenfus pendebat pedem circiter ab. ingreffu 
| lucis folaris remotus, ubi niger ille pilus purpureo fere colore 
pellucidus apjarebak, globus plumbeus luce reflexa in charta al- 
- bida propinqua umbram nigram; in rembriori ad duos pedes , cxt. 
nigrum circulum exhibebat; qui erat margo globi, fed uti exte- 
rior regio lucida erat, ita & non multo minus lucida apparebat 
interior circuli pars , ubi umbra globi denfior exfpe&tabatur. 
Quo longius remoyebatur charta, eo magis figura umbra glo- 
bofa diminuta in pyriformem prope umbram fuperiorem aliquo- 
usque :murabatur; ad fex vero, & feptem. pedes remota charta 
umbram globi parum ultra & infra lineam unam notabilem fifte- 
bat, reliqua regio circamje&ta quafi umbram globo majorem 
oftendebar, non uniformem. — Per chartam apparens umbra glo- 
bi non videbatur interius tam lucida, ac luce reflexa, fed fere 
fimilis margini obfcuro ancorfum confpicuo. In longiori di- 
flantia luce 1c: :xa globi umbra fubinde dilutior evadebat, & in- 
cipiebat fenfim vix Tentpigue manere. . In folo autem umbra 
globi ovalis apparebat pruni ad inflar tum in luce folari per 
aperturam globulo majorem, tum per rimam 2 livearum circiter, 
que in 4 ve] $ pedum a Pene difhantia fere. pollicem latitudine 
v ch 


Ck uos 
Si infirmitás meorum oculorum , quàm aghofeo, locus- Cur lux ?n- 
que non fatis obfcuratus obfuere, quo initiu omnia ita cetrierem, fielatur ? 
uti 


464 PHYSICUE PART, L 'SECT. Ill, CAP. I. 


uti. Nemtozut , Infulanusque;. inflexio lucis deberi cenfetur thori, 
* eorporis opaci potiffanum poros veplentà 67. vicino circumquaque , re- 
fiflenti. luci. advenienti , eamque quantum, valet. abigenti..-| Dum 
enim lux tanquam vibratio etheris ad füperficiem corporis ap- 
pellit, ether ejus interior, & exterior illum ambiens cum ipfo 
in equilibrio pofitus & aéri atmofpheerico intricatus tantas vibra- 
tiones ob impedimenta recipere nequit ,. itaque luci refiflit; eam 
| pro viribus abigendo ($. 465.).. Nequir igitur lux pergere; qua 
acceffit, recta via, fed eo ipfo deflectitur a füperficie. corporis 
cireumquaque, ante ex parte, quam eam atüngit — Itaque ad 
latus difpergitur , cum reliqua luce ibi lucidiorem circulum for- 
mando circa globum, quo pervenit, obfcuriorem vero in vici- 
nia a qua repellitur, ut umbra augeatur ($. 496.).: LEE MERE 
pro deflexionis angulo dilarat radium lucis in obfcuro loco. 


$. 499. 

Eex inflexi- Quia lux defle&ens a proetereunda füperficie opaci agit in 

enis lucir. | vicinum etherem, in quem dirigitur , quod per fe pater; & 
ob equalitatem actionis & relu&tationis , is ipfi pari Vi refiftit (g. 
156): quantum lucis; quaque directione deflé&titur, tanrum 
viciffim pari angulo refle&itur in umbram, media parte umbro- 
(à ($.496.). Lex igitur inflexionis erit: quarto angulo hix V 
jficélit a fuperficie corporis extrorfum , tanto répercutitur vuifus ia- 
trorfian in umbram , vifi quid obflat. Conf. $. 502. Ex eàdem 
ratione in rima infle&itur verfus latera, & fic radius lucis defle- 
&endo utrinque a via recta valde dilatatur. 


Ex hac ratione patefcit, cur tenuitas fili umbrz lucem intus in um- 
bram reverti confpicuo modo. nequeat, quia tam. tenuis eft, 
ideoque tantum latior evadit umbra ejus. Mihi tantum. duode- 
cuplo circiter major vifa eft umbra flilinei, Item cur inter aci- 
es cultrorum umbra denfior fuerit ($. 496.); & cur interior um- 
bra globi plumbei in diflantia trium circiter pedum fere evanu- 

erit 


1 DE LVCE EFT COLORIPVS. 465. 


erit(&. 497. 41.). Huc facit in luce reflexa depulfa quoque 
lux : xoi d haud levigata, iràque & molte: in 
refperfa; qum poae chartam non adco pellucidam minus appare- 
redebuit, utpote minus transmiffa. ;);7. ^ Quantus vero fit an- 
gulus inflexionis, id explorare non vacavit mihi, quod ideo aliis 
,, commendavero. Uno Newtoni exemplo 10 vel 14 gradus citra 
.accuratiorem menfuram neminantur. Ex cunis autem hujus 
obfervationis momentis conditionibusque rite expenfis non per- 
- fpicio, quid inde inferri poffit ratione eclipfis folis annularis, quz 
uti & mihi Ao. 1748. apparuit aliter comparata fuit, ac per in- 
flexionem lucis effe debuiffer, quod nunc articulauus non per- 
-ceufebo, uuiee tantum. 30 diametrorum diílantiam urgens, in 
qua evaaefeere tantilla deflexio deberet. j 


$.. 500. 

Repulfio radiorum lucis a fuperficie corporis vocatur re- Quid fit ve- 
flexio lucis ($.470.). Eadem quoque eff propagatio lucis in flexio [usi 
partes anteriores corporis opaci, in quod incidit, ob ejus refi- 
ftentiam (S. 3 8. Optic). Quaideo refpondet füperficiei refle&enti, 

Contineit reflexio , remillio vel repercuílio radiorum lucis evi- 
dentiflime in corporibus opacis, quod prop:erea in definitione 
addi poteft... Cave tamen exiítimes, nullam contingere repul- 
fionem radiorum in corporibus pellucidis, cum & hzec,, dum 
per fe non lucent, videri nequeant , nifi per radios reflexos. . 
Mia igitur partem radiorum transiittunt ;. partem aliam. refle- 
&unt. la n | 

$. gor. 

Reflexio vadzorum lucis. commmuueus quadamtemus ipdolom ba- Reflexio 
bct cum iuflexoze. | Per inflexionem enim radii lucis a lateribus quatenur, 
corporis pretereundi repelluntur feu abiguntur, ut a lateribus inflexioni fi« 
recedant ($.497-)- Sed per reflexionem. repelluntur. ab anteri- jji/is, 
ori corporis fuperficie, in quam incurrebant aut incurrere debe- 


(UFolíá Pbyf. Tom.1) e TRIN DIL bant. 


p" 


Lex reffexi- 
onir. 


466 PHYSICAE PART. |. SECT. Ill. CAP. I. 


bant ($. $00). Eft igitur utrobique depulfio & difceffio radiorum 
lucentiuim a füperficie corporis haud pervii radiis lucis. Pariter uti 
inflexio declinabatabattactu cor poris ($. 496.): itaquoqueneceffe 
non eft, ur radii reflectendi a&u incurrant in fuperficiem corporis 
refléctentis, fed fieri idem quoque poteft, antequam ad eam per- 
tingant, ope etheris cum füperficie refle&ente coharentis ($. 
498). Inflexio igitur velut quzdam reflexio confiderari:poteft. 


Eft ea Newtoni fententia optica, radios lucis non pertingere ad 


ipfammet fuperficiem reflectentem, fed ante eandem in. diftantia 
fuperficiei parallela jam repelli intra fphiram aélivitatis vis re- 
pellentis f. refiftentis & impediens illius progreffum.— Quapro- 
pter fenfim illum defle&ere a recto itinere & curvam lineam acce- 
dendo recedendoque defcribere fvifcit ^ Quz ob fimilitudinem 
rationis ($. 499.) allate, admitti tantifper poteft, donec accura- 
tius explorentur & ad liquidum deducantur, —Scifeitaretur etim 
nonnemo, qualis fit illa curva, cur talis, nec alia, num eadem 
in omnibus fuperficiebus refle&tentibus, aut quenam differentia 
i.i detur ? 
$. $02. P 

Oddo radius lucis oblique incidit in faperficiern planam 
reflectenrem , obfervatur zequalitas anguli incdentiz & reflexio- 
nis ($. 26. fà. Catoptr.), quod & aliunde probatur ($. 24. & 36. 
ibid). | Qui Nemtozum fequuntur ducem, füperficieique corpo- 
ris parallelam ftatuunt. vim repellentem propiorem fuperficiei, 
& aliam attrahentem. remotiorem; illi tamen concedere cogun- 
tur, angulum incidentem in. limitem vis attrahentis, & egredi- 
entem ex illo confinio poft repulfionem a limite repellente, effe 
equalem. — Eft igitur /ex reflex?ozis obliqua: angulos ad. füperft- 
ciem planam utrinque effé equales; vel angulum acceffüs aequalem 
effe angulo receffus. — Quae lex & in recta, itaque omni reflexio: 
ne obfervatur ($. 474.), item in illa, quae ad tangentem fphz- 

ra (polite) contingit ($. 41. 644. Catoptr.).. 
Obtinet 


[ 


DE LVCE ET COLORIBVS. . 467 


Obtinet eadem lex reflexionis, ut angulus acceffus zqualis fit angu- 
lo receífus, ad fuperfciem reflectentem, in aliis quoque corpori- 
bus in alia incurrentibus, a quibus repellntur.  V.c. fi glo- 
bus vel pila in parietem incurrit, pari angulo ab illo repellitur, 
quo allidebatur vel injicicbatur, ^ Unde ztherem materialis & 

Corpore: indolis eflc patefcit. 


$ 593 

RRadü a diverfis corporis partibus veflexi mom veprafentant Efettur lu. 
nifi illain partem a qua refrectuntur, idcoque comjunétim fumti totum cis reflex. 
corpus referunt qua fapcrficiem lucidam con[piciendum. | Demon- 
ftratur hoc ($. 30. 6g. Catoptr.). Patet illud quoque ex leoe re- 
flexionis , per quam radius quisque pari angulo recedir a fu- 
perficie refle&tente, qua ad eam acceffit ($.5$02.). Qua de re fi 
afpera fit & heterogenea fuperficies reflectens, pingens illam in 
oculo lux reflexa itidem non poteft non efTe confufa & pari- 
ter heterogenea ($.33.2/5i2.). Fit enim reflexio fecundum in- 
dolem füperficiei ($. $00.). à 


Hinc in fuperficie polita levigataque depingitur corpus lucens luce 
-dire&a & reflexa qua externam conformationem ; fed in fcabra fu- 
perficie propter afperitatem ejus radii huc &illuc diffipantur, ut 
imago lucentis formari in refle&tente nequeat. Quod quilibec 
experiri poteft ope candele accenfe, quam in fuperficie polita 
ibi videbit, ubi lux reflexa codem angulo refle&itur in oculum, 
quo in fuperficiem refle&entem pervenerunt. Si itaqne globum 
fümas politum, ob rotunditatem ejus quilibet adfpiciens globum, 
vel undecunque adfpicis partem ejus luce candele illuftratam, 
candele imaginem obfervabis. Sed ubicunque in eo dantur loca 
non polita, ibi non imago candelz videbitur, fed lux tantum con- 
fufe reflexa. — Inde manifeftum eft, lunam non gaudere nifi fca- 

* bra fuperficie, quia folis imago in illa nunquam apparet, zque 
3€ fol nunquara afpicitur in monübus, edificiis, aliisque afperis 
Nun 2 corpe- 


Reflexio lu- 
cis globo. 


yup. 


468 PHYSICAE PART. Ll SECT. 11i. CAP. L 


4. . eorporibus ab illo colluftratis. | In aquis quidem imago folis in 
tellure noftra apparet, fed pedalis circiter diametri , que erfi in 
luna fimiliter, ut credibile eft, exhibetur, in tanta tamen diftantia, 
qua diameter lunz circiter pedem quare confpicitur, $00 fere 
milliaria germanica continens ($. 501.), apparere nullo modo 
poteft, unde ob profundum mare lux folis parum inde reflc&i 
poteft, fed veluti nigricans macula apparere debet, eaque plana, 
nifi quatenus promontoria aut infulz i in co Mee 


$ $04. 


H jlet figura fiderum fere globofa € boc commodi, ut. pluri- 
mum lucis a Jl: fio recipiat ve kBatque equabiliter cata is paribus. 
In omni enim fitu gyri & volurationis plus quam dimidia hemi- 
fphaserii pars a fole majore femper illuminatur, lucemque acce- 
piam remittit quoquoverfüs, experientia magiftra & fcientia 
optica & caroptrica eidem füperfiru&a. — Jam in figura cubica, 
alisqueangulofis, multo plus umbre crearetur per opacos an- 
gulos, iraque mulio minus lucis reciperetur refle&tereturque. 
Fi ie ura igitur pene g olobo£ inter caeteras figuras corporum capa- 
"dillima (S. 404.) purimum lucis etiam a fole fuo recipit, & qua- 
Quaverfus eequabiliter rcflc&tit,: ceteris pofitis iisdem. 


Quod luculenzer patebit, fi quis cubum exempli loco fumat, cujus 
. ad fpharam ratio conftat ^ Ponamus latus cubi — 1000 & erit - 
ejus diagonalis— / 2060000 — 1414. Sed 1854 fi latus eft 
— 1720. Foret iegitur fi terra cflet cubica, diftantia angulorum. 
oco 1854 milliarmm germanicorum, que diametrum terre ex- 
€edunt. 13.5 milliaribus, quorum dimidium 67 oftendit, quan- 
to anguli eminerent fopra reliquam fuperficiem, quantum um- 
"bre darent; cujus eminenti loco montium altiffmorum cclíitas 
inftar minut fere efb, utpote vix 15 (4.245). Hmc decu- 
bo cireuimferipto addu&a facile comparantur cum cubo Ífphere 
anfcripto, cujus latus nondum foret 1510, cujus ideo & mala. 


- ^. migo 


^ 


DE LYVCE ET COÓLORIBVS - 469 


^c minor maífa fpherica & faperficies. — Relinquimus alias figuras 
regulares irregularesque aliis cum fphxra qua lucem comparan- 
das. : 
$ 59$. 

feri Tux: veflexa. altitudimi turrium , montiumque in illis Lucis refte- 
Jideribus dimetiende, ubi illa obfervavi poteft. — Obfervamus enim x« ufus ad 
fole-oriente loca editiora citius, occidente diutius colluflrari, a/ritudines 
quam plana, item nubes ante ortum & poft occafum folis illumi- corporum 
natas. — Ex his vero mathematici collato tempore cur ortu ferutandas, 
folis & occafu altitudinem locorum terre editiorum nubiumque 
eruere docent ($. 442. 4/?ropom.). | Yd quod & Hevelius ad lu- 
nz montes feliciter applicuit, & Bernullius ad nubes ($.439. $. 
22. ibid) & Hevelii Stlenographia p. 267. fegq. 


De multis aliis ufibus lucis reflexe longum foret memoranda per- 
cenfere, quare ad catoptricam antiquam & recentiorem harum 
rerum curiofos amandamus, ubi intelligent, 9e illi quoque ia 
slefcopüs, microfcopiisque debeatur, 


i €. $06. 

— Quatemus corpora lucem reffecfunt , eatenus in loco lactdo t- Iude € um 
bram formamt. Etenim quacenus lucem reflectunt, eatenus il- bra nafcitur. 
lam remüttunt, non vero transmittunt ($.500.). — Quatenus 
non transmittunt lucenr, eaterius privatur locus, ubi hoc & quo- 
usque fir, luce, eo alias perventura ut aliquo lucis defectu labo- 
ret f obfcurirate. Quod dum obíervabili modo contingit, ibi 
umbra in loco Incido apparet ($. 121. 624. Optic.). . Quot dan- 
tur lumina, tor & ejusdem corporis umbre5: & quo plures um- 
bra coalefcunt, eo eft obícurior urribra. Neque tantum corpora 
opaca X pline impervia luci umbram fiftunt, fed & pellucida 
'$&.500.). Expone v. g. tubum virream vel ayfhallimum radiis 
folis, & videbis illius umbram fàtis confpicuam in copiofo cir- 
cumfufo folis fpicidoi. Minus quidem confpicua eft umbra vitri 

Nnn 3 fpecu- 


470 PHYSIQZE. PART. L.SECT. TIl«c CAP. I. 


fpecularis politi, ubi metallo obdu&a non eft; lucis tamen & 
fplendoris diminutio & ibi manife(la eft. 


Umbra non eft nifi fenfibilis privatio lucis in regione lucida per cor- 
pus luci impervium, five ex toto, five ex parte tale fit. — Ex 
toto impervia funt luci corpora opaca; ex parte vero & perlu- 
cida, ob manife(tam, quam exhibenr, umbram. Si a potiore 
denominatio facienda, re&te dicitur privatio lucis fieri interpo- 
fito corpore opaco ($. 121. Optic). Quia vero fine luce-nec 
umbra videri poteft, ipfius confpe&tus non habetur, nifi per lu- 
cem ex aére vicino, ex corporibus lateralibus, aur per inflexio- 
nem umbre admixram. —Quo intenfior eft lux , eo & umbra 
ceteris paribus obfcurior eft. 


LEMAES or AER 

Umbra. con- Umbra vefpondet corpori, cujus cff , qua ambieutem figuram 
formis eff — lateralem €? magzitudizem. Oritur enim ex luce reflexa per cor- 
fuo corpori. pus luci impervium (S. $06.). — Corpus vero aliter lucem refle- 
: étere nequit, quam pro füperficie refle&ente & umbram pro- 
creante , itaque qua figuram luci imperviam & adumbrandam. 
Umbra igitur refpondere debet larerali corporis figurae & macni- 

tudini circumquaque lucem impedienti. 


Nequit umbra exhibere nifi figuram lateralem. — Anterior enim & 
poílerior nec in opaco, nec in pellucido adumbrari poteft. — In 
illo plane tranfparere & affici a luce nequit; in hoc quidem 
tranfparet, fed tantum ex parte, & ita fere femper, ut difcerni, 
qui adfunt, anguli nequeant. Ira cylindri & parallepipedi um- 
bra, vel orbis & globi umbra fepe nequeunt difcerni, 


$. 508. 
Qualis €7 Globi umbra apparet circularis, ubi in planum normaliter 
quctuplex fit 3ncidit, & porre&ta eft cy/izdrica , . fi globus luminofus eft zequa- 
umbra globi? Jis globo luci impervio; cozica, fi luminofüs feu illuminans ma- 
jor, 


COT MUS TM 


DE LVCE ET COLORIBVS. 471 


jor, & qualiformis, fi luminofüs minor illuminato lucem refle- 
&ente (S. 133. 136 & 139. eg. Optic), in planum oblique inci- 
dens, elliptica apparet. Globus luminofus vel per fe lucet uti 
fol, vel copiofà rantum luce reflexa, uti Venus & Jupiter, vel luna 
umbram pariunt. 


Umbra cylindrica in omni fe&ione horizonti umbrofo parallela cir- 
- eulos fibi equales praebet; conica itidem fe&ta circulos femper 
eo minores exhibet, quo longius a globo diftat, tandemque in 
verticem coni coit; ingentis quali formam habens eo femper 
majores circulos in fe&tionibus diclis format, quo longius abeft 
a globo, donec tandem evancfcat f. confpici nequeat. 


$. $09. 

In corporibus oblongis wPra re&fa eft corporis ere&ti feu Quid fr. um- 
ad horizontem verticalis; verf? autem eft corporis horizontalem /ra recta & 
fitum habentis. V. c. homo ftans in folis fplendore prabet um- ve; ? 
bram rectam fuo corporein plano horizontali ; fed brachia pro- 
tendens in fitum horizonti parallelum , brachiorum umbram ver- 
fam fiftit. ($. 158. /égg. Optic.) in plano verticali aut horizontali. 

Sunt ha relationes umbrae fimpliciores, ad quas relique reduci 
poffunt ope principiórum opticorum. 


$. $10. 

Penumbra vocatur tenuis vel quafi umbra veram ambiens, guid fr 
quae ex parte magna radiorum globi illuminantis intercepra h.e. penumbra ? 
reflexa, oritur. Conítat illa ex lucis & umbra aperta mixtura. 

Germanis noftris appofite audit jalbfdjatten, quia fummarim 
vix dimidiam umbrae obfcurítarem habet, & propemodum du- 
plicat'umbra diametrum. — Eft illa confpicua in eclipfibus terre- 
ftribus, qua vulgo foli, per umbram oculis noftris obfcurato, 
tribuuntur, praferüm in illis, quie dicuntur annulares, ubi an- 
nulus de fole confpicuus in penumbra haret, nec omni fplendo- 


re fuo nitere nobis poteft ($.305.). 
Conci- 


472 


PHYSICE PART. L SECT. IIL CAP. L, 


Concipienda eft genefis & origo. penumbre fic, ut ex margine folis 


v. c. orientali profe&i radii tangant alterius fideris v. c. telluris 
aur lune marginem occidentalem; & a margine folis occidentali: 
venientes attingant orientalem telluris aut lunz limbum. — Item 
ex auftrrali margine in borealem, & ex boreali in auftralem & 


ita circumquaque in oppofitam plagam perüngant, & ubi fe de- 


cuffant, angulos verticales formenr equales. — Hinc conus pe- 


numbre eft truncatus per hemifpherium alterius. fideris opaci,- - 


velut bafin, & divergenubus radiis calathi vel quali vaftiffimi for- 
mam nancifcitur. Quo minor reftat margo folis lucidus & quo 
propior penumbra ipfi umbrz, eo hzc plus radiorum folarium 
impedit, quo minus eo per venire poffint, itaque eo fimilior um- 
bre evadit, ut limites utriusque in confinio difficulter difcernan- 
tur. Si concipitur enimo cylindrus diametro fideris interceden- 
tis inter folem & aliud opacum fidus v. c. telluris aut lung, craf- 
fiie par, usque ad apparentem folis diametrum in terio fidere 
perüngens , quod umbre intercedentis involvitur; radii ex illa 
parie folis obfcurata venientes inrer fe paralleli co pergere ne- 
queunt, quo ex margine lucido venientes umbram conicam ef- 
formant. .. Quousque igitur cylindrus ille umbrofus conum um- 
brofam cingit, eo usque illa pars radiorum folis rettorum perve- 
nire nequit, quos ille arcet. Hinc quo propius cylindri pars 
interior conum umbrofurn attingit, eo obfcurior eft ibi penum- 
Pra, ut in confinio difficulter ipd ab umbra ipfa inter- 
nofeamur. | Quod & in ecliplibus lunaribus obfetvatur, quz fe- 
lenitis fupt occultationes folis per intervenientem tellurem con- 
tingenres, ubi penumbra telluris ob. diftantiam 50 circiter dia- 
metrorum telluris 2 luna exterior parum ihe cle in pallore - 
quodam & mutato quadamtenus colore macularum lune, pro 
aumofphere terre(lris diverfitate. — Vid. Kepleri Epit. Miei. 
JI. p. 879. féqq.. & Afin. optica p- 239 C7 267. Nova prodirent 
fpezkaeula, fi quis cometa in umbram telluris conicam 114. dia- 


inetros circiter porre&am aut penumbram involveretur, ut ob- 
fervari poiler. 


A 


E 


DE LVCE ET COLORIBVS. - 473 


jou e vet 
Corpora , umbram efficientia adjunlam, umbra babent pe- Umbra fene 
zumbram. | Ubicunque enim ratio umbrz datur, ibi habetur & per. adhere 
ratio | UD ($.510); nimirum aut opaciras, aut generatim penumra. 
impervirluci materia, — Ubi fcilicet omnes radii lucis recti refe- 

&untur, ibi illorum defectus umbram facit in loco lucido con- 
- fpicuam ($. 506.) ; ubi vero major pars radiorum reflexorum de- 

ficit, & minor f: nonnulla tantum pars reftat, ibi illa eft lucis & 

umbre mixtura, quz penumbram format($.510.). ldem fed 

in minori Sradu contingit, dum corpus lucens vel aequale vel 

minus eft illuminato. ^ Videfis lineas penumbra , punctatas 

in Tab. I. figura 8. 


" LIC 


Sint lucentium fphzrarum diametri A B &CD, Tab.L fig. 8. opa- 
. earum fphzrarum diametri GH & EF. Conferendo AB & 
EF, conus umbrofus fiftitur per Angulum EMF; Conus pe- 
numbre per angulos P EM & Q F M, ubi denfior penumbra. 
inciditin MFO&MEN. Colla inter fe qualibus globis CD 
& ÉF; umbra cylindrica continebitur inter N OF E, penumbrz 
conus perforatus inter OF V & NET. . Conferendo CD & 
- GH umbra cadet intra RSGH velut qualum , ar. penumbre 
^; qualus utrinque intercipitur inter angulos KGR & LHS.. Que 
in his sloborum cafibus nunc liquent, facili, applicatione trans- 
feruntur ad corpora quaeque angulofa, item oblonga re&ta & 
"curva, verticalia & horizonti parallela & in quovis alio fitu fpe- 
57a Ota. ($509). Bm 
2m us $. $12. 

Lucis pariter atque umbra difceruenda eft. magnitudo €? in- pifert luci, 
-tenfitas,. Magnitudo notat extenfionem alterutrius in fpatium; e 45r. 
quo majus eft fpatium, peri luce vel umbra impletum, ,eo ma- magnitudo 
jor eft lux vel umbra; eoque minor, quo minus occupat fpati- eg intenf- 
umlux vel umbra. Hinc quo majus eft corpus umbram pro- ;;;, 


UVolft Pbyf. Tom. 1.) Ooo 


creans 


474 : PHYSIG/JE PART. I. SECT. III:!CAP. I. 


creans, aut foramen lucem intromittens in locum obícurum, eo 
major & amplior in hoc cafü erit lux, in illo umbra. — .Referri 
quoque ad magnitudinem poteft duratio major; quo enim diu- 
tius alicubi lux durat, eo plus lucis ibi eft ratione temporis. Si 
enim.per horam durans ponatur — 1. que per bihoriunt dura- 
vit erit —2&c. Intenfitas vero eft multitudo lucis feu umbre in 
eodem fpatio. ^ Utifi ccelo nubilo aér illuminatus per tres fene- 
ftras eequales in conclave intromittitur, in illo loco lux erit in- 
renfior, in quem lux ex omnibus convergens coacervatur, ubi 
iminutiora legi & difcerni poterunt, quam fi tantum lux duarum 
ibi conveniret, aut obfcuratis reliquis unius tantum lux habere- 
tur; quod in matutino aut vefpertino erepufculo infignite pate- 
bit. "Vice vería, fi paribus obítaculis interpofitis , v. c. tribus 
manibus equalibus, impediatur lux, quo minus in certum lo- 
cum, ubi minute res, lirereve difcernende fünt, pervenire 
poflit, fed ibi potius umbra congregetur, quo plus umbrze ibi 
cumulatur, eo intenfior & obíturior erit umbra, eoque minus 
ibi minuta difcerni lezive poterunt. Id difcrimen quoque ope 
candelarum faciumve obtinetur. Quo plures enim candele faces- 
ve collucent , vo intenfius. f. clarius corpus. illuminabitur , iu. quod 
earum lux coit ;; eo plures denfioresque ibi erunt etheris vibrati- 
ones vel radii lucis ($.80 €? 84. Optic). "Vice veríà fi earum 
lux per interpofita opaca refle&tirur & ab illuminando corpore 
arcerur, eo magis illud obfcurabitur. Pezdet igitur gradus zzten- 
fitatis a gradu denfitatis lucis vel umbra in eodem cel equali [patio 
($. 1 15./674.). Item uti a multitudine candelarum vel opacorum im- 
pedimentorum intenfitas lucis & umbrze nafcebatur: ita quoque, 
quia quelibet pavs corporis lucentis inftar alius. candele aut. facis 
cef , uti queis pars opaci aliud eft atQue. aliud Jucis. obftaculum, 
intenfiras depender ex maenitudine corporis lucentis, vel lucem 
impedientis facientisque umbram. — Intenfitas lucis ejus eft c/arz- 
t4; utiintenfires umbrae ejusod/euritar(S. 453.). Experimur quo- 
que lucis & umbra zztez/rtatem eo smajorem , quo propius ab opaco 

Utit- 


DE. LVCE ET COLORIBVS. 475 


umbra, €? a lucente abefl corpus illuminatum , oculusve; eoque anizo- 
vem, quo major eft illuminantis 67 illuminati di jflantia, v.c. dum no- 
&urno temporead lucis candelam legenda vel propius admovemus, 
vel longius ab ea removemus (S. 496.zotat.). Denique ($. 82. 
Optic.)lux eofortior eíl, quo directiusad perpendiculum ingruit; 
&quo obliquius, eo debilior ob difperfionem radiorum, uti in cre- 
puículo & umbra. Zezcébre dum lucis defe&um notant ($. 455. 

fq): rigorof: f. flri&te omnis lucis defectum vel fummam obfcuri- 
tatem, per quam fünt omnino invifibilia, involvunt; latius vero 
vel ufiratius tantam obfcuritatem & calieinem, qua obvia & vicina 
fatis corpora internofci recte nequeunt, & eatenus invifibilia ex 
parte evadunt. Ut fi in diluculo fcripturam quidem adeffe ani- 
madvertimus, quam legere nequimus. 


Magnitudo lucis ve] vera eft vel apparens; illa corporis lucentis ve- 
rx magnitudini par eft; hxc tantum magnitudini ejus apparenti 
refpondet, uti apparens nobis folis vel Lunz, vel Jovis," Vene- 
risve lucentis magnitudo. Sic & claritas vel vera eft vel appa- 
rens, quarum illa vere intenfitati lucentis f. per fe feu per aliud 
zquatur; hee illi que per diftantiam & impedimenta alia re(tare 
obfervatur, ut fi claritas lucis folaris aut lunaris in tellure obler- 
vatur, quatenus per radios obliquos vel per nubes aut nebulam 
impedirur & offufcatur. — Hic de magnitudine & claritate, qua 
res videntur a nobis, fermo eft, ideoque non de abfoluta illa, fed 
de apparente, aut potius in oculos i incurrente , quia illam, qua 
extra oculos eft non videmus, nifi quatenus. in oculos ita agit f. 
oculos ia illuminat, ut Dusk poffit. Si quid ibi diverfitatis occur: 
reret, quod o obfervari nequit, id aliunde a priori erit derivanduín. 


$& 515. 

Gradus lucis dive&ke ve[ultant ex divev[a ejus diffantia , magni- 6r aduum 
P intenfitategue.  Intenfitas enim. pendet a gradu denficaris lucis origo. 
diverfo ($. $12.); denfitas oritur a multitudine corporum idem 
M" equaliter colluftrantium | (7//2.) , & propter ea quoque a 

Ooo 2 magni- 


Gradur um- 
bre uti dif- 
ferant ? 


476 PHYSICE PART. IL. SECT. III CAP. I. 


magnitudine corporis lucentis, quod inftar multorum aliorum, 
in quz dividi.poteft, valet illuminare & a directione vel recta 
vel obliqua, :vel utraque (25i7.). Quia hic apparentis fanrum 
maghirudinis rario habetur ($.6jusd. mota.) & denfitas radiorüm 
decrefcit uti fuperficies lucentis, itaque reciproce uti quadrarum 
diftanti: a puncto radiente ($.413.487): gradus intenfitatis 
quoque erefcunt y uti decreftunt quadrata diftantiarum, & de- 
crefcunt uti crefcunt quadrata diftantiarum corporum illurhinato- 
rum ab illuminante. ' Liquet ven origo diverfitatis gesdumm 
lucis: ] | 


Quoniam SUC copiofis frequentioribusque iud vibratio- 
" nibus ($-456.): di quoque poteft, gradus dire£tz lucis oriri 
e diverfa copia frequentiaque vibrationum zthieris , undecunque 
7 profecta. ..; Pendere illa poteft e diverfo:clafticitatis & compreffi- 
».,;,:9Ris ejus gtadü, confli&tuque. cum xarie: concitato there exter- 
no, Inflexione ac reflexione debilitari & diminui gradus lucis 
reflexe pro varietate in modo refor conftat ex anteceden- 
tibus & ex arbe natura ($. 419. f42- 


| $. 51e 
meo Dpgerff desti umbra e "adus , "eH Dali eam attente 
mae -Orwntur illi parüm ex diverfa umbra multitudine, 
magnirádine ($. 1 12.), materie opacitate, partim ex diverfa um- 
bie a corpore diftantia. ' Spiffior vel intenfior eft umbra« corpo- 
sis maeis, quat miinus opaci; tenuior autem & dilutior minus 
opaci & ex pirte pellucidi; Dein ejusdem corporis umbra eo 
eft intenfior; &; fi corpus prorfis opacum, eo nigrior, quo 
propior ipti eft, que in alba fuperficie excipitur, umbra, & eo 


;, minus ob(tura fenütur,. quo. remotior. eft locus a corpore; ubi 


exc pitur cjus umbra. Quare & oradus umbrae quidam ipfà eft 
penumbra, potferque ejus initiumribi flatui, ubi lucis & umbrae 
dimidium cormifcerur, qua: umbra ideo eo magis diminueretur; 


quo 


DE LVCE ET' COLORIBVS. 477 


quo magis lux excederet umbram admixtam, tandemque evane- 
fceret, ubi obfervari vel difcerni ab alia luce circumfuíà neauit. 
Sic & difficulus. difcernendi limites umbrze penumbrzque, di- 
ftinstius liqueret, quanquam eadem & in omni alio limite füper- 
effet. Ratione fiderum vero ex diametro apparente illuminan- 
tis & illuminati, ope motus in orbita & circa axes, umbra pe- 
numbreque limites rectius dererminantur, quam nuda obferva- 
tione.  Con£. Zugeri ratio umbre & penumbre limites difcer- 
nendi, ubi refractiones lucis folaris in eclipfibus lunze ultra di- 
flantiam 5158 orgyiarum parif negligi poffe docet. Aer. 
de ] 7dcad. voy. des Scieuc. 1749. p.98. 


Quemodmodum gravia & levia non nifi gradu differebant, ideoque 
quz ratione aliorum levia dicebantur ( v. c. lapis ratione hydrar- 
gyri), eadem ratione aliorum (v. c. la&is, aque, cxt.) gravia 
ftatuebantur: ita & clara atque obfcura gradu differunt, ut dies 
obícurus radone noCtis vel ferenz fit clarus dicendus. Quid & 
quod non umbra tantum & penumbra gradu differunt, fed & 
quia amb:e. videri poffunt, nec nifi ope lucis videri queunt, utra- 
que a luce non nifi gradu multum. admodumque longe recedit, 
Penumbra videlicet propior eff luci quam umbra, neque ideo 
tam clare ab ea difcernitur, quam umbra, longe minus lucis 
complexa, Conferantur Lamberti Photometria $. 1240 — 1243. 


$. 515. 

Quo plur Tucis umbree admijcetur , &o illa. fanilor vaddituv 
poumnbie , tandenque cum bac evanefet. Etenim quo plus lucis 
"wmbre accedit infertur, eo miagis ümbra minuitur, redigi- 
turque magis magisquein facni amipliatum, éxtenustum fubinde 
Rocio & in conditionem penumbize, ideoque perparum & 
tandem nibil umbrz vel penumbrar fenfibilis rerinentem, fed 
éüm aére & erhere circumjecto in equilibrio pofitum. CoRtin- 
gir hoc eo cdus; quo munor eft prima umbrae diameter , feu 

ii Qoo 4 quo 


Ratio dimi- 
A1Hutionis uti- 
bre. 


Debilitatio 
lucis. per 
umbram. 


478 PHYSICAE PART. L. SECT. IIL.CAP. I. 
4/c : 


quo minus eft corpus, cujus eft umbra; & quo debilior eft pro- 
xima corpori umbra ($.512.). 

Ita obfervavimus, umbram globi plumbei in conclavi mediocriter ob. 
fcurato in medio folis fplendore prope globum ipfi globo zqua- 
lem; absque fenfibilli penumbra; in diftantia fesquipedum. & 
amplius penumbra gaudere, & circa medium dilui ac penumbrz 
fimilem fieri; in diftantia fex pedum ad fextam diametri partem' 
diminutam, penumbra exigua latiori tamen globo vefliri; tan- 
dem ob incrementum lucis ex fplendente aere vicino fubinde ac- 
cedentis ita diminui, ut tandem nec umbra, nec penumbra no- 
tari vel difverni oculis poffit. — Fili autem umbra, aut fetze equi- 
ne, globum fufpendenüs, in penumbrz modum mox diffunde- 
Dan?, & in diftantia difficulter, & paulo longius a me e lane 
non poterat obfervari ($. 49 7. »ot.). 


$. 516. 

Verfà vice quo plus umbre luci immüfcetur , eo illa fit debi- 
lior. Umbra enim in loco luminofo orirur e fenfibili lucis parte 
propter illius reflexionem ibi deficiente ($. 506.).. Quo plus 
umbre igitur in unum locum congreditur, eo plus lucis ab eo 
avertitur, ac ibi deficit; & quo plus lucis ibi deficit, eo magis 
ibi eft lux diminuta, ideoque eo eft debilior ($.513.). 

Experimur id in fylvis denfis. — Quo enim copiofiores editioresque 
ibi funt arbores, quo propiores fibi invicem, quo pluribus ra- 
is, quo majoribus denfioribusque foliis gaudent, eo fylva eft 
umbrofior, eo minus lucis in illa habetur, eoque ideo magis lux 
eft debilitata. — Idque non tantum illi fentiunt, qui verfantur 
fub arboribus in fylvis, fed & fi qui ex fummi montis culmine - 
in talem fylyam defpiciunt. — Magna enim lucis pars retinetur & 
veluti abforbetur inter folia & ramos, qu: reflexa hinc inde ver- 
fus oculos fuperne aut a latere circumfpicientis in multo minori 
capia defertur, ac fine his impedimentis eo perveniret. 


$. 517. 


DE LVCE ET COLORIBVS. 479 


$-. 517. 

Lux dicitur abforberi, cujus a&tio fenfibilis impeditur, ità- Quomodo 
que ceffat, qui intra poros corporum retinetur; alio avertitur, /ux abforbe- 
vel coéreerur fic, ne refle&i fenfibiliter transmittique poffit. atur ? 
Inhiberi enim vibrationes lucis poffe & debere per etheris in 
poris corporum, horumque firmioris compagis refiftentiam, - 
manifeftum eft ex nubium umbra & tenebrarum obfervatione ; 
irem ex vuloari lucis extinctione, qua lux cogitur ceflare. —Fa- 
cir eodem impedita transmiffio & difperfio averfioque lucis ad 
alia loca. 

$. $18. 


Quo plus lucis abforbetur , quove minus. buc vefle&itur , eo Dcbilitatio 
magis lux veflexa debilitatur coque minus daret. Dum enim lux reflexe lucis 
abforbetur, retinetur intra poros corporum, ejusque vibratio- «4e fit 
nes ira coércentur, aut aliomfum deflectuntur vel difperguntur, 
ne fenfibili modo in oculos refle&i poflint ($.517.). Hinc quo 
plus lucis'abforbetur in corporum füperficiebus, impedientibus 
ejus propagationem & reflexionem, v.c. in fylvis, maribus, 
nubibus & in poris eorum, eo minus reflectitur; & quo minus 
reflectitur, eo magis lux prior debilitatur; itaque eo minori cla- 
ritate eauder & lucet eorum lux reflexa, experientie documen- 
tis: En originem diverfitatis graduum lucis reflexae! 


$. 519. 

Opacorum corporum fuperficies planas politasque plus U;4e& ij 
lucis refle&ere experimur, quam fcabras, angulofasque. Erenim giolis? 
fuperficies afperz, angulofie & poro( multum lucis partim di- 
fpereunt partim retinent, itaque abforbent quafi ($. $17.). Ne- 
queunt ergo tantum ejus reflectere , quantum planae & leves 
natura vel arte polire ($. 129.).  Etiamfi corpus rotuzdum , lu- 
cente minus generatim, plus lucis recipit reflectirque circum- 
quaque fuo hemifpherio , quam angulofum ($. 504): quo 

! tamen 


480 PHYSIC/IE PART. L. SECT. IIL CAP. T 


] 


tamen illud e/? afperius, quo münus levitatis habet, uo plenius 
poris , & quo latius lucem dzfpergit; eo & tum minus veftedlet Iu- 
eebitque ($. 518.).  Directio enim radiorum ad pleraque loca fu- 
perficiei non venit nifi oblique, nec nifi oblique refle&ti ab illa 
lux poteft, quare & lux reflexa eo debilior effe deber ($.5 12.), 
& finui incurfus refpondet. Quia tamen quo major eft circulus 
eo major arcus pars prope ad rectam accedit, ideo & 4uo zajor 
eff globus fidereus , eo & fuperficiei globofe smajor equor plauo fere 
eequiparari poterit in. radiis lucis refle&endis. —Quo zpfo commoda 
Juperficierum fiderearum in. luce recipienda voflelendaque. conjungi 
Jpienter patet praefertim. im corpore folari. ($.504-) 


Itane perfpicitur, unde fit illa folaris lucis in luna debilitatio tanta, 
ut vel in maximis fpeculis caufticis colle£ta in focum nihil tamen 
caloris in thermometro acutiflimo | oftendat? ($. 434. /e22.). 
Quare & inferri poteft, telluris quoque lucem in lunam reflexam, 
utut quater decies ferelunari apud nos, majorem, nec ibi in 
foco vitri aut fpeculi cauítici ullum calorem efle. prebituram. 
Effet quidem 14. 2000 — 280005 condenfatior lunari apud 
mos in cauflico foco, quam extra machinam cauíticam in ftatu 
naturali in luna apparet, fed nihilo fecius a vi lucis folaris ut 
28000 a 90000. abeífet, feu necdum tertiam partem illius 
conficeret, pofito per fpeculum cauíticum bis millies lucem rel- 
luris condenfari. Vid. Optica Küfluer p. 277 — 29. De laHire 
eam tantum 3065 condenfari flatuit in fuo experimento Anno 
1705. capto. - tq 

$. $520. 


Tlluminatee fupervficies afpere vuderve oculis mon exbilent nifi 


cies rudes — fé ipfas; leves autem per fe, aut polite ,- etiam fuperficies illuminan- 
non fint [pe- tes, velut in [peculo fiftunt. Utrumque experientia loquitur ma- 


nifefta. Idem enim metallum, lapis, vitrum ne folem quidem, 
multo minus aliud corpus, ipfum illuminans, in oculis noftrisde- 
pingit, ob lucem quoquoverfus reflexam & abforptam (S. 5 19.). 

Sed 


 DELVCE.ET COLORIBVS. 481 


Sed fi poliatur ejus füperficies, vel levis nata firj fpeculi more 
& fe & illuminansfe aliud corpus,.folem, hominem, arborem 
in oculis depingit. Idem quoque congngit in fuperficie Mer- 
curii vivi, aqua, aliorumque liquorum .quieícenium. | Quare 
lux a corpore lucente vel lucem reflectente vezzeus, fi cozjunéa fic 
sgzt, uti venit, eodemve modo tota repercutitur, Zmugzzem 
corporis JAucentis vaici: fi. autezi non conjunda manet, fed Z;- 


Jpa gitur quaquaverj fus poteft , tautum vefle&entis corporis poft cité 


imaginem in oculis efforinat. 


Quzfitum eft, quomodo corpora opaca videantur, an per lucem 
alienam, qua illuminantur, reflexa ad oculos, an per lucem 
propriam a fe exciraram , quam vero excitare nequeant, nifi 
ether ipfa cingens ab accedente externa luce vibrationibus afficia- 
, tur aliorfum TOR CUMNE Vifum eft viro in Mathefi Excellen- 
ti, id non fieri. per lucem alienam remiffam, qua non tam ipfa 
quam illa in confpe&tum venirent^a quibus lacem recepere. Sed 
liquet allatis obfervationibus corporum: eorundem, quorum fa- 

erficies levis feu polita fpeculum eff, 'rudis vero fpeculi in- 

' dole caret. ^ Sola igitur fuperficiei dieit tas ratione levitatis hoc 
difcrimen parit, ut vitrum rude non nifi fe in oculo fiftat, le- 
: Vigatum aurem fimul fpeculere fit. |. Cum aqua ftagnans, 2d & * 
quiete fluens, fpeculum naturale fit, interroganti cur effigies fo- 
lis in. luna non videatur, fi maria in ipfa dantur, refponden- 


: dum effer à imaginem folis in flagno lunari majorem effe non 


f5 0 


, poffe, quam in noftris aquis, h.e, circiter pedalis diametri, 
eujus in ranta diflantia. uihil. apparere poteft, in qua fere 500 
milliaria tantum pedem equare videntur, kon modo de his 


Kefmner dana Optica precipit p.431. in row 
uo wx ERE 


Mil: | J 


2s Quia corpora, pellucida lucem. transmittunt ($. 459); & Quomodo 


. pori corporum vel minimi ethere rigrus (S. 464): patefcit, pelluciditar 


(IFolfi Pbyf. Tom. L.) ] Ppp corpora 


482 PHYSICE PART. I. SECT. I1l. €AP. I. 


corporum corpora luci e[fe perzia, quatenus eetbere baud impedito funt referta. 

concipiatur ? Eatenus enim vibrationes eetheris ad eorum füperficiem allife fi - 

miles excirant vibrationes in ethere poris ipforum inherente, 

qui-per ipfum corptis 'illico cohtinuatz, stherem exterrüm ad 

oppofitum latus itidem fuis vibrationibus agitant ($.3742) ; ita- 

que luci pervia non immerito dicuntür, nec obíünt, quo mi- 

nus per ipfà alia corpora videri queant ($. 461.). Quatenus ve- 

ro materia propria gaudent, eatenus inhibenr vibrationes zthe- 

. ris, debilitantque lucem ($. 463.) , refle&tendo illam & ditfipando 

, aliorfum ($. 519), itaque & ipía lucere dicuntur, & videri ($. 

,$20).. . At quatenus, copiofus aether impedirus & unitus eft 

opacis, eatenus pellucidiras inhibetur ceffatve uti in fülfure, re- 

finis, fobo , cera, veda, cat. ($.517). Cum ramen propria 

pellucidorum materia í faris denía in, multis habeatur . uti in vitris 

gemmisque,, neque gamen «  debilitatio lucis tam infig nis videatur, 

,ac pro materize. yatione., exípectaretur : feri poteft, ut ipfà cor- 

pora quo funr. pelludiara eo. fint, magis elatica & &thereis 

partibus pleniora, itaque & ipi vibrationes iftas infeni les & re- 

,recipiant una cum gethere, pops inherentes, propsges quor- 
fumcunque.nil obftar. ad 


^ Quando aqua per dlisirani bibulim; vel per metallum, " inclufa | 
eft, compreffum , aer "per "foror ligoi i in dolium Saéliur; e $3 
quo. exhauftus fuir, aliave corpgra. per alia vralifeunt feu trans- 
mittuntur, nemo dübitat , quin illud pes "éorüm poros; tranfi- — | 
tum ipfi i eoncedentes,, fiat. Pari igitür ratione quoqué'de luce 
per analogiám flatuendum eft, "übicunque pororum manifefta eft 
Veritas, five pori microfcopio vel & nudo oculo fint obvii five 
minus. Quoniam vero fonus horologii fub campana vitrea ita 
politi, ut ar exrerior-nee ingredi campanam, nec egredi per 
, eam poflit, nihilominus & extra campanam fere zque claré au- 
dirur, ac fi liorologium in libero acre foriarer: ^ neééfle eft, ut 
motus tremulus acris, vitrum: penmeare. nclcii, ipfüm viaüm 


l ^U fimiliter 


DE. LVCE. ET. COLORIBYS. 485 


fimiliter vibret infenfili modo, | & fic exterior acr per vitrum 
fimili afficiatur vibratione, h.e. fono. ^ Quapropter fi corpora 
pellucida, uti fonora, & fonum propagantia, vibrationibus im- 
buuntur luci gignende idoneis, etfi parumper per inertiam ma- 
terie proprie debilitatis, lux tamen & fic propagari per corpora 
' hujusmodi poterit; fed debilius aut diminutis quadamtenus vi- 
brationibus, pofteriorum caufis, & admixta luci quadam umbra 


aut penumbra. ($.506 € 515). 
1$.::/922. 


Opacorum corporum particule tenues fubtilesque fiunt pelluci- Opaca uti fi- 
de, quando vel pori ipforum luci copiofe pervie ffunt vel ipforum ^nt. pelluci- 
angulus Fiffosis infonfilis evadit. Prioris cafus exempla haben.44 vel quafi. 
tur, quando dieiri in folis fulgore aut tenues lamelle auri, ar- 
genti, ligni, lapidis, cornu, oflium, carnis, cuticuleeve trans- 
fpiciuntur, five poruli microfcopio confpicui fant, five minus. 

Horum ratio pelluciditatis tum pateftit ex $. $21. — Augetur eo- 
rum pelluciditas, fi pori replentur liquore pellucido denfiori , 
v. €. dum charta alba madefit; vel oleo imbuitur. Si vero angulus 
vifionis propter exilitatem in oculo evanefcit, quafi pellucida fi- 
ünt, v. c. dum fàlia vel meralla in liquore diffolvente foluta funt, 
quia particule folutze propter minutias apparere nequeunt, quod 
fir, dum angulus vifionis minor fit 40 fecundis, vel fübtiliffimo 
aranee filo, ab oculo parum diítante. Vid. Optic. czt. p. sg. 

Quo hebetior eft vifus, eo majores anguli vifionis ab eo neque- 

unt difcerni. 

' Pelluciditatem & opacitatem corporum legi continuitatis naturalis 
confenüre inde patet, quia nullum adhuc obfervatum eft corpus, 
quod non utriusque particeps effet. — Opaciffima enim & denfif- 
fima ad fummam tenuitatem lamelle reda&ta fiunt perfpicua quo- 
dam modo faltem, & rurfus pellucidiffima ut cryffalli, vitra, 
aqua, a&r, wther forfan quietior ipfé gradu denfiratis infigni 
epacantur & colorantur, ut parum vel vix quidquam lucis trans- 

Ppp 2 fpareat. 


484 PHYSICE PART. L SECT. I1L 'CAP. I. 


fparcat. Non poffunt enimi non proprie enjusvis corporis & 
materie particule — m & limitati tantum gradus mo- 
tuum habiles. 


$. $23. 
Uti pelhuci- Pollucidorum corporum. durovum coacevcata fruffula. fuperfi- 
ditas zola. cii vimule , vel impolita vuditas, €? liquidorum Jpuma tollit pel- 
tur ? luciditatem. ^ Liquet hoc a pofteriori intuentibus vitrum vel 


cryftallinum in. fruftula aüt pulverem comrninutum , rimis ple- 
num, afole veligne exuftum; velaquam, cerevifiam fpuman- 
tem, velnubes, nebulas, nivem accumulatam , &c. A priori 
id intelligitur ex diverfitate afperitatis, denfitatis &f gurz parti- 
cularum vitreazum, aérearum & aquearum, quibus lux illapfà 
varie reflectitur & "difpergitur ($.520). Evadunt & fruftula 
pellucidiora ($. $22.), Sor um interftitia aqua potius quam a&re 
replentur. 
$. $24 
Impedita Si duo vítra objectiva fimillima tubi aftrronornici longioris 
pelluciditus itá ad fe invicem admoventur, ut fe in medio contincoant, na- 
lentium vi- fcitur ibi macula velut obfcura, per quam tamen objedta trafu- 
trearum  O cent; fed ubi vembtiora a fe dpviteni vitra tlla fert , ibi ceffat fere 
ballavum — eovinn pellucidítas. — Idem contingit im bulla aquea , fi ea vitro 
«que tc.  eryftalüno tegitur, fubfidente nimirum aqua fiponaria verfus 
inferiora bulle, macula nafcitur circularis obfcure in ejus medio, 
ubi tenuiflirna evafit, quae poftquam dilatata aliquatenus eft, bul- 
la rumpitur & evanefcit — Circa illam nigram maculam, ubi bul- 
la denfior facta eft , eque ac intra duas lentes objectivas ejusdem 
clariratis & foci, circa ibi ortam in contactu maculam annuli ap- 
parent concentrici varie colorati fic, ut ejusdem annuli idem fit 
color, in diverfis annulis autem diverfus. —Concuririt ad hzc 
phienomena producenda, diverfa tum reflexio lucis in convexi- 
tate lentium & bulle, tum denfitas aéris intermedii & bullae fapo- 
nare, tum refraétio, de qua jam erit exponendum, 


$. sag. 


DE LVCE ET €OLORIBVS. 485 


I. 
uoniam corpora doe xis funt ejusdem denfitatis Conflantia 
($. 470), radii lucis oblique incidentes e variori im denfluy vefvin- vefi actionis 
guutur da füperficie ejus tato propius verfus perpendiculum, eorundem 
(quod & axis punc refractionis vocatur); 4u4zto remotius a mediorum. 
perpendiculo f-. catbeta recedunt. ex eodem denflori im idem varius 
progredientes ( Dioptr. 6.25). Hinc quazto angulus vefrathus iu 
priori cafu animor eff angulo inclinationis , tanto im pofferiori major 
eff angulus refradus angulo inclinationis: quia, qui antea erat angu- 
lus refractus , is nunc eft angulus inclinationis & v. v. Non po- 
teít vero non idem angulus fibi ipfi effe aequalis (Qzr. $. 3 5 1.). 
. Perpendiculum BC eft retta in planum H G vel tangentis rotundi 
cujusdam refringens normaliter incidens & per pun&tum refra- 
Gionis B tranfiens.— Angulus inclinationis FBE & ABC eft is, 
quem format incidens radius EB cam perpendiculo F C; refra£tus 
angulus D B C, quem radius refractus D B cum perpendiculo eo - 
dem conílituit. Quia angulus rcfiaCtionis ABD eft differentia 
utriusque , is cum angulo refratto &quatur angulo inclinatio- 
nis. Angulus incidentie (incurfus) EB G cum angulo inclinati- 
ones — 90^, Vid. Dioptr. $. 12. fcgq. — Exemplo Albazeni & 
Vitellionis Kepplerus legem refra£tionis quzfivit in ratione angu- 
lorum, fcilicer fi angulus inclinationis minor 20^. effe angulum 
refrattum ex a&re in vitrum teria parte minorem illo. J/illej. 
Snellius autem multiplici experimento. detexit, conílantem effe 
"rationem finuum angulorum inclinationis & refradi. ^ Quod 
Cartefiis & Huzentur in Dioptr. appróbarunt, effe fcilicet refra£tio- 
nem ex ázré in vitrum majorem quam I14, minorem quam 
115 4d 76, quod eff quàm proxime ut3: 2 vel 17: 11. Sie , 
& Newtonus finum anguli inclinationis ad angulum refractum 
ponit mediocriter ut 31: 20, que eft ratio hujus refra&tionis, 
ld quod quilibet experitür, qui meritur umbram horizontalem 
AC corporis perpendicularis BC arque ángelum inclinationis 
ABC, & una cubi vitrei umbram DC angulumque refracturm 
Ppp 3 DBC, 


486 ^ PHYSICUE PART,-L SECT. I1. CAP. I. 


DBC, & inter fe confert angulum inclinationis ABC & DBC. 
Conferatur Dioptr. Woifian. $. 24. 


$. $526. 


Tabula gra- Reperto per obfervationes accuratas uno angulo inclinati- 

dibus incli- onis, & qui huic refpondet refracto, feu ratione refractionis , fa- 

nationis con- cili computo reperiuntur reliqui anguli refra&ti, fingulis angulis 

formis con- inclinationis lege continuitatis refpondentes ($. 29. Dioptr.). Si 

denda. ratio refractionis eft 3: 2, pofito angulo refracto — 487. 12*. 
erit angulus refractionis — 41? 48^. & ambo conftituent 90^, 
iraque refractio ibi nulla foret ($. 474-). — Teftatur quoque ex- 
perientia, in hoc cafu radium non amplius refrinei, fed refle&ti ; 
fed non eft accurate 322 ($. $25.). Quare Zahnii tabula refractio- 
num angulo inclinationis I. tribuit refractum 40^. $^, & fi ille 
eft go, huic 41?. 5 1^. 40". ( Dioptr, $. 31.). En brevem ta- 
biülz fümmam. 


Siindinatio 2 19, refra&io eft — 19^. 55^ 


IO —3————14*. 20:44. 
20 ———-—— 6. 48-25: 
30 ————— 10. 30. 31. 
dA. vue 1 EM 
My ———— 5 SUED 

4 $0 ————— 19.1 522,8 
60 ————— 24..41..48. 
70 ————— 51. IO. Q. 
M Ew 38.54. 55- 
go ————— 38. 8. 20. 


Subtrahe angulum refractionis hic addu&um ab angulo inclinatio- 
nis, reflabit angulus refractus. - 


Proprie 


DE LVCE ET. COLORIBVS. "487 


Proprie fi angulus inclinationis eft re&us, vel 90? ibi refratio 
nulla locum haber, fed radius lucis vel re&a tranfit, quatenus 

nihil obftat, vel refle&itur, quatenus 'illi refiftitur. ($.474.). 
"Tum incipit incinatio & per fingulas graduum minutis conti- 
nuatur, quousque haberi poteft pro pellucidi natura. — Sic po- 
fita ratione refrattionis 3: 2, quando anguine refra&tionis fo- 

ret 487. 8^. 20" & angulus refra&us 417. 51^. 40'^, ambo 
dant 90?, ut angulum inclinationis , proprie igitur nulla tum 
- effe refraClio poteft ,' fi radius lucis butdogerus effe. 


bier i $. $27- 
Si vadis lucis ex aire im aquam pertigat, vatio vefrachio- Alie refra- 

duis reperitu? ut 250: 187, a Newtono; üt 529: 396, velut coner. 

100: 75, h.e 44:3, quam proxime. "Refractionem e Bi- 

"re do aquam Petropoli Krafftzus depr ehéndit, ut 1060: 713. 

Conent Petrop- T. XIV? p. 230, item. ex glacze 22 aquam ,^»ut 

905 vel 916: 1000. h.e. fere ut$: 9, quia glacies diverfie eft 

denfitatis.  Refractio ex a; qua 35 vitrum vt 9: 8, docet conve- 

nientiarm vitri & glaciei ratione aqua vulearis féu pluvie. ^ Re- 

fractionem ex are ig Jpzritum vini "Newtonus ftstüit ut 100: 73. 

ex aere in fuccihiim ut 94: 9; ex aere ip adamarntem ut 1O0: 41. 

Quia aér plus etheris continet, quam aqua, hac radium vitro 

réfractum transmittit, quem ille reflexiffer. 


9 


^ Sogerfant in his yaría nondum far accurate determinata, uti páte- 
bite fequentibus; | Etfi enim lux folis intelligitur in acre atmo- 
fphzrico, «& pellucida corpora ceu ut plurimum comparara funt. 
Sed in omnibus his varia dantur difcrimina in refra&ione non. 
nihil mucantia, que feorfum excuü, merentur, ad penitiorcm 
perípicientiam rerum - obtinendam. Dg glacie d iverfas refracti- 
ones Krafftii memoravimus. Alias paries lucis folaris a/irer re- 
frangi paulo poft oftendemus.  Adamantes Newton adhibuit, 


quorum denfíitas,ad aquam ut 32: 1, vel ut 3400* 1000. Sed 
Ellicot 


P! 
Lj 


Refraclio- — 


num arit 


diver[itar. 


488 PHYSIC/X PART. L SECT. !IL CAP. I. 


Ellicot Tran[actionum No. 476. memorat graviffimos ad leviffimos 
fuiffe uti 3525 ad 3501. — Quibus fimilia in aliis ocenrrunt, ut 
heíites, fintne ipfe res tam diverfz indolis, an experimenta di- 
fpari accuratione fint capta. 


.$. 528. 

Refratliones iz aire os. ambiente son femper funt eedem, [cd 
ro illius. denfitate 67. impuritate differunt. — Nedleton obfervavit, 
montem feu collem fereno ccelo menfüratum füb alio angulo mi- 
nori nempe apparere, quam humido ex eadem flatione. Item 
altiores videbantur colles matutino & vefpertino, quam meridi- 
ano tempore; altiores hieme quam aeftate. Quod ab Hallejo, 
Hawksbejo & Lowthorpio aliis obfervationibus confirmatum eft 
per prisma, in quibus aér modo exhauriebatur, modo compri- - 
mebatur, per qua idem corpus 2588 pedes diii tum hoc cafu 
alius, illo depreffius videbatur 104 pollices. — Aer triplo den- 


: fior 21^ altius oftendit objectum quam naturalis... Unde finus 


inclinationis ad finum anguli refracti pro quavis aumofphzera fuit 
ut 1000000 ad 999736. | Igitur anguli a refra&tione aéris orti, 
re(pondent ejus denfirati. V hd. Hi avksbeji Phyfi ic. Mech, Exper. 
f. 2257. 8? Dein ipfà aéris integra atmofphara in fiderum obferva- 
tione diveríà gaudet refractione pro diveríà eorum apparente al- 
titudine. Hawksbeji obfervationes docuerunt in Anglia aéris 
denfitarem in fümmo frigore & calore naturali differre, ut7«&« 
$. Celeb. Hopes obfervatis Quiti prope aequatorem refemdápnes 
nocturnas X vel 5 diurnis majores occurrerunt modo altitudo 7? 
vel 8? Loa dd V. c. fumta altitudine apparente 


8?. 4' refra£tio fuit 5". 1^", 


TD PLE dede 
9. 0. ———— 4:18: 
10.29. ———-— 3. $T dee 
IF. 2. ———— 8. "9 ' 


12. 2B. ——-—— 3. IZ; 
Ejusdem 


DE LVCE ET COLORIBVS. 489 


Ejusdem perfpicacie debetur quoque diverfitas refractionis ho- 
rizontalis marine f. in planitie rerreftri mari equali, & monranz, 
quam aftronomicam vocat. Nimirum e variis obfervationibus 
deprehendit minui refractionem eo plus, quo major eft altitudo 
obfervatoris fupra mare, ut fi $158 orgyis parifinis editior fie- 
ret, vix notabilem reperturus effet refractionem. — In locis in- 
ferioribus barometri altitudo docet, diminutionem denfiratis at- 
mofpharz refringentis; refractiones aurem fünt in proportione 
radicum quadratarum diftantiee altitudinis ftationis a $158. or- 
gyis in Zona torrida" Dedit p. 112. Commenztationum cadem. 
Scizzt. Parif. Ao. 1749. tabulam refractionum aftronom. pro al- 
titudine [479. orgyiarnm fupra maris fuperficiem. In qua re- 
fractio ad horizontem eft 22^. $0". gradu 1? — 16*. 48^. 2?— 
I2 CE — 85.424. o — A4 Si^ Ono 3528: 20 
15:595. 255 — 1/094 40" —43 5. 59r — 90. GO. — 26. 
70?—13/. 80?— 6". Indigent igitur Aftrronomi tabula re- 
fractionum , fecundum quam ex apparente fiderum altitudine 
veram deregant. Ejusmodi Tabulam dedit Pp. de la Hire ix 
Tub. JAffron. p.6. qua in 7Z/ffroz. Wolf. S. 31$. affertur. Aliam 
dedit FZuejus Philof. Tranfa&l. No.3&9. 1n Hiriama altitudo nul- 
lius gradus ponitur 32 , in Hallejana 53^. 45^. 
altitudinis 15^ refra&tio 304. 24^. 

30 ——— 27. 35. 

4$ ——— 25. 11. 
alitudinis 1? refractio 23?. 7^. quz Hirio eft 26?. 55". altitudi- 
nis to^. refractio Hallejo eft 4^. 52^. Hirio $?. 41. altitudinis 


. 2c? illi 2?. 26". huic 2?. s 1. altirudinis 457. illi o^. $4. huic I?. 
$ 45 54 


11^ alitudinis 75? illi o. 15^. huic 20^. &c. — Kep/erus oftendit, 
Belgis A. 1596. in nova Zembla hiemantibus folem 5? fub hori- 
zonte latentem jam apparuiffe, zz Paralip. ad Ftell. p. 158. ubi 
refractio novies major noftra; qua fub equatore f minor pari- 


(Folfü Pbyf. Tom. 1.) Qqq fins 


ks 


499 PHYSICIE PART. I. SECT. III. CAP. I. 


finafuit. Ergo refractioni aeris. debetur lux locorum foli non 
patentium , denfitati in puro & vaporibus in impuro refpon- 
dens. 


Quia di&o experimento obje£tum fupra eum locum, in quo vi- 
fam erat per prifma vacuum, 10j pollices evcétum videbatur, 
intromiffo acre atmofpherico ; eoque duplicato tantundem al- 
tius videbatur, & pertriplicatum triplo altius apparebat: mani- 
feftum eft, denfitati proportionalem effe acris vim refringendi 
lucem. Cum in diffantia 2588 pedum angulus 10! pollicum, 
68 fecundis zquatur: patet, quomodo finus 32? — 34^ — 

.^ 817. 59'. 26". hic reperiatur.  Refra&ione & reflexione lucet 
aérnon tantum ante & poít ortum folem, fed & fole fub nubi- 
bus & nebulis latente, ut ibi crepufculum, hic dies fentiarur 
eo, quod aér illuminatus ubicunque eft vel admittitur, fufficiat 
ad pleraque clare difcerrenda v.c. ad legendum fcripta aut im- 
preffa vel minuto charactere. — Purus aer refringit lucem in ra- 
tione denfitatis; impurus infüper in ratione vaporum & exhala- 
tionum, uti in nova Zembla noncuplo major obfervata perhibe- 
tur, quam apud nos. Utriusque rationis conjun&tio facit illam 
diverfitarem obfervationum & tabularum refraQionis, — Hinc 
celeb. Prof. Maye*u: nuper docuit refpondere refra&tionem ba- 
rometrorum. altitudini, & '"Thermometrorum gradibus caloris & 
fügoris. 

| $ $29. tH 

Refratfio- "liorum quoque corporum. vefrattiones zpforum. denfitati ve- 
num ud den- Jpondent , & inflammabilitati (&. $21.), propter quam fcilicet lux 
fiatem & — in illa fortius agir, & ipfa viciffim in lucem ($.156.). 1d com- 
inflmmabi- monftrat Névtonur Optic. L. LI. P. III. Prop. 1o. multis experi- 
litatem ra- montis. Afferemus ex ipfo Tabulam vis refringentis ratione 
iio. denfuatis, in qua rationem refractionis ex aére in corpora facili« 
ori comparationi aptavimus , reducendo eam ad 1000; ut loco 

ejus, qui in aqua pluvia 5$29': 596. habebatur, pofuerimus- 

10co0: 


DE LVCE ET COLORIBVS. 49I 


20. 1000 
31 

—1000: 6451. Sicloco refra&tionis in aére puro ad impu- 
rum in ipfo eft 50201: 3200, hic illa pro rooo pofita eft 
1000: 9961. Denfitatem aque ipfe ponit — 15 pro qua hic 
1009 recepto more fübítiruimus fractionum decimalium caufa. 
Sub ferie A. continetur ratio refractionum ad aérem purum, fub D. 
quadratum catheti E G ad füperficiem refringentem H G, fub G 


gravitas propria f. denfitas; fub R vis refrinsens ratione den- 
fitatis. 


1000: 750, &loco rationis in vitro 31: 20 facta fit 


di. B G R 

Pfeudo. Topazius flav. 60815 (1)— 1, 699 — — 4270 — 3979. 
Vitrum Antimonii — 5297, — —2, 568 — — $280 — 4864. 
Aér purus — — — 1000 — —0,0c0— — coo0—  — 
Aér atmofphericus — 9961 — — o, co- $$ — coot; - 5208. 
Selenites  — | — 672i — — 1, 213 — — 2252 — 5386. 
Vitrum commune — 645;$; — —1,402Í1 — 2580 — 5436. 
Cryílallus de rupe — 640 — — 1, 445 — — 2650 — 5450. 
Oleum Vitriodi .— 700 — —1,041— — 1700 — 6124. 
Sal gemme —  — 6471, — — 1, 388 — — 2143 — 6477. 
CryHallus islandi — 600  — — r, 778 — — 2720 — 6536. 
Alumen —  — 686 — —1,1267 — 1714 — 6570. 
Boraxy — — —  681$Q — —1,1511 — 1714 — 67:6. 
Nirum —  — 


6561 — — 5, 34$ — — 19C0 — 7079. 
Vitriolum  — — — 666; — — 1,294. — 1,715 — 7551. 
Aqua pluvia — — 750 — —0,7845$.— 1, 000 — 7945. 
Gummi arabi, — — 67744 — — r, 179. — 1 375 — 8574: 
, Aleohdlü —, — — 730 — —0,8765.— 0, 866 -- 10121. 


Camphora — .— — 665$ — — 1,250. —0;996 -- 22551. 
Oleum oliv. —  — 68i$; — —2, 1511. —0, 913 -- 12607. 
Olcum lini. — | — 67; — — 1,1948. — O, 932 -- 1:819. 
Spiritus "Terebint. — 640  — — 1, 1626.— 0, 874 -- 13222. 
Succinum — — — 642$ — — r,420. — 1,040 — 13654. 
Adamas — — — 410 — —4,949. — 3, 402-- 14556. 

Qqq2 Appa- 


Refrattio- 
num in li- 
quidis Ta- 
bula. 


492 PHYSICJE PART. I. SECT. III. CAP. Ff 


Apparet hinc, in concretis aqueis terreftribus, lapideis, alcali- 
nis, ut vitro, cryftallo , felenite, "Topazio, falibus ceet. vires 
refringendi effe in ratione denfitatis. — Pariter refra&tiones cam- 
phore , oleorum ardentium , fpirituum, füccini & adamantis 
itidem refpondere denfitati fed duplo vel triplo majori ratione, 
quam in terreftribus. Aqua inter terreflria & pinguia medie 
eft nature & vis refringendi: uti fàlia vires medias habent 
inter terreftres & aquam unde componi folent. ^ Spiritus 
vini mediam habet vim infringendi inter aquam «&  oleo- 
fa, e quibus eft compofitus ope fermenrationis. Herbae effica- 
ces, (ur lavendula, ruta, majorana, cct.), deftillare ante fer- 
mentationem przebent olea, fed poft fermentationem fpiritus ar- 
dentes absque oleis. Convertuntur igitur olea in fpiritus ope 
fermentationis. 


$. 550. 

Addidit his chemica alia Ham£sPejus in fuis Eperimcnt. pbyf- 
mecban. xatione refractionis ex aére ope prifiatis cavi & fextan- 
tis inveftigata ad 100000 ; addito angulo refracto, qui mini- 
mus eft in aqua. Pofüit autem gravitatem aque — $820, pro 
quo numero ufitatiorem 1OOO adhibui, & ad hanc reliquas gra- 
vitares proprias reduxi preeeipuorum ab ipfo examinatorum cor- 
porum pellucidorum fequutus ordinem angulorum refractorum. 


DE LVCE ET COLORIBVS. 


Gravitas Angul refr, ratio refr. 


Aque — —  — 1000 — 16? go/ — 74853. 
Spiritus mellis ^ — ^ $73 — 16. $0. — 74853. 
Spiritus Q Xd  -- 969 — 16. $6.—— 74753. 
Spir. acid. ambr. — 1062 — r6. 56, — 74733. 
Spiri, C, C, — — ggol— r7, o.— 74683. 
Urin. hum, — —. — -—175 $,— 74519. 
Albumen  —  — /—  — 17. 40; — 74013. 
Gelatia, C..C, — | — — — 17. 50. — 73847. 
Vin. aduíL gall — | —  — 18. 20. — 73586. 
Ticatr. jnii — . — $845 — 18. 46. — 72943. 
V —  —  — $58— 18. 50. — 72879. 
Spir. acet. vin, — 1co$ — 18. $0. — 72879. 
Gummi ammon, — 877 — 19. 10. — 72873. 
Balf. Tol. — —  874— 19.34. — 72193. 
Aqua Reg. —  — 1203 — 1g. 50. — 71950. 
VR ex UJ. & X — 1261 — 20. 10. — 71615. 
Oleum ferici — — 1117 — 20. 30. — 71350. 
Aqua fert, — |— 1411 — 20. 40. — 71207. 
Spirit. nitri —  — 1422 — 20. 50. — 71040. 
Olei Vitriol | — — 1841 — 21? 56 — 7o115. 
Olei cere — — 807 —23.30. — 68354. 


Humor cryflall — — —24 10.— 68327. 


Olei fpicg — | — — gor — 24 30. — 65073. 


Q4q 3 


493 


Olei 


494 PHYSIC/E. PART. L. SECT. Ill. CAP. I. 


Gravitas. Angulrefr. Ratio refr,- 
Olei Rorismar. — 899 — 24. 40. — 67947. 
Olei Origani |— . 917 —25. o.— 67702. 
Ol Iuniper. —  — $889 — 25. 10. — 67573. 
Ol Aurant —  — $57 — 25.20. — 67412. 
Ol Terebint | — | 870— 25.25. — 67418. 
Ol Sabino —  — 962 —25.30. — 67303. 
OL Madis..— -— 929 — 25.40. — 67214. 
Ol Menthe —  — 952—226. o. — 67664. 
Ol Succini — — 955 — 26. 30. — 66623. 
Ol Cuminj — — 935—27. ro- 66277. 
Ol. Feniculi | — | 973 — 27. 10. — 66 165. 
Ol. Caryophyllorum 1008 — 27. 20. — 66068. 
Ol Anethi —.— | 970 — 27. 40. — 65827. 
Ol.Cinnamom |— 1009 — 28. 40. — 65177. 
OL Saílafras — -— 1095 — 29.20. — 64754. 
Butyr. $ — — 2409 — 40. O. — 59413. 


Reli&a gravitatis vacua loca nunc replere non vacat, nec fingula 
examinare, in quibus hefitavi, fufpicans errorem typi, v.c. rá- 
tonem refraf&tionis aque , ponit Newtonus 7845, Hawksbe- 
jus autem 7485, Xc. — Humoris vitrei in oeulo Tauti angulum 
etiam ponit — 167. $of. 


DE LVCE ET COLORIBVS. . 495 


$ 55r 

Diverfa mediorum lucem transmittentium. denfitas ira Diverfa Ju- 
fervit augenda celeritati lucis incidentis, wt fimus apguli incliza- eir. celeritar 
tionis fit ad fimum anguli vefra&li , uti celeritas lucis ante refraétio- ante €? poft 
nem ad celritatem ejusdem poff. refraclionem. | Cujus demonftra- refractio- 
tionem Videfis $. 35. Element. Dioptr. — Paullo aliter id demon- sem. 
ftrat. Cel. Mufchenbroek. Effay de Poyf. P. £. .1033. Sinus dicti 
funtin ratione inveríà celeriratum in mediis pellucidis diverfze 
denfiratis, itaque lux celerius movetur in denfiori quam in rariori 
medio. Augetur ideo celeritas lucis in denfiori, fiidem fit, in 
ratione denfitais ($.528.); fi diverfum fit, ratione  ;theris 
comprehenfi in ratione inflammibilitatis vel vis lucendi ($. 5 29.). 


'Diffentit Eulerus diminutionem! celeritatis in denfiori diaphano fta- 
tuens, cujus rationes me nop eonvincentes in medio relinquo. 


$532: 

Quomodo concipienda fit ratio auétee. celeritatis ducis in Newroni ex- 
denfiori corpore & diminute in rariori nondum convenit inter p/icario re. 
Phyficos. Newtoni fententia 7. c. p.274. Optic. hec eft: vide- fracfionis 
tur autem ex omnium confideratione rationi confentaneum , cau- caufe 
fàm vis refringendi corporum deberi particulis, quz ipfis infunr, 
fulfüreis pro earum copia aut inopia. ^ Lumen enim uftorio 
coactum fortiffime agit in fulfurea, convertendo ea in flammam 
& ignem. Inde quia ornnis actio eft reciproca; fulfurea quo- 
que fortiffime agere debent in radios luminis; Quod & inde 
confirmarur, quia quo denfius eff corpus, eo magis in fole efti- 
vo calefit, actione luminis refracti & reflexi, — Actractioni igitur 
rhedii, non femper maffe proportionali tribuunt fe&tztores ejus 
cum ipfo vim refringendi. Vid. Ej7. IVemtoni 1675. ad Boylum 
data, & Mujfcbenbroek/us L. e. $. 1027. € 1030. Ubi urget. pro- 
portionem butyri anümonii, & olei cere tam ratione denfiratis 

quàm 


496 PHYSICE PART. l. SECT. Ill. CAP. 1. 3 


quam attractionis refringentis valde differentem ($. 530.) cum 

illa fit fere 1: 5, hec 1: 11&5. 

Ex eadem hypothefi attra&ionis flueret & illa opinio , quod attra- 
&io ejusdem pellucidi medii gradus diverfos habere debéret maf- 
f» attrahendi refpondentes , quod viz radii refra&ti re£te per 
totam maffam non refpondere obfervatur, Equidem fimilia fimi- — 
libus gaudere, vel fimilia attrahere dici poffet, fed perattra£tionem — | 
nihil horum explicatur, potius per illam nulla deberet effe infexio — — 


lucis, quz aperte datur ($. 496. /e4.) nec reflexio ($. 500. fe44.). 
$ 53 


Alia expli- Dum in refractione lucis radii & directio & celeritas mu- 
catio refra- vat ($. $31 £7 $25.): utrumque fine vi murante priorem ejus 
Zlionum lu-. viam & celeritatem fieri nequit. Sed lux vibratione ztheris 
cir. conftituitur ($.456.). Debet igitur directio & celeritas vibra- 
tionum etheris mutari, quoties deber refringi. In monochor- 

do patet, vibrationes chordz eo fieri celeriores, quo brevior 

fit chorda, idemque & in fidibus & chely, nec non in tibiis, eo 

altiores tonos edentibus quo fünt breviores, minoresque obfer- 

vatur. — Sed quo denfior fit air , eo minores € breviores veddugtur 

ejus pori ($.528.)5 2m quibus cum mou fit mifi ether (S. 465), vi- 

brationes ejus ábi debent effé co celeriores , quo pori funt. syninores fa- 

&i. Normalis wanfitus radiorum eft omnium breviífimus & ce- 

lerrimus. Quo magis ergo acceleratur tranfitus, eo propius ac- 

cedit ad perpendiculum. , Cum uniformis fit acris denfitas, fta- 

tim in fuperficie denfiori incipere debet mutatio directionis & 

celeritatis atque ira continuare per totum acrem denfiorem, ob 

aequalem ubique denfitatem. — Nihil majori gaudet vi elafticita- 

tis pernicitatisque ipfo ethere ($. 231 € 488. Quam ob rem 

quo plus etbris ad elJegtiam. corporis requiritur , ideoque & poris 

ejus imf] ,. eo cttam celeriores erunt in zpfo atboris vibrationgs. Sed 

corporibus oleofis, fulfureis , facili affrictu lucentibus plus 

etheris 


DE LVCE ET COLORIDVS. * 497 


setheris ineffe per eorum facilitatem lucendi & inflammandi de. 
prehenditur. Illa igitur ob majorem aetheris copiam in poris 
exiguis coarctatam , eo celeriores recipient & continuabunt per 
fuam maffam vibrationes, quo angufliores funt pori & quo plus 
&theris, quam alius materiz per egatue ipfis inhaeret. 


Sponte fua hic cuiquam nafcatur objeCtio, per di£tas refra&tionis 
rationes fummam effe debere refra&tionem in folo ethere; acre 
remoto, quod experiments $. 528. adverfatur. —Sed difparem 
effe rationem refractionis in puro zthere, liquet non tantum ob 
ejus inter fe equilibrium, quando illi nihil obftat ($.484.), fed 
& ob defe&tum pororum exilium, in quibus vibrationes debent ita 
accelerari, ut in duplo minoribus fiant duplo celeriores, uti toni 
chord: dimidiz duplo funt celeriores quam integre, & propter- 
ea o&avam fuperiorem edunt ($.230. /é2). — Innotefcit hinc, a 
muradone celeritatis pendere quoque mutationem direGtionis, ce- 
leritati femper ejusque gradibns refpondentem: quamquam & 
anguília pororum, & copia ztheris intra eos adjuvare murtatio- 
nem & celeritatis & directionis tranfitus videtur. ^ Concurfau vi- 
rium igitur & hic radius obliquus minima f. breviffima via co 


pertingit, quo debet ($. 35. Dioprr.). 
$ 5 


Radius vcfra&tus quando exit veditve e denfforz tedio ia idem Parallelis- 
varius, equo venit, incidenti radio parallelam faquitur viam. Sub mus radio- 
exitum enim feu reditum in idem rarius pellucidum denuo re- »umznciden- 
fringitur, & ob easdem rationes tantum a perpendiculo rurfus tium &^ ex- 
recedit , quanto propius ad illud in denfiori accefferat '$. $25). euntium. 
Quantum ergo angulus per refractionem in denfius medium 
- erat deminutus, tantundem augefcit per reverfionem in idem ra- 
rius medium, e quo in denfius incurrerat ($. 533.).  Neceffe 
igitur eft, ur denuo refra&us fibi ante refra&ionem fpectato 
fiat pancis V. c. fi ex aére in vitrum, & per vitrum rur- 

Wolfii Pbyf. Tom. I.) Rr fus 


Medus aim 
compofitione 
rofractio- 
neni inier. 
enedíorum 
veperiundi., 


498 RHYSICJE PART. L. SECT. IIl. CAP. T. 


fus in aérem exeat. — Anculus inclinotionis eft 4. & esreffus 
denuo 4. ($. 42; Diopty-). | 4denz valet. de. duobus €7 pluribus sme-. 
diis diverfie dezfitutis iuter fe parallslis, quia fingulorum in eadem: 
ic A 
eftrato.  V.c. fiex acre per vitrum in aerem, ex eo in facci- 
num, vitro adjunctum, & per hoc rurfus in aérem exeat radi- 
us folaris. Radius enim ex vitro in aérem rediens, inciden- 
ti eft parallelus, & huic rurfus parallelüs cft, qui per fuccinum 
aliter refractus fuit, fed iterum exit in aé&rem, itaque denuo inci- 
denti in füccinum , atque propterea & incidenti in vitrum non 
poteft non effe parallelus. Aawez zztroztus 87 exitus radii paral- 
lelus, etiamfi mibil aris intev[it v.c. zntey aquam 7. vitrum. Vid. 
: * LI 
Nemtonui Optic. P.I. $. 2. 2.32. vel cape experimentum. 


| $ $35 | 

Si duo pellucida divore. denfitatis. parallela sedia nibil atris 
zmtereepti babeant, 69 ratio refra&iomis im utroque explorata fit, 
reperitur rcfraélzo srdia cx. altero. im alterum compofita ex utraque 
zn fé ducha. — Sunt enim füperficies diverforum pellucidorum 
conrigworum inter fe parallele, per hyporhefin. — Redius lucis 
igitur in primum quodque ex aérc ingrediens foorfum, exit ex 
eodem in a&rem pari anzulo , idcoque fibi ipfi cft parallelus. 


Sed inorediens in alterum contioeuum eadem inclinaticne, itidem 
; be) ] 


parallela via ex eodem egreditur ($.534.). Licet inter contieua 


- nihilaéris interfir, par tamen manet ratioacfi intereffer, vel exaére 


codem: anaulo incliatioBis intraffer. Itaque compofita ibi, inter 
duo pellucida parallela, eritur ratio, egreffus ex uno & inereffus 
in alterum, h. e. ratio refractionis compofita. V. c. ratio refractionis 
ex ai(rein aquam eft — 4: 3. ($527) 
ex vitro in aórent — — 2: 3. ($.526.). 
Iraque ratio refractionis ex vitro in aquam eft — $8: g. & ex aqua 
in vitrum 976» ' Hinc 4. 9. 2— 3. 8. 3— 72- 


De pluribus quazm. duabus diverfis medüs idem efto judi- 


DE LYCE ET COLORIZVS. 499 


cium, ob angulum inclinationis eundem in omni compofitione 
tationum, cui par eft angulus egreflus, & utriusque idem finus. 


Sit finus anguli indlinationis a, prima ratio refractionis cjus m : n. 
fecunda e: c. tertiao:r, quarias:t. Erit primo cafu ma: na. 
^ In fecundo mea: nca; in terüo mcoa: ncra; in.quarto 
meosa: ncrta. Hoc Principium adhibuir Cel. Larzertus in 
Íchediafmate: Jer proprictez remarquables dc la youte de la lumi- 
ere par ler airr, & par plufcurs milieux refringens [pheriques 8? 
concentriquer. — Idem effe ftatuit, .& in hoc cafu, utrum radius 
lucis per unicum refringatur medium, an per plura concen- 
trica, quz eo ipfo eriam funt parallela, & paullo poft oftende- 
tur, quz de plana fupzrficie dicla funt, ad curvam applicari 
poti. 
| $& 536 
Affertur a Nemtoro L. IJ. Optic. obErz. 4. Tequens experi- Vicer alter- 
mentum refractionis mire. Duas easque majores lentes obje- »« /ucis re- 
étivas, alteram utrinque ejusdem convexititis eibbae , alteram f'exe & 
una facie planam, ira conjunxit, ut utrinque convexa impone- tranurniffe. 
retur planze alterius füperficiei. — Adfpiciens £c pofitas lentes ob- 
fervavit per lucem reflexem fimul refractamque circulos diverfo- 
rum colorum conceniricos, circa maculam conractus nigram in 
eorum medio pofiram. Colores hoc ordine fe excipieoant: ni- 
cer, lividus, albus, flavus, ruber, violaceus, cyaneus, viri- 
dis. erfpiciens vero utramque, in medio cernebat album, 
rum rubrum, atrum, violaceum, cyaneum f. lividum, afbum, 
flavum , rubrum, tefte o7£ 9. —— Quid? quod r7 fere ordines 
colorum fig. 5. Tab. r. exhibet. Hoc in plena luce confpecta 
augebantur numero & vividiora fiebant radio foleri in conclave 
obícurius admiilo. Homogeneo tantum radio admiffo, color 
circforum quidem eratidem, nigris tamen circulis interftinctus. 
Intercedebat inter lentes aér, a medio verfüs margin em fpiff-s- 
Rrr 2 cens 


$500 PHYSICZI PART. l|. SECT. 1IL. CAP. I. 


cens f. orbibus gaudens craffitie ita augefcentibus uti quadrata di- 
ftantiarum a medio crefcunt. — Poftremi experimenti lux homo- 
genea pone lentes in charta alba excepta ibi perlucebat, ubi atri 
circelli videbantur, & ibi non, ubi lux reflexa coloratos perfpi- 
cienti circellos  oftendebat. Experimentum in plana luce do- 
cebat, eundem circulum adfpicienti rubrum , perfpicienti vero 
lividum apparere, hic rubram transmitti, lividam refle&i , ibi 
contrarium evenire. Concludit hinc ANezetozus. L. 77. P'.5. prop. 
12. Optic. radiis lucis in refringente medio a/terzas obtizgere vi- 
ces facilioris roflexionis €? trausmiffonis. — Obfervavit quoqué 
crefcente in progreflione naturali O. I. 2. 3. 4. czet.. craffitie cir- 
. culorum aéris, circulos coloratos progredi ordine numerorum im- 
| parium 1. 5. 5. cat. obfcurorum ordine numerorum parium 2. 
4. G cet. ibi igitur remittuntur radii lucis, hic transmittuntur. 
His fimilia contingunt, fi loco aéris aqua intereft, annuli autem 
funr minores, item fi bulla ex aqua faponacea vitrum fpeculare 
imponitur. 


Lubenter hoc experimentum repetiiffem, fed preterquam quod in 
prifmate valde exaltato candele colores aliquot fericbus redire vi- 
di, noluit illud mihi fuccedere, quanquam varie tentatum. Ne- 
que Smitbur in fuo fylemate optizo ejus mentionem facit, neque 
KaInerus. Optice fue p. 78. feqq. € 43r. feq. id annotans, a fe 
idem obfervatum effe, ait. Nihilo fecius rem ipfam non voco 
in dubium , ob tam accurate enarratas obfervationes dimenfio- 
nesque obfervatorum. — Mallem tamen, adhibita quoque fuiffe 
fuperficies non folum plana, fed & altera gibba; item fuperfici- 
es alterius vitri utrinque plana, ut conflitiffer, num quid & alte- 
ra refra&lio in averfa facie eibba in receffu haberet; nec non me- 
nifcus, &vitra convexo concava. — Sic & focus vitrorum feu len- 
tium obje&ivaram aunorandus fuiffet. Forfan ille vices non ali- 
unde funt, quam quod omnis acr undique lucis radios & per 
poros mransmicit & refle&it per materiam propriam, itaque in 

traníitu 


" n 
prr —m——Ós———mwuas 


DE LVCE ET COLORIBVS. $oI 


tranfitu ipfo quzdam nafcitur inflexio annulos fimiles formans, 
ac ($. 499-) notatum eft. 


Pofthec diu e manibus fepofita incido in Epiflolam Cel. Dan. Ber- 
noullii ad Cel. Cleraltum data de vibrationibur chordarum tenfa- 
rum, quz legitur in 70s1.34. 1.3.  Diarii ( Journal des Scavans) 

' egt. edit. Amílel. 1758. — Ubi p. 66. hec habentur: feroit il 
abfurde de dire, que I &her eft continuellement agité par l'a&ion 
du foleil, comme l'air par le ton d'un corps fonore; que les agi- 
tations de l'éther peuvent Ótre de differens genres, tous cocxi- 
flens, comme celà eft prouvé pour l'air; que les unes font plus 
rapides que les autres; que par làles ondulations de l éther au- 
rontles unes moins de largeur , que les autres; que c eít dans 
ces differentes largeurs & rapiditez des ondulations , que confi- 

 ftent les differences des couleurs; qu'un rayon ne fzauroit paffer 
d'un milieu dans un autre à moins que la furface de ce milieu 
ne trouve précifement, paffer par un noeud de quelque ondulati- 
on, c'eft à dire par ce point, auquel l'éther eft en repos, & qui 
termine la largeur de l' ondulation; que c'eft par là, qu'il faut ex- 
pliquer les experiences ingenieufes de Mr. Newton, fur ce qu'il 
appelle accás de facile transmiffion, & de facile reflexion des ra- 
yons differens pour diverfes couleurs; qu'il faut conclurre par ces 
experiences, que la largeur d'une ondulation pour la couleur rou- 
ge n'eft que la 89000 partie d'un pouce. &c. Si is numerus 
dividitur per 120, prodit ferupuli pars 7412, quc an vibxan- 
do oculos incurrere clare poffit, aliorum efto arbitrium, 


$ 537 
Ope refractionis in prifmate. Nemtoniauo trausverfo vadi lucis Radii lucis 
(Jolis €. candele notturno tempore) , vefolvumtur ig. colores iridis, vefolountur 
eo infra quidem ordine, ut in camera perobícura idem refra- refractiose 
étus radius infimus fit ruber, tum aurantius , flavus , viridis, i» colores 
ccruleus, cyaneus, (indicus ex anonide) violaceus denique f. iridir. 
: Rrr 3 purpu- 


, 


$02 PIYSTICIE PART. T. SECT. 111. CAP, [.— : te 
purpureus. Rubriigitur radii minimam, violacei maximam fu- - 


beunt refracttonem. — Vulgari prifinate aurantius & cyaneus vix 
difcernuntur a viciis; & in oculis per priíma ordo colorum eft 
inveríus, ur fapremus fit ruber v. c.ad cufpidem flamme candelae 
velipnitium febi, infimus violaceus. Si furfum fublato prifma- 
re fuperius radii refra&i vifuntur, etiam ruber e(t infimus &c. 
In erecto prifinate ruber* femper videtur candele propior vel a 
dextra vel finiflra pro fitu candele. ; 
Cernuntur illi colores & plena luce diurna folis, & no&urna candele 
&c. in guttis pluviis, in poculis, cylindris Xglobulis vitreis aqua re- 
fertis, telis aranearum, prifmatibus nubibus, iride, anroris, aliisque 
diaphanis angulofis, fi lucenti corpori ita obvertuntur, ut radii rc- 
£ra£ü vel poftea reflexi ip adfpicienti, aut perfpicientis oculos veni- 
ant. Appellantur autem radii rubri, qui fenfum coloris rubri par- 
unt,velqui rationem continent, colorem percepium rnbrum dicendi. 
Newtonianum prifma componitur e vitris 5 ad fpecula optime po- 
litis, ad angulos ita poliris, ut ubi congluünantur ope maftiches can- 
.. did: unus angulus 70 gradus circirer capiat, & intus aqva pluvia 
 facharo Saturni fatureta conüneri durante expcrüreunto queat. Rc- 
liqua petantur ex Optic. NzWton. L.I. P. I. prop.4. Siflit autem 
ünusquisque radius coloratus fpe£trum folis, uti albus & colores 
differunt eradu refra&tionis f. rcfrangibilitare, 


Kieneratim rolorer notant determinatam lucis naturam; fimplices 
lucishomosenec ; compoliti heterogenez. Perfpc&um erat Newto- 
no ex opticis, quod, fi eadem efle: radiorum refra&tio, fpc&rum 
folis in loco obfcuro rorundum effe deberet, radiis per rotundum 
foramen v.e. $ pollicis in diametro, iniromiflis. Sed normáli- 
ter excipiens lueem refradam coleratamque in plano albo, de- 


prehendit eam fere qnintuplo longiorem latitudine, intra rebas | 


parallelas ad latera, fuperne antem & inferae intra duos femi- 
circules. — Ubi r8£ pedes a prifmate diílabat fpe&rum, longi- 
. tude 


j DB LVCE ET COLORIBVS. $03 


tudo erat 101^, latitudo 27 ^, parallelorüm laterum longitudo 
$4, itis SUE ancbs Mau erat 64, graduum ;. quo di- 
minuto, decrefcebat & longitudo fpe&tri falva latitudine, — V. c, 
gradu. 56. 10^. erat illa — 72; gradu 60 — 9I". gradu 63. 
48 — 10$i'. Clariori die relcaig augebatur circiter 1... Con- 
. vexitas laterum prifmatis auget longitudinem fpe&ri folaris, 
€oncavitas eam minuit & lariudinem auget. — Dictus primo aa- 
gulus firmabat fpe&trum in medio (itu, quo mutato aur atrolle- 
Datur, aur deprimebatur. — Apparet hinc radium lucis codem 
angulo incidentem continere tamen Iucem non uniusmodi, fed 
aliam alia ratione refringi & alius coloris fenfum excitare, eo 
quem diximus ordine. Non quidem lux ita colorata dici mere- 
tur, fed ejus clara perceptio nomine coloris infignitur & difcer- 
nitur ab ea, qua clare aliter percipitur. ^ Uti alia acris vibretio 
tonus 4, adr vocatur, & utrobique non eft nifi apertum fen- 
fui divert ofcillaionuni numeri confufe percepti difcrimen: ita 
colores diverfo vibrationum ztheris numero clare quidem fed 
confufe fimul percepto difcernüntur, in fe autem colores ron 
funt, uti eos vulgus rcbus inliorentes concipit. — Interim quate- 
nus funt tot. vibrasiones zrlheris, quot ifte nomine infignire fo- 
lemus, eatenus & illos radios rubros virides &e. appellare licet, 
uti dimidium 1, bis duo 4 vocamus. — lufcrviunt hi colores ra- 
diorum folis puritati & praftantke gemmarum explorande, u* 
Daubentonius obfervavit docuitque. ——— Ruber igitur color lucem 
continet celeritatis fumme, fi refra&tionis minime, violaceus: 
celeritatis vibrationum infime, refractionis fumme vel maxime ; 
viridis medi & pernicitatis & rcfvattionis; aurantius eft a rubro 
proximus, flavus a rubro fecundus vel viridi celerier anteri- 
orve, Cyanenus efl a viridi proximus; indicus ab eo fecundus, 
vel ille antepenulrimus , hic penuiamus, Aurantius quoque di- 
€i poteít fimplicium coloram fecundus, flarus tertius, &c.. Unus- 
quisque fimplex color fere 4 lucis habet, pernicitatisque cjus. 


$. 558 


$94 PHYSICE PART. L SECT, l1L CAP. I. 


$. $38. ' 

Colorum fim- Si radii colorati feparatim alio prifmate excipiuntur, illi 
plicium im- quidem eo denuo refringuntur, fed retinent eundem colorem, 
»utabilitat eoque ipfo oftendunt lucem fic feparatam effe Pomiogeneam , feu 
compoto. — fimiplicem, vifu difcernendam : contra illa, quz in alios colores per 
vum refolu- vefra&tionem refolvitur, ex illis cozzpo/fitafeu beterogenea effe agno- 
tio. fcitur. Uti recta linea etiam duplici motui, fecundum latera parallelo- 
grammi directo debetur & diagonalis ejusdem eft ; veluti duo plu- 
resvetonifere fimul editi vel tremula fuavirate vicit velamici re- 
motiores in fymphoniam concordant, & ne quidem aur vix edi- 
ti tacito quodam modo coníonant: ita diverfe colorati radii mo- 
do eundem pariunt, quafi fimplicem minus vividum f. debilem, 
modo zxtum coloreg: fuaviter conficiunt. — Sic ex radio rubro 
& flavo igneus, aurantius, aureusque; ex flavo & cceruleo viridis; 
ex flavo & viridi mixtus; ex rubro & ccruleo violaceus; ex vi- 
olaceo & rubro purpureus, & fic ulterius quo plures mifcentur, 
eo majorem miízendo fübeunt mutationem five confufionem. 


Loco 7 colorum fimplicium lege continuitatis fuccedentium multi 
primariorum colorum tres tantum numerant, ut fondamentales 
Sxupt vel Grinb: Sarben, e quibus reliqui mifcendo componi 
poffunt: rubrum, flavum, ecruleum ceu in prifmatibus vulgaribus 
fere tantum obvios. Utuntur his non folum pi&ores, fed & 
Phyfici quidam. Non conítat mihi omnino, utrum omnes co- 
lores v.c. albus et ater ex illis componi poflint. — Ideo illa in me- 
dio relinquo, neque arbitror, illorum proprietates, aliorum 
fimplicium proprietates diftinde & omnino effe exhibituras; 
multo minus eorum immutabilitas fic evincetur, atque illorum 7 
exploratam efle paullo poft oftendetur; & fi tres fimplices illi 
ponuntur, hi funt in fe quidem immutabiles, fed aliorum 4 
proprietates nón continent, nec quantum quidem mihi conftat, 
id a quoquam eít evittum, uti a Netono oftenfüm eft, picto- 
rum confufos colores fimiliter mifceri ac radiorum. Exper. XI. 


$. 539. 


DE LVCE ET COLORIBVS. $05 


8. 539. 


Omnes feptem lucis colores, tanquam feptem toni mufi- Qui4 fjr. aj. 

ce celerrime percurfi,, prifmmate difperfi, vitro cauftico collecti /e4o & 5;;- 
rurfus, album lucis colorem referunt candidumque. . Eft igitur gredo ? 
albedo confufio omnium lucis naturalis colorum , vel fi mavis 
omnigenarum ztheris vibrationum fümma, itaque unio colo- 
rum fimplicium quorumque in optima proportione. Fa propter 
fi quid luce reflexa videndum , fere omnis lux reflecti deber, 
qua filvo corpore poteft, ut album dici corpus poffit. Contra 
ea fi nihil fere lucis refle&itur a corpore, fed quafi omnis in ejus 
fuperficie vel maffa abforbetur ($. 517.) ater & tandem niger is 
dicitur color. —Nzgredo igitur eft contrarium albedinis, co/or fe- 
re nullus f. zegatzcus, aut pofitivorum minimus. Hinc eft modo 
fpiffà umbra, non nifi larerali £ exigua luce reflexa aéris confpicua, 
qua abfente nil nifi tenebre plurimis prorfus non confpicus re- 
flant; modo directe vel obliqua lucis omnes colores abforbet, 
nullos transmittit, multo magis omnium fimplicium fummam 
tolit plurimum, nec nifi aéris illuminati circum & ante atram 
fuperficiem pofiti, & inter eam & oculos intercedentis ope vi- 
fitur plerumque. Si vero nigrum nonnihil lucis reflecteret, ut 
in politis vitris corbonibusque, omnis tamen abeft color nativus, 
nifi minimum dicas nigrum. Celeberr. Zoy/eus e marmore niero 
fieri juffit ingens fpeculum caufticum, quo ne lignum quidem diu 
in ejus foco radiis folaribus collectis expofitum incendere valuit. 

- Vid. ejus 77/7. colorum experim. P. 11. c.2. 2.4. — Solis tamen ef- 

- figiem parvam languidamque in eo vidit. 


Rem nigram fic fe habere patefecit experimento atramenti lucem non 
transmittentis, item corporis globofi, v. c. plumbei, aut alaba- 
flrini, fufpenfi in loco obfcuro prope foramen, quo radii fo- 
lares intromittuntur, cujus umbra fi charta alba excipitur, pone 
globum propinque admodum adhibita, illa non nifi valde nigra 


(JFolfü Pbyf. Tom.L) Sss apparet. 


$06 PHYSICE PART. IL. SECT. Ill. CAP. I. 


apparet. Ubi aperte omnis lux folis avertitur opaco corpore, 
eam remittente antrorfum, abeít igitur fere omnis lux direta. 
Videtur tamen nigra umbra ope aris vicini lucem eo defle&tentis 
& ad oculos refle£tentis. — Quare lux illa, qua nigredo videtur, 
eft aliena, obliqua, difperfa, qua fic füblata, ne quid ejus fu- 
perit, nec umbra amplius cernetur. — Albedo autem faciei cor- 
poris v. c. nivis, calcis, crece, gypfi omnem remittit lucem, 
quam accipit, fecundum reflexionis legem, prater illam, que 
poris ejus abforbetur.  Memoriz prodidit Burhavius Chem. P.1. 
p. 183. experimentum, docens, corpora nigra lucem vix refle- 
£ere. Si enim in cameram obfcuriffimam unicus folis radius 
| immittitur, eique corpus nigerrimum opponitur, nulla ibi appa- 
rebir lux reflexa, nifi oculo pofito intra radium illum lucidum, 
vel a latere illam adfpiciente, cum pulvisculis in eo hinc inde 
acitatis & radios receptos repercutientibus. — Si quid hic exper- 
tus fum dicendum eíl. Fateor picem. nigram radium flammz 
candele per foraminulum in conclave obfcurum traje&um ita ex- 
cepiffe, ut illum utique aliquatenus albidum a latere cernerem, 
ejusque lux reflexa fub angulis variis in oculos meos incurreret. 
Pileo quoque exceptus lucis radius manfit confpicuus, fed rurfus 
debilius, quam in pice, ante liquara, ut polira videretur. Neu- 
tro ramen cafu aliquid illius radii refle&i fic in aliud corpus po- 
tuit, ut illud quoque ejus ope videretur; nec ipfe radius a late- 
re adípe&us videri ibi potera. — "Tandem prope admovens pi- 
cem ad foramen perlucens v. c. 4^, animadverti reflexam debili- 
ter lucem foraminis ad januam, in qua erat, ut deeffet & figu- 


re notatio in illa lucula reflexa. Quz ope fpeculi vitrei clara 
erant & diftincla. 


. $. 540. 


Gradus re- Dantur. diverfi vefra&ionum € voffexiomum. lucir. gvadus : 
fratlionum | partim ex dízerfa radiorum. dire&lione € celeritate im eadem diflan- 


reflexionut- 1425. pavtüm ex  donfitatis G. copie atberis corporis vefringentis &7 
que. 


DE LVCE ET COLORI2VS. $07 


v-adpHlentis diverfitate oriundi. Differre nempe gradus lucis pa- 
tet ex $. 513. Jam in luce tanquam motu differt directio, qua 
& directe & oblique incurrere in füperficiem refringentem vel 
reflectentem radii poffunt ($. 472.) , & celeritas; que eodem tem- 
pore non eundem abíolvit vibraionum numerum, fed quo plu- 
res edit intra idem tempus vibrationes, eo eft major, & quo 
pauciores, eo eft minor ($. 434.). Sed quo obliquior eft radi- 
orum in fuperficiem refringentem incurfus, quoque major ideo 
inclinatio, eo quoque major eft refractio ($.526.). — Et datur 
quoque major celeritas in luce refradla per denfius medi- 
um , quam in minus deufo ($.531.). Porro denfitas erat 
cauíà vel ratio majoris refractionis, & minor denfitas minoris 
refracionis ($. 528.044). Nec dubirare quisquam poreft, 
propter majorem deníiratem ex impenetrabilitare materize majo- 
rem quoque oriri reflexionem lucis. —/Etheris vero copiofi vi- 
brationes eo [eR fiunt celeriores, quo ipfe eft in poris con- 
flri&ior ($. 529.), ideoque refractio in luciferis igniferisque 
major multo, quam in aliis eque denfis. — Zgzofceuztur autem 
gradus ii diverfi ex diverfitate amgulorum refraéforum  veffexo- 
rumque in radiorum paritate incurfus . inclinationis. 


$. s41. 

Non quidem adeo magnum eft difcrimen angulorum ejus- Colorwm di- 
dem radii refractorum, nec tamen tam parvum, ut in fenfüs non verfa re- 
incurreret (zof. 2. 6.557.). Quisque radius lucis homogenez tam /ranugibili- 
diverfà gaudet ratione refractionis , ut fi (inui anguli inclinationis ex *27. 
vitro in aérem dentur partes 50, radius ruber earum in finu refra- 

&o habeatur inter 77 — 77; ,aurantius inter 771 & 777; flavusin- 
ter ire & 7715 viridis inter 77 & 77!, calereus inter 773 & 
. 77135 indicus inter 773 & 777; violaceus inter 772 & 78. fà- 
fcente haec per experimenta Newtono. Ubi medius eft 77!: $0 
—155.100— 31: 20 utiin not1$.525. . Preterea refpon- 
dent intervalla ifta omnino intervallis tonorum muficorum, fcili- 
$ss 2 cet 


$08 PHYSIC/E PART. Ll. SECT. 1IL. CAP. I. 


cetI. 2.. $5.3. 3. $. E. vel in numeris 460. 425.452. 480. $4o.. 
600. 640 & 720. bos ad communem denominatorem 360. 
redacta dabunt earum partium 45. 72. 120. 180. 240. 280. 360. 
Diftant iegitur in his partibus non zequaliter, uti contingeret per 
45 fepties; fed quando rubri radii refracti occupant partes 45, 
aurantii earum tenent 27, flavi 4&, virides 60, & ccerulei 60, 
cyanei 40, violacei 8o. Siloco 50: 77. affumimus 100000: 
154000, erit 5o: 78 — 100000: 156000, & illarum 2000. 
pàarüum differentiae occupabit ruber 250, aurantius 150, fla- 
vus 266, viridis 333 , ccruleus itidem 353 , cyaneus 
222, & purpureus 444, quarum fumma — 1998. Hinc ratio 
refractionum a 15322? pertingit ad 55275. in aurantio ad 15 4400, 
in flavo ad 154666, in viridi ad 154999, in cceruleo ad 155332; 
in cyaneoad 155554 vel 155555 &in purpureo ad 156000. Po- 
namus finum anguli inclinationis loco 5o — 50000. cui refpon- 


P 
dent in tabulis finuum 30^; & habebimus loco 50:4 e $0000: 
i" 
[N 
Picus quorum differentia — 1000, oflendit 77000 & 
U 78000 : 
78000 cadere inter 5$0?, 21^ & $17. 16^, itaque hoc cafu circi- ' 
ter $5/ comple&i. Revera autem ipfis 5oooo in finibus refpon- 
derent 70710 & 71711, qui non differunt nifi 49^. — Utrum 
praftare cafum cenfes, facile erir, minuta in eadem, qua finus, 
ratione diftribuere. Continent 55 minuta 5300 fecunda, & 
495 3 TCU Sit exemplo poftremus cafüs. — Auro gitur vzz- 
dicareztur GX',  aurantio 33', flavo G2*, viridi eque ac caruleo 
81^, zudico $' ', € violaceo 131*. Hac intellipo de maxima re- 
fractione , quam Newtonus adhibuit; ordinaría circiter appa- 
renti folis. diametro comparanda fümmartim videtur. 


JEftimari ex hoc cafu poseft, quid de aliis angulis inclinationis per 
tabulam ($. $26.) & in alia refra&tionum ratione de diveiia colo- 
rum refra£tione fit exiftimandum, — INewtonus raüonem refra- 

. &iouis 


— 


DE LVCE ET COLORIBVS. $09 


&ionis in vitro 31: 20 vel 17: 11. colori rubro affignat. Ra- 

dii lucis exacte feparati in homogeneos vel fimplices colores, 

non murantur amplius.  Silente cauftica excipiuntur pone il- 

lam convergentes adhuc retinent fuum colorem, in foco quidem 

longius a vitro v. c. 6^ vel $' diftante in album colorem coale- 

-fcunt, fed pone focum iterum difperfi denuo fuos exhibent cir- 
cellos. coloratos, inverfo tantum ordine, propter fa&tam in fo- 

co decuffationem. | Qua latitudinem non refringuntur in prifma- 

te, dum in ejus plano una tantum eft refringendi ratio, angulo 
incurfus refpondens. Si radius lucis homogenez alio priima- 

te excipitur, nihil mutationis refra&tione amplius fubit, fed ro- 

tundum folis fpe&rum fuo colore efformat. Si parallelogramma 

vis intueri, foramen fieri tale poteft, v. c. 2^ latum & tantum 

1 vel 1^ altum. Neque reflexione lux homogenea mutatur, 

fed fuum retinet colorem, & quzeunque in ea collocantur vel 

occurrunt, ut infe&a exigua, litere , charta, metalla, flores, 

plume pavonum caet. ea omnia in radiis rubris rubra, in ccru- 
leis ccrulea vifuntur, non fecus, acfi tale vitrum pro perfpicil- 

lo, prifmate , vel plano oculari adhibuiffes. ^ Neque prifmata 

colorata fecus refringunt radios, quam pura cryftalina. Lente 

cauítica fpe&rum folis citius in focum coit rubrum, tum fequi- 

tur focus aurantius &c. ultimo violaceus. ^ Ad oítendendam va- 

riam lucis, in colores feparatz per prifma, compofitionem, mu- 
tatosque eadem colores, juífit fibi Newtonus pe&inem parari 16 
denies 13 digitum latos continentem cum interftiriis fingulorum 

2 pollieum. — Eo cohibere, & transmittere debito fitu. poterat, 

quos volebat colores fimplices, rurfus componendos. Si pccten 

paulatim movebatur per radios colorum fimplicium in charta, 

finzuli bene difeernebantur. — Subito autem du&tus non relinque- 

bat fpatium eos difcernendi, ita vclut conjun&li effent ini charta 

non nifi alba lux apparebat. — Id quod favet comparationi tono- 

rum müficorum fübito percurforum cum eorum velut compofi- 

tione ($.538.). Sic pruna repente in gyrum a£ta gyrum igne- 

: $ss 3 unm 


Colorum va- 
ria reflexio. 


$19 PHYSIC/Z PART. I. SECT. 1II. CAP. I. 


um mentítur, & gladius gyratus circulum gladio quafi plenum. 
In medio relinquo, fitne judicium oculorum & aurium tam acu- 
tum, uti feries fra&tionum habet, en detur «qualitas intervallo- 
rum ? 

$. 542. 

Corpora eadem parive vi lucem vefletlunt , qua. refringunt, 
Etenim quatenus transmitrere eam recta nequeunt, eatenus eam 
refle&tunt & refringunt ($. $21.). Quodenfiora fünt pellucida, 
eo macis lucem refringunt (S. $25. Jéqq-) & eo plus quoque lu- 
cis reílectunt, propter materie proprie impenerrabilitarem (S. 
463); & crheris addiéti parem vim tenfionemque. Hinc & 
experimentis Nezozus deprehendit, radium refractum per prif- 
ma non femper exire, fed in puncto exitus refle&ti, velut a fpe- 
culo ex lege reflexionis, quando finus anguli exitus major fieret 
finu toto. Itaque obfervavit , radios maxime refractos viola- 
ceos primum reflecti, tum indicos, ceterosque fuo ordine, 
tandem & rubros. Quo magis ergo refrineuntur radii eo faci- 
lius f. magis & reflectuntur. "Refpondet igitur reflexio denfitati 
pariter ac generatim refractioni; & quo fortius refringunt lu- 
cem corpora, eo & fortius refle&tunt illam. Hinc, qualis lux 
transmirtitur, talis & reflectitur. Ut ficubi purpurea tantum 
transmittitur, ibi ceffante transmiffione non nifi purpurea refle- 
&itur. Quod & vitra colorata comprobant, rubra enim non 
nifi rubram transmittunt & refle&tunt, dum ut rubra videntur 
radiis reflexis. 

Patefcir hine, colores fimplices differre non folum diverfo gradu re- 
cipiendze refra&lionis ($. 541.); fed & reflexionis. — Cum major 
minorque lucis refra&tus & reflexus in eodem diaphano, fub ea- 
dem radii inclinatione ad fuperficiem, in quam impingit, non 
poffit non rationem iu diverfa natura compofitz lucis rationem 
habere, diverfa indoles refractionis & reflexionis merito ut pro- 
prietas diverfa diverforum lucis colorum fpe&atur, qua quia 

fingulis 


DE LVCE ET COLORIBVS. $11 


fingulis 7 coloribus alia eff atque alia, a fe invicem internofcun- 

' tur. Ut ruber color dici poíIit lux minimam patiens refractio- 
nem, reflexionemque ; uti violaceus maximam; cyaneus pene 
maximam , aurantius pene minimam , viridis mediam, flavus 
proxime infra, ccruleus proxime fupra mediam. ^— Vel ruber 
primam, flavus fecundam --- violaceus feprimam & fummam 
admittens refra&tionem & reflexionem. — Si quis putet, falva le- 
ge reflexionis ejusdem radii lucis non poffe effe diverfam reflexio- 
nem pro conditione coloris fimplieis comprehenfi, quia radii lu- 
cis reflexi in eundem focum congregantur, quod fecus habet in 
refractione. — Sed tunc is non atttenderet ad naturam reflexionis, 
qu:e fit in eodem medio, non ut refra£tio in diverfo. ld quod 
de reflexione in focum valet. 


$ 543 

Quod de coloribus lucis feeregatis dictum eft, valer quo- Colores. «or- 

que de pictorum & tinétorum coloribus conflantibus & mutabi- porum red- 

libus, &in genere de corporum coloribus infiris illitisve. — Sine dunt Iwcem 

luce enim vel demta illa nullus eft color, nec eft ullus color aliud eognzominent. 
quidquam, quam determinatus gradus lucis fu fimplicis immu- 
rabilis f. compofite. — Corpora igitur colorata fic comporata effe 
debent, ut non reflectant copiofe nifi eam lucem, qua eodem 
nomine compellatur, quo infitus feu inherens ipfis atheris actus 
f. color agnofcitur, reliquam aut abforbeant aut transmittant pro 
. diverfa indole fua. Comprobavir iilud fuis experimentis illuftris 
Newtonus. Corpora colorata multum lucis abforbere & parum 
ejus clare reflectere docuit in experimento ejus undecimo cinna- 
baris & charta alba rübris lucis radiis expofira.. Charta enim ma- 
gis fplenduit rubedine,, quam cinnabaris , ob plures radios reper- 
cuffos. 1n alia luce quavis homogenea, plus fplendoris habuit 
charta, quam cinnabaris, aliusve color congener luci aut dege- 
ner, cinnabaris tamen clarior opparuit aliis coloribus, plus lucis 
refloctendo. —Cinnabaris ; & 2 viridis eris colorem dedit muri- 
bus 


An colores 
derivandi 


$12 - PHYSICAE PART. L. SECT. III. CAP. I. 


bus ufitatum , ob latentes in his reliquos colores fere omnes. 
Ex auripigmento, purpura, ultramarino & viridi eris mixtura 
dení? pavimento impofita radiis folaribus, adjecta a latere charta 
equali extra radios folares in diftantia 12 & 18 pedum, evane- 
fcentibus ibi partium prominentium umbra & in equalitate, can- 
didior apparuit charta, ob majorem lucis copiam. — Ope claufe 
feneftree minus clara apparuit mixtura & fere par charte, nifi 
banc nubium umbra canam faceret. ^ Conítantes igitur corpo- 
rum colores, eam fuperficierum, aut torius maffze texturam & 
partium mixtionem habent , qua aliam lucem non remittunt, 
quam cognominem, reliquam abforbent vel transmittunr fi pel- 
lucent, fdlrem minus ceterorum colorum transmittunt, quam 
ut internofci illi poflint. 


Succedunt hec experimenta eo melius, quo fubtilius divifa feu 
comminuta in pollinem funt corpora conílanti colore przdita, 
fcu veri colores vulgo di&i. In fe autem non minus emphatici 
quam veri colores, non mittunt in oculos nifi lucem iis vibratio- 
nibus gaudentem, que nomen colorum difcernibilium na&ta eft, 
Aqua faponacea inflando multis bullis te&a, zque ac fpuma, pro- 
pius intuenti varios oftendit colores, refra&te luci adfcribendos, 
fed longius ab ea recedenti non nifi alba apparet, quoniam tum 
reliqui difverni nequeunt. Debentur igitur colores faltem fim- 
plices refractioni lucis, qua feparantur a fe invicem. — Idcirco 
fine refra&ione colores fimplices non dantur, nec qui ex illis 
rurfus componuntur.  Hincne inferamus, etiam folis, candele, 
& ignis lucem albam vel auream e fi E siet vibra- 
tionibus effe compofitam , refractionibusque ita temperatam ? 


$ 544 
Unde ifta fit colorum diverfiras cum fuis proprietatibus, 
duce potiores habentur fententiz. Qui cum Newtono faciunt, 


[int a diverfa arbitrantur ,. par ticulas eetberis donfi fate C9 mile ita differre, ut 


ho 


DE LVCE ET COLORIZVS. $13 
licet eadem pernicimie moveantur, rubra ramen denfiores & denfat ate e 
majores tantum 2 via fua dimoveri nequeant, quantum minorcs mue athe- 
multo X rariores, ut violacez, à vi corporum attrahente. — Tri. rir. 
buunt igitur faperficiei vim attr ahendi& repellendi tam diverfzm, 
qua reflexio aliorum radiorum, aliorum transmiílio cum rcfra- 
&ione efficiatur. . Vi attrahendi. propinquius & repe ellendi remo- 
tius tribuunt fpatium corpus ambiens, intra quod fe exferat. 
Hac fsparari pofi flatuunt particulas majores minoresque, illa 
non, quia, üti acceflere lineis paraliélis ad fpatium activiratis $ 
'dphere parallelum füperficiei, ita & ab eadem parallel in prifti- 

, no ordine recedunt. lnfinite majorem hanc vim gravitate effe 
agnofcere coguntur, cum in refractione, tum in reflexion, qua 
incrementa ; & decremenra diftantierum , que gravitari plane 
non refpondenr.. . Sed ficte attractioni in his unice lirari alia hy- 
pothefi manifeftum eft; fi vero. phenomenon tantur. notat ar- 
tacto , illa relingnitur in confufione , cum diftin&te explicari 
deberet. Nec in febo, cera, & flamma, illa diver(itas parti- 
ONE opus eft. ] 


Hypothefin dude quaguitudini) radiorum & hzc difficultas cir- 
cumílat, cur in pillucido homogeneo radii lucis rubrz in eadem 
parie pellucidi, v. c. vitri m ME in qua, radio parumper 
. promoto tranfeunt violacei ? Majeresne particule tranfiturz 
majores pofcunt. pores? Qui fieri ergo poffet, ut per eosdem po- 
ros omnis generis colorati radii tranfeant? Cur non per majores 
poros etiam minores & copiofius tranfirent, quam per anguflio- 
res? Si ubique omnis geheris poros dari ERE diode. hy- 
.pothefin profers, vix ulla ratione flabiliendam, & nature she- 

| ris adveríam, qua nihil fubtilius dari in materiali mundo oftendi- 

ev oo mus ($45 1).- Ad phenomenon diverfze refra&ionis explican- 
s dum alia fuppetit ratio, cum indole lucis conjun£tior , de qua 
jam dicemus. 


co Qf Phy Toni) | Ttt $. 545- 


$14 PHYSICAE PART. I. SECT. 111. CAP. I. 


$ 545. 
€olore: di- Quia ether eft materia fübtiliffima, nec quidquam mate- 
verfa. perni- xize ea fubrilius dari evictum eft ($.452.); & lux in copiofis ejus 
eitate lucis vibrationibus habetur ($.4$6.): fequitur, colores, ut motus in 
nituntur. — luce obvios, zoz differre mifi vi lucis diffevente. Fi 75 illa autem, 
quaudo vàdius lucis eadem dire&ione incurrit , differre nequit, nii 
vebeneutia incuyfug , que ex permicitate illius effimatur. — Quo 
perniciores ieitur funt vibrationes ztheris, eo lux eft inrenfior 
fortiorque ; & quo minor eft pernicitas vibrationum «etheris, 
eo lux debet effe debilior. ]Jam per experimentorum fidem ($. 
442.) in luce fimplici nulla eft fortior luce rubra, cujus tanta 
eft vis, ut inter ceteros colores clariffime & longinquius appa- 
reat, immo ut diuturno adfpectu fatiger feu egre faciat oculis, 
& quadamtenus occcecare poflit, fi per horam integram aut plu- 
res adípectus intenfior continuetur. Ob majorem igitur perni- 
ciratem , lux rubra refractione minus a via priítina dimovetur, 
quam ulla alia. Minor idcirco eft rubri radii refractus angulus, 
quam ullius alterius fimplicis coloris ($.541.). De reliquis co- 
loribus lucis fimplicibus analogia ftatuere fic jubet, eorum per- 
niciratem tali modo decrefere, quo crefcit eorum angulus re- 
fractus. Eidem enim vi refiftenti, quae datur in aethere poris 
inclufo, plus cedere cogitur debilior quam fortior, uti in bilan- 
ce ab uncia minus attollitur femuncia, quam tres draching, & 
minus fufpenduntur trés drachmx, quam due. Mallem adhi- 


bere refractionem foni, fi illa in corporibus fonoris zeque explo- . 


rata effet, ac reflexionem ejus echo indubie docet. 


Cel. Mufchenbroekiur P.I. Libri Efai de Pbyfique $. n22. hc habet: 
On devient comme aveugle, lorsqu'on envifage une heur du- 
rant une piece d'Ecarlare dans un tems clair & fercin, — Perfon- 
ne ne fauroit con(iderer longrems de fuite dans un parterre une 
phinche remplie de renoncules rouges de Turquie, fans s 'expofer. à 
devenir comme aveugle. Mirum efle nequit, majorem vim oculis 

nocendi 


ERR 2 m NM A iE DER 


DE LVCEP ET €COLORIBAVs. $15 
." . mocendi, & planc occacend: dari im plezo foks fplezdore; eura- 
— . que deüus ocubm duo immcocnzcs, ant vehemeencer debui vicam 
iz amitW procíos. Hiumc inr crpOeEms ryrzcmécos rcícrumm, 
im famunis zccbris deremros, deim fehizo fois f2íe- 
* , duri dmm za cxpo&ros fuite, ur ocelas zwerure & damdere ncm 
mw palpebus vi dimus — Somum ex acre m agam per- 
" (000 APA REP MEAE £d skum zdhmc c£ &lencum 
(0 caia E A DR cum aque perumper 
.— fÉonors prícmcn audi quidem, nem vero humo zpus && De 
45 penna deer diecs coiccimm nir rift Do-éo— Phstam. $. 
! —c meTjfegM. o Sacracreim vurum bur eat, ena ceras cnadsorum 
| rubrorum mxacrc— O, $;4, wi:olaccorum—— C, $55; am vire 
Ea 1, 315. hzc 1. 303. — 


z * $ 3$4& 


Me. aanehex cR ERE APT S vi pho irc i. 


Te 


reniens gyro cenmifuco 
, Ee 6 reo voci (- 322-£:7). 
"Minimarn circ: polos effe debere luctamn aetheris vis ceneripece 
-2c cenmifuez cuiber rem recte zímend dubium eff? nequi; - 
dmque & vibranones ztheris, etum cometzrum omnium acho- 
^me in folem concurrente, ranz: pernie non ganóere, pez£er- 
"tim in remocoribus diflenis a fole, quamm per vorccem cen- 
verfucum, ubi is przvsler, visere deber. S wero & z:hens 
zquilbrium arendumws, brevior temen eff rxdbus fohs cca 
ppm em, quam 2 tropacis & pois der- 


Ttt a VANS: 


$16 ' PHYSICE PART. SECT. IIL CAP. L 


"^N 


vatus: ideoque & brevioris vibrationes celeriores effe debent, 
quam longioris, chordarum ritu. Accedit, quod. aflrictus ad 
füperficiem neceffarius eft ad lucem exciandam ($.454.), & 
is quoque ad Zonam torridam telluris & folis major effe & ver- 
fus tropicos eirculosque polares decrefcere deber, ut & propter- 
ea vibrationes etheris tellurem ambientis quoquoveríi quidem 


continuentur mifceanturque, infirmentur tamen in Zonis tem- 


peratis & frigidis & vel propterea & apud nos mixte fint variz- 
que pernicitatis, ob-collu£tanrem fimul vorticis terrefiris in ecli- 
ptica vim centripetam centrifugamque cum vortice folari.. Con- 
juo umaque ratio fuam circellis coloratis parit diametrum di- 
ftiidamque($.541.). Diurno tempore lucis candelerum faci- 
uaque in conclavibus perobícuris parem effe rationem fecile 
€oncederur, cum in exiguo fpatio. vis etheris inlüibira quidem 
fcd non penitus fublta exigua excitatione reviviftat. Quod no- 
&turno tempore itidem obtinere, cum vertici folari & ab altero 
hemifphario innater, fimiliter debilinro ac. interdiu in conclavi 
ebícurato: ( 


Notandum eft, duplicem dari debere caufam colorum in Tuce con: 
fuforum feu mixtorum, alteram in gyro folis, alieram in gyro 
telluris, & hujus potiflimum fuperficie quzrendam, licet & im 
atmofphara telluris, quedam lox. jam creetur per radiorum fo- 
larium refraftionem quotidie, quando 1$ gradibus & amplius. 
fub horizonte latet, item per alias apitationes in auroris boreis & 
fimilibus meteoris, in phznomenis elc&ricis. — Quibus & hoe 
addcre poffem ,. in fpiffis cenebris mihi velut leve fulgur apparee 
ze ,. quando repente caput dextrorfum Íiniftrorfumque. fle&to.. 
Qued, cum primum obfervarem, fulgur mentiebatur verum, do- 
ncc poftea fruftra exfpeGlans ad fencítram plura fulgura, caput 
zefle£tens. animadverterem, id.a capitis mei. motu fubito. oriri, 


& quoties. vellem repeti polls fad. debilius fubinde. 


$ 47 


——e. 


^DE LVGCGE ET COLORIBV&- 517 


$ s4T. 


" LJ 
. Falde luem debilitari vefrattem vel iude intelligitur, quie pubiliraio 

'exvns lux trawsmütti nequit a corpore pellucido quantumvis vaYo, lucis refva- 
ob materie proprie interlubentisque impenetr alilitaten €7 ob refra- d undz fi 
gam fepavatant quadamteus Jaltem ($.$2Y & $37), conf Lam- 
"Jertina* Photometría $.377 — got. 472. €? 483. inde cclüm vel 
. maxime füdum & ferenum ccéruleum apparet non album, rie ru- 
brum qudem; mare introfpicientibus fimaragdinum videtur, 
fzd mergi quo profundiusi in aquam deftendunr, eo minus fucis 

ipi experiuntur, ut candela indigeant atcenfà; ad res fübmerfàs 

i detegendas. . Quo denfius igitur ef? gellucidum medium, Cg 

2 PT ofundius , €o plas lucis veflcclit partim , partim intus gi for 
det & velut extinguit G- $172- Lux folis per vitrum cryftaili- 
num inihi parum, v. c. L VELLE debilitat apparuit in loco obfcura- 

to, plus tamen dum vitrum aict, quan dum fofamini introi- 
"fus applicabanur, iter plus per vitrum. airs album & craffius; 
.quam per minus craffum & albigius. Càndele luce per foramen 
 Ammifla in obícurum focum circiter im 4 pedum diftannz legere 
poni, quod remoto vitro fere ad.8 pedes, egecanr. Plurium 
"aliorum oculis & loneius diflans legebarur, & circirer 5 diminn| 

pa diffantia idem illud vitro claro interpofito: Sed. colorato vi 

tro interpofito mavis fübinde minuenda erat diftintia pro coloris 
varia pernicitate , denfitate,. & vitri conditione. . Illuftr. Bugerz 
.obfervatione conílat, 16. vira in. feneftris ufitata fibi impofita 
..91 lineas crafía ,. 2401 paxtibus minus lucis rransmififle quam ac- 
ceperant. . Inclufir. duas candelas equales. velur facernis, unico | 
tantum foramine cequali pra-ditis ; ; alteri vitra epu lucem re- 
fringentia,; quo facto oportuit alteram laternam :51 di(tentis 
feu fere fcdecies longius removere, ut iterum par lux habere- 
me. 151 dant quadrarum 2401 ; quod debilitationem hic fa- 
&am declarat ($. 5 13.). Experimento lunze & candele lux com- 
p 254 parübus diminuta fux per vitra apparuit, quam di£- 
quia NIE (0 feren- 


$18 PHYSICE PART. L-.SECT. ]1l. CAP. I. 


ferentiam dicit pendere a radiis lunze. parallelis, càndelee autem 
divergentibus. .Cum & vitri diverfa fit denfitas puritasque , non 
poterit idem in omnibus vitris evenire , cum vitra cryflallina 
albedini, viliora obícure viridi colori propiora fint. Preterea 
fi in tubo vel aftronomico duz tantum funt lentes, ob variam 
ramen refractionem 7 in focis diverfis radii colliguntur, ut vix- 
j wansmifforum oculum incurrat. 


Idem Bugerur refra&tionem in aqua marina experturus adhibuit tu- 
bum 6 pollices patentem, & 115 longum, utroque extremo vi- 
tro claufum, quorum debilitationem lucis prius ope facis & can- 
dele exploravit. "Tum replevit tubum aqua marina, qua lux facis 
tanto plus debilitara eft, ut par illi lux candele febacez 9 pedes 
diítantis, nunc per 16 pedes effer removenda. Fuit ergo debi- 
litatio per vitra — 9'— 8r, & fimul per aquam illam — 16* 
z66; itaque propemodum ut $5 ad i4, ftu i: 3i. 
Quia his ineft prior refraCtio, ea fubtrafta reftat 1: 2! fere. 
Plura hic defiderans, habet, in quo vires fuas paid Addi 
his meretur Bays FO in Zona torrida, effe refratio- 

nes eo minores, quo obfervator altius ftat fuper terra, adeo ut ibi 
$158. orgyJarum altitudo nullam relinqueret refractionem. V. 
Memoir. 1749. p. 7j- feqq. Acad, Scient. Parif. — 


/ 


In Lambertine Photometr. $. 474. reperitur tabula pro vitris pellu- 
cidioribus, quibus ipfe ufus eft, in quibus minor eft debilitatio 
lucis, ac in impellucidioribus Bougueri, cujus duobus vitris lux 
debilitatur in ratione 1: X, qus ipfi eft vix 1: HE Nempe an- 
gulo re&to incidens lux 2 10000 reperitur in vitris 5 lin. parif. 
eraff is, 


-] 


a vitris- 


DE LVCE ET COLORIBVS. $19 


A vitris.. reflexum.  refrattum. — amiffum. 
I. — 0, 0516 — 0, 8111 — O, 1373. 

2. — 0, 0856 — 0,6596 — 0, 2548. 

3: — 0; 1081 — 0, 5368 — 0, 3551. 

4. — 0, 1228 — 0, 4377 — O» 4495- 

8. — 0, 1467 — 0, 1945 — 0, 6588. 
16. — 0, 1524 — 0, 0387 — O, 8089. 
32. — 0, 1526 — o, co16 — o, 8458. 


. Porro pro aagulis a radiorum in unicum, & b in duo vitra fic in- 
cidentium, ut refracli effent paralleli, hanc deprehendit feriem 


$ 4T7T- fid. - 


a — 10? | 15?| 30? | 50? | 40? | 5o? | 6o? | 70? | 80? | 9o* 
b— 6| 9/112 |17 l2x 125 |28 129 1295130 


Hinc €. 483. infert, vitra, quibus eft ufüs tam impura fuiffe, ut lux 
in ipfis 51 linezs, feu vix dimidium digitum percurrendo ad ; re- 
digatur, & $ difpergantur. $. $09. fumit cum Newtono in 
lente pellucidiori claritatem imaginis per lentem effe 42 itaque 
j« diminutam per vitrum. — $. 5 18. in fua lente £ lucis inciden- 
tis fuiffe reflexam & particulis heterogeneis difperfam, clarita- 
tem vero imaginis totius lentis ad aperture relicte imaginem, ut 
60 ad 7, quz elt circiter 7 lucis dire&tz vel 3 reflexe & difper- 
fe $. 520. Sepofita hac diminurióne $. 555. offendit, clari- 
tatem in foco fpherz effe ad claritatem lentis plano convexe, & 
utrinque eque convexe, cxteris paribus, ut 16. 9. 36. pofita 
obje&i diflantia infinita, lentium & fphre eodem radio, eadem 

apertura, &c. — Que ad cameram obfcwram , laternam magi- 
cam, & microfcopium folare precipue applicari poffe monet $. 
$57. Inter plures folis in loco obfcuro imagines, primaria eft 
pone lentem, fecundaria per reflexionem ante illam. — Si obje- 
&um infinite diftat diflantia foci primaria à lenre pofita — f£, fc- 


cunda- 


Caufe ddii- 


liate lucir. gintt$ deberi tuin poris corporis vefiefentis, tuu inequali corporum 


ysepnexa. 


$20 PHYSICE PART. L SECT. III. CAP. I. 


cundarü X f. (6. 583). - Solis radio fumto — 4 6. & angue | 
ad [3 inter axem & marginem lenis — 10^. 23^, & s — il-—— 
luminatiode abfoluta, claritas imaginum -in foco" primario tota 
— 0,043351. 7. diminuta apparuit pene lentemut 0,02695. 7. 
1n fecundario. ante lentem. ut o, 01652. " ($. $87), hzc vero 
fedecies minor ills imago claritate ad illam fe habet ut 3 ad 4. 
($.588./244.). Si du: lentes infint tubo aftronomico & quidem 
tales, quarum objcdive: diflantia foci fit.6/ — 72^; ocularis 2^, | 
apcrrurz radius 2^^: imago foli in diflantia 24^ erit vna 
dla ior iu luce directa; iquam in hae per tubum refra&a;  & hiec 
vieles imajor' elarirage intaeinis feeundarke ($. 6r1.)'- In lente 
majore cauítica focus a. centrahatur per lentem fecundam omnes^ 
radios illius fidipienrem & magis condenfantemn in foco b, & 
erit claritásin b fere 5 illumiua wien abícluic, quein xitris itm 
Ocrücr pellucidis decrefcit 3 vel 2.4. 612. feq. 


Qo ale inn SS E INERAT ; 
Nunc & debilitattozem lucis a veflextone oriunda perfpici- 


C—————PEMCÓTTFSECSN T ORA, 


Jiperfictek , . quibus multi Jucis ebfor. Jeiwr. ^ Etenim corpora 
quantumvis. polita, ut fpecula vinea & metallica. in telefcopiis 
refle&tentibus nunquam tam clare fidera &c. xeprafentánt, quam. 
tele(copia dioptrica , qua cmwreroquin paris inter fe virtutis effe 
cenfenrur. . Qua in re experientiam propriam teftor, .omnium- 
que aftronomorum, qui utriusque generis tubos eequipollentes 
ARtgr Í& contulerunt. - Conflat. aurem intcr omnes , quantum 
ucis in lehtibus dioptricis partim réflectendo radios , parüm re- 
frncendo diffi ipetür & abforbeatur ($. 447)- Cuni ob focum 
majorem radiorum folarium. minus claritatis « appareat in tubo re- 
/flestente e fpeculo. quam. optinio S 'evidens eff, quo minus cor- 
pora funt polita, quo. füperficies falebrofior, quo magis i in co- 
lore a perfecta albedine deficiunt A. $41 Jun .eo minus lucis 
ila reflectere, eoque mgis lucem illáp(àm debilitari antequam in 
A | oculos. 


DE LVCE ET COLORIBVS. $21 


oculos pervenire poffit... Quinquies vel fexies plus ràdiorum di- 
fpergi fpeculo minus bene polito, A»tozur concedit, . quam re- 
fractione; alias; minus errare reflexionem refractione,| Accedit, 
quod, UR fidera intuemur , anagria. lucts debilitatio quoque fíat. im 
atpofphera fideris. lucentis ,. aut veccptam veflettentis 9^ vofringen- 
tiry ut im atinofpbera telluris zoffre, ià./ qua novimus lucem in- 
tercipi & difpergi vehementer per nubes, & vapores infenfiles 
atmofphere, ut necdum fàtis liquear, quantilla pars lucis fola- 
risin noftros oculos incurzat; preferzzm &» propter varzam ejus- 
der 67. aliorum aliorumque [iderum diflagtiam , que debilitatiouem 
quadrato diffamtie reciproce refpondestein parit. $. $13). 


- Celeberrimus Ze Buffon in Monumentir. Acad. Scienc, Parif. A. 747. 
p. 5. feq. in 40. — docet, lucem folis refle£tendo a fpeculis 
vitreis optimis, quz plus lucis reddunt, quam fpecula metalli- 
ca politilfima, perdere 4 pedum diflantia circiter dimidium vi- 
vaciatis; poflea autem propagaram per 300, pedes, vix fenfi- 
bile detrimentum pati. Lucem cerei vero multo plus perdere 
reflexione , quia ejus radii non paralleli incidunt in fpeculum, 
fed divergentes. Scilicet oportuit , ut duplicem lucem 
folis. reflexam conjungeret , quo fimplici dire&m fieret 
squalis. ^ Sed dire&a luce candele per foramen immiffa, 
obfcuriffima no&e in conclavi legere potuitlibrum, quando can- 
dela-ab ipfo 24 pedes aberat, ut vero eadem luce: a fpeculo re- 
flexa legere poffet eundem librum, oportuit, ut fpecnlum a can- 
dela non abeífet nifi r4I pedes, & liber a fpeculo tantum dimi- 
dio pede. Unde infert lucem candele directam fuiffe ad refle- 
PP IET ur 2A r9 976090 02$ 9] T9A P v4 2 8E LU RD 

teor tamen in mea repetitione hujus experimenti tanram mihi 

non apparuifle debilitarionem reflexionis, quod debilitati vifus 

mei tribuendum effe didici ex eo, quod alii triplo longius ea le- 

gere poterant, que ego ibi legere non poteram, fed per fpeculi 

reflexan; lucem non multo longius, nifi lux. fpeculi coar&taretur 


QFolfü Pbyf. Zom. £L.) Uuu ! obliqui- 


Ratío lucis 
reflex 
tranimi[fe 
jurini. 


$22 PHYSICIE PART. I. SECT. 11I. CAP. I. 


obliquitate fitus. Ob omiffam debilitationem reflexionis forfan 
3: 1. prodiret. Sed Lamberti experimentis Photometr. $. 679. 
eft lax reflexa ad abforptam, ut o, 5352: 0, 4648. Hinc in- 
fert, lucem reflexam vix effe dimidiam incidentis , & j fere ab 
hydrargyro abforberi, fi normaliter incidit; 3 fi incidit angulo 
45- ($.688. feq. ibid.). 

Precerea & coloris ratio habenda eft in debilitatione lucis reffexc. 
Nque enim omais lux refle&itur, dum fola viridis aut flava re- 
fle&itur;: & perparum illius refle&titur a corpore nigro. Hinc 
in polito corpore nigro v.c. pice, vitro, marmore, cornu, ima- 
£9 quidem ut in fpeculo apparet, fed debilis, ut fi vel folis 
fplendentis imago in eo adfpiciatur fi fine moleftia oculi eam non 
niti languidam ibi videas, quz in albido feared quafi oeccecat 
aut hebetat faltem. 


$ $49. 

Cel. S'ac. S'urini experimentis innotuit ratio [ucis a vitro te- 
qui transmijje £7 reflexe. Collocatis duobus cereis eequalibus & 
eque claris a chartaalba eque diftantibus, interpofito libro dimidi- 
am ejus partem prohibuit ab alterius luce colluftrari. Perfpici- 
ens alterutro oculo vitri puri ope in partem chartze utraque can- 
dela colluftratam, & prater illam extra vitrum, partem uno ran- 
tum cereo illuftrem, vidit radiis per vitrum recta ad perpendi- 
culum transmitfis priorem multo hac clariorem, ut circiter 165. 
lacis incidentis tantum fuperficie: prima reflexa videretur & ijs 
transmifle. Per duo hujusmodi vitra vel tria parallela nondum 
aut vix dimidia pars reflecti cernebatur. Obliquorum radiorum 
plures refle&ebanrur, ipfo tamen judice nondum pars dimidia, 
antequam angulus inclinationis circiter ultra 70 gradus contine- 


bat. Que excerpfit Optica Aajffuer. p.509. feq. 


Mallem cerei fuilfent ira inclufi, ut tantum equalem radior'ám par- 
rem immififfenr in charram. — Dum enim libere 2zrem undique 
illumi- 


DE LVCE ET COLORIDBVS. $23 


illuminarunt, is luce reflexa concurrit ad chartam libro opaca- 
tam plus quam dimidia tantum luce perfundendam, — Deinde vi- 
cinia quoque innui meruiflet, in qua id ita contigit, & explora- 
ri, quantum diftantia mutata in phnomeno muraffet, ut compa- 
rari cum Bugeri experimentis ($.446.) Juriniana potuiffent. 
- gurinur calculos pofiturus fumit, trium vitrorum fex fuperficies di- 
midiam lucis partem refle£tere , & totam lucem ftatuit — I., 
eam partem, quam prima fuperficies remittit x, & reperit x — 


: 6 6 

o (2 —1): 42 — 0, 1091— feres eet. Ubi. radiorum 
obliquorum dimidia pars remittitur, prima fuperficies ;5-, fe- 
cunda i55 c. refle&teret, quod opinatur futurum angulo incli- 
nationis 70 vel 80 gradus occupaturo. Quia per Opticam New- 
ton. A, IH. P. ILI. Pri. faperficies pellucidorum, quz plurimum 
lucis refringunt , plurimum quoque refle&unt , fumi tantisper 
poteft, effe copiam lucis reflexe uti vim refringentem. — Dum 
vis refringens vitri ad aquam eít, ut 1, 4450: o, 785, erit lux 
ab aqua reflexao: 0592, fere 0,06 lucis in aquam incurrentis; 
iraque lux ex aére in aquam cadens reflexa ad transmiffam, uti 
0, 06: 0,94. fcilicet in fuperficie aque. — Conf. not. ad $. 547. 
& Lamberti Pbotometria $. 467. feqq. 


$. 550. 

Mirum videtur, qui fieri poffit, ut lucem a multis corpo- Cur zraz;- 
ribus profectam f. reflexam per exiguum foramen aére aut vitro miffo lucir 
pellucidum in conclave obfcurum citra confufionem immiffam variorur, f- 
tam varia corpora depingere cernamus; vel ut per charte im- ar absque . 
pellucida foraminulum acicula formatum eo plures lateres tecti cozfufiose ? 
remotioris clare videamus, quo propius ilii oculus admove- 
tur. Nimirum vibrationes atheris nusquam fieri poffunt, nifi 
quoquoverfus continuentur ($. 467). | Quousque igitur radii 
lucis, a corporibus multis venientes , fàlva lege reflexionis & 
refractionis per foraminulum in oculum ita incurrere poffunt, - 

Uuu 2 eous- 


Refractio Có" 


$24 PHYSICU PART. L SECT. 1lL CAP. L 


eousque & imagines eorum in oculis delineantur ($.477.). Zv- 
termedie igitur "vibrationes in fovaminulo funt eedem , fufficiunt- 
que propagationi lucis, quousque ei mi] obfiat. ($. 483-).: 


Hugenius iud. dilucidavit Tr. de la Lumiere c. t. p.16. exemplo ela- 
fticorum globorum zqualium contiguorum ubique, quorum unus 
fi impellitur , motus intermediis quiefcentibus verfus omnes ex- 
iremos una propagatur. ldem quoque de vibrationibus ztheris 
valet ($. 48 5.), mediis quafi quiefcentibus, feu non nifi eadem 
vibratione affc&tis cato tiques 


$ 551. 


Radii lucis incidentes in fuperficiem vibbofz aut cave ro- 


reflexio im — vundltatis ," refle&tuntur fic, ut fi in rangentem illius loci planam 
fpharicir fu- faperficiem incidiffent ( Catoptr. $.19. 21 & 148), & conver- 


perficiebus 


quales. 


Uli fpecula 


imaginem 


exbileant. 


gentes tandem coéant in focum concave intra 49? & $9: dia- 
metri ejus partem ($. 206 €7 208. Catoptr-). Similiter qui re- 
fringuntur convergendo demum congregantur in focum co- 
lori convenientem (8. 45- Dioptr ), ea quidem lege, ut focus 
lentis vitrea: plano convex integra diametro , lentis : vero fpha- 
rice utrinque zqualiter convexee, dimidia diametro a lerite di- 
ftet ($. 166. feg. & 185. ibid-). Coggmentari € conden[ari utro- 
que cafa radios. lucis prope focum € im foco necjje y put Tre 
vurfus difpergi &7. diffundi. 


Plura de fuperficierum curvarum reflexione & refra&tione Jump 
ex Dioptricis , Caroprricisque difciplinis. Neque enim hujus 
loci eft alia tra&tare , quam quz in obfervandorum corperum 
explicatione ufum habent. ^ Neque nünc de telefcopiis, pole 
mofcopiis & microfcopiis fermo eft. 


$. ss. | 

Quia fpecula funt (uperficies leves , ortae vel per náturam, 

vel arte polita: f..factae ($. 3. Catoptr:), illa qua figuram vel plana 
funt, 


"BE LVCE LT COLORIBVS ^' $25 


funt, ad rectam lineam usquequaque 'conformatàs vel cur'va, 
à fuperficiei curvatura difcernenda. ^ Inter quac faciliora & prae- 
cipua funt fpherica, gibbofà & concava, item cylindrica; diffi- 
eiliora dàtem cóhica, elliptica ;- parábolica,, hyperbbiica.($. ; — 
12. ibid... Siffunt fpécula plana € convexa. imagipeni UPjeEL im 
eomctiy fu vidi veflexi 67 catbefí incuvfus 5! concazi quózue ibidem ut 
plurimum ($. 42. ibid.), preterquam ,. dum oculus fpeculo valde 
vicinus, & objectum ultra centrum ab eodem renioverur ($. 
233. ibid). 'Quod fi objé&um in foco eft collocitum, nequit 

in fpeculo videri ($23 4:Jtg Bhd con eco rums 
— Sicorpus lucens in foco fpéculi cavi popitur, radii reflexi inter fe funt 
(paralleli, lucemque ad infignem diflantiam projiciunt intenfio- 
rem ($. 22 t. feq. Element. )GatoptrQ :: infigni fapientia fol velut in 


"d 


: ,vaíla magnitudine folis ratione circitorum faorum elucere. 

$i [peculi fuperficies angulis fonfibilibus infiru&a sut polyedra 6»omodo ea- 

ef, quelibet angulis. inchufa fuperficies uan). éx bét: Siaginemg demvey pit ? 

ideoque tor effigies in eodem appárebunt, quor dantur anpulis fiplex zpoa- 

difcretze füpéificies, radios ret éxéipiéntes & ree&tentesin ocu- reat? — ^ 
lim, radios reflexos recipientem. Queelibet nempe fiperficies 
alia inclinatiorte recipit r&dios lucisa re eadem Vénientes eosque 
refle&ir Bliorfum, experientia fiftra?snre j'inclinationi parallelos.' 
Sic & pellucida! polyedra radios párellelos incidentes poft refra- 
&ioném parallelos transmittufit: emittuntque. (& 25$. 027. Di 
^. y: "Quaré^fi oculis ibi eft, ubt radii paralleli decuffantur, 
quot fimt Kedras, toties ibi apparebit idbin objectum ($. 256. 

fgg. Dioptr)). 'aibogra: oou dab Au : 
' Uuu j $i 


$26 PHYSICA PART, L.SECT. lll. CAP. Ll 


Si margo fpeculi ita eft politus, ut fpeculum perparum eminente li- 
nea vel hedra includat, oculus eo collocatus ,..ubi radii a fpe- 
culo & margine ad oculum repereuffi fs invicem | interfecant, 

- duplex, ubi tribus hedris, triplex apparebit. Quo plurium hedra., 
rum radii ibiin oculum conveniunt, eo plures quoque orientur 
in oculo ejusdem rei imagines. Si vero eandem rem adípicias. 
per vitrum polyedrum regulare, ea mulriplicata cernetur pro 
numero hedrarum, quarum radii feparati in oculos incurrunt. 
Quare eadem res eo fepius multiplicata videtur, fi utrinque vi- 
trum difformiter polyedrum eft, per quod adfípicirur. — Utor 
uniformi polyedro , quod utrinque 24. hedras oftendit , nec 
tamen caput acicule 49? , fed vix ter octies oculis informat. 


$ 554 
Men[urari Ad. ineundam lucis menfaram quandam. duplex via 'apperi- 
lux pote — ama €? calcanda videtur; altera. genetica f. [yntbetica , altera vero 
[jmibetice ? apalytica.  Poteft enim pro lubitu condenfari f. componi, &fe- 
analytic. — gregari, diffundi & dividi ($. 115 & 551.). Priori cafü com- 
parari notior cum ignotiori & menfürari poteft fynthetice; po- 
fteriori, analytice. Duplex igitur photometria dari poteft. 


$ 555 " 
Syntbite Photometria genetica mititur lucis procreatiome €? com- 
ex 1er [pe 52 denfatione. arbitraria: Si enim lucem procreare, fi augere 
,atione de"- pro lubitu. valemus ,  poffumus. quoque lucem quandam, 
fitatis. notam pro. menfura adhibere, &. ad eam exigere lucem 
aliam ignotiorem , ut ejus ad notiorem ratio nobis innortefcat.. 
Sed quis dubitat, nos lucem procreare pofle variis modis 
($.455.), cum id nemini fit ignotum ? Quis dubitet, 
unam lucem non impedire alteram ($.99. Optic.) , cum ex came- 
ra tenebroíà per exiguum foraminulum in cclum ftellatum lon- 
ge lateque innumera ftelle profípici poílint ($. $50 €? 98. ig. 
Optic). Sic nec una candela lucens impedit alteram, fed potius, 


DE LVCE.ET COLORISVS, ; $27 


 dfisquales & ejusdem claritatis (nt. candele, in equali diftantia 
ab eodem objecto , multiplicant pro numero fuo ejus illuminati- 
onem claritatemque (S. 1o1. Optic.), ut fi una dat fimplam , duce 
dent duplam... tres iriplam illuminato. claritatem | h. e... denfita- 
tatem radiorum ($. 5 12.) &c. -. Sic & corpus claritatem habet eo 
majorem, quo denfiras ea major, v.c. epiftola fcriprà eo me- 
lius difcerni & legi poteft, quo propius candela admovetur & 

quidem reciproce ut quadratum diftantize. ($. 104. Optic). Ce- 
téris igitur paribus corpus in tripla diftantia fimplam, in. dupla 
quadruplim, in fimpla noncuplam habebit chritatem ab eadem 
illuminantecandela. Denique quia anguli incurfus & recurfus 
radiorum funt aequales ($. 507.), & denfitas radiorum aflimatur 
ex eorum numero per fpatium , in quod incidunt, divifo ($. 
I15.): illuminatio normalis ad obliquam eft, ut finus totus ad 
finum anguli incidenti& ,' ideoque eo minor, quo minor eft 
hic angulus. ($.82. Optic). Iderma quippe radiorum numerus 
difperfus per eo majus fpatium eft dividendus, quo minori an- 
gulo incidunt radii. 


Noti funt vulgo noflro varii modi lucem in tenebris procreandi, 
alii quoque eruditis, lta vulgus collidendo filicem cum chaly- 
be fcintillas elicit, usque incendit linteamina & fchidia planule 
lignea extin&a poft flamme ceffationem , item fungum ignia- 
rium,. omnemque alium fomitem, & pulverem pyrium. — Tor 
natores affiitu ligni admodum fici, naute , aliique affridtu 
funium ad lignum, quando v. c. naves a naupegis e navalibus 
fulturis in aquam. decurrentes funibus circa poftes du&tis inhi- 
bentur in impetu fuo, lucem & flammam exciant. — Sic & pyri- 
tes, ferramenta, folee equorum ferrez ad lapides in curfu appul- 
fz collifione - fcintillas eliciunt. Eruditi vera. ele&ricis experi- 
menus, phosphorisque variis, mixris quoque oleis quibusdam 
lucem & flammam g:nerant, ac malleando ferrum igniri cura- 
runt Pluribus facibus & candelis, itemque magnis facibus, 

lampa- 


Item fynthe- 
fi ref a- 
&ionir €£ 


reflexionir. 


528 


PHYSICIE PART. L, SECT. IIt;! CAP, I. 


lampadibus: & candelis-lucem -lammamque augent & conden- 
fant, uii in furnis piftorum aliorumque, in fornácibus, & in- 
cendis idem fieri compertum habetur. ^ Jam páres cerei pari 
claritate & vicinia parem. formant lucem: igitur pro eorum nu- 
mero illuminati corporis lux: multiplicatur ,/ & quotupla fit-dux 


» major ratione minoris vel fi imple innotefcit." Huic ferc par in- 


crementum lucis obünetur ,. fi ejusdem; candele lux fpeeulis 
equali di(tantia gaudentibus 'a candela; reflexa: in idem. corpus 
congregetur; nec non, fi plures ille mom in unam facem redi- 
gantur. Deinde experientia docet, & optica demon(ílratio, lu- 
cem auceri & minui inverfa diftantie quadratornm ratione, & 
deprehenditur lux totuplo clarior aut debilior, quotuplum eft 
reciproce diflantie quadratum, v. c. duplo propior, quadruplo 
clarior, & per quatuor aliis E priori dicantia collocatis; du- 
plo autem remotior tantum I prioris claritatis retiner. — Si lux 
folis normaliter incurrit in lanum quadrátum per tale foramen 
in conclavi obfeurato,. eadem: angulo 30? obliquitate incurrens 
duplo majus quadratum illuminabit, ubi claritas ejus erit dimidio 
minor. Sic & luce candele, & ut . globi fimilia experimur. 
Übicunque igitur ccrta nobis ratio condénface facis; ibi & : ejus 
menfuratio liquet. 


MIS 7 AMPIA CE un 
Sz quo alio todo: ratio. condenfztee lucis intelWini-potef?, eo- 


dem quoque ejus menfura iniri poterit Eft'enim par-tunevatio, 

acin cafibus $. $$$. itàáque & phótormetria parirer füccedet. Jam 
vitris cauílicis radii fic refrinsuntur ; ut convergant in focum 
(S: $542» & menfürari poteft, in quacunque velis diftantia in- 
ter vitrum & focum, fpatium, in quo condenfàti fünt conver- 
gendo radii refra&ti. ^ Ergo ràdiorum refiactorum convergen- 
tium fparia comparari, & lucis cláritas in. illis. menfurari poteft, 


"fpatio notióri pro menfüra affümtó: Quia: & fpeculis eaufticis 


ope feHouroms radii convergunt tandem in focum ($. $54.) & 


(209. 


P: 


DE LVCE ET COLORIBVS. | $29 


209. Cutoptr.).. Poteft ipitur & ibi menfürari fpatium , e quo 

veniunt, :G ir quod congregari funt. Idcirco & claritatem i in illis 

commetiri licet nora lege, fcilicet effe eam in eodem fpeculo & 

vitro caultico reciproce uti quadrata fpatiorum , itaque claritatem : 
tanto effe majorem , quanto fpatium eft minus , in quod (unt 

condenfüti radii reflexi vel refradti ($. 104. Optic) ($. 209. Ca- 

toptr.) & (S. 189. Dioptr.). 


In hac dimenfione lucis: merrisiffe oportet debilituonis lucis per 
refra&tionem:«& reflexionem ($. 544.)e4.), quapropter ea non 
eít lucis incidentis-in. vitra & fpecula cauftica, fed tantum lucis 
refrackhe jam & reflexe. — Si tamen diminutionis utriusque ratio 
comperta habetwr, poteft & hujus dimenfionis ratio ad illam 
faliem hypothetice ddhibed , fcilicet fi non major eft debilitatio- 
nis ratio ca, quz aflumta vel utcunque explorata eft. 


$ 557 ; 
Quia lux ope refractionis refolvi poteft in radios fimpli- Luci; 2:75. 

"cioris narura coloratos: colorate etia; lucis ratio tum ad fé Znvi- vate menfu- 
cem in conden(atione utraque ($. $55 & $56.), tum ad lucem , atio, 
"compofita ante refractionem , tum poft eam rurfus vitro caufti- 

co colle&am, fübrracta debilitatione per utramque aur alteru- 

- tram refractionem, exj/orari mezfuvarique poffet. — Diveríà enim 

refra&io & reflexio hic quafi facem prefere, de feptima circiter. 

lucis parte in colorata obtinente, haud negle&to tamen parvo di-. 

fcrimine,. quod ibi obfervatum E ($.541 T Facile collectu eft, 

duos equales coloris rubri circellos in idem fpatium conjun&os, 

duplam, tres tripam claritatem effe daturos. Quod & de ce- 

teris radiis coloratis utiliter exploraretur, ut varii colorum gra- 

. dus clarius innotefcerent. 


Exfpe&ant hujusmodi experimenta otium, animum &. peritiam, 
Newtoni veftiziis intendi. — Que ee viam patefacerent pe 


(Folf Pb cT Tom.1. ) Xxx nitiug 


$30 PHYSIC/E PART. I. SECT. III. CAP. I. 


Gradur mix- 
tura lucis 


€7 wnbre 


metiendi. 


nitius introfpiciendi naturam lucis, & menfuram ejus traCtabi- 
lem indagandi. Sunt enim colores dudum in hominum, pi&to.. 
rum inprimis & tinforum , ufu, quos tra&are, variare & 
componere didicerunt, quos & ta&u ceci nati aut. fa&i difcer- 
nere quodammodo. didicerunt. — Necdum nifi ta£tus vices vifus 
(deficientis) fubire quadamrenus confuevit, fed ab ejus confu- 
fione parum fperare licet. — Quia tamen colores corumque varii 
gradus facilius utique internofcuntur, quam gradus lucis, & co- 
lores non funt ni(i gradus lucis; a colorum intimiori fcrutinio 
haud vanum photometriz fubfidium petendum videtur, acceden- 
te neceffario acumine, ingenio & inveniendi habitu. —"lentabi- 
mus nonnulla deinceps. 


$. 558. 


Quatenus, umbra in noffra eff. poteffate , aut. €? naturaliter 
luci in crepufculis , nubibus ncbulisque admifcetur , catemus €7 um- 
bre temperamento luci. adbibito gradus lucis inferiores vel umbra 
caliginis €9 tenebrarum ad menfuram revocari po[Je videntur... Co- 
haerent enim umbra ac penumbra cum luce, uti frigus cum ca- 
lore($.506& $10./e7.). Naturaliter quoque penumbre pari- 
ter ($. 511.) ac umbrae lux immifcetur (S. $15.), & qo plus lu- 
cis umbra admifcetur, eo illa fimilior fit penumbra ($.e02.), & 
quo plus umbra luci immifterur, eo hac redditur debilior ($. 
$16.. . Quare cum varii dentur gradus umbra lucem debili- 
tantes (S. $14.), variaque magnitudo & intenfitas ($. 5 12.): qua- 
tenus noti gradus lucis & umbrz, ut in diluculis e gradibus folis 
infra horizontem, inter ff committuntur, & mifcentur, eate- 
nus eorum ratio explorata habebitur. Imitamur tunc mixturam 
aque calidae & frigide, & e perfpectis utriusque gradibus mix- 
turg rite facte eradum previdemus experimenroque compro- 
bamus. 

Umbram obtinere pro lubitu poffumus, corpora opaca luci oppo- 
nendo, & caliginem vaporibus & fumo produ&tis, & tenebras, 
undi-- 


DP POPPESAL 


DE LVCE ET. COLORIBVS, 551 


undique luci aditum. przcludendo in conclave, .le&icam, ciftu- 
lamve. .Si in tenebras obfcurati conclavis. intromittitur radius 
* . Jucis folis, lune vel candele, illi tenebre undique cireimftantes 
admifcentur eo magis, quo longius in illis progreditur. Quo 
remotior erit intromiflus radius a candela, quo minus forami- 
nulum, per quod intromittitur, eo debilior radius fiet in tenebris 
aut caligine, & eo facilius debilitas ejus lucis menfurari poterit. 
Umbram parem cumulando & condenfando gradus ejus majores, 
auferendo ex conjun&tis umbris cliam poft aliam minores intue- 
- mur & comparare vel commetiri valemus. . 


$. 559. 

Nihil vero ad pbotometriam aptius foret, quam fi numerus Que optima 
vibratiomum ctberis [altem im umico gradu explorari liquido. poffet. foyer photo- 
Neque enim quidquam aliud eft lux, quam copia vifibilis vibra- 54:77. 
tionum zetheris ($. 456.), uti fonus tonusque frequentia audibi- 
lis vibrationum aéris. Quamobrem uti tonorum diverfitas e 
diverfo vibrationum numero pendet, & progreffio dupla in- 
tervalla actava (difcretu facillima), quae autem inter duplam 
interjacent feptem intermedia clara tonorum intervalla compre- 
hendunt, rurfus fuis octavis difterminara: ita inter album & ni- 
grum, tanquam omnium prafentiam &abfentiam, feptem inter- 

Jacent colores fuis proprietatibus, h.e. obviis vifüi etheris vi- 
"brationum numeris diverfis, diftinguendi & facillimi difcretu, 
fuis pariter progreffionibus duplis gaudentes, cum ruber & vio- 
laceus feu purpureus color tam vicini & affines fibi velut fint, ut 
feptima octavis tonorum differentiae.  Infignis illa inter feptem 
tonos & colores convenientia a Newtono & in intervallis ob- 
fervata ($. 541.), irem gradus eorundem tonorum colorumque 
füperiorum & inferiorum, manu quafi nos ducunt ad palpan- 
dam interiorem quoque vibrationum fimilitudinem , qua femel 
ratione perniciratis expedita, haud difficilis erit ad reliqua difcri- 
mina progreffus.  Adjungitur nempe tonis varia corporum fo- 

Xxx 2 norum 


dnalytica: 


* 


$32 PHYSICAE PART. L'SECT. IIL CAP. b 


norum conditio, e qua tibiarum COMM buccinarum, linieram, 
lyrarum, fidium; clavichordiorum;, harparum, cithararumy teftu- 
dinum. variarum , organorum . pneumaticorum ,- fiftülarum pa- 
ftoritiarum , fclopetorum, tympanorum, tormentorum, mor- 
tariorum , tonitruum , fragorum , fibilorum , vocum: ftrepi- 
tuumque difcrimina nafcuntur. Sic & colorum a corporibus co- 
loratis dif:rimina accefforia oriuntur, uti in floribus, foliis, pi- 
lis, plumis, fotfilibus cet. comparent. 


Dari in iisdent coloribus difcrimina, uti in iisdem tonis progreffio- 
mis duple, vulgo o&avis, facile concedetur, fi per exempla 
irelubet, & obvia oculis. animadvertere intervalla. — Ruber v. c. 
color: per prifma modo apparet, qualis.eft aurorz modo fangvi- 
neus, modo rofeus, modo coccincus, modo carminus, medo 
regius, modo einnabarinus, modo cupreus &c. Sic & in cz- 
teris coloribus dantur progreffiones ad fublimiores floridioresve 
in eodem genere, & faruritate profundiores, uti cinnabarinus - 
in genere rubedinis fummo, profunde purpureus imo fere loco 
flare videtur. —Profeffori Clar. Getringenfium | Mayero placuit 
duodecim gradus rubediri dare, cinnabari porn minio rer- 


tum ab eo r?, laccz forentinz o&cavum r$. czr. in fuo j pe 
aulo colorup: metiendorunz.. 


Mr  *no3d 


"Apalytica: Plotomstria: lucem. uunc, dividit, uunc. vefoloit. 


photometris Divifio fit in partes luci homogeneas , feu eque confufas;. refo- 


duplex; 


lutio in partes vel notas. a fe invicem differentes, h.e. in colores 
fimplices & hi rurfus in numerum vibrationum intra hora fe- 
cundum. —Divifio non rigorofe hic capitur pro ea tantum, qua 
fit in partes aequales f. aliquors, fed & pro diftributione in par- 
tts quoque aliquantas, quae & fübtractio dicitur. | Ubi lux com- 
pofita eff e partibus aliquotis , ibi & in illas refolvenda. eít, 
Quatenus vero conflat e partibus aliquanris , eatenus in. illas 

diri- 


D 


DE LVCE ET €OLORIDVS. $35 


- dirimenm ruríüs eft, cum illius quoque vibrationes Lege cope. 


wine progreffonis. nituntur. 


c 


$. s6r. 


. Quoniam differentia colorum fimplicium rion eft eequalis, Colorum 4i 
fed potius tonorum inter octavos difparitatem imitatur, fi New- Jparitas vi- 
tonus recte obfervavit diflantiam eorum (s. $41.): non viderur Prationum 
illa tis apta menfurationi lucis, utpote in qua partes amamus wom cficir 
zquales. Enimvero menfuris trs "5 gom tantum partes equales, menfuyatio- 
Jed && per illamz particulas partes inequalos deteginus , itague im ni. 
minoribus obtinetur particulis, quae in majoribus haberi non po- 
terat, diffimia comparatio. Uti toni fonique omnes tandem ad 
vibradidties acris ifochronas f eequales fere revocantur, ita colores 


omnes quoque ad atheris vibrationes ifochronas, aut multiplas 


inrer fe redibunr, ut quilibet fimplex color fere X lucis veti- 


'peat, faltem minus quam a. Condenfando per vitra cauftica za- 


dii colorati intenfiores , .& poft focum difpergendo rriores vet 
diluriores reddi & ad calculum revocari poflunt... Quid? quod 
detecta diverfitas pernicitatis vibrationum in tonis coloribusque 
inultum lucis in colorum doétrina & dimenfione accendet. — Vi- 
tris coloratis impofitis deprehendi fic fatis tonorum intervallis re- 
fpondere debilirarionem lucis candele in legendo libro diverfis a 
candela intervaliis. 


"Tribui folet oCtavis tonoram  diftin&lionibus ratio 1 zz, quinte 3: 
ios quarte 4: j, tertie majori 5: .4, minor 6: 5. fextc 
majori $: 3, minori 8: $, feptime mejor rg: 8, mi 
nori 9: 5, quinte fpurie 64: 45, fecundz majori 9: 8, miuo- 

ii 10:9. ln quibus non omuia fatis accurata effe, docet re- 
du&io ad communem denominatorem 350; e cujus partibus ce- 
derent fecunde minori 200, majori 2021, (que differenua 

. gereeptibili minor eft) terti» minori 216, majori 255, quar: 
LIS majori 256, quinte 270, fate minori 288, me 
Xxx gj jor 


534 


PHYSICJE PART. L SECT. III, CAP. I. 


jori 300, feptime minori 324, majori 3371. O&ava inferior 
haberet 180, fuperior 270 ejusmodi paries... Sed quantum 
experientis mee in muficis obvium eít, puto 12 vel 15 porius 
partes circiter auribus demum difcerni, itaque hic effet fere or- 
do ufitatorum hemitoniorum (omiffis exiguis differentiis): 180. 


195. 2IO. 225. 240. 255. 210. 285. 300. 315. 330. 345. 


360. Eulero, infigni mathematico , vifum eft minimo fo- 
no audibili 30 affignare vibrationes, & fummo 75 2o. Quas cum 
in 8 octavas difpefcuit, cuilibet oCtavz effent 360 vibrationes, 
eo fere ordine procedentes: o. 30. 60. 90. 120. 150. 180. 
210. 240. 270. 300. 330. 360. Quia tono a affignat 392. 
vibrationes intra fecundum, vel lentiorem arterie pulfum, pro 
eo fumi poteft 390, & fic 360 fonarentg, 300 vero £. 150. 
c.&c. In genere mufico ufitatiffimo ponit intervallum c — cis — 
384:409; cis —d— 432;:dis— 450; e—480; £ — 512; 
fis —540;g —576;gi$—600;:3— 640; b— 675; h—710; 
c — 768. Sed de tonorum differenuis inter fe tranfigant aut 
varient Mufici, ut lubet. Nobis fufficit, eos confenrire qua fonos 


omnes, eos non nifi in vibrationibus aéris ponendos effe, Si . 


ponimus eum Eulero fummam foni pernicitatem 7 5 20. vibrati- 
ones intra pulfum arterie edere, querendum erit, quot vibra- 
tiones ether interea edat? Eo quod in a?re quoque ztlier datur, 
adris- vibrationes aut efficiens aut adjuvans quantum fert inertia 
a&ris: haud videtur veri diffimile per legem continuitatis, ubi 
definunt acris vibrationes auribus obvii effe, feu ubi evane- 
fcunt, ibi haud longe abeífe primordia lucis tamerfi debilisfi- 
m: ut radioli ele&tricitatis, aut ligni putridi, cicindele , cct. 
Forfitan igitur 8 vel ro millia vibrationum ztheris auribus anim- 
adverti nequeunt, oculis jam poffunt, ut earum agnitio in 
creatoris laudes detur. — Si 30 vibrationes aéris unico arterie 
pulfu pera&z demum audiuntur (faltem ab iis, qui acuto admo- 
dum auditu non pollent), mirum non effet, 5000 ztheriarum 
vibrationum teneriori tantum , non heberiori vifui obvia faris 


'effe, 


00e cay Ae -ENER. UM u2cuLpP—————————— 


DE LVCE ET COLORIBVS. 535 


effe. In fluidis aqua 850 velfere millies gravior & immobilior eft 
acre; inde ether toties f. millies fere acris fluiditatem mobilita- 
temque in minimo gradu fuperare non abs re videatur. 


] $. $62. 


Tam diverfa datur oculorum vis , ut aliis tegebre f cvepu- Diverfa ocu- 
Jeulum fufficiat ad clarifmam viftouem , alis. bominibus praefertim lorum acier 
plerisque uon uifi lux diurua, aut ea uom sulto minor. candelarum bie notanda. 
cet. Docet hoc experiendi fides, haud in dubium vocanda. 

A quonam ignorantur feles, mures, olives, vefpertiliones, no- 
&uz, caprimulgi C nycticoraces, talpe, cecilig, & ali beftize 
terreítres & füb terra ac in aquis degentes, exigua lucula clare 
videntes? Cui ignoti funt inter homines infantes in lucera editi 
velut cceci catuli, & adulti demum vifu donati lucis impatientes ? 
fomnambuli & noctambulones , Hemeralopes , nyctalopes & 
noctu acute videntes felium inflar? Referre huc etiam liceret 
longinqua acute cernentes, lynces, aquilas & homines lynceos, 
presbytas quosdam, quiz lux a lucentibus corporibus profecta 
debilitatur in ratione reciproca quadratorum diftantize ab oculis 
($.555-). Taceo illos, quorum acies oculorum fenectute aut 
alio modo debilitata fic eft, ut caliget. — In menfüranda igitur 
luce attendenda quoque eft ea lux, qua a plerisque luci contra- 
ria, & tenebrarum loco habenda cenfetur. | Neque de his alirer 
flatuendum videtur, quam de calore & frigore, quorum fen- 
fus aliis acutior eft, alis vero heberior pro diverfa vite confue- 
tudine, organorum conformatione , teneritate, affectioneque an- 
recedente interna aut externa, immo & iisdem dio tempore ftatu- 
ve. Aut fi ad auditum refpicere fatius ducimus, ob vibrationes 
aéris, etheris fimiles, alia eft aliaque auditus fübtilitas hebetu- 
dove aliis aut iisdem diverfo tempore vel ftatu, ut multo facilius 
vocum, fonorum tonorumque difcrimina & aberrationes ab iis- 
dem obfervent, quam aliad hac inepti, aut imperiti tantum. 

Gradus 


/ 


$36 PHYStCE PART. L SECT. 1L. CAP. I. 


Gradus lucis ab hominibus non difcernendi aliarum animan- 
fium oculis refervari erunt cqueac foni tales. - a 


Nonnulli *omines noGu viderunt deseri: que lera ififlar fclium E 
aliarumque beítiarnm 'no&tu videatium & venantium predam — . 
fuam. Talem Virum Guil. Briggr vidit, qui no&turno tempo- 

re tam eccus fuit, ut nec candelam nec ignem cerneret, qure —— — 
vera fuit ny&alopia. Vid. Philof. Tranfact. No. 125. p.5y9. - Alii | 
ny&alopiam s his tribuunt, qui tantum no&u vident, utijam — | 
exponerur. Virgo MEET. is media node claufis omnibus fene- : 
ftris non io vidir.ac plerique homines ipfo meridie. Boyle ; 
celeberrimus in Dif. e caufir final. refert, nobilem, carceri te- 
ebricofiffimo inclufum, incepifíe fenfim le&um, dio glires & 
ywicas panis difceraere. ^ Mulier in Angl fiécifa carne," qua 
oculi claufi erant, adulta lucis primo adfpe&tu fere exanimata eff, 

tefte Boyleo de coleribur. | Alius oculum habuit lefum' ab infultu 
chorde ehelys , qui inflammatione oborta bene vidit legitque 
oculo egro, fed candelam & folem lucentem ferre non potuit. - 
Oculus igitur eger debili nolis luce fenfibili fatis modo afficie- 
batur. Gratia Dennys A. 1692. poft ufum aquarum Epfomen- 
fium menfe Auguítlo in eum delapfa eft hemeralopie ftatum, 
ut non nifi no&urno tempore perfeéle videret, usque in fequen- 
tem Januarium , quo extraordinario menftruorum fluxu emifit - 
hemeralopiam & occccat a rurfus eft prorfus, ut antea. &c.. Vid. 
Tranfacl. pbilof. No. f. p.iy$. Conf. puella no&u videns in 
Ephemerid. nat. curio. Decad. III. 40. V. €? VI. ebf.2. & Porter- 
field Vol. L1. de oculis p.16o. feqq. 


$. 563 3 
Delilitatio Radii lucis diretli divergentes debilitantur in vatiome. diffan- 
lucis vefle-.— tiarum duplicata inverfa ($.555.)5 reffexi im quadruplicata. |. Ex- 
x« traditur. ploravit hoc Cel. Ce///ur, fic pofira candela, ut in diftantia A diftin- 
&te literas in libro legeret. Quo facto reeeffit in diftantiam 2 A, 
& legere 


m 


DE LVCE ET COLORIBVS. $37 


&legere nihil potuir,: nifi candela fedecies propior libro ponere- 
rur. !n diílantia 3 A, candela 81 propior fieri debuit ut iterum 
legere poffer. Mec debilituti oculorum idem non licuit; aliis ta- 
men oculorum vigore: gaudentibus idem prafente me fuccellit. 
Eft vero 1: 2. diftantia oculi, 1: 16 diftantia candele, & 2: 16 
-2:2* ldem apparet in 3: 81 — 3: 5*. 


Confentiunt cum his, qux ad $. 548. adnotavimus de lucis refle- 

.. Xe debiliratione per Buffonii experimenta. — Luce directa legit 4e 

" Buffon in diftantia 24 pedum, quorum PA erat. 576; 

^. fed diítantia a fpeculo ad candelam 1 5 pedum — 27- Hiec 

vero lux a fpeculo reflexa multo major effe debuit: Ca, quz a ru- 

di & impolito corpore refleftitur.' Ceterum facile repetetur hoc 

experimentum a. quocunque fefe conviéturo, nec omittenda eft 
debilitatio reflexionis. 


$. 564. 

Quia lux à fcabra fuüperficie reflexa tantum decrefcit in ca- Quando de- 

ritate (ua, quantum oftendimus $.563 , qmirum non eft, tale cor- [mat videri? 
pus. ox amplius videri ,. quando fexies anillies smajor eff ejus dzffan- 
tia, quam. ameter. Exenim. tum angulus ViHoniS quo in ocu- 
lo apparere deber, minor fit 30^, & pauci funt, qui 40^, vel - 
corpus 5 156 diametris füis remotum ab oculo clare vident. V. 
Optic. Kafineri p.29. — 'Tunc nempe diameter iconis in oculo 
non nifi z.z linez foret; quale circiter apparet junioris feu inci- 
pientis primas texere telas, flum arenez , in ea , qua di- 
fcerni poteft diftanria dimidii (unius circiter pedis, & ultra pro 
acie vifus. 


666. 6 
Quz fiapplicamus ad lunam, ————- 2 forent X 998, & apparente 
20 
luna — 32^, prodirent in fao 6 3936. Que per partes li- 


D 6 6 : 
nec divifa darent T — 98' — $^, fed quia luna pedalis, 


UPVolf Pbyf. Tom. I.) Yyy vel 


Regula. «- 


$38 PHYSICAE PART. L. SECT. IIL- CAP. I. 


vel 1 2 in diametro spparers forfitan 1 3 forent ;£.."", Sic enim 
666. 60 

am —— — 3074, que tricies & bis fumta faciunt 98 368. 

Inde linee prodeunt 148 — 12$. ^ Ergo loco 20^ famenda 
erunt fere 1 31^, quia 1 4^ tantum 1 11^ minutis negle£tis exhi- 
bent. Manic e clie difcerneretur luna, fi 5 5^ longius, quam 
nunc, ab ea recederet. Jam fi lune diameter eft. 47 1: milliarium 
german. & maxima lunz minimaque a terra diflantia differt o&to 
radiis terre(lribus — 6880 milliaribus, vel 4^ & 8" — 248^4. 
fequitur, 28 circiter milliaria diftantiz dare in dimenfione dia- 


metri D) r. 
$. .565. 


Dividitur decrefeitque lux dire&fa in ratione duplicata diflantie 


qualitate lu- adaucke invevfa, €7 veflexa im. quadruplicata ($.$63.). | Sed ocu- 


cem — efüi- 
mandi. 


Jus luceu nog velis affinuare potefl , quam àm vatiome qualitatis 
ciiin luce notiore.. 'Tunc enim certum nobis eft, lucem efTe a- 
qualem, quum vel in vicinia juxta fe conftitutam vel fimiliter fpe- 
&atam, equalis effe claritatis in iisdem oculi deterrninationibus 
obfíervamus ex eo, quod eadem in ipfà eque bene difcernere & 
legere poffumus.  Quendo enim enim oculi eodem modo funt 
confliruti, & vifibile ad illos eodem modo fe habet, tum & imago 
in oculo, & ejus vifionis idea eadem effe debet (3.122. Pfchal. 
Tati0z.). 


Hoc utitur principio Clariff. Lambertus $. 25. p. t4. Photometria fcri- 
bens: fiin Photometria quidquam valer axioma: hoc certe erit, 
cui cetera. füperftruemus, eandem fore vifionem, quoties idem 
oculos eodem modo adficiatur. | Ut idem fit oculus $. 24. requi- 
rit, ut idem fimul fit locus & tempus, eadem lucis clariras & 
magnitudo, a quibus eadem pendet pupille apertura, nec nifi 
de zqualitate claritatis queratur. ^ Ut fimiliter adficiatur, opus 
e(* obje&torum, que intuetur eadem magnitudine, diflantia, cla- 
ritate & pofitione, Si inequalis tunc. obfervetur claritas, con- 

cluden- 


DE. LVCE ET. COLORIBVS. 539 


cludendum erit, aut non effe eundem oculum, aut fi idem eft, 
eum aliter ab obje&o eodem affici. Quod cavebitur ratione fitus, 
magnitudinis & diftlantie, ut fola reflet, que differre poflit cla- 
ritas. Qus quomodo mutata diítantia exploretur, e przmiflis 
liquet. Difficilius tamen erit hac de re myopum judicium, 

quam presbytarum , hebetiorum quam acutiorum oculorum, 
quod & in me depreheudo. ^ Myopes fcilicet plerumque in dua- 
bus diftantiis res clare vident, quarum altera alterius fepe dupla, 
aut aliquatenus minor v. c. 6^. 10^. Illuminationis obje£torum 
claritas pendet ab angulo egrefíus acceffusque radii, a lucis magni- 
tudine apparente, & ejusdem intenfitate, & direcle eft ut finus 
incidentie, reciproce autem ut quadratum diftanti ab illumi- 
nante ($.82.& 86. Optic. Wolff-). 


$. 566. 


Sane ad minores. lucis gradus inter fé jufta equatione effi- De menfa- 

maudos impar eritjoculus ordinarius , par autem ita feu zutus ,. feu vandis tene- 
adfuefattus , ut & myopia zz tenebris clave [pe&et, 8? cum diluculo brarum fcin- 
fphospbororum , cicindelavutii, ligni putridi conferat, quam & vifus rillulis. 
ordinarius in tenebris affequi, & fic de inferioribus fibi occultis 
gradibus fide no&u clare cernentium flatuere poffit ($.562.). 
Non incredibile videtur , dari in Americanis & Africanis 
montibus quibusdam homines lung albedinem & in capillis vel 
lana pre fe ferentes, in fpeluncis de die latentes, & nocturno 
tempore prodeuntes , luce lunari eavifuros, admodum meticu- 
lofos &- debiles. Medici teflis oculati fide ralis. infansa fe- 
minz &thiope natus fuit p. 32. H7]. 7fcad. Seiemt. Parif. 732. fég. 
Si qui in tenebrofo carcere detenti videre ibi fine luce cceperunt, 
forfan in tenebris educati infantes fimilem adquirerent videndi 
habitum ,' oculorum motu lucem in corpora fpargentes, aut alia 
getheris vibratione fibi luculam creantes. 


De Selenitis Africanis & Americanis, folis fplendorem ferre nefciis, 
YXyy:;3 & la- 


Ratio lucir 
folaris ad 
lunarem.- 


$40 PHYSICIE PART.-L. SECT. IIl, CAP. I. 


& lana quafi brevi & alba veftitis complures dantur teftes -oculati 
in Hiftoria rerum Americanarum, quibus fidem derogare eo minus 
par eft, cum fimile quiddam in Efavo occurrat; qua hirtam cu- 
tern. De Albanie incolis fimilia habet: Gel/ius Noct. itt. L. g. 
c. 4. Tiberius Cefar pregrandibus oculis in tenebris a fomno- - 
expergefattus corpora clare vidit àd breve tempus refte Seetonio 
c.6$. De Afcdlepiodoro, Philofopho , utroque Scaligero fimilia — 
occurrant i» Phborii Bibl. & Piccarti Obf. polit. dec. I. c7: dtba- — 
naf. Kireber de fe narrat, quod tam diftin&e no&u frequenter — | 
corpora viderit, acfi candela effet illumitiata, in arte magn. Lucif 
€ Urb. L. IH. P. IH. c.t. nec non Cel. Rbodiginur Antiq. Lect. 
Lig. c. 2. & Cardanus L.8. de Var. ver. c. 43. Theod. Bez& oculi 
in deníiífimis tenebris fulgorem circa orbitas efformaffe feruntur, 
apud Bartbolin. de luce bom. €? brutor. p.iw$. | 


$. 567. 
Majores lucis gradus ingeniofé comurare viri quidam erudi- 
ti jam aggreffi funt, quorum vefligiis artificiisque adhibitis alte- — 
rius infiftendum erit. Celeberrimo Zugero placuit lucis lunaris | 
comparationem vel dimenfionem fufcipere d. 22 Sept. 1725. in- 
tromittendo lucem plenilunii per foramen, lineam pollicis galli- 
cam equans in conclave obfícüratum. cum luna 317^ alta. — Forá- 
mini applicuit lentem cavam radios diffundentem, prope il- 
lur excepit lucem ejus, ubi $ lineas diametro equabat, itaque 
fexagies quater debilirata erat. Candela ad $0 pedes removen- 
da erat, donec pari debilitate appareret. Solis in eadem altitu- 
dine radium eodem foramine exceperat eodem die, tàm diflitum: 
4 foramine, ut 108^ diametro equaret, quarum quadratum 
eft 11664. Ubi aque vivida apparebat, ac candela 16 pedes * 
remord. Silux lune tantum debiliranda fuiffet; quantum folis, . 
$0.08 
9^ 
Erat igitur lux folis ad lugarem, ut 8100: 16 — 65610000: 


256, 


removenda candela fuiffet 


2-675 pedes f: 8100. pollices. 


DE LVCE ET COLORIEVS. $41 


256, h.e. 256289: 1. Alis experimentis major co vifa, fci- 
licet 284089: 1, vel 302500: 1. Unde eam zz mediocri pleme 
lune a tellure diflantia flatuzt,ut 300000: 1. Ratienci lucis iz apog«ao 
& perigeo latuit ut 3:4. ergo ut 2$714$ 3d 348285. Fre- 
quentibus alis experimentis deprehendit , eam tanto minus 
Íplendere, quanto eft propior horizonti , & íüb occafum ad 
horizontem 2000 minus, quam 66?. 11^. in qua altitudine 
ad-t9?. 16^. eratut 3: 2. Vid. ejus Effz fur la gradatiom de 
la-Lumiere p. 22. fég.. Si nihil lucis folaris in luna retineretur , ejus 
in luna vis foret 100000* major, quam reflexa terram , aut 
quam cceli fudi, fecundum Káftnerum, vel 90906, fecundum 
Sinitbum in amzotat. ad Opt. 1n quadraturis 90? plenz foret dimi- 
dium, in fextante 60^ tantum 1. Itaque 3605 vel 4005 millies 
debilior folari. Sed ob debilitationem lucis folaris in luna Ce//7- 
4; quoque eam 300000^* inferiorem folari ftatuit per fua expe- 
rimenta ($.563.). — Lambertus 5000009 ($.678). 


Rob. Smitho , Celebri Anglorum Optico, hzc placuit regula, fi 
celum: univerfum luce plenilunii. fplenderet , eam folis lucem 
haud effe fuperaturam: quia lux diurna oritur e luce undique a 
ccelo reflexa, ut-ne quidem per nubes interpofitas ceffet, & di- 
urno tempore luna ut nubes albida apparet. —V. germanice edi- 
iaa Cel. Kaflnero p.28. Lamberti Cel. Photometria majorem 
lucis in aére dabilgatiener ftatuit quam Juguerus $.886. feqq. & 
gu. feqq. 

$ 568. 

Ampliavit | heec ill..Eulerus, & fuo calculo lunarem lucet rep 24 pla 
tantum partem s;5-5 folaris ítatuir in mediocri diftantia utrius- vetas fixas 
que. X Plenilunio debiliorem fcifzit Saturni lucern. 1000005 5 & cereos, 
jovis 4600 5. Mattis 402285; Veneris 41025: dum longi- 
usafole abeft 42509 ; Mercurii 88187. - Hinc Veneris lux no- 
bis clarior; cum propior eft, & dinvdia tantum facie lucet , 

TyyM S0 NET 


542 PHYSICAE PART. L- SECT. III. CAP. I. 


15* clarior foret joviali in oppofitione.  ''um & farellitum Jo- 
vis & Saturni lucem ratione terre definit. — Lux diei f£ cceli ze- 
quiparatur 25 candelis 1^ ab objecto diftantibus. | Rationem lu- 
cis maxime hanc ftatuit: folis, billionem, plenilunii 2675000; 
Mercurii 3055 Veneris $60; Martis $8; Jovis $8; Saturni 5. 
Fixarum prima magnitudinis 4o , fecunde 10, tertie 4I, 
quartz 21, quinte 12, fexte 1 circiter. | Quee in. medio relin- 
quo.  Candele cerex lucem in diftantia. unius pedis equiparat 
152, 4160001; pedis $5, 734000, 2 pedum 58, 104000, 
3! — 16935111; 4'— 95260C0 ; 5' — 6096640; 10' — 
1524160; 20'— 381040; 30'— 169351; 40'— 95260; 
50! — 60966 ;. 100 — 15242; 200'— 3820; '300'— 
1694; 400'— 952; 500/-—. 609; 1000'—152; 2c00'— 
38; 3000'-2 17; 4000'- 9; 5000' — 6; 6000'— 4; 
7000! —3; 10000! 11. Quapropter unica candela 7$. pe- 
des diftans dat claritatem plenilunio equalem; in diflantia 42 1^ 
veneri parem ; in diftantia 1620' — Joviali. Si candela in ea diftan- 
tia de die videri poteft, poterit & in fudo Venus videri. Item 
1c0oo candele diftantes 10^ lucem praeberent 655 debiliorem 
folari ibidem. 


De his confulantur 4a focietatis fcient. Berol. 4.750. p. 280. 1/272 
Addatur ejusdem Theoria lucis €9 colerum , Tom. I. Opufcul. .De- 

., bilitas lucis candelarum facit, ut non tam alba: ac folaris appa- 
reat, fed ad flavedinem inclinetur. — In experimentis vero deter- 
minanda eft cereorum cylindrica diameter, vel lammze diame- 
ter & alitudo. — Dantur enim cerei (bougies) diametro & elly- 
chnio differentes, ideoque & flammz amplitudine. Quo enim 
major eft lucis flamma, eo intenfior eft lucis claritas. Conf. 
exemplum in Lambertina Photometr. $. 1076. Nec lucis dire- 
Gc & reflexe confufio admittenda ob diverfam utriusque clari- 
tarem..— Thumigius duce Ill. Wolfio A. 172 1. Difp. dc propa- 
gatione lucis in fyftemate Planetario dilucide egit. 


Lam- 


3 


PG UTTEUCMAUNTMECMCMEMS WM OPERETUR 


DE LVCE ET COLORIBVS. $43 


Lambertina Photemetria $. 3126. claritatem planetarum nudo oculo 
vifam flatuiteffe in ratione quantitatis lucis in oculum irruentis per 
aream imaginis fenfibilis divife: itaque pofita eadem pupilli aper- 
tura, utilluminatio normalis. Hinc $. feq. planerarum füperi- 
orum in oppofiione & diftania a tellue & fole media, 

i *b diam.apparente 18^ habetur ejus claritas centralis 
oo0110 23€ ————— 46 — —— —— —— 
Bao, CIN wl arms Mer e enn 
O, 4307. & illuminatio ut factum ex ea claritate in [7] diam. 
app. itaque inb — 3, 56in 2- — 78, 19 in g? ut 387, 65. 
fiveut 1; 22; 108. Pro Venere & $ dichotomis diam. 30^. 
darit. 1, 9113 & 9^" — 6, 6735. & illuminatio — 1095, 
06, & 344, 11. vel 307 & 97. Secundum arcum vifionis 
Prolomei foret illuminatio talis 9 77. € 67. 2t 15. b r. 
& y! 7. Is enim plaueta clarior cenfendus, qui citiffime e 
radiis folaribus emergit, inde crefcit claritas decrefcente arcu vi- 
fionis, qui in 9 5? in € ro? in 2t 10? in Saturno r1 17. in g 
1115 dum fere in conjun&ione verfantur, & fole funt remotiores, 
diametro apparente 9 12/4. $ 6". 2:51". b 15" & o? 6^. (6. 
1132./cq.). Claritas in oppofitione centralis vifa cft hujusmodi 


b max, o, o120 med. o, ot 10 minima o, cog99. 
20 — 0,0408 — 0,095370 —— 0,0334. 
g! — 0,5234 — 0,4307 —— O,36c8. 
$ — n0o134 — 1,0000 —— O, 9672. 
$e 1, 9396 — 1,9113 -—-— 1 8856. 
€ — 10,5760 — 6,6739 —— 4,5560, 


Lunz in clongatione a fole 10? — 0, 0004. 20? — 00030, 50? 
— 0,0435. 90?— 2122. 120?— 0,4060. 180? — 6666. 
Diftantia heliocentrica plenilunii & novilunii a O eft ut 564': 
5654 itaque in []ris 10000, in plenilun. o, 9945. in novilun. 


1, Q05 5. Conf. ($. 1069. eqq. ilid.). Poftea $. 1077. feqq. lu- 
cem 


544 PHYSIC/E PART. Il. SECT. III. CAP. I. 


| 
cem plenilunii ad candelam aftimat ut 1: 2, 127. & ad folem 
ut 1; 500000. Denique$. 1152. pofira diftantia Sirii 500000, 
& equalitate cum C, erit lux folis ad finum 1: 50000. millio- 
nes; arcus vifionis 12^. 
$. 569. 
Limites. er- Jam ex Lamberti Pbotometria nonnulla fübjicere lubet. In- 
vorum. judi- veftigavit ibi limites errorum, qui in oculi judicium aequalis lu- 
cii de «qua- Cis irrepere poffunt, variis experimentis. Unde 6.270. infert, 
litate lucis. érrorem im diflantia 10. candele 4X ip yo! tantum ,& claritatis eff- 
cere, vel fé babere ut 3$2 ad 22, itaque novies majorem ibi effe, 
quam hic. lraque ejus judicium de equalirate claritatis parte vi- 
gefima vel decima clariratis aberrare poffe pofitive & negative. 
Remedia minuendi erroris ponit in frequentia experimentorum 
certiorum in diyerfis diftantiis, & capto inde medio arithmerico 
($.277.) more 7'ac. Bergoullii P. IF. artis conjetandi,  Requirit 
merito obfervatorem, Argum oculatiffimum, incurie expertem, 
inftrumentis conditionibusque optimis utentem. — Attamen vel 
fic menfuratio non eft nifi probabilis, feu prope vera, ut ipíà 
menfura claritatis folaris, lunaris, candelo, 


$-. 640. 
Dimenfio al- Abfoluta albedine pofita— 1, & partem radiorum vix di- 
borum. vari- midiam reflecti ($.679. Péotometr.), fi copia radiorum inciden- 
2773 tium duplicatur ( quod & de quolibet genere coloratorum valet) 
Pbotometrie Ej. $. 723.644. per d beorema $. 739. fi planum a lu- 
mine normaliter illuminatur, & ope lentis ejus imago plano alia 
ad eam diftantiam excipitur, ubi claritas imaginis claritati plani 
prioris eft aequalis, habetur albedo plani prioris, fi fa£tum ex 
quadrato diftantite luminis , & quadrato íecantis anguli, finu 


lentis, & imaginis medio punéto formati, per factum ex impel-- 
lucidicate lentis, quadrato diftantize luminis, & quadrato tangen- 


ris anguli, quam idem finus cum medio imaginis puncto in altero 
Plano 


- "S 1 D 7! 
———— V——Qm—EÉOÉOEC——B mp" nn 


DE LVCE ET COLORIBVS, $43 


Plíno efficit, dividitur: concludir-ope 'experimentorum candele, 
albedinem fcapi charte albiflimze effe o, 4067 vel 94102 f. * al- 
bedinis abfolutz ,. & $ radiorum incidentiug "abforbere ($. 749. ). 
Ità & lucem OQ ac lunee in atmofphaera ftatuir debilirari fere in ra- 
ratione 5: 4. ($. 1072. 1077. ^i). Chartze illius unum foli- 
um nigro plano affixum albedinis fumm:e 2 1, referebat, & Z radi- 
orum incidentium transmittebat (S. 7 5 2.). Piemenrum cer ufToe 
albitfimz ( vulgo remfer : 38eifi) charte regiw albiílimae illi- 
tum ita, ut nihil lucis transmitteret, apparebat. ut O, 4230. Ab 
ejus albedine parum differre ftatuit $. 774. albedinem 9'vpfi lintei 
albitlimi,, .crene, calcis optime &c. omifit nivem, oculos albe- 
dine ledentem diutino afpe&tu, nifi more bor edium  homi- 
num . munizntur .umbraculis , | Cduec- 9(ugen. dictis. 
Illa ieitur tantum Oo, 0163. ab albedine fcapi chartarum 
difcrepabat , quz differentia eft 1. albedinis ceruffz $. 915. 
Autor inde infert, cerufLe albedinem a fole normaliter illuftratae 
in gradu altirudinis 60. efI? ad claritatem cceli fudi ut 2, $28: 1 
vdut$:2. Claritatem vero cceli füdi a.fole in aóre M inh 
ter puro vertici propiore. fuperari 277, ooo0* ($.914. 774. ). 
Ceruffe ipirur. claritas ad folis fplendorem apparentem foret ut 


21:277000—1: 110800, vel ut 1: 109137. ($. 777. ibid). 
$ sn. goose. 


"Charm fübceerulea octavam radiorum incidentium partem Er glory, 
reflexit ($. 753. Photomctr.; bibula fuübfufca vix $2; miniata coJoru;, 
'0; 2932 vel o, 2991; crocea afücco baccarum rhamni o, 2620; 
viridis ab &erugine cupri o, 1149. In quibus unitatis loco ponit 
colorem illum abíolurum, Xcilitet viridem caer. Hoc cafü char- 
tà colore penitus imbuta vix 3 lucis incidentis reddit, quod fecus 
habebat in prioribus, ubi nx I vel à incidentis -——Ó— acceffit ($. 1 
4263. ihid. Color enim his chartis tantum tenuiter utcunque 
illius erar. « Additur $. 11$8 folis albedo chartarum reflexa 


(JFolfü Phyf. Tom. I.) JE Zzz Albz 


545 PHYSICE PART. L SECT. III. CAP. E 


"Albe | — 0o, rg4 rubedo r. 


virndis — 0,1153 —— $ : ol 
flave — — 0,390 —— £i. 
miniate — 0,293 —— &. I 
cinnabaring 0,535 ——  $, 
cerulee — 0,137 —— £e 


«ceruleutm fuit montanum flavum SnígS9cló. — Caeterum colo- 
res naturales corporum haud effs fimplices, cum ope prifmaris 
feparari poflint ($. 1165.), & lumen ab illis reflexum effe in ra- 
1ioneluminis incidentis. Inde corpus album confítanter refert 
colorem lacis, qua colluftratur; coloratum vero naturalem retinet 
colorem in luce alba, mutat vero, fi luce hererogenea illuminatur. 
Illi colores sque E videntur, a quibus eodem modo afficitur 
oculus, eademque vi ejus percuniuntur fibrille. Vis radii va- 
riat pro ejus celeritate & denfitate diverfa ($. I 176). Claritas 
ergo coloris eft functio compofita ex vi cujusvis radii, & den- 
firate radiorum eadem vi pollentium ($. 1171). Revocari cla- 
rias inzqualis vifa ad cequalitatem  poreft, mutata denfitate per 
diftantiam aut inclinationem lucis incidentis. Sunt enim clarita- 
tes reciproce ut quadrara difintiz , vel finus incidenti ( V7 773. 
ibid. . Hinc colorum gradus Mit eeftimari poffunt e div er- 
fà diftantia, qua in camera obítura ab introitu radiorum lucis in- 
tromifforum internofi poffunt. Quod monui illuftr. /o/fus 
Experintt. T:4L p.265. 27 EM 
Czterum inter fummam, quz-dari poteft, lucem & cjus negationem, 
continuus datur progrellus naturalis , ferie per fingula interme- 
dia fine falta. procedens. Unde tam difficile eft qua fenfuum 
judicium difcrimen umbrarum penumbrarum , colorum: fimpli- 
um proximorum , ut limitum viredinis & flavedinis c. Re- 
dit enim: ad. numerum vibrationum ztheris, non nifi in majori 
difcrimine fentiendum, tanquam in cumulo fen compo(tione in- 


figni, & fenfu difcernendo, pro ejus fubtiliate vel heberudine; 
' es 572- 


E DE LVCE ET COLORIDVS, ^^ $47 


" ; PER o 
Ditepat autor $. 623. lumen reffexum  antulo Lucir rcf. 
fupra determinato ;  Zifperfum —extrinfecus quoqnoverfüs ; ; x«& diverft- 
coloratusi, quod corpus füo colore fpe&Gandum fitit; za». 
& abíbrptum in ipfo corpore , quod aif vocat;  Re- 
flexum ante fuperficiem politam non. cernitur nifi in angulo fuo, 
uti in fpeculis, ligno quoque & marmore polito vel nigerrimo, 
cujus coloratum lumen tum fere offufcatur f. non percipitur. 
^Extra aneulum reflexionis confunditur lumen difperfum, refle- x 
xum coloratum., Coloratum & a diaphanis refle&itur eo den- 
fius, quo longior eft. diflantia, uti viride in mari, cecruleum in 
ccelo fido. Quedam corpora diaphana aliud; lumen ..coloratum 
antroríum reflectunt, aliud retrorfum transmirtunt ,. uti tinctura 
ligni néphritici ($. 618.67. 2227). De hac Tin&tura vid. 7' 77. 
Evperi ut. Tolft. S. 162. eile refle&titur in omnes partes, 
& extra angulum reflexionis ab oculo fere folum fentitur, etfi 
difperfüm cum eo confufüm eft, fed ita, ut offufcetur. In ipe 
culis difperfum oritur extus à particulis non levisatis, & refle- 
xo decedir, ut hoc tantum minuatur, quantum illud augetur.' 
In omni fuperficie aliqua pars lucis refle&titur, alia difpergitur, 
gradu vel equali, -v6l inzequali fepe admodum, ut alterutra eva- 
neícat feu non fentiatur. lnteriorem difperfionem derivat prz- 
ter opacitatem materie a particulis hererogeneis, uti falinis in 
aqua, vaporibus in aére, peregrinis & aére &c. in vitro. . Va- 
fis figulinis nioro encaufto obductis , quorum alteri indidir 
aquam limpidam, alteri atramentum nigerrimum, excepit noctu 
imaginem parietisalbi, candela illuminati, interdiu cceli fudi, & 
utrainque imaginem in loco reflexionis eque claram exiflimavit 
($.328. 27i4.), ltem au&tam a vitriolo & gallis vim refringendi, 
qua & vim refle&tendi au&am (latuit, difternere non potuit ($. 
329). Hinc infert eandem fore vim aque reflectentem quan- 


tacunque fit ejus opacitas ($.550. 
Zzz 2 Lux 


-- - 


, 


$48 PHYSICE PART. L. SECT. HL CÀPBAL. 


^ 


Lux reflexa comple&itür. tum .coloratám primariam corporis refl«- 
&enüs,. rum alienam corporis illuminanzis , f. cvjus lux in fpecu- 
lum defertur, eujus imaginem reddit uti accepit. — Abforbetur 
autem tum quz intus in. corpore difpergitur, vel & exünguitur - 
a vi refiftendi majori faltem: zquali, vel manet in poris & adfpe- 

. €um fübire nequit, vel transmitritur aliorfum ,.vel a majori 
alia luce offüfcatur ($. 517.)-. Lux amniffa vi contraria compefti- 
tur & ita velut extinguitur; inflar ceflantis flamma; — Cererum 
reflecti lucem a nigris fpeculis, fed debilius multo- deprehendi, 
quam ab.aliis fpeculis..— Neque id mirandum, cum lux illa ima- 
ginem fecum afferens quafi & referens non attingat fpeculum, 
fed colorem fui corporis habeat. In exiguo tamen reflexionis 
angulo riigredo corporis quadamrenus admifcetur corporis alteri- 

"usimagini, eamque debilitat. — Hinc & atramentum autumo ob 
fuam: impelluciditatem mon tam claram. imaginem parietis aut 

. cceli daturunr effe, nifi forte in citato experimento encauftum ni- 
| aee vafis fe d uifure luci reflexae ab aqua-. 


| $- $73- 

Tentium Q7 .. ^ Cümr in PBorometria utendum fir lentibus, iml ea- 

menifcorum: yan vim debilitandi radios incidentes docet Pioionh tria Lamber-- 

examen qua tiya. S. 517. feq. Ubi dp chendit-lentem: tenuem mediocriter | | 
licis: gra- puram. & politam $ vel lucis accepta refletere & difpercere. . 

dus. Pofira lente utrinque zque: convexa & diftantia objecti immenfa,. 

erit claritas imaeinisin foco primario directe ut quantitas lucis in 

eam incidentis,. & reciproce, ut quadratunr diftantie imaginis 

f foci a lente ($. 584. 77d.) ,, qua» tamem minuenda erit. pro re-- 

perra ejus: reflexione- & difperfione. radiorum incidentium. ($- 

$^ 7: id), "Quod in fequentibus applicarur ad plures lenres in. 

tubis Á(tronomicis. Simili ratione vitrorutir cavorum & Menis- 

corum in luce: difpergenda vis exploranda eft... $. 402 — 412- 

docuerat; im vitris plarris: reflexionem lucis ad refractionem ejüs: 

conflantem fervare rat;onem ,. ur. diverfi pelluciditatis mediocris: 


AS : egra- 


DE LVCE ET COLORIBVS .$49 


; fenfibile difGrimer non pariant.. Quae &ad lentes appli- 
canda effe patet, eque'ac illa, quo per legem continuitzris ftatuit, 
$- 416. & reflexionem & refractionem lucis non fieri in inftanti, 
m fücceffivam effe; fieri quoque pofle , ut omnis lux i« ede- 

&atur, non vero, ut omnis refringatur-- 


i ws i x'5 nbl : (ict r 74 j 


" Photonctet. conf "end? vatzó jam [3 zateligitir ad cainc- Dc phoronie- 
xut ol fcur: a5 1nuores €? majores ;; 2d lucernas ,, v. c. hemicyclicas, rrj;.. 
quibus includitur candela vellampas,. pro ícopo multipli icánda ; 
ad tabellam variis diameuis pro fcopo. perforaranr ad. intromit-- 
tendam in tenebras lucem lentes quoque & menifcos ,, forami- 
nibus inferendos ;; ad. vitra LAC ípecula ,. atque: prifinata. varia fco- 
po fuffectura,. nec tantum alba; fed & coloribus iridis vel pig- 
mentis üsdeta fimillimis: imbuta, nigra denique; & ad objcéta: 
omnis generis qualitatis & figure internofcenda accurate ,. uti ty- 
pis variis impreffos libellos;, coloribus nor: folsm albis ir; nigro; 
nigris im albo: plano;; "Jed & im chartz variis pigrnenris irribura;, 
aut illita plana, item literis vario: colore formatis; ad fukimen- 
tum denique in qualibet diflantia in. luce: collocandum ,. inquo 
objefta legenda ,. vei quà a qualitatem clarizatis aeflimanda firmi 
ter affigantur,. & lentes, prifmata; aut vitra: colorara affirtnenturz- 
Nonnunquam & in conclay ibus-magnis: & perlongis ,. feueftra: 
una aut pluribus, ad eandem & div eras: plagas: fitis... vel cellis: 
profundis: aftronomorum. opus.eft. Pro alio aliogne fcopo: 
aliud quoque aliudque aptandum erit, quod illi fufficiar. plioto: 
metrumt uti ad. vulgares & multos cafüs aprart camera obfcurg 
portatilis: poieft, quam. & commendar. Laziertzza: Pbotonictria: 
 ($. 1196. /eg.) -... Cetera. ex principiis: fupra merioraus erunt 
computanda ,. aut iri bulis pro photometro coriputatis quaren- 
da. Pro ufu vulgari opus erir tabulis; quibus gradus lucis in 
aromifke j jm funt c defignati. pro explorata prius oculorum acie in: 

ZZ EU leg; en- 


H fypotbefis 


($90  " PHYSICE PART. L SECT. I11/ €AP. L. 


legenda papina eodem typorum $énere ad unius: candeláéulimin.- 


&e flammam v. c. 3'^. parifinàs Jatam, 1$8/^ lonoam; quo per 
foramen intromiffa lux a'ftimánda pet lentem aut menistum ' 
debilitata ad fimilem paginam ibi legendam. 


Non poteft lux nifi in motu pofita effe, quod experimur, quoties 
collidendo corpora fcintillas elictmus, vel in tenebris facharum 
fraugimus aut affricamus, aut barometrum phosphorcfcens mo- 
vemus, &e. Sed de hoc motu fere folus oculus judicare valer. 
Quod enim ceci noniunquam ta&u, vel quadam preffione & 
t&itillatione cutis, dier a noctu, aut NET quosdam difcrevere, 
hot ad photometriam nil valer; & multo incertius ac imperfe- 
&ius cognofcendi lucem fubfidium eft quam oculus! ' In rebus 
alis necdum effectus lucis alit fenfi ibiles dete&i funt, quibus tu- , 
to ut liceret, eum motus mimofze, florum ROSMERS claufura,. 
& qui dicitur fomnus RR ác ele&trica obfervata pariter 
hue non fufficiant. Si qui alii motus corporum fenfibiles innote- 
fcerent, a fola luce pendentes illis photomerrorum loco uti li- 
ceret.  Flammam candele $.588.lego modice tranfparere, & 
€ medio quoque lucem emittere, quorum neutrum obfervavi: 
intus enim non eít niíi fumus, fi de unica candcla fermo eft. 
Neque intelligo cur fyftema isst 1139. orbiculare vel pla 
num pluie 


$ 67 


Collizens hucusque tradita, non abs re videor mihi au- 


ulterins exa- tumare, ubi vibrationes aris artheri uniri audibiles ceflant, ibi 


minanda. 


incipere vifibiles minimas cetheris & unius & in aére obvii, ut 
& adíint oculi beftiarum. aut hominum tam teneri, qui percipe- 
rein tenebris illas poffint ($. $62. zot.). Forfàn & ab oculatiffi- . 
mjs illis caefiiis, noctu cernentibus, clarius viderentur res editis 
ronis altiffimis i ín tenebricofo loco ; "filtem eorum percepi lucis 
primordia pertüngerent usque eo, ubi plerorumque vifus jam 
mican- 


DE LYCE ET COLORIBVS. $51 


micantes fcintillulas in tenebris, usque ad fummam lunz claríta- 
tem, maximis ípeculis caufticis exhibiram, randemque folis a- 
fequitur claritatem. . Ex lege continuitatis vibrationum nume- 
rus ferie fimpliciffima naturali crefceret, decrefceretque, f«d ob 
fenfuum noftrorum hebetudinem non nifi certa fumma (ut in to- 
nis 1$ vel 30.) v.c. 30, 60, go. demum fát aperte internofcere- 
tur; &inter duplum numerum intereffenr omnes faciliores pro- 
portiones, ut2: 3;3:45 4: 5, 5:16, 6: 7, 7: 8, 8:9, 9: 1C- 
iems$:3,3: 55 5: 8 455 4:9, 5:9, 7:9, 5:7 5: 7. e 
Quie ex magna parte & in fonis ufirantur ($. 561 EO Potentia 
vero lucis crefcerent, 1O. IO. 10$. vel uti 100. IoO- 100 
&c. .Pofito.tale fpeculum radios collizere in focum 20000* 
minorem fpeculo, & ex dimidio debilitari lux in tali foco fo- 
ret decies millies major luce plenilunii. Quai lux mifcelam con- 
tineat colorum ($.539.); mirum non effet, fi & minimc luci 
plerisque invifibili jam nonnihil coloris atri, violaceive ineffer, 
v. €. a 5000 vibrationibus usquead 10000; & à 100c0 usque 
20000 plerorumque vifus jàm colorum infimorum diícrimina 
animadverteret, Qua hypothefi, donec melior reperiatur, ufü- 
rus a priori ($.5 59.) pro deLiliffimo colorum plerisqueobviorum 
ordine intra fecundum horz 10060. vibrationes ctheris primum 
vel infimum darent rubrum. colorem; 20000 dibaphum f. du- 
plum ,.40000 tribpphum £f. triplum , 80000 quadruplum, 
160000 quintuplum, 320000 fextuplum, 640000 feptuplum, 
1290090 o&tuplum; 2560000 noncuplum , 5120000 decu- 
plum, -10, 240600  ndecttplimi; 20, 4806co duodecuplum, fi 
cum Maiero eousque progredi lubet ($. $28. zot.)." Euleriana hy- 
pothefis plenilunio tribuit 2, 6 750c9, ($. $682, que circiter non- 
' cuplo ordini ineffer, & myriade denfior foret in foro fpe culi, ar 
' non celerioris pernicicatis. ed hee tantum pars 300000"* ]u- 
cis few. dariratis folaris in. tellure foret ($. $672. Qi e ideo 

$02500, 6000000, vel 768000, 000000, itaque quencoque ad 

billignemapud nos ad(cenderet propemodumaut proríus ($.5650 ; 


;32 PHYSICA PART. L. SECT. !1I: CAP. & 


nifi longe ultra in Mercurio, ipfoque fole. . -Ex eadem hypo- 


thefi vibrationes colorum fimplicium eruerenrur , exempli loco: 
in primo plerisque confpicuo-- .claritatis ordine vel. honore: 


Erenim more hemitoniorum I2. ($.561.) zequalium f. ingequali- . 


um hic forent hemichromata f. chromatia 12 in mille vibrationi- 
bus ,.quorum cuique velineflent 833 vibrationes; vel omiflis in- 
termediis, ad Newtoni mentem rubro 11H , aurantio 96, fla- - 
v0i100, iri III, cyaneo 190, indico 96; violaceo 1 FT; 
($:541.)... Sed cum hi rantum eflent. 725, augendze ,vibratio- 
nes ad 1000 fic forent 1535 1325 1385 153; 138; 1325 153, 
fractionibus femotis, unitatem confecturis, . Ob continuitatem 
t:men color ruber a 10, 153 ad. 1o, 285: omnes compleétere-- 
tur- usque ad flavum accrefcentes, dual tenendüm de ceteris: 
10, 4235. 10557635 10, 7145.10: 8465: 20; 0091. Inde: pa- 
teftit; quomodo in progretlione duplanon tantum ad lucis fo- 


laris intenfiffimcee gradus ulteriores, fi vel bilhonem ejus vibra-. 


tiones pernicirate excederent, fed & ad omnes colorum gradus 
ordinesve, qui & fumme luci infunt, progrediendum fit in du- 
pla continuata progreffione. E quibns deinde. cireitorum, fi- 
xorum fiderum , umbrarum , penumbrarutn ; vacio nl 
& mixtionum proportio duce "experientía erui poflet. Hzc ad 
lucis intenfionem -metiendam facere liquet; extenfionis indoles 
per leges condenftionis & diffufionis menfuranda manet, |. «^ 


Fixarum functio in. fummo, quem preftare poteft, ufu requirere 
videtur per legem. fumm:e fapientie , üt quo remotiores furit a 
centro mundi, eo vaflior fit ipforum moles, ut ubique majeítas 
creatoris & gubernatoris eque manifefletur cluceatque; fi preffio 
vtheris decrefrit pro diftantia a centro. — Caret ergo probabilita- 
te hy othefis infinite diverfitatis & figure fixarum & magnitudi- 
nis f. molis, qua viribus, ufibusque preítantiffimis in mundo 
perfe&tifüimo ubique proportione refpondebit. || Gradus. lucis vel 
«laritatis fixarum vix melius definientur, quam per arcus vifionis, 


, , |" quo 


DE LVCE ET COLORIEZVS. $53 


quo e claritate lucis folaris vel lunaris emergunt, ut vifibiles ap- 
pareant in determinato vifus acumine, vel rurfus e vifibilibus 
immerfe alterutri claritati invifibiles evadunt, majori claritate of- 
fufcate. Idem quoque valet de cometis, ftellis novis & variabi- 
li claritate apparentibus, fi obfervationes ad hunc finem fatis ac- 
eurarentur celo füdo , tempore matutino, vefpertino, & no- 
&arno, vel & diurno in profundis fpecularum aftronomicarura 
cdlis. .. En quid hic agendum reflet! 


SECTIONIS TERTIJE 
CAPVT :.H. 


DE CALORE ET FRIGORE, 


SISTENS 
THERMOPYROLOGIAM 
ET | 
THERMOPYROMETRIAM. 


$. $576. 


ilente cauflica, vel fpeculo cauftico, radz folares caute zz fo- Solis radii 
cum colliguntur fab. campana vitrea , are probe exbauffo. va- calef aciunt 
. cuefa&la, im eo corpora non tantum iucalefeunt , fed €? pro ma- in vacuo. 


tura fua liguefiunt , mutantur, vel deffruuntur. . Hoc autem non 
fit anre nec poft focum, fed folum intra eum. | Ex quo tempo- 
re eruditi aérem removere e vafe pellucido didicerunt, qui hoc 
experiri cupiverunt plane convicti funt de his mutationibus ibi 
fa&tis, & convinci etiam nunc omnes poffunt, quotquot atten- 
dere his experimentis dignantur. Liquefcit ibi pix , butyrum, 
fulfur, glacies , cera, pulvis pyrius, tepefiunt & mox incale- 
(cunt valde corpora plurima, liquores bulliunt, funduntur meral- 
la, ligna rediguntur in carbonem, uti füb aqua, &c. Neque 
dubito calcem & vitrum fumma vi cauftica ibi uti in aére fieri 


(Folfai Phyf. Tom.T.) Aaaa poffe. 


Calecunr 


$54 PHYSICE PART. L SECT. I11. CAP. Th 


poffe. Exadverfo quoque ibi fir glacies & frigus ieredíum te 
itibus experimentis aliorum & meis. 


Tomo II. Experimenmterum Wolfianorum $. 104. enarratur experimen- 
tum, quo fub campana aére vacuefa&a thermometrum colloca- 
tur, & a radiis folaribus fimiliter calefa£tum eft, ac alia in li 
bero aére foli expofita. — Linteamina, pannilanei, holoferici, 
charta, fuccinum, cera figillatoria, gummi lacca, lapides, gem- 
me, vitra, metalla, tefte oftrearum alizque ibi incalefeunt.. Ce- 
leb. Boyle incendit pulverem pyrium fub campana, fed non fatis 
acre vacua sv. Exper.14. feq. de vi aeris elafl. item circa relatio- 
aem inter flammam 65. afrem Tit.1,. Rite evacuato a&re tantum 
liquefit & nonnihil vaporis edit iíte pulvis. Experim. irolf. T. II. 

- p.381. Vacuum dicimus tantum ratione a£ris, quem calorem non mu- 
vare, five adíit Give defit; ceteris paribus experimenta evincunr. 


$- 577 


"ffritfu corporum: durorum ficcorumque ad fé invicem mot; 


sorpora im aptumiim libero are, fod C9 illo remoto $m mero etbere calefiunt, 
vacuo. afri- Jiguantur, C7 mutantur in vitrum &c..— Rurfüs hoc liquet expe- 


lie. 


rimentis variorum, pro lubitu iterandis. — Quotquot terebra 
perforare, ferrave f&care liona dura, lapides, acuere cultros & 
alia ferramenta ad cotem, in torno lianm duro affricare, vitra 
terere volunt in libero aére, vcl funem aut chordam bis ligno 
circumvolutam repente huc illuc trahunt, ut in torno, aur con- 
tinenti tractu in eandem plagam rapide protrahunt, ut in navi- 
bus in aquam a ftatuminibus fuis decurrentibus ufu venit, illi 
vehementer illa calefieri vel plane incendi fentiunt. — Sic lapides 
lapidibus collifi,, ferrum malleo vel lima agitatum, homines & 
animalia curfu aut conflictu exercitati , trahz in flratis lapideis 
ducta, axes rorarum axungia carentes in molendinis, & curri- 
bus celerius moris calefcere valde & interdum igniri incendique 
deprehenduntur. Sed quod potiffimum nunc urgendum,, hoc 
eft, in vacua ab are camparia Joy/ci & Hamksbeji exper inti 
itiiem 


——  RRRUIÓP" RR PPRRRRPTPPRI 


E 


DZ CALORE ET FRIGORE. 555 


itidem affri&u incaluiffe eadem , que in a&re, ut adamantes , apa- 
tes, vitrum, fuccinum , lapides inprimis pyrites, teftas duriores) 
& filicum atque chalybis collifione ferrum igniri vel liquefieri 
& f[licis .ramenta vitrum fieri. Saccharum — affrictum 
fortiter micuit quoque fcintillulis , cum filiis & ferri fcintillae 
non apparerent ignite, utin aére. Dubitare tamen licet, num 
in hoc experimento Boylearo 8. 43- HovOr. Experim. COUJtiR. D. 152. 
Edit. Oxon. 1669. ar omnino fuerit exhauftrus, quia & nonnihil 
Íoni auditum eft Experzzt. zt. 


Poftquam a&rem exhaurire aut tollere e quodam loco didicerunt eru- 
diti, talem locum, aut tale fpatium vacuum vel inane appellarunt, 
brevitatis caufa, & fatis mentem fuam explicarunt, quod pu- 
rum ztherem ita apellent. — Sic Urto dz Gerike in fuis Experim. 
Magdeburg. p. 456. & antea in literis v. c. apud Cafp. Sebottum in 
Techn. cur. mirabil. Magdeb. 30. eq. p. 6o. £9 A. 56.76. Unde hic 
adduxiffe fufficiar pauca hec: vacuum feu zther (que idem funt 
mihi) eft in rerum natura, eft interne in omnibus corporibus, 
& in eo tam aér quam omne aliud corporeum fubfifit. — Simili- 
ter & Newton fuum vacuum tandem ztherem effe innuit in ap- 
pend. ad Edit. 2. Optic. Quafi. 1$. p. 3j0. — Quare dum vacuum 
alicubi dicam, ztherem defigno. 


$...578. 


Attendendo ad ea experimenta ($. $76. /67) , manifefto pa- 
tet, 1) folum zetherem folaremfufficeread calefaciendum, ideoque 
ejus vim movendi effe caufam caloris. 2) Non tamen quemvis 
Í. ordinarium zetheris motum in equilibrio pofitum, nobis effe ca- 
lefacientem, uti fola ftellarum & lunz lux, ab aetheris motu 
pendens, calor nondum eft, etfi valde condenfatur. Speculo 
enim cauftico vel optimo & maximo , plene lune lux collecta in 
foco fplendet vehementer, nec tamen manum calefacit tantil- 
lum ($.453). Sic& lentes exigue & fpecula eoncava exigua 

Aaaa 2 dantur, 


Confeclaria. 


556 PHYSIC/E PART. L SECT. III. CAP, il. 


dantur, que lucem folis in centro quidem vividiorem reddunt, 
fed non calefaciunt, faltem vulgari loquendi ufu. Requiritur ergo 
motus extraordinarius ad colorem fenfibilem isque zquilibrium 
tollens & vim aetheris augens valde. 3) Summa vis caloris exferi- 
sur non nifi in foco ingentium vitrorum & fpeculorum cauftico- 
rum, ubi radios vel refractos vel reflexos collidi & decuffari co- 
piofe certum eft ($.556.). Nonne inde jam patefiir, calorem 
ex luce intenfà naíci, cum ea quafi fecum ipíà confligit? — Ne- 
que in affrictu corporum fortiori aliud fit, quam ut. vehementi 
concuffione illa aetheris extraordinaria commotio fecum commit- 
tatur & diu vehementerque confligendo intimam partium qua- 
rumque agitationem quaquaverfus excite. — Quz vibrationum 
etheriarum collifio dum copiofa frequensque eft, concurfum 


radiorum infert, attritum vel conflictum continuatum aliquan- - 


tifper, & ditfiliendi impetum actumque diffültantem ut in foco 
eauftico. — Poffet illa percuffio etheris contremifcentis ictusque 
in fe invicem concitatior , concertatio vocari, velut; pradlium 
ejus aut contentio pugnaque. 


$ 579. 
Aber. con- Coacervatam zetheris concertationem multis modis oriri 


fliclans: am- poffe, experientia nos dubirare non finit ($.578.). Que quo- 
pliat corpo- niam aether in omnibus datur corporibus ($.464.), & ftupenda 


rum volw.. vi gaudet ex ipfius pernicitate aftimanda ($.488.), rum» nom 


men. efl , tam vebementi etberis contentione inteflina, partes corporis 
quoquoverfus. difiendi , laxari & expandi. — Hinc augefcit corporis 
volumen, minuitur ejus denfitas & coharentia, augetur raritas in- 
anitasve,ampliarurque ejus fpatium fine novarum partium propri- 
arum acceffione feu incremento. Ipfe vero z5er ampliando po- 
ros corporis eccuziulatur in illis, & eo copiofius affluir feu ir- 
ruit in eos, quo magis praevalet ejus extenfio vi fe.contrahen- 
di feu condenfandi. 


Inani- 


"-————————Pr—— TRIP 


wdossnsl ot i 


DE CALORE ET FRIGORE. $57 


Inanitarem laxitatemve non invito ufu vocare poffumus copiam mea- 
tuum feu interítitiorum inter partes corporis obviam, ubi ejus 
partes proprie diffite funt vel interrupte. ^^ Augetur eo ipfo 
amplitudo corporis ejusve voluminis, eo magis quidem, quo 

magis rarefit corpus. 
$. 580. 

Quia caloresa in motu confiftlere indubium eft, & eodem Quid fit ca- 
omnia corpora vel denfari vel rarefieri atque expandi quodam- 7, 2 
modo conflat; seneratim dicemus illum mutationem denfitatis 
feu totius voluminis corporum ; ftrictius motum inteftinum par- 
res omnes diftendentem ; aut caufam raritatis corporum ; laxati- 
onem conjunclionis f. nexus partium corporis; diminutionem 
denfitatis corporum; efhicientiam inanitatis corporum, cujus 
gradus inferiores frigus dicuntur & ex condenfàtione & conftri- 
étione corporum zítimantur. Simili modo a Celeb. Zer/avio 
calor confideratur. 


Calor vel vulgari relatoque modo accipi folet prout in noflros fenfus 
incurrit & a' nobis frigori opponitur; vel accuratiori phyfico 
& abfoluto , quo ia fcientia corporum ad explicanda eorum pha- 
nomena egemus. Priori modo comparamus aliorum corporum 
calorem cum calore noflri corporis, & materiam calefacientem 
appellamus, qu: noftri corporis calorem efficir, confervat, au- 
getve.  Attendendo, quid tum fiat, cum noftrum corpus cale- 
fir, obfervamus augeri tum ejus ambitum vel füperficiem, ccle- 
rius moveri cordis palpitationem & arteriarum pulfum, chiro- 
ecas diíhicilius indui aut exui, dum incaluit valde manus, quam 
dum friget. ^ 'Tacite ergo confcii mobis fumus, nos calefieri, 
cum quzlibet membra corporis non rigere, cutem non contrahi 
a frigore, fed potius Jucunde dilatari, expandi ac aeiliora effe 
obfervamus. Hinc ealorem motum fenfbilem (vel gratum) ma- 
teria calefactentir appellamus, cum utique aliquid adeffe debeat, 
unde fit vel oriatur ille motus expandens, quod generali nomine 

Aaaa 3 mate- 


SS PHYSICA PART. L SECT, I1], CAP, tj, 


materiam calefacientem , & fuaviter nos foventem vel taftum 
blande afficientem. — "Talem effe materiam radios folares unus- 
quisque experitur & in ipfo & in corporibus aliis prefertim afli- 
vo tempore. "Tslem quoque effe flammam candele & ignem, 
nemini dubium eft. Sed hoe blando expandente motu tantum 
aliquid caloris, non vero omnis calor continetur, — Quare accura- 
rius illi calorem concipiunt, qui eum cum Eulero motum appel- 
lant inteftinum partium corporis fine notabili earum diffipatione. 
Vid. Celeb. Nollet Legons de Phyfique. experimentale Tem. IV. p. 
:90. Qualis datur in lapide, ligno , metallo, zítui folis ali- | 
quamdiu expofitis, vel caldz aut bullienti aqux immiffis, Sed & 
is fignificatus jufto flridior eft, nec omnibus ejus gradibus re- 
Ípondet, quibus & frigus accenfetur. — Neque illi exhauriunt 
vim caloris, qui eum in motu tremulo f. tremore partium ab 
igne exciro in corpore falvo manente ponunt. Vid. Cel Mw- 
féhenbroekii Efai de Phyfique p. 498. n.14..— Nec fufficit, eum di-. 
xiffe motum zrhereum , vel primam qualitatem ta&tilem ; vel 
qualitatem ignis naturalem hemogenea congregantem , &c. 
Opus igitur fuit, ut generalem caloris indolem ex ipfa ejus na- 
tura & claris proprietatibus motus peteremus, in quo datur. 


$. 58r. 
Caufalis. de- Conftat vero ex $. $78, calorem non effe ni(i actionem 
finitio zale- setheris ejusque folius inrer f confli&tantis. taque calor eft ta- 
rir, ilis zetheris conflictio, vel motus zetheris, ta&tui vuleari obvi- 


us. Ex illa enim etheris concertatione palpabili nafcitur impe- 
tuis ejus cumulatus, acitans partes fic, ut tactum valide afficiendo 
cJariflime fentiatur, vel & mutatio fpatii vifum incurrat. Quare- 
nus & vifü & tractu indubie fentiri poteft mutatio voluminis, 
haud immerito dicatur calor fenfilis mutatio voluminis corpo- 
rum!per ctherem , vel manifefta denfiratis mutatio ab cthere 
oriunda. Meque enim opus eft, nifi ut ether redigatur in con- 
flidum £i excitari debet calor. i 
Quande . 


DE CALORE ET FRIGORE. $59 


Quando anima clare percipit calorem vel caldorem, :antiquitus di- 
&um, differre intelligitur res, quam percipit, videlicet calor, ab 
ejus in mente efformata imagine vel idea; zque ac lux & vifus. 
Lux eít objectum vifus, non autem ipfa vifio, & calor eft obje- 
&um ta&us, quatenus tangi poteft, non vero ipfía ta&lio vel 
fenfio; ita eft quoque objettum vifus, quatenus mutatio fpatii 
ab ipfo pendens, oculos fubit. ^ Hiec clara fed confufa fimul 
perceptio fenfuum abit in difin&tam , quando intelligimus, id 
quod ibi fentimus, non effe nifi concertationem ztheris inter fe 
eollidentis , yel prelium stherium , naturalibus caufis con- 
ingens, 


*: 6.582. 


. Caufs confli£tus ztherii obfervamus dari primo (S. $76.) Canfe confli- 
im naturalibus viribus refringendi & deflectendi radios lucis, (fus etberei, 
qua refractione & reflexione alliduntur numerofe ad fe invicem, 
convergunt, in focis coramittuntur, ut qua vi ad fe invicem 
accefferunt , eadem rurfüs recedant vel refiliant , & quantum 
valent obftacula in via fua removearr a fe invicem. — Secundo fi 
vel remoto aére corpora atteruntur , colliduntur & affricantur, 
vel contunduntur & concutiuntur corpora, in quibus ether hz- 
ret, ipfe (imul dum partes: contremiícunt & ad fe invicem com- 
primuntur, comprimitur, & committirur fimul zther in fimi- 
lem collu&lationem: & refiftentiam zequalem violentiae externae 
epponendam ($ 156.. Quocirca & ipf? validum init confli- 
&turn, fimiliter partes corporis agitantem eo magis , quo fortius 
& diutius pereuflio & attritus vel affrictus corporum continuatur 
(4.577). Dum aqualis eff fummus effectus, vitrum ex filice 
faciens aequalis debet efTe f. vis cauftica ($. 576. /644.). — Elujus- 
modi caufze complures dantur in natura rerum, quee dum zqui- 
librium ftupendz pernicitatis aethere; tollunt, parem mutatio- 
nem voluminis & denfitatis corporum producunt efficiuntque- 
Quia pofi actione caue fufficientis haud impedita, ponitur 
effectus, 


Quid vulge 


$60 PHYSICA PART. L SECT. IIl. CAP. Il. 


effectus, & dati effectus dari quoque debet caufà fufficiens ($. 
$98. Oztol.): fequitur, pofita vi & actione zequali , equales quo- 
que oriri effe£tus & ubi dantur equales effectus, ibi dari quo- 
que debere vires actionesque aequales, faltem zequivalentes. 


Sic Illuftr. Wolfius in. principiis Dynam. Tom. I. Comment. Petrop. 
hzc adhibet corollaria e natura virium. & actionum petita, ut 
axiomata: eadem vi eodem tempore, eandem abfolvi actionem, 
& fi mobilia equalia eadem celeritate moventur, vim eorum efle 
eandem. p. 219. Quare & ejusdem vis, cateris paribus, idem 
erit effe&tus, qualisque vis effe&us equalis; & ejusdem effe&tus 
eadem erit caufa, eadem vis illum przítans; paris effe&us par 
aut zauipollens caufa & vis unde oriatur. —Confentit his regula 
2da Newtoniana P. TII. Princip. Philof. nat. ^ Effe&uum natura- 
lium-ejusdem generis easdem aílignandas effe caufas, quatenus 
fieri poreft. — Quz fic evidentior foret: Effe&tuum naturalium 
ejusdem generis exdem, faltem pares & equiparande eíle debent 
caufe. —Effe&tus enim pendet a vi & a&tione fuarum caufarum, 
& nequit in eo plus effe, quam fuit in viribus caufarum. Si 
igitur idem vel equalis eft effe&tus, eadem quoque vel equalis 
effe deber actio, & vis eum preflans. ^ Contra ea fi inzquales 
funt effectus, vires quoque caufarum iis refpondere debent pa- 
riter inzquales. L 


$. 5835. 


Vulgus calorem ex nudo fenfu eftimans, frigus opponit 


fit frigus & calori, veluti duo hujusmodi contraria, qualia funt altum & 
caler, «ftus- profündum, atrum & album, candidum & nigrum. Frigus. 


que e 


nempe vocat eam corporum temperiem , quam fentit aperte 
minorem effe, grato fibi corporis füi calore. ra aérem frigi- 
dum, aquam & nivem frigidam dicit, ob animadverfum in his 


 defe&tum ejus caloris blandi, quo corpus fuum gaudet. "Tunc 


nempe ca/or non norat nifi jucunde calentem fani corporis huma- 
ni tàmperiem , aut quamcunque aliam fenfu judice ipfi zqui- 
paran- 


DE CALORE ET FRIGORE. $61 


parandam; vel ejusmodi corporis noftri temperiem, qualis in 
media zflate aéri ineffe folet. — Paulo accuratius is calor dicere- 
tur remperies voluminis corporis noftri apprime refpondens fà- 
nitati; vel deufitas corporzs faui, f- comveniens famitati. llam mino- 
rem dicimus frigus , . majorem vero 2f/um, uti frigus febrile, 
zílum febrilem , quia talis in exceffu caloris zflivi occurrere 
fole. 


Calor vulgaris f. vulgo dictus, eft calor fani hominis, vel calor fa- 
nus. Infanus igitur calor in defe&u eft frigus, in exceffu «itus. 
Sic homines ex fe eítimant, & ad fe referunt calorem, quem 
fenüunt. — Quia & ejus ratio habenda eft, fanitatis tuende. & 
morborum vitandorum tollendorumve caufa, item agilitatis mem- 
brorum caufa, que cum fano calore conjuncta effe folet, & qua 
in ftatu faniratis gaudemus & egemus in functionibus vite, non 
immerito illa in phyficis explanatur. "l'emperiem igitur denfita- 
tis fanitati convenientem in omni animali, calorem fanum dici, 
expedit noffe, ei adverfum vero infanum. 


* S. 584 

Difcermi vulgo folent & graduy quidam frigoris atque calo- Grados ou]- 

vis. Simpliciter enim frigus vel frigu(culum dici folet id, quod r;;;, 5; 

relinauit aquam liquidam & fluentem; ge/z autem, quod eam ;j; &? (js. 

cogit abire in pruinam, nivem glaciemve. ^ Congelafcit enim jj; 
aqua, dum definit effe fluida humidaque,, vel ftabilis evadit & 
ficca feu firma. In ge/z rigor notatur, qui tollit agilitatem artu- 
um mobilitatemve, & inflexibiles vel immobiles reddit rorpore 
horrido inducto, & duritiem infignem glaciei infert, ne one- 
ribus cedat permagnis. "Tandem füpereft ge/u /etale, mortem 
hominibus aliisque animalibus & vesgerantibus arboribusque af- 
ferens.  Caloris gradus innocuus fano paulo major , fepor au- 
dit, qui (ànitati nocet, 2/75; qui inteoritati cutis, immo mu- 
(culorum & vite ipfi, fervor , coctionem & bulliionem aqux 
(Folfii Phy. Tom. 1.) Bbb b itidem 


$62 PHYSICI PART. f. SECT. III. CAP. ff 


itidem efficiens. Supra hunc colorem letalem ardor eft, urens, 
inflammans, few incendens, confümens & deftruens corporum 
compagem.  Quorfum & pertinet liquatio metallorum, & la 
pidum, velin caleem, velim vitrum mutatio , a calcariis vitria- 
risque; item incendia, quibus fylva & cdificia omnis gencris 
comburuntur &in cineres rediguntur; denique & montes ignem 
evomunt, & vulczni füb terra edunt rerrz motus, ejiciunt un- 
das liquefactorum mineraliunr, cineres, fcorias, pumiüices, tu- 
bas marinas, aut infulas creant, abforbentve, c. 


$ 585 

Jam & zgzis quis dicatur, explicari poteft, fcilicet calor 
ardens ($.504-), qui propterea corpora inflammabilia incende- 
re, urere, & deftruere valet ($.584-). Quando corpora igne 
fic replentur , ut candeícamt, velut lapis & ferrum candens, 
iguita dicantur. | Qui zggem vulgarem ab elementari dirimunt, 
per hunc intelligere. folent aetherem, vel ethereum, i.e. ab ee- 
there folo ortum. — Cujusmodi eft, qui in focis inftrumento- 
rum cauflicorum occurzir, tanquam in centro. *-Quz ratio fe- 
cit, ut ignis a /7o//ío noftro diceretur calor in centro condenfa- 
tus (concentratus f-centralis). — /4rz//ote/z ignis eft exarfio. calidi 
f. exceffus caloris. L. Z4. c. 5. de gez. & corp. 


Vulgari captui non liquet, quid fit condenfari in centro, aut quo- 
modo calor in centrum redigi poffit, nec quauta debeat effe ca- 
loris in centro denfitas, at ignis dici mereatur. —— Neque ignis 
eritur, fi calor candele in centrum redigatur, neque folis calor 
vali lente aut fpeculo, quo in microfcopiis utimur, in centrunt 


coaCtus, ignem parit. — Quare prafftabit mauifefta ignis proprie- .. 


tate uti in eo. explicando, cujusmodi eft caloris vis urendi, in- 
eendendi, lucendi, eonflagrandi &c. — Hinc ignis ab homine ru- 
di melias concipitur, ut calor, ardens , incendens , ufluians; 
lucens, candetacieas lapides, ferrum, cer, — Dicitur enim aere, 


quod. | 


DE CALORE ET FRIGORE. $53 


quod inflar folis apparet, vel lucet, valde fulget & fplendet, 
uti pruna vel metallum candeus; iucendere, quod in alio ardo- 
rem excitat; wrere, adurere, inurere, comburere, calore lede- 
re & abfüumere; uílulare paulatim wel parumper pun&imve ure- 


re; eremare, quod valde urit, diffolvit confumitque; inflammari 


.eujus urenris fumus lucet; fagrare quod rendo flammam dat, 
flatu alitur & deflruit. 
$ $86. 

Jam & ufus vulgares zgnis patefcunt, Y) in fovezdo, vel à- 
lutari calore aut tepore i24ucczdo tuendove; 2)in /iccaméo vel 
arefaciendo, quo humor ex corpore invifibili modo expellitur; 
3) in torrezo h.e. vehementer. exficcando & fere adurendo, ur 
in toflis fpicis, herbis, carnibus, libis, polenta; 4)in ezZi- 
endis & liquandis cera , febo , metallis. cct. ad multipli- 
ces ufus; 5) in fpiffaudo €? indurando v. c. lumo,, argilla, pane; 6) 
in coquezde partim calore interno perficiente alimenta, partim 
externo elixando lac, cerevifiam, carnes aliaque in humido; in 
aflando f. carnes torrendo ad ignem extra h:morem. | Sic 74ri/fo- 
teli Meteorol. L-IF. cap.5.. affatio dicitur concoctio a caliditate ficca 
&aliena; & elixatio concoctio a caliditate humida. vel a calore 
in humido. 7) In co&tione notanda eft ezaporatzo, h.e. refolu- 
tio liquoris in particulas tenues admodum in auram abeuntes vel 
avolantes, five brevius exhalatio vaporum, & e^ulitio , quae 
incenfiori calore coquens liquidum refolvir in copiofos vapor es, 
adícendendo illud attollentes, itaque velut fluctusin ejus füperficie 
excirantes, & furfum tendendo fumi ritu evaporantes, vel bre- 

. vius evaporatio (fumma) fluctuofa. 8) In cozcremuz4o , dum 
corpora diflolvit in fumum ( vifibilem copiam vaporum, qui 
furfum feruntur), flammam (fumum ardentem) &cineres (ter- 
ram fülibus fcetam), ad pinfendum panem, coquendum efculen- 
ta & potulenta, ad cilefacienda domicilia &c.— 9) In metalurgia, 
re fabrili & hortenfi. | 10) In coquendis lateribus , $gulinis vafis 

Bbbb2a pluri- 


Ufur - igni: 


U ulgarés. 


Ufur. ignis 


chemici.. 


$64 PHYSICE PART. I. SECT. III. CAP. II. 


plurimisque opificiis exercendis. 11) In parazda e lapidibus te- 
ftisve animalium ca/ce, 12) in cozflandis vitro , murrhinisque 
vafis. í 

$ (587. 

Sunt & quadam mutationes corporum , a calore infito 
proficifcentes conditionibus aptis, in chemia ufitare. — Cujus- 
modi e(t ferzaeztatio, qux motus eft inteftinus inter particulas 
fulfureas & fálinas (uti in. parandis pane, vino, cerevifia); ef- 
fervefcentia, in qua fübeunt particulae unius elrechis heterogenei 
poros (uti dum metalla folvuntur in menftruis vel mifcentur acida 
alcalinis)," fervorem paulatim gignentes ; & putrefa&fio f. putredo, 
qua mixta corrumpuntur diffolvunturque tandem , qua ideo eft 
fermentatio corpus mixtum fenfim deftruens, uti dum herbe, ra- 
dices, folia, carnes putrefcunt f. putrefiunt.— "Tum a calore ex- 
terno habetur aza/yfis corporum multiplex , qua refolvuntur 
corpora in alia fimpliciora, e quibus conftant, v. c. in Effentias, 
fpiritus, aquas deftillatas , olea, flia, fulfura, gelatinas ex of- 
fibus, cornubus, cet. in feparandis peregrinis, admixtis im- 
puris, nocituris, filtem faftiditis vel inutilibus, omnique doci- 
maflica; et /yztbefis varia, partim naturam imitans , utin cin- - 
nabari factiia , gemmis factitis, pigmentis pulcherrimis, ca- 
terisque plurimis, partim in 7077: pzrazdis, uti metallis factiuis, 
aurichalco, Tambacco, aére campano, corinthio, fpeculorum cau- 
ficorum , principis Roberti , pulvere pyrio, phosphoris, au- 


ro & pulvere fulminante, innumerisque medicamentis & aliis 
artefactis. 


Qu: de phofphoris & pyrophoris, item fulminante auro aliisque 
tenenda funt, fuo loco explicanda, & interim ex ufu vel aliorum 
explicationibus eatenus concipienda erunt, ut clara quodammo- 
do notione percipiamr, fic nominibus difcerni inventa ufu non 
deílituta. — De electricis infra feorfum agetur. 


$. 588- 


DE CALORE ET FRIGORE $65 


$. 588. 


Inprimis admirari fas eft ufum caloris vitalem, qui cler pe cajere 
vitalis inde appellatur, & omnium viventium ortui, incremen- ojrlj, 
tis, perfectionique infervit. Ett is calor vitalis plane neceffari- 
us omni plantarum rerumve vegetantium generi, quarum alia 
alio &radu indigenr, fi nafci, virere, adolefcere, florere, propaga- 
re fuam fobolem ac naturam , zuzaturari denique & confervari 
fruges fructusque vel generatim femina debenr. ldem neceffa- 
rius quoque eft calor omni animalium generi ad vitam animalem 
adipifcendam, perficiendam & confervandam ; quod vel inde pate- 
fcit, quia corpora eorum vegetaute gaudent natura & vegetan- 
tibus aut aliis animalibus aluntur. | Quare & animalium caufa va- 
rii eft gradus calor vitalis, quia alia animantia eo gradu hilaran- 
tur & foventur, quo alia emoriuntur. Vitalis calor vel fanitati 


prodeft vel obefít, quorum ille /z/urz: f. anus, hicinfnus vel 
zufalubris audit. 


Maturari hic dicuntur res viventes, dum ad omnis perfcClionis 
Ííuz ftatum perveniunt. Uti matura dicimus fraga, pruna, 
pira, poma, nucamenta, cum quamcunque poffunt adepta funt 
perfectionem , qua fibimet aliisque quam plurimum profunt. 
Arifloteles haud immerito maturationem refert ad. coCtionem, 
cap. 3- Meteorol. L. IV. ícribens: Maturatio. ( *zavci£) eft con- 
co&dio (s&L:c) quedam & perfe&io (75A&cic) alimenti in 
fru&ibus (sv vec megmemgmicic). — Sed trausfertur maturatio 
non folum ad fruges & femina, fed & ad flores, folia, radices, 
flirpes, caules, cortices, linum, cannabim, ad animalium fc- 
tus, ova, partus, cratem perfc&iorem csmteris, & quz funt 
alia generis ejusdem. | Quatenus & in calore fano & infano di- 
.  werfi gradus in cun&tis viventium claflibus generibusque dantur, 
id longum foret recenfere, nec hic fieri apte poteft, ubi non 
dum expofirum eft, quomodo gradus illos meri liquido poffi- 
Bbbb 3 mus, 


Caloris sa- 
turalis aia- 
Tur ds 


$66. . PHTSLg& PART. L $ECT, IL CAP. il. — 


zus, ne vago taQus cítimio hallucisemur, nobis alüsque in- 
€crta pro certis, falfa pro veris perfuafuri. 


$. 589. 


—.. Quia fine calore vitali nihil vivere poffet, ubicunque ali- 
quid vivere debuit , ibi oportuit, ur daretur calor vitalis ((&. 
$88). Debuit igitur calor. vitalis dari in tellure univerfa, i 
térra, aquis & aére atmofpherico ,' ideoque & dictarum rerum, 
& cunctarum in illis vi&turarum nature debet effe «conveniens, 
altem eatenus, ut ab illis recipi, excitari, foveri & communicari 
cum aliis poflet. Requirebatur igitur ad calorem vitalem calor 
naturalis, qui fimul ad aliarum quarumque rerum perfectionem 
effet accomrnodatus. — Hofetur ergo fummus fapientie documen- 
tun ig calore uatimali verum cun&ar um perfe&tioni per emsies gra- 
dus, quibus indigent , accomsodato. — wuoniam rerum natura- 
fium perfectiones , quanra haberi poffunt, faciunt ad gloriam 
numinis fümmamque ejus majeftatem patefaciendam, iraque ad 
fcopum mundi obtinendum (8.607. Féqq. Theol. uat. P.T. ) , dici 

uoque cor zaturali; omnis is poteft, quem fury mnndi i in quo- 
zunque fidere. celeffi vequificit, " 

Quis non obftupefcat, fecum reputans, quanta debeat effe in fyfle- 
mate hujus univerfi varietas caloris naturalis, non tantum in 
fingulis fixis & ditionibus folaribus, verum & in fingulis earum 
ieiedi coin planetis, lunis, comctisque? Preterea & in uno- 
quoque fi deré quanta neceffaria ad omnem cjus perfectionem fuit 
varietas, & ad cunctam rerum mundanarum diveríitatem. non 
iinus neceffariam obtinendam, tanta in eo fuit adhibenda. 
Quz cuncta comprehendere cum finita mens nequeat, nec ultra | 
vires oblipemur: maneamus intra cancellos telluris, ejusque cli- 
Smau, & flatas auni tempeftates ingumera varietate donatas. 


$. 590. 


DE CALORE ET FRIGORKE. 567 


$&. $90. 

Calor tatuyalis, vitalis, omnisque im univerfinm, etberi de- Opmis calav 
Betur confltlazti. Neque enim eft calor nifi confictio etheris eft aP erbere 
tactu percipienda '$.581.). Quare five calorem nuncupes vi- co/fidente. 
talem, five naturalem, internum aut externum; is tamen ab 
setheris conflictu orietur, nec durabit, nifi durante eo conflictu, 
eoque ceffante ceffabit. Quare caloris cujuscunque caufà effici- 
ens eft sether confli£tans, & conflictu fuo denfitatem corporum 
mutans ($. $80 €? $7. /644.), itaque omnis calor &theri valde 

' eollidenti, experientia fuffragante ($.576. /4.). 


$ 9r 
Effe etherem, ubicunque alie res materiales nom dantur, ZErber o» 
itaque in corporum quorumque minimis interftitiis ($. 462. /04.) corpori i:f- 
ex ejus ipf notioneintelleximus. Nunc quoque animadvertimus, fc dsbsir, 
fummam ejus vim materialem perfectioni rerum materialiurn effe 
atremperatanr, & fuiffe attemperandam, fi debuerunt tantum per- 
fici, quanrum potuerunt (S. $89.). JVeceffe igitur & cozfultzffmnum 
eff, res cogcretas cugdas iu etbere verfavi totas quantas, € quantum 
ipfis comducibile ad fununam im fio genere perfetizonem a[féquendan 
fuit, etbere c[Je vefertas naturalis falutarisque caloris caufà ($. $ 90.). 


Norr obfervata hattenus eff ulla vis rnaior etherea in rebus materi4- 
libus, & fi illa quoque inter. fe differr in diverfis a centro mun- 
dano:. diffantis direCüenibusque , ubique ramem perfciendis 

* quanr optime. rebus aliis, quibus adjungitur, plurimum pro- 
delle poteft, fi fieri deber, quidquid ibi optime fieri poteft. 
Quare ineffabilem nobis ejus vim füperatis quibuscunque obftacu- 
lis perficiendis: quibusque aliis quafr pracffe, few plurimum im 
illis abfolvendis preítare poffe & debere rationi quam snaxime re- 
fpondet. Si major vis plus proflare valer, quam miner, maxi- 
ga poterit plurimum preftare, itaque jbi dari debet, ubi quam» 
plurimum eft obüseudum- 

$- 592- 


Coberetque 
cum luce. 


$68 PHYSICAE PART. Ll. SECT. 11L. CAP, Il.- 


$ 592. | 

Calor naturalis coberet. cum. luce feu. vibrationibus etberis 
modo eum im ommi ambitu fuo. (quo & frigus ac gelu involvit) 
Jpeemus. — Calor enim naturalis confli&ui ztheris debetur ($. 
$90). Sedlux pariter copiam infignem ac vifibilem vibratio- 
num etheris comple&itur (S. 456.); eaque attritu vorricis fola- 
ris eetherei ad fuperficiem alterius fideris gyrantis cum fuo zethe- 
re obtinetur ($.477.). .Quaproprer in illo attritu adeft confli- 
&us crheris, neque is penitus ceffat no&turno tempore, fed & 
tum fubüliori vifui teneriorique patet ($. $66. — Prout & calor 
mutato corporis volumine & denfirate vifibilis evadit (S. sg 1.). 
Praeterea calor naturalis & omne frigus naturale includit ($. $83. 
fp). | Apparet igitur ex his rationibus, calorem naruralem cum 
luce & aetheris vibrationibus connecti. ($. 576. /e24.). 


"Occurritur hic fimul dubiis, que inde peti poffent, quia 1) fenfu 
maeiítro datur calor isque interdum inrenfus, ut fi aquam fervi- 
dum, vel merallum tam fervidum in tenebris occurrit, quod 
vel digitos adurat & vehementer ledat, quamvis lucis nihil pra- 
beat. 2) Datur lux vividiffima, nihil caloris habens ($. 137. 
T.II. Experim. nat.). Unde concludi folet nihil omnino aut 
vix quidquam commercii effe luci atque calori, nifi perraro. 
Sed ad prius reponimus, necdum exploratum efle, fitne fubtili- 
ori vifui percalidum corpus in tenebris lucidius reliquis, inpri- 
mis gelidis; nec conditionem omnium corporum effe ejusmodi, 
fcilicet, ut quem continet gradum caloris, eundem & vifibilem 
faciat cun&tis. — Neque omnis gradus caloris vifui ordinario eft 
perfe obvius, fed tantum per denfitatis murationem, id quod 
ex fequaturis magis dilucefcet. — Ubi is per fe obvius oculis vul-- 
gi effe poffet, ibi tamen liquiditas & natura corporis obeffe po- 
teft, quo minus vifibilis fiat unquam, ut in ignefcere nefciis cor- 
poribus, aut ante certum intenfitatis terminum , ur in ferro, 
alisque corporibus tandem fubeuntibus ignitorum faciem fpe- 

ciemve. 


DE CALORE ET FRIGORZ,' $69 


Ciemvé. Tta auri denfitas cum tenta opacitate conjuncta eft, cu- 
jus vincula perrumpere ne. fummus quidem ignis ita poteft, ut 
ignefvat. Pofterius multo minus negotii faceffi. — Si vividifii- 
ma lux lunz, vel alia, nondum expandit volumen corporis in fo- 
«0, tantum hoc fequitur inde, non effe majorem illius lucis ca- 
' lorem, quam qui antea jam aderat; aut lucem illam nondum 
fenfibilem producere calorem. — Ad fenfibilem igitur. calorem ef- 
ficiendum iíle lucis gradus impar eft. Si excipis, condenfatur ta- 
men lux in foco he&ud parum, igitur & calor pro gradu lucis 
condenfate crefcere deberet: facile fenties, te id principii loco 
Ófumere precario, quod erat probandum. — "Tum demum feque- 
retur gradui lucis aucto refpondere debere caloris incrementum, 
1i notus gradus illius lucis ad calorem gignendum fufficit — Hoc 
nempe pofito augebitur calor pro incremento ejusdem. | Si vero 
nullus gradus ejus lucis (uti lundris) fufficit ad gignendum calo- 
rem, fruílra contenditur eum in dato au&tus gradu calorem pa- 
rere debere, quando & is pzlpabili impar manetcalori. Qvod 
xt diftin&ius pateat, menfura lucis & caloris erit utendum, 
Przterea nec omne incrementum lucis, quz fufhcit calori ci- 
enendo, illico pariet gradum caloris ta£tui manifeftum, aut ocu- 
lo, ex corporis volumine aucto, fi quid vel obftet, vel incre- 
menrum lucis ad gignendum calorem fenfibilem nondum valet. 


$. 595- 

Experimur quotidie certiffuigue, ut idem experti funt ab So] seg. ifi 
omni avo nulli non homines, noftri majores, /fo/ezm fuz luce fta luce nos 
uon colluftralfe tautum, fed €? nem vifi ejus ope gaturali calore. fo- calefacit. 
vile ac fovere femper ell em, e quidquid à in ila contintur.. De 
luce ejus nemo unquam dubirare potuit praeditus vifu, quod & fu- 
pra capzze prigo dilicidatum eft. De calore cum luce folari con- 
jun&to nec nifi ope lucis oboriente fuus non modo cujusque tactus, 
fed & vifus, mutationi voluminis corporum attendens, indu- 

- bium fert teftimonium, & neminem non convincit, cccuin quo- 


(Folfü Phy. Tom. 1.) Ccc c que 


Quo major- 
eft lux: fola- 


Yir, €0. 4: 


jor €f ejus: 


calor... 


$19 PHYSICE PART. L. SECT. IIL CAP. II. 


que apricantem. . Qui fi vel nunquam videre folem potuit, ta- 
étu ramen urens calorem ejus. in. dubium. vocare nequit, quan- 
do folem. effe fidus. audit, calefaciens. univerfum telluris. hemi- 
fpherium, cuiapparet vel obverfüs eft. Nihil autem de fole 
terram, attingit , quam. eether ipfius, quem circa fe una fecum 
volutat, quique diem nobis impertitur ($.513.). Utd ergo af- 
frictus. zetheris ad füperficiem telluris & setherem: ei adhzerentem 
inhzrentemque: vibrationum: zetheris tantam excitat copiam, ut 
luceat infigniter ,, immo. fplendear fulgeatque; ira fimul eadem 
lucis confligentis inter fe, & cum. rebus corporeis in fuperficie, 
concerratione nafcitur is,, quem. fentimus, nos grato modo af- 
ficiens fovensque calor naturalis ($.592. E Una igitur cum luce 
folari nec nifi. eadem inter fe: commiílà oritur ope - reflexionis & 
refractionis ejusdem: conflictus. ille. fenfibilis ,,' quem. colorem. 


fiüutamus. ($.581. /64.). 
$. 594 


Majori lucis: olirir vi vefpondet: quoque. major: vi. caloris; 
guinori autem 1ninor ceteris pavibus. Lux nempe folis eo eft ma- 
jor, quo diftantia a tellure eft minor, quo dire&tius- ejus radii 
feruntur in: verticem incolarum, & quo diutius fuper eodem lo- 


co. verfàntur ($. $.12.),. caeteris pofitis iisdem: — Sed luculenta ex- 


perientiae fide-calor naturalis.eo eft major, quo major. eft lux. fo- 
lis;. ratione diftantize,, diuturnitatis, & propinquitatis a vertiee, 
vel normali incurfu ($. $92.).. Zona ideo torrida. dicta illa eff in- 
rellure a.Geographis, ubi fol (emper fere eft verticalis, aut parum 
2. vertice recedit, quia ibi. major reanat quotannis calor. per inte- 
erunt annum, itaque femper: major ,. quam- in ulla alia relluris. 
re2zione; Itaque pradfidium adverfus zftum: homines. ibi querunt 
in umbra. nemorum, montium & fpecuum. Qui circulis pola- 
ribus propius in, ond temperata. educati funt, illi eo.delati mo-- 
lefliis. aeftus: haud. raro. ita. urgentur ,, ut in. morbos, rabiem ,. 

ipfam-- 


TOW YT 


DE CALORE ET PRIGORE. $71 


1 i rus. . 

ápfamque mortem incidant, in navibus per eam Zonam iter fa- 
cientes. In Zonis temperatis quotannis per seítatem aftus obti- 
ner, per hiemem frigus: quoniam eo tempore fol propius ad 
verticem eorum accedere, hac longius ab ea recedere videtur. 
Huic remperiei adfüeti,; in Zonis frigidis raro durare per uni- 
cam hiemem potuerunt, fed emortui ibi funt, quocunque mo- 
do fe-conm: rigidum celu munire fluduerint. /— Attarnen in Zo- 
na quoque frigida fol propius ad folftitia verfans ibi non occidit, 
& quamvis valde obliquo diururniori tamen & continenti luce 
aftatern facit, qua breviori tempore, quam in Zonis teinpera- 
tis fruges fructusque ibi naftantur, floreant, & maturefcant. 
Quia fol in bruma 372 diametris terreftribus propior eft telluri 
quam in folftitio eftivo ($.3 14), &lux calorque tamtum crefcit, 
quantum decreftcit quadratum diftantiz ($. 513 € 5$92.), ratio 
patet cur in regionib: s zuftralibus major calor fit & majus frigus 
quam in borealibus: Quoniam differenria diftantice eft 1; maxima, 
foret ratio lucis & caloris ut 30 — 29'— 900: 841— 15: 141. 
'Tam füpienter lux & calor in Telluris Zonis difpenfüntur, ut 
quamvis alio aliove modo, ubique tamen ftopo fufficiant, alio- 
que &alio modo, calor & frigus mitigetur, augeaturque. 


Videlicet quo magis in Zona quadam folis radii funt verticales, eo 
ibi breviores funt dies, no&ibus circiter equales vel propemo- 
dum. Quo longius ab incurfu verticalt abfunt, vel quo obli- 
quius incurrunt in fuperficiem, eo longiores ibi fiunt dies, & 
breviores noctes, ut obliquiras incurfus mora diuturniore fupra 
horizontem compenfetur. —"l'andem ubi obliquitas admodum in- 
valefcit, ibi non occidit fol per ítarem, fed perpetua commo- 
ratione fuper ea regione multo citius omnia illa abfolvit, que 
alibi non przftat,.nifi tempore longiore. — Quo ipfo nos docet, 
naruram arte imitari, quando infignis ufus talem requirit artem. 
"Temperat etum auftralem brevitas 8 dierum, auget vero hie- 

Ccecc 2 mem 


472 PHYSICE PART. L. SECT. III. CAP. Hl. 


-mem totidem dicbus. Rise mare conglaciatum ibi fuit in la 
titudine 52^, 


gi $95- 


Quo major. Contra ea, quo major eff umbra, € privatio lucis folaris, 
defecfus. Iu- €0 T)ngor in telin 2 eff calor, eoque ÜWjus efl frigus. oc incurrit 
cis folaris, in vifum, fi thermomerrum removes e fplendore folis, & in 
eo minus fen... umbram transfers, vel tantum inrerpofito opaco. radios ejus ar- 
timus calo- Ces a ther momero. ldem longe lateque experimur, quando 
zinc. vellux meridiana folis a luna in eclipfi cenrrali diutina intercipi- 
tur, ne ingentem terrefüis fuperficiei tractum illuftrare pollir. 
Multo ruditati notiores fünt obíervationes dierum turbidorum 
in quavis anni tempeftate, qui quo diutius continuantur, quo- 
que fünt obícuriores, eo magis diminuunr calorem, augentque 
frigus. Copiofiffime vero funt obíervationes noctium longa- 
rum hiemali tempore, extra Zonam torridam, quotannis oc- 
currentes in Zonis temperatis multoque magis in frigidis. Ubi 
quo denfior eft umbra, quoque diutius durat abíentia folis ab. 
horizonte, eo minus ibi eft caloris, eoque plus frieoris, fübin- - 
de verfus polos intenfioris. Docenr id ipfum quoque montes 
preealti , in quibus minor confli&us lucis, quam in plano con- 
uüngir & conclavia foli ira occlu(à, ut nec "ux folaris ulla eo pe- 
netrare poffit, nécaéra luce caléfaétus. Cujusmodi funt carce- 
res renebricofiffimi , & celle glaciales, elaciei per zeftatem con- 


fervandz deftinatz. 


Faciunt hec omnia eo, ut manibus ipfis palpemus, calorem fola- 

rem non efle nifi aluce folari, ideoque augeri ea auCta, minui 

vero eadem diminuta, - & in diminutione cjus eo usque fa&a, uz 
. «alor naturalis folis ultra dimidium decreverit, fentiri id, quod 
appellamus frigus; Quis enim dubitabit , a luce folari effe 

calorenr, cam  & in rigida. hieme. videat ,. radios. folares nivem 

in teClis edium liquefacere, qu aqua deíhillens, ubi deficiunt 

3l radii, illico in flirias haud parvas congelaftunt? Novit 

quippe: 


s 


DE CALORE ET FRIGORE, $73 


quippe, quo pofito ponitur alterum, quo crefcente & darante 
erefeit duratque, quo decrefcente decrefcit, ceffante & ableute 
ceffat & deefL, id eife caufam alterius Eo ($57)- .Ma- 
do non negligatur admonitio, frigus, quod abfente fole fenri- 
mus, non omnem tollcre calorem, fed tantummodo illum, qui 
par aut major eft vitali noflro ($. 583.). Neque ceífat omnino 
lux folis in tellure, cum circa polos ultra 4 menfes ibi fupra ho- 
rizontem haud cenfpicitur ($. 566.). — Calefacit tum alias rcllu- 
ris Zonas, quarum calor & in frigidas Zonas quandoque trans- 
fertur, & lucem lunz, planetarum, cometarumque, ut alia ta- 
ceam,, eo quafi vicario munere amandat. . Unde excufandi funr, 
qui lucem lune frigidam cíle ftatuerunt, fi comparate loquuti 
funt, frigidam pro minus calida adhibentes, 


$. 596. 


Candelarum , facium , tedarum avdentium lux Jessie 
Jbivitus vini , elio um , felfuris , fuccini, focorum off "orum 6 


Nec flamme 
& aliisque lu- 


incendiorum par itey calcfacit pro moditlo altem fuo. — Quis nefcit, eentibser. fu- 
- infans omnium rerum ingnarus, lucentem flammam cande- w deeft ea- 


facis, tzedarum , rosgorum , incendiorum non lucere tan- Jor. 


BU. fed & calefacere, edurere & comburere pofle ac folere res 
comburendas? Si enim nefcir, fi negar lucem flammae calefacere 
vel urere , porrecta manu & aduíla cum dolore experietur, 

quid illius valeat calor. ^ Neque id mirum cuiquam videbitur, 
qui tenet illa, qua füpra de claritate hujusmodi lucis in medium 
adduéta funt ($. 567. /67.). Generatim igitur quidquid lucet, 
vel in tenebris tantum, uti phosphori, pyrophori, liena putri- 
da, luna, planet, comer, aurorx borez, ftelle fixo, cat. 
id pro gradu lucis calorem fecum habebit conjunctum ($. $94.) , 


. etfi propter obílacula naturalia non fentitur a nobis. | Ubi vero 


lux mon datur, íed alius motus & conflictus illi, qui in luce 
«onfli&tanre datur, «quiparandus, ibi refpondens conflictui ca- 
lor detur necefle eft. (9. 582.). , 

€ecc 3 Qvia 


Specialer.ca- 


/ 


$74 PHYSICE PART. L. SECT. lil. CAP. IL 


Quia candele accenfe, olea accenía, aliaque his fimilia no&turno 
tempore quodam defe&um lucis folaris fupplent, ratio patefcir, 
«ur & pro modulo fuo calorem folis contineant & exferant, Non 
enim tantum calefacit lamma, fed & incendit, adurit, :combu- - 
rit, ignitum reddit filum ferreum , vitri fila liquefacit , & in 
globulos redigit. .His fimilia contingunt per flammam ignis in 
fornacibus , focis, furnis piftorum, figulorum, vitriariorum, 
meiallurzorum,,: fabrorum, chemicorum, prefertim dum igne 
reverberii, quem falutant, utuntur. Dautur & varii ftupendi 
effectus flammz in furnis cohibite, impetuofe tandem erum- 
pentis; quales narrantur Experim. Wolf. T.1I. $.127.  Lunz lu- 
cem felenitis vitalem cque effe ac nobis, quis hodie in dubium 
vocaret ? Quis de reliquis planetis :& comezis aliter ftatuerer, 
quam de naturali telluris luce & calore, cum eadem fapientia & 
bonitas divina ubique regnet? E: quis de fixis (tellis aliter, quam 
de luce folari opinari poteft, fi earum notione genuina eft im- 
butus? ($.350 & 380). 


$ . 597. 


Speciales caloris matiralis ejusque. communis perpetuique: cauf- 


loris perpe- fee occurrunt due , altera i gyro fiderum, altera. in revolutione 


tui cau. 


circa folem f arcu eorum. ^ Etenim generalem caloris natura- 
lis caufam in e&yro ztherei vorticis folaris habemus ($.$92.). 
Sed quia forti affrictu & collifione opus eft ad calorem eignen- 
dum ($. $90), isque in motu circa axem & folem occurrit; uti 
in Seioze 1I. oftenfum eft, relinquitur, in utriusque motus cir- 
citorum pernicitate fpeciales dari & lucis & caloris naturalis in 
quolibet fidere caufis conftantes. ^ Facillime liquet univerfis, 
motum perperuum conftantemque derivari non poffe nifi ab aliis 


miotibus conftantibus & perpetuis , caufam ejus rationemque - 


fufficientem complexis. Id quod applicantibus dicta ad rellurem 
obícurum manere nequit. 


$598. 


DE CALORE. ET FRIGORE. $175 


$- $98. 

- Motui circa" axem potiffimum: debetur. differentia: ordimaria: Unde fit dif- 
& conffans caloris diurni no&urzique; — Nulla enim ratio conflans ferentia. ca- 
& aperta perpetuo a fe invicem differentis caloris. & diurni /orir diurni 
oftendi à. quoquam poteft, prater oyrum telluris, cujus gyri zocfurnique- 
veritas nemini amplius: dubia eft, nifi harum rerum ignaro. Im 
e'yro autem perpetuo ralis datur ratio conftans & diei noctisque 
& variantis in his conflictus ztherei, eaque fufficiens ad differen- 
tiam perpetuam caleris diurni & nocturni exhibendam ($. $93.),. 
modo fimul rationem: habeas fitus. telluris in. orbita fua, & incli- 
nationis eroa folem: inde pendentis ($.594-./07.). Quapropter 
extenus & revolutio. in: orbita. ad. hanc. differentiam: variandanr 
nonnihil. confert. 

Si.qua in his nondum fatis evidentia videntur, illa dilucidanda erunt 

per calculos gyri folaris & terreítris: &therei confligentis-ad calo- 

ris genefin.& varietatem applicandos. / Quos: hic brevitatis cau- 

fa prtermitto: & quia in thernromretria: de illis erit differendum.. 

Seponende praterea func cauffze fortuite extra ordinem: obveni- 

enres- interdum ,, nec diu. durantes; de quibus fuo loco dicetur-- 


$- 59g- 
— ARevolutiomi ir orbita: debetuy: varietas caloris im flatig angi Unde ftt fla 
tetmpeflatibus ,, quatenus quotanmis comvenientur gaudet cum alia co- tarum: tem- 
gnoinine unaquieque-.. Erenim- durante. qualiber ftata anni. tempe: peffarum: cs 
ftire- idem: durar. fitus: telluris ratione folis, eadem: diftantia,. ea- /or-. 
dem .zetheris ad. füperficiem. conflictio. Inde curn: caloris diver-- 
fitas annua: tempeffatis unice pendear a fole. & tellure, quia a 
nullo alio fidere: pendere poteft, ut quod: multo: tninus caloris: 
fenfibilis mutationem praftare valet ac luna-(S. $92. 7t.) fequi- 
tur; revolutioni telluris in: orbita,. vel',, quod idem norat, mo-- 
mi. ejus. annuo ,. deberi. & ftaras anni tempeftates ,. & lucis calo- 
risque- in his: varietatem ( $.594.)- 
L : Eodenn 


Ratio diver- 


$76 PHYSUCE PART, L SECT. l1, CAP. 13, 


Eodem jure, quo hec de tellure afferuntur, transferenda quoque 
effe ad aliorum planetarum eorumque fatellitum ftatas anni tem- 
peflates inzelliguntur. —Similium etim in axis inclinatione ad: 
folis zequatorem , fimilis effe debet ratio caufe efficientis & finalis, 
fimilisque effe&us fimilium cauffarum & fimiles medie cauffz. 


" $. 6oo. 
Ex iisdem principiis peudet. quoque generalis tum. diverfitas 


fi caloris cli- caloris diverforum. telluris climatunt, tum cogmozimum anzi ten- 
matum eJ 4 peflatum ínter [e fenilitudo. Continuatur nempe in tota tellure 
anni tept-indea creatione tum gyrus diurnus, rum annuus in orbira cir- 


fatui. 


Refpondet 
calor. fiii 


sv flexionif. 


cnitus eurfüsque, hiftoria omnis avi facra & profana atreftante. 
Manet. ideo quoque in quovis telluris climate quotannis idem 
ordo viciffütudinis dierum & noctium, nec non anni ftatarum 
tempeftatum. — Manent ergo ezdem diverfitatis lucis & umbrae, 
caloris & frigoris naturalis caufe ($.599.). Quia ab iisdem 
caufis idem a fimilibus fimilis pendet etfectus, caufisque rede- 
untibus in orbem, redeunt in eundem & effectus (S. 5 82. zo£.); 
& lucis calorisque, tanquam effectuum afirictus «theris folaris 
ad fuperficiem & etherem terreftrem (S. 592.), diverfitas in di- 
verfis climatibus telluris, & fimilitudo generalis in cognomini- 
fbus anni tempeftatibus cujuslibet climaris a motu telluris diurno 
annuoque pendere debent ($. $97. /£74.).  Sicubi fpeciale alicubi 
occurrit illius vel adjumentum vel ropediptentuiwe id non nifi 
parücularem praftabir mutationem, 


$. or. am : 


Quia fucis folaris vi refpondet vis caloris naturalis in telu- 
re($. 594), & radiorum lucis copia decrefcit in ratione compo- 
fir1 finuum angulorum emanationis & incidentie , vel fi illam 
eandem ponimus, in ratione finuum incidentie ($. 82. Optic. 
Wolff. S ise zaturaleg €. ordinarium valorem 2n tellure. vc- 
[pondere i jz diverfis ejus climatibus fiui incurfes vadiorum folar Zum, 

cateris 


.DE CALORE ET FRIGORE, . $77 


céeteris paribus momentis. Quo enim angulo incidunt, eodem 
& refle&tuntur ($. 502.), ideoque quo minor eft angulus incur- 
fus, eo propius a catheto ejus incidunt & redeunt, eoque ma- 
gis ibi conden(àntur, & cum aliis eodem, unde illi revertuntur, 
tendentibus confligunt, eoque plus caloris ibi excitant. Quo 
major autem eft angulus incurfüs & recurfus, eo longius difper- 
guntur radii, eoque pauciores in eodem loco confligunt & cale- 
faciunt ibi eo minus ($.576./677.). Accedit, quod & eo pau- 
ciores radii refle£tuntur, quo obliquius incurrunt, & poros fa- 
perficiei fübeunt , in quibus dennentur, vel per atmofphare 
"vapores & atomos aliorum diflipantur & fic rarefcant ibi. 


Ubi radii normaliter incidunt, ibi re&a in fe ipfos refleCtuntur, 
itaque duplicarentur , nifi quid ipfis decederet ipfa reflexionis 
natura ($.518 & $48.). Sed quod re&la incurrentibus in ver- 
ticem incolarum & fuperficiem telluris , id quoque decedit obli- 
que incidentibus; immo eo plus his decedit, quo longius ra- 
dunt fuperficiem, & impuriorem ibi atmofphzram. Inde quo 
major eft obliquitas incurfus, eo magis debilitatur ibi lux ($. $ 1g. 
fq. 549-) & cum luce ipfe calor ($.593.). ^ Generatim igitur 
eaterir paribus calor naturalir decrefcit uti lux, & quo minor 
eft lux folis, eo minor & calor ibi fit, neceffe eft ($. 5 9 4. /ea.). 
Condi hinc facile tabula poteft pro diverfitate caloris naturalis ex 
hoc fonte fluentis, qua de re egit T5. Shbeldrake in ed. Londin. 
175 6. fcripto hoc: Ze caufer of beat and cold in the feveral 
climater, fo far as they depend upon tbe rays of tbe fun , ubi plan- 


tarum culturz confulere fimul ftuduiffe fertur. Pendet hinc 
etiam diverfitas caloris meridiani, vefpertini & matutini, me- 
diique. 

$. 602. 


 Experimentis vulgaribus innotefcit, corpora caloris capacia Succeffivus 
mediocri affricfu aon ilico calefcere, féd paulatim €. fucceffrve , eft caloris f 
atque eo magis incal[cere , quo. diutius affricantur atterunturque, frigoris au- 


Ur olffi Pbyf. Tom. I. ) Dddd donec étur. 


- 


Norma du- 


" 


$78 PHYSICE PART. L SECT. III. CAP. 1l 


donec omnem , queim capere poffunt, adepta funt calorem. — Similis 
quoque eff ratio lucis falaris, cui fi exponis corpora calori fenfibi- 
li recipiendo apta, vel & ipfà thermometra, deprehendis evi- 
denter, illa non nifi paulatim calefieri; quantum poffunt, & 
frigefieri rurfus, radiis folaribus remotis. Proinde durat quo- 
que calor eo diutius in corporibus calefactis, quo diutius foli 
expofita ranent, & eo brevius, quo citius rurfus auferuntur 
eíole. Sicratfiora funt corpora tardius calefcunt ,. quam renu- 
iora; ideoque eo longius funt foli obvertenda corpora crafliora, 
wt fumiliter incalefcant ac minus craffa. Quo vero longius foli 
expofita manent , eo maois calefcunt, eo profundius in ipfa pe- 
netrat calor, & eo diutius calida manent feu calorem retinent, 
quem & eo tardius rurfus amittunt & frigefiunt. — Generatim 
eadem quoque de frigore valent, qua adduximus de calore. 
Nempe quo calidiora funt, eo tardius frigefcunt, quo altius fri- 
cus €a penetravit, eo & diutius ipfis inhaeret, eo tardius illud 
amittere & incalefcere poffunt. 


$.. 603. 
Calor €9 frigur eeeteris. paribus co. diutius. fupevfunt 3m fie 


rationir fri- pevficie tellurir, quo profuzdius cauz antea. ünbsvurt. — Neque 


gorir cala- 
virquc. 


enim nifi fucceffu temrporis paulitim augetur calor & frigus ($. 
602). dcirco quo plus adeft caloris, eo facilius & diutius ille 
frigori refiftir, & frigus vicilfim calori natural. Sed quo pro- 
fundius penetravit in füperficiem relluris calor aut frimus, eo 
plus ejus ineft, eo igitur quoque diutius durat & füpereft. in illa, 
& eo difficilius tardiusque fuperatur ac tollitur a contrario fuo. 
Eciamfi, quod contrarium in frigore & calore fentitur, in fe nom 
eft nifi infignis ac fontibus clare obvia diverfitas graduum in con- 
flictu. vibrationum: zetherearumr: ($- $81.): nequit tamen & gra- 
duum illorum fübira effe vicilfitudo, cum-natura abliorrear a fal- 
tu ($. 400.2), ideoque a valde remotis gradibus ad alios valde 
zemotros non. nifi per omnes intermedios acceflus dem. — !d 


quod 


t e SPEMPYRON. CER v RP 


m» 


* 
OM COMM M 


DE. CALORE ET IRIGOTRF, $19 


-quod eo diutius. durare & eo ;tardiuscabfolvi debet, quo altius 


priores gradus penetrarunt , & qug fortius ideo & longius ob 

naturam zetheris admodum  elafticam & corporum receflibus in- 

elufam conflridtamque veluti obluctantur, antequam conflictu 
finito zequilibrium reflitui potlir. mn 

Liceat hoc illuftrare pendulorum fimili quadamtenus flatu, «ex fimi- 

li etheris cum are conjuncli elaflicirate.— Penamus, pendulum 

fecunda vibrans in libero aére efle fufpenfum, nec nifi femcl a 

fitu gravitati fus proprio, hoc eft normali ad horizontalem ma- 

nu dimoveri ad gradus 50, & tum e manu dimitti. — Non redit 

illud defcenfu primo ad ítatum prifine quieus, fed per omnes 

gradus intermedios adfcendendo & defcendendo continuat ofcilla- 

tiones feu confli&tiones fuas circiter per quadrantem hore, do- 

nec minimis vibrationibus abfolutis tandem quiefvat. — Servan: 

femper vibrationes ituum redituumque zquilibrium & ifochro- 

nismum circiter, amplitudine vibrarionum fenfim diminuta, do. 

nec ceffante motu perfe&um | quietis equilibrium | recuperetur: 

"Talem quoque ftatum :ztherei vibrationum confli&us, quo nec 

ausetur nec minuitur, hic zquilibrium appello, ad quod con- 

fliftus antea ratione caloris modo crefcens, modo decrefcens 

fubinde pro graduum varietate, ita ut in quolibet cafu a&ionis 

in fe invicem vibrationum maneat zqualiias , nec nifi exceffus 

impendatur in ftatus mutationem ($.156.& $. 343 & 344. Cof- 

mol). Sunt & ofcillaiones pendulorum ampliores liberiores- 

que a&re remoto ($. 194.), ubi confli&tionis ofcillaiionum major 


eft fimilitudo. 
$&. 604 
Hinc patet jam ratio, cur u2z f0/ a!iquoz snezfibus 30: occi- 


dit , ibi diuturna luce valde oli qua tamen calor telluris fie intenda- 


tits ut breviori tempore maturationem frugum fr. usbuumque abfo[- 
vat, quam im Louis temperatis; & cur ad igtenfius frigus ili gi- 


Corollaria. 


guendum mon opus fit , nifi ut fol vuvfus aliquot. enenfum fpatio ibi 


z won 


x 


$80 PHYSIC/E PART. I. SECT. III. CAP. II. 


nos appareat, faltem. non. oriatur, itaque ex abfentia lucis ejus 
frigus ibi oriatur, invalefcar, profunde penetret infra fuperfici- 
em & diutius duret. Simulinde apparet, calorem eo ipfo tem- 
perari, quod alio tempore fol fupra, alio infra horizontem ver- 
fatur, ubi parum a vertice hominum difcedit. « Ut; ergo Previ- 
tate dierum &9 noclium calor €7 frigus minuitur; ita viciffm lon- 
gitudiue dierum calor , €? no&lium frigus intenditur €? augetur. 
Patet fic regula fecunda caloris naturalis a fole pendentis: «f ca- 
lore folari res terveftres quam optime perficiantur , oportet, ut quo 
propior 0] eff vertici bomimum , co tempeflas annua. gaudeat. viciff- 
tudiue dierum C9 noctium , equino&lio propiori, &7 quo obliquius 
tervam illufrat , eo magis dierum &7 no&ium. viciffitudo ab. egui- 
zo&io recedat. 

Poffumus regulam quoque invertere: In quibus telluris regionibus 
vel climatibus lux folis diu commoratur fupra horizontem, vel 
longi funt dies, ia illis brevior ejus commoratio non fufficeret 
ad calorem naturalem ibi preftandum ($. 589.); &ubi breviores 
funt dies, ibi longior lucis commoratio fupra horizontem effet 
nocitura, nimio , quem faceret , calore. Quz fi applicamus 
ad lunam & Jovem, confirmantur inde fupra de illis di&a. Sci- 
licet quia lunz dies 14 noftris, & nox totidem noflris quatur, 
compenfatur ibi per longiorem folis fupra horizontem debilitas 
lucis & caloris ipfa longitudine conftanti, vel tarditas gyri lucis 
& caloris tanto minoris cauffa effe intelligitur. Quod & de no- 
&e valet. | Comparari igitur lux folis in luna qua debilitatem & 
calorem illi poteft terrarum climati, ubi dies quoque menfcm 
integrum durat. : Qualis eft Zonula climatis quinti & decimi a 
Ricciolo dicti. — Ex adverfo pernicitate gyri jovialis tanta ibi-ori- 
riintelligitur lux, tantusque calor, ut temperandus is fuerit bre- 
vitate dierum. & noctium, ne perfc&ioni rerum czterarum in- 
primis viventium ibi noceret. Quod ovicolas vel experientia 
docere debet. — Quid de alis analogia rationum fcifcere Philofo- 
phos jubeat, obfcurum effe cui poteft ? 1 


i $. 605. 


TP 


DE CALORE ET FRIGORE. $81 


&.-.. 60523. 53 


Calor quilibet fe quaquaverfum. diffundere per vicina. nititur, Diffufo: ca- 

ad equilibrium, quantum per obflacula fieri poteft , obtinendum. loris 8 fri- 
Neque enim eft calor nifi conflictus lucis feu vibrationum zethe- gorir. 
ris ($.581.). Ether autem naturaliter eft in zquilibrio ($. 
4842: itaque eodem per conflictum extra ordinem alicubi ob- 
ortum füblato, nititur ad illud reftituendum vibrationibus quo- 
quoverfüs quoad fieri poteft per impedimenta ampliatis, conti- 
nuatisque, uti pendula fuas vibrationes edere pergunt, donec 
verticali quieti reftiruantur. — Sic ferrum inprimis redditur igni- 
tum, fcintilla in pulverem pyrium incidens, incendium usque- 
quaque diffundit. Fomire alicubi incenfo, aut ligno in foco & 
fornace, ignis & flamma latius ferpit, ut confumat quidquid 
confumere poteft. Calefacit igitur circumquaque, nec tantum 
fuperiora, fed & inferiora & circumquaque a lateribus pofita, reci- 
proce fciliet pro diftantie quadrato ($. 427.), uti patet in hy- 
pocauflis, furnis, focis culinarum , ipfisque candelis ardentibus. 
Sic fi caldam infundimus aut fervidam vafis, & vafa calefiunt, & 
quacunque circumítant vel admoventur. Nec fecus res in fri- 
gore quocunque fe haber, quod f? pariter diffundit quorfum- 
cunque nil obftat. 


Si velimus, ne fe diffundat calor frigusve alicubi inclufum, oppo- 
nenda illi funt obftacula, qua vix aut ne vix quidem perrumpere 
poffit intra datum vel requifirum. tempus, — Ita. Tom. II. Exper. 
Wo!ff. $. 129. narratur ex SWede;burgio furnus ferri fuforius, tam 
fpiflo 6 pedum muro gaudeus, ut carbones in co inferius tan- 
rum incenfi, claufo dein furno per 10 vel 12 dies calidiffimi 
maneant, ex decima parte fubfid:anr, mec tamen ardeant f. igni- 
ti finr, vel confumántur. — Si loco carbonum lignum immittitur, 
id quoque fine flamma in. carboncs abiit. — Calor circiter unum 
pedem muri calefeci..— Non. multum diífimili ratione terra 
obruuat ligna, qui in fylvis ligna in carbones redigunr, & fimul 

Dddd 3 excoquunt 


(): ,11D0- 
Qua tempo 


$82 PHYSICE PART, L' SECT, 110, CAP. fL. 


escoquunt axungiam. — Celle glaciales glaciem haud difpari ra- 
tione confervant per integram zfítatem & ultra, quando cavetur, 
neintrare calor eo poflit Pariter calor naturalis manet intra 
infmam atmofpheram, & ne ad mediam quidem pertingit, 
teflibus montibus editoribus , perpetua nive redis, & eo- 
rum hifforis, qui in illos adícenderunr: Id quod &de Chim- 


boraffo, Pichincha aliisque prope cquatorem fitis experti funt. 


fodales Academiz fcientiarum Parifine, eodem ablegati, Buge- 
vur, de la Condamize, reliquique, quibus ibi vel vinum aduflum 
f. deflillatum congelavit. —— Modus fe diffundendi & communican- 
diin paucis ha&tenus eft exploratus, effet vero ulterius expla- 
randus, 


$. 606. "esr 


ES 


Alia corpora pro captu fuo calorem citius , alia tardus admit- 


vis diver[ita- tugt amittuntque, . Yd quod eruendum | eft obíervationibus accu- 


te fiat $ 


rate inftitutis & cum tempore coliatis — Curandum igitur, ut 


o 
corpora diverfi 1) eodem imbüantur calore velfrigore, quod 
continoit, fi circiter per dimidiam horam fuerint in eodem loco 
frigido aut calido, v.c. in eodem aére, eadem aqua; 2) dein 
ceteris paribus fimul transferantur in eundem locum, valde aut 
fricidiorem aut calidiorem, vel maneant in eodem loco, adhibi- 


ris fübfidiis ejus calorem aut frigus pariter mutandi, v.g. ope. 


folis, ignis, fricide aquae, glaciei, cer; 5) Utendum eft accura- 
to thermometro & horologio , gradus & minuta indicantibus, 
e quorum obfervatione notetur tum tempus, tum mutatio calo- 
ris interim facta crefcendo aut decrefcendo. — Quod fieri poteft, 
fi vel ipfà corpora fint thermometra facta, vel in ipfis thermo- 
metra harmonica collocentur ; dum illa vel calefcunt. vel frige- 
(cunt ab eadem caufa, eodem modo in ipfa agente. Ita nempe 
innotefcer, quanto vel plus vel minus eodem tempore calor vel 
creverit vel decreverit. Quod cum caufe externe data opera 
esedem adhibeantur, interne corporum indoli diverfe erit im- 

putan- 


UEITOWACOUSCN TS NE NR 


DE CALORE FT FRIGORE 585 


" 


purandum ratione caloris aut frigoris vel recipiendi vel perden- 
di, feu generatim variandi. 


Infüituit nonnullas hujus generis obfervationes D. Martixe, in cdito 
libro: Effay on tbe beating and cooling of bodies , ubi p. 259. in- 
€ipit enarrare , aurum prius quam mercurium vivum, hunc 
prius oleo, & xa , quamquam tenacius, citius calorem affu- 
mere & dimittere, quam aquam, & hanc citius, quam fpiri- 
tum vini. Quod confentit cum refractione & celeritate motus 
lucis majori in denfioribus quam rarioribus pellucidis $. 529. 
feqq- Si enim plus atheris dari debet in. rarioribus & leviori- 
bus corporibus, quam in denfioribus gravioribusque ($. 462.): 
ille mutationi vibrationum fuarum naturalium magis refiftet, 
quam ubi ejus minus habetur; & viciíTim, diminutis ejiss inipedi- 
mentis, citius redibit ad fuam indolem ibi folitam f. naturalem. 
Afferamus ex ipfo pauca: € 467, V — 46^. caloris crevit mi- - 
nutis horz 5, f. 


Befrigeratio a gradu 89 fuit 4^ X 812? aquz851?Ipoft 4/9 $6 7 $t. 


9—723 — 79 9— 73 — 62. 

18 — 61i — 70i 12 — 78 — 66. 

- 30—55 — 63 | 318—84— 71 
33— 533 — 62 21 — £6 — 76. 

27 —87— 75. 

,530— 88— 80. 

65 — 93 — 89. 


Vofumen utriusque fuit idem, nempe RydrarSyri 15 unciz, 
ejusque pars qarta & decima aquz. 


Calor a 48?. crevit. ;^in V ad. 58? in V ad 529. 
QR »-—-- 37: 

16 — — 841— — 

Ta 0 — —. 
NEUE 


Reftige- 4^. $51 V $81. 
rano 8 — $o — $5. 
16 — 72i-—79i. 

24 — 67 — 75. 
36 — 61 — 69i, 

6$ — 531—621. 

do — 


nmt À 


Es: 


584 PHYSICAE PART. I. 


$0? V — 50? incaluit refri 


'SECT. III. CAP. 1I. 


o 
oo zz rigerat 
— — $57i—— 56 poft 8^ | S7 — 10oo?oleum 96. 
— — 66 ——63— |:6| —— 94 — .86. 
——78——7—]|n|—— 88 — 70 
— — 93 —— 82 — 136. | — — 82 — "476. 
—— —I102. —-—-91 — s. —— ?78 — £65. 
— —'to9 —-—09 — 169.| e T4ULe EE 
— —1I1i—-I104;j— |76| — — 691 — 57i 
Spiritus Vini jo? & Aqua 5o? — poft V/ags1 WV refrigeratur 
incaluit $91. — — 561—|8^.|— $6 — 88. 
gi 5773.65. x] 16] 5: 79: 00793 
8L, 3724-544. 48 
9f —. — 83,—436|-..682 — 722 
958.5194 — gb c Br ios qe 
100 — — 94 —|60|— 601— 62j. 


o 
Eruo inde hanc funrimam V/ — 50?; oo jo"s V. $09; $$ $0?* temp. 
calefcit — — $91 — 57i — 562 69 8 
71 — 66 
$t — 78 
c Lira | 
— — 102 


1O0 


O — 109 


tempore V/ oleum 7 


63 — 84i |16 
73 — 9?i pH 

36 
9t — — |48 
99 — 100 |60o 


: 
9$ — 96 — 100 — — frigefcit, 


16| 86— 85— 951 — — 
24| "79 Ties : 
36| 73 — 70 — 821 — 80. 


48| 68i- 
6o0| 6oi 


88 — 86. 


6$ — 18 — 72i. 
-60— 721 — 62. 


Merito hic plura & accuratiora requiruntur, antequam de regu- 
la mutationis caloris ratione temporis & in humoribus feu flui- 


dis, & in fiecis firmisque certiora flatui poflint, quam ex his , 


| periculis 


DE CALORE ET FRIGORE. $85 


periculis liquent, ubi copia cetheris infiti hydrargyro, oleo & al- 
* coholi anticipare aflamtionem & amiffionem caloris & frigoris 
- videtur, ut qui plus habet & capit, plus accipere & perdere eo- 
dem tempore queat; Cel. No//et Tom. IV. Experimentor. p. 579. 
refert X 15/4 aquam 65/, V/ 82'/^ & ct lini 180^, aqua 
- bulliente expandi, quantum firi poteft, nempe 14, 37, 87 & 
72 millefimis fuz matlz. 


$. 6or. 


Quia calor & frigus tendunt ad equilibrium in vicinia ob- 0:4 tempo. 

ünendum quousque conflictus ille atheris pertingere propter ri; diverf- 
obítacula poreft (S. 605): quo diutius durat. calor €7 frigus ejus- tati in calo- 
dem gradus, eo prifusidius à i2 corpora ficca €7 E quida pertingere po- ve € frigore 
fef? foletgue. — Nitimur hic locuplete experientiz teftimonio. deleatur ? 
Quo diutius idem ignis füb ingente aheno liquoris pleno manet, 
€o calor ulterius ab inferiori parte verfüs fuperiora furgit. Sic 
liquefit prius butyrum , glacies, pix, febum, cera propius 
fundo calefa&o, quam remotius. Vice verfa fi calor füperne 
accedit a fole aliove corpore candente aut fervido , prius cale- 
fiunt füperiora, quam inferiora. Si a frigido aere gelu oritur, 
prius conolaciatur aqua fuperior, quam inferior, ut fi idem a&- 
ris gelu maneat, colligi ex craflitie cruftze olacialis poffit, quam 
diu gelu duraverit: Sed fi gelu infra applicatur, immittendo vi- 
trum aquam continens in falis & nivis mifcelam, dum utraque 
liquefcit, glacies incipit a fundo & latere vitri, & fic progredi- 
tur ad füperi iores mediasque partes. Viciffini a calore füperiori 
liquatur prius nix & glacies fuperior & in fliriis exterior, quam 
inferior & media; ab inferiori & laterali contrarium illis accidit. 
Si in mediam glaciem immittitur ferrum fervidum, non poreft 
non proxima illi prius liquari , quam remotior. Neque ebul- 
litus ab igne fübjecto alibi incipit, quam a fundo &fic continenter 
pergit ad fuperiorem liquoris fuperficiem. 


(JFolf Phyf. Tom. 1.) Eee e Anne 


586 PHYSIC/E PART. E. SECT. ITL CAP. IL. — 


Anno 4 7 40. occafione rigide hiemis, & aliarum, defiguatienum ri- 
goris hiemalis. gelu, ante inventa thermometra; in menrem ve- 
nit quzftio, quomodo ille defignationes revocari ad quandam men- 
furam poifent vt narratorum effectuum. | Primum igitur de la- 
ciei craífiis vel fpiffitudine. explorage cepi, quid inde collizi 
polle. — kaque variis experiundi & obforvandi periculis ufus, 
quandam Lu Uum rezulam, in zquali gelu continuato. obü- 
nentem ,. quam fub initium anni fequentis concinnatam menfe 
Fits typis exfcribendam dedi, quz usque Majum menfem 
fubinde procraflinata impedimentorum interventu fuit. Ubi do- 
e intra horam primo congelationis gradu glaciei eruftulam cffe 

glinez parifine, gradu 8?, $ liner, & fexto decimoque gradu 
Drs elaciei lincam zquare dus fpiff tudine, & duas lincas fe- 
re due 32. Fahrenheitiano. — Non tamen eodem progreffu 
glacies creftit fequentibus horis, fed impeditur progreflus ex 
parte tertia, interdum dimidia, pro conditionum quietis & mo- 
tus varietate, ute. g. I2 horis non pedem, fed diruidium tan- 
rum squaverit. — Vid. 4pmus 1739. ber SDanfiger Crfabrungen 
menfe F:br. p. 6. t. 2, feq... Unde fponte patebat, minores con- 
gelationis gradus vc. octo, vel fedecim duplo tempore praftare 
tantumdem, quantum :4 SEE 32 fimplo ; & primum gra- 
dum per octo horas durantem I, & per 16 horas. integram h- 
neam glacialis crufte ceteris Polus preftare. 


$. -6og. 


Indidem" per, fpicitur, ni difjar [it ceterorum satio, quo ef? 
major gradus caloris €7 frigoris, eo breviori tepore , eundi idcm 


Quid majori 
— 


TITIuPL. €x- 


"4 
sei . praflare pol? vel tamtumd:m , quod & € quantum. wiinor gradus 
. dongiori demunz tenipore, perficit. Exceflus virium confligentium 
impendirur in. morum (S. 344 Cofino/.) Majgs exgo exceflus 


aut plus auget conflitum, aur plus i pedir: quarm minor, ex- 
ceffüs. lllo cafa plus ciiusque calefacit, hoc. eo. plus; citiusque 
frie: gefacit, quo eft major, ideoque & eo altius peneurat ntraque 

mutáio. 


" — 


* DE-CALORE FT EFRIGORE. $87 


iputatio. ^. Sic breviori tempore proporüonem fervando reci- 
procam tartumdem efficere valer, quafitum ranto longiori tem- 
pore tanto minor gradus , íi impedimenta progreílus paria 
utrinque pouuntur. Erit nempe factum ex gradu virium in tem- 
pus «quil. 


' » 
Nix folis radiis obvia citius & plus alriusque liquefciz , glaciesve folvi- 
fur, quam quz in umbra fia eft & tantam radiorum vim non 
experitur. . Intenfius gelu. plus aquz breviori tcmpore in glaci- 
-em firmiorem fpiffioremque convertit, quam debilius & minus. 
Utrumque & breviori tempore tantumdem abfolvit v. c. dupla v; 
in fimplo tempore tantum quantum alterum fimpla vi duplo tem- 
pore; & triplo tempore tantum fimpla vi, quantum tripla vis 
, empore firmplo. . Univerfim facium ex tempore in virium gra- 
dum fzmper erit zquale. — Sit tempus in horis eundem gradum . 
caloris au: frigoris retinenibus — 10, gradus — 5 ; in altero 
cifu gradus — 25, hore — 2, fa&tum utrobique — 50 often- 
dit, tantumdem effici per 25 gradus f. caloris f. frigoris dua- 
bus horis, quantum per 10 gradus horis decem cflcitur, eo- 
^. dem gradu utrobique-continuato. Sic 397. 5 h. tantumdem ef- 
ficient, quantum 5^. 30 h. vel 107. horis 15; conditionibus 
reliquis nihil mutatis. 


$. 60g. * 


Si gradus caloris idem mom comtimatur , fed. interrumpirur, Quomodo id 
uti plerumque contingit diurno no&turnoque tempore, exce//iz tranfera- 
virium -tastum. detrabendum erit, quantum illi derogat. interru- tur ad vari- 
ptio per minores gradus intercedens. Nimirum eritratio caloris com- atiozem gra- 
pofiza e dire&ta longitudinis dierum, &inverfa longitudinis nocti-Zuum. dura- 
&m; vel attendenda tune e(t & ovaduum &temporis differentia, tionirque? 
& examinandum per regulam $. 608. quantum effecerit obfer- 
varus graduum exceffus:eo, quo duravit, tempore, item quid 
effecerint alii majores minoresve exceffus fuo quisque tempore, 


 .Eeee 2 3 tum 


588 PHYSICJ PART. IL. SECT. ITI. CAP. II. 


tum redigendi funt in fummam effectus caloris vel frigoris cogno- 
mines. Licet enim ilh non fint continui, tamen continuis 
zquiparari poterunt, quatenus debita impedimentorum ratio 
habetur , qua impedimenta hic funt in diminutione graduum 
interveniente. Deinde fimili quoque modo fcrutandi funt effe- 
étus contrarii fingularum interruptionum & qua graduum & qua 
durationis diverfitarem , omnesque tandem aggregandi funt in 
fummam. Quia pofterior fumma revera deceflit priori feu di- 
minuit ejus effectus, hec auferenda efta priori, fic refiduum 
docebit eum, qui fupereft, effectuum pravalentium exceffum, 
in diverfis climatibus diverfi influxus in annonam. 


Diíficilem effe hunc modum indagandi, quantus fit poft viciffitudi- 
nem intercapedinum temporis & variationis g graduum refiduus cf- 
fectus, nemo ire poterit infidias. —Requirit enim accuratio & 
obfervationem continuatam non per fingulas tantum horas , fed 
fere quartas earum partes, quz per alia negotia peragenda vix a 


quoquam przflari poteft. — Requirit accurata thermometra, ibi 


adhibita, ubi de refiduo effc&u judicium eft ferendum, v. c. fub 
dio in aqua vel terra, calore aut frigore congelente imbuta. 
Quibus preterea ibi fere affidendum obfervatori ita effet, ne 
quid tamen calore corporis fui alteriusve varietur. Fádoc: tan- 
dem ratione dicta exputata faepius conferenda effent cum ipfo ef- 
fc&u refiduo, quem pofitum in terra, aqva aut glacie interim 
circa illud nata, thermometrum alterum fed plane harmonicum, 
edoceret. — Quod an tanti fit futurum, ut vel hebdomadis, aut 
5 dierum fpatio vacandum huic difquifitioni effet , aliis integrum 
fit dijudicare. — Nonnullum tamen ufum in prenofcendis futuris, 
: ceteroquin haud obvium annonz, aliique confe&bariis, pro- 
futuris nociturisve inde haberi poffe, haud erit negandum. 
Qui ufus fi cum experimento effe&uum ad liquidum perducere- 


tur, deinde propemodum & ex minus affidua obfervatione, vel | 


effectu facile detegendo haberi poffet, pro diverfitate climatum, 
caufa- 


— CON 


' DE CALORE ET FRIGORFE. * $89 


" 
'- eaufarumque caeterarum antecedentium. & confecuturarum con. 
ditione variaturus. 


$. 6ro. 


Variat quoque in dies ubique €. famper naturalis caloris diver-- Quomodo ca- 

fitas, a folis altitudizibus pendens (S. 600.) , ut fi illius fumma col- Jor zaturalis 
ligenda fit, illa effe debeat, ut fümma quadratorum omnium zzriet i 
folis altitudinum eo die, zuéta in rationem reciprocam radiorum 4ier. 
in atmofphaera pro diverfitate obliquitatis interceptorum.  Sum- 
mam dictorum finuum ab ortu ab occafum folis formare curvam 
fuperficiem, quc ungula cylindrica vocatur, docuit Zzllejus A. 
1693, indeque intuliz, diem fol(litialem fub polo eque fervere 
acíuüb zquinoctiali — Vid. Zraz/ad. pbilof. ejus. anmi p. $78, aut 
Tom. H. Supplem. AG. Erud. Lipf. p. 328. fqq. -Rationem inter- 
ceptorum radiorum inverfàr addit Cel. de AMazraz 24. rzip..in Mo- 
mum. zdcad. Scieat. Parif. p. u$. fég. 


Utitur ibi hac ratione, quia calor, quo fol nos afficit. per radios 
ejus & impulfum particularum atmofpherz ab iis agitatarum fi- 
mulexcitatur in nohis. Les corps, inquit, acquierent & retiennent 
plus ov moins de mouvement felon que la caufe, qui les fait 
mouvoir, leur a ei$ plus long temps appliquée. — Et fi pendant 
que le mouvement dure. en ri , il en furvient une nouvelle, il 
eít evident , *que l'effet, qSi iéfultera de celleci & de la pierii- 
ere, fera d' aurant plus grand, qu' il'en refte d' avantage de la 
premiere. Obliquitateri autem trifariam huc facere contendit 

I) minori radiorum numero, 2) eo minori vi incurrendi, quo 
plura obílacula füperanda E , 3) majori radiorum interce- 
prorum numcro. 


$ 61r. 


Si quantum fol caloris efficiat fua actione quiis, Hallejus Ejur varia- 
tabulam fequentem fupputavit pro decimo quolibet latitudinis tionis tabula. 
Lce 5 - . - gradu 


in «equino- 


eüs folfiti- o 


isque. 


$99 . Mole PART. E SECT. iIL.CAP. I1 


gradu in fitu equinoétiali & folftitiorum ,' e qua de intermediis 
oradibus judicium fieri poteft. 


Lat. inr &zA in $5 in X 
— 20000 18341 1834t 
10? 19696 ]|- 20290 15834 
20 18794 . 21737 | 13166 . 
30 [1 3873/258 2/2651 ^ IOI24 
4o' | 15321 23048 6944 
50 12855 22991 | 3798 
60. | 10000 , 22773 1075 
70 6840 23543 ooo 
gowns 3473 24673" | 000 
9o OcOo 25055 O00 


SicLondinenfem calorem $1?. 32^ calorem folfütii eeftivi reperit | 


—2,297534. hyberni — 0, 3389. Ex tabula hzc colligit 1) 
quod aequinoctialis calor fit ut duplnm. quadrati radii. merientis, 
quando fol fir vérticalis.. 2) Quod fub zquinoctiali calor fit uti 
finus dedinationis folis. — 5) Quod in frigidis Zonis, quando 
fol non occidit, calor fit ut peripheria circuli ducta in finum alri- 
tudinis hore 6, & quod in eadem altitudiue aggregata caloris 
fint uti finus declinationis folis, & in eadem folis declinatione, 
ut finus latitudinis; vel generatim ut finus latitudinis du&ti in fi- 
nus declipationis. 4) Quod aquinoctialis diei calor fit ubique 
ut cofinus latitudinis. $) Quod ubicunque fol occidit, diffe- 
rentia inrer calorem zeftivum & hybernum ob declinationes con- 
trarias fit cequalis circnlo in finum alütudinis horz 6. in paralle- 
lo aftivo, & hz differentiz fint ut finus latitudinis ducti vi finus 
declinationis. 6) Quod fol tropicalis fub aequinoctiali minimam 
vim exferet, & fub polo major fit quam alibi, cum ad zquino- 
&ialem firut 5: 4. — Deniqne innuit, ex tà abula & corollariis ge- 
neralem concipi poffe ideam omnium ias actionum per rotum 

annum 


didis pA qna i 


DE CALORE ET FRIGORE. | 591 


annum & theoríam caloris a fole oriundi, non zque vero frigo- 
ris, afolis nuda abfentia non pendentis. Inierim, quod addo 
fümma caloris fub aquatore tamen maxima maner, uipote 

36 $8 ] 


19170 a quiparanda. 

Subauditur in hac quoque tabula ceterorum paritas, v.c. cali fe- 
renitas falrem mediocris claritas, quia nubes manifefto multum 
caloris intercipiunt impediunrque. — Qua limitatione adhibita de 
frigoris indole generali, abfentiz folis wibuenda, fimiliter ffatui 
potefE. — Methodus, qua ipfe hec fupputavit, ex ipfius przce- 
ptis petenda eft. Non caret tamen difficultate ipfa ratio fummas 
omnium altitudinum vel minus tantum die;, multo magis omni- 
um dierum intermediorum inter zquinottia & folflitia in quali- 
ber poli elevatione colligendi. Si quis vero omnes illas fuperare 

. ealuli moleílias vellet, non tamen ideo haberet, nifi quod ex 
una hac caufa oriri poffet, vel & pofitis accuratis reftri£tionibus 
fieri deberet, nifi quid impedimenti obftet.. Quando unam hanc 
caufam dicimus ratione folis, in tellure illam duplicem effe, gy- 
rum fcilicet cirea axem & revolutionem circa folem, fimul deno- 
tamus. Conf. mot. $. fe. 613. 


S. Rd. 


-. Quo plus fapereff caloris. praecedentis im tellure ejusque atimo- Caufa retar- 
fphera, eo 2magiy allum auget calor folis féguens; € quo plus frzgo- dai & acce- 
ris fupevoff , eo mimus cjücit calor idem, ceteris mibil mutatis. lrasi ealo- 
Neque enim augetur calor & frigus nifi paulatim ($.602.); & rir ínere- 
quo altius penetravit, eo diutius füpereft ($.603.), & qui fuper- menti. 
eft, non demum eft efficiendus, efficietur ergo interea tempo- 
ris, quo ille fuiffer excitandus, alius priori per auctum confli- 
é&tum addendus & aétu accedens.  ldcirco eo & citius & magis 
ealefacier fol atmofpharan: telluris, ipfamque ejus fuperficiem, 
eoque alius peneu'bit, dum perinde eft, acfi eo longius ibi 

| ejus 


L3 


L 


$92 .. PHYSICE PART. L SECT. IIl. CAP. Il. 


ejus calor duraffet ($.607.). ^ Auget ergo fol calorem telluris eo 
magis, ceteris paribus, quo plus fupereft caloris anterioris. Id- 
que in dies obfervatur, quando calor in umbra plerumque bi- 
horio fere a meridie major meridiano eft. 


Ex adverfo, quo minus füpereft caloris precedentis, vel 
quo plus frigoris precedentis fupereft in tellure ejusque atmo- 
ífphara, eo diutius erit folis calori luétandum cum frigore re- 
flante ibi, & ob fucceffivum tantum progreflum eo tardius fu- 
perabit vel delebit refiduum frigus.  Refiftit igitur frigus calori 
& calor frioori viciffim, uti in re qualibet gradus qualitatis & 
motus (hic conflictus) major minori, donec prius zquilibrium 
utriusque reparetur, & poftea exceffus fortiorve vincat. Ideo- 
que quo plus frigoris pregrefli fupereft in atmofphzra, ipía- 
que crufta congelata falrem refrigerata, eo minus licebit in illud 
calori folis, eoque tardius fuperabitur frigus, & invalefcet ibi 
calor. 


Quantum valeat obftaculorum & adjumentorum frigoris calorisve 
ratio etfi quadamtenus in datis conditionibus ftatus prxerefíi fta- 
tui a priori poffet , facilius tamen id a pofteriori certiusque per 
obfervationes diuturnas liquidum evadet, quautumin fortuita- 
rum bs, concurfu innumeris variationibus deílinato fieri 
poterit. Ita fumfit Cel. 4e Maira» p. ug. [e4. l.c. dies fol('itio- 
rum Parifiis per 30 annos obfervatorum exempli loco. — Situm 
eft clima parifinum latitudinis 48?. 50^ — Sinus incidentium ra- 
diorum folis in meridie eft in folítitio zílivo 90570, in hyber- 
no 50375, hoc eft fereut 3: 1. ltaque vis folis prior ad po- 
fteriorem ut 9: r. ideft ut 5^: 1. Dies longi(limus ibi eft ho- 
rarum 16, minutorum 6, breviffimus horarum 8, minutorum 
10,quorum ratio fereuti 2: I, Ratio altitudinum folis 5: r. 
fi non triplum, faltem duplum przfílabit calorem — ut prodeat 2. 
2:1. I—4: 1. De quzílione, quantum debeatur preceden- 
tium dierum & no&lium longitudini , "obfervationes docenr, 


maxi- 


DE CALORE ET FRIGORE, 4593 


maximum calorem pariter ac frigus evenire circa finem Julii & 
anuari, velcirca initium Augufti & Februarii, itaque circiter 
40 diebus poít folílitia. Itaque pfwcedens flatus per 40 dies 
aliquid conferre fentitur ad maximum ibi producendum. — Sepo- 
fita hac retardatione. — Jam diebus folftitialibus dicbus calorem 
meridianum efle propter atmofphzram vaporibus magis minusve 
refertam , ut 2: 1. propter obliquitatem radiorum, ut 3: r, & 
propter diminutum radiorum numerum ut 3: I, ergo in ratio- 
ne ex his fa&a, ut 18: 1r. p 116.7. c. conjunctim ergo ut r8: 
I&4:1— 72:1. Refra&io circa polos in nova Zembla fe- 
cundum illzrzii obfervationes prope o&ies major quam Parifiis, 
ibique fere perpetuum faciens crepufculum, Lutetiz brumali tem- 
. pore 3*. 6*^. altius tollitur quam eft, zítivo folftitio rantum 27^. 
Que differentia 2*. 39^. cirius fupra horizontem apparere facit, 
quam revera oritur. Sed illa tam exigui eft momenti, ut fine 
errore fenfibili negligi poffit. Interim fi ea jungitur altitudinis 
folaris veritati, quz non exa&e 3: r. exhibet, orierur hec ra- 
tio: 7o: x. Ob minorem folis a tellure diftantiam die bruma- 
li, tum orietur ratio compofita ex 701: 1. & 29': 30' vel 841: 
909 — 66: 1. pro calore fol(titiali & brumah Parifino. Sed 
in eodem latitudinis firn auí(trali foret ratio utriusque caloris ut 
701:1. 900: 841—751: r. bi ergo ceteris paribus ra- 
tio caloris in folítitiis foret ut 751: 66. etas igitur 2j calidior, 
frigus tantidu;u majus Parifino. ^ Applicat illa ad obferva- 
tiones Amontonianas, quibus 1702. calor folítitialis ad initium 
conzelarionis fluviorum fe habet uti 60: $ 112— 9: 7. fcilicet in 
concurfu omnium caufarum. Quia 60 & grI valent pollices 
"Thermomerri, inferendum eft: uti exceffus caloris zítivi ratione 
hyberni ex fola tempeftatum variatione ad calorem hybernum; 
ita torius caloris exceffus ab omnibus caufis ortus ad quartam 
proportionalem, qui ablatus a tota hyberni caloris fumma relin- 
quet calorem ibi ordinarium. ^ Hoc eft uti 66 — 1 — 65: 


UFolfii Pbyf. Tom. L) F£E£ -— 


Calar- fo liz 


$94. PHYSICX PART. Ll. SECT. I1. CAP. 1I. 


Subuahendo 7 ab «11, reffat $125 pro ca- 


| ul- 


dicc 9r^ 


lore fundamental — pau) Addendo 82 calori hyberno 
s$1i, habentur 60 pollices, defignantes 66 gra dus caloris aíti: 
cL T * 
vi, quia 82; valent 66. e Sed z policis funt fere 45; 
$ j 
numeri $ 122 vel circiter fesquilinea. Bafis. igitur caloris clima- 
üis parifini eri 393. fuper qua erigitur unicus eradus caloris hy- 
berni & 66 caloris eítivi, effe&ti dicta tempeffamm caufa. "Ta- 
lis. calor conítans. eft in cella. fpecul aftronomice, & profun- 
dis montium fpeluncis. Fata redu&tione ad. Fahrenheitianum. 
"Thermometrum, deprehendo 511 effe 32, & 60— 522. Et 
hic eft ille gradus conftans in. cella Aftronomica. parifina, quem 
de la Hire 48. notavit. 


$& 6n. 


Calor folaris: (frigus comple&tens),, eque ac alius, recipi- 


acre ipfo difti diffunditurque €7 ab aire. atmof)&ere. | Sentimus indubie a&- 


funditur. 


rem mufei vel domicilii fornacibus calefz&is, & in hypocauflis,, 
& circa furnos quoscunque calelieri, & per totum conchve, vel 
omnem viciniam diffundi. "Neque minus fentimus acmefphae- 
ràm circa fuperficiem telluris incalefcere eo magis; quo liberior 
ad. eam aditus radiis folaribus pater, prcfertim tempore zeflivo. 
Qui calidus a&r dum ad alia loca ope venti vel noéturno tempore 
defertur, & ibi calefaciralia corpora, qua: ambit. Haud fecus: 
& frigidus a&r refrigerat corpora calida, quz afficir, & gelidus. 
congelat aquam. Pater & ortus caloris in atmofphara ex refra- 
&orum reflexorumque. radiorum concurfà. conflictuque cum di- 
rectis ($. $81.). | Utinam limites hujus diffufionis obfervationi- 
bus detinirentur. Quousque igitur perüngit & defertur aér;, 

qui incaluit, eousque & fecum fert calorem fuum , eumque afi 
impertitur ,- eundem. nondum: adeptis , vi ad aquilibtium ni- 
renre. ($. 484)- 

Obfer- - 


b» 


, 


Dk-CALORE ET IRIGORE. f $95 


Obfzrvavit Hallejus , calorem zflivum-in Anglia aérem eousque ex- 
pandere, ut tredecim ejusmodi fpatia occupet, qualium in rigi- 
da hieme tantum 12 occupat, loco fupra citato. — Quia aqua 
bulliea:e a&r $ expanditur — 2; cujus 1, tantum eft pars quara: 
& aqua bullit gradu Fahrenheitii 212, cujus j funt 5 3, per- 

. fpicicur non effe hanc arii caloris partem nifi fat mediocrem , ut- 
po:ie que ad go immo ultra 100 pervenire poteft & D 

- Quem ideo pro eo habere licet, qui fere foli in umbra tantum 
debetur ($. 612. net.) &a pari ino vix differt. perio il- 
lum cum tabula, latitudo 30?, media inter 481 & 511 ibi ha- 
betin 95 2299, &in $ 3798. qui numerus poflerior pars 
circiter fexta eft. prioris, h. e. duplum ipfius 12. — Qui fiferer 
2. 53 — 105, quousque excurrere zílus in zfítate poteft. — Va- 
leret itaque prior numerus eirciter 106 & poflerior o in fcala 
Fahrenheitiana. ^ Quapropter 3798 forent 20! infra o, & 
25055 forent 117^. Quia ar circa polos denfior, ideoque 
& refractio radiorum ibi multo major, quam apud nos, vix du- 
bitarelicer, dum corpus eo magis incalefcir, quo eft denfius & 
quo diutius caleft , quin ibi obfervationes "Thermometrorum 
fub dio gradus 117 in zfílate fint affecurmra. — Id quod Pantoppi- 
dani Hiftoria Norwegie P. I. cap.1. $.9. confirmat, fed fine Ther- 
mometris. Nec refragantur Irlaudie obfervationes thermome- 

"trorum, ab Horzelevio allate, modo recorderis, eas non fub 


dio elfe confignatas. - 
- 
$. 614. 

Si vero fumma caloris annui in diverfis climatibus queratur, 
non fola fümma altitudinum folis fupra horizontem, per decre- 
mentum noé&ium diminura & interrupta, qu:erenda eft, fed r- 
liquorum caloris S7 impedimentorum 7 acceffiomum. forttiitarum 
ratio babezda. Quod cum in fortuiris illis mutationibus, alibi 
aliunde oriundis, a priori perfpici nequeat, non nifi ex. obfer- 
vationibus earum in multis diillirisque valde climatibus accurate 


Ffff 2 coníen- 


De [umma 


caloris annui 
quarenda. 


$96 PHYSICIE PART. |l. SECT. III. CAP. Il 


confentientium inter fe inftrumentorum ope inflitutis, per lon- 
gam annorum feriem eft explorandum. — Ft turn quoque non 
nifi probabiliter ad aliorum futurorum & praeteritorum anno- 
rum feriem poterit applicari; cum alia fubinde atque alia inter- 
cedere poflint feu incrementa feu decrementa. Quid? quod in 
eodem climate alibi alia obferventur. 


Poffent bec in rebus economicis, quando ars naturam imitatura 
pro fuo modulo fimilia efficere cupit, ufum habere, fi debira in- 
duílria & accuratione omnia ad liquidum. deducerentur. | Qua- 
dam eniri Bononie jam feliciter funt tentara , nec deeft fpes, 
fore ut inpofterum plura non fine infigni fru&tu ex alüs climazi- 


bus in alia transferantur. 


$. 615. 
Divifo ex- Extraordinaría caloris zaturalis impedimenta balentur alia 
iraordinari- perpetua, alia interrupta antum & temporaria. — Illa vel femper, 
arum calo-. vel per valde longum tempus durant; hzc brevioris fünt durz- 
rir rauÍa- tionis, nec tamen negligi merentur.  Z4eg quoque tememdum eft 
YUH. de extraordimavüs ejusdem adjumemtir, que nempe incrementa 
frigoris iinpediunt, & calorem augent. 
Ordinarie caloris caufe conftantem immutabilemque habent ratio- 
. nem ubique in tellure, quotannis in orbem redeuntem, fcilicet 
gyrum telluris & revolutionem in orbita. Extraordinarim ita- 
que caufe ab his differunt nec univerfim in tora tellure refident 
ejusve perpetuo motu, fed in alia conditione partium telluris, & 
ambientis illam atmofpherz. ^ Jam nec partes fuüperficiei font 
immutabiles, nec ítaius atmofphzre, quamquam ille fat diu 
alicubi, aut & perpetim ibi durare poflunt, ubi a&u non mu- 
tantur, falva tamen tellure murtabiles funt. 


$. 616. 


Perpetue Extra ordeneim perpetua cel quaft caufis sütatiomun caloris 
cafa vari- effe deprebeuduntur. editzores sontes , maria, diffufa ave , file 


DE CALORE ET FRKIGORE. $97 


& fuperior atmofbbera. Montes enim, qua parte inferiori ma- atis. paffim 
'Xime foli obvertuntur, cum vallibus ibidem occurrentibus, in- e4/orir. 
calefcunt plus, quam remotior ab illis planities, quod & vine 
omnes confirmant, & juga montium, qua meridiem fpectant 
in Zonis borealibus, & in auftralibus, qua fpectant feptemtri- 
onem praefertim extra Zonam torrentem (S. $94.). Avería autem 
a fole montium inprimis altiorum pars, quo minus radiis folaribus 
afficitur , eo ibi eft frigidior, una cum valde edito faftigio fuo ni- 
ve perpetua tecto , & vallibus fere femper umbrofis ($. $95.). 

. Noti funr & ignivomi vulcani patlim. — Illis quadamtenus fimi- 
lia dantur in urbium zedificiis fitu diéto praeditis ($.601.). .Ma- 
ria ceteris paribus &aquae, lucem minus refle&tendo & altius in- 
tromittendo ($. $18.), nunquam ita calefiunt aut frigefcunt, 
quam terra, utpore mari multo denfior ($. 606.), accedente ex- 
perientiz teftimonio luculento. Deferta arenoíà Zonz torridae 
ex eadem ratione, quia arena denfior eft vulgari terra, ita ef- 
fervefcunt, ut pedes calceosque viatorum adurant, id quod ibi- 
demin alia terra non fentitur. Silvae denfitateumbree fuze multum 
lucem minuunt ($. 518.) & calorem riaturalem ($. $592.). — His 
füperior atmofphara adjüngi meretur, que femper eo frigidior 
fentitur, quo longius eminet fupra planitiem. 


Montes in tellure, maria, loca vaffa arenofa & filv, parum aut 
vix mütrantur, ideoque tanquam caufz peculiares, alibi in ea de- 
ficientes, confiderari poffunt, & tanquam perpetue ibi, faltem 
valde diuturne. — Narrant & veteres & recentiffimi ANN acá- 
demiz fcientiarum Parifinz, narrant & alii, qui in fummis mon- 
tibus, ubi nix fere aut prorfus perpetua habetür, eám, quam di- 
ximus, illarum regionum conditionem. | Radiorum folis in nigris 
corporibus fere abforprorum mentio hic non eft pratereunda, 
unde tam incalefeunt atra veftimentd, ut in zxílate molefta fint, 

- & alba iis praferantur a fenfu fexus fequioris teneriori. —  Mar- 
mor nigrum cavum ita fertur incaluiffe, ut ovüm in eo coque- 
mc iion retur, 


, 
r^ due varia- 
biles &£. for- 
tuite calo- 
rir. 


$98 PHYSICA PART. L SECT, IIl. CAP. II. 


retur, quod in alto fimili neutiquam contingit... Sed non funt 
in fuperficie telluris tra&&us nigri ficcique ingentes, ut eorum in. 
&alore naturali ratio fit benda: ; 


$. 617. : 

Tenporarie caloris sutationes pendent a ventis, nubibus, 
4s, que inde gignuntur , vaporibus quoque vix ac ue vix quidem 
confpicuis , €7 foremitate. Harum enim aéris conditionum in at- 
mofphara admodum eft variabilis indoles, itaque & caloris in- 
de oriundum feu incrementum feu impedimentum. ^ Scilicet 
venti aut flant ex regione frigidiori aut calidiori. fto cafu mi- 
nuunt calorem, & refrigerant aérem noftrum. | Hoc cafü adve- 
hunt aérem calidiorem, iraque augent noftrum calorem, inter- 
diu noctuve. Interdum & contrarii vent colluctantes füperio- 
vem aérein frigidum deprimunt verfus telluris planitiem ($.616.). 


Nubes & nebule obíüunt, quo minus ingens pars radio- 
rum folis ad fuperficiem pertingat: itaque radios varie refrin- 
cunt refle&untque fürfum. — Quare ceteris iisdem dies turbidi 
& nubili eo minus caloris confueti habent, quo nubes fünt fpif 
fiores, cumulatiores, ampliores, diuturnioresque. Eft quippe - 
fuffraeante experientia tanto minus lucis, iraque & caloris 


($. 592). 


E nubibus gignuntur & defcendunt in terram plüvia, nix, 
grando, fulgura & fulmina, quod inter omnes conftat. Sed 
uti priora nequeunt effe calidiora nubibus & aéris regionibus, 
unde przcipitantur, & partim ipfo nomine (uo elaciem norant: 
ita & aérem refrigerant & faciem térre, in quam delabuntur. 
Pofteriorum autem flamma & ignis, quid fint mutentque; faris 
quemque docent; tametfi concedimus, hzc fola in mutando 

alore naturali parum valere. Eft & aurorarum borearum quaz- 


«dam interdum cum frigore confociatio. 


Vapo- 


DE CALORE ET FRIGORE. . $99 


Vapores quoque haud confpicuos calorem naturalem mi- 
muere poffe docent óbfervationes thermometrorum, qua per 
"aliquer gradus defcendere obfervayi haud raro in ccelo füdo , cum 
deícenfüs ratio nulla efle porerat, nifi vaporum difperforum in. 
arnofphera fic, ut licet non incurrerent in oculos, tamen non. 
paucam radiorum partem interciperertt , remitterentve. 
Ipfà denique ferenitas quo eft major, 9. puriorem in cc- 
"lo eetherem indicat, qui & eo minus in tranquillo atmofpharae 
ftitu lucem folis caloremque impedir, fed potius eo maeis pro- 
movet augetque, quo eít amplior diuturniorque. Sed uti ipfa 
ferenitas fudumque cali nusquam deprehenditur effe diuturnum, 
ita nec hoc caloris incrementum diutius durare poteft, quam: 
-ipfüferenitas durat. Quin ipfà quoque ferenitas frigus valde au- 
gere poflit, dubitari nequit, quando aér frigidus fuperior con- 
-denfatur ventorum. conílictu & conílipatus deorfum urgetur 
($. 616.) 

Docent obfervationes , ventos effe frigidos, qui advehunt aérem, 
nivofis montibus, glacier maris & lacuum aut terrz gelide in- 
cumbentem ; aut fuperiorem acrem: gelidum. detrudentes. — Ca- 
lidi autem faltem mitiores funt, advehentes acrem aquis fluidis mi- 
tigarumr, aut a terris calidis abreptum. — Nequeunt enim. venti 
alium afferre a&rem, quam ibi eft, unde fpirant-. Hinc & f& ar. ca- 
lidior furfum eft a£tus ventorum. impetu, quando is alibi rurfus 
deprimitur fuum fimul eo deferer calorem. Utrumque etiam valet 
ratione aris repercuffi, qui (i calidus eft & a fepremtrionibus redir, 
calefaciet, aut hieme degelabit; fi frigidus cft,. & ab auftro res 
vertitur, refrigerabit, vel grandinem apportabit in. &ftate. 


$- 618- 
Coberct cunz vaporibus vefrigeratia por. evaporationenz q- Refrigevatz- 
dunr contiugcus . expericutia amag?[ira.. Pluribus de illa egt in D;/- anis pev eva- 
Jéxtatiogz 17 $4 inferta. Zom. I14. conaminunma fociet. pby[. ged. ir. 3. porationem: 
Arruli ibidem. & aliorum. experimenta , quibus nunc addo rari. 
um Edim- 


u 


Methbodu: 
fummam £a- 
loris annui 
aligubi repe- 
riundi. 


LI 
* 


600 PHYSICE PART. L SECT. IIL CAP. II. 


Edimburg. Tentam. Fol. IT. 4.1754. & germ. 1757. ed. ubi Gul. 
Cuttéri 1755. exhibita Diff. de frigore ab. evaporatione fluidorum 
produ&o. | Conftat per praemifla, ad calorem requiri tactilem a- 
theris conflictum ($. $81.). | Sed per evaporationem nudam mi- 
nuitur conflittus dum evaporando radii etheris copiofe diver- 
gunt & difperguntur, cum vaporibus abdu&is, qui debuiffent 
confliétum conringare. Sequitur ergo inde caloris diminutio feu 
refrigeratio ejus rioris, a cujus fuüperficie evaporatio contingit, 
eo major, quo evaporatio eft copiofior , ideoque quo cirius noftra 
opera abfolvitur, fi brevi quidem rempore nec tamen tam cito 
naturaliter abfolveretur, aut quo tardius 'demum abfolvi poteft 
naturali evaporatione. 


Sequitur inde, fi qua evaporatio ope calidi exterioris accelerari de- 
beret, eam interiora non refrigeraturam fed potius calefa&uram 
eífe eo plus, quo plus fuperarer calor ille evaporationis refrige- 
rationem. — Exemplo effet fal calidus a&r, quo evaporatio effet 
acceleranda. — Par raüio foret folutionis adhuc fermentando ef- 
fervefcentis. — Intelligitur hinc, cur omnis evaporatio ordinaria 
fimul tellurem refrigeret, eaque refrigeratio poft pluviam de- 
lapfam fenfui obvia fiat. — Item cur potus refrigeretur, qui cir- 
«umdatur madido integumento evaporationi copiofe expofito. 


$. 


Quid be caufe, conjun&e cum telluris anotu continente, fum- 
matun ejiciamt in diverfis climatibus , id mom mifi probabiliter 
col;gi pote? ex obfervatiomibus diu contimuatiy, quarum medius 
numerus menftruus & annuus divifione habetur, prafértim fe- 
pofitis effus&? gelu imfolitis eveutis. Sunt enim caufze extraordina- 
rie ries, quc ordinarias multum aut juvant, augentque, aut 
impediunt minuuntque ($-.614.). Licet ergo quadam illarum 


^ 
- 


fint perpetue ($.616.), ille tamen ordinarium agendi curfum - 


habent , nec fine fluxis ceteris caufis multum  praftant. 
.- Harum 


DE CALORE ET FRIGORE. 601 


Harum vero innumera variatio nondum certis reculis adftricta 
obíervatur ($.617./64.). ^ lmitandi ergo erunt vflronomi, in 
medio ex obfervationibus petito adquiefcentes, donec exquifitio- 
ra fucceffu temporis detegantur ($:614.).  Erute paulatim re- 
eulz ad fimilia deinde loca ejusdem, vel & alius climatis fimilis 
applicari poterunt.  Senfim quoque, quid, quantum & cui 
caufte ordinarize vel extraordinarize ex illa fumma tribuendum fit, 
per conditiones obfervatorum. phaenomenorum poterit acftima- 
ri, & adinventis calculi & fitus principiis computari. 


Haud abs re erit, dicta exemplo quodam dilucidare. — Quem in fi- 
nem meis potius utar quam alienis obfervationibus caloris & fri- 
goris Gedani ope thermometrorum Fahrenheitianorum ita infli- 
tutis, ut certus fim, recleilla effe notata, nec cetera negleCla, 
que influere in mutationes poflent, ventos nempe, ccli faciem, 
pluviam, meteora ($.617.). Notum eft, Gedanum fitum ef- 
fe elevationis poli vel latitudinis 549. 22^. $41. longitudinis 
36^. 20. 211^". Quiaobfervationes in dies 4 funt fa&z, ad fum- 
mam diei cujusque caloris inveniendam inter proximas quasque 
duas obfervationes elegi numerum medium per horas multipli- 
candum, qu: fa&a dein aggregavi, ut totius dici & notis fumma 
prodire ^ Ex dierum fumma menftruam confeci fummam, 
e menílruis trimefílrem f. veris, zílatis, au£ctumni, hiemis; ex 
his fummis annuam. — Que extra ordinem intervenerunt, feor- 
(fam notavi, eque ac fubitas mutationes & repente vel brevi prz- 
teritas. 


Gedani per obfervationes 20 annorum mediocris calor Januarii effe 
folet inter 15 & 20, Februarii inter 20 & 30, Martii inter 
35 & 45; Aprilis inter 45 & 55; Maji inter 50 & 60; Ju- 
nii inter 6o & 70; Julit inter 70 & 80; Augufli inter 75 & 
65; Septembris inter 65 & 55; Obobris inter 60 & 50; 
Novembris inter 5o & 40; Decembris inter 55 & 25. gradus 
Fahrenheitianos. Extra ordinem calor raro crefcit in Julio aut 


(JFolfü Phy. Tom.1.) Gggg decrefcir 


Calor. alio-. 
»um corpo- 
zum volu- 
aen mais 
aninusve 
quit at. 


" 


6o2 PHYSIC/E PART. L. SECT. IIL CAP. Il - 


decrefcit decem gradibus, in fole tamen ad roo circiter. Dc 
reliquis mentibus fimiliter pronuntandum. ^ Gelu vero extra or- 
dinem raro ad o feu initium fcale Fahrenbeitianze defcendit, ra- 
rius vero ad ro infra initium memoratum; id quod folo anno 
1740 obfervavi menfe fanuario, Incidit vero tale gelu inter- 
dum quoque in Februario, fed non ni(i breve cffe folet, quando 
contingit crhere fuperiori ventorum in atmofphzra fuperiori 
confli&u depreffo. — Brevitas enim ipfa vix permittit, ut a plagis 
feptemtrionali polo vicinioribus illud arceffamus. 


$. 620. 


Colore quidem omnium corporum volumen mutatur & 


ampliatur, copiofiori athere conflictu (üo fingulas particulas di- 


ftendente ($.580.); aia tamen plus, alia suimus caloxis, efférstia €7 
uatura fua falea adimittumt; anajori. difolvumtur , aut plane deffru- 
uutur.  Vluidorum quidem corporum volumen ditlimiliter ca- 
lore augeri, idern tubulus intus equalis doceat v.c. 6 pollicum 
altero extremo claufus..— Quem fi reples hydrargyro, & immit- 
tis aquz, donec illa valde bulliat, deprehendes ifto calore ejici 
etubulo, & ubi exemtus tubulus refrixit , quantilla ejus pars 
exierit, menfura patgfaciet. .— Si deinde idem tubulus repletur 
oleo lini vetufto, oleo vitrioli, lixivio fàlis Tartari, aqua forti, 
aqua falfa, aére denique, patebit, quantum calore aquz bulli- 
entis dilatentur. - P/urzmum dilatatur. a£r , deig. decrefcit incre- 
mentum voluminis hoc ordine:  ;Z/co£o], Petroleum, oleum 
Terebintbine , oleum. vuparum , acetum vini deffzlatum , aqua 
duleis, aqua falfa, aqua fortis, oleum vitrioli, fpiritus mitri, 
argertumi vivum , oleum hmi infpijatwm. Vid. AMufeber- 
broekii Efi de Phyfigue P. I. »- $44. Ar quidem dilatatur 1 
aqua 441, Mercurius tantum Z;. as ne quidem capit gra- 
dum bullientis aque, íed longe ante cbulliendo erumpit, vel 
folutusin vapores abit in auras, expanditur vero 14 ubi $ £4. — Vid. 
Philof. Tranfact. no. w7. p.ájo. fog. Pariter & reliqua liquida ebul- 
liendo folvuntur in vapores furfüra avolantes. 


$. 62r. 


MOOR o MPH INSERERE E VERRE REI 


DE CALORP PT FRIGORE, 603 
$. 62r. 


4 

Ur clarius zzteruofez gradus: caloris. poffezt, adhibenda funt Caloris ma- 
aptiora ceteris thbermonieiva , h. e. inftrumenra calorem mcetien- ruralis tber- 
di f corpora, quorum aperta voluminis mutatio comparari cum gjogrtra. -— 
nora eorum exigua quaque ubique mutatione potéft , que pro 
menfura aflumitur, & gradus appellatur. Ad minores caloris 
aérei mutationes internofcendas commode adhibentur liquida, 
tubulos vitreos non inquinantia, nec in aére congelantia. Opor- 
tet autem, ut adhibeatur tubulus equalis intus diametri, cum ad- 
herente penitus vafculo, refpondente ampliationi voluminis per 
tubulum exhibende. ^ Cum aér plurimum calore dilaterur. ( $. 
620): videreütur rhermometra aéria czteris fübtiliora. Sed ^ 
immifcet fe calori ejus raritas gravirasque, five more Drebbelia- - 
no five Amonronio tractetur, iraque eft fallax. Florentinum 
cylindricum alcohole repletum melius eft, fed ultra calorem na- 
. turalem atmofpharrz parum valet. Procurandum eft, ut tubu- 
lus repleatur fpiritu vini defecatitfimo & ab aére bene repurga- 
to, colore conílanti imbuto, &, aére e tubulo fuperne probe 
ejecto, vitro in tubvlum capillarem diducto ad candele flammam 
colliquando obfignetur, itaque claudatur, ne quid evaporare 
poflit. .Jam quirenda funt puncta voluminis immurabilia; quo- 
rum primum & facillimum repertu eft congelationis vel regela- 
tionis aque pure dulcis. Quod reperitur immilfTo vel penitus 
immerío vitro in nivem aére tepido aut affufà frigida liquefcen- 
tem, ad quartam faltem horz partem, & notato tubuli puncto, 
ubi rurh alcohol bzefet. . Alterum pun&um eft calor fàni homi- 
nis, qui reperitur, fi vitri cylindrus per quadrantem hora in 
ore calido v. c. furgentis e lecto, derinerur, & tubulus fimul 
manu calida fovetur. Poteft & tertium f. infimum punctum na- 
turalis caloris temperatarum "Zonarum quzri, per mixturam ni- 
vis & fiis ( vulgaris (£ ammoniacd . re&te applicatam.- 
"Tum fala formatur graduum vel fic, ut ejus 3 cedant. intervallo 

Ggeg2 inter 


604 PHYSICA PART. L S$ECT. III. CAP. Il. 


inter punctum concelationis & colorem fani oris humani, & re- 
fidua pars tertia eradibus frigoris conglaciantis; vel ut torum 
fpatium bifecetur, & fuperior pars gradibus caloris aéris natura- 
lis, inferior frigoris atmofphere inferioris deputetur. 


Numerus graduum quidem e(t arbitrarius, & progrediendi in eo 
ineundo modus. Hinc alii aliter & numerum, & computandi 
illos modum elegere. ^ Alii ab imo puncto furfum numerarunt 
gradus go vel 96. ut Fabrenbeit. Ali fuperne inceperunt & 
numerarunt deorfum 100 & ultra, uti Hauwk;bee & de I [ile 
Aut totidem gradus dimidios a medio incipientes furfum deor- 
fumque in gratiam vulgi computarunr. — Fuerunt qui ifto termi- 
no uterentur, quo in cella 200 pedes :profunda thermometra 
mutari non folent, & quo fpiritus vini ebulli.— Sed horum 
neuter plane conítans aut facilis reperta. Con(lantiflimus adhuc 
eft terminus congelationis aque, dudum a Newtono adhibitus, 
& alter fani hominis adulti, quem & recens urina tepido vafe — 
excepra oftendit, & tertius quem folutio nivis & falis efficere po- 
teft, adhibiris non ignotis caurelis , & a me alias enarratis. 
Oprandum fuiffet, ut eodem gradus determinandi & numerandi 
modo ufi effent eruditi omnes, quo facilius ab omnibus cape- 
rentur.  Newrouus 12 gradus adhibuit No. 270. Tranfacf. quos 
Fahrenheit octies ampliavit ad 96, faltem 9o. — Sed ingeniorum. 
& affectuum diverfitas fecit, ut longum effet omnes enumerare 
modos in diverfis nationibus & a diverfis autoribus inventos. 
Hlud tantum addo, recentius a quibusdam punctum fixum nu- 
merandi gradus adhibitum effe id, unde aqu: congelatio orditur, 
fupra quod gradus caloris , & infra quod gradus ipfius gelu 
pro arbitrio definiuntur, ut redu&tio graduum ad eundem feu 
equipollentem valorem aut difficilis evadat , aut fieri prorfus 
nequeat. 


DE CALORE ET FRIGORE - 605 
x $. 623. 


Si majores effus &7 frigoris gradus anetiendi fuut, oportet Thermome- 
talia adhibere liquida, que illos capere queant falva liquiditate fua tra eftus ma- 
($620). In hos ufus nihil eft preftantius Mercurio, utpote jori;. 
qui non ebullit nifr in ftu ultra fextuplum majore, calore aéris 
nàarurali; nec gelu coagulatur in amalgama quafi nifi quadruplo 
majore 9raduum numero, eo qui aris calorem naturalem in Zo- 
nis temperatis metitur. Zz/?oetrzs igitur oprime infervit. 


Nimirum in fcala Fabrenbeitiana fpiritus vini ebullit gradu 174 — 
d 176. Siejus gravitas ad aquam pluviam eft ut 826 ad 1000; 
aqua ebullit gradu 212; fpiritus nitri (cujus gravitas 1295!) 
gradu 242; lixivium cineris clavellai (gravitatis 15631) gradu 
240; oleum vitrioli (gravitatis 18771) gradu 546; hydrargy- 
rum purum gradu 600, puta in mediocri atmofpharz gravita- 
te. Vid. Tranfacf. No. 381. p. ..— Pecroleum bullit gradu. 196. 
oleum Terebinthine 242. oleum oliv. 360. oleum ruparum 
408. Auno 1759, Perropoli d. 25. Decembr ope fpiritus ni- 
tri fumaatis fübfedit ad gradus ;oo thermometri ibi ufitati, com- 
puratos ab aque bullientis etu , qui funt Fahrenheitiani 59752. 
Itaque volumen mercurii calore mutatur gradibus 987, vcl pro- 
pemodum 990: actorum Si volumen circirer ; mutatur, ut 
contrahi ab (tu. bulliente poffit & debeat 7; antequam coagula- 
tur, fepofira muratione voluminis vitri, fi rete fe habent petro- 
politana experimenrorum nuntiata , & *us fat purus fuit. Quia 
gravitas ordinaria mercurii ad aquam eft 13593 & fi puriílimus 
eft. 14110 ad 1000, & accedentibus ad bullirum gradibus 


1 
$ 50 ipfius gravitai decedit. ———, priori cafu reftarentex ponde- 
- L9; 
re 13250, pofteriori 13738, gelu autem 439 graduum augere- 
tur pondus ibi ad 14144, hic ad 14415. integra igitur gra- 
vitatis mercurii variatio fe haberet uii 14415: 13738 fi pu- 

Ggzgzg3 ritfimus 


- 606 PHYSICIE PART. L $ECT. HL, GAP. IL. 


Quid in 
ebulliendo 
debeatur 
gravitàti 
atzio[pbare, 


fiffimus eft, fi vulgaris, «t 14144: 13250. Prior differen- 
tia eft 677; pofterior 884. Hinc conflat, fi mercuriale'ther- 
mometrum ad omnia fufficere deber, quz indicare poteft in 
dica bypothefi, tubulum-intus ubique zqualem capere debe- 
re 990 vel 1000 gradus f. partes. fenfu clare difcernendas, & 
undecies rantum mercurii vulgaris capere debere as illi 
colliquefaciendo affixum, quantum ponderat is, qui tubulum im- 
pler. Efi fpiffiffimum lini oleum nondum dicitur ebullire era- 
du 6oomo, fed demum gradu fere 800; parum tamen com- 
moditaris & puritatis , multum vero periculi haber, uti difci- 
inus ex curfini experimenrornm Defaguiter ii. Newtoni globus 2 
pollices habuit in diametro, tubus j pollicem intus patuit, $6 
pollices longus; globus cepit 21 tales menpfuras, quales capie- 
bar tubi pollex. — Czetera. ibidem legantur. 
$ 625. 

Quando ebulliendi gradus inter gradus conftantes referri 
deber, notandum eft zpgzmrfceri buzc eventui gravitatem atmofpbe- 
74 fic, ut pollicis in altitudine baromctri differentia tres fere gra- 
dus Fabregheitiasos conficiat , aque vel nominandam elTe gravi- 
tarem atmofphare, vel mediocrem in Zonis temperatis effe 
femper retinendam. — Hugezius animadverüit, ebullire cirius li- 
quores aére per antliam attenuato vel eshaufto. Deinde obfer- 
vavit Fahrenheit, preffionem atmofphaerze officere bullimi, ut 
quo major eft ejus preffio, €o major oradus caloris ad ebullien- 
dum requiratur , & quidem ealege, ut 5 linece altitudinis baro- 
metri in ordinario atmofphaerze flatu inim fere gradum caloris 
mutent. Medius altitudinis flatus 271 pollicum parifinorum 
212 cítus oradus requirit; 28^. autem 214 gradus; 27^. tan-- 
tum 210 gradus &c.— Vid. Berbaavii Chemie T.I. de Igne Ex- 
peram. 6. Hinc fequitur , diminuto atmofphaerae pondere mino- 
rem caloris gradum bullitum procreare, five in altum montem 


'adícendatur, five aér fub campana virrea exhauriamr. Quando 


271". 483 gradus equiparant& fi hi ac propter gelu 52 — 116. 


* a 212 


- 


DE C*!LORE ET FRIGORF, 607 


a 212 fübducuntur , circiter 96. reflant , tam hominis gradus 
fani caloris fufficerent ad aque bullitum. — Ex No. 32$. p^ilof. 
Tyanf. p.17. conftat, eum poftea vix 3 lineas gradui dediffe. Sed 
quia JVolleti Experimentor. 7. 1/. p.39. aqua bullit in vacuo gra- 
du 64, tantum 21linez gradui cederent. Contra ea fi compret- 
fionem aris altero tanto augeremus, 360 gradus vix ad ejus bul- 
liendi conditionem fufficerent , & compretlio tripla, feu tripla at- 
mofphewra incumbens $68 requireret gradus ad illam efficiendam. 
Quz non folum de aqua, fed itidem de reliquis liquoribus pro 
fux conditionis diverfe modulo valent, «& experimentis ex- 
ploranda effent, ad penitius eorum indolem perfpiciendam. 


Anno 1750. Cel. 4e Sccondat Burdigala cbullire vidit fpiritum Vini 
ope thermumetri non prorfus accurati gradu 173, Mercurium 
640, quorum ille in monte adjacente gradu 1 60, hic 605 cbul- 
livi. — Aquam bullientem ait ad mox congelandam fe habuifle 
ad pedem montis ut 235 ad r. in monte autem ut 35: r1. 

(Quia aqua ordinario ftatu medio atmofphzrz naturalis ebullit 
gradu 212, & a principio congelationis 32 gradus auferendi 
funt ab illis, relinquuntur gradus 180, per quos aquz.volu- 


men i; augetur.  Ipfius aqua ben bulliendo — volumine 
z 
aucta effe. — Fuit ergo frigida 180. 231 — 5040 ejusmodi fpa- 
tiolorum, qualium bulliens replevit $0651. —Bulliit igitur. in 
monte gradu 1449 quia 144: 5040— 35.  Conferendo in- 
ter fc 173: 160. 640: 605 & 180: 144. 211: 176, cb- 
fervamus differentias coloris 13, 35 & 36 in aqua & mercucio 
fere convenire, fed in vini fpiritu, fere tertia parte minorem cf- 
fc.). Alitudo montis ( Pic de Midy ) colligeretur e data lege can- 
ta, ut baromerrum ad 20^ & 9^ fbfediffec. Hoc pa&o colligi 
; pollec ope thermometri mercurialis, quanta compreflione in di- 
gcítore Papiniano, & quanto czlere, ibi peragatur foluio of- 
fumin gelaigam &c- 
: mon- 


Que fit bulli- 
tur Gf cva- 
porationis 
caufa? 


608 PHYSICJE PART. Ll. SECT. IIl. CAP. IL 


Amontonfius A. 17702. in Monument. Acad. veg. Scient. Parif. p. ii. 
/éq. dilaudavit fuum. "Thermometrum, in cujus globulo furfum 
reflexo ope mercurii in tubulo 46 pollices alto a?rem dupla at- 
mofphzera compreffum immifit aque bullient. — Quz fuo zílu 
urget acrem ad ! circiter duple altitudinis Vii barometris — 7. 
56'/— 18^. g/". — Putavit gradum: bullientis aque ubivis ter- 
rarum effe zqualem , cujus contrarium experientia docuit. 
Quando 2ilinee barometri unum caloris gradum mutant, 2 
pollices mutant 81, 21^ vel 30^ mutant 103 gradus. Hinc 
prope equatorem in monte ubi barometrum fubfedit ad pollices 
fedecim, ibi aqua bulliiffet gradu 131, omiffo gelu glaciali. 
Si tantum 21 vel 225 uni caloris gradui refpondent, 2^ forent 
— 10 & 2; — 12 gradibus circiter. - 


: $. 624. 

Communem bullieztium liquorum caufam in etbere depreben- 
dimus, partim cuim are albuc comjun&lo, partim cum ipfo liquore. 
Diverfis epim caloris & ionis gradibus ab ea vafis parte, quam 
ignis potiffimum ferit, furgere bullulas feu bullire liquores nemo 
non experitur ($. 623.). Vid. JNollet 7. IF. Experim. p. zr. 
feqq. - Sed calor & ignis a confli&tu aetheris proficifcitur ($. $81 
€? $85). — Continuatur autem bullitus dum. quidquam liquo- 
ris fupereft, qui vaporibus copiofis velut fumus in auras abit. 
Sed per antliam pneumaticam repente remoto aére fere frigida 
faltem tepida quoque bullit, & quidem ab initio majoribus bul- 
lis aáriis, attollitur, fluctuat , & rota erumpit cum impetu, fi 
vas eft angufturn i.e. 1^. poftea minoribus continenter bullulis, 
eethere potiffimum, aut perpauco aére fcandentibus avolantibus- 
que. "landem exhauíto & elicito omni aére externo interno- 
que, vix quidquam przeter zetherem dari poteft, cujus vi parti- 
cula fegregentur, divellantur & vel cavarum inftar bullularum, 
quas vapores filutamus, vel inflar folidarum atomorum, quas 
exhalantia effluvia dicimus, auferantur & in auras difpergantur. 


Etenim 


— 


DE CALORE ET FPRIGORE. 60g 


Etenim tales evaporationes & exhalationes non in vacuo folum 
non ceffant aliquamdiu faltem, fed & in libero aére & univerfa 
atmofphara telluris dies noctesque continuantur. — Ita apparet, 
principem illiusmodi vaporum a liquoribus abreptorum, caufam 
effe gyrum telluris confliéttionemque etheris noftri cum folari, 
cum luce, calore, vento quoque, qui non obflante gelu valde 
adjuvat vel elaciei exhalationem , diminutionem & difperfionem 
in auras, teftibus experimentis. 


Phenomena liquorum diverfi generis fub. evacuata aére campana vi- 
trea obfervanda enarrat totum Cap. 6. Tow. I. Exper. Wolfian. Pra- 
termiílis aliorum obfervatis hic tantum addo, Cel. Mufcbenbroe- 
kium P. I. Pbyfic. $. $79. expertum effe, aquam 96 gradus (qui 
tempore zílivo vel in umbra haberi folent) caloris habentem fub 
ea campana magnas emittere bullas , nec dum tamen undas agereut 
bullientem, ni(i intendatur calor, vapore emiffo fubinde exhaufto. 
Optaífem , utad folis radios, vel thermometrum, gradus calo- 
ris primus ad bulliendum & undulandum idoneus fuiffet explo- 
ratus, Sed Nolletani experimenti mentio fatta $. 62 3. fupplet, 
quod poffet defiderari. Nihil*enim credibilius. eft, quam fi fol 
aquam in vacuo, quod dicimus, calore 64 graduum imbuveret, 
eam eífz bullituram. ^ Quando aqua 32 gradu conglaciatur, qui 
$radus ordinarii caloris naturalis in Zonis temperatis tertiam 
partem conflituunt, ejus 2 fufficiunt ad bulliendum remota at- 
mofphere compreífione, | Si aqua ut aqua confideratur, 32 gra- 
dus faciunt, ut bulliat in vacuo, itemque numerus quinquies & 
$ fumtus preftat co&tionem in mediocri atmofphzre gravitate. 


$. 625. 
Ut intelligi & comparari inter fe poffint gradus caloris & Quorodo fi- 
frigoris naturalis, zftusque & gelu, quo liquida conftringuntur ar coyimen- 
in maffam confiftentem & fluidirate privatam, quando thermo- fw gradw- 


metris vel Zeftometris indicantur: duo [altem gradus conflaztes um tbermo- 
(Folfü Pbyf. Tum. I.) Hhh h eorujn metricorum, 


610 PHYSICAE PART. L. SECT. lit. CAP. II. 


eoruni, fecundum zumueros , quibus a fe invicem difcermuutur , uofci 
Esind Quibus datis, cum omnibus reliquis comparari pote. 
runt, quorum iidem gradus innotuerunt, utcunque Wifcrepent 
numerotenus. Exploravit hujusmodi conftinres gradus ANezto- 
mus Pilof. Tranfatt. Lond. n. 270. Ubi incipit a puncto congela- 
tionis aquz, prooreditur ad calorem fini hominis, cujus diffe. 
rentia duplum ftatuit calorem , quo cera in aqua necdum 


ebulit. ^Gradum aque valde bullientis illius fere 2;. Primo. 
intervallo tribuit partes 12 , ideo fecundum earum habet 24, 


terium 34. — Araumur oradui tribuit :&ce mafle totius in pri- 
 mordio congelationis. jam ponamus aliud thermometrrum, in 
quo punctum congelationis a calore fini oris humani. diftet gra- 
dibus 60, & quzramus, quo gradu tüm aqua bullire debeat in 
mediocri atmofpharz gravitate; & reperietur LN — 170. 
12 
Cui fi 30 adduntur, pro gelu per mifcelam fülis & nivis ori- 
undo, ebulliet aqua gradu 200; & mercurius purus hujus 
triplo. 

En ufitatiorum "Thermometrorum comparationem tempore medio- 
cris atmofpharz gravitatis inter puncta congclationis & bullien- 

tis valde aqua. 


E B. 
Fahrenheitii 2 — 2I2. 1,9 
Amontonfii 511^ — 73^. 
de L Islei 130 — o. 
Reaumurii o — 8o. : 
de la Hiri 28 — 1:89. 
Celfii OQ — 100. 
Halefii O — 152. 
Polenii 47 — 148. 
Michdii ^ o — 1I10$. 
Linnct OQ — 105. 
de Bergen Oo. — 180. 


DE CALORE ET FRIGORE. / 611 


- 


Ego ufus fum Fahrenhetiano inter Germanos celebriori, frequen- 
tiori &accuratiori; tantum in memoriam anni 1740, ubi Geda- 
ni decem gradibus au&um erat gelu, ne numerorum feries in- 
terrumperetur, loco 32 f. C. fumfi 42 & B 222. 


Complura alia praetermitto, quorum nonnulla & ipfe poffideo, uti 
Hawksbeeanum , quo Societas Scientiarum Londinenfis utitur. 
Hoc fere calori Sos Anglie attemperatum & ligneis muni- 
mentis inclufum, incipit a gradu Fahrenheitii 65, deorfum nu- 
merat 65. ad pun&um congelationis, dein gradus gelidos con- 
tinuàt usque 100, immo 130. Supra o autem pauci fuper- 
funt gradus. — Confentit igitur cum Fahrenheitiano, & fi fur- 
fum continuaretur fcala bullitus aque | fluvialis incideret in 115. 
Loquitur tabula de thermometris accuratis, non vero de vulgo 
tantum ita dicis, quorum aberratio hic attendi nequit: — Ex 

- his gradibus cognitis derivari poteft. mutatio voluminis in liqui- 
do ope calozis mutato. 


$ 626. 


"Applicari tbermometra po[funt ad varios ufus peculiares ,| un- Thermome- 
de tunc nomina forduntur. (lta dantur £Aerzjmetra Jotaniza, tra botanica, 
qua in hibernaculis plantarum exoticarum oftendunt gradus aliis cbemica, cli- 
aliisve vegetantibus perficiendis falubriores, ut ibi locorum re- "tica. 
pori poflint, ubi fuppetit gradus caloris ipfis prae ceteris con- 
venienuor.  Dantur cerca T ermometra , ad gradus ignis re- 
gendos comparata, quibus indigent, qua ope caloris quam 
oprüme funt elaboranda & perficienda. | Quibus etiam accenferi 
poffunt illa, quz ovis plurimis fine matre excludendis adhiben- 
tur, ad imitandum calorem incubantium matrum. — Dantur & 
medica tbermometra , quae pyrautbropometra dicuntur, qui com- 
mode agrorum manibus includi poffunt, aut füb axillis eorum 
.condi, ut gradus caloris & frigoris eorum exploretur. Eadem 
quoque viatoribus & nautis in itineribus proficua funt. Neque 

| Hhh h 2 minus 


612 PHYSICA PART, l SECT. III. CAP. I1. : 


minus thermometra alis ufibus ceconomicis , culinariis, re- 
busque arte& ope factis, ubi oraduum caloris certa ratio haben- 
da, ut quam optime fiat, quod fieri debet, infervire poffent, — - 
ubi adhuc confufa, periculofa & fallax agendi ratio regnat. | 


Totanicis thermometris locum dedit obfervatio cum. domefticarum, 
rum peregrinarum plantarum, quarurn alie aliis anni tempefta- 
tibus, calorisque gradibus, Letius & copiofius nafcuntur matu- 
ranturque. 1n quibus fapientiffimis Dei infliratis fcrutandis, & 
ad humanamt profpetitatem quam optime utendis fruendisque, 
cum non exigui fumtus requirantur, ne irriti effent & fumtus & 
labores, opus fuit convenientiffimam cuique caloris gradum ob- 
fervare, & thermometris obfervata in amatorum inítitutionem 
utilitaremque adnotare: quia folo ta&tu ifta nequeunt difcerni, 
Halefi "Yhermometra: botanica incipiunt a pan&to congelationis, 
& numerat usque ad ceram in aqua liquefcentem, vel poft liqui- 
ditatem perdentem fuam pelluciditarem f£. coazulantem 100 gra- 
dus. Vid. Experim. XX. Ejus flatice vegetet. — Quia hominis 
«alor naturalis eft 54 ; qui in Fahrenhéitíano eft 64 fuper in- 
eunte gelu, reperitur I0O — 1181. Intra hos gradus aflerit 
conüneri vegerationem — La£ti ex uberibus clicito tzibuit $5 & 
totidem vel $6 incubationi, s 8 urinz.. Maximo folis eílu afcendit 
ad 88. — Calorem equini ftercoris accumulati 85. deprehendit. 
Calorem Plantis falubrem fequentibus hoc ordine ponit fuorum 
graduum, quibus zquiparo Fahrenheitienos. .— Meloca&to 51 
— 69. anane 29 — (664) 67. botryi 26 — 623 (63) euphor- 
bio 24— 601, cereo 211 — 571. alox 19 — 541. fico indi- 
ce» 16' — 51l. ficoidi 14 — 48,. aurantie 12 — 477. 
myrto 9 — 421. . Michelius incipit a gradu temperato, qui 
eft Halefio 18, fupra quem tribuit meloca&o 72. aloe 2. 
myrto 52 fub temperato. — Berzarti a pun&to congzclationis fur- 
funr computat gradus 40, e quibus alo? habet 16, ficoides 12. 
&c.  Cognovi autem ex alio Fop/eri "Thermometro cum Fah- 

renhei- 1 


OHxpPvWEREREIUIMEVMERB——EEELE—-—-— cC————————m—— — MM Ro 0 WS 


DE CALORE ET FRIGORE. 615 


renheitiano comparato, gradus illius duobus tribusve gradibus 
majores hie notatis, v. c. 72 — 45. eosque circiter minimos 
efle illis convenientes, ultra quos utique fub dio eos ferunt, 
quos fol efficere folet. — Poffent vero multo plures plantarum 
claffes in illa dirimi genera, quz ratione caloris, quem requi- 

. runt ad maturetionem, differunt, & genera a notiori planta de- 
nominari, quibus in gratiam ignorantium fubjicerentur relique 
fimili calore fovende, quando cura indigent humana. 


Chemica thermometra a Berhaavio ad omnes caloris gradus, quos 
M indicare valer, & Petropoli quoque ad omnes gelu artificialis 
gradus aptata & fuffentaculis affirmata funt idoneis ad capienda 
experimenta, Cum Fahrenheitiano gradu fexcentefimo  ebullias 
Mercurius, & fub eis trecentos & 50 artificiale gelu requirat, 
fumma 950 vel mille graduum requireret integrum thermome- 
trum. Aut fi tubulus tam longus zqualis non habetur, al- 
terum pro calorc 600, alterum pro gelu 400 poftularet. 


"Thermometra medica brevibus cylindris vitreis a Fahrenheitio in- 
cluduntur, & hi fuis thecis ligneis aut rnetallicis. — Notantur in 
ipfis gradus zítus febrilis, v.c. 112 — 120. frigorisve, & fi- 
mul fcalis inclufis fcalis ufitatos caloris gradus indicant. . Pra- 
ftant autem. mercurialia vinofis, & ad aquam ebullientem in ea- 
dem magnitudine conducunt compluresque inferiores in gelu ex- 
traordinario, qualia ipfe formavi. 


$ 627. 

Si quam optime parata funt Therinometra, ne quid aéris in Mutatio vo- 
tubulo fuper Mercurio reftet, fed inverfo thermomerro tubulus Zuinis ci- 
yo repleatur usque ad cufpidem, & redeunte eodem deorfum, tri zheryo- 
ne quidem bullula aéris confpicua in vafculo maneat; caeteris metrorum. 
paribus vztrum tamen zpfum uti frigore coar&atur. parumper, ita 
&fu dilatatur. — Hoc docueré thermometra frigida parumper 
fübfulrantia dum fübito ferventi aquze immittuntür, X fervida 

Hhhh 3 fubito 


614 PHYSICIE PART. L SECT. IIl, CAP, JI. 


fubito frigidee immerfà prius nonnihil adícendentia, quam de- 
fcendant paulo poft. Ante enim vitrum in illo cafu ab ambiente 
aqua expandendum, in hoc contrahendum eft, quam Mercuri- 
us mutari poffit. Id quod experimento crucis f. invicto com- - 
probavit Zü/figgerus. . Commentar. acad. imperial. Petrop. p. 222. 
rio Cel. Mufebeubrock docet modum explorandi ( PAyfic. 7*1. 

$55.) & deprehendit, 40 gradibus caloris fubfediffe. V/ purif- 
ie una linea; 78 gradibus 11". 100 gradibus 2^/; 170 
gradibus 3". Ultimo i igitur cafu mutati caloris tres linez illis : 
funt demendz, quas thermometrum eo usque calefaétum indi- 
cat. Reécteautem admonet, fi nimis tenue eft virrum, vix no- 
rari fubfulrum poffe, & fi valde craffum eft, valde differenti-ca- 
lore diffringi. Quod bulliente aqua non in vitro ranrum, fed 
&in murrhinis contingit , nec diftirur ab imperitis absque 
damno. 


Bülfingeri experimento finita eft diffenfio eorum, qui liquori poti- 
us, quam vitro phenomenon tribuendum effe autumaban:, 
Vafculum enim ex dimidio gibbum , & ex dimidio concavum 
adhibuit, ut & pars gibba, & cava affici calda & frigida pro lu- 

.. bitu poffet. Semper autem eventus vitri mutationi conformis 
fuit. Preteriit Mufchbenbrock in fuo 'Thermometro mentionem 
diametri vafculi thermomeirici, & quantula alcoholis pars fuerit 
ratione ejus, qui in vafculo erat, quam accurationem Berbavius 
praiverat in C/eriia fua. Hinc illa obfervatio parum nobis prod- 
eft.  Progreffio mutati voluminis, fi rc£te habent notata, non 
refpondet incremento graduum. — Horum enim 40 dant unam 
lincam, 60 «p 40 preítant 2^ & 40 « 60 E 70 demum 3^, 
Medius numerus incrementi graduum pro una linea foret, 56 
vel $7. Interim fufficit tenere, gradus caloris a vitro parum 
mutari in T'hermometris, & eo magis negligi poffe, quo funt 
pauciores, quo minus eft vitrum, & quo gr radus in fcala funt 
longiores. 


DE :CALORE ET FRIGORE. 615 


$. 658. 


Aliquanto accuratius eff experimentum Cel. Abbatis /Vo/* Eadem ex- 
htti. ls fom. IF. Experimentorum p. 340. f64. commemorat do- actior- 
cumentum , quo globulum tenuis vitri inftar pomi aurantii cum 
tubulo 12 vel 15 pollices longo, repletum aqua colorata fübiro 
imniergit aque tantum non bullienti,. & obfervat eam in tubulo 
linearem diametrum intus habente fuübfidere octo vel decem li- 
neas aut paullo plus. Repente eductum thermometrum ante- 
quam aqua colorata calefat, oftendit aquam intra tubulum de- 
nuo fcandentem , paulo fupra notam , qua ante immerfionem: 
fuerat, quo ipfo patuit, tamen nonnihil caloris per vitrum 
aquam fubiffe. Neque fuüfpicio eft, evaporationem refrigeran- 
do coércuiffe globulum. — Repetitum enim experimentum fzpi- 
us dedit def enfum in rubulo fubinde minorem, & deinde ma-- 
jorem adfízenfum aque in tubulo poft clobulum, ob calorem vi- 
tro & aque fenfim fe infinuantem. — Omiflam hic dolemus dia- 
metri olobuli dimenfionem. — Efto , eam fuiffe intus duorum 

( ; ; 2:47. í stes 
pollicum parifinorum. Inerunt ita globulo PES cTPME 
linez cubic iftius aquae. — Decem linez tubuli & amplius equi- 
parentur 6 lineis cubicis aque. ^ Cepit igitur globulus dilatatus 
7240 lineas cubicas ad minimum. — Ergo diameter globuli dila- 


tata fuit js 13830 — 24^ ;2; & paullo plus. Alio experimento 
meo circiter ;. lineze ampliata erat diameter. — Si tantula amplia- 
tio voluminis 160 vel 150 gradibus refponder, verifimili modo 
colioi poteft, quid paucioribus , pluribusve gradibus futu- 
rum fit. i 
Modo tubulus par fit capiendze ampliationi aqux per bulttum, & 
lobulus ad Jampadem tenuiter difllatus, a dicta graduum iffe 
rentia rcpentino conrathr aqui undique ambienüs non oritur 
globuli ditfra&io velfiffura. Neque ebullier aqua. in Thermo- 
metro; 


^» 


616 PHYSICE PART, L SECT. IIZ, CAP. IL 


metro, etiamíi fortiter bulliat ea, in quam thermometrum eft 
immerfum, ob rationes $. 624. adductas." Aqua enim tantum 
non ignis ferit vitrum thermometri, quz non fufficit ad bullas 
infe, nedum in alia aqua vitro inclufa creandas. 
: $. 6295. 
Quid. valeat Si o&to homines capiunt fpecula plana, 5 vel 4 pollicum 
condenfatio in diametro vel latere quadrato, iisque exceptam imaginem fo- 
radiorum — lis dirigunt in vafculum vel globulum thermometri 12 vel 15 pe- 
fextupla cat. des ab ipfis ditfitiz: zmagzzes 8 folis ám tbermometri liquorem con- 
venientes fat znagmum im co calorem producuzt, ut flatim liquor 
qmultun ad[cendat im tubulo. "Tette Nollet T. IV. Experim. p. 319. 
Celeb. du Fair fpeculo quadrato pedali plano exceptam folis ima- 
ginem vidit per 600 pedes projectam augeri in fpatium decuplo 
majus fpeculi plano. Quapropter cum non omnes radii refle- 
&antur ($. 548.) refiexi radii folares decuplo ibi debilitati fuere, 
cum non nifi decima pars eorum in eodem fpatio füpereffet: 
Nihilominus collegit aliquos ibi fpeculo concavo 17 pollieum in 
diametro, iisdemque in foco res combuftibiles incendir. V. 4Zo- 
zumeut. "Acad. Scieut. Parif. 1726. p.172. Quod eo. magis notan- 


dum, quia reflexi iterum non fünt nifi 1 receptorum. |. Dum- 


radiorum per reflexionem primam tantum £ & per diffuflionem 
$,, junctim 33 — ig ibi fuit, fecunda reflexione 51^ circiter 
149 in foco radii condenfati fuere. Quod extra dubium ponit 
& minorem condenfationem fufficere docet experimentum Ce- 
leb. Je Buffon-in Ejusd. /4cad. Monum. 72. 1727. p. 92. Edit. Parif. 
ubi 12 imagiaibus folis a totidem planis fpeculis decuflàtim coa- 
cervatis res apras inflammavir in 20 pedum a fpeculis intervallo. 
Ibi ergo duodecies coacervati fuere radii folis reflexi, hoc etl 
non debilitati circiter fexies condenfàti. Secundum p. 8$. 12* 
condenfaülignumincendunr. Parifini fpeculi cauftici focus eft 

linearum & charia tectum usque ad 4* pollices, incendit lighum, 


6 6o 
ubi 35 — 145 vel — — 155. 
4 4 


$. 650. 


' 
———————— QT 


DE- CALORE ET IrRIGORE 617 


Ss 62s. 


*" 


» - 


Quoniam copía radiorum folarium fexies fe invicem quafi Sextuplus. - 


decuffantium confli&um fextuplo majorem fübeunt eo, quo calor 


ntu 


naturaliter lucent & calefaciunt. ($.629.): patefcit, féxiey c "citer valir urit. 


auctum calorem. atino[]ogre- naturalem. urere €7 iuflamnmre, mi- 
nuta corpufcula inflammabilia, s10do zibil ob/fet. Quid obflàre 
poflit, foleatque poítea oftendetur. Patefcit quoque, zzeremeztun 
tantum: caloris € Jolo certanünue etberis collidentis im decuffatione 
oriri. Mirum igitur non eft, ea vitra & fpecula cauftica, que 
in aére incendunt, eodem TUM remoto inflammare, abc 
lis remotis; liem equalem excitare caloris acceflionem (S. 

376): Neque dubium eft, qnin expeximentum per fpecula 
plana in vacua aére campana fit itidem fücceflurum, fi quantum 
campana impedit radios, tantum aucto fpeculogim. numero de- 
bilitationi decuffationis addererur. Quod in vitris mediocriter 
pellucidis circiter 4 foret, ut loco 12 fpecula r5 eilspt adhi- 
benda. e 


Dari quedam corpora, aére remoto aut penitus, aut ex maxima 
parte, epe etheris in focum collecti, flammam aut fcintillas 
edentia; experimentis docemur. — Itaque refert de Stair P[ycbol. 
experimental. p. 582. Minium vitro uftorio accenfum tantum 
aéris produxifle, ut recipiens cum fragore in fruftula difrumpe- 
retur. Phofphorus urinofus & phiale ab acre vacuc inclüfus, 
lucere incipit & inflammari 120 gradus Fahrenheitianos adeptus. 
Spiritus nitri in vacuo infufus oleo cari incendium & flammam 
creat; omnia rumpens & diffringens, Starii experimento. 


E A £1 e 


—  Confirmatur id incrementum caloris naturalis e&perimento Coriprobatie 
Newtoni & Fayi. "Ille PAiof-. Zranfac. INo. 270. refert, gradu per. experi- 
114, qui eft Fahrenheiui $76 f. h. e. plene 96. 6 — $76 menta. 


corpora ignita incipere & definere no&u lucere. — Cui ac- 


UPFolfü y2» Tom. 1.) "iu Ii cenfeo 


- 


618 PHYSICAE PART. L. SECT. III. cat. IL 


eenfco AMufcbenbrorkii effatum, Efi dc Pbyf. &. 959. prope fo- 
cum caufticum, ubi radii funt * minus denfi, non dari nifi calo- 
rem manu ferendum. — Hic adhibuit metallica 2 fpecula cauftica 
fpharica, quorum alterius chorda fegmenti erat 20" alterius 17". 
Pofita pruna in foco altero, radii ab altero accepti incenderunt 
pulverem pyrium in diítantia $0 pedum. — Inflavit autem pru- 
nam perpetim folliculo verfus fpeculum, in cujus foco habeba- 
tur. Subfítituto in locum carbonis ftramine incenfo, oportuit 
fpeculorum diftantiam valde minuere, antequaim incenderer. Ad- 
hibitis fpeculis ellipticis, diftantie: focorum 20 circiter pedum, 
carbonis forfan jufto minoris radii ab altero colle&i non po- 
tuerunt ibi urere vel inflammare. | Carbonis loco fübftitutus eft 
incenfüs cereus exiguus (petite bougie), cujus radii in alterius 
foco collecti calorem przftirere palpabilem, vi tamen incenden- 
di deftitutum. "Idem conrigiffe ait in fpeculis parabolicis, cereo 
opinor incenfo. Nam ante memoraverat, ea ope prunz I$ pe- 
dum diftantia inflammaffe. Flammam igitur nimis fübtilem cen- 
fet, ad motum fuum in aére lohge propagandum. Non refert 
autem, quid in minori focorum diftantia contigiffrt, prout fe- 
cit in alis experimentis. Vid. Aozum. z4cad. Scienc. Parif. .A. 
rg p.i C8 rj Quia flamma ftraminis in minori diftan- 
tia incendit, credibile videtur, candele flammam fimili modo 
tractaram quoque incendere poffe, nifi ipfa nimis exiguá fuit, 
aut & utrümque fpeculum jufíto minus cujus magnitudo non 
notatur, vel alterutrum vitiofum: quia prunz radii ne quidem 
focum fàt confpicuum dedere. ^ Carerum recordandum eft, 
quanto minor fit lux & vis candele, qua calorem, quam folis 


(S369) * 


Nolleto dgbemus, & fpeculi parabolici chordam, quam diametrum . 


appellat, Fayo fuiffe 20^. & e&quabilitdf* inflaram fuiffe pru- 
nam Verfus fpeculum ope «olipile [ongiori tubulo curvo gau- 
denis, & fubtus collocate.  Praterca acris inter focos inter- 
2 cedenris 


OT PCNIRIIEOP EUR d T PANNE SRORPIRRPPUER SPPEPPRERP Do w-——cw-—————————————————————————— 


"A-——Hmwi 


E DE CALORE ET FRIGORE. 619 


cedentis conditio humida, frigida, turbida, calida admodum, 
ventofa multum variat, przter fpeculorum diverfam magnitudi- 
nem , accurationem figures polituram.  Calida nempe admo- 
dum atmofphzra multo minus valent fpecula, quam frigida fe- 
renaque. Tom. V. Experim. p. 2:9. feqq. — Ipfe adhibuit fpecula 
. fphzrica 15^ & 18^ lata quorum foeus 12^ & 15" abeft a fu- 
perficie; quibus ope prune, follicnlo inflate continenter incen- 
dit pulverem pyrium, aut fomitem 25 vel 30 pedes a foco re- 
mom. Euleriano calcule lux candele mediocris circiter eft 
pars 6561 a.folaris ,' ideoque cum calor e luce fequatur ( $. 
$933, & calor candele ad pedem vel fesquipedem fuper flamma 
vix fentiatur: facile intelle&u eft, nifi lamma candele augeatur 
ad inflar ftraminis flamme, eam in altero foco fat propinquo 
incendere nihil poffe. — Explorandus thermometro fuiffet calor 
* prune cum ad fpeculum, in cujus foco fuit, tum ad alterius 
fpeculi fuperficiem, ut*illi equiparari flamme. calor potuiffet, 
augendo eam, quantum fatis fuiffet. — Revera enim flamma non 
ardet intus, ubi.fumus eft, fed tantum extus in füperficie, Ita-- à 
. que cum no&turno tempore flamma luceat, zxquiparari & illa 
fextuplo (aut 61) caloris naturali poteft. 


$. 632. 

Uti luce fic reflexa, ut collidatur , calor iztenditur : ita pla- Spei ratio 
porum refrattione coufliclante idem contipgere, mirum videri nequit. eryftallum 
Neque enim opus eft ad calorem augendum, nifi valde aucto /peculi. fu£- 
lucis conflidu ($.$81.). Sed lentes caufticee fimiles edunt ef. Pituendi fpe- 
fecus in vacuo quoque, ac fpecula urentia ($. 576.). — Lentes culis planis. 
vero id preftant tanquam innumera plana polygona, ope radio-. 
rum refractorum in communem focum, quod omnes indubie 
experti funr, qui vitro cauftico uti didicerunt, vel eorum ad- 
fpexerunt ufum. — Cum in foco nihil fiat, nifi ut radii allidantur 
ad fe invicem, & proprer impenetrabiliratem diffiliant rurfus 


| (S. 378: patefcit, fi vel vitris planis cryftallinis, ,refracta lux 
Jii folis 


"» 
Experimen-- 


620 PHYSICE PART. lE SECT. III. CAP. IL 


, 


folis decuffatim confligere. invicem. cogatur, calorem itidem in- 
cremenra efíz fortitarum, uti per fpecula plana ($.629.) 


Non. recorder experimentorum ns in finern inffitutorum vcl ab 
is, qui fpeculis planis ufi funt. Quare principium promittere 
plecui quo indu&tus fam ad hzc. tentanda experimenta. - Fa- 
cient illa fimul ad caloris folaris debilirationem ope rcfra&tionis 


explorandam. TES 


£x. - 
Non diffimulandum hic videtur tentamen füpralnudati d Fay, 


ta Faysss - qui Jc. p. rpf'refert, fe fruílra conatum effe, vitro lenticulari, cu- 
«pe refratti- i jus chordam & esce non adnotavit, sic Htilós a fpeculo prune . 


enis. 


radios in focum ita collivere, ut quidquam incenderenr. Unde 

ingentem illorum debilitationem asnovit. Id tamen effecit, ut, 
incenfo carbone in foco vitri cauflici, tranfeuntibus per illücfSra- 
diis ejus in quatuor pedum diftantia ópe fpeculi recolle&tis in fo- 
cum, accenderet. An(àm inde cepit explorandi, quantum. de- 
bilitarentur radii prune a fpeculo- repercuffi, vitro fpeculari 
plano interpofito inter duo illa fpecula, five in eorum medio five 
alterutri propius; obfervavitque utroque cafü incendium non 
fieri nifi in diftantia octo circiter pedum, cum fine interpofito 
vitro ad 18 pedum diftintiam incendiffet. Unde conjicio, in- 
telligi ibi debere fpecula parabolica ($.631.). ^ Obfervavit por- 
ro, vitrum tenue interpofitum fere tantumdem imminuere virm 
radiorum calidorum , quam dtuplici craffiie eeudens, cum parum 
admodum diftantia minuenda effet, ut & duplum inflammaret. 
Inde conjectat, radios prune crafliores effe folaribus, qui re-. 
fracti plus preflare fólent, quam reflex — Mihi debilitas lucis 
prunge phaenomeni caufa elfe videtur. 


Utemur iis deinceps, que hie funt obfervata eum in modam, ut 
neceffarie determinationes. non defi int. Reliquis partim huc non. 
perünentibus , ubi certa quzrimus experimenta, vitris planis , 


- s epe 


DES CALORE E&T FRIGORE. 621 


ow -— epe radiorum folis inftituta, partim non fatis derermfnatis, uti 

/so'- non fuftinemus. Promifit- quidem Buffoniur Lc. p. of. thermo- 
metrüm, ope fpeculorum. expers arbitrariarum divifionum, &  » 
unde: conftat, quantus debeat efe calor folis, ad urendum, li- 
quandum , idibus neceffarius , Bids ignis noftri 
. gradus comparare liceat. Nondum vero innotuit mihi hujus 
spromiffi preftatio, ^^ Nec defunt "difficultates illud implendi. 
- Quibus tamen femel faperatis aut in ovem fuperandis, cx» 

-- fera fient planióra. — 


$ 634 
x Q5 E E 
Quia vitrum tenue mediocriter pellucidum & politum Quo: virre 
fextam circiter partem. normaliter accepte lucis folaris refle&tit plaza incen- 
(&-$73.) atque difpergir; & duo vitra ( vel & unum 6 lineas fe- dere pofenr- 
re craílum). ; non rransmittunt, & fi impellucidiora nec polita 
funt vix 1.($.547. € ibid. mot. 2): inferri poteft, vitra optima 
fpecularia ben polss, lineam circiter craffa , el faltem tot ra- 
dios íolares effe commiflura , ut EXE Mas poffent. 
Si minus Ee pellucida.& polita, plura utique requirerentur. 
Si tantum dimidiunr lucis transmitterent, tor numero require- 
rentur vitrg, quor fpecula, & propterea 12 vel 14 effent rite 
"adhibenda. Campana fub vitrea fere tantum dimidium lucis re- 
frate in communem focum transmittente, 24 demum effent 


' fuffectura. 


Nolletur agnovit Tom. V. Pbyf. experím. p. iy. adhiberi talia vitra 
sque ac fpecula poffe, nihil vero legitur tentaffz. 


$- 655. | 
Manifefla docet experientia, ne capillum quidem incendi Cur idem ca- 
poffe, dum contiguus eft corpori. haud ignito vel quafi ignito. Jor zequeaz 
$1 ad flammam candele admoves capillum, lanam, filum foricd: anajora in- 
um, bomby cinum, lineum, illico incendetur & comburetur ; cendere , qui 
fi qo filum RN ddiriv. es, liquefcet i ia globulum; fi flum »iinsra in- 
lii 3 renue ccndit. 


622 PHYSICE PART. L SECT. IIl. CAE. IL 


tenue ferreum, cupreum vel fimile metallicum adhibes, cande-- 
fiet, vel liquabitur pro indole fua... Sed circumvolve illud filum 
. &orpori alii, ut illud arcte contingat, v.c.clavi, lapidi, merallo, 
cretze &c. nil tale experieris, donec alterum corpus adeptum fit 
calorem ignitioni fufficientem. —— Multo minus quidquam tale 
. . fet, fi alterum attingens, vel circumdans, v.c. aqna, capere 
nequit calorem ardentem. — Hinc ftannum non liquefit fubjectis 
prunis & igne vehementi, (quo folum funderetur illico) fi 
aquaintus fit bulliatve. — Crere impofitum vitri fruftulum per- 
exiguum, eo igne eave flamma, qua alias liquefcit in aére, ne- 
quaquam liquabitur, antequam, creta ignefcat. ^ Vitra quoque 
cauftica 2 vel 3 pollicum radios folares excipientia, ceftivo rem- 
pore incendent chartam &c. hyberno frigore non eque ob de- 
bilitatos valde radios folares obliquos & frigus aéris circumftan- 
tis vel adjacentis. Rationem horum phanomenorum depre- 
hendimus in modo, quo calor communicatur feu propagatur . 
quoquoverfus, circumquaque ad equilibriumynititur ($. 602 
& 605). 


Inexpertis mirmm videbitur, in putamine juglandis liquefieri. poffe 
numum ex cupro '& argento conflatum, pulvere nitri, florum 
fulfuris & rafura ligni, nucamine vix aut parum intus aduíto, 
modo fimulac numus liquatus defluit in illud, affufa aqua infrin- 
gat vim metalli liquati, — Sed ignis partim parum afficit putamer 
inferius, partim illud aliis incumbens corporibus frigidis v. c. 
arenz nequit illico tantum admittere ardoris, obftantibus vicinis 
minus calentiibus. Vid. Nolleti Le&f. Experim. Tom.IV. p. 46. 
Mirabilius videbitur experimentum ftanni vel plumbi in charta 
prorfus contigua illefa liquefa&i- Sermo autem non eft de charta 
asbeítina, fed de vulgari. 


$. 656. 
Olflacula ca- Notum eft, vires radiorum folis effe in ratione denfitatis 
lorir potiora. illorum ($. 84. Optic): ideoque eo lucidiores & calidiores, quo 
funt 


DE CALORE ET FRIGORE. 623 


funt denfiores & frigidiores, quo funt debiliores & rariores ($. 
$94. eg. €? 578). Sed prater lucis debilitatem obftar calori 
frigus armofphaerze & contiguorum corporum ($. $83 & 635), 
quantum igitur hoc detrahit calori atmofphere aítivo, tanto 
minus calor eorum valebit. - Obftat calori & illa abforptio radio- 
: rum, quia vitro refle&tuntur vel difperguntur fic ,. ne transmit- 
ti queant. . Tantum enim radii lucidi transmiffi rarefcunt, & 
minuitur tantum eorum denfitas calorque, quantum illis refle- 
xione & difperfione aliorfum facta decedit ($. $18). Obftat & 
denfiras vel craffiies vitri vel pellucidi transmittentis , qua, 
quo eft major, eo minus eorum transmittit ($. 547. 70f.2.). Ob- 
ftat ventus fortior, quem calorem minuere abducendo calidum 
aérem, & fübflituendo minus calidum, & vulgus exploratum 
habet. Obítat denique & lucis denfirati & caloris inten- 
- firati illa difperfio, qua a diverfa radiorum coloratorum reflexi- 
one & refra&ione oritur. Radii enim transmifli tot habent di- 
váricationes & focos a fe invicem diftanres, quot fünt colores 
radiorum naturales. Hac impedimenta lucis & caloris conjun- 
&im fuümenda, vel agereganda funt in fummam , ut a vi caloris 
radiorum folarium, qua tunc atmofphara gauder, fübtrahi pof. 
fit, ad refiduam vim calefaciendi in foco lentis cognofcendam. 
Quanra fit vis calefaciendi in radiis folaribus dato tempore, do- 
cebit accuratum thermometrum radiis illis ad minimum per 1 ho- 
re expofitum. Reliqua ut obtineantur, inveftigenda eft latitudo 
. foci, quod in loco obfcuriori nüdis oculis patet ope fcalae geo- 
metrica accurati pedis, in fuas lineas vel & harum decimas feu 
fcrupulos divifz ; &latitudo lentis, qua radios transmittit. Ex 
hac reperitur more folito aré&à lentis, & foci, quarumr'illa per 
hanc dividenda eft, ut innorefcat condenfatio radiorum in foco - 
fada. Sed quoniam fàt longe in obfcuro loco perfpicitur por- 
recta eadem foci diameter non omnes fadii folares in eundem 
focum congreoantur, fed alii in alio violacei in proximo, & 
rubri in remotiflimo a lente foco, quorum quinzus ceteris cla- 
rior 


- 


624 PHYSICE PART. $ECT. 114, CAP, f, 


rior & calidior ; vix fexta radiorum pers, cum feptem fint foci 
diverfi ,- in'eó! conoreostur, quia "uriusquisque focus fua gaudet 
longitudine; ad minimum latitüdini h:e. diametro, zequiparan- 
da. Hinc fia 5 radiorum non transmirtitur, itaque $ tranfeunt, & 
2 per refractionis diverfiratem. e transmi ilis tantum in foco colli 
ditur; non coneurrent in eundém fócorum ptincipem, nifi Y ex 
$h.e$.velfere$..; At fi radii transmiffi vel in anterioribus 

k fótis jam congreifi rurfüsque difperfi vel in poftico quodam de- 
inüm congreífuri, offendunt in foco principe corpus impellu- 
cidum, illi in eodem vel detinentur vel ab eodem refle&tuntur, 
-&in utroque cafü aliquid conferunt fuo eum aliis conflictu ad 
- ejus augendum calorem ea proportione, qua per cceteras cau- 
fas Riéri poteft... Polito fic radiorum transmifforum 2 fere ibi con- 
currere in conflictum, vis illorum caloris ante tranfirum per vi- 
trum P tantum foret amifía ld quod experimentis refpondet 
1$. 547. 80t. 2), & comprobandum amplius foret, fálrem etiam re- 
fpondet majort imaginis claritati in confinio flàvi & aurantii foci, 
qua in tubis eftronomicis duc lentes vincunt duo fpecula | 
ELS ), a qua cateris paribus calor pendar ($.576). 


e 

Commemorat Cl. Mufcbenbrockius Pby »yf- fie P.I.6$.989. in focolen- 
tium vitrearum ejusdem campi, ac in fpeculis cauílicis., . metalla | 
non iqueferi, ob ampliorem illorum, quam horum focsm, im 
quo radii plus difpergantur & rarcfiant. — Recordor aliorum, 
cum 2uffono fentientium, calori prodeff? focum in diametro di£- 
fufiorem. | Quando. Zu Fay expertus eft, in conclavi ventum 
non nocuiffe, id in vento exiguo fic fe habere videtur ob. prepol- 


ape phe vim, —- * 2n 
$8. 637. 
Ratio delili- "Calorem refle&i & refle&endo diminui, experinientis de- 


t4 prara- bemus ($. 629. fe); eundem vero quoque viris intermediis. 
wm ealoris debiliari , experimenta $.653. allata & rationes $. 635. fig. 
often- 


*- 


-— 
is ^ 
OUT UCM CNNICMASAN CARN CRORCS SPEHRPNCREP NAR 


DE CALORE ET FRIGORE. 625 


oftendunt. Cum vitris vel optimis pars radiorum alia refle&ta- zterpofiro 
tur, alia difpergatur (S. $47. zot.2.); isque calor ope radiorum vitro. 
. &theris propagerur: debilitari calor ceteras paribus ope vitri ffa- 
tuatur partim in ratione vadiorum veflexorum , vefra&orum &9' di- 

Apex forum ipfius ope , partim im vatioge frigoris vitri €? aris inter- 
medii ($.636 €7 547). Qua in experimento ($.6353.) ob di- 
minuendam diftantiam 18 pedum ad pedes o&o ultra dimidium 
proceffiffe videtur. Vitri enim craffities duarum circiter linea- 

rum, & unius tantum, nondum magnam diftantiz variationem 
requifivit unde reliqua impedimenta plurimum ad debilitatio- 

nem caloris valuiffe intelliguntur. 


Commodunr hoc accidit nobis , hiemali tempore, dum domicilia 
funt calefacienda, quod feneftre vitree non plus caloris ad libe- 
rum aérem externum, prefertim ventofum transmittunt, etfi ea 
pars, quam transmittunt, non parum confervationi interni calo- 
ris officit, auxiliantibus praterea rimis januarum, parietum, cla- 
trorum. . Quando refrat£torum radiorum rationem habendam 
effe innuo, refpicio diverfitatem angulorum ex coloratz lucis na- 
tura oriundam, que & in prunarum foco calori implicatur, 
quia naturalis vis vorticis folaris nifi adeffet , nec exiftere poffet pru- 
narum, candelarumve calor urens lucensque ($. 630. fz2.) & ($. 
636.. Sepono nunc reliqua impedimenta caloris, dum cetera 


paria requirit. ( Vid. notata ad $.63 1. & $63 5. [c4.). 
; $. 6538. 


Perfpicua nunc quoque evadit ratio, cur in eodem expe- Ratio c«te- 

. rimento prunze radii a fpeculo reflexi in foco lentis altero nihil ror phe- 
accenderint ; licet ex foco lentis per illam transmiffi, a fpeculo ?omenorum 
colle&i in 4 pedum diftantia ad incendium valerent ($. 633.). Quidem. ex- 
Nempe in lentis foco debilitati jam per fpeculum radii longa ex- perimenti. 
tenfione focorum nimis fuere difperfi, ideoque impares fa&ti in- 
cendio creando ($. 656.) . Contra ea radii per lentem vransmiffi in 

QFolfü Pbyf. Tom. I.) Kkk k fpecu- 


r 


626 PHYSICE PART. L SECT. IIIL CAP. II. 


fpeculum omnes pervenere; & ab eodem colle&i ar&ius in fo- 
cum, in ea incenderunt diftantia , quz viribus ipforum refpondic, 
Hoc ergo cafu eorum vis urendi major fuit, quam: illo. 


Efto radios lente transmiffos incidentium 9 6 gradus calidorum partem 
fuifle $ ($.636.), illi a fpeculo reflexi dibuidia vi orbari retinue- 
runt id priftinarum $. | Qui fi in foco 4 pedes diffante a 
fpeculo condenfati fuere o£lies, fuffecere ad ipHaggpandnmo quia 
LL L— P — 61 caloris naturalis habuiffet. — Sed iidem a | fpe- 
culo reflexi ex dimidio debiliores, per lentem, vel omnes refle- - 
xos congreganrem, amififfent ic OR: 1, fed ob extenfiorem 

^U focum o£ties condenfart non: poriiffent; fcd x ipfis denuo tan- 
tum X decefíifet, refütiffent loco j; tantum $; — jf. " taque 
vel octup!a condenfatio mon valuiffet nifi $ — 27 caloris zeftivi 
naturalis 96 graduum, vcl 246, qui longe abfunt a 96. 6 — 
$76. Si condenfatio ob campum ingentem vitri & fpeculi cau- 
ftici multo major ponitur, vis caloris radiorum prune tanto mi- 
noreritibi, unde in focum ulümo congregantur.  Arguit ma- 
jorem. ealoris debilitationem diminuta foci diflantia, que non 
amplius ad o&o., fed tantum ad 4 pedes incendio fuffecit. 


| $. 659. 

Ratio fzur« Obfrzarun cft ir eclipfibus, folis lueem terre fabtrabentifur, 
a [ole inufe. vitra aut. [ecula caufica. inuffrlfe, ligno aliisve corporibus figuram, 
lucenti folis parti couformen (S. 220. Diof tr.). Intercedente enim 
lunze parte obfcurate folis partis radii intercipiuntur, quo minus 
in lentem: cauflicamr, vel fpeculum caufticunr incidere poffint. 
Itaque alente nequeunt refringi, nec a fpeculo reflecti in focum. 
lncidentes cum tantum in: focum collioantur, & lux cceli cum. - 
non: füfficiar ad urendunr, patefcir cur figurce partis folaris lu- 
eenris refpondere debeat figura uftionis excirate. — Ardet igitur 
imago folis in foco, qualicunque 9audear figura. Cum perinde 

: fit, 


we 


DE CALORE ET FRICORE. 623. 


fit, utrum radii folares luna 2n alio corpore interpofito impedi- 
antur, quo miaus omues congregari poffint: figura inufta quo- 
que refpondebir parri lentis vel fpeculi mon operti, modo tantae 
radiorum parti collectio in foco relinquatur, qua uftioni impri- 
mend par fit (9.629). . 


Pendet igitur ab arbitrio imgenti vitro aut fpeculo cauflico nrentis, 
usmodi figure partem uílioni fuficienrem relinquere radiis 
apertam velit, ad fimilem figuram urendo efliciendam. — In mi- 
oribus id fieri non poffe, per premifía patet: fi quis exiítima- 
ret, vorticem folis a luna, aliove corpore, v. c. domo folem ex 
parte obregente, tantum impedire non poffe, illi recordandum 
erit, quanta fit differentia lucis folis dire£tz , & a celo tantum re- 
flexr; quantumque-differar calor dici codi fereni & nubibus ce&ti. , 
Sublato folis fupra horizontem fitu, ceffat lux diei, & fublato 
fortiori radiornm in corporibus terreftribus conflidtu, diminui- 
tur quoque calor, manifeílis experientiz documentis 


$. 640. 

Ob diverfam radiorum folarium celeritatern directionemque Unde fit. fo- 
non tantum parallelam , fed & ob'iquam, diverfa quoque eft eo- ci Jatitudo ? 
rum reflexio & refractio ($. 540.), qui fibi invicem ita refpon- 
dent, ut quorum radiorum major vel minor cít refractio, eo- 
rum quoque major minorve fir reflexio ($. 542). Inde illa eft, 
quam obf(ervariones docent, ampliatio fpetii radiorum lucis dire- 

&orum fed inflexorum (S. 496. /£7.) , refra&torum (S. 537.540. 
f 44.) ; reflexorumque ($.629.); inde & ampliatio focorum lucis 
per lentes refracte ($.636.) & reflexze a. fpeculis ($.629. JVot.). 
Licebit e diftantia 600 pedum lucis reflexa, & in fpatium decies 
majus fpeculo diffufe, colligere, quia ampliatio fparii decupla 
fuit per pedes 600, eam in di(tantia 300 pedum fuiffe quintu- 
plam, & in 60 pedum diftantia fimplam vel diametro folis ap- 
parenti , circiter pedali, vel 32 minutorum , aequalem. 

Kkk k 2 Tíchirn- 


628 PHYSICAE PART. LI. SECT. III. CAT. 4I. 


'Tíchirnhufiana lens, maxima opinor, tres pedes alta focum 
habuit thaleri magnitudini parem in diftrantia 12 pedum rhenan. 
a lente ( Vid. ,4&. Erud. ao. 1696. p. 346. €. 1697. p. $4) "Fhalerus 
diametro fua continet 20 aut 21lineas parifinas; itaque in area 
lineas quadratas 146500 chorda lentis habuiffet,. focus autem 
314. Craffitiem lentis mediam 57 circiter pollicum auxiffe len- 
&s convexa aream, diminuiffe vim valde, notum eft, quam ac- 
ceffionem ideo evanefcentem praxermitto. Radii ergo trans- 
1465005 
314 

xagies fepties. — Sed incidentium folis radiorum pars fexta per 
vitrum abforbetur, per cratfitiem vitri 3 pollicum nefcio an eo- 
rum £, relicta fit ($. $47.21. 2.) ; & per foci prolongationem pars 
circiter tertia radiorum transmifTorum non fuiffet in eodem foco 
congregata & in conflidtum commiffa ($.656.). ^ Cum tertia 

, 
a 1L 427 


miffi in foco conden(ài fuerunt d) quadringenties fe- 


pars ex 1; fit 54, — 83í, vel 81 fere, oftendant circiter 
octies vel novies , ibi auctum fuiffe calorem naturalem ejus tem- 
poris auétumnalis , quo inflituit experimenta: hoc in foco ftatim 
flammam in ligno effe fufcitaram, & lapidem fcitlilem in vitrum 
abiiffe intelligi ex aucta valde vi ardoris intelligi poteft ($.630. 
feqq). Radius circuli, cujus fegmenra lens dicta habuit, foret 
12/& 2^ circiter. Quare in fimilibus lentibus, fi focus crefcit 
crefcente radio, uti exempla docent; radius unius pedis haberet 
in foci diametro nondum 2^/.  Demonftratur autem in Oftzca 
Keffueriaga p. 56, effe longitudinem dimidiam focorum ad lari- 
tudinem dimidiam , uti diítantia focornm a finibus punctorum 
egre(fus ad hos finus. 


Kaflneriana Optica p.138. fed. lentis plano convexe, cujus focus 12* 
— 144 ^ aperture radius 2^, docet duplicem dari radiorum 
ab axe lentis difceffionem, alteram a figura lentis, alteram a ra- 
diorum coloratorum indole profectam , quorum illa ad hanc fit, 

ut 


- 


DE CALORE ET FRIGORE.;. 629 


ut 1: 5519, 844, Velhec 55209 fere majorilla. Longitudinem 
fecorum, vel violacei a rubro diftantiam, 1f. o invenit in dicto 


TE TEE 2? 
cafu — 4'/ 1255; dimidia latitudo foret propier :, 20125 — 


— "is vel prope 8/;. itaque tota — 16". Pro fpeculis p. 
140 docetur dari aberrationem radiorum a figura, fere 3255 
minorem ea, que a lentis figura oritur, &c. — Attamen fpecu- 
lum caufticum academic fcientiarum parifine in chorda habet 5^, 
& focum 4^" latum, quz funt ;*; chorde, feu Jatitudinis fpeculi. 
Inde concludit Buffouiws |l c. fifocus fpeculi deberet ad 240 
pedes valere, focum fore 2/ & fpeculum 216 pedes latum. 
Hinc focus fpeculi parifini diftaret 3^. 4^. 6^4, 7!V. — Idem p. 
90. refert, Segardi lentem cauflicam effe 32^ latam, focum in 
6 pedum diffantia 8 ^^. latum, in quo cuprum funditur ante- 

"quam per hore minutam (fexagefimam) in eo perfliit. — Juffit 
fibi fieri aliam 3 2^ latam, cujus focus 6 pollices diftans $ ^ la- 
tus erat. — Sic lentem nunc in manibus babeo, cujus aperturà 
s o'^ ata eít, media foci diftantia 10^, latitudo circiter unius 
linee, que & hoc 26 Januarii die 1761 mane hora 9j incen- 
dit chartam & lignum molle ac durum in aére gelido. 


$. 64r. ia 

Eo quod caloris propagatio impeditur per frigida cohaeren- Modu: pr;- 

ria & circumjecta, donec illorum victa eft refiftentia ($.636.), & mur augendi 

quo cratlius eft vitrum, eo plus radiorum abforber ($. $47.): per- calerem foci. 
- fpicimus rationem, cur lentes quo funt craffores, eo plus detrabatt ca- 
lori. Hinc cateris paribus eo plus valet calor lentium, quo minor 
eít earum craffities vitri. Pius valet lens , plana altera facie, 
aliera convexa , quam utrinque aque convexa. Quam 
in majoribus lentibus diminuturus Zuffozus , eradatim craffitiem 
earum minuit, concentrica retenta convexitate. Ira ope lentis 
26" lae, 5' fere craffe, in diftantia $ pedum fe triplum ejus 
prafürurum fperat, quod valer regia 38^ lata. Deinde. lenti 
Kkkk 3 concen- 


630 PIIYSICE ART. L'S&CT. 191. €RP. fd. : 


concentricis arcubus per 5 gradus detrahit fuperfluam craffitiem 
poilicum duorum, ut in centro tantum pollicem craflitie eequer. 


Quem in finem machinam excogitavit convenientem. Denique 


ex vitro 9 lineas craffo, & 40^ lato, per fimiles oradus dimi- 
nuta craffitie lentem format altera facie planam. 'Vid. Moezum. 
"Acad. Scient. Parif. 4. 17429. 40. p. 309 — 512. 


Rationem cle£te chorde 26 pollicum hanc reddit: On ponrroit 
aifzment en augmenter le diametre; mais alors on. perdroir plus 
par l'augmenration delepaiffeur, qu'on ne gagneroit par celle 
de la furface du miroir & c cít pour cela, que tout compenfé je 
me fuis borné à 26 pouces - - - Sile miroir avoir 4 pieds de 
diametre, ilauroitle double de l'epaiffeur, & d'ailleurs les ra- 


yons trop obliques ne fe reuniffent jamais bien, Ex hac dimi- 


nudone vis caufticze patefcit, cur xqualium fpeculorum & lenti- 
um difpar effe poflit vis per vitri craffitiem, 


t $. 642. 


Modus. fe- "ugetur porro vis uvendi ceteris paribus amplitudine foci. 
zundur i Etenim quo major eft focus, eo plura in illo fimul. calefiunt 
rendendi c4- circumquaque, eo plura tolluntur caloris diffundendi obftacula, 
lerem feci. & eo citius prwftare illa valet, quibus fufficit ($.656.). Haec 

ratio induxir Buffonem, ut non defperaret de reftitnendis fpecu- 


lis Archimedis, & ur majora fpecula plana praferret minoribus. 


Ipveftigavit Buffonur diftantiam , in qua fpeculum planum 'quadra- 


tum fiftit imaginem folis rotundam & 32^, uti apparet, quam 
deprehendit in femiffe pedis — 60 pedibus, in pede quadrato 
— 120 pedibus, *- Dein obfervavit, fpeculorum focos majores 
plus cflicere quam minores, modo in ilis lux vque intenfa ha- 


beatur. — Sic Sfardi lens cauftica cuprum fundit eadem intenfi- | 


rate Incis folaris, qua lens duodecuplo minor illud parum ealcfa- 
eere potuir. Quare cum antea eollegiflai, ad urendum ficcum 
lignum fpeculo effe debere (iuum 15 pedum, venit in fpem 4 


pedum . 


Es." 


DE CALOKE ET FRIGORE. 651 


dum finu tantumdem efficiendi. — Cur fpei eventus. refpondit, 
cum I2 fpecalis in viginti . pedum ' diflantia; inflammaret cor- 
pufeula. :p.86— 94. A&forum Parif 1747... Anno fequenti peda- 
lium fpeculorum quadratorum 20 ope incendium in 120 pedum 
dillantia, & 192. ejusmodi fpeculis ad 400 pedes illud diffun- 
dere promittit. 4Gorum p.306.  Przterea fpeculo plano ope 
eochlez per mediuur a£be curvato, quorum finus 9^ incendit 
| ad 30 pedes diftantia, & quorum finus fesquipedi par ad: 60 pe- 
' des diffita. - Conjungit quoque duo vitra incurvata in arcus cir- 
eulares, & in margine fe contingentes , quorum mediam cavita- 
- tem aqua repkt, minus radios refringente. 


$ 643. 


Bene animadvetit Tíchirnhufius, focum arrpliorem lentis Modur ter 
tres pedes latze revera habere radios rariores, quam fi is eflet in tius ntes 
minus fpatium: redactus, ideoque & calorem eo effe minorem, Zen foc; 
. quo minus ibi radii funt condenfatt, eo majorem, quo ibi funt ca/orzz. 
denfiores ($. $94-)-. Licet igitur comtra&io foci. amplioris in an- 
gujdiorem fine aliquo. difpeudio fieri nequeat, tautum tamen illa au- 

et calorem foci, quamto suagiy vadios folis vei mimutee paves. im eo 
cozdeufat ($.636.). Itaque Tfchirnhufius lentis majoris utrirz- 
que zque convexz pro radio I2 pedum, & 160 libras ponde- 
rantis radios, lente minori excepir, & in focuni 2rofTo faxoni- 
co parem, h. e. o&o circiter linearum redegit: Quo facto multo: 
fortius arfir, plures przftitit effectus citiusque, quam ir foco im- 
perialem equante fieri poterat. Eodem ariüficio quoque lente 
fesquipedali fere eadem im minori mole preeflidit, qua bipedali 
auttripedali Neque nunc miramur, fpeculumr ciufticum, ra- - 
dios a lente trarismiffos ira in focum colleviffe, utinflammarenc 
($.629.)  Machinanr caufticam infignem cujus lens major 4 
pedes laa, emir Dux Aurelanenfis Ao. 1699. regnans. 


p 


Applicatio 


632 PHYSICA PART. L SECT. IIL CAP. II. 


"Ecce verba Tfchirnhufiana ex Acfis Erud. Lipf. 1696. D.347. Vitrum 
quoque formari fesquipedale, 20 pedum in diftantia durum li- 
gnum perurens, fine flamma tamen. —. Poftquam vero focum vel 
imaginem folis contraxi, exfuperavit effe&tus vitri bipedalis, ita 
ut ferrum in momento funderetur, & asbeftus in vitrum muta- 
retur pellucidum. — Rurfus A. 1697. p. 414 fcribit: latum 3 
pedes fuum vitrum cauíticum in diftantia 12 pedum rhen. in fo- 
co thalerum equante flammam in ligno fufcitare, lapidem fciffi- 
lem in vitrum mutare, &c. Sed fi ope alterius vitri lenticula- 
ris ejus radii colligantur in focum circiter groffo parem, longe 
majoris & momentanez efficaciz illud effe. Sequenti pagina 
addit, fe vitro fesquipedali fimilia efficere in Februario, soo sni- 
nore: adhiberet portiones materie , & majorem operationi moram 
«oncederet. — Computando aream foei lentium, deprehendimus 
minorem — 75 in majori — 3 1 4// contineri quater, ideo quater 
auctum efle lentis majoris calorem in minore, demja forfan £, 
quz relinqueret 35. 


$. 644. 


Hec in lentibus magnis feliciter adhibita ad contrahendam 


ejusdem mo- foci diametrum & longitudinem, Cel Caffm transtulit €? ad fpe- 
di ad. fpecu- cula [pberica majora, non ignorans eorum & longitudinem & lati- 


la. 


rudinem, rum a figura fpeculi fpharica, tuma radiis e diverfis folis 
partibus propagatis pendentem. Nimirum in 4. J- monum. "Acad. 
Scient. Parif. 4l. jg. menfe Julio p. 25. [jj. exhibet modum fpecula 
cava merallica & vitrea tractandi fere ut lentes maxim&s. — Unde 
hic tantum exemplum afferam illius inventi, quo minori fpecu- 
lo cavo 6 pollices lato focum majoris, tres pedes lati, ira contra- 
hit, ut ejus vis quater augeatur. Majoris fphare radius eft 6 
pedum, foci a fpeculo diítantia 3 pedum f. 2; chorda 28?, 57^ 
20". foci longitudo a radiis parallelis 14' linearum, que auge- 
tur fere fimiliter per radios intermedios obliquos, quaquaverfüs 
a pun&is in fole difcernendis in apparente ejus diametro promo. 

us. 


DE .CALORE ET FRIGORE. 633 


tis. Ab his radi's collidendo inter f$ commillis decuffatim pen- 
det & latitudo foci, —V.c. in minori fpeculo, cujus chorda eft 
fex pollicum, quc. foco majoris fpeculi 7^. 34'^; diftat in utrius- 
que axi f. medio, fi ejus 9 lineis a medio chordae diftat, h. e. 
conjunctim a foco extimo majoris $ pollices, infertur uti di- 
ftantia utriusque foci 2 6^: 8^, ita minoris finus 4* ad $/^, que 
menfürant latitudinem. foci radiorum parallelorum femitlis, qui- 
bus propter apparentem folis diametrum 16' decedit (esquilinea, 
ut reftet pro latitudine foci dimidia 65 & pro integra 15 linez. 
Qua majorem habere non debet res radiis foci implenda, pen 
lc -. Similiter de Zwfoz p. 96. A. 1747. ílatuir , radios 
fuorum fpeculorum 154 in foco Íociatos fpeculo cavo, conti- 
nente unum. pedem quadratum, exceptos duodecies plus in 
foco ejus novo effe effe&turos. Quod in pluribus fpeculis & 
1najoribus convenienti ratione & proportione augeri ulterius 
poffet, .v. 9. ope illius fpeculi, quod 360 fpecula quadrata 4 
policum, vel quod 192 pedàlia capit. — ' 


Statumen fpeculorum 168 Buffoni eft 8 pedes altum & 7 latum, 
unde de magnitudine reliquorum flatui poteft. Horum focus 
variari & dirigi pro lubitu. poteft, quorfumcunque velis.  Vi- 
ginti pedes mpses lignum incendit 21 fpeculis, quod jam ante 
aduílum fuerat. De altero fpeculo concavo hzc habet verba: 
Par mon miroir on aura une chaleur de tel degré, qu on voudra: 
p. e. en oppofant à mon miroir (au foyer) un miroir de metal 
concave d'un pied quarré de furface, la chaleur, que ce dernier 
po produira à fon foyer, en employant feulement 154 gla- 

, fera plus de 12 fois plus grande, que celle, qu'il produit 
Movit &Y effet fera le mÓme, que s'il exiftoit 12 foleil, 
au lieu d'un. . 


- Pes parifinus quadratus continet lineas quadratas 20756, debuit 
igitur focus fpeculorum. planorum pedi illi par, aut paullo ma- 
jor fuilíz, quod ex.eo patet, quia in diftantia 120^ jam eft par 


QVoifü Pbyf. Tom. L.) .. L1Il diame- 


634 PHYSICJE PART. E SECT. Hl. CAP. Il, 


diametro folis, & tot fpecula ad 150 pedes incenderumt ligna. 
Quia fpeculum cavum rantum femiffem radiorum acceptorum re- 
fle&it, congregati radii debuerunt in fpatium: non tantum 1 2*5, 
fed vicies quatuor minus, 66 circiter linearum quadratarurn, ita- 
que in diametro fere 8 linearum. — Cognofci ex his poteft, len- 
tes "Tfchirnhufianas duas imitatum effe Buffonum fuis fpeculis, 
cujus ideo lens minor queque nom in ipfo foco majoris lenris, 
quz trium pedum chorda gavifa cít, teftibus Air ejusdem Aca- — 
demia A.v7o2. Monum. p.147. pofita fuiffe deber, ubi vitrum len- 
tis colletivze lefiffet, fed ante illam, ubi & ipfa omnes lentis 
majoris radios transmiffos & plures a fole ipfo colle&tos iis mifce-— 
re potuit, & pedem quadratum fua apertura equare. — Pollici- 
tus quidem eft 4e Buffon, fc lente 26 pedes lata ter fuperaturam 
effe vim machinz cauflice Tfchirnhufiane p. 3509. A. 1748. vcl 
752. . Sed ifta tantum fuppatavit, & num przfliterit, aut 
quo artificio, quod fubodorari e dictis licet, ignoro, ut & illud, 
fitne priftina machina Tfchirnhufiana etiam nunc incorrupta, an 
vitri politura tanto tempore vitiata fit? Ceterum in Caffiniana — — 
fupputatione potius longitudo foci, quam latitudo in figuris ex- 
hibetur. Cui num parem flatuerit latitudinem, in medio re- 
linquo. Vid. Not. $.64o. ubi latitudo 6^" prodiret. Rede 
autem corrigit fpeculorum furfum verfus folis centrum dice&um 
focum, in quo liquefaCta detineri nequeunt, eundem per alte- 
zum fpeculum deorfum fle£tendo, non tamen fine detrimento 
15 radiorum folarium majoris fpeculi tripedalis. 


$ 6245. 

Ouurtur mo- Quoniam vitra cryflallina bene polita & vix lineam, vel 7 
dur $uten- aut Y lineze craffa, lucem parum debilirant, eaque more in fene- 
dendi calo- (tis ufitato immo aptiori alio fic conjunci poffunt, ut ope florum 
vem foi. —gmetallicorum v.c. ftanneorum; plumbo affixorum, vel ope perfo- 
race pro illis laminz aut rabulae. merallicze flexilioris, facile in ta- 

iem. polygoni regularis figuram , qua ab eodem acc : 

OO — — 


Pd 


DE CALORE ET FKIGORF. 635 


foco equaliter diftet, difponantur: non irrita videtur futura 
fpes, in hujusmodi foco planorum vitrorum plus obtinendi, 
quam ope fpeculorum pari magnitudine & numero junctorum. 
Proefertim fi & radii in foco coituri plana fuperne lente fesquipe- 
dali, vel pedis quadrati füperficiei pari, aut fpeculo vitreo pe- 
dem alto excipiantur, ac in ar&ctiorem multo focum refringantur, 
utí 4.643. in lentibus collocatis ad calorem foci intendendum. 
Suftentaculum machinz haud pretiofz nec ponderofe aut difh- , 
cili, nullo negotio adornaretur, una cum variabili arcu ad fo- 
cum ele&um dirigente vitrorum fitum, fi vel pede quadrato 
gauderent. Conjun&a vel 192 tantum 15 vel 16 pedum altitudine 
& latitudine gauderent; & 4360 quadram femiflis pedalis. com- 
plexa, fere undecim ; quadram autem trientis occupantia 360 
tantum feptem pedum. 


Si in minoribus machinis hujusmodi vitrorum planorum omnis ge- 
neris, ad urendum vel calefaciendum duntaxat difpofitis, etiam 
coloratorum & diverfe craífitiei adhiberentur, debilitatio lucis 
per ea fimul cum debilitato calore prodiret in confpe&um. Nec 
fcio, an melior idem obtinendi, evidentiorique ratione demon- 
flrandi, excogitari unquam a quoquam poffet. 


: $. 646. 


Quia radii in fpeculo fpherico eo latius in foco diffundun- Qwiatur se- 
tur, quo ipfe eft longior ($640), in parabolico vero arétius dus augends 
co&unt in focum ejusdem diftantize a fpeculo, ut tantum diffufio calorem foci. 
circà eundem reftet: confugit dudum mathematicorum difcipli- 
na ad fpeculorum formam parabolicam , fed fpharrica elaboratu 
difüciliorem , fpha icis fubftituendam. — Quare Cafliniana cor- 
ve&to /.c. p. 27. féq. focum ejus per adhibitum fpeculum planum, 
paribolico oppofirum ejus focum deorfum flectere, vel & hy- 

erbolico minori augere docet. Ob difficultatem ingens para- 
bolicum fpeculum parandi, oftendit, retento fplarico majori, 
Lll] 2 minus 


m 


656 PHYSICA PART. I. SECT. III. CAP. Il. E: 


minus hyperbolicum e diverfis hyperbole Zonis: itz compara- 
rum, ut radi reflexi circa ejus focum hyperbolicum congregentur; 
quod facilius judicat, quam parabolicum majus. — Paravir tamen l 
Hofius Dresdz fpecula majora parabolica, quorum unum detcri- 
bitur Aurg. promtuar. (38agagin ). Tom.16. fé. 3. cujus latitu. 
do 4^. 2". abícifía 7^. foci diftantia 21^. —Deorfam flexus eft 
ejus focus ípeculo plano quadrato 4/' in teftam fuforiam , are. 
n: impofiram ad capienda experimenta- In Optica Keffneriana 
docetur f. $7. fi non confiderentur nifi paralleli axi folis radii cur- 
vedinem circuli & parabole effe eandem, fi equantur illius dia- 
meter, hujus parameter; parabolicum. tamen fpeculum 
omnes ridios reflexos unire in diflantia 4 parametri a vertice pa- 
tabola , fphaericum autem tautum. propemodum , quando pau- 
corum eft graduum ejuslatitudo. — V. c. fi utriusque dimidia al- 
titudo vel latitudo — 0, 1391731; illa in fpharico non caperet 
nifi.8 gradus, & ejus foci longitudo foret, o, 0048, f fere oy. 
005. - Sed fi altitudo media effet I$ grádüum ; foci prolongatio: 
foret, 0, 02573, que a parabolico- valde aberrat: Sed per- 
multi radii folares. oblique incidunt in fpeculum ,' omnes fcilicer,. 
qui a margine usque ad centrum circumquaque veniunt, & 16 
minutorum angulo-apparenti includuntur. | Hi in fpeculo fpha- 
rico circa focum formant circulum ejus radio latitudine parem ; 
im parabolico aurem: obliqui verfus marsinem iagidentes radii 
haud procul a foco cum axe uniuntur , (ed quo propius axi inci- 
dunt, eo longius ultra focum ejus excurrunt antequam cnm axe 
eongrediunrur- V. g. qui incidunt in puncta oO, 4e f. 325 dimis 
dii parametri ab: axe ditita. illi feri iant axem circa 4 parametri, "ubi 


Dy T. 
ab(ciffa. axis xc e — —.  lncidentes vero in puncta ab. axe 
| : D 
diflantia o, C026, non feriunt axem: nifi ubi ejus a vertice fpe- 


euli diftantia. e quatur duplo: parametro.. Vid. p..$2. 257. ^ Hac 
excauffa perdere rurfus viderur füam prz fphecrico preeftantiam, 
ur nonnifi ingentia fpecula. parabolica pre fp3:-ricis «equalis alti- 


tudinis. 


DE CALORE ET FRIGORE 637 


tudinis ob majorem vim radiorum parallelorum, auam obliquo- 
rum przevalere ipfi videantur. p.9o. Nulla vero fpeculi figura ef- 
ficere poteft, ut radii folis obliqui in idem punctum cengregen- 
tur, quod & propterea inutile foret, ad exercendam vim uren- 
di, quia ultra ea extendi debet ardor, quz funt urenda, ne vi- 
cinum frigus ardori obfter. Quare fapienter focus tidiorviae 
lucis ampliacus eft, ut urere poffit. Erfi vero radii oblique in- 
cidentes in fpeculunr parabolicum: nori im eadem diftantia a fpe- 
culo, uniuntur cum: axe, plerique tamem propius axem inci- 
dentes irruent in parallelos ibi confligentes & dum ab urendo - 
repercutiuntur, confliétum eoruni augebunt. 


* Sit fpeculumi foli ità oppofitunr, : ut: centrum folis & fpeculi axis im 
eadem. re&a. habeantur-.. Dicatur dimidia ejus altitudo A B, 
quia finum in fpherico fitit. 5 ;. diffantiz radiorum: folis a medio 

' €jus ad margineny fpeculi. pertingentium;; & inde. ad. axem fpe- 
culi reflexorum: a B. in. C, h. e. pars: axis usque ad foci. d 
A C, quia eft altera cathetus ad A B dicatur c: Foci medii E; 
quem conveniunt radii: paralleli in parabola,  diffantia a EUN 
€, f CF. quia eft dimidia longitudo focorum;, O, & dimi- 
- dia latitudo foci medii DF, quam. conftituit teta in foco me- 
dio normalis a radio, BC. per € progreffo interfe£ta in D, a: & 
habebitur cz geo a. Ubidatur AB & A F- Mibenur 
AC. per: zqualitatem: anguli ;refexionis & incidentie s medio fo-- 

. lis apparentis in B. . Poteft vero & 2 a obfervari per lucem & uftio- 
nem foci. Nom recordor experimentorum: fpeculis parabolicis 
inflitutorunr , quibus multo majores effe&tus. editi fint, quamv 
fphzricis: equalis altitudinis: Ufüs eff Manfred Sepralia: 
fpeculo párabolico, i palmos f. 31 pedes parifínos lato, ad 1$ 
vel 16 pene paffus urente, in foco $ digitoslato: Ig qua di- 
Ítantia fertur lignum incendie Quia paffüs Y pedibus squi- 
parari confuevir, diflantia foci a. Ípeculo: fuiffet 75. pedibus. 
Ufus quoque eft T Fay fpeculis parabolicis, 20" alis ($. 63.5.) 

EHL3 r3 


658 PHYSICE PART. L SECT. £11. CÀP. 1j. 


in diffantia 18 pedum incendentibus, quorum focus utinam ef- 
fer indicatus, 
$ 647. 


Sestus - n0; Denique füpereft is modus augendi calorem 'foci urentis, 

dur augendi quo. plurium Jpeculor um £C? vitrorum. caufficorum foci uniuntur 

plurimum — vl congregantur in unumlocum, Venit hoc dudum Newto- 

galerem fo- no in mentem, qui 7 fpecula parari juffit 12^ laa, quorum foci 

cavum. in unum collecti fortiter urunt, — Simili ratione Buffoniana plura 

conjungi poffe, & quavis alia urendi inftrumenra, quce fortiífi- 

me urunt, quis in dubium vocat? Quo plures igitur rales foci 

conjungerentur, eo inrenfior calor eft futuzus, ita tamen, ut 

fuis quoque limitibus intenfitas circumfzribatur, qui quales finr, 

explorandum reftar. Neque ufu cariturum videtur , fi conjun- 

gerentur foci fpeculorum variorum, cum focis leniium 5 irem fi 

per lentes colligerentur prope uniti àn focum radii majorum 
fpeculorum; & majorum lentium per fpecula sninora. 


In fpeculis quoque materia ER eft frieidior, candidior, denfiorque, 
ut platina, & polirior fimul, ce ceteris paribus plus valebir 
urendo. Monet quidem Burbaviur Chem. P.I. p.222. feq. plus - 
valere fpecula, quam vitra cauftica, fed neglexit confiderationem 
duminurionis a craffitie lentis oriunde; 


$ 648. 
gffectus fpe- Narii recenfentur effe&us illiusmodi majorum fpeculorutm 
zuloru ^ caufticorum, quorum potiores commemorandos duco. Anno 
urentiupt.— 1665. Vilettini fpeculi fpharici, quod 50'^ «& paulo amplius al- 
titudine patuit, ultra 1oO libras ponderavit & 1500 libris oalli- 


cis emtum eft, focum habuit 8 circiter lineas zequantem, tres |. 


fere pedes a fpeculo diftantem. — In illo bgnum viride incendi- 
tur confeftim, tefta figulina rubra 5" fundebatur, bractea fer- 
rea minuta per jM eft 6^. marcafita minerz cupree $^ in vi- 
rrum abiit, calculus humanus 24 eft calcinatus; — Lainina chaly- 

bea 


. DE CALORE ET FRICORE, 639 


bea elateribus horologiorum apta perforatur 9^. numus T$ foli- 
dorunr gallicor. perforatur 2 4^' ; clavus ingens fufus deftillat 30^ ; 

ferri lebetis fruftulum 40// deflillat ; extremitas laminz enfis 
olindenfis 43^, calculus orichalceus totidem fecundis, fruftum 
lazerculi quadrati e camera 4 $^ vitrificatum ; caementi fruftum $5 2^ 
pariter rmuratunr, filex fcdlopetis adhibitus exonerandis 6o" in 
calcem & vitrum abiit. — Z/cAzrzAufiur cupreo fpeculo fere 3 ul- 
nas Lipfienfes alto , in foco 2 ulnas a fpeculo diftante, menfe 
Augufto aquam illico fervidanr reddir, ur injecta ova flutim fi- 
anr edulia & parum ibi detenta omnis evaporet; maflam plum- 
bi vel flanni 5 pollices craffam fimul ac foco admovetur, ita fun- 
dit, ut continenter guttatim deftillet, & fpatio z vel 5 minuto- 
run perterebretur; laminam ferream aut chalybearn illico candi- 
dam reddit in averfaa fpeculo facie, ut paulo poft in foramina 
dehifcat; rmoneras cupreas & argentes breviter liquefacit, im- 
perialem vero $ vel 6^. perforavir; lapides & lateres brevi can- 
defacir, & fcilfiles in riigrum vitrum mutat; tegulas in flavum; 
teftas ollarum in nigro flavum, pumicem ir candidum & pelluci- 
dum, oflàin opacunr, glebamr terrz in flavum aut fubviride. 
Quod ipfe narrat irm 7Z£ir Erud. Lzpf- 74. 1697. p.y2. fég. — Acce- 
dunt hisalia que P7. Chem. Berbav. p. 196. feqq. Edit. Hif re- 


«enfentur. 


Fuit fpeculam Vilerti majus, 43 pollices fatam ,. in area continens 
fere 14.52 pollices quadratos um , Vel lineas tales 209097; 
ponderans 400 libras, in foco 3$ pedes diflante non nifi 6 li- 
neas lato, includens quadratas 28/^. Radios igitur reflexos irs 
fpatium 7598 minus redegit, mec fatis perfecte fphericum & 
politum apparuit, —Preílitit effe£tus priores multo citius, v. c. 
liznum viride craffum & madefattum momento citíus,, 'modo 
per focum duceretur incendit ea parte, quz foco rangebatur, ut 
flamma illico confpiceretur, metalla & femimeralla brevis minut 
fpatio fudit, ut defluerent, lapides, offa &faxa in vitrum mutavit, 

lateres 


640 PHYSICE PARTIE. SECT. jIl *CAP. LI. 


lateres quoque, argillam, arenam, «crucibula , marmor, jafpi- 


dem, porphyritem, ^ne ;exceptis «quidem lapidibus in furmis 
féddeido ferro ibfctvientibus fine detrimento ó B. annos 
«omplures, i91: 190! 'O- uu 


121 


Afferuntur Tom. 30. du Tournalifie econoni. p. 74. f(4. experimenta 
ope vitri cau(tici concavi 3 pedum in chorda, & ro pedum di- 
flantiz foci fada fuper eer .qui liquida dd Ízd confumit 

' metalla, fuper. chinenfi porcelana; vernice orbata, . &aurificum 
tella, e calcinatis offibus .& lapide, grifeo confe&a,. que prasfer- 
ri ceteris meretur, plumbo excepto. Drachma ferri in foco 
ignitur momento citius, tegirur velut picea cruíta fuper carbone, 
qua mox evanefcente funditur quafi in limpidam aquam fcintillas 
ad pedis diitantiam difpergens, quz charta excepte deprehendun- 
tur-effe globuli ferri cavi, ut pyroboli, . Cineribus carbonis vi- 
OF MR , vitrum in guttis fupernatat. Super ilice fufum eft 
malla fpiffor, non fcintillans valde fumans paulatim velut in 
oleum, quod refrigeratum eft maífa fragilis inflar vitri. Ma- 
nens in foco cum lapide in vitrum abir lividum. Cuprum. pri- 
mo albeftit arfenicali fale, tum nigrieat erufta, donec fundatur 
illa difeedente. Super SUE flammata edit, mox diminutam ; 

. "fuper teíta ftatim. fundicur , denfum edens famili citra flam- 
mam, fufum velut in oleum tranfit; refrigeratum fimilem fer- 
rez dar maffam , in pulvere rubidam, fed vitrum viride livensque. 
Staumum faper^ carbone funditur illico, fumat & «confumirur ; 
fuper tefta calcinatur, formans Lak velut eryftallinsm,, fcd 
fuper carbone repofitum recuperat ftanni formam. ^. Piuobum | 
fimiliter fe gerit fuper carbone, fuper teíla inde reítat materia 
quafi refinofa. ^ Hydrargyrum in fumum abit; calóinatum re- - 
liaquit pulverem , fitque. vitrum flavum ex terra rubra , que 
ipfiineft. — Praecipua horum merallorum differentia pofita vide-. 
fur, in terra eorum tandem vitrefcente. . 


. $. 649. 


DE CALORE ET FRIGORE. 641 


$ 649. * 


Non poffunt autem hi effe&us frequenter-& pro lubitu Olflacula 
haberi, ob varias rationes. — Sepofita raritate & pretiofitate eo- /peculorum 
rum, nemini ignom, item incommoditate foci. furfum verfus cauflicorum. 
folem in aére furgenris, obftat 1) difficultas dirigendi & tractan- 
di tantam molem promovendique in fitum convenientem in gy- 
ro telluris nunquam quiefcente, Quam ob caufam Tíchirnhu- 
fius fuo dedit cuprum duas tantum lineas craffum. — 2) In calo- 
re eftivo A. 1705. miratus eft Hombergius, cum intenfiorem 
eorum vim exípectarer, miratus valde eft, cum vafti fpeculi re- 
gii Villettini, cujus latitudinem 5 5 pollices continere patet ex /ZZf. 
Erud. Lipf. $7. p. 32. vim perexiguam deprehenderet, & vix 
ulam. Cujus phenomeni, vix credibilis inexpertis, rationes 
quaritin vaporibus aéris fulfureis, intercipientibus radios fola- 
res, nec admittentibus eos ad fpeculum. ^ Quod illuftrat expe- 
rimento copiofi foci carbonum fumantium. inter duo fpecula 
pofiti, quibus itidem vis urendi remotioris valde diminuta eft. 
Deinde in poris Meralli dilatatis, & abforbentibus magnam vim 
radiorum folarium; & diminura fimul elafticitate fpeculi, ad re- 
fe&tendos in focum radios neceffaria. ^ Quapropter"& alias dum 
frigida foli exponuntur plus valent femper, quam dum aliquam- 
diuinfoleincaluere. 3)Superficiei denigratio fuligine fumove can- 
dela &c. fa&a, qua quamquam tenuis fit, omnem vim urendi 
tolit, teftimonio Zerbavz Chem. P. I. p. ipt. & ne thermome- 
trum quidem calefacit, tefte Azfcbezbroekio, 'Effai de Pbyfique p. 
494, licet fpeculum ipfum cito incalefcat. Sic nec arfit Boylei 
nigrum marmoreum fpeculum ($.559.). 4) Pauci dantur in 
anno dies fat fereni & puri aéris ad eorum effectus non valde in- 
firmandos , quales dicuntur , quando poft pluviam, qua aér 
purgatus eft, ferenitas fequitur. Sudum enim per aliquot dies 
durans ficca tempeflate, ob eandem vaporum copiam obeffe di- 
cirur fpeculi vigori. $5) Hore meridianz fàltem a nona ante, 


UPolfüi Phyf. Tom.I.) Mmm m ad 


642 PHYSICE PART..l; SECT; I1L 7CAP. IH. 


ad tertiam poft meridi&m apriores?fcopo dicuntur, cum vide- 
rentur prafftarc matutinz & vefpertinee ad fitum foci commodio- 
rem obtinendum. ^ Nonne fic magna pars ufus nicuillicorum 
fpeculorum in cflate, neo minor in . hieme propter elu, & ft- 
tum folis, parum vel in meridie adícendentis, perit? 'Faceo, 
vix idoneam fàtis materiam reperiri, que in foco perdurarit, 
ad experimentg in illo, quantum fàtis eft, perfequenda, quia hoc 
quoque ad lentes vitreas referendum eft impedimentum. 


Necdum eft reperta materia, quz in. tam vehementi foco non ipfa- 
met mutaretur aut inepta redderetur ad alia ibi detinenda, — Un- 
de utuntur iis, quz aliquanto minus impediunt aut mutant res 
experimentis I ieieada & longius ibi perdurant, quam alie 
foco illo tentandz. ^ Hujusmodi funt carbones, catini fuforii 
preftantiores, murrhince fruta craffa & fimilia, remoto iucaufto 
incrufífante, creta, calx, &c. Maffe majores cupri, lapidum 
difficulter mutandorum, amianti &c. 


$. 650. 

Efetla per. — Lentium cauflicarum effectus non folum habentur üdem | 

lentes caufli- & pares effe&ibus fpeculorum, fed & quidam illis: majores. 
441. Longam a fe inflitutorum feriem recenfet Tíchirnhufius una. 

cum  cautelis obfervandis in 4447; Erud. Lipf. 74.1697. p. 4. feqq. 

E quibus tantum eferam fingukeria, v.g. quod lignum. humi- 

dum & madidum plane quoque ftarir: incendatur; ; pineum füb 

aqua intus in carbenem vertitür, dum extus illafüm videtur ; 

fulfar, pix, refina füb aqua liquefcunt i in foco; metalla madeén- 

ti carboni impofita citius fcintillant, fusBlantur fumant, vitre- 

ícunr, calcinantur & evanefcunt avolando ; : quee non funduntur 

per á. addito fàle funduntur; alba difficilius funduntur, & quae. 

nigra ante erant, fed ibi alba fant difficulter admodum mutantur, 

maxime fi demum poft fufionem albefcunt, aut & femper alba 

manent, utücreti, calx, filex. Ruibini. orientales , alizeque 

» gemma 


La n - 
Mai tu 


; DE CALORE ET FRIGORE. 645 


"^ 

gemm:e fuis exuuntur coloribus & in calcem rediguntur cet. 
Hombergius aurum argentumque inprimis examinavit in foco 
compofite lentis cauftice , & ob(Bivavit, aurum in medio foco 
pofitum brevi rempore fundi & difpergi circumquaque minutif- 
fimis fcintillis £ guttulis usque ad 6 & 7 pollices, qua collecte in 
charta ope microfcopii , aurum fàlvum fiftunr in minutitfimas 
fpharulas redactum, & facile rurfüs colliquandum. Nec tamen 
hoc obftat, quo minus füperficies auri fufi incipiat fcabritie cru- 
ftulae cujusdam indui. Quodfi parumper removeatur a ram ar- 
denti foco ; ne amplius fic difpergatur , fed fedata füperficie gau- 
dedt, ibi incipit fenfim cruftula congregari, & in virri globu- 
lum coalefcere, quod fupernatat, leve eft, obícure pellucidum & 
fragile.  Succeffu temporis nove cruftule nafcuntur, & fimili- 
ter vitrefiunt.  Fluunt ille guttulee. vitri verfus marginem auri 
liquidi, & ibi confluunt in pifi fisuram,.& maenitudinem. Sic 
videtur ipfi aurum vitreftere, fi quando  maàcule füperficiei cef 
fare videntur, denuo propius primario foco admovetur, & 
rurfus removetur, dum agitari füperficies incipit, rurfus fcintil- 
las ejectura. Paulo plus a foco vürificante remotum aurum tan- 
rum fumat, parum eo lenteque minuitur, & figeretur, nifi per 
vices fortiori foco rurfus appropinquaretur. Simili fere modo 
tractatur & argentum purum, quod multo plus fumat, quam 
| aurum , citius in auras abit. diflipaturque in foco debiliori quam 
aurum per fimiles fcintillas. Legantur reliqua, una cum explica- 
tione ejus in-Aonuzentit 7dcad. veg. Scient. 24. 1707. p.129 — ig. 
Examen ferri, cupri, flanni, plumbi & € dedit Cel. Geoffroz 
in eisdem 7247s Parif. 1709. p. 162 — 176." Unde infert, conflare 
illa e fülfure f re oleofa, & inateria vitrificabili, quarum illa fit 
in omnibus eadem, hzc differat, curn aliter atque aliter vitrum 
eoram fit comparatum; terram vel calcem Mercurii effe rubram 
& volatilem; plümbi minium, unde prodit molybditis f. lythar- 
gyrium ; flanni cinerea cryflallina fufu difficilis; cupri fübru- 
bram & friabilem, abeuntem in fragilem rufam fübftantiam re- 
Mmmm 2 gulinam 


644 PHYSICAE PART. L. SECT. III. CAP. II. 


, 
gulinam femivitream; ferri rubico oftendir ejus terram ,. in re- 
gulinam materiam, & guttulas vitreas fuper carbone abeuntem. 


Philofopho beleico (opinor Wstchesbrokio) Hombergius dubium 
illud exemit, quod ex eo conceperat , quia cinis ex carbonibus 
effe, & interim dum fufum eft aurum in fole, advolare fubinde 
& in vitrum abire ipfi vifus erat. — Quod inde negat, quia alias 
in puro argento idem contigiffet, quod non fa&tum eft, nili ad- 
dito illi CO aut o^, aut nifi ope antimonii effet purgatum. & 
inde retinuiffet, quod cum fupernatantibus cineribus in vitrum 
abire ^ Maluiffem, ut idem experimentum fa&tum effet. mo- 
re Tfchirnhufüi in murrhinis, aliisque corporibus vix ibi in 
maífa fua mutandis. — Quod inflitutum elegit Geoffroi in imper- 
fectioribus merallis, & promifit applicare ad aurum argentum- 
que. Difcimus vero ex Macqueri Chem. tbeorer. cap.7. — 1d aliis 
non fucceffiffz ,Sneque aliis vitris caufticis: — Neque eodem , & 
ipfos quoque vapores feu fumos non fuiffe, nifi aurum; fed vi- 
rrum illud aut b admixto alio metallo, aut & eo corpore fuiffe, cui 
aurum fuerat impofitum, quia in aurum reduci non potuit, & 
perparum fuit. Dubia ergo adhuc eft auri in vitrum converfio, 
&que acargenti, nifi pluribus indubiisque experimentis poterit 
ftabiiri. De reliquis illico exponetur. 


$. 651. 


Lentium Sunt & ingentibus illis cauteriis dioptricis incommoda par- 
cav[licarum. tina communia cum catoptricis feu fpeculis, partim propria illis. 
incommoda. Communia fünt difficilis comparatio & materi & forme, pre- 
tique, quo veneunt, difficultas tractandi tantas moles, raritas 

folis meridiani apprime faventis, unica tantum diftantia foci, 

haud magna, cet. ($.649.). Propria (unt permagna debilira- 

tio vis urendi craffitie vitrorum in medio, ubi radii vividiores 

incidunt normaliter ($ 472.); diminutionis Buffoniane efficien- 

tia operofior forfan quam utilior ($.641.)... Neque enim haéte- 

: nus 


Jj 


DE CALORE ET FRIGORE. 645 


nus vel elaboratas effe lentes concentricis eradibus ad minorem 

craffitiem redactas, vel eximios inde fructus proveniffe, nunti- 

atum eft. Accedit & raritas infignis effectus, nifi ccelum fit ad- 
modum ferenum, & paulo ante pluvia vaporibus liberatum, & 
difficultas promovendi lentes femper fere ad folis normalem re- 

fpeétum ($. 649.). 

Quanta fuerit difficultas partim vitri fat Pur in debita magnitudine 
obtinendi, partim redigendi illud in juftam figuram, difci po- 
poteft ex Tfchirnhufü verbis," in A4cfir Erud. Lipf. A. i696, qui 
eas tandem ingenio, fumtibus & inventis idoneis inflrumentis 
feliciter fuperavit. — Addit p. 554. poft tabulam 4 pedes latam, 
4. pollices craffam, fesquicentenarium ponderantem, aliam con- 
fe&kam effe 31 pedum 220 librarum, & tertiam 4 fere pedum, 
$/! craflam & 300 libras pondere equantem. — Similiter teftatur 
Buffonus, Gallie adhuc officinas vitriarias defuiffe ad fimiles 
lentes fundendas, elaborandasque, & fibi ideo hec omnia ibi 
primum fuiffe inflituenda & procuranda, quz ad iftum finem 
confequendum defiderabantur. 


$. 652. T 


Pyrometra vocantur inftrumenta menfürandi gradus ignis. Qui4 fout py- - 
Quz, quia calor ineft igni, infervire quoque debent thermo- rometra & 
metris, Zeftometrisque connectendis, feu progreffui calorisinferi- quoruplicia 


oris ad fuperiorem ardentem intelligendo. — Eft autem ignis vel 
terreftris & folitus, qui in culinis furnisque adhibetur; velinío- 
litus, vulgari majom& cceleflis: — Quare & pyrometra vel erunt 
tervefiria , vel celeffia. llis menfurantur gradus ienis terreftris ; 
his gradus ignis cceleftis f. folaris. — Pofteriori accenferi quoque 
poteft fulmen, quarenus zequales folari effectus edit. 


Ad menfürandos folitos gradus ignis opus eít pyrome- Que eorpora 
tris, quz conftent e corporibus difficillime igne deíftruendis, idonea fint 
Mmmm3 ^' aptis- pyreuutrir? 


: Ferrum buc 


prafertim 
valet. 


Op: ferri 
igniti réfri i- 


gefcentir, 


646 PHYSICE PART.L SECT. III. CAP. IL 


aptisque ad fummos ignis effe&us commetiendos. His enim men- 
(urari debent gradus ignis terreflris ($.652.), itaque adhibenda 
funt in illis corpora in igne non tantum fixa feu perdurantia pre 
caeteris, fed & apta ad gradus ignis in illis animadvertendis ope 
auctee extenfionis ($. $80). Quam ob rem pre ceteris aptiora 

funt, quz difficillimeliquantur, & diutiusaliisinignefàlva manent, 


Dantur falia in igne fif, nec quidquam auro, calce, vitro fixius: 


difficilis autem commenfus eorum obeft, que minus apta fint. 
pyrometris, 


; $ 654 , 
Ferrum jre ceteris ad pyrometra. tevreffri da idoneum en 
Tefte enim experientia diutius, quam cartera corpora in igne 
fülvum manet, & tardius reliquis fluit. Praterea & facile "ibi- 
que vili pretio haberi poteft. — Sed hujusmodi corpora Pyrome- 
tris terreftribus funt aptiora reliquis ($.653.).* 


s $55]... 

Ad gradus ferro ignito minores detegendos initio hujus 
fzeculi ufus eft Ie»tozus hac regula: calor, quem ferrum igni- 
tum perdit, communicatur cum abrporihus vicinis , refpon- 
detque partibus temporis intra quod illud contingir. "Non di- 
menfus eft ferrum, quo eft ufus, neque refert, quomodo ef 
fecerit, ut ventus naturaliter interruptus , in frigido,loco uni- 
formiter femper aerem frigidum afflaverit ad fcc totum, & 
calidum abftulerit; nec quo modo impofiti corporis liquandi 
maffà ratione caloris & molis fuerir determingta, quz & ipfa di- 
minuere ferri calorem tantum debuit, quantum inde accepit. 
Hoc tantum füubjicit, gradus diminutionis fuiffe in progreffione 
geometrica, tempus in arithmetica, & gradus e thermometro 
notos refpondiffe tunc progreffioni in ferro, quod in flanno ar- 
bitror contigiffe. — Purbavius Chenj, P.I. p.i. féq. virgas adhi- 
buit ferreas 3^, quas ira adhibéndas putavit, ut candefáéta effet 
hypothenufa orthogonii. 


En 


DE CALORE ET FRIGORE. 647 


En ejus verba potiora | No. 270. Pbilof. Aor. "The heat, which 
hot iron in a determinate time .communicates to eil bodies 
near it, thatis, the heat, w hich i iron lofes ina certain time, is 
as the whole heat of the iron; and therefore if equal times of 
cooling be taken, the degrees of heat will be in geometrical pro- 

* portion, and therefore eafily found by the table of logarithms. 
De ferro non notat, utrum in minori maffa plane fimilia conti- 
gerint ac in majori, cum tamen conftet, quo altius calor in cor- 
pus penetravit, eo diutius illum in eo retineri, & in prefenti 
cafu interiorem debere tnajorem effe exteriori (j.603.). —Gene- 
ratim vel indefinite ait: there was heated a pretty thick piece of 
iron red hot, which was taken out of the fire with a pair of 
pinchers, which were alfo red hot, and laid in a cold place, 
where de wind blew continually upon it. Putting thereon par- 
ticles of divers metals and other fufible bodies, the time of its 
cooling was marked, till all the particles were hardened, and 
the heat of the iron was equal to the heat of the humaa body. 
"Then fuppofing , that the excefs of the heat of the iron, and 
the particles above the heat of the atmofphere found by the 
thermometer (neque hunc gradum nominat) were in geometrical 
progreffion, when the times are in aríthmetical progrefíton the 
feveral degrees of heat were difcovered. | Sed cuilibet facile 
pater, liunc ufum ferri nec effe facilem & commodum , nec 
continuum , nec fatis certum, conditionibus variis manentibus 
indefinitis. . Interim ingeniofus eft hic modus, & ulterius vide- 
tur éxcoléndui, ut certior evadat uüliorque, prout paullo poft 


dicetur. 


6. 656. 


Afferemus támen obfervationes & conclufiones Newtoni Gradus ignis 
: hac ratione ab ipfo confectas; itá tamen ut eas gradibus thermo- Newtoniani. 
metri Fahrenheitiani comparemus. Notar inde calorem aque 
bullientis effe ferme triplo majorem calore fani hominis, fexies 
: 1n3jo- 


3 - 


648 PHYSICA PART. I. SECT. I11. CAF..11, 


majorem flanno fufo, o&ties majorem plumbo fufo, duodecies 
.regulo fufo, & 16 vel 175 foco culinari. Initium aque con- 
gelationis — o — 32. calor fani hominis — 12 — 96. calor cere 
fuper aqua fufe perdentis fuam pelluciditatem 20 ;$ — 140 — 
IA4I. aquz fortiter bullientis 34 — 341 —212 — 215. ubi notat, 
guttam calde in ferro dicto ceffare bullire inter 35 & 56, h.e. 
circiter 351 — 221, guttam frigide gradu 37 — 129. initium 
fufionis mixtura zqualium partum flanni & vitri ftannei ( ftan- 
ni vitrefacti) 48 — 288. flanni liquefacti 72 — 416, plumbi li- 
quefacti 96 — $44. extincte lucis ignitorum noctu 114— 608 
-b32-— 640. Reguli Martis cum 3 flanni mixti 136—757, 
reguli ipfius liquefcentis 146 — 779 -F 32 — 811, ubi 64. 12 
forent 768. Corporum paulo poft velante folis ortum ignita 
facie apparentium 161 — $91; carbonum foílilium paucorum 
candentium , nec folle inflatorum 192 — 1056. Ignis culina- 
ris virgultorum exigui, nec inflati folle 210 — 1152. 


Hincne colligamus, ultra 900 vel prope mille gradus requiri, ut 
corpus de die ignitum appareat. Quod potuiffet certius fieri, 
fi annotatum effet tempus, quo defiit ferrum de die ignitum vi- 
deri. Adfui dudum fabris in officina ferrum ignitum cudenti- 
bus de die, fed non recordor fatis, quamdiu ignis candorem ru- 
boremve retinuerit, nec tuto hoc uterer exemplo, cum vel unus 
homo ferrum nondum lucens cudendo fortiter reddere lucidum 
poffit. Mallem ergo candens ferrum quiefcens adhibere. — Py- 
ramidis quadrangule figura gaudens infra 7 linearum in latere 
quolibet, fed non fatis ignitum vix 7 fecunda in gelido aére lu- 
cebat: pruna autem 3 vel 4 minuta. 


Menfe Februario adulto didici, te&um vitrum fic caufticum 4 pol- 
licum, ut in medio foli meridiano tantum duorum pollicum cir- 
culus pateret, lignum incendi & aduri: cui dum refidui j h. e. 

- alterum tantum addebam, incipiebat fumare tenuis lamalla ftanni, 
item plumbi, in feneftra vitra jungentis, ut fumus e foco lentem 


verfus 


^ DE CALORE FT TRICORE. 649 


verfus adfcenderet. — Sed capillus capitis mei in eo foco, lineam 
in diametro habente, nen accendebTRür, antequam omnis lens 
foli patere — Apertura 12 linearum vitrum in medio ultra 5 li- 
neas craffum picem jam fumare cogebat. Pateícit inde, fat par- 
"va vitra cauflica, przferrim fi lentes funt pare, bene polite, & 

: án medio quoque, vel lineam tantum, vel paullo plus craffe, 
analogos majoribus effe&tus edere in materia fats tenui, feu vi- 
ribus radiorum folarium refpondente. 


$. 657. 


Aliter e ferro fuum in(truxit pyrometrum Cel. MufcZez- Cradur py- 
brotkius, quod exhibet in figura & defcripíit in addit. ed tenta. rometri Mu- 
"cad. Flor. ed. 1731... 4. P 12. feqq. — Cui adhibet parallelepipedum /chenéracki- 
ferreum 42^ longum 15" craffum, quod & aqua Dbulliente dila- «as. 
tat & flammis binpiduig I. 2. 3. 4. 5. fpiritu vini ardentium, 
ut prolongatio liqueat, adjecit illi machinam, cum qua ferrum 
expandendum connectit, qua rotarum ope indice fuo 1:255 pol- 
licis rhen. oftendit. Inde notamus, e f. 2o. ferrum circumfufà 
aqua bulliente , & in bulliru confervata, a gradu aéris 32 Fah- 
renheitiano expanfüm fuiffe dictarum. partium $3, que cum in 
Fahrenheitiano thermometro fint — 180^, una pars 321, fere 
31 vel 515 gradus, di&os aequat. In oleo raparum calefacto eo- 
usque ut proximum effer incendio, index promotus eft ad par- 
tes 201 —653?. Unde patuit, t ftannum in oleo liquefiar, 
quod in aqua bulliente expanfum eft ad partes 102. gradibus ca- 
loris IRO, itaque una pars — 1j; vel i$g5? fere. Quamobrem 
cum ftannum liquefcat duplo circiter gradu aque bullientis in 


* o. fcala Fahrenheitiana ($.656.), vel cum ferrum liquefato flan- 


no circumfufum rantum 10g partibus protenderetur, ille tan- 
tum oftenderent gradus 354, & additis 32 (qui hic perpetuo 
praetereuntur) 386, utique tanto citius liquatur. ftannum, quan- 
to tempore opus eft, ut oleum ab eítu 424 9raduum perveniat 
ad gradum 650.  Plumbumincepit liquefieri, quum ferrum in 

(Folfü Pbyy. Tom. L.) Nnnn 4ipío 


650 PHYSICAE PART. I. SECT. III. CAP. Il. 


ipfo ad 217 partes effet produ&tum gradibus 706 vel 756. 
Qui gradus cum. nimitffh recedant a Newtonianis, ipfe non au- 
det affirmare metalli circumfufi. gradus | caloris refpondere ferri 
expanfioni. Quod & hoc experimentum infinuat, quo bismu- 
thum vix liquefatum ferro circumfufüm ad 300 partes prolon- 
: ATTI . . 189.300 

gavit, quibus ineffent 975, vel accuratius ———— — 109 gra- 
dus, additisque 32 forent 105 1. Similiter tractata marcafita 
aurea promovit pyrometrum ad 169, quz requirerent eradus 
$55. Num horumliquefactorum partes quedam ferrum fübiere, 
& fic ejus volumen ampliarunt? Habent quedam mixta facilio- 
rem fufionem in iyne, quam purorum quodliber v. c. ftannum 
marcafie, plumbum ftanno, cuprum argento mixtum. — Hinc 
puritatem mertalli explorandam effe liquer, cum peregrina unio- 
nem debilisare intellicantur. p. 21. 2/4. 


Plumbi bullientis liquefactioni Secondatum tribuere eradum 585. 
Fahrenheit. memini. ^ Sunt igitur nobis plumbo liquando hi 
gradus tributi 544. 585, & 756. Num fola plumbi puri- 
tas aut irnpuritas diferimen graduum effecit, an defe&tus "Ther- 
mometri fecundati ($623. zot.); aa diverfitas caloris, qui in-' 
rendi eousque poteft, ut bulliat & rubefcat, jimmo ligaum iu- 
fundendo adurat; an repentinus ingens caloris grádus fe diffudit 
in virgam dentatam, quiaxem rote ope tympani vertit & fesqui- 

$;8:1,5 


$3. 
O2; 219: 
": a darent. Io- 


pollicem. longa videtur effs in figura. "Tum nempe 


— 6lh.e.loco 53 erunt 591 vel 60; & 


6o 
$44^F 585 


DÀ 
- 


564 diftat 87 gradibus , qui calori plumbi au&to imputari ne- 
queunt, cum p. 21. diferte moneatur, plumbum in crucibulo 
tantum 


co 706 tantum 651, qui numerus tamen a 


*, 


4 
: 
» 
- 
: 
E 


DE CALORE ET FRIGORE. 651 


tantum ad priucipium liqucfackionis fuilfe redactum. Num quid 
Bismuthi admixtum plumbo fuit, aut in Newtoniani & Seconda- 
ti plumbo quidam feu error feu latens modus irrepfit? Benevo- 
le communicationi D. I. Jac. Knappii debeo, duplicem plumbi na- 
turam dari, murabilem alteram in calcem & vitrum, alteram im- 
 murabilem , faciliorem liquefa£tu nec. nifi in funmm abeuntem, 
quarum utrumque promifcue detur. Non vacavit nune, oleo 
immittere una. cum thermometro mercuriali equiponderantes 
particulas puri & ftanni & plumbi, ita in oleo fervefa&to fufpen- 
fas ope bilancis, ut ftaum liquefcente ftanno & defluente a. filo 
illud e bilance, & fimul gradus thermometri innotefceret, quo 
id contingeret, pariter ac liquefcente plumbo. — Immifi quidem 
portiones equas 31 granorum puri plumbi ftannique cochleari 
ferreo. prunis impofito, ut temporis in liquefa&tione differenti- 
am notarem, fed hefit (tannum fub cuticula jam liquefactum, 
ut videretur nondum liquefattum, antequam minutum hore ef- 
fluxiffer, / quo plumbum confluebat, & motu cochlearis acce- 
dente, utrumque coalefcebat, fvoriis exceptis. Nihilominus in- 
de jam patet, quousque aque zftus invalefcere poffit, fi claudi- 
tur in olla Papiniana, fimilive, quia obfervatum eft, in ea fu- 
fpenfum in medio ftannum & plumbum effe liquefaDróm, quod 
attelatur oculatus te(tis Mufcbenbrukiur Efai de Pbyf p 44 


$. 658. 


Progre(Tus eft idem Phyficus ulterius, & cetera quoque 44 alia »te- 
metalla viliora aquae bullienti loco ferrei pyrometri, fimiliter 12/4 app/i- 
confirmata, & ftannum ac plumbum affufa aqua bulliente, & cari. 
per flammas lampadum continuante bullitum indice pyrometri 
oftendit prolongationem ad 102 partes; chalybs $6, cuprum 
$9, orichaleum 73. - Tum comparat has partes cum effectu 
unius lampadis flammze zequabilis in medio virgae metallorum 
pofite, qua ferrum longius factum eít partibus $0, flannum 

Nnnn 2 1 155, 


652 PHYSICE PART. 1 SECT. HL CAP. Il 


153, chalybs 85.,, cuprum 89 , aurichalcum 110, fannum 
153, plumbum 155. Porro crevit 


oc | chalyb. $' aurich. AE. 
z; flammis in rredio fibi proximis 1 17 -- 123,- 155. —- 220. liquatur 274. 
—-— — 21 pollices diffiis — 109 - 94-- 92.-- r41.- a19- 263. 
5 flammis propinquis in medio 142 -- 168 -- 193. -- 275. 
4 —-— libi vicinis — — 2rr--270-270.- 361. 
$ —— —— —-—  — 2390 -- 310-310. - 377. 


ÜUbi:-eft-153: 102 — 80-43 & I$5- X02 —3 119: 73. 
Agnofcit ipfe incommodum hujus pyrometri, quatenus lampa- 
dibus urgentur metalla, quia inzqualem patiuntur ignis actio- 
nem, quia inferior illa eorum pars, quam flamma attingit omni- 
umr maxime calefcit , mmlto minus vero reliqua partes inpri- 
mis füperiorcs aris temperiei refriveranti patent. — Eruit e dictis 
experimentis in aqua bulliente, plumbum & ftannum 180 gra- 
dibus caloris rarefieri ;;5, surichalcumnr z1,, ferrum 4175, chaly- 
berm ;15,, cuprum ;1;;. Et concludit, fimilem virgam ftanneam 
plumbeamve $9* pedes longam iisdem soradibus unum polli- 
cem longitudine auctum iri, & tantumdem calore «flivo f. füb- 
triplo, fi £771 pedes longa effet. Uti calorem aflatis circiter 
$5 gradibus equiparavit. Qua occafione recordor Experimen- 
torum prope Quitam a Z'ugero captorum, quibus regula 3600 
partium ex auro 24, exargento 31, ex ferro I8, ex plumbo 
36, vitrum 11£, lateres Zaut 7 pedes 5 lineae calore folari par- 
übusin volumine augetur. ^ Quia hac extenfio major eftea, 
quam in ante allatis aqua fervens dedit, poffumus inde prepor- 
üonenrauri argentique divinare, fi eadem, manet proportio in 
illis. Nempe feri 3600: 18— 12500: 63. Ubi loco 53 haben- 
tur 65,. & decas abundans eft 12 pars $15, vel 13 — pars fexra 


ss: 851. inde fi aufer- 


,&is. JamO 56: 24 —125 vl 


wr Z 5— 14, reflbit fere 6g. Er P 46: 312125: 1074. 
Cujus 


1 
1 
à 
' 
| 
4 


Dh CALORE ET FRIGORI 655 


- Cujus pars fexta ablara relinquit fere 88Í. — Examinemus calcu- 
lum ope plumbi 3600: 36— 12500: 12$. demra parte fexra- 
reftant fere 103, vitri ratio 36: 115 dediffet in fervente aqua 
39 , cujus ablata parte 6j5 reftarent circiter 33..— Apparct inde, 

varians volumen, ita & expanfionem reliquam ope ca- 
loris variore pro diverfirte graviratis atmofphaerge & gravitatis 
matatw in. corporibus. 


Pendulorum prolongatio ope caloris accuratius nofcitur, quam quar- 
cunque alia, & pro(faut tabule prolongatiouis corum in variis 
elimatibus , fcu clovationibus poli. — Oítendimus fupra ($. 196.) 
prolongazi illa zftivo calore $^ & fub eqnatore. i5 pellidis, ac 
60 gradibus thermometri 28^ retardari. Sed partim virgg non 
folent effe i integrz ex ferro, fcd parte fuperiosi e lamina auri- 
chalcea; partim immifcer fc ipforum prolongation pondus ap- 
penfum, fepe r2 & plurium librarum. — Inde ad hos ufus par- 
sim integra effent chalybea f. fzrrea adhibenda, caque optimz ad 
promovendas ofcillaiones figurz; partim fubtrahendum ab co- 
rum prolongatione eficz, quod ponderi ejusque diminutioni in 
elimatibus zquatori propioribus deberetur, ut reffares id, quod 
foli deberetur expaníioni a calore perfctle, quam par virga ex- 
perirezur ibidem in fira horizontali. ^ Vcl pondus fümenduu 
mntulum, quod nil nezabile mutaret in virga. 


$ 659. 

Delb:mms quoque induffria: Mufebeubrukiane: eompavationem Fiatme in ra 
temporis increnzcmtorum 7. decrementorum: graduum ignir. — Ex- tione tempe- 
perimentis enim copiofis conficit, primam expanfionem flam- ri; ? 
marum femper czeteris effe majorem, fequentes fübinde decre- 
fcere, nec proportionem flammarum fervare, fere uti decre- 
fcuar tenfiones fibrarum lomogenearum auctis fubinde ponde- 
ribus, quibus tenduntur. Propinquis flammis virgam fer- 

xeam ig medio nv prima rantum expanfio fequuta e& 
Nuun $5: temp o- 


654 PHYSICAE PART. L SECT. III. CAFE. II. 


temporis arithmeticam proportionem in primo pyrometri gra- 
du praftando, fcilicet flamma 1. fecundis 9, flamme due 6^, 
tres 3^, quatuor I". — Ratione $ partium fuerunt uti 25, I4. 
IO. 5, quod eft-fere ut 5$. 3. 2. 15 & ratione rO partium py- 
rometri ut 56. 26. 16. 9". feu fere4. 3. 2. T. L. cit. p. 29. 32. féq. 
Rationem phaenomenorum in eo ponit, quia corpus dato tem- 
pore a quodam calore expanfüm, pari calore nequit duplo tem- 
pore duplo plus expandere, ob poros jam ampliatos, in qui- 
bus non eadem, fed eo major copia requiritur, quo magis pori 
funt ampliai p. 3i; ; addendum & quo minus calor ibi prior ma- 
net, fed circumquaque diffunditur. "Tum ferrum fere ad ru- 
borem in carbonum igne calefa&tum in claufo conclavi applicuit* 
pyrometro, cujus refrigeratio $ fecundis hore 10 partibus, 
11' — 20. 16'  — 50. 21" — 40. 28" — 5o. 35" — 6o. 42^ — 
70. 48^! — 80. 55^ — 90. 64^ — 100. 130^ — 160. 183" — 
190. 251" — 220. 513" — 240. 373'/— 251. 428" — 259. 
487" — 265. 548" -27r. Gago 276. in longitudine de- 
ereviL. Decem igitur minutis 52255 pollicis, h.e. REED is ejus- 
dem, velfi pollici damus 1 2^, eritcontractio longitudinis 23 linea- 
rum. Parum autem ipf? tribuit huic refrigerationi propterea, 
quia regula dentata una calefaéta obfuitferri paene candentis con- 
denftioniaccurat metiende. — Preftiriffet i igitur ferrum plane 
candens regule geometrice ad momentum ita imponere, ut 
ejus longitudo exaéte innotefceret, tum id ftam ab ea remo- 
vere, pyrometro applicare, & frigefactum ad gelidi aeris pri- . 
mordia f. congelationis exordium denuo menfürare, nifi id 
jam ante ejus calefaétionem peractum. — Chalybs candefactus &. 
applicatus pyrometro fimiliter fere fe geffit. — Refrigerando colit. | 
prioribus rer denis partibus, ter quaternis fecundis, 40 parti- 
bus 18^. 60 — 29"^ 100 — 50". 150 — 1^. 17^. 200 — 1^. 52^. 
250 — 2'. 46". 300 — 4'. 264. 3$0 — 8.25". 360 — 1o'. 20". 
364 — 11^.53". Sed temporum progieffionem fsquimauf, pri- 
mi tantum deni gradus ei refpondent;  Tacite pratereo com- 


plura | 


DE CALORE ET FRIGORE. 655 


* 


plura experimenta ope flammarum (quarum plurimum valent, 
qua alcohole aluntur) prius aliquousque v.c. ad 180 partes ca- 
lefacientium , dein unico ictu extinctarum, non folum in fer- 
ro, fed & cupro, plumboque, in quibus itidem patuit, quo 
calidiora fünt corpora, eo illa citius füblato igne refrigerari, quo 
autem minus calent, eo tardius condenfari, & qua citius ab 
igne expanduntur, ea quoque citius refrigefcendo condenfàri. 
Denique in vacuo eodem tempore ac in aére corpora zque cali- 
da ad idem frigus redierunt, ceteris non diverfis difparibusque. 


Agnofcit ingenue horum pyrometrorum autor, fi plura tam exacte 

conformentur inter fe, ac fieri poteft, non ramen unum cum 

- altero indiciis Perte confentire, ob exiguam dentium vel re- 

gule inzqualitarem. — Quod tabulis p. 56 & 57 illuftrat. — Nec 

omittenda eft fri&tio dentium ad fe invicem, & axium rotarum 

- in fuis foraminibus. Quare ftuduit emendationi hujus Pyromeuri 
Cel. Defagulierius , uti jam oftendemus. 


$. 660. 


Ad evitandam dentium frictionem ipfe jam Mufcbezrukiur Pyrome- 
judicavit, fatius futurum ad fubitam mutationem quamque often- trum Defa- 
dendam, fi dentibus careret. Quod effecit Dofagulers adhibens gulieria- 
loco dentium regule limam fubtüilem innumeris velut dentibus zum. 
praditam, qua vertit fimilem axem cylindricum , & fuperne 
adjunctam illi roram majorem in margine more trochlez ftria- 
tam, ut ope catenule vel pili equini aliam vertat fimilem ro- 
tulam indice inflructam. — Si ratio diametrorum eft ea, ut peri- 
pheria minoris fit $^ majoris 50^, pofita regula 12^, minor 
fexagies circumagetur, cum major dilatatione ejus ad femiffem 
pollicis facta femel vertitur. — Dentur orbi indicis 360 gradus, 

& unusquisque eorum indicabit partem pollicis 45200 h.e. li- 
nez partem 36c0, fi nil obftat. — Sed praxin effe «que facilem 
ac theoriam , haud credo , cum limarum frictio major, & in- 

certior 


Syrome- 
irum Lefc- 
TÍAMUUL . 


Calori; ex- 


ce('us epma- 


656 ?PHYSTCE PATT. i. SECT. I11. CÁP. ri. 


certior rotis dentatis effe debeat, nec experimenta vel nova, vei 
priftina curatius examinata viderim in eurf ipfius experzmento- 
rum , alisve fcriptis, quae mihi innotuerunt. Neque recordor, 
vel Nollerum, vel Liberkühnium , fimilibus inftructos pyrame- 
*rjs meliora detexifle illorum ope. 


Mea quidem fententia non effet fru&u cariturum, fi contus ferreus 
(6 vel decem pedes longus ita prorfus candefierer, ut ei par alius 
paulo longior fuper igne momento citius imponi fic poffer, ut 
ad frigidum vera ejus candentis longitudo gotaretur. — "Tum 
enim refrigerari longitudo cum priori notis artibus poffet exacte 
comparari ; . 

$. 66:1. 

Tiluftziffimum Comitem de Loser ceteris infienibus meri- 
tis fuis hoc quoque addidiffe anre annum 1745 accepi, ut fieri 
fibi juberer thermometrum vel pyrometrum metallicum tribus 
aut 4. virgis ferreis, cupréis, ftanneis, plumbeis diverfo modo 
invicem compofitis, ia ut index fuper orbe ia mille partes di- 
vifo oradus caloris oftendat tam acute, ut fufficiat calor manus 
applicate ad integram immo duplicem indicis revolutionem 
preducendam. ^ Cum plura de eo mihi nondum innotuerint, 
non audeo hariolari, fitne fimili modo ac $.660, in(titutum, 
quod quodammodo probabile videatur, ob revolutionem indi- 
&is; an alio quodam, 

Poft illa hujus pyrometri delineandi copia nobis ab III. comite fatta 
eft; adeoque Tab. IIL faciem ejus externam, cum interna illins 
ftru&ura, qualicunque fieri potuit modo, exhibemus: accura- 
riorem przftantiffimz hujus machine delineationem defcripio- 
pemque ab illuftzifimo Comite inventore hoc anno expe£laturi. 


$. 662. d 


uia calor fe quaquaverfus diffundit, circiter morelucis, —. 


nifi quidjobfter ($.605.): & ratio & experientia docet, exec 


* 


DE CALORE FT PRIGORE 657 


Jti caloris: diverfi difffibui im vatione maffmum , snanente calore municatur 
comin - ($. 387. Cofinol). Sit maffà, ex pondere irinotefcens, Pro maffz. 
major — M, minor — m. Calor, ejusve celeritas motus ma- 
jor — C, minor — c, erir communis — c, hinc facta mixtio- 

C —c 


ne intima orierur poft communicationem refiduus ex i 
: m 


xe o Nequid vas obfit, tribuetur illi Calor fere ut R feu majo- 
ri. Sirinaqua C—212, & c— 32; M vero fit — 2 & m— 
: 3 180 
I, & orietur communis ex 324p. —— — 92. Si utraque 
ma(fa equali pondere gaudet, erit mixti calor — 122.  Pona- 
mus lapidem ignitum immirti in aquam, communicabit & is fuum 
calorem cum aqua fimili ratione. Demus lapidi calorem — 254, 
aquae—32; erit C— c—222. Sit pondus equale utrique, & 


222 ; TENA ' e 
ert —— — 111. Cuifi adjungitur communis ante mixtionem 
2 
feu minor — 32 obtinetur fumma caloris mixti — 133. Si 
I 2 


SISTI 
maílà ut 2: I, erit mixti — —— p 32 — 106. 
3 ' 


Utuntur vulgo homines eo fub(idio ad dolia cerevifie repurganda, 
infundendo doliis aquam bullientem & ftatim eidem injiciendo la- 
. pides aliquot ignitos, ut bulliat eadem aqua obturata ftatim in 
dolio. Rudes americani feruntur fimili artificio coquere cibos 
fuos in vafis ligneis, figulinis aut rnetallicis deftituti. ^ Nempe 
aque, quantum falvo vafe fieri poteft, calefa&to cum aqua in- 
herente, lapides ignitos ei injicere feruntur, ut aqua bulliat, & 
fic edulia coquantur. Vid. Nolkr. Tem. Il. p.j:. Si calor 


C—c 
ul ixti tatur — R erit c UR. 
refultans ex. mixtione. appetatur erit c »R uiu 
C—c 
Yraque —R-—c;&(Mripm) (R—c)— C—c, 
Mam 


UFolfi Phyf. Tom. I.) Ooo e . rem 


Pyremetria 
nova. 


658 PHYSICE PART. L SECT. III. CAP. II. 


item (M»P m) (R —c) -Kc— C. Exempli gratia 92 — 52 
—60. Et ter 60 efficit 180. Cui fi adduntur 32, refultat 
C—180:H32-212. ltem (106 — 32) ter -«F. 52—254 
—C. Loco aque & alius liquor promtz per calorem expanfio- 
nis, cum corpore cujus ignis gradus explorandus eft haud pu- 
gnans adhiberi poteft, uti aér fi inclufus tubulo, ut egredi libe- 
re poffit expanfus,, *quantum potuit, fed non nifi poft refrigera- 
tionem reverti eo poffit, pro noflro lubitu, unde erat igne expul- 
fus, ut intelligi queat, quantum is fuerit igne rarefactus. — Sit 
tüm aér rarefactus — R, cujus gradus agnofcetur ex intromiffo 
per apertum fub alio- liquore orificium apto liquore, replente id 
fpatium, e quo acr rarefa&tus erat expulfus, fi cum a£re refiduo 
in illo naturali caloris gradu, quo antegavifus erat, &jam rurfus 
gaudet, comparetur. Sit flatus aéris naturalis MEI n, erit igitur 
fpatium tubuli latus equalis ante rarefaCtionem ab aére oceupa- 
tum S, ad ejus fpatium poft illam s, uti n: R. — "Tubulus ille 
ferreus effe poteft, aut vitreus, íic in extremo atteuuatus, ut 
quando opus eft, facile colliquetur, feu ferrumine obturetur. 
Explorata acris rarefaCtio per gradus ignis, cetera prodet. 


$. 6653. 

Prodiret boc patfo tBermometrorum Zeffometrorumque ufus ad 
pyrometriam extenfus , vemotis debite impedimentis... Exenim quia 
corpora ignita liquata bullientia cet. facile indi poffunt aquz, vel 
alii liquido, aut arena vel terre pulverulente aérive, cujus & 
mafTze ratio ad maffam ejus, cujus gradus ienis explorandus eft, 
& gradus caloris ante conjunctionem cum corpore ferventiori 
& poft illam ope thermometri inveniri poteft, fi nihil obftarer, 
foret femper (R— c) (M 4 m) -F c— C. ($.662. 205). — In- 
notefceret igitur calor ille major, de quo quaritur, quantus fit. 
Si vero impedimenta intercedunt, uti facile praevidetur, illa quae 
fint,^ & quantum derogent ipfi R, fcrutandum , ipfique refül- 
tanti calori communi addendum erit. . Sicco inclufo*aéri in- 

- noxie 


- 


DE CALORE: ET FRIGOR F. 659 


noxie communicatur omnis gradus ignis, qui & pro diftantia 
extus e(fet metiendus manometro. 


Impedimentum primum hic eft in ipfa aqua, (de qua hic fecutura 
applicari & alia liquida poterunt pro eorum captu), quz non 
omnes gradus caloris capit, zifi im tamta fumatur copia, in qua 

' capax ejt caloris probabiliter vefultaturi. Yta eum chalybem can- 
dentem igne immitterem in aquam zqualis ponderis, bullitus 
tam vehemens eít ortus in cubulo pollicari, qui fubito ultra di- 
midium aque ejecit. — Secundum impedimentum eft confli&us in- 
ter aquam & liquatum corpus periculofus aut & perniciofus. Do- 
cuerunt enim experimenta plumbum & cuprum liquefactum 
effe impatiens humidi frigidique eo magis, quo eft purius fer- 
ventiusque, adeo ut illapfu carbonis vellapilli humidi, frigidi- 
ve, integrz fornaces disjiciantur, officine comburantur, homi- 
nes enecentur. Multo magis id contingit, fi parum aquz fu- 
perficiem latiuseule attingit. Quin jam folidefcens dum incidit 
in locum faigidum humidumque diílilit cum fummo adftantium 
& incendii periculo. Monent igitur chemici, valde cavendum 
efle in furnis erariis, ne quid humoris in illis reftet, ad quod 
accedere, vel quod contingere es fufum poffet — Si enim ejus 
vel pauca grana inciduntin aquam, tam tremenda oritur vis, 
que vas forriffimum ejusque fundum difplodat, & in pollinem 
invifibilem cuprum redigat. — Non multo minus periculum ori- 
rur ,. fi fal alcali fixus igne. valido fufus effunditur in vas pauxil- 
lum aqu: continens; vel fi oleo fervidiffimo adfpergitur. — Vid. 
Berbavii Chbemia P.I. p. 249. feq. Edit. Lipf; In ejusmodi cafi- 
bus uti licet, ut aliis, thermometro oleum difficillime bulliens con- 
tinente, vel loco aque adhibendum erit corpus aliud, cujus & 
indolem & gradum caloris adhibendum ferat fervor explorandus. 
V.c. fi X, arena, pollen vitri contufi, ralci, terre tripolirane & 
fimiles materiz ficce in ferro & vitro fundendo ufitatz loco li- 
quidz adhibeantur. — Tertium impedimentum eft in mora, qux 

Ooeoo 2 inter- 


6o 


PHYSICA PART. Y SECT. III. 'CAP. Il 


intercedit, antequam inmmitti fervidum illud akeri poffit, :& re- 
fultans calor communis thermometro exploretur. :. Cai; meden- 
dum videtur partim celeritate conjungendi exploranda, partim 
referendo thermometra eo fere gradu. caloris jam predita,- ad 
quem videntur eíle adfcenfura, & citius reliquis mobilia, & cor- 
pora citius aliis calorem majorem admittentia; denique temperi- - 
em illam a&ris; & alterius calefaciendi copiam praferendo, qua 
fini obtinendo fiz accommodatior. — Quarrum impedimentum a 
diverfitate caloris in vafe oriundum quomodo aut tolli aut minui 
poffit, indicatum eft (£.662.). — Quintum oriri poteft e maffa 
fpiffiort lapidis, férri, vitri, reliq. quz exterioris fuperficei & 
vicinarum partium fervorem quidem facilius difundir im exteri- 
us vicina propiora, quani in remotiora & thermometrum, nu- 
elei vefo' fervorem diutius retinet. — Id qnod in lacrymis vitri in 
aquar delapfis confpicuam eft, quz in illo aliquamdiu candere 
vifuütur, Nolletus ultra 6 fecunda numeravit, per que rubor 
igneus in illis fub aqua duravit. Top: IF. Phyfic. Experim. p. 523- 
Cui occurrere licebit primum eo, quod tam | ferrunt igni- 
tum brevi tempore a fabris ferrariis in aqua refrigeretur, ut ma- 
nibus tangi pofi it, quo tempore vix thermometrum omtem ca- 
lorem recipiat, quem aquz infundit. Praeterea mobiliffimum 
thermometrum fimul ad mifcendam aquam valebit, ur citius ca- 
lor in tota ad zquilibrium veniat —Poftremo comminui vitrum, 
lpis, ferrum cet. poteft in Pollinem & limaturam, que illico 
fuum fervorem in aqua difpergat tam repente, ac optari poteft. 
Sexrum obftaculum oriatur. ab ipfo thermometro adhibendo, par- 
tim íi rardius recipiat calorem, partim dum volumine fuo non- 
nihil caloris aufert. Priori incornmodo medemur calori obti- 
nendo proximo gaudente puriffimo Mercurio, qui citius reliquis 
calorem recipit ($. 606.) & tenuitate globuli, papyro fubriliffimo 
majori, qua fimul fragilitas vitri inhibetur. —Pofteriori minu- - 
tulo globulo, pifum: circiter equante, & tubulo capillari, quali 


utor, a D. Zeibero , Petropolitanz fcientia. Academie membro 


D5 CALORE ET rRIGORS. 661 


& Prof. fabricato, item alio minori nuci mofchatz pari, & fi- 
mili vitri tenuitate gaudente, quod B. D. 4 Bergcn tam accurate 
inflruxit; wt mercurio in tubulo proxime ad;cufpidem inverfo 
fitu defluente, in globulo velut multum aéris appareat, fcd 
ere£to rurfus fitu redeunte in globulum mercurio jme aciculz 
, quidem cufpidi equiparandum aris f. ztheris velligiuem fuperfit. 

: Utrumque chemicis experimentis eft. accommodatum. — "Taceo, 
. poffe & in calculo, maffe thermometri, in quam calor transfun- 
. dendus, juítam haberi rationem. 


"m "s a&r fiecus continetur ín tubulo cquali intus vitreo fic, ut pri- 
mum in aqua, tum in oleo ocbulliente non emineat, nifi fupra 
marginem tubulus capillaris tenuiffimus, qui quando aqua vel 
oleum, bullitus gradum, aut quem przterea dein poteft, ob- 
tinuit, cereo ardente claudatur, & dein fub aqua vel oleo frige- 
fatto aut fervente aperiarur, ut repleatur in ipfo fpatium ab 
a&re rarefatto occupatum, aqua veloleo, refiduo intus aére in 
zquilibrium caloris cum externo redu&o, patebit, quantum aér 
notis illis caloris gradibus fuerit dilatatus. — Unde ratio caloris, 
& rarefa&ti a&ris prodibit, ad ceteros gradus caute transferenda, 
ne zítimatio calorís/ncerta evadat. — Poterit quoque tubulus ca- 
pillaris cum accorato manometro ita connecli, ut expanfus aér 
per ignem mercurium manometri retropellat fi ' Cc, ut ex ejus grd- 
dibus innotefcant gradus rarefa£tionis. ^ Quantum enim valebit 
rarefatlio , tantum repellerur us in manometro haud fecus, 
ac fi exterior acr tantum | effet condenfatus vel compreffus per ex- 
ternum. Quousque vitrum nondum colliquefcit, eousque vale- 
bit tubus vitreus in oleis inco&tis, merallisque liquatis, modo 
fuppreffus teneatur tubulus fub metallo, in lebete ad hos ufus 
aptaro, aut in cavo parallelepipedo ferreo. —Poteft & tubulus 
vitri includi tubo ferreo haud vitrefcenti, nec calcinando , quan- 
do in illo gradus ignis f. vitri contufi, f. metalli limati. vel in 
pulverem folati, dum liquefcenr, aut calcinabuntur circa incla- 

Oooo0 3 fum 


662,  PHYSICE PART. Ll. SECT. IIl. CAP. 1L. 


fum tubulum vitreum erunt explorandi. Quanto vitreus tubu- 
lus liquefceret, illius.loco ferreus, aut terreus sque claudendus 
in ipfo ultimo ignis gradu, fubflituetur, prout optime lubebir. 
Qua breviter hic innuiffe nune pluribus non vacanti licebit. 
* UU 6g sci 
Experimen- Pauca tantum his confirmandis fuübjungere lubet experi- 
tis confirma- menta, qua facile a quoliber inflitui & ampliari poffunt. — Bur- 
ta €. ad at- bavius Chemie P.I. p. 622. fégg. -memorat, quantos gradus ca- 
rem tralata. piant olea coquendo infpiffara v. c. oleum "Terebinthinz gradu 
$60, fi re&e meminit, oleum amygdalarum recens ultra 60. 
i gradus, sque ac oleum lini recepit. Et quid fieret, fi fpiflum.- 
oleum coaueretur in olla idonea papiniana, ftabili thermome- 
tro itainclufo, ut eminens tubulus oftenderer ignis gradus? Si 
'Thermometrum adhibuiffet, ex fumme infpiffato oleo factum, 
cujus gradus ante recte exploraüi fuiffenr, potuiffet ejus ope, 
modo non fundo vitri imponeretur, explorare gradum ignis, 
quo bullire pergebant , usque ad fummum, quem capere po- 
tuiffenr. Potuiffet eradum quo ftannum, plumbum, minium 
in vitro liquefactum vidit 5. 624. /e74. indicare, & quid interef- 
fet inter plumbum reduéctum e cineribus & immurtabile, ac im- 
purius illud in fcoriam, cineresque abiens. Sic fabri ferri, cu- 
pri aliorumque merallorum candefaéta m salla in aqua frigida ex- 
tinguunt & indurant; vitriarii vitrum candens formantes, non 
tantum cunt lacrymas inftillant vitreas aquee eam iimmitrunt aut - 
adhibent; fuforesque merallorum guttatim liquefacta in aquam 
idoneam effundunt, aut in formas v. c. ftatuarum, campanarum, 
tormentorum bellicorum, mortariorum &c. quorum calor ther- 
mometris explorari poffe, — Si corpora ignita funt cava & eous- 
que igniuntur, donec maxime candent, fed necdum funduntur, 
nifi in orificio, quod debet colliquari & aéri aditum exitumque 
prohibere, frigefa&to tali corpori füb aqua aperto orificio, in- 
feretur aqua, cujus commenfüus cpm integra cavitate, docebit, 
quantum ar in eo ignis gradu fuerit varefactus. ; 


- 


DE CALORE ET FRIGORE. 665 


Ex gradu rarefa&ti a&ris -innotefcit gradus ignis, quo eft parete- 
Qus. Sic Robiniur in Pyrobologie Cap. 1. Propof. 5. aérem 1 rare- 
factum flatuit; fed aliis experimentis conftat, aérem es 
aqua expandi $ p. 1/4. L. cit. Burbav. ideo NAM darent 5 & S165. 
Cui refpondent globuli vitrei ad lampadem formati & "illico ope 
tubuli capillaris claufi hermetice, quz aperto tubulo fere tota 
replentur liquore aut £0; item fi V/ bullitus aerem ejecit. 


$. 665. 

Ignis celeflis menfura iniri. non pote , ifi ope inffyumento- Quenfüde 
rut. beliocauflicorum. Ys enim confiftit inradiis potiffimumfolari- menfuretur 
bus comimiffis in focum quendam ($.652.). Sed ad hoc ipfum «i» ignea fo- 
non valent nifi inftrumenta heliocauftica, cujusmodi funt tum Jr radio- 
fpecula cauftica ,' tum caufticee lentes (ibid. ). Nequit igkur rum ? 
meníürari ignis ccleftis, nifi ope inftrumentorum radiis folari- 
bus urendi, qua e/ocauffica appellari merentur. 


; $. 666. 


Quia vis ienis folaris menfurari nequit, nifi inftrumentis Divifiohelio- 
heliocaufticis ($.665.): pyrometra celeffia tot erunt, quot dantur caufticorum. 
infivumenta beliocauflica ($.642.). Quas cum vel fint dioptrica, 
vel catoptrica, quorum illa radios folares transmittunt, hec non 
transmittunt, fed refle&unt (S. 5 2 1./74.): patefcit, duo dari genera 
heliocauftica, ideoque & duo genera celeftium pyrometrorum, di- 
optrica videlicer& catoptrica, qua appellentur heliocauftica pellu- 
cida &opaca. Quorum illa plerumque vitrea funt, licet & olacialia, 
cryflallina, electrica, & gornea, lapidea fpecularia & diaphana 
quicunque dari non repugnet. - Haec autem fünt fpecula omnis. 
generis , five vitrea fint, five lapidea, five metallica, five ftra- 
minea, five generis alterius cujuscunque. Omnia i igitur pellucida 
haud parva, & omnia fpeculis cauflicis apta, adhiberi quoque 
pyrometris poffunt ab harum rerum peritis Venerunt fimilia 
in mentem Z'urDavío Chem. P. £. p. 209. f&q. 


$. 667. 


Modus belio- 


PHYSICIE PART. L SECT. !IL. CAP. Il. 


gb. 20 es shall 


Si utimur lente cauftica vulgari, & fcirelubet, quoties ra- 


caufticis vim dii folares ea condeníentur, antequam urant, obtegamus ejus 
radiorum [o- faperficiem , fi major videtur quam neceffaria eft, eo usque do- 
larium me- nec urere definat, íed fi paullo plus aperiatur, ura. Tum com- 


tiendi. 


putetur area aperture Jentis, & dividatur per aream foci. Quia 
vero faltem ! radiorum non transmittitur, fi tenuis eft lens v. c. 
vix lineam craffa; & fi fpifior eft, & impurior ac minus accura- 
te polita, multo plures radii non transmittuntur: a fumma in- 
venta auferenda eft pars radiorum vaporibus aéris intercepra, 
indico thermometri & haud transmifla, item in foci longitudi- 
nem difperfà ; necnon quantum frigus calori aéris focoque officit 
($.635 € 636.) ($.65 1.). Similiter quaritur vis radiorum fo- - 
larium in fpeculo concavo urente ($.648. /624.). | 


Cum ultimo Januarii die 1 76 1. circa meridiem calum effet ferenum, 


lentem vulgarem 4 pollices latam, nec vitro fatis puro: gaudentem, 
nec exaCta politione, charta obtexi tum alba craffiori, tum vio- 
lacea, qua faccharum veftiri confuevit, usque ad circellum duorum 
digitorum gedanenfium in diametro. Utroque cafu fol inurebat 
ligno tili ficco notam foco indiametre zqualem. Quia focus li- 
neam aur paulo plus in diametro habet, quzfivi areamaperturz in 
lineis parifinis , quibus par eft focus: inferendo 1000: 785 — 
449: 352. Siab his aufertur $ propter vitri impellucidatem , X 
propter craffitiem lentis, £ propter foci difperfionem — 3 — X 
& propter aérem gelidum 2 -— ic$—3$,. quia foci latitudo 
— 1 non dividit, reflabit 3 ex 352 — 59 circiter. 'Hi tan- 
tum funt gradus ejus caloris, qui tum erant in are h.e. 33 vel 


phia 59 5 à 
i caloris zflivi, quare — — 17 prodeuntes docerent, totice 


fere calorem przfentem effe au&um, ut ad hoc incendium ligni 
valeret. Non erat tunc ad manus majus integumentum lentis, 
quia credideram, vix duos pollices aperture nunc effe fuffe&uros 

ad 


D5' CALORE ET FRIGORF. 665 


ad ro polliczs diffantia a lente eousque calefacienda, ut ureren- 
rür.  Capillus tamen in eodem foco non accendebatur, five in 

- libero adre exhiberetur, five ad lignum prope admotus. Inde 
fere in eam inclinavi fententiam , craffitiem vitri 5^ debiliores 
folis radios multo plus impediviffe, quam affumfi ex obfervatis 
aliorum eílivis. Qui fi illius tantum 3 fuiffet, e 17 nondum 
^ fx prodirent calores eflivi. Die 9.Febr. fole a meridie inter 
"horam r — 2 interdum e nubibus egrediente incendi chartam 
reste lente t 34 lineas parifinas lata, in foco 27 lineas 
a2]ente remoro, & 3 vel 3^" lato. Pix liquefcebat & fumabar, 
non vero urebatur éairie capillus , vel pici affixus aut immerfus. 


Speculum Regium Buffonus texit usque ad aperturam 4^ & 8 vel 
9'". ubi in diítantia 30 pedum in foco 4^^ lignum inflammavit. 
Mem. de l' Acad. voy. der fcienc. vz47. p. $8. Ubi area fpeculi per 
aream foci divifa exhibes 108/^. — Sed fpeculum debilitat radios 
abforbendo dimidia vi, ut reflent $ 4/^. — Preterea diítantia fuit 

. go pedum, & non additur nec dies nec calor aéris eo tempore, 
.quo captum eft experimentum. Quis vero d. 11 Aprilis 12 fpe- 
culis in diflantia 20 .pedum incendit ftipulas pice illitas, & 21 
fpeculis tabulam efzuli jam ante aduflam, & fpecula dimidium 
radiorum receptorum non cogunt in focum, vix decupla in foce 
fuit radiorum condenfatio. —Przterea menfe Aprili medio calor 
ab xítivo longe abeít, ut circiter 5o gradibus h.e. fere dimidie 


" zítivi equiparari poflit. — Inde circiter — h. e. quintuplus fere 
—* gílivus reflaret. — Quare & per cavum fpeculum calorem eous- 
que debiliratum fuiffe cenfemus. — 
ve $. 668. 
"^ Ulteriores gradus pari artificio inmotefeent , fi aliunde non- Pt gradilu; 


dum conflant, fzztazdo, que apertura nondum (üufficiat , itera- 4/04wc a. 
tis crebro experimentis, mutatisque mutandis , & adbilendo, ubi Jorióus. 


(Folfü Phyf. nr n Ppp P "Geri 


666 PHYSICE PART. L. SECT. 111. CAP. "c 


fieri poteft, citra plana ac fubtiliora, certioris cognitionis caufa. 
Caen enim rite fubdu&lo, v $..667. veperieutur gradus agnis , 

ecui illi praflando pares. ... Si gradus aliunde conftant, illi non 
AN calculo adhibito examinari, fed &Ífi fubito effedhus fequi- 
tur, tanto minores fübftitui poffunt, donec habeantur minimi 
efficiendis pares. Si calor condenfationi radiorum refponderet, 
poffet quoque e diftantia a foco menfurari. Sed Viletiinum ocyf- 
fime in foco faxa fornacis in vitrum vertens , in E pollicum di- 


flanria a foco tantum: 1 9o. habuit. aére gelido 20^. fed hac funt 
necdum comperta. " 
Quia ftannum 7! gravius aqua Digne perhibetur circiter gradu 
caloris 4.16? & plumbum $45? ($.656.), fed in aqua 850^ 
denfiori ipfo a&re; inferre non licet, in acre illud eodcm gradu 
effe futurum, neque omnino in ratione denfitatis. Confulenda 
eft potius experientia, haud fallax magiftrra, Si fpecula plana 
demum 45 liquando fanno crafliori lagene fuffeciflent, colligi 


à poffet e citato Buffoni loco, duplo plus caloris in acre ad ftan- - 


num liquefaciendum requiri , quam ad urendum lignum. 
Alia ergo ratio eft ignis ztherei in acre, alia ardeniis alcoholis, 
cujus duas lampadis flammas 24 pollices remotas ftannum tulit 


ad 219 partes pyrometii porre&tum , vicinis vero iisdem li-- 


qucfattum eft, quibus plumbum 11 parübus amplius expanfum 
eít. Quia flannum in aqua bulliente non ultra 102 indicis par- 
tes extenfa eft, patefeit gradus 190 Fahrenheitii zquipollere 
his 102, ideoque uti 102: 222 — 180: 3324,69 quibus 32 
gelidi fi adduntur, conficiunt fere 36 5..— Sed in aére non lique- 


fü&um eft totum ftanneum parallepipedum, nec reliqua ejus 


pars equalter ac media extenfa , inde aliter liquefa&tio virgae 
TEMO fuiffet tentanda , feilicet tot flammis , ut tota funderetur. 
Quare ucc de:plumbo in aqua ad 102 panes, & duabus flammis 
jam ad 17. partes extenfo, & per dres flammas nefcitur quo 
gradu, num ílatim 275; an majori, liquefa&to fimiliter qvid- 

quam 


À 


LIAE Él 


DE CALORE ET FRIGORE. 667 


^ quam certi habetur. Cum in aqna plumbum 129 gradus ultra 
eos requirat, -quibus ftannum liquefeic , fi in atre eadern manet 
inter ntriusque liquefactionem ratio, 60 forfan fpecula plana ad 
ejus liquefa&tionem fuiflent requifita. . Sed funt hzc in medio 
vel futuro examini relinquenda, cum in Buffoni commenrtationi- 
^ bus-hoc experimeritum non addueatur. Quia vero narratur f. 94. 
l.c. n7. Ípecula plana colle&tis in foco radiis folaribus tenuem ar- 
genti particulam fudiffe, .& tabulam. ferream candefecife, com- 
jectare licet, uti 45: 117. fic vim ignis folaris ftannum & ar- 
gentum liquefacientis circiter ad fe invicenw referri, ideoque 2^ 

illa: hanc effe majorem. « Vel uti 20 vel 21 fpecula fe habent d 
IIT, ita feré vis lignum urens ad vim argentum liquefacientem, 
h.e.ut 1: 52, nifi exa&iora experimenta doceant his re&liora. 
Heccine difficultas in caufa eft, ut Buffoniana py rometria non- 
dum compareat ? 


Dum lens major, qua utor, 4 pollices lata eft, circulus autem 
duos pollices latus in ejus medio lignum urit, explorandum du- 
, quid. futurum effet, fi aream lignum urentem duplicarem, 
fluiturumne fit ea vi radiorum folarium ílanni tenuis lamella, 
celo favente. Quod antequam inchoarem, exploravi, quomo- 
do circulus unius pollicis, item 7^ & 14" fit calefa&turus in 
majori lente 51^ craffa? Deprehendi enim lentem exiguain GI 
liaeas parif. apertam picem liquefacere adherentem capillo, ut 
Fumaret, aére gelido, fcd nec pilum incendere nec chartam ca- 
talogi librorum, atramento infettam. ^ D. r3 Febr. gelu 28? 
erat, fed ne quidem r4" linearum aperfüra valebat ad picem, 
vel ful£ur liquandum in majori lente, fed 2 pollicum | gedan. 
apertura & chartam violaceam urebat, quo involvuntur coni 
faecharini, & chartam fulphure imbutam. Non erat autem 
- eclum fatis ferenum, & mox nubibus'turbabatur. D. 14 Febr. 
"hora a meridie fecunda gelu 24 gradum Fahrenheit. Occupante 
non poni ante liquefacere tenuem fítanni lamellam, quam tota 


á Pppp 2 lens 


Comparatio 


effeétuum 


669  eHYSICE PART. I. S$ECT. 111. CAP. 11, 


* 


lens major aperta effet, que poft 3 fere minutum fumans lique- 
fiebat. — Incalefcebat ante fic, ut manus non ferret brevem la-- 
mellam, fed ligno tenerem infertam. — Craffitie circiter X linez 
& latitudine duas equabat lineas. Mox. fumfi ejus plumbi re- 
centis lamellam, qua vitra feneftrarum conjunguntur, foco pa- 
rum latiorem, quz dimidio minuto jam fumabat & liqueficbat. 


jr e d 
Sufcepit Marchio de Courtívron A. 1747. comparationem 
fpeculorum. concavorum & planorum Buffoni more coagmenta: ' 


fpeculorum | torum , qua effectus urendi, in As 7Acad. Scieut. Parif. p. 229. 
planorum €? fégq. ubi p. 455 exemplis calculi fui docet, effectum fpeculi pla- 


€&DOFUIH. 


Denturne 


ni fore ad effectum cencavi, cujus chorda — 1^. & diftantia foci 
— I|. uti 184: 314 in diflantia $0 pedum a plano; in 
diftantia dimidia — 248: 314. in plani diflantia 100 fere 
pedum ; in tertia parte diflantie uti 267: 314 , plano 
150 pedes diftante. Unde pofitis fpeculis planis circularibus, 
qua hypothefi utitur nofter, effe&tus planorum in difiantia 50 
pedum foret nondum 1 minor effectu concavi; in centum pe- 
dum diflantia circiter 1 minor; in 150 pedum diftantia fere tan- 
tum £ minor. Quo magis igitur augetur diftantia focorum in 
machina heliocauftica archimedea f. Buffoniana, eo magis effe- 
&us appropinquantur equalitati, fi experientia cum calculo con- 
fentret. — Utinam vero ibi non defiderarentur experimenra. 
Siccine quedam ratio innotefceret, per quam in 20 pedum di- 
ftantia 45 fpeculis opus fuerit ad ftannum liquandum ? 


e $. 670. 
Quoniam eadem vis eodem tempore eundem edit effe 


effetius iat Cum, quem dupla vis edit dimidio tempore, fi actio eft uni- 
ris 184901* formis, vel effectus eft,innocuus, vim relinquens intemeratam 


($471. Cofinol.) ; calor autem eft effe&us nocuus, ex conflictu 
oriundus, nec manens in corpore, fed fe diffundens, ideoque 
per impedimenta variationi obnoXius, uti per experientiam 

patet: 


DE CALORE ET FRIGORTr. 669 


patet: Isigitur nequit effe ut tempus ($. 474.722.) , fivein decre- 
mento fpe&tetur, five in incremento ($.659.).. Inde & in ther- 
mometris non omnino eadem vis eft, ubi eadem vel par eft ex- 
panfio; fed ea tantum. propemodum valent, negfé&tis nempe 
detrimentis, aut ubi conftiterint detrahendis. ^ Hinc nec in- 
ferri potefl, effectus caloris efTe uti tempora, quibus producun- 
tur, per principia dynamica. ^ Prope vera igitur tantum eft 
noflra thermo- Zefto - pyrometria ex effectibus fa pofteriori de- 
rivata, nifi reperiri poffit quidam ejus effe&us innocuus, is. 
que manifeftus, facilemque comtenfüm habiturus, ^ Qualis cum 
vix acne vix quidem fperari poflit: poriffimum excolenda vi- 
derur pyrometria a priori, ex aequabili radiorum folarium con- 
denfütione perenda. — Si enim certum fit vires ibi confligere 
equales, quia effectus nequeunt effe viribus majores, etfi per Í 
impedimenta, deducenda a calculo minores apparere queunt, 
poterit innotefcere, quid & quantum in dato cafü per hac vel 
illa fou obítacula feu adjumenta deeffe debeat aut fupereffe 


($.Gor. fgg). 
^ $ 671. ' 

Cum caloris diminutio per fpecula non fit uniformis, fed D pyro- 
pro gradu caloris differat ($.649.); & lentium vitrearum crafTi- ?et7a cete- 
ties impuritasque, nifi & calor vitrum expandens &c. non ad- 7? certior ? 
mittat aequalem radiorum folarium transmiffionem  ($.651.): 

vix quidquam videtur aptius fore commenfüi virium folarium 
Heliocauftico plano, formando e vitris planis, politis, pellucidif- 
fimis , equalis ficurae & tenuitatis, inftar tegmentorim ejusdem 
fpheerze coagmentandis primo in unicam focum, rum prefer- 
tim fic) ut focus prolóngari pro lubitu poflit. ' Forteflis dire- 
&io hujusmodi virorum, füperatis debite obftaculis, analoga 
quadam ratione breviter ira ieflicer etur , uti in umbraculis pluviam 
arcentibus. Facta rite directione omnium in eundem focum, 
nil fübducendum a condenfatione reftraret, quam fi quid calore 

: Pppp 3 diverío 


Quid fluat 


670 PHYSICE PART. L.CSECT. 11L. CAP. IL 


diverfo in transmillione radiorum mriteretur. Exteriora enim. 
impedimenra aut adjumenta cogmunis fuit cunctis rendi inftra- 
mentis (S. $362- Itanc innotéfceret; quantum per itpedimen- 
tain effe&u zqualium. virium relinqueretur? ($.670). Itane 
ex certioribus his effsctibus, de eorum commeníu cum caufis, 
deinde via pateret, ex effe&tibus reliquis incertos caloris eradus 
veritati propiores faciendi ? - 


Non deeffe & hic difficultates experietur quisquis manum admovere 
experimends valet. — Quz tamen fi cum illis comparentur, que 
jn aliis inf(trumentis reperiundi gradus caloris ignisve Occurrunt, 
minoris erunt momenti, minus fumtuum requirent, & minus 
dubii incerüque relinquant... ( Conf. notata $. 64 5.). 


, 9 Uo; 


Quoniam tamen effectus. nocui funt ut vires, quas abfor- 


ex cffelibus bent. (S. 473. Cofimol.) , ideoque viribus cau&rum proportione 
ignis «qui- | vefpondent: concludi poterit, pares effectus caloris, ignis, & 
valeutibut * friooris, partes requirere caufarum vires, easque vires imter fé 


Cur Jummi 


cquipollere, que pares edunt ejectus ,' ceteris ncmpe peribus f ad- 
jumentis, f impedimentis. —Pari igirur produ&to caloris five 
ignis effe&u, par, feu aequipollens qua effeétum conflictus eethe- 
ris ibi contigiffe quomodocunque, recte ftatuetur ($. 578 & $8 1.). 
Effe&us enim nocuus plenus tantus eft, quantus per vim abíor- 
pum, difper&üm & refiduam, quam retinet, eff» poteft, five 
tempore majori feu longiori, five breviori fit produétus. Poteft 
enim vis caloris aut frigoris minor elongiori tempore tantum- 
dem efficere, quantum major tempore breviori, ceteris haud 
difparibus ($. 604. /67.). | 
$ 675. 


Cum fümmi effe&us heliocaufticorum fint mutatio corpo- 


effcilur be- yum in. calcem aut in vitrum, fi quidquam alcalici flis accedit ; 
liocauflici 9 & minora heliocauftica longiori tempore & in minori maffa ran- 


tumdem . 


DE CALORE ET TRIGORF. 671 


tumdem efficiant, quantum majora breviori tempore (S. 648. noftro igne. 
/ 650): patefecit ratio, cur & i igne car bouum ligncorum €. foffiluur obtinean- 
aucto longiori qempore corpora 22 vitri aut calcem mutentur. tur? 
Augetur vero ionis nofter accelerando motum ejus affiatu ven- 
ti, halitus, aut vaporis e pila coli, fortiori continuatoque, nec 
non inclufione flammae ejusmodi ut. revérberet feu repellatur 
verfus focum, & materia inflammabilis, que in fumo ejus fu- 
pereft, pariter incendatur € conflagret. — Reffare enim in fumo 
4nexeric ficco partes multas, denuo in flammam abeuntes; fi 
incendantur, docemur experimentis variis, & obferv arionibus 
furnorum. 


- Si charta in modum coni, fuperne prope cufpidem parumper paten- 
tis involvitur , tum vero inferior. coni velut bafis incenditur, 
ut fumus fopra exeat per foramen, poterit admota candele 

- flamma fuperior rurfus incendi , ut. denuo flagret, quamdiu 
flamma alia eum attingit. Meque minus cerei extin£li fumus ad 
flammam candele adfcendens paulo denfior, flammam concipit 

"» c defcendentem in fumo ad ellychnium cerei, eumque denuo in- 
cendit. Eo artificio nonnulli ufi funt ad vim fornacum feu ignis 
in ipfis intendendam & lignum comparcendum, fumum fcilicet 
partim non emittendos dum quidquam caloris in ipfo fupereít, 
partim conflagrando omnem ilüm, qui incendi potefl. — Vid. 
Teichmeyeri Elem. Pbyf. Experim. p. 43. Eodem quoque pertinet 
Jupus igueur furngrum, qui dicium, | Vid. Tum. II. Experim. 
Wolff. $.127. feg. | Dantur plura phznomena fimilia, quibus fu- 
mmus aut vapores incenduntur, in officinis pharmaceuticis, che- 
micis, igniariis, latrinis, fpecubus,- vapozibus inflammabilibus 
refertis, ubi fepe una oritur magnus fragor, velut tonitru , ve- 
hementer defeviens. Num recte inde inferatur, quz mutatio 
.merallorum f. corporum noflro igne intenfo fummopere fieri ne- 
quit, ea nec folari datur: 


dors, .$ 674. 


» 


672 PHYSICAE PART. L SECT. III. CAP. II. 


! $ 674 | d'en 
Qur colifu , Quando j jam corporum affriétu ad fe invicem ignis oritur, 
dwrorum —— ut continuatis-diu multorum ictibus in ferrum frigidum incudi 
corporum impofitum , illud tandem ignitur feu candefzit; quando filicis 
ignir oria- cum cbalybe, aut foleis equorum ferreis ad ftrata platearum la- 
tur. pidea fcintille oriuntur incendentes fomitem, pyrium pulverem 

aut funes, ligayam aliaque incenduntur celeri affri£tu: oz ine 
vatione fifpicauur , ibi tautum) excitari etberis conflictum , qui 
cum inflanmabilhi fülfure aut oleo exardofcat, £9 equiparandus. fit 
cetberis folavis conflictui fummo , vix tam cito fimilia. efficienti (S. 
672). Neque enim adeo magna eft celeritas, qua filex. allidi- 
tur chalybi, intra dimidium. circiter arteriz pulfum vel ejus 1, 
& tamen fufficit ad particulam chalybis- candefaciendam. -. Alibi 
& fideroxyla duraque ligna collifa, uti in torno affricta fcintillas 
dant & aduruntur, Aye axes CURT AUR incenduntur. |. Tantillum 
ultra fexies vero aucta pernicitas etheris conflictantis; quae inter- 
diu noctuque vel terebrando merallo adeft, vix credita fuiffet fuf- 
ficere poíie ad tantum effe&tum edendum, nifi experientia indu- 
bia id comprobaret. . Interim iítà permciras collifus affrictusque 
ignem parit etiam in rigida hieme, & rant» brevitate, qua id 
vix heliocaufticis obtineatur. Ineft vcro :!'is corporibus multum 
aetheris ad incendium.recipiendum jam valde difpofiti: quare ali- 
orum mcerallorum collifu nil tale obtinetur. | 


$. 675. 


Cur in [cin- Quod vero magis mireris, fcinülle, c5alybis particule 
tilis 4ctur | collidendo decufft& zoz foJum ignofcunt, fed & momento citius 
ferrum. fu-.— ip feorias vel globulos vitreos vertuntur. 1d jam microfcopiis fuis 
fum & in — obfervavit Rob. Hooki "ius, defcripfitque in Mzerograpbiee obf. 5. f. 
vitrum v- a2. fegg. & de Stuir Pbyf experim. p.355. 7.74. . Plenius vero 
fun. Cel. de Reaumur. eam rem difcuffit; déprehenditque, quasdam 
aciei paraeulus; quz tantum rübuerunt leviter, retinuiffe fuam 

. : figuram 


DE GALORE ET FRIGORE, 673 


figuram & naturam; alias fortius candentes & lucentes vividius, 
fuàs eífe rantum in. figüram globofam, alias denique in fcoriam 
vel vitrum verí;s pellucidum. Priores dus magnete ducuntur 
ob ferream indolem; pofteriores non amplius, fed ungue com- 
minuuntur. ob friabilem indolem. ' Comprobat pofterius non 
rantum fcobe ferrea feu chalybea per flammain candele fparfa, & 
fimiliter fcintillante ac mutata, fed & acu ferrea, ligno altera ex- 
:emirare immiffa, altera ope humoris limaturae particulam te- 
nentem. . Que dum flammee candela ità immittitur, ut cufpis 
limaturam habens fit extra flammam, media vero acus candeícat 
aliquamdiu, ipíà particula limaturae quafi inrumuit, globofà facta, 
& exigua dngiis preilione comminuirur, 


. Concurruat varia in his cafibus, unde eventus dependet. Natura 
filicis, plena fulfuris, cujus odor affrittu duorum filicum fe 
prodit & editis collifu. multis fcintillis. — Natura chalybis, tam 

. pleni igneis particulis, ut pervolando tantum per flammam fcin: 
tiller egregie ejus limarura. — Minuta admodum particula ictu fi- 
licis abrafa. Fortis denique percuífio, qua ztheris inteflini jam 

 forriter tenfi & vibrati confli&io feddirir tam extraordinaria, ut 

" jn acre igniat alias particulas, alias fundat & pellucidas zu 

' Fateor tamen, & ex folorum filicum percuffione decuflas fcintil- 
lsntes particulas quasdam per microfcopiumó mihi pellucidas ap- 
paruiffe, fed in flammam fparfz pauce fcintillabant minus, ac 
chalyhez, nec diu in candele fiamma ignite in vitrum abibant. 
Atamendefler in vitrum abit in foco Viletti &c. ($.650.). Si 
iantimoaii & ? ferri fundendo uniuntur, & mixtum inferitur 
ferrariorum forcipi , utimmorum teneatur, ^ & tum lima 

. ingenti fortiter apprefía limatur, deraditur oa magna. copia 
(cintillarum fimilium his, qu chalybis & filicis concuffione oric- 
bantur. Sed hic ferrum ope anümonii, a quo deftruitur ad 
fcorias reda&um, fere difpofitum jam fuit ad regulam antimonii, 
ut folus lime preífus motusque celerior abfolverit inchoatam 


(QFofü Phyf. Tou. L.) Qq4q q imutatio- 


674 PHYSICI PART. LI. SECT. III CAP. II. 


mutationem. Ipfum quoque ferrum facile in fabrorum officina 
dum ignefcit, in fcorias & fcinrillas diflilientes in IPLA abit, 
dum malleis fuper incude concutitur. 


$. 676. 


Cur quadam J'am €& liquorum confufione orti caloris , quin € ignis ratio 

liquida con- immotefrit. —Exenim fi conflictus aetheris comprehenfi vel infiti 

fwufa. incale- confufione augetur, neceffe eff, ut & calor augeatur quamdiu 

[cant € in- durat exortus májor conflictus, eodem remittente remittat feu 

fammentur. minuatur, & ad equilibrium Fevesfó cefer. Hujus indolis funt 
potiffimum acida &alcalina, quae vocantur, liquida." Oleum 
p. d. cum $ olei vitrioli valde bullit & in vacuo. Si dmran- 
te conflictu vapores inflammabiles exhalant, iique appreffione 
dioiti ad orificium, vel obturato aliquamdiu orificio, condenfàn- 
tur, illi admota flamma incenduntur, & fpe inexfpectatos 
periculofosque edunt effe&tus. Conflictu copiofiffimi aetheris 
infiti eo usque invalefcente, ut incendi olea plantarum efleniialia 
feu admodum inflammabilia poffint, orietur fumus fpiffus & in 
ejus medio flamma ad 15 vel 18 pollices in auras fürgens. Uri- 
nam thermometrum mercuriale vel ferreum effet immiffum ad 
gradum ignis explorandum. 


Varia dantur hujus generis experimenta in chemia enarrata, tan- 
quam fermentationes, effervefcentie & bullitus. — Quarum pri- 
me fecundum Hombergium vel uniunt vel diffolvunt particulas 
falinas & fulfureas; medie fefe mifcendo penetrant, poros alte- 
rius fubeundo, volumine diminuto, poftremi excitant penetran- 
do fe motus ipeo vifibiles & aris copiofas bullulas ernitten- 
do, five calor accedat, five refrigeratio. ^ V. g. fi ir fpiritum 
vini de£xcatiffimum f. puriffimum alcohol infunditur fubito tan- 
tumdem v.c. 3 unciz, aque, antea eodem calore utrobique & in 
thermometro, cujus globulus cerafo, ejusve nucleo zquiparan- 
dus eft, ut eo citius incalefcat.. lta Berbavius Chemie P. I. p. 30. 
mifcuit 


S hl 


- 


DE, CALORE ET FRIGORE. 675 


mifeuit ejusdem caloris nempe 44? aquam & fpiritum vini 
vulgarem- "ope vitrei. tubuli , — & adícendit thermometrum 
in mixtüra ad  52?. fed alcohole sque. calido immixte 
adfcendit thermometrum a gradu 44 ad 62. p.3u. — Nolletus mo- 
net; infufa in alcohol 4 non ponderis fed voluminis aque 2, ob- 
tinuiffe calorem ad 5 vel 6 gradus Reaumurii au&tam, qui funt 
fere 14. Fahrenheitii Tom. III. Phyf. experim. p.2;t. — Penetrare 
vero fpiritum vini aquam, inde patet, quia eadem menfura 
aque ponderavit grana 98 fpiritus vini tantum 82, mixtura au- 
tem non uti debuiffet 922, fed 94 grana; item facla in vitro 
thermometrico confufione ? aque & j fpiritus vini, mixtura de- 
fcendit in tubulo, ut 5 tales partes addend effent di&i fpiritus, 
100 tales menfuras implentis ante mixtionem. — Vid. /oco modo 
citato p. 26; — 26y. . Quare 55 fpiritus vini in aquz poris delituit 
poft mixtionem, que eft totius mixture ;$5 — «5. Oritur is 
calor fere tam fubito, ac in pulveris pyrii incendio. Sic quo- 
que ferri & fulfuris in pollinem contriti maffa cum aquagfuba&ta 
incalefcit, fumat, tandem ardet (ibid. p.225. feqq. 7 447. — Tri- 
plo aque infufum fimplum falis "Fartari alcalini fixi ficcique, & 
adícendit Thermometrum a gradu 43 ad 57. — Calx in aqua ex- 

tinguitur non fine effervefcentia, rarius & flamma Tom. II. Exper. 
- Wolf. $.uj.  Stannum rafum in aqua regis ebulliente pepulit il- 
lud furfum a. 44 — $7. & ferrum rafurt in eadem a. 44? — 
160.  Beeberur in Phbyfica fubterranea L. I. f. y. c. 3. n. 106. ex 
Glaubero & Ol. Borrichius in Actis Hafnienf. memorie prodide- 
runt, fe confufo oleo "Terebinthine & oleo vitrioli condenfato 
vel fpiritu nitri Glauberi excitaffe flammam. Monet Nol/etur T. IIT. 
Exper. p. 265. recentiffimum przítare veteri, & facilioris incen- 
dii caufa mifceri drachmam optimi fpiritus nitri, & drachmam olei 
vitrioli (aut eorum loco adhiberi fpiritum aureum inflammantem 
e nitri puriffimi & ficciffimi unciis 4& 2 unciis olei vitrioli prz- 
ftantiffimi in. retorta deftillatum, & in vitro probe claufum), & 
caute tribus repente fubfecutis vicibus infundi debere tribus olei 


Qqq4q4 2 tere- 


676 PHYSICA PART.L $ECT. ill. CAP. i1- 


Cur. alia fo- 


lutiones ca- 


terebinthiaz. drachmis (cavendo.:ne quid aqui admifceatur), 
Acidorum loco alii adhibent aquam -forter citrinàám Hefmanni, 
& oleam quodvis aliud , uti Carvi f. caryophyllerum; Guünicum, 
citri, farabuei, feniculi &e. item balfamumi Copatum, Mecca- 


num &c. Hofmarmnus quovis fpiritu acido phlegmate liberato , 


olea quxque effentialia deftillaa poffe accendi detexit, ^^ Quod 

Roucllus extendit ad olea expreffa, calefa&a prope ad inflamma- 

tionem, & nitri fpiritum affundendo repetiris illico tribüs vici- 

bus, modo & is defecatiffimus fit. «Conf, Burbaoti Chem. P. L 

p.327. 44. & Tom. II. Experim. Wolff. $i € ug. 

$ 67 

"Negqas sninus iunc iutelligitur , cur alii liquores, aut folubi- 

lia ín liquovibus , vefrigerentur 87 refrigerent- alia usque ad gradus 


lorers minu- paene incredibiler; Nirnitum fi conflictus, corpori ope &theris 


ent, 


infitus, motu riori convérgente im conflictum accelerapdum , fed 
potius divergente ad. difpergendum zetlierem, minuitur, retar- 
daturs&ut remittitur, donec rurfus ir aquilibriutn abfolura vi 
brationum perturbatione redeat. Hujusmodi fünt qüzvis cor- 


pora aliis frigidiorá, qwe quo funt denfiorá, eo pluribus pun- 


étis calidiori attingunt; & eo plus caloris auferunt calidicribus, 
locupleté experientia tefte. "T'endit enim calor ad zquilibrium 
($.60$.), ideoqüe quo rrizjor eft differentia, eo plus eoque citi- 
us calor ruit verd gidiora circumquaque ($.606.). Pariter 
& in folntionibus penetrationibusque aliorum fübtiliorum in po- 
ros aliorum majores v.c. falturri, minuitur conflictus eetlieréi per- 
nicitas; uti ex refrsctionum natura liquet ($. 531.), & fic refri- 
geratio contirigit. Conf. Tonz. I7. Exper. JFolff. S. i7. fg... Po- 
teft & nimis atlieris copia congrtediens per rnixtioner ad zequi- 
librium cum aliis nitendo evolare eo , ubi minus ipfius habetur , ut 
equilibrium reflituitur. Faderti contingit ià evaporarionibus plu- 
vie aliorumque liquofum eo tmàjor, quo fünt volatiliores, tefte 
Culleno Prof. Glasgov.. Avolans fic ether ibi amplias confligere & 
priores £etibere ealorem nequit, Simili nempe ratione àc orto 

extra 


— Hw *l 


DE CALORE ET FRIGORL 677 


extra ordinem-intenfiori éalore;" is ád zequilibriam réverfi niti- 
für, fimulae per'obflaculi fieri potet. ^ Diminüto interiori 
diiheris confliétà corporum partes minti$ 'difténduiitur, coque 
ipfo propria vi ad fc invicem propius feruntur, ab ethefte ex- 
terno undique comprimente magis éomprimuntàr , & fic con- 
detifürtur, coarctantur in minus volumen, & fi liquida i in ca- 
lore füerünr; partibus tnotu aetheris quaqaaverfus agitatis, ad 
quietem & flarum firmitatis revertuntur. ; 
E ! i t - 

Nemo non videt, aquam a calore fluere, demto calore, & in va- 
euo quoque nulla re accedente, congelafcere; meralla, vitrum; 
fulfüra, refinas, ceram; butyrum, febum calore & igne difflue- 
ere, frigore contrahi & in minus volumen coérceri , nifi quid 
obítet. ... Salia in. aquis diffluunt, quantum eorum interílitia ca- 
piunt, dimiffa, & precipitate, vel ad füperficiem aqua exha- 
lante rurfus coalefeunt in cryftallos figura fali propria gaudentes. 
Quamdiu folvuntur falia in aqua, hzc ipfa folutione refrigeratur 
eo magis, quo citius abfolvitur folutio. : Plurimum hic valet fo- 
lutio falis ammoniaci puriffimi in pollinem reda&i. Cujus un- 
cie quatuor ficciffimi falis in eodem cum aére & aqua gradu ca- 
loris, fubito in aquam r2 unciarum effufz , & bacillo velociter 
permixte, fecerunt, ut thermomerrum a gradu 5 3 caloris fub- 
fideret ad 25, aére vam $1 gradum caloris habente. — Porro 
nonim eft, falia comminute glaciei aut nivi probe permixra, ut 
liquefzere incipiant intra 1 horz ingens gelu producere, idque 
conftanter idem in iisdem eonditionibus, atque fal marinum, fco 
in culinis ufiratem 2. cireiter. gradibus Fahrenheitii vincere id, 
quod producit fal.ammoniaeum. "Unde & hac ad certa illa pun- 
Ga referuntur ; zque ac folutio nivis in frigida aqua , quibus 
thermometra accuratiora inftruuntur, examinantur & cem aliis 
comparantur, nut alios nunc prztermittam ufus. Sed Fahren: 
heirii experimenta ingeniofa docuerunt A. 1729. iutendi gela 
poffe 40 gradibus fpiritu nitri fumante ad glaciem ita affufo, ui 


Q444 3 & 


678 


PHYSIC;E. PART. I. SECT. lii. CAP. IL. 


& is & glacies prioribus folutionibus refrigerarentur; | quantum 
poterant, antequam mifcerentur deinde. Erat tum a&ris gelu 
16 graduum. | Vid. Berlavii Chem. .P. I. p. uf. fiq4. & Dif. 
Cel. de Mairan de Glacie. Praterlapfis annis 1759 Decembr. & 
1760 Jan. petropolitana experimenta fimilia Fahrenheitianis, 
cum inten(ius ibi effec gelu a&ris, quam antea nunquam, mercu- 
rium e fublimato refufcitatum fpiritu nitri fumante.cum glaciein 
pultem abeunte redegere ad indolem amalgamatis gradibus ultra 
350 infra o Fuliraibeiushnta: Ubi nil aliud. fadtum videtur, 
quam ut ether calorque, quo mercurius fluebat fe diffunderet 
in folutiones glaciei cireumfufas, donec nihil in eo reflaret calo- 
ris & motus ad fuiditatem requifiti, ideoque partes.ejus tandem 
coirent in coagulum, quietem, & quafi metallum fixum, con- 
fpirante nifu partium ejus ad fe invicem, & preffione stheris na- 
turali, fublato feu eje&to interiori nifu refiflente unioni quieti- 
que partium inter fe. — Unde colligatur, quantum in puro zthe- 
re gelu effe debeat, ubi ipfi nihil eft aut. perparum confli&tus, 
atteftante. id luculenter experientia in cacuminibus montium edi- 
tillimorum, & gelu .hyberno in. Sibiria ad 120 gradus infra o 
progreffo. — E fpeculis caufticis collegit Bwrbaviur L.z. p. 216. 
ignem fummum fola refiftentis a&ione differre a fummo. gclu. 
Cum fic confter, quantum mercurius falva fua natura poffit ex- 
pandi & condenfari, optandum effet, ut de reliquis corporibus - 
idem explorari poffer. « Ferri v. g. fumma expanfio eft dum fluit, 
& quem in ftatu fluido capere poteft ftum, obtinuit... Mi- 
nor gradus eft, dum candet quantum poteít, fed necdum fluit ; 
minima, quando in tanto non tantum, quo mercurius figitur, 
fed &in fummo, quo capit gelu ejus dimenfio haberetur. Sim- 
liter de vitro alüsque disquirendum eflet, quantum per experi- 
menta daretur. Conf. Geoffroy de frigidis folutionibus com- 
mentans Tranfac. Pbilof. Lond. n. 274. p. 95 1. feqq. 


$. 678. 


BE CALORÉ ET'FRIGORE. " 679'- 


-$ . 678. 
Phofjhoruds itoritlque corporum fefe accendenüüm in- Ratio ineen- 

. doles jam ea effe- intelligirur, wt v7 copiofi etberis, quin. conti- dii Pho[pho- 
ent, inter fé jam conflilantis , extermuy accedens piraie Zor motus rorum vul- 
eum redigat 17 flatum incendi. - Hoc non modo in accenfo per eanoer. &v. 
attritum chalybe & pyrite, ligno, funibus, ferro malleato, li- 

gno more metalla terebrantium attrito fortiter celeriterque, con- 

fpicuum eft ($.674.), fed & in magnis acervis foeni, frumenti, 

fimett haud exficcati & in fübterraneo Lemeriano artificiali, & 
vulceanorum naturali violenter erumpente, inteftino fermenta- 

tionis & putrefactionis actu ita effervefcentium, ut in libero aére 

vento opitulante accendantur. Phofphori Braddant: aliorum- 

que ex urina, flercore, plantis &c. ad ceream circiter fpeciem 
confiftentis particula , illita in chartam, in libero aére &fe accen- 

dit & chartam ; fi. plena vi fua gaudet. 70g 77. Experitn. JVolff. 

$.22». Camphora in igne fuf, libero aére admiffo inflamma- 

tur. Sulphur in füblime actum ignis ope, acceffu aéris in flam- 

mam & acidum liquorem convertitur. Vid. Berbave L.c. p. 52. 

Confer Starzi experimenra ope phofphori inftituta, /z/of. Traz- 

Jact. No. 3. p. 48... :No. 4$. No. 150. p.289. eqq. De praeparatione 
Phofphorum vid. Zeichmeyer l.c. p. 23. Lemevy Mem. dc I 7dcad. 

des Sc. rzig. & Homberg. ibid. rqu. p. 232. 


- Acidis copiam ztheris ineffe, &fapor acidus docet, & effe&tus fo- 
lutionum nierallicarum &c. ^ Unde dudum Phyfic ci exiftimarunt, 
acidum. effe ignem , nec minns frigori quam calori uftionem & 
extinctionem Vite viventium tribuerunt, Sufficit pernix eorum 
motus ad effe£us, ur fpiculis cartefianis opus non. habeamus, 
'  «uneorum ritu folventibus partes coharentes. —— De Pluribus 
X hofphoris exponit de Stair Pbyfiol. exper. p.352. feq. 
$. 679. 
Pyropherum Homberpi, e flercore vel melle & alumi- Et pyropbe. 


ne paratum, ut pulverem ficum ope admilfi aéris humidi fe ac- rorum. 
cendere 


680 PHYSICE PART. LI. SECT. IIl, CAE. IL. 


cendere & alia inflammabilia ; legimus i in Z4&is 74cad. Se. Pavif. 
"ru. | Vrit Pyrophorus violentus, quam lucet; flammula 
exigua violacea; ; modo cautum. fit, ne aér vel humor intrarit 
vitrum in quo continetur ; & exitnendo pauca granula illico vi- 
treo obturaculo orificium &c claudatur, ne aéri acceffus ad eum 
detur. Subito is in aére ignefcit, fed yehementiffimus, quem 
Kunkelii Pyrophorus urinofus excitat, dolor in manu aut cute, 
leniri nequit, nifi repente urinae immitratur parsadnfta (V. JVollet 
Jom. IF. p. 255.) in. hoc Hombergiano non reperimr, utpote 
qui in manu ignefcir ob exigua granula fine noxa. i/id. p. 272. 
Varios modos parandi pyrophoros recenf?t ex D. Hvz/igii exa- 
mine cerebri chymico, Zzichmerer p, 52. Elem. Phyf, Experiment. 
Summi Pyrophori funt in vulcanis e finu terre ejicientibus innu. 
meram materie ignitee copiam, 


I! pt 


Parum differunt Phofphori & pyrophori, unde & eodem nomine 
Phosphororrum venire confueverunt. Ínterim non abs re, qui 
plus urunt, quam lacent, pyrophori, & Ju vix aut minus u- 
runt quam lucent dum inflammantur , .phófphori audiunt. 
Quarenus fola lux fine calore in illis flitur ut barometra, 
phofphorefeentia potius & tenuiter lucentia dici 'bolfubr; uti ci- 
cindele, lingua putrida & humida, e terra eruta, pifces putri- 
di, ignes fatui &s. : 


$ 6go. 
Pulveresful- "uri ferrique fuliminantis phanomenon hic non eft tacite 
^ pretereundum.  Siaurum in aqua regia fohitum, alcalino file 
fixo aut volatili prs cpu pulvisque ablutus probe aqua, & 
calore leni usque ad $0? exficcatur, eftis aliquando gravior au- 
ro foluto. . Sed porro calzfactus lent in cochleari ferreo, vitro, 
&c. fuadente imbutus caloris gradu tam vehementer vi atheris 
aérisque difploditur cum ftüpendo fragore , ut perforetur vas, 
&cipíe pulvis evanefcat in auras, Similis piratur pulvis fulmi- 

nans 


minantes 
quinam 2 


DE CALORE ET FRIGORE 68r 


mans:e tribus parüibus nitri , duabus Tartari &- pàri f. una florum 
- fulfuris communis. , Qua in pulverem fübtiliffimum trita & 
bene permifta, fimili cochleari prunis imponuntur, & numus 
argenteus fupra pulverem ponitur, ut eum tegat. Cum lique- 
facta eft materia, pari vehementia fragor editur, cochlear valde 
fe&titur carbones disjiciuntur, numus verfus laquear fuperius 
ranta vi fertur, ut fi obliquus jacuit, illi infigatur. Denique pul- 
vis pyrius falminantibus fummo juré eft accenfendus , qui e puri 
nitri, fulfuris, & carbonum mollium pulvifculis jufta ad fcopum: 
proportione perfe&e mixtis compofitus eft. 


Ad dipsa in his experimentis adhibendas precipue refertur di- 
ftantia fpe&tatorum, ut fecuri fint a difper(is meralli &c. particulis 
impetuofe,. & perieulofe difplofis. Motus & hic eo tendit, ubi 
minor eft refiftentia, & guorfum fieri poteft, fed impetus a vi 
unionis tanta pendet, que non nifi ope a&ris & ignis fummi uno 
i&u folvi & diffipari poffit. | Prifnaria quidem vis etheris eft in 
focis heliocau(ticorum fimilia preítans. Nam &hic difperfz auri 
particule excepre fub microfcopio aurum deprehenfe funt. Se- 
cundaria autem adhzrentis nitri, cum alealinis & fulfureis par- 
ticulis confli&tante in fummo usd ut tandem difplofio fequa- 
tur. Similes difplofiones in oleis bullientibus fufisque metallis, ob 

* fummum gradum ignis in ipfis obvium, quem alteram repu- 
gnans illico capere nequit, iraque tanta vi fe mutuo diflipant. 
Salià vero capere tantum ignem tam repente nequeunt, inde mu- 
tua difpulfio, uti vitrorum ex altera parte fervore imbutorum, 
exaltera frigidorum. — Fortaffis & aliquid humidi f. ex are ac- 
cedit, f. e falibus, utpote nonnihil fulfuris, multum acidi, 
& aliquid aqu: ac terre continentibus. — Aqua autem tanto igne 
fübiro in 1 4000 partibus majus volumen diflipatur,. fi re&e po- 

— fuit calculos Mufchenbrukiur Phyf. $. 876. Con£, Burbaviur L.c. 

| p. 259. & parem fere fragorem cum omnibus metallis, & falibus 


(Folfii Phy. Tom. L) Rrrr . - alcalicis 


682 PHYSICAE PART. L SECT. III. CAP. iz; 


- alcalicis excitat. ibid. p.506. Immo & minio aliisque fimilibus. 
(Vid. Mufcbenir. Effai de Phy p. 45)- 
; $ 68 I. 
Ignis vulga- Notandum tamen eft, zgzem soffrum culgareni qo folum 


ris eget pa-. effe eetberem, fed junctum miterie inflammabili xanquam pabulo 

bulo & atre. fuo, quo deficieüte éxtingygitur, Zfegz egere aére, ad flammuty 
alézdam: veliquosque effectus, ab aére pendentes, faltem adju- 
vandos. Hinc caridela füb campana vitrea ardens, pro exhaufto 
acre flammam oftendit diminutàm, tandemque extinétam. Idem 
conüngit, fi ardeat in tubulo undique claufo, & tam angufto, 
ne ar juxta flammam fübire in ipfum poffit. Similia obfervantur 
in aceeníó fpiritu vini, item fi pruna in vacuo ponatur, quam- 
quam illa intus ienem aliquamdiu fervat, ut admiffo rurfus aére, 
afflatuque cineribus abaclis denuo gevivifcat feu prodeat in con- 
fpe&um. Experim. Wolff. T. II. piso. fq. Hinc vehementes illi 
effectus páuci pulveris pyril ibi ceffant /. c. $ ijt. quamquam dum 
comburitur, & aér inde egreditur, fere 45 ponderis ejus pon- 
der ans, & calor augetur ad acflivi caloris cenfus quA acrem 
12 expandit. Vid. "Robini L.c. propof. g. 


Hinc licebit nobis dubitare de experimentis quibusdam ia vacuo 
captis, v.c. de Slarii fpiritu nitri fortiffimo oleo cary ophyllo- 
rum infufo, inflammato & omnia difplodendo rumpenre. $i 
enim fulfur & pulvis pyrius probe exhaufto are, fi nihil aliud ibi 
inflammatur, unde incendium & flamma tanta? Nec Stairii mi- 
nium: inflammatum videtur, nifi ob acrem non rite exhauftum, 
vcl humorem cum minio liquato pugnantem, quia minium eft 
ex plumbo &c.; vel quia lens cauflica campanam fregit in qua- 
dam parte nimis fervefaCtam, cum in altera frigeret. — Addam, 
qua huic fententiz favent, alia experimenta a Stairio p.582. Phy- 
Jiol. experim. narrata. In vacuo nulla alteratio corporum durio- 
rum contingit. Metalla, lapides, ligna, fructus & herbz ex- 

ficcate 


DE CALORE ET FRICORE. 685 


ficcate nullum aérem emittunt. Sulfur, fal, fuccinum, onini- 
4m, camphora, cornu cerui nullatenus mutantur. Plumbum 
& ftannum cum liquefcunt non magis in vacuo ebulliunt, quam 
in aére. Sal ammeniacum cum oleo vitrioli fermentationem ex- 
citat, & aére (calore) produ&to Mercurium elevat ad ordinari- 
.um flatum, fed brevi Mercurius fubfidit fere ut prius in vacuo. 
Emittunt & alia corpora eombufta vitris aut ferro candente, a&- 
rem, qui ut plurimum cito evanefcit. —Succinum combuftum 
emifit fumos, qui tam cito evanuerunt, ut nulla Mercurii muta- 
tio perciperetur. Simile fit fulfure liquato. Camphora com- 
buíla in fores fublimata eft, fed nihil aris fupererat. — Cornu 
cervi combuílum aérem producit, unde Mercurius elevatur. 
Pars ilius acris evanefcit, & Mercurius aliquantum | fübfidit. 
Reliquum tamen ut à&r communis durat. Deinde affert 2oyliz 
experimenta, elixantis fine aqua carnes & offa in vacuo, Papi- 
nian machine balneo Marie immiffo A. 1677. Mediocris 
ignis per horam nimium co&a erat, & aperta machine cochlea 
parumper &qua tota magno impetu erupit. Offa bubula quoque 
& cornü cervi, multo magis pifcium ira mollefa&a funt, ut in- 
flar cafei comederentur , & fuccus erat mox durior gelatina. 
Nimia elixatio per 12 horas fa&a odorem & faporem corrupe- 
ratin empyreumaticum. Monet in longis maritimis itineribus 
ob ortam aque dulcis penuriam in coquendis cibis hocce pa£&to le- 
vari poffe ope talis balnei Marie, refte tra&ati. — Recordor hac 
oportunitate fervoris vaporum. e bene claufis chytropodibus 
erumpentium ,, dum fubito aperiuntur, quo manus & ulne tan- 
tum exufte fuerunt, acfi bulliente aqua fuiffent lxfz, ut diu fa- 
nari non potuerint. 


$. 682. 
| uia ignis fine libero acris acceffu durare nequit, etiam lgzir uti ex- 
ubi pabulo gaudet abundanti ($.681:), extincturi illum, fuübdu- tizguarur? 


cimus ipfi cum pabulum, tum aérem, fi fieri poteft v. c. - fegendo 
Rrrr 2 allum 


684 PHYSICAE PART. L SECT. I11. CAP. II. 


^ 
illum € obruendo corporibus non inflammabilibus, aqua; arena, 
terra, calce, cineribus, glacie, nive; occludendo aris aditus, ubi in- 
tra concave datur, quia ipfe aérem ad flammam alendam effe- 


tum. reddit; diruezdo disjiciendoque ejus pabulum. edesque ipfas ; 


efflando illum in fuperficic tantum haerentem, difplofione pulve- 
ris pyrii, praefertim aqua circumdati & una in vapores humidos 
redacta; nonnunquam fálibus alcalinis, alumine, vitriolo, cet. 
domatur ienis, five ut pulveres per fe, five foluti in aqua adhi- 
bentur, qua bene faturata tum ut marina in minori copia plus 
efficit in extinmuendo, nec facile in hieme congelafci. — Quo- 
modo inopi: aqua ordinarie occurri poflit, pluviam & niva- 
lem cifternis colligendo, a congelatione & evaporatione prafer- 
vando, & promte adhibendo five per amphoras effundendam a 
feriebus hominum, five per fyringes & antlias furfüm promo- 
vendam, docer Gerb. Mi eyerus in. 44s. rad. Scient. Svec. 4. 
rj42. menfe Tan. 


Si unquam, in reflinguendis incendiis, initio promtiffime eft ob- 
ftandum, ruptis & remotis omnibus moris impedimenrisque, & 
praemiis iricirandi animi ad preveniendos in extinguendo iene alios, 
penis quoque liberandi, quorum culpa exarfit incendium. 


$. 685. 
u 1 
Ufus igni di- Quam multa ope"ignis variorumque ejus & frigoris rigi- 
vixi buma-  diffimi quoque graduum in communi vita hominum, & artibus 
nique, innumeris ad eorum vitae neceffitrares , utilitates, commodirates, 


& innocuas jucunditates penasve efüciantur, neminem fugere 
poteft, nifi rerum omnium ignarum. Utitur & divinum: nu- 
men eo ubique ad gloria fuz illuftrationem, ad perfectionem, 
variationem, ' confervationem , .everfionem. & interitum rerum 
naturaliter procurandam, ad docendam homines infinita: fapien- 
tig, & potentie fuz majeflatem, ad beneficia merentibus tri- 
buends & füpplicia. puniendis füo tempore & loco infligenda. 


: Quem 


DE CALORE ET FRIGORE. 685 


Quem in finem & ignes fübterranei partim officinas fiftunt mi- 
neralium omnis generis, & vulcanos, terre motus, deftru&io- 
nes corperum mirificas, & terribiles urbium, regionum, in- 
fularum aliarum, & rurfus generationes aliarum improvifo ex- 
hibentes. An metamorphofi telluris, ut aqua olim, ita & 
ignis terreftris fit fuffe&urus in. medio eft relinquendum: 


Ad ignem exhibendum confli&um «theris requiri, fupra oftendi- 
mus. Quia vero motu iíto nihil deftruitur, vibrationes ztheris 
ifto confli&tu iw fe videntur non effe nifi fortiores rotationes 
stheris circa fuum quafi axem, fideri in quo datur refponden- 
tem, etfi ob fubtilitarem is tantum nomine lucis, claritatisque 
ejus, quia non aliter fentitur , appellatur. Is. in liquiderum 
fuperficie tantum manet, ibique aéris M lp una fecum fimi- 
liter in vibrationes rotationibus una jun&tus redigit, & fefe e fuis 

"carceribus extricat, dum lucet.  Deficiente igitur a&re lux non 
videtur, et(iinterior calor haud minor adeft. ^ Hinc in vacuo 
ceflat ejus vifio, faltem de die, ubi lux aéris major opprimit 
minorem inclufam. Inde alcohol forüiffimam edens flammam, 
tamen non ardet. nifi in fuperficie, & fi per flammam candele 
fpargitur, ether fe celeriter extricat, aquam relinquens feparatam, 
Si alcoholis gutta ferro ignito inftillata non accenditur, ignis 
ferri ob copiam aque inhzrentis videtur eam non poffe nifi ux 
aquam refolvere in vapores, zthere ipfi tenacius inhzrente. 


Neque ideo pruna candens injetia incendit illico, fed fübmerfa 
exünguitur. 


Phaeuomena 


faccini af- 
fric. 


686 PHYSICA PART. L'SECT, lll, CAP. I1; 


PHYSICAE DOGMATICAE - 
SECTIONIS I1 


DE ELECTRICITATE 
LT 


ELECTROMETRIA. 


$. 684. 


uando füccinum, Grecis s^ex7ecv (ele&trum) politum in 
tenebris ad pannum affricatur fortiter diuque, non tan- 

tum odorem füum fpirat & diffundit, fed quoque levi- 

culas res; paleas, capillos, vitri pulverem, grana arenae, feftu- 
cas, plumulas, foliola metallica, fcobem, chartulas &c. quafi al- 
licit ad fe. detinet parumper & denuo repellit, delapfà in aliud 
corpus, rurfus attrahit & iterum depellit. - Si dum bene calet 
affrictum in tenebris füccinum haud parvum lucer; fi ei divitum 
vel labia aut eenas propinque admovemus, nonnihil cutem affi- 


* ciens velut telam aranez , aut fubcalidam auram fentimus, im- 


mo erumpit fcintillula pungens, eaque non femel duntaxat, fed 
fepius. Alice tamen praefertim priores fcintillae funt fortiores 
pofterioribus. Edunr fcintillule exiguam difplofionem , veluti 
fi disrumpatur capillus, aut labia perparum celeriter dimovean- 
tur. Sufpenfàm in fitu horizonrali aciculam merallicam affrictum 
fuccinum e diflantia dimidii pollicis quafi attrahit, & haud multo 
poftabigitita, ur etiamfi quiefcit acicula, admotum rurfus fu- 
giat fuccinum non folum ad dimidii, fed & integri pollicis diftan- 
tiam, & quando fugere ulterius nequit, illud veluti repulíà un- 
de circumeat , nifi aliud corpus interea tetigit. Quando afíri- 
&um füccinum admovetur vel gutta aqua, a culmo, vel calamo, 


aut . 


DE ERECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 687 


aut tubulo vitreo füfpenfe, vel füperficiei aque flagnantis pro- 
pius: admoverur, .gutta' verfus füccinum prolongatur, velut 
quodam appulfuacceffura ad illud; & in fuperficie velut collicu- 
lusaqus furgit, nitens verfus füccinum. — Diftinendo vero füc- 
cinum propius, aíliit'ad ipfum guttula, aut fi notafli, qua vici- 
niaid fia, & paulo longius abílines, bullula quadam exigua 
furgit,, rumpitur editque fimilem difplofionem, ac in vicinia ge- 
na, que in tenebris cum fcinrillula emicante conjundla videtur," 


Variorum alia fuccini nomina affert Plinius Hifl. natural. L. 22. c.2 
|o; j. Ubi & non folia tantum ftramenraque, fed & zris ac 
|: ferri laminas ad fe rapere e Diocle & Theophraáfto refert. — Ob- 
fervamus hic, aquse fuperficiem attolli parumper verfus fucci- 
num ob motum, quem ex affri&tu haber, quo aér inter ipfum & 
aquam & attenuatur & rarefcit, ut vicinus eam huc premat, velu- 
ti liquidum febum candele ad ellychnium, aüt ut fupra in zítu 
maris ex fimiliter attenuato acre per affrictum vorticum preffü 
forüoris circumflantis aquani affürgere & fubfidere eo fublato 
vidimus ($.311.). Sicduz flamme candelarum parum diftan- 
tes itidem fibi propriores fiunt , atteguati inter ipfas acris 
caufa ex compreífione aéris circumfufi. — Et quanta vi ad fe in- 
.. vicem apprimantur marmora, & hemifpharia, acre inserceden- 
te rarefa&te, vel prorfus exhaufto, fuo dicetur loco. — Mea 
quadam experimenta in fuccino récenfui N. 5o. feqq. ber Ser 
tilrbigfeifen. ber .iatur. 1736. 4o. 


/ 20 


- 
$. 685. "m 
He mutationes in fenfus incurrentes ($. 684.), que in Quid fr vi; 

ele&ro &per illud excitantur, dicuntur pAezomeza ele&rica. electrica. 
Quiá funt extraordinarii motus , funt a vi movendi peculíari orti, 

"quae cus e/e&frica vocatur a füccino, in quo prius, quam in aliis, eft 

obfervata, tefteque P/atozezz Tiro fub finem tráctio vocata &AZic 

o^x*. Prima igitur facie occurrit ele&tricus effe&tus ranquam 

excitatio 


688 PHYSICE PART. I. SECT. I11. CAP. IIl 


.excitatio extraordinarii morus fenfibilis ope füccini affri£ti; &evir 


elccrica veluti vis ciendi in füccino (affrictu oriunda) f. concitata 


utcunque: Quz ideo fe exferit retum exilium feu vi non ma- 


-a 


Quid fit ele- 


&ricitas ? 


jorum quafi attra&ta repulfüque poftea, item lucet & elicitis cum 

difplofione fcintillis. «| Senriuntur hi motus ele&rici faltem in te- 

nebris vifü, auditu, tactu, olfa&uque ($.684.). 

Hanc vim femper fe & alià movendi f. perpetuariy agilitatém. veteres 
vitam dixere, & propter eam mundo animam-tribuerünt. Inde 
mirum non eft, animam mundi quoque omnibus ejus parübus 
tribui, & a primo Grecie Sapiente, TPalete Milefo, magneti 
& fuccino proprer vim fe & alia movendi affignatam elfe ani-- 
mam, tefte Ariflotele L. T. de anima c. 2. & Laertio in Pita Tha- 
letis. Quare & Plinius c. 3. cit. attritu digitórum, inquit, accepta 
caloris anima (vi) trahunt in fe palcas ac folia arida, ac phily- 
ras  Utendum hic eft vocabulis. olim inauditis, cum & res no- 
tate plerisque ignotz fuerint. Plutarchur xamen Quaft. Platon. 
T. II. cd 100. ele&ro tribuit "quiddam flammiferum & flabile, 


^$. 686. i 
Elclricitas voeatur vis ele&rica- concitata & piotmpra ad 
agendum. Que ideo eft affectio & ftatus corporis idoneus ad 


exferendam effectibus vim electricam. ^ Gaudet füccinum vi ele- 


* 


&rica, quam tamen fenfibili modo non exhibet , nifi quodam- 
modo v.c. affrictu, fit excitata. Tum actuofa vis: electrica ejus 
eft ele&tricitas , fei conditio electrica.  Dantur nempe impedi. 
menta ejus vi$, qua dum adfunt & prevalent, non videtur vis 
ineffe, licet infit. Quibus füblatis manifeftatur eleétricitas, ex. 
pedirave ad edendos effe&tus fuos vis electrica.  Affrictu autem 
tolluntur illa & vis. electrica excitatur ad exhibendos fenfibus fu- 
os effe&us, quorum & interdiu primum evidentes funr excita- 

tio morus appellentis repellentisque. 
Danda eít vocabulo, nec gracis nec latinis auribus olim audito, ve- 
nia, cum cognitio earum rerum latens effecerit, ne Phylici 
verba 


| 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. — 689: 


verba de illis facere poffent. « Idem defe&us noririe rei, nomi- 
num quoque defe&um peperit.in omnibus linguis, — Utendum 
etgo de novis in noflra cognitione rebus eft nominibus novis, 
prafertim ufu eruditorum receptis. An ex re ipfa commodius 
nomen reperiri poffit, demum per fecutura quaratur. Vetus 

,'animz fuccini nomen non immerito repudiatur. Vid. ber$Bot: 
beridt von Grfinbung ber Sleetricitüt ante fcripta electrica. Be- 
rolin. 1745. 49. 


$. 687. 

Verum non in folo tantum fuccino refidet illa vzs eJe£vica, In. quibur- 

fed o/firvata deinde quoque fuit à aliis corporibus primum duris nam aliis 
& füccino affinibus, poftea & in aliis. Prioris generis funt lyn- materiis ob- 
curius , belemnites , Bagates, beryllus , adamas, fàphirus, fervata. ft? 
amethyflus, carbunculus, cryftallus, vitrum omne, fulfur, 
mafliche, cera figillaris, gummara, refine duriores, (àl gem- 
me, alumen rupis, lapis fpecularis, pix hifpana, gypfüm non 
coctum, arfenicum, vitrum antimonii, bitumen , cera alba &c. 
Sed poftea quoque plumbum, fericum, contexta ex cannabi, li- 
no, lana, pilis, capillis, gofífypio, chartám, corium, lignum, 
membranam, ele&trica vi imbui attritu obfervatum eft, item 
pili felium, canium &c. in tenebris retrorfüum commoti. Hinc 
ampliatur notio vis ele&trice , tanquam vis etheris quomodo- 
cunque concirata ad corpora infolito movenda. 


Menfe Martio A. 169 2..Comes de Thun in venatione correptus eft 
infigni pedum frigore, unde infommia, vertigines, ardor circa 
diaphragma , rheumatifmus, vocis extin&io.: Medicus illi com- 
mendat balfamum, quo plante pedum fricande fint; quo reme- — . 
dio liberatur a fuis fymptomaribus. Denuo correptus fimili mo- 
do, iterum fri&tioneilla fanatur. Servus autem exuens ejus tibia- 
lia ferica, fub quibus lanea erant pedi propiora, vidit quafi ful- 
minationem obortam, fcintillas emergentes, crepitantes & ma- 
num fervi adurentes, ut cutis ibi degluberetur, —Excufis tibiali- 


(JFolfüi Pbyf. Tom.1.) Ssss ^us 


De globis 
electricis, 


Eleclricitar 
datur &W in 


vacttO. 


, 


690 PHYSICE PART. L SECT. l1I. CAP. tli 

^C Pus fhajor prodiit copia fcintillarum, 'potius e fericis quai lane- 

"ds, idque per rrimeftre fpatium quotidie; quamquam mutatis 
fepe tibialibus aliis'aliisque, ob fufpicionem pulveris phospho- 
riciinillis obvii — Hanc vim fcintillas fpargendi retinuerunt ti- 
bialia per dies complures. —Lotis pedibus in calda fquamme 

- velut difcefferunt a pedibus , '& ceffavit tibialium- phinortenon. 
Vid. Je Nouvellifte econom. T:XV III. p.18 — 20: — Experimen- 
ta de aliis corporibus Ele&tricitate imbuendis funt Pawli'/Sarpi 
& Gilberti poft ipfum in Lib. II. de Magnet. c.2. 


$. 688. | 


Globum fülfureum diametri 6. pollicum primus adhibuit 
A. 1663. Otto Gerikius, cujus experimenta fimilia fünt recenfi- 
tis 6.684, & leguntur in ejus Exporzm. Magdeburg. L. IF. c. yg. 
pof. Que imitatus eft Joyle Celeb. & Hawkrbée in fülfu- 
re, pice, lacca gummi, tefina, & vitro.  Pofterior enim glo- 
bum cavum vitreum 6 pollices craffum, adhibuit, mec nom tu- 
bos vitreos msjores, 540 pollices longos, panni lanei, aut lin- 
tei lacinia fri&tos. Uterque vero ad ulteriora deregenda eft pro- 
greffus. V.c. dum pofterior alterum tubi orificium obturaverat 
vis ejus adeo affri&u intendebatur, utdiftantia pedem inteorum 
foliola metallica alle&arer, & repelleret; digito velalio corpore 
in vicinia ejus promoto , audiebarur crepirario digitum comitans, 
& in tenebris confpiciebantur fcinrilluke difplodendo crepitantes. 
ipfo quoque affrictu diluculum emicans in tubo confpiciendum 
erat, ln globulo vitreo fimilia emergebant phaenomena. 


$. 689. 

Hactenus in pleno aére obfervata tranftulit Ill. 2oy/e ad va- 
cuum, X primus animadvertit, corpora electrica ibi quoque le- 
vioraalia allicere, & repudiare rurfus. — Vid. ejus 6 Experimez- 
tum. de anechanica elecfricitatis productione , wbi tornatum ele- 
&rum peracta friclione libratam acum per 4 hora agitavit; item 

demif- 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. — Ó9I 


demiffum paleas &c.. füftulit. . Quo facilior effer affrictus tempe- 
flate frigida, füccinum prius calefecit; quam aérem fübduceret. 
Perfecutus eft experimenta electrica. Hz»£s)ee educto acre tum 
ex tubo, tum ex globo vitreo. — In tubo (qui 50^ longus & 
fesquipollicem patens erat, & in a&re pedem a fe "diflanria folio- 
la metallica alliciebat) vacuo affricto ele&tricitas vix apparuit, ni- 
fiintenebris, ubi clare lucebat intus, extus nihil lucis. emitte- 
bat, nihil flrepirus, uti folebat aére repletus. Sic & globus va- 
cuus celeriter circumaétus luce interna erat refertus, extus ta- 
men fila lanea fuperne fic impendentia, ne attingere globum 
poffent, quz globo affri&to in equatore omnia tendebant ver- 
fus ejus centrum per 4 vel ; minuta horae; aut verfus — axem 
lateralis Zonz, qus erat attrita. — Applicata autem fila intus ad 
axem per globum tranfeuntem, dirigebantur verfüs füperficiem 
globi fricaaam, tanquam radii ^Globulus vacuus in alio vacuo 
primum tritus purpuream exhibuit lucem , .qua admiffo aére al- 
befcebat. Sed poftea ruríus tritus non ni(i albam lucem exferuit, 
Succimum €. lacca gunmni ia vacuo vividiorem fparfit lucem , quant 
ip aPre; fulfur itidem affrictum in vacuo non luxit. ^ Campana 
vitrea vacua in majore verfarili, five aére vacua five referta, lu- 
cebat extus, quando manu fricabatur externa circumacla, fortius 
tamen dum utraque gyrabat ^ ldem contingebat, fi interna, 
aut utraque aére occupabatur.  Aére ex globo exhauflo, qui 
intus cera figillanre rubebat vel pice aut fulfure induebatur , 5 
vel 4 pollicibus ad polos exceptis, manus olobum cir curas 
tangens intus in cera &c. clare a polis intuenti cernebatur, ac fi 
nihil cere cet. ibi efle. — Quae Jux admiffo pauco aere evanuit. 
Vid. Tran/a&. philof.. IN. 309 €? 309. €? ej. Pbhyf,. Mech. Expevüm. 
Confirmavit & fuis experimentis Stellazus Gray, in vacuo non 
minus electricam vim effe a&uofàm , quam in aére. . Inter alia 
filum in vacua füfpendit campana, quod ab admoto tubo electri- 
co illi appropinquabat. Idem adducebatur fub duabus campanis, 
Ssss 2 : immo 


- 


^ 


692 PHYSICE PART. L SECT. I1. CAP. IIl 


immo füb $ fibi invicem fuperpofitis. /Vo. z26. ij;d. Adis 
tur his 4of.2. $. 72 v 


Innotefcit hinc inanitas opinionis culla de vi electrica, qua flavi, 
illam pendere ab acre, minuta fecum rapienté €o ubi eft ra- 
refattus. " - 

(07$. 6e. | 

Afficit quo- Eleffrica vi ducz quoque aquam, oleum, ipfumque bydravgy- 

que liquida yum, docuere obfervationes experimentorum primo Geri£zunr, 

queque. — cit. c. 1j. art. 2. fcribentem: hic globus guttis aquarum admotus 
illas tumefcentes & turgidas facit. -Surgere in aque fuperficie 
conum aqueum verfüs tubum admotum , Grajus vidit, qui fcin- 
tilula in vertice edita diftrepuit fübfiditque, fed & vapor ex 
aqua verfus tubum imminentem exhalavit, ut tubus humectare- 
tur. Aqua fervida magis attracta fuit, quam frigida, & tum 
vapor ad tubulum tendens confpicuus fuit. Similiter fere fe ha- 
buit hydrargyrum, fed tardius, & difplofio fortior fuit, nec 
adícenderunt ad tubum evaporationes, coherentie fortioris cau- 
fa Sejuncte vero fpherule Mercurii feparatim jacentes , ad tu- 
bum advolarunt. | Vid. ZrazfaG. Philof. No. 422. p. 227. íq. . In 
bullulis faponaceis inffatis quid contigerit, docet 2/;4. z. i7. 


$&. 69r. 
Conimunica- Animadverfüm eft a Geri&o, filum füper globo electrico 
tio clecrici- fafpenfüm fic, ut eum attingere non poffet, tamen una evafiffe 
talir. electricum, quoniam digitum oblatum fugit. ldem confirma- 
vit Boyle , "videlicet, corpora advolantia ad. globum electricum, 
& rurfus repulíi, fieri pariter electrica, & non eleéctricis adhae- 
refcere. Hanc comumunicatiouen ele&hrice indolis feu promotio- 
nem propaeatioriemque in alia corpora fimul, plures alii amplia- 
runt. - Stephanus Gray A. 1720. obíervavit plumulam levifimam 
bacillo affixam a tubo electrico remotam applicuiffe fe ad bacil- 
lum, velut communicata ele&tricirate. — Quare cogitavit, plu- 
mam . 


L4 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 693 


mam per digitos ductam affrictu ele&ricam fieri poffe, quod & 
primo ftatim periculo ita evenit, ut digito propius oblato affili- 
ret. Zranfa&. pbilof. 2. 366 p.104. Deinde recordatus tubulum 
ele&ricum in tenebrisaliis corporibus lucem impertire, exifti- 
mavit electricitatem fimili mrodo transfundi poffe. ^— Obturavit 
igitur tubum fübere in utroque orificio, &affrictum obtulit plu- 
mule fufpenfe, quam niti verfus füber vidit, accedere quoque 
ad illud, adherefcere & repelli fiepius, haud fecus, acfi tubum 
ipfum acceffiffet fua vi electrica per communicationem haud pri- 
vatum. Unde füber factum effe electricum conftitit. Zrazfa&. 
philo. 2.gr;z. Paulo poft A. 1729. & metalla, mineraliaque, & 
plantas ac animalia, & liquida induere electricitatem poffe ex- 
pertus eft, in. quocunque fitu illa tubo offerret , immo imul 
. pluribus diverfa. dire&lione rvectarum & curvarum linearum gau- 
dentibus diftribui eandem. Vid. 7o. 7. zoffre Societ. phyf. p. 11. 
5j. Puerum quoque circiter 9 annos natum fufpendit fitu ho- 
rizontali, imbuitque tum ad. verticem capitis, tum ad plantas 
pedum calceatorum vi electrica, ut foliola metallica 6 , interdum 
10 pollices diítantia ad ipfüm velut adfícenderent fponte, & de- 
fcenderent rurfus repulfa. ^ Uti propagatio foni continuationem 
vibrationum in alio aére, fic electricitatis in alio aethere infert. 


S 692. 

. . Eodem anno cum innotuifet, tubo ad pedes admoto fi- Etiam iu 
mul caput effe ele&tricum, & v. v. item uno extremo baculi in- /ouginquem. 
ferto.in tubum, alterum quoque fieri ele&ricum, una cum ap- 
penfo ibi globulo eburneo: renrata eft felici fücceffu per mappas 
geographicas 27 pedumiquadratorum , per pannum $9 pedum, 
cxt. electricitas, & producta fubinde ulterius perticarum, filo- 
rum & funiculorum ope usque ad 886 pedes, ubi in extremo 
pila eburnea fimul attraxit fübjecto foliola metallica &c. atque tu- 
bus alteri extremo eftadmotus. — Sufpenfus fuit funiculus per 13 
contorum paria, ope fericei ccerulei funiculi fuperne contos 

á m $sss 3 conne- 


Num quid 
eolori na 
debeatur. 


Kir magne- 
tica illi non 


ebe[r. 


694 PHYSICE PART. L SECT. !II. CAP. III 


connedentis. Cel, du Fir prorogavit eam per 1256 Pie 
rf vento licet fortiter flanre adverfus, 


Poflea longius propagata eft ele&tricitas Vienne ad pedes dd 
immo $500 ope catenz ferree. Vid. T.III. Experim. Societ. 
Ged. p. 499. & ad pedes 5700 bis fumtos, h.e. 11400. prz. 
ibid. Nec aliter res habuit, cum catena ferius 2000 orgyia- 
rum parif — 12000- pedo eam propagaret p. $47. ibid. 
Que experimenta Je Monnier cum focio obfervans, qui eodem 
momento coneuílus fuit, quo fcintillam vidit oboriri, infert 
plus tricies celerius fono moveri ele&tricitatem. 


$.. 693. : 


Quod ad colorem corporum attinet, in eo GbfBiPtt A. 


.1729 Grayus difcrimen graduum electricitatis, fi cetera in qua- 


liratibus & mole convenirent. ^ Ruber enim color minimum 
quater, & aurantius atque flavus circiter ter fortius, feu longius 
remota ad fe allicuere, quam viridia, cerulea & violacea. Zraz/a&, 
7. 17. in fin. Quse experimenta Cel. Membro Academise fcientia- 
rum Parifinze du Fizy anfam dedere tenias fericas albas, nigras & 
feptem colorum fimplicium explorandi. Quibus precipue ater, 
tum albus, violaceus, tum reliqui, poftremo ruber adductus fuit 
ad tubum electricum. — Sed poftea deprehendere fibi vifus eft 
per lacinias, colorem qua talem nihil conferre ad actiones ele- 
€tricas, fed obfervatum difcrimen aliunde effe, v.g. in quadris 
gaze, (quam fericam dicunt telam) in calore, qui fi idem fit 
omnibus, zquali vi attrahunt, in humore pariter vel aequali 
vel inequali, & in diverfitate materie, e qua colores conficiun- 
tur. Zrazfad. philof. No. $9 p.254. faq. Sericum inprimis ru- 
brum & ficcum vix per 25^ propagare vim electricam valet. 


$. 694. 
Grajus quoque exploravit, utrum electricam vim effe&tg- 


rà fint effiuvia maguetica.. Appenfà. erat clavis ferrea ad alterum 
armati 


Banmmettttastididnsslibit eem E E EE E E 


DF ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 695 


armati magnetis pedem, tum utrumque corpus ope funiculi ufi- 
tati alligabatur tubo flatim affricto. ^ Quo facto haud minus at- 
trahebat ramenr?, & fimiles minutiag, ac fi ibi nullus effet ma- 
gnes. Ct. No. Tranfad. r7. Baculus vitreus pedem longus & Baculurvi- 
pollicem craffus loco tubi cavi adhibitus, fere eadem praeflitit zreu;. 
- phenomena, fed minori vi & efficacitate. — Vitrum tamen fu- 
per acu magnetica dererfum pulvere, turbavit acus motum, ut 
vitro adhareret, teíle AoZiz/io P. T. JIJ, Experim. Societ. Ged, 


p. yo. f4. 
$ 695. 


Saponem (recentem calidumve) necdum affrictum jam Duratio ele- 

debiliter attrahere, ob(ervarat GZlertus, item vim ele&ricam dfriciratis 
aliquamdiu in ipfo manere. Similia expertus erat Zoy/e in non- qu« ? 
nulis gemmis, &in humano corpore, cujus facies valde ca- 
lens capillos attrahit. —Calidam picern nec minimum frictam , al- 
licere metallicas lamellas ab unius vel duorum pedum intervallo, 
viderat Haw&sbee. Heec experimenta ampliavit Graju; tum qua 
vim electricam nullo affridtu previo fe exferenrem, tum qua 
ejus durationem in corpore ea imbuto. PAzlof Trazfa&. No. 223. 7 
art. 4. p. 25j./égq.  Fudit nempe refinas, picem, fülfur, ceram €/"4 afr 
&c. in ferreo cochleari aut vitró, unumquodque feorfüum, & ^". 
poftquam eousque refrigerarant, ut non major calor in ipfis fü- 
pereffer, quam in ovo gallinze jamjam pofito, exemtze hae ma- 
terie neutiquam affridie exferebant fuam vim levicula attrahen- 
di repellendique eo magis, quo minus calebant. — Repofitz hae 
materie in chart3, aut panno fic involute, ne aéri paterent ; 
retinebant vim fuam per menfem, immo 3 vel 4 menfium in- 
tervallum , exferebantque eandem non minus in vacuo, quam 
in pleno aére. Poftea tamen 4/zfius obfervavit, fulfureum cy- 
lindrum fücceffu temporis vim clectricam amififfe, 7. Z7. Expc- 
vim. Soc. Ged. p. 224. 


$. 696. 


Communica- 


696 PHYSICA PART. I. SECT. III. CAP. £11, 


$. 696. 
Deinde A. 1732. Grajus quoque obfervavit, quod & ex 


tio per inter- tubo vicino rantum patebat, non opus efle, ut communicatura 


media . di- 
flantia. 


Eletlrica 


vel per Ke 


fuam vim ele&ricam cum aliis alia attinoerent, fed fieri id quo- 
que inter diftantia poffe ope aéris intermedii vel & alterius cor- 
poris penetrandi feu transmittentis, nec pellucidi folum, fed & 
opaci Suber v.g. melle iliitum fufpendit fub campanula meral- 
lica, eique fuppofuit lamellas merallicas. — Admoro tubo ele- 
&rico ad campanam fuperne, attracta foliola quaedam adhaefe- 
runt fuberi remota campana, quadam, quz füblata attingere 
ipfum non potuerant, aut rurfus fuerant repulfà, in alio loco 
vitri, cui fuerant impofira, reperiebantur. ^ Propagata autem 
fuit ele&triciras ad alia corpora a communicante conductore 20 
immo prope $0 pollices f. fere 4 pedes remota. — Vid. Zranf- 
a&. pbilof. INo. 426. p. 399 — 401. ' 


$ 697. 


Parifüs repetens & amplians hec experimenta du Fzy A. 
1732. egg. difcernit corpora folo percuffu, affri&tu aut calore 


il 


funt, vel per per fe electrica, ab iis, que non nifi per alia ele&rica fiunt. Prio- 


alia. 


ris generis funt omnia fülfurca, inflammabilia dura corpora, 
omnia pellucida, lapides quoque & ligna dura ficca fatis & calefa- 
&a, exceptis dunraxat metallis & liquidis nimisque mollibus. 
Cum non electricis vero communicari vis electrica poteft ope 
per fe electricorum, vel jam ele&tricitate imburorum ab ipfis; 
concludit inde, omnia corpora vi electrica imbui poffe, pra- 
ter folam flammam, quz ipfa tamen propagationi non obeft, ita- 
que quadamtenus eam capere & transmittere intellioitur, — Vid. 
"Ada Academ. Scient. Parif. 4.733. p. $3. Conf. $. 70. Ne- 
que adhuc innotuit modus, notabilem in illis electricitatem 
per fe excitandi. ( : 


$. 698. 


rw" - 
—— — SANI 


DE ELECTRICITATE ET ELEÉCTROMETRIA, 


Er yo698 


E propaganda elcstricitatem. cor, pora per fe electrica pa- Owenam 
rum, plurimum aurem valent z0oz ele&£rica f. ea, quibus poteft communica- 
communicari — llla eam non retinent uti hec." Cum tubum tioni profint. 
aqua repleviffet frigida vix ulla fentiebatur ejus vis, neque cum 
ferventem indidiflet. ^ Calida autem arena immiffi, manebat 
vis intemeratz. Sed furfura indita eam valde debilitabant. ^ Hu- 
miditas vaporum valde oberat vi ele&trice. - Per tubos vitreos, 

& fericos funiculos parum hec vis propagatur nifi humectan- 

"tur; longe melius aurem per funiculos lineos, cannabinos, 

aliosque ficcos aut humidos. - Impediunt propagationem inter- 

pofita i inter funiculos, vel 3 pollices tantum diftantes , tele & 
- tenie ferice, charta fpifl, ligna, metalla. 


$. 699. 


Sufpenfus in funiculis fericis homo, lepus; fafciculus flra- Hop reddi- 
mineus, &c. imbuebantur vi electrica tanta, ut & per calceos pe- tur. electri- 
dis & veftimenta corporis fcintille urentes, ut urticee, crepantes- c, 
que elicerentur, manu alrerius hominis admora. -Sed admoto 
ligno, fuccino, panno ferico, papyro, nihil fcintillae edebatur. 
Metallo dücdem adhibito , oriebarür quidem fcintilla crepans, 
fed minor debiliorque. Propulfio leviorum ramentorum lamel- 
larumque fequebatur quoque tubo ad arenam vel pulverem py- 
rium admoro,, item fubtus vitro, cui incumbunt metallicee. la- 
melle, appropinquante. Quo cafü furfum fugiunt lamellz, di- 
- fpergunturque. Sic Tubus electricus fitu horizontali in aére 
"gaudens, foliolum zuri, quod femel illi appulfum eft, dein fu- 

»  gatre&a fürfum ad $ & plures pollices, ut eo fublato, "altius fuc- 
gat ,. demiffo rurfus defcendat. Idem & in plumula confpicuum 
eft per minuta 6 & amplius, nifi interim alio corpore accedente 


fua ele&ricitate orbatur.. Unde fpharam electriciratis f. vorticem 
(Folfii Pbyf. Tom. 1.) Ttt o . efti- 


697 


698 PHYSICI PART. L SECT. III. CAP. III. 


seefümandum cenfet, intra quem non electrica allicit, ele&rica 

afe abicit. ia scm v 9 

$7700. DM E 

Eledrieitas ^ Foliolo auri abacto furfum admovit affrictum gumrtni co- 
vel vitrea, pal, quod refinofum eft, fed tantum abfuit, ut hoc quoque fu- 


vel refmofa. geret, ut potius advolaret eique adhzreret. ldem contigit fuc- 
cino, & cere vel laccz figillorum affrictis. Sed a cryftillo mon- 


tana vel alio tubo vitreo electrico pariter fugiebat aurum, acab 


€o, quo imbutum vi electrica erat... Hinc aliam ftatuit effe. e/e- 
&ricitatem vitream y aliam refizofam. - Quarum illa gemmis quo- 
que, capillis, pilis, fetis, ligno; hec etiam ferico, charte, 


lineisque &c. corporibus ineft. — Pid. 744a J4cad. fGient. parifiz. 


4. 1753. D-457- fq4- 9. Philof. Tranfact. No. g31. 


C& 30r. 
Reflexio ele- Anno 1734. in Mifcellaz. Beroliz. T: IF. p. 3t. 2g. affe- 
rica mate- runtur Schilliugii obfervationes, inter quas notatur illa, íi tubus 
vic. teritur chirotheca alba, copiofà lux in eo apparet, fi vero nigra 
chirotheca, vel nigro panno fricatur, parum lucis apparet, 
preter fcintills, qua eliciuntur. ^ Unde infertur, quia alba 
corpora plurimum, nigra minimum lucis reflectunt: electricam 
quoque materiam reflexioni fübeffe. Oleum vero non obefle 
ele&tricitati deprehendit idem obfervator. 


$702. 

Wocent ele- Eodem anno du Fir obfervavit , non humidum tanrum 
élrice vi afr arem, fed & etum nocere electricitati adeo. ut in meridiano 
bumidur,ra- calore zftivo male. füccedant experiménta, qua in mediocri ca-. 
rur, calidur, lore, ccelo fereno, flante borea, vel & in gelido aere bene fuc- 
eompref[«r. cefferant. Neque tantum aérem rarefactum, fed & compref- 
fum vim ele&tricam diminuere deprehendit. — Lucis, quam cor- 
pora electrica in tenebris fpargunt, varios obíervavir gradus, 

irem 


T 


: d ldem 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 699 


iter quod in adamante affriéto electri icitas pereat, fi halitu oris af- 
flatür , lux autem. in illo haud fecus reftet, acfi non effet hume- 
&atus. Vid. 4l Academ. 1734. p. £03. Jum. Collegit inde jam 
tunc . fcintillis incendi fomitem for(àn: poffe. 


$. 793. 
SHintille ele&ricz haud immerito. zgzzs ele&frici oco haben- Seintilte 
tur ($.585.). Difplodunt enim fonitum, difpergunt lucem , funr ignis. 
uruntque non fine pungentis doloris fenfu: "Ex car ne, vel cada- elecfricus- 
vere non eliciuntur fcintille, fed tantum pallida lux & quiera. 
Sed ex vivis hominibus & animalibus reliquis, ex metallis, & 
glacie, & corpor ibus humectaris vividiores majoresque prode- 
unt, ope vitri affricti & vicini, quando illa infiftunt corpori per 
fe ele&rico. Qua cum anno 1735 Londinum effent perfcripra, 
Grajus cum Ííocis fuis ea experimenta ampliavit, . metallica 
corpora fericis funiculis fufpendendo, & adhibito tubo electri- 
co inde eliciendo fcinrillas crepantes pungentesque. Ferrea pa- 
allelepipeda 4 & plures pedes longa; in extremis cufpidata fi- 
militer & in varia difpofitione aur conjunctione fuper fülfure, 
vitro, cera, pice, lacca, adhibendo, vidit in tenebris e cuf 
pidibus prodeuntem conum vel penicillum lucidum, ftrepe- 
rum, odoriferum ad inftar phosphori, & fortiorem (o6not ac 
fndllam ex alio admoto corpore, v.c. digito, globo ferreo 
cet, elicienrem ad cegrius facientem. |. Haec & plura alia ipfe nar- 
"xat PAilofopb. Tranfatd. IVo. 256. art. 5, & fpem haud vanam jam 
tum prodidit, fore ut fcinillis incendium creetnr. 


$. 794 
 Pergens i in experimentis fuis Grajus baculos e fraxino, Ligua &5 
abiete & ilice aculeata factos electrica vi imbuit, & lucem qui- plures bomi- 
"dem excitavit debiliorem, "nonnihil flridentem in extremitate, ner [imul vi 
ubi non conum, fed br evem oftendebat cylindrum,. oblato digi- electrica im- 
to nec crepantem nec fcintillam exhibentem multo minus pun-wuntur. 
Tttt2 gentem 


Scintille € 
metallis &8 


siineralibur. 


Gradur cle- 
&8ricitatir 
filorum. 


799 : PHYSICAE PART. IL. SECT: 111; CAP. 112 £5 


gentem quafi.  Sufpendens fervum fuum in funiculis laneis ca- 
.ruleis , eosdem fere vidit ele&ricos effectus, ac in fericis. - Coc-. 


cineis autem inditus funiculis , nihil eledtriciratis exferuit, quod 


itidem evenit fübftitura in locum fervi ferrea trabecula bene poli- 


ta. -Renovata eft lux pertice non amplius confpicua, manu cele- 
riter verfus cufpidem mota, quater & fepius. Servum ferico 
funiculo füfpenfum juffit manum dare homini maffze refinofze in- 
fiftenti, qui a fervo, propagaram in fe accepit vim. ele&ricam. 
Nec tentum in unum, fed & plüres vel fülfuri, vel cer, vel 
lacce, aut pici infiftentes ac manus conferentes, equalis electri- 
ca indoles fimul eft translata ($-691.). Vid. cit. No. 256. Tranf- 
a&. pbilof iae 
$. 705. 
Du Fay repetens illa experimentz, vera illa effe obferva- 
vit, & J/riztilas fplendidiores prodire € etallis: animadvertit, 
quam ex homine, ita tamen ut alio tempore difcrimen vix nota- 
bile fuerit. . Fuerunt equales fcintilie ex eequalibus cylindris gu- 
reis, argenteis ceterisque metallis nate. Elicuit* fimiles finril- 
las e femimetallis, antimonio, bismutho, zinco, ipfoque maà- 
gnete. $ed ex metallo, admotis gemmis, füccino, aliis lapidibus, 
ftramine, charta, lignis & generatim per fe eleétricis, eque nul- 
le prodierunt fcintlle , ac ex homine &c. electrica vi jam im- 
buto, fed tantum clara lux nihil ftrepitus nec doloris attingenti 
creans. Incubuit quoque in creandum incendium ele&ricum 
4.1737. qued tum perficere nondum valuit, utens cantum fun- 
go, pulvere pyrio imbuto. — Ex illis enim nec fcintille, nec 
lux de die oriebatur, digito licet appropinquante, vel metallo, 
in tenebris lux quidem apparebat electrica, fv quieta, nec fcin-. 
tillans, nec pungens. Vid. /4. /4cad. Sc. Parif. 1737. ]-90. —— 


$.. 706. 
Quz materie electriciratis plus minusve admitteret. ex-. 
ploraturus, pro nota gradus ejus detegenda, ferre Lice 
ex 


UE 


à 


Dk ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA, 791 


í fex digitis a fe invicem diftantia impofüit fila equalia, ferica. R- 


nea, lanea ; goflypina "ita uta pertica ntrinque equaliter Gepen: 
derenf. .-. Admoro rubo. electrico ad illud pertice extremum, un- 
de maxime aberant fila, omnia quidem imbuta funt vi éebeien: 
ut f? invicem repellerent. Attamen difpar fuit difpulfio. Lin- 
tei fili extrema plurimum a fe invicem difcedebant, minus gof- 
f pini, ferici parum ,. lang nete omnium minimum; idemque 

contigit , quomodocunque ipforum loca in pertica murarentur, 


Cum plurimum diften effent fila lini contorta, elicuit ope digi- 


ti vel metalli fcintillam & pertica. ,. quo fco confeflim fila 
coiere collifa. ^ Admotc-ad perticam tantum ebore, ligno, fi- 
milique alio corpore fcintillam non eliciente, minnebatur. "quidem 
el Testricitas pertica é & florum, fed ita, ur fila non nifi paulatim 
intra 4 vel'3 arterize pulfus demum ad fitum verticalem defcen- 
derent. "NA. Loc. cit... 


era L Tu 797. 

' Quandog elobius ferreus vel éburneus &c. electricitare im- 
vii is eam ciréuthiduadue exferit, Adeoque velur atmofpheer 
electrica gaudet. — Grajur. feptüagenatius. animadverteret, a &lo 
haud brevi füfpenfam fpharulam aut particulam füberis, vel 
medulle fambuci, &c. circumire globum ele&tricum in concen- 
trico cireulo vel &llipf ab occidente ver(üs orientem. | Zraz/adf. 
Pbilof. No. 222. art. $. n uod dein obfervarum eft a repulfione 
corpufculi dependentis jm electrici orii, &a manu filum fu- 
perius tenentis, quae Anvoluntari i0 motu, "etiamfs immobili cor- 
pori innititur, ejus motum feu ab occidente adorientem, feu 
ab oriente verfus Occidentem inchoat. Continuatur inceptus 
gyrus $0. roo. Agoésye i in atmofphaera electrica Sorporis, non 
globofi tantum , fed & cylindrici & polygoni , dum durat fübe- 
ris ele&ricitás üti $9634. Qua exfpiranre, applicat fe rurfus 


-ad corpus, quod ambivit, & repellitur. nova imburum vi, ut 


antea. - Neque dubium eft , itém fururum effe, fi filum fuper 
Tttt.3 centro 


Sphera cle- 
a Griea £yri 
caua. 


ME C FHYSICUE PART, I, SECT. MIL. CAP. III. 


centro corporis quiefcentis globofi vel alterius, diu confervan- 
tis fuam electriciratem, a clavo effet ita füf(penfüm, ut repulfum 
fuber circa eequatorem éjus gyrari cogeretur.. Vid. 7454 74ca- 
dom, Scieut, Parif. viz. p- 307. féqq. Sa 
| Ai. PIT 3 
Unde fit. ve- Nobil. Granvil. Z"beleri experimentis A. 1738. Acade- 
pulfo ele. nie Scient. Lond: traditis, & No. 55, Philo ranfat. D-98./74:. 
rica? —— divulgatis evincitur, corpora feu per affrictum feu per commu- 
nicarionem ele&rica (e invicem repellere; alia eam citius mo- 
mento recipere & amittere, alia tardius demum; repulfum fie- 
fi," quando corpora führ electricitate abunde pradim. Si. afo- 
pico ceerufeó horizontali frico unicum pender filum linteum, 
id sdmotó fiperne rübo elettrico immorüm herebir; fed fi ram. 
longum fit, ut utrinque pedem circiter dépendeat, divaricabun- 
tur extrema inultum. — Si ab eodem funiculo 5 fila (eparatim in 
eodem plano verticali dependebant, adhibito tubo electrico, me- 
dium herebát immotum, .duo extrema utrinque a medio refu-: 
gieban. — Quatuor in fimili fitu repellebantur a fe invicem, me- 
dia minus, éxtima plus, &c. "Duo fila ferica niera; vel alba a 
rubro füniculo ferico dependentia, vi ele&rica non tantum val., 
de diffugiebant a fe invicem, fed & ad rubrum affiliebant, cirius , 
ramen nigra quam alba, iterum iterumque, rabo fübtus reflante.. 
Fila metallica & vitrea minus valebant ad hos ufus, . Breve filum. 
contortum ex nigro ferico frequentiori applicatione rubi ele&tri- 
ci diffolvebatur in fua fila minuta. | Sic putat & menflrua diffol. 
vere partes, uta fe invicem repellantur. D. Hofer abíciffam. 
bronchigrum conchz particulam lympha fuae infitam adfpexit - 
microfcopio compofito,. obfervans circulum, (angvinis,. & zuo 
brarüm (pheerularum ab orificio repulfumn , gyrum & propulfio- - 
mem afe invicem; quam protrufionem a vi eledtrica per affri- 
&üm concitata derivar Whelerus, X efficere ftatuit, ne coagu- 
- lare 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETR!A. 703 ^ 


lare fanguis in circuitu fuo. poflit. ^Inde & motionis corporis 
utilitas eluceret. — Oque 
4 qo$.- 70940: « E nag 

D. Defagulievs in edita. P.I. curfus experim. Phalof. A. v5. Funiculi 
p. 07- fqq. €. ao. fq. ele&trica quaedam affert, a quibus perre- quales pro- 
xit A. 1758. ad alia, qua No. 45 4. art. 7 — 10. enarrantur, V. p. agent ele- 
deprehendit funiculos &c. propagationi electricitatis officientes éfricitatem? 
nifi humectantur, aptari eidem, fi eorum extremis alligetur 
chorda felina 5 circiter pedes longa, qua affirmetur ad alia cor- 
pora; quoniam talis chorda difperfionem ele&tricitatis impedit, 
ipfa per fe vero eo magis illam debilirat, quo eft longior. Can. amma cle 
delabrum cum accenfà candela appenfum ad funiculum, vis ele- rica. 
trice conductorem , admoto tubo electrico filnm parumper at- 
traxit ceque ac flamma, in diflantia 2^ vel 3^ non propius. Si- 
milia expertus eft Cel. D. Arafzez/feim , candele refine impofita. 
Tum. I1. Ged. Societ. p. 5oy.. Extincta flamma attràxit undique. 
Preterea de gradibus electriciratis nonnulla annotáyit. — 


$ mé mee 

Anno 1741. aliis experimentis quasdam fuperftruxit re- Regule que-. 
gulas JVo. 250. philof. Tranfatt. avt.19.. v.c. ellc vim electricam ibi dam. elecfri- 
validiffimam, ubi conductor finitur, f. longiflime abeft a vitro c«. 
eam ipfi comtunicante ; corpus perfe electrieum vel poft affri- 
&tum humido aére, vaporibus, & halitu oris afflato perdere ils: 
&ricitatem, & ficcatum ruríis cam recuperare; item tale cor- 
pus una parte vaide ele&ricum fieri poffe, cum altera pàrs vi ea 
deftituatur; àmitrere quoque ea parte electricitaténi, ubi attre- 
éatur a non electrico, cum alie partes ea pergant/exudere ;' fed 
tantum communicata gaudens electricitare eam wrnico atu per- 
dere, quo eam aliis impertitur. . Mu 1o. eps | 


$. 711. 


LI 


704 PHYSICAE PART. I. ECT. UL CAP. 


Lu ^ 1. - ig T ü 
Non multo MT No. 459. Tranfadf jhilof. art. 20. f " obfer- 


dad icitatis Vavit in conductoribus ele&ricitatis non apparere difcrimen, fi- 


ve eoruin. electricitas fit vitrea, five refinofa. — Porro Ne. p 
art. 1. l.c. p. 262. feq. perpendens aquam electrica vi imbui 
& fünrillas edere; irem humectata corpora citius reliquis & ac- 
cipere & longe tr: ansferre .ele&tri iciacem, fiuvium fieri poffe. ele- 
ricum, fibi perfüáfit, oftenditque experimentis hydraulicis, 
aquam in motu fiorizontali, verticali. & obliquo acceptam a tubo 
exferere | electricitatem. "Índe infert per pluviam eflluvia 
ele&rica furfum, evecta delabi rurfus & ea facere electrica 
poffe, in que incidir. ^. Quoniam electrica experimenta aere 
ficco & fcreno optime füccedunt, ipfum acrem per fe effe ele- 
&ricum arbitratur; vaporibus huenkdis. ejus electriciratem dimi- 
.nuiautfereextingui. [nde gelidum aérem hiemalem favere cle- 
&ricitari plus quam zeflatem, quae atmofphaeram haber vapori- 
bus repletam ; inde plumulam in aére humido a tubo electrico 
repulfim mox orbari accepta vi dimidio circiter hora minuto, 
cum in ficca atmofphara eam per 2 horas confervet. MS No. 
462. |. c. art. z. ; 


Addo azrem tubo quoque magis electricum Ge; ut remoto tubo 


fila linea in eo diftendantur, ac fi aliud corpus ele&ricum adef.- 


fet.— Cantoni experiments [^ 6^ vd pifis onerata, dbi feíqui 
pollicem difceffere , minus longe vero pavimento. ei utenfilibus 


propinqua. 
$. 712. 
Ratio vario- Quia acri perpetuam tribuit electricitatem vitream - qua 


rum ex 4é- particule ejus fefe invicem abigunr, & exhalationes tubi vitrei 
vis electrici- perpetim verfus tubum repelluntur ; itaque vibrationes exercent 


continentes, & plumule ele&triciras in ficco aére diu durat. ($. 
711): faciles habere explicatus putat, lucem purpuream ab 
Hawksbejo in globulo. evacuato pott atiaum comparentem , 


extus 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 70$ 


extus nondum luce nec ele&ricitate fe exferente,. & aére rurfus 
intromiffo ad exteriorem olobi füperficiem fe recipientem ($. 

689); videlicet ex vi aris electrica. Cum ex Cel. 72/2/42 /7a- 

tica vcgetabilium conftet, ope incenfi fülfuris füb vitro aéris 

quartam partem amitti: hoc derivat e diverfirate electriciratis 

vitres & refino(ze. —Vapores fulfuris incenfi effe ait electricos, 

& fe mutuo protrudere, zque ac aéris partes. ^ Hinc aéris par- 4" 4 4i; 
tes imbibere illos vapores, ut inde conjunéte fuam perdant vim /'mma ab 
elafticam ex di&a parte. Denique ad(cenfum vaporum in aétem forptur. 
eo magis electricum effe fuper aquis, quo eft calidior. Uti igi- 

tur particule minimae aqux ad tubum electricum adícendunt, ita — . 

& vapores füríum in aére attolli, ab eo femper apitato abduci; 

& per pluviam, rorem &c. rurfus pracipiari. Hanc quoque 4/* humi. 
caufam ftatuit effe, propter quam cubica menfura vaporibus ple- 44 /ezior 
na minus porderet, quam fi aére ficco impleta fit, quod ex ba- //7c^.. 
rometris conflare afferir, alriorem oftendentibus Mercurium aére 

ficco & fereno, quam humido & nubilo. Vid. 7vraz/aZ. p 

lof. N. 26g. art.10. & P. I. Curfus experim. Philof. p. 316 — 336. 


$. 713. 
Phofphorum DBarometri A. 1675. Parifiis obfervarat Pic- De. phofpho- 
cardus, transferens illud nocturno tempore in aliud conclave. ro Mercurii 
Quale barometrum & Caffini poffedit, tefte Zu Hamel L. I7. fof. in barome- 
4. 0.1. S2. Hiftoria regie feientiarum Academie. | Hoc Pheno- tris. &. 
menon Jo. Berzoulli inde explicuit , quia hydrarmyrum omne ad 
lucendum praeparari poteft, uti id Ao. 1700. laudate Academiae 
nuntiavit, teftibus 475r ejus dici aui p.rjg. Vid. Operum Tom. 
Ip.337.feqq. Qui & A. 170r. ad Hombergii dubitationes re- 
. fpondit, in /42s 74cad. Scient. p.155. Idque inventum fibi vin- 
dicavit in Difp. A. 1719. hab. & Operum Ton. IT. p. 3:9. feqq. infer- 
ta. Occafione hujus lucis mercurialis variae invente funt machi- 
. n& tum a Bernullio, tim Hauksbejo aliisque excogitatz elabo- 
rateque. V.c.prater barometra igne velut pluvia, globi; cam- 
(Folfü Phyf. Tom. I.) Uuu u pana 


Gel. Bofii ex- 
perimenta. 


706 PHYSICJE PART. L SECT. IIL CAP, 11I. 


pane lucentes, cat. Vid. Experini. IVolff. Tom. IT. $. m. fqq. 


Ubi experientia duce monetur, oriri quoque lucem in tenebris, 
aére non exhaufto, fed debiliorem $. 773.  Adamantem affri- 


&um in tenebris pr cipue lucere, inter alia narrat Berzullius Ope- 
vum Tom. I. No.76. p.235. €?c. Hanc lucem effe electricam con- . 


ftat ex effectibus attrahendi & repellendi, & ex ufu vitrorum 
in impertienda aliis ele&ricitate. 


Attrahendi & repellendi effectum xodeneie decia it Holger 
Elem. Pbhyfic. $. 576. in Scbol. ed. 3 


$. 714. 

Arno 1753. Cel. S. M. Bof? Lipfie experimentis fuis ad. 
hibuit ingentem Galeam pharmaceuticam 24 cantharos aquse ca- 
pientem, qua ufus eft loco globi anglici filorum electricorum 
phenomena exhibiturus. Hac 4 annis poftea ufus eft loco tubi 
ád electricam vim augendam, quod ram feliciter füccellit, ut 


fufpenfum hominem valde electricum reddiderit continuata gyra-. 


tione vitri, & nonnunquam flantis fuper pice pedes viderentur 
circumquaque radiare fplendorem, uti pinguntur capita fincto- 
rum.  lpfà galea fortiter verfàta cum affri&tu ad tubum aftrono- 
micum 21 pedes longum, 4 pollices patentem, innumeras de- 
dit fcintillas, in annulo ifto fplendente & quafi candente; acce- 
denti ad alterum tubi orificium, numus imperialis dentibus ipfi 
oblatus fortiffimo fcintiliee itu cum impetu excuffus eft, quem 
inlapfu manu comprehendehs novo ictu finüillante percuffus 
fuit vix tolerabili & magnam maculam liventem manui incutien- 
te. "Tandem galea non fine fragore in fexcentas partes dilfiliit. 
Deinde globo 10 pollices in diametro complexo experimenta 
continuavit, meníam ad convivium omai apparatu inflructam 


ele&cicitate t tanta imbuit, ut quidquid artingeres aut fcinrillis ure- - 


rer, aut fi per fe electricum effet, luceret fiem tranquille. 
Odorem electricum equis odori phofphori, vel 7^ ferrum 
folven- 


^ 


-———— 


(C—— 


DE ELECTRICITATE ET FLECTROMETRIA. 707 


folventis. Tempelste ficca & frigida fila cle&tria per 12 & 16 
horas expanfà rigide manferunt, cum alias vix per 1 horze illum 
firmum confervarent ($.711.).  Ipfius fcintille comcuilionem & 
dolorem in cubitum usque protulere, & per veftimenra dolorem 
incuffere diu durantem. —— Adhibuir quoque globos fülfureos, 
fed fomitem, í(ulfur, pulverem pyrium fruftra accendere ftu- 
duit, lucem tanrum eliciens, nec fcripfiffet: poteítne hoc igne 
corpus, quod facile eum concipiat, flamma accendi; nec obli- 
tus effec cujusdam rei a fe inflammatze mentionem injicere, 'aut 
teftes ejus laudare, fi quos habuiffet, aut amico tecto rei nomi- 
ne fuam inflammationem infinuare. 


$ 715. 
Lipfiz Cel. Prof. Haufezius A. 1745 poft Bofii evocatio- Haufenii »5- 
nem ad fpartam Prof. Phy( Wittebergenfem, quae viderat a Do- fervata. 

- fio inflitu, aliaque experimenra electrica tractavit, qua poft 
faa ejus prodiere titulo zozorum profzcéuum in bifforia cleciricita- 
ti. Equibus hic notamus, flammam fpiritus vini electricitati 
non nocviffe, fed valde eam deftruxiffe (charum prunis infper- 
fum accenfuümque. ^ Cylindrus fulfureus 3 pollices craffus & 
4 pedes longus affrictus altero tanto longius attraxit auri foliola, 
quam ferrum; fed porrecto digito vix vifibilis lux apparuit, ni- 
fi filo merallico v. c. aurichalceo involveretur, quo faéto crepira- 
tio fcintillarum folito major exítitit in filo, quam fi folum effet 
filum adhibitum. — Ferrum pice illitum fortiter fcintillavit admc- 
tum perticz ferrez ele&rice. — Odorem ele&tricorum ferri efflu- 
viorum comparat cel. Zo/7u$ vitrioli fpiritui, & arbitratur, materi- 
am electricam effe eandem, quze lucet in motum concitara, quae 
folem ambiat, & vorticem fui generis conftituat, e qua & firmi- 
tas & fluidiras, elafliciras, denfiras, calor, magnetifinus & fe- 
nus oriatur, queque in omni corpore detur, fpiritus animales 

der, & fenfiones excitet omnes. 


" 


Uuuua2  —  $ 716. 


x " 


708 PHYSICA PART. L SECT. III. CAP. I1L. 


$ 716. " | 

D. Krügeri Medicine D. & Prof. Halenfis, Krüger, füb finem anni 
obfervata € 1743. in programmate removet fententiam eorum, qui ab aéris 
ufus medius: elofticitate derivant electriciratem, -cum ita & metalla affricta de- 
elecfricita- berent ele&rica fieri. "Tum narrat barometrum lucens i in tene- 
tir. bris gaudere vi attrahendi, & dum fübfidendo lucet, non tan- 
tum filum lineum vicinum attrahere, fed & efcendendo rurfus 

abigere, criamíi chartz lacinia appendet filo per illam du&o. 

. ($. 713 ). Caeterum celeriorem globi vitrei motum apprime 
neceffarium flatuit ad augendam ele&ricitatem. — Sufpicatur quo- 

que eam in fanandis morbis ufum habituram effe, cum & macu- 

las in cute excitet, & totum corpus pervadat, mutarionesque in 

eo producat; : modo jufto tempore*& loco applicetur, humores 

eorporis & fuccos fluidiores, & firmas partes concitatiores ad 

motum fieri poffe. ConjotiP denique: eam &in fideribus, tan- 

quam globis gyrantibus conflanter fe exferere, & fluxui reflu- 


Xuique maris infervire, quia aqua verfus propinquum vxo 
electricum aflurgit attollirur ve. 


$ 77 
D. Ludolf Berolinenfis Academic Scientiarum Socio D. C. F. Zu4of- 
€ Gralathi fo ineunte anno 1744. perfpectam fuiffe rationem fpiritum 
incendium quendam ope tubi ele&rici inflammandi , conftitit ex novis. publi- 
elecricum. cis tum divulgatis; Die nimirum Regi TS 24. Jan. in pleno 
Principum & Academicorum confeffu Ad iricetidiliirl publici juris 
fecit inventor. Poftea demum ex Hifforza ZJcad. Scient. 44. ra. 
p. i. fq. innotuit, eum attendendo ad fortes fcintillas cpe ferri 
ex aqua elieiras, illi fubftituiffe fpiritum Frobenii cthereum 
eumque in cochleari calefatum. Quo facto & fortes fcintilla: ad- 
mota propinque pertica ferrea fünr exorta, & tandem fübita in- 
flammatio eft fecuta. Occupabatur apud nos eodem meníe Ja- 
nuario- Celeb. Daz. Gralatb, jam Magaifici Senatus Ged. Mem- 


brum 


L 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 709 


brum Digniffimum, in experimentis electricis, nec poterat fie- 
rl, quin, quotquot mecum illis intererant, e ícintllis pertice 
ferrez nihilo minoribus his, que e concuffis filice & chalybe 
nafcuntur, pro certo haberent, illis incendiur: creatum iri, Sed 
in fungo, pulvere pyrio, foimite , fallebat eventus fpem." Cum 
fpirirum. Berolini igiinfürn effe nuntiabatur , facile mihi aliisque 
in mentem venit, fore illum fpiritum Froben." 'Sed'is apud 
nos tum non habebatur. incidimus ergo in fortifimum vini & 
frumeniti fpiritum adhibendum, fed vana erat omnisfpes, quam- 
. diu frigidus adhibebatur. Recordatus igitur frigidum fpiritum 
vel accenfà charta difficulter accendi, facile vero quando calidi- 
or eft, aür jam arfit, idque & in Burbavzaza Chemia annotatum 
effe, fvafi, ut ante aliquatenus calefieret, aut accenderetur no- 
fter fpiritus, quam fcintillis ele&ricis afficeretur. — Fruftrabatur 
& hoc aliquamdiu noftram fpem, forfan ob aéris humiditatem, 
aliave impedimenta, tandem tamen d. 1$ Martii prima vice fuc- 
ceffus voto accendendi refpondit. 


H«c ha&enus premittenda duxi ex amiciffimi Gralatbi Hifl. Electri- 
citati$, ubi plura reperiri poffunt, «quia experimentis, que non 
mulüs re£te conftare certus fum, fuperftruenda funt noftra de 

- vi ele&rica dogmata, (eu percepta. - Memini, me tum nuper 
apud nos munus profefforium 'aüfpicato College, mihi ab Amni- 
co multis commendato, l/ern:dorfio Cel. novam rem, inflam- 
mationem ope fcintille ele&ricee narrare in colloquio familiari, 
qui non defit me urgere, ut'ipíi modum, quo id przfticum fit, 
enarrarém, quia nil gratius fcribere Zofe fuo, harum rerum 
curiofiffimo poffet, a quo, nec abiens Witteberga, nec literarum 
commercio acceperat , ipli idem fucceffiffe. Tos fide igitur 
communicavi, que ipfi ftatim perfcripra funt. Poft que demum 
refpondit, quz $. 55. eit. loco narrantur, & facile vium ad ulteri- 
-ora progreffus eft fortiori fua eleclricitate, ut & digito humano 
a..enderer, &c. 


Uuuu$j. E 8.718. 


710 PHYSIC.JE PART, LI, SECT. III. CAP. III, 


$. 718. 


Elccfrica vit. * — Per addu&ta experimenta intelligitur, effe vizr ele&tricam 


lís. 


Bendetque 
ab «there. 


eft univer[a- opibus corporibus communem. Exfi enim a plerisque fola flamma 


excipiebatur ($.697.); tamen poítea compertum eft, ne hanc 
quidem omnis ele&rice vis effe exfortem. ($. 709 & 715.). 
Quamquam flamma proprie non eft res, Téd rei motus, uti aé- 
ris fonus eft motus, non ipfe aér, & rnale qusteretur, fitne 
fonus ele&tricus. De aére tamen recte dicetur, eum effe ele- 


&ricum ($. 711.), aut fieri etheris affrictu lucem creanre. 
- 


$^ 719. 1 
Quoniam ele&£rica vis in vacuo pariter fe exferit, ac in 
aére ($. 689.) faltem qua effectus alliciendi repellendique: zz 
potef? ila pendere zifi ab there ($.451.). Lucet quoque intus 
tubus & globus aére vacuus, quando afiricatur in tenebris ($. 
454. € 639.). Lucent baromerra aliaque vitra, inercurium pro- 
be excoétum complexa, dum is in illis movetur ($.713.). Nec 


, haclux electrica eft nifi copiofà ac vifibilis vibratio stheris ($. 


456.). Quid? quod infignis electricitas & die penicillum feu 


'eonum lucidum ($. 705.) exhibet, & fcintillas edit, íàt longe vi- 


fibles, immo urentes (72;2.), & incendentes ($.717.). Qui 
cum fit ignis ele&tricus ($.703.), & ignis ab zthere oritur ($. 
$85 € 630): non éft vis eieétrica nifi vis quaedam peculiaris 
etherea; nec daretur, nifi effet zether. 

Jam s priori patefecit, cur ele&ricitas in omnibus corporibus lo- 
eum habeat, quod obfervationes experimentorum docuerunt ($. 
718.). Datur nempe zrher in omnibus omnino corporibus, 
ita ut minimos eorum poros repleat ($. 462 & 464.).^. Quare, 
ubicunque nihil aliud in corpore datur, ibi datur sther. | Hinc 
eum & in acre dari debere fequitur &in flamma, ubi & lux ipfius 
vibrariones copiofis extra dubium ponit, & in aqua, & in hu- 
moribus vaporibusque, e:fi fic nonnullis ejus effectibus obfunr, 
zque ac iguis effectibus lucisque. : e Mc 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. , 7II 


$. 720. 

Quia non ubique obfervantur effe&tus electrici, licet aetlie- 4:jxilióri- 
ris vibratio ubique detur, ubi ipfe datur (S. 7&9), cum alias um eihberis 
nullis opus. effet experimentis, ad ea exhibenda; oportet; ut i»pedit effe- 
adínt naturalia ipforum impedimenta ($. 726. Orto). ^ Que ctus eleri- 
cum. vi zeheris refiftere debent ($. 727. 2/id.), oportet, ut vires co». 
habeant, viribus aetheris pares. | Sed pares etheri vires non ni- 
fiin ethere dantur, cum vires reliquas longitlime excedant ( $. 

488). Querendae ergo fünt in s&quilibrio virium. aetheris. 

Impedimeuta ergo naturalia effe&tuum etberis ele&iricorum funt in 

etberis €7 conflictus etberii equilibrio naturali ($. 484-). 
Quemadmodum ubi aér eft in equilibrio, ibi ventus non datur, 

nec fonus, prepter equilibrium ejus virium inter fe, & ubicun- 

que nullus eft ventus, nullus fonus, ibi neceffe eft, ut acr fit 

in equilibrio conftitutus: fic quoque ubi nullus apparet. effe&us 

etheris electricus ($. 719.), ibi pariter neceffe eft, ut zther in 

naturali equilibrio fit pofitus, fivc quiefcat, five equabili motv, 

ceu tranquilla atmofphara, feratur, 


$ 224^ 
Ubicuuque oriri debent effets eleZrici , ibi opus f , ut tol- Quomodo 
- latur alicubi imer viciza equilibrium etberii confliédus naturale. oriantur ele 
.Erenim zquilibrium etheris impedit effe&tus ele&ricos, ne ap- £rici effe- 
parere nobis poffint ($.720.). Ut igitur obfervari alicubi pof- ur? 
fint, neceffe eft, ut ibi inter vicina tollatur equilibrium confli- 
tus etherii, in quo naruraliter plerumque & fere perpetuo hae- 
. ret ($.484.). Paiefcit igitur, ubi dari debent obfervabiles ele- 
- &rici effe&us, ibi tollendum inter vicina effe naturale conflictus 
ejus equilibrium. : 
Edi in fyftemate dogmatum nos opus eft confenfu Philofophorum, 
conferri tamen hic meretur. li/ai724i cap. 6. de Electricitutis cau- 
Jin, & qui infra citabuntur, 
; $. 722. 


712 PHYSICJE PART. L. SECT. liL, CAP. IIL 


6; — 722. . 


Quomodo Quia ubi fe exferere debent electrica phenomena, ibi tur- 

£radus e0-. bandum aliquamdiu eft aquilibrium confli&us etherii naturale 

rum diverfi? ($.721.): gradui conflictus equilibrii etberis naturalis fublati ali- 
cubi re[pondebit quoque electricorum cffetuum gradus. Ubi enim 
nonnifi parum inhibetur confligentis etheris equilibrium in | 
quodam corpore cum vicinis, ibi nec nifi exiouus erit electri- 
cus effectus. Quo magis vero rollitur in eo zetheris squilibri- 
um naturale, eo major erit effectus ele&trici gradus. Ubi quam 
maxime fieri poteft, tollitur naturale etherii conflictus equili- 
brium, ibi fummus erit electricitatis gradus, modo illum in 
omni ambitu fuo fpectemus. 


Vires finite funt limitate, itaque intra limites debitos ad hos, in 
aliis ad alios gradus effe£tuum edendos apte funt. Prout alie 
funt vires aqux congelate, alie liquide in gradibus datis. Hinc 
mirum videri non debet, ele&ricas quoque vires intra fuos con- 
tineri gradus, remotislicet impedimentis. Intra hos, & fupra 
illos efe&tus illi non fequuntur. — Si globus vitreus vel fuccinum 
perparum in gelido aére fricatur, lux & reliqua a&io electrica 
non apparet. Si nimium incalefeit hoc & ille, effe£tus pariter 
impediuntur, & globus nimium calefa£tus, rumpitur diflilitque 
($.714). Liquida & elaftica quoquoverfus zqualiter nituntur, 
inde ficubi ipforum zquilibrium rollitur , tendunt, ad illud recu- 
perandum viribus ita decrefcentibus, uti quadrata diflantiarum 
crefeunt, & v.v. — Si globulus vitreus tenuis ad lampadem con- 
flatus ftatim edu&o tubulo fere capillari clauditur, perparum a£- 
ris in eo reffat, quare projectus in lapides rumpendo tonat, & 
in tenebris lucem electricam edit. 


$ 72 
Qnomodo Si cubi equilibrium etberis uatuyale tollendum eft , neceffe 


equilibrium eft, ut ejus conflittus in alio corpore plus, im alio mimus oriatur, 
quam 


, 


' DE ELÉCTRÍCITATE ET ELBCTROMETRIA. . 7I$ 
quam illi zaturchithy éff. attributum. "Sapienter enim cuique rei 
rintum agirati vecheris eft adjunctum a Deo, quantum ad perfe- 
&iones rei & finés Dei obtinendos requirebatur , & quo facto 
internus erher cum vicino externo in aquilibrio & confenfu ad 
(copum conftantem fübfiftit ($.607 6698. P. 7. T/zol. zaturaL.). 
Quándo ergo tollendum eft naturale ztheris confligentis zquili- 
brium , inter eetherem corpori infitum & cireumfufüm, effici 
quomodocunque debet, ut vel plus colluctationis illi infit, vel 
minus, quam. ad quietem ejus requiritur, aur ipfi ineffe debet. 
Si hunc, qui ineile naturaliter deber, 4e^itum confli&tum appel- 
lamus, & qui non ineffe deber, indehiths ; patefcit , ut plus 
conflictus, quam fatis eft, oriatür, requiri. ut corpori inferatur 
utcunque liquid contentionis. aetheris indebite, & ut minus 
óriatür, requiri, ur aliquid lu&e atheris debita: impediatur f. 
ut debitus eecheris in ipfo confli&tus minuatur, 

Duplici modo videtur fieri poffe, ut equilibrium stheris naturale 
tollatut, altero , fi ibi plus congregetur, ubi antea minus aderat 

& v. v. altero, fi tatum confli&tus feu intendatur. feu remittatur 

in eodem zthere manente. | Exempli loco ponamus calorem ho- 
minis. Si is externo camini, foci vel hypocaufli calore fovea- 

tur, externus calor in ip(um ingreditur, qui dnte non inerat, 
itaque accedit calor externus. — Sed fi maneat ar frigidus, ípfe 

véro curfu, labore acri, brachiorum diutino appulfu ad corporis 
latera T DOT fangvinis & corporis calorem excitat augetque, 
affri&u concitamur zther inteftinus, quem infuper frigus exter- 

num impedit. In natura quidem dod Anternz & externe coo- 
perantur, aliis tamen plus, aliis minus fepe ineft, ideoque & 

* affignandum a nobis eft. Hinc & in calore & Sikh alibi 
plus eft, & alibi minus, quando quacunque de caufa zquali- 
tas eft fublata. 

| $. 724. 

Non uece[fé eft , ut , cui plus etberis inefl , in eo etiam [it plus 
caloris vel ele&tricitatis , f«d ubi plus eff conflitus etherii ta&lilis, 
UFolfü Pbyf. fom. 1 ELO Xxx x - dh 


etheris iol. 
latur. 


an quanti- 
tar etherir 


714  . PHYSICE PART,L SECT. IL CAR Pb — ^ 


árfiti eloclvi- ibi plus cfl caloris ,.& ubi naturalis conflidus iufiti €? eireutnflui 

citate mu-.. &tboris, equilibriuin eff. fablatum , ibi oft elcéhricitas , nifi quid ob- 

zaxda.. fit... Pxius patet.per experientiam: . quia fulfur , fungus. agari- 

cus, fomes, carbo, hydrargyrum multum. theris continent, 

& nihilo fecius perfrigida efle poffunt & folent, & difficulter 

ele&tricis incenduntur fzintilis, aut nequaquam. — Quid? quod 

ipfe «ther, ubi eft puriffimus copiofillimusque, ut in fuperiori 

aut fuprema. atmofphacra,. fimul & frigidiffimus jam in fummis 

montium cacuminibus ,. & quantum conftat expers. electricitatis, 

Patet id quoque inde, quia nec calor in fe eft copia eetheris, nec 

ele&triciras.($. 578- 581. &' 686.). Pofterius qua calorem con- 
flat ex $- 581; &ex $.711.//7.^qua ele&ricitatem. ovis 

Si ubicunque nulla alia materia habetur, ibi ether interílitia replet 

($.464.), fi omnia in mundo funt plena, fi ether ipfe eft impe- 

netrabilis ($. 465. /e74.), vix apparet ratio, qua cther, nullo 

alio corpore in ejus locum fuccedente. expelli áut cjici a fua fede, 

vel alius eandem fine pravia fedis ampliatione fubire & infitom 

coartare polfit. Sed agitationem confli&tionemque ztheris. com- 

primendo & frieando excitari & augeri poffe, xque facile conci- 

pitur ac a&rem aut aquam ín ania agirari, exhauriri, rurfus in- 

trare; vibrari, &e. vel flammam incendi & extingui rurfüs. In 

aque quidem & aris exhaufli vel ejedti locum fuccedit 

fcu acr feu ther. — Sed atheri cje&to, fi vacuum verum dari ne- 

quit, quid fubílitui poffit, non liquet. — Si opinaris, alium fub- 

fütui ztherem, id aut fimul fir ac prior cjicitur in pari copia, 

& fic nihil mutabit, aut antequam fiat vacuum oriri debet, 

Quod cum in pleno locum non habeat, nil reffat, nifi ut ibi non , 

nifi peculiaris extraordinarius motus oriatur, faltem exciretur 

vis movendi, fublatis impedimentis fe exfertura, | Si dicatur, 

dum expellitur xther interior, partes corporis arclius coire, uti. 

ft im frigore; illa mutatio voluminis a quoquam eflet obfervata 

wcl poft hzc. probanda, & ele&tricitas frigüs corporis augeret, 

: .. €ujus 


DE ELECTRICITATE ET ELPCTROMETRIA. 713 


aojus contrarium: experientia: teftatur ($,6:48.), cum incalefcere 
 quadamtenus debeaütea, quz fricando .excirantur ad cle&ricos 
effe&us exercendos. ^ Hinc non' vidéo, «quomodo dici poffit, 
elaterem etheris infiti amittere equilibrium cum «latere corpo- 
rum circumpofitorum , quando eorpus fit cle&ricum. — Elater 

' enim f. vis claítica nifus eft fereftituendi in piiftinum fitum figu- 
re, e quo per compreffionem depulfum fuit ($. 226.[c4). Sed 
"quis evincet, ztherem conftare e fpiris, fpiculis, bullulis nefcio 
quibus re alia repletis, quz mutata bullularum figura, fi id fingis, 
Íphzrica, vi compreffionis, refilire in priftinam figuram con- 
tendat. Deaquz, vaporum, forfiran & acris bullulis, conce- 
cedi poffet, hujusmodi, elafficitas, qus intus aquam & ztherem 

. comple&atur, ejus ope diftineatur, & figuram undecunque mu- 
tatam reflirmat, ,, Sed quia fingenda non funt, que dari evinci 
nequit, nihil ethere fubtilius novi, itaque elaterem  ztheris 
* aliter concipio fineulla figura aut figure mutatione, pro nifu , natu- 
ralem in uxiverfo fitum ítatumve recuperandi, fi inclufus aliis 
corporibus cum illis & per illa ab.eo dimovetur. In ele&ricita- 
te autem tantum conflictus interni vicinique externi extraordina- 
ria & violenta mutatio contingit, & nifus ad naturalem cequabi- 
lemque conflitum recuperandum fe manifeflat, 7 


$ 72 j 
Si conflictus setheris in quodam corpore major eft, quam Ove clii- 
in altero aut. cunctis ipfum ambientibus, ejus e/eZricitas vocatur citas ftt pof- 
pofitiva; fi minor eft, nec fieri par illi poteft, zegaziva. Harumtiva, que 
altera alteri eft oppofita, ut fe mutuo pellant. Poffer illa 27uz- uegativa? 
dau: xatione zauilibrii, hec def£ezezs clarius vocari. Clar. .Ex- 
leri Filio negativa dicitur, quando corpori non ineft ( diminuta 
eft) quantitas aetheris debiti; pofitiva autem , quando plus quam 
debiti eetheris quantitas in ipfo datur. llla igitur rarefactionem, 
haec condenfationem ztheris ejusque elateris (reffort) involvit 
ex ipfius fententia. Poffet electricitas, quee fe mutuo depellit & 
XXxXX 2 diftinet 


716 PHYSIC/E PART. I. SECT. IIi. CAP. III. 


diftinet , adczrfz dici, dum pari gaudet gradu ; coztraria autem, 
dum difpari gaudet captus gradu, ideoque & tunc utraque quan- 
tum ejus capere valet, habet. 


Legitur Euleriana explicatio negative & pofitive eleCtricitatis p.24. 
Tom. XXIV. du Nouvellifte «con. €? liter. 4.178. Le corps ne 
peut devenir ele&rique, que de deux facons r) lore qu'un corps 
n'a pas fa charge naturelle d' Ether, 2)lors qu'il a plus que fa 
charge naturelle. Dans le premier cas Y eGtricité eft negative, 
& pofitive dans lefécond. Quid in ea explicatione difficile fit 
intelle&u, patet e notatis ad $. 724. nifi per elaterem conflictus 
vibrationum naruralis indicetur. — Paulo poft dicitur: Un corps 
devient pofitivement ele&rique, lorsque l'elafticité de fon &her * 
eft plus grande, qu'elle nel'eft dans l'etat naturel, & negative- 
ment ele&rique ,. lorsque cette elafticité eft moindre, que la natu- 
rell. — Vim elafticam ztheris efle femper eandem & immurtabi- 
lem, e natura virium materie liquet. —Effe£tus autem illius im- 
pedit fpeciem prebere poffent diminutionis ejus, & expediri ef- 
fe&tus fpeciem incrementi elafticiratis ultra naturalem ejus indo- 
lem. Sed ifta proprie non dicerentur, & cur non proprie in 
dogmatibus phyficis loquamur , dum fri poteft? A&ionem 
stheris vero, inprimis confli&ionem inter fe, aliis corporibus 
poffe plus impediri, alis minus, aut & promoveri; proprie di- 
ci de vi materiali, quamquam reliquis majori, ob impenetrabili- 
tem & pororum ac materie diverfitatem, nihil vetat. : 


$. 726. 


Quomodo iu Usum idemque eorpus 180do negative , tnodo pofttive ele&ri- 
codem cor- cum effé, &g moumuuquam frmul im. diverfis partibus tale fieri ac cen- 
pore utraque firi poteff. — "Tubus vitreus politus Cel. Caztozi, & alter impoli- 
concurrat ? tus velrudis, fi affricantur eodem panno laneo (flanel), nan- 
cifcuntur oppofitam refinae ele&ricitatem , qua alrer alterum re- 
pellit feu fugit, debet ergo altera effe pofitiva, altera negativa, 


($:7252; 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 717 


($725), & que unus allicit, ea alter arcet abigitque propter 
diverfam füperficierum elafticitatem. . Si Serico oleum complexo 
teruntur, rurfus poliuntur reddunturque genio priori. Item fi 
ejusdem tubi altera facies polita eít, altera, fcabra & rudis facta, 
tubus eódem panno affrictus altera. parte attrahet eadem; qua 
altera repellit. Sic & eadem vi pertice merallice alterum extre- 
mum poteít debilitatum habere confliétum vibrationum aetheris, 
dum is fortior eft in altero extremo, uti quando in tenebris al- 
terum vivacem lucem exhibet, alterum exiguam aut vix ullam 
($.7210). "Turmalino, quem dicunt ; lapidi, five Tephrit ci- 
neres allicienti , utramque fimul ineffe ferunt. 


De una exferentefe pofitiva & negativa electricitate Euleriana explicatio 
heceft. Ily ades pores, que l' éher ne traverfe qu' avec beaucoup 
de difhculi&. — Il peut donc arriver, qu une grande portion de ce 
fluide s'accumule d'un coté, fans pouvoir fz communiquer à 
lautre, qui n'en a pas móme fa portion naturelle. — Lorsque 
l'é&her eft dans une violente agitation, il franchir des paffages, 
qui lui font fermez losqu'il eft tranquille. On peut à I aide de 
la machine le chaffer dans l' extremité la plus eloignée d'une bar- 
re de metal, ou il s' accumulera en grande quaniüité.. Si l on 
arréte fübitement la machine, il ne fauroit retourner aufíi vite, 
quil eft venu, ni fe repandre par toute la longueur de la barre. 
Par là une des extremitez peut. demeurer pendant quelque temps 
pofii tivemenr éle&rique, tandis que I extremiié opof&e le fera ne- 
gativement, 

$. 727. 

Quoniam ether & in confli&tu fuo undecunque: violen- Ue fit. iis 
ter murato, feu aucto feu minuto, nititur reverti ad naturale pugsa cle. 
equilibrium ($ 605), fi zs aut per güs in altera ve aut parte eff v.c. éfricitatir ? 
affrictu, aut communicata electricitate au&us , 6? zmajor idco , quam 
àn altera , nitetur utique redire ad [Latum equilibri Zü natn alis, ideo- 
que res tertia majori confliétu imbuta, appelletur ab ea parte, 

XXXX $ | que 


, 


Regula ele- 
élricitatit 
Kuleriana. 


418 PHMYSTCE PART, f. SECT. 111. CAP. Itf, 


quie minus eft electrica, & repelletur ab ea, quae equali gauder 


vi electrica, idque eo longius quo fortior erit utraque electrici- 
tas, feu quousque fe fphara a&divitatis ejus extendere poteft 
per naturam eorum, quz inter utrumque interfünt feu interce- 
dunt ($. 710. fe7.). " Sufficit nempe teftibus experimentis ad ele- 
&ricitatem füblatum inter vicina (extra ordinem) alicubi conflictus 
aequilibrium. (S. 721). 


Euleriana explicatio p. 26. Lc. hoec eft: Si A & B font tout deux po- 
firivement ele&triques, mais que I ele&ricité de'l'un, quoique 
pofitive foit forr foible eu comparaifon de IY Eleicité de l'au- 
tre, l'un fera pouflé vers l'autre & ces deux corps fembleront 
s attirer. 1l cn eft. autrement, fi ces deux ele£tricitez font à 
peu prés égales. — Alors le mouvement de I &lter, que les deux 
corps dechargent dans le milieu avec d'égales forces, fera ralen- 

, l'éher fera denc plus claftique, & preffant l'un. & l'autre 
eorps fur les faces, qu'ils fe prefentent, illes repouffera l'un 
& Yautre. Le méme cas arrivera, lorsque les deux corps feronz 
tout deux negativement. electriques, 


$. 7328. 4 


Explanando electriciratis pofitivee & negativa diícrimini 


Eulerus hànc adhibuit regulam, 4er; per nicitatem elft invatione - 


inver[a ejus elaflicitatis; aque quo rapidius is movetur, eo ejus 
elafticitatem effe minorem; & eo majorem, quo matus eft re- 
mifhor. Quam füperftruit düplici effato, 1) elafticitatem zethe- 
ris effe denfitati ejus congruentem, 2) poros corporum confi- 
derari poffe ut tubulos, partim ampliores partim flrictiores, in 
quibus zther liberius aut impeditius agitetur; & confirmat ex- 
perimento arcus elaftici ,. qui dum elafticam vim fuam impendit 
excutiende & projiciende faeitte, eam feu omnem feu ex par- 
te amittit, & quo validius eam movet, co plus diminuitur ejus 
elater. 


Propter 


NER, Arm ww 


DE ELECTRICITATE ET ELÉCTROMETRIA. — 716 


Propter fummam etheris fubilitatem difficile eaptu eft, qui pori 
ipli difficiliorem permeatuonem concedant, nili forte concipitur 


alis materüs inclufus f unitus. | Addamus tamen applicatio- 
nem hujus regule. —Prodit fe cle&tricitas affrictu corporum di- 
veríe nature. ^ Oportet igitur ur pori alterutrius facilius com- 
primi poflint, illique ejiciant etherem. inhzrentem, & ut poft 


" fridionem pori fe reftituant, recipiantque novam ztheris copi- 


amloco expulüi. Ejus ergo corporis cle&ricitatem fore pofiti- 


^am ftatuit, cujus pori facilius comprimantuz , alterius vero ne- 


ganüvam, —Frankliaur affricto tubo vitri polito tribuit pofitivam, 
rudi vero negativam. Sed Eulero contrarium arridet, quia cz- 


tTeroqui pannus-deberet abundare electricitate plus quam tubi, 


quod experientue repugnat. Unde negat ex pororum figura & 


; comprellione apparente hoc dijudicari pofle, fed fi unico cafu pate- 


ret alterutra electricitas, inde de omnibus cateris judicium for- 
mari polle. Rimari talem cafum ftuduit & obfervavit, falfur li- 
quzfattum infufumque in vitrum politum gaudere cle&tricitate 
contraria vitro fri£to. Concludit inde, poros fulfuris refrigerati 
conílrinxif[e frigus, ut ether ibi fit condenfatus, & au&us ejus 
clarer, hinc fulfuris ele&ricitatem ftatuit efle pofitivam, virri 
polii negativam. Quod fpeciem quandam haberet, nifi vitrum 
multo forzius fervefactum. itidem effer S TERT Si globus 
piceus aut cere malleo pereuffüs applanatur, attrahit fufpenfa 
in vicinia auri foliola, que ele&ricitas Franklitio videtur effe re- 
finofa & negativa; Eulero pofitiva, ob poros magis conftriCtos. 
"Fandem baroitetrum affert phofphorunm edens, cujus tubus re- 
curvus parallelus amplior eft piftillo inftru£tus, cujus ope & in 
ipfo quiefcente furfum  protrudi, & defcendere rurfus poteft. 
Si circa barometrum fila appenduntur linea aut. metallica, illa ad- 
ducentur, & adepta pari ele&ricitate abigentur. X Adducuntur 
autem ad baromerrum in defcenfu hydrargyri, ubi ather vitri 
loca a mercürio rché£fa implere, itaque vitrum negativa ele&tri- 
citate laborare ipfi videtur, Quando autem adfcendens hydrar- 
gyrom 


Quid bahen- 


120 


PHYSICA PART. L SECT. IIl. CAFE. III. 


gyrum replet tubum, ztherem dicitur repellere in poros vitri, 
ut illo eo abundet, & tum fila a vitro abiguntur. Unde quia 
fila & funiculos negativa imbui ele&tricitate in defcenfu ftatuit, 
vitream effe negativam arbitratur, ideoque refinofam pofitivam. 
Non caret fpecie quadam argumentum. — Sed illa evanefcere vi- 
detur, dum confideramus, stherem a vitro transmitti, ur & in- 
tus in tubo vitreo lux fit, & ignis effe&tus ibi edantur ($. 689.); 
porro in tenui vitro tantum ctheris non latere poffe, ut ampli- 
us longiusque tubi vacuum luce repleat, & vitrufn imbuat ele- 
Grieirate; denique folo affri&u lucem elcétricitaremque nafci , fi 
vel nihil mercurii fit in tubo, uti patet ex. Waitzii [pecimine de 
caufis elecfricitatir $: 45. 56 — $9. & experientia propria.  Plu- 
res partes inflammabiles dari in fuccino, fulfure, pice, cera, 
refinis & fimilibus, inter omnes conítaz, fed effectus electrici 
omnes in his funt debiliores, quàm in corporibus vitrez naturz. 


Nonne ideo & corum vis electrica minor effe debet? Quo ipfo 


non negatur, corpora refinofa affridtu quoque majori gaudere 
ztheris confligentis vi, quam fi manfiffent in ftatu naturali; fed 
comparate cum vitree ele&lricitatis effe&tibus major ea dici 


nequit. 


0$ 79. 
Que olfirvata eft differentia. eledlricitatis pofitivee £9 negati- 


(um fit de. ve, ob zaturam) corporum differentem , gradu. potius, quam ve 
elecricitatis ipfa differre cenfcatur. — Exenim cum in eodem corpore modo 
eppofita acHi- abundantia conflictus, modo defectus caufà fit phaenomenorum 

electricorum ($. 721. /é44.), & vel eodem tempore diverfi par- 
tes ejusdem id corpus repellant, quod alia accerfunt (S. 727): 
re ipfa differre non poffunt, fed ut aliae vires & murationes ei- 
dem infite alio tantum alioque, h.e. modo quali, modo ina. 
quali, ideoque f. majori f. minore gaudebunt, 


one ? 


Sic dicitur de Eulero L.c. p. 253. qu'il attribuoit la difference de l' Ele- 


Gricité pofitive & negative à differente fltructure des pores, & 
^ croyoit, 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 7?1 


eroyoit, qu'elle pouvoit revenir à la diftinCtion entre l'c&ricicé 
vitrée & refineufe, . Mais on a obferv&, que le móme corps peut 
devenir tantot pofitivefnent, tantor negativement electrique, & dans 
certains cas tous les deux à la fois, comme cette proprie:é eft a£- 
fe&kée à une pierre nommée "Tourmalin: Ces phenomenes de- 
-^ mandent une legere correction dans fa theorie, &il n' y a qu'à 
^. rendre la propofition plus generale: '"T'out corps devient electri- 
|o2-que lorsque le reffort de I éther, dont il eft empreigné, de quel- 
.. que; maniere, que cela puiffe arriver, ceífe d'étre en équilibre 
avec le reffort de l' éther contenu dans les pores, dont il eít envi- 
.ronné, Vid. sor. $.727. Cum vero plus & minus non varient 
- rem, fed rantum quantitatem feu molis, feu graduum in qualita- 
- tibus; & de re ipfa, mtheris quantitate mutanda dubia occur- 
. rant, de gradibus in vibrationum confli&u nulla, hac praferen- 
da fententia videtur, ob analogiam quoque cum fono, in cujus 
varietate, non aér augendus eft vel minuendus, fed numerus 
tantu. rationum. Si fumimus quoque arcum tenfum fagit- 
tarii, per ten(ionem & relaxationem elateris ejus non. mutatur 
partium numerus, fed tantum fitus zquilibrium naturale. 


Contra Franklimi fententiam , ampulle, intus aquam continentis 
.— —.  wiele&rica imbutam, interiorem fuperficiem pofitiva, exterio- 
rem negativa tanrum gaudere, nec alterutram permeare vitrum 
re&ta & fic ad. zquilibrium redire poffe, argumenta protulit Cel. 
Nolletus in libro edito: Lertres fur. D Ectricité, Lett. 5. quea 
quoquam refutata effe ignoro, nec video quomodo refutari pof- 
fint. Liceat inde tantum hoc proferre experimentum, quod 
citatur p.122. ex Epift 4- p. $0... Si ampulla circiter 5 pollicum in 
: diametro, e tenui vitro conítans, & tubo tali inftru&a, ut appli- 
|. «ari ad antliam pneumaticam poffit, quo omnis aér iddé exhau- 
ratur, & quando exhauítus eft, hermetice tubus claudi poflit, 
ne quidquam aéris reverti eo poffit. — Cujus ampulle tubus, fi 
tubo merallico. indetur , electrica vi imbuendo , fi fat valida 


(Folfii Pbyf Tom.1.) Yyy y eft 


722- PHYSICIE PART. rJsRcT. Ig T INED Cs 


eft elcCirieitas aimpulle , ditio digito ether inde-im am- 
pullam ingredietur, :ut ingreffus lücidi ztheris. in. obícero loco 
bmi os atur; & fi e tubo: ;metallico fcintilla eliciatàr , ele-- 
&rico fulgure fubito tota 'ampulla repleatur. »Addo-alerum — — 
-.— experimentum,  pormeare elethricitatem virum decens p.74. feq. — — 
Videlicet fub campana vitrea faltem. pedem. alta, fuperne : fic aper- 
t2, utilli includi poffit ampulla vinea tubo furíüm a 
firélla; Hac ope ma(liches orificio: campanz ita: undique ae 
tinatur, ut venter ejus parum ab orificio diflet, & ar ibi nul- 
lus exire aur intrare poflit... Quo fa&o exhauritur-a&r ex cum- 
pana, claufoque poftea epiítomio, infunditur in ampullam aqua 
& in loco obfcaro communicatur. aque ele&tricitas. ^ Quando illa 
tante e(t, quanta fieri poteft, in campana vacuefa£ta , innumerz 
apparebunr quafi flammule, ex glutine & vitro amipulle defcen- 
dentes rapide & hinc indeque.vagantes, nonnulle 
zallico orbe evolan: farfum, cui campana infiftit..E ventre am- 
pu lle profilientes a vitro transmittuntur, haud ab eo quafi E 
in foco congrediuntur, atque tum velut in phalange deorfum fe -— 
"runtur non fine.vifibili debiliratione. — Si ceffamte mor vim ele- 
£tricam impertiente, dicitis premitur filum merallicuii, propa- 
gans ele&tricitatem in aquam, illud velur penitus lucidum appa- — | 
& extus emittit exiguos lucis radios divergentes, mox ex- — - 
,'tinsuendos. Iteratum hoe phienomenum  debilius confpicietur; 
fed fi campana; aut antlia pneumatica, quando ab ea non eft fe- 
paratus orbis metallicus, forte attingitur a quoquam, is vehe- 
zmenti afficietur ele&trica peréuffione. — Caeterum. vim elé&tricam 
a vitro transmitti, patet, fi quoque fufpenditur acicula in càm 
na vitrea a?re vel plena vel vacua, & extus illi sdmovcnur tubus 


— e—ÓS 


-vel digitus ele&ricus. ef 21M y 2 ! ^t hi 
ic daft 
$ qies 
Quid de vi- Difpar quidem eft ele&hrieitatis refinofr & vitres ratio, eo 


1rea €? refi- quod utraque in ejusdem natura corpore fimul non datur, néc 
nafa ? eosdem, 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 725 


eosdem, fed multo debiliores edit effets prior, quam pofteri- 
- er inprimis ratione lucis & incendii ($. 700.). Revéra tamen, 
nec bic nifi graduum diverfitar occurrit ($. 729.) , fed que cozffan- 
tem jn eflentia & natura corporum rationem haber.  Difficultas 
enim refinofà ele&ricitàte paria przftandi ac vitréa, füperari 
adliuc nullo. modo. potuit; ideoque immutabilem in ejusmodi 
corporum indole rationem habere intelligitur. Sed quia fimiles 
fint ees, fimilique modo excitantur ($.cit.) , Gab aetheris 
- . vibrationum "zquilibrio faüblato pendent (8.721), tanquam ab 
eadem caufa & vi profe&ti ; tantum gradibus, alibi impeditioribus, 
alibi expeditioribus, differre acnofcuntur. —Faciunt ad haec illu- 
Pici eel. Prof. Toskii rra i ! we 


E ^. 1746. TTübus elechriens vitreus E olx auri in diftantia 

i 4 pollicum. aliquatenus ciere ak in 21^ vicinia ad fe rapere & 
T. idein ftatim. rgpellere vifus e(t. Si repulüis digitus offerebatur 
5» wel metallum ,:&e. orbata fua vi illico ad tubum fedire cona- 
5 bantur. : Amoro-fepente longius tubo & digito, reciticbant. 
. Sed. appropinquante denuo tulo ciebantur jam cum. 35 6* ab iis 
-."abeffer & advolabant cumr tantum r8 vel r5 pollices aberat. 
. ^:Sed oblato füccino frio, aut fignatoria lacca, fugerunt haec 
- - eorpora non fecus, acfi ab ipfis fiam vim dagéicin accepiffent. 
- dem Terkius obifecieun communicatam cleclricitatem feu a vi- 
treo feu a refinofo corpore pari fere duratione gaudere. Perdi- 

ta nempe in utroque genere fuit cit hora-elepfa. | Fri&tum 
vitrum in iisdem conditionibus femihorio fuam perdidit vim, 
lacca autem ad 2. 5. immo 26 horas ejus nonnihil retinvit, Vid. 
Tom. II. Experim. Societ. Ged. p. 456. feq. — Habentur his geml- 

le. p. 374- fé44. forte ejusdem autoris. 


ii Xx $ 7r 
| Corpor refidoíà dura multum aetheris in poris fuis confisi. Rafinofa in. 


aua tenere ex eo conílat, quia flamma & igni pabulum pra- doles quafi — 
Yyyy P ' bent, elefrica. 


ice 


724 PHYSICE PART. I. SÉCT. 111. CAP. 111. 


bent, eoque ipfo confumuntur ac deffruüntur. . Vitrea aütem 
multo majori vi ignis refiftunt, liquefcunt quidem, diffipantur 
in minutas particulas velut vapores ,. calces ,, vitra, néc plerum- 
que deftruuntur,. fed vel manent quod fuerunt, vel parum mu- 
rantur, ut reftitui in priftinam forman pollint. Quoniam ex- 
perimenta $. 699. 705. docent, hominem jam electricum nullas 
edere fcincillas , fi alium hominem eque electricum vel metallum. 
electrica vi imbutum tantum non contingit: 76 (mofr corpora, 
qua in hujusmodi cafibus pariter nom fintillas edunt, (ed ran- 
tum ut lromo diluculunt, Azud abr ve ffatuaztur. effe E quodam | 
velut elecfricitatis gradu, [altemm conditione uc indole ejusmodi imter- — 
za , qué quafi eletfrica f. equiparari ele&hvicitati cuidain poft. Ni- — 
trea autem corpora in rali ftatu. ordinarie non fünt,. fed indigent 
excitatione, attritu, affrictuve, ut eo imbuantur- 


Plura dc Elc&tricitate vido, in confpe£tunr proditura, ff fr accura- 
tori photomerria & pyromeirig examinarentür corpora; que -. 
diverfa phenomena electrica fiftunt- — Quoniam enim lucis, & | 
ignis effe&kus cum: clectricis effectibus fepe numero fakem imte- —— 
ucbiis conjun&i deprehenduntur: anfa inde fuppeditaretur, inti- — | 
miores rerum receffus, & habitudines ad. «theris vibratiopes or- 
dinarias detegendi. Neque chemica fubfidia afpernanda effent, 
quatenus ad inflammobilcs corporum: partes meriendas faciant. 
Preterea ire vacuis ab acre vitris ope tenebrarum vitrea & refino- 


fa ulterius effent exlurienda.. 


$. 732. | 

Probabiliorem efficinnt refínoforutr corporutm ele&tricita-- 
"matioulte- enr infitam experimenta $.695. — Unde innotuit, retizéri eanr 
rior. vim in Tpfis per a menfes (quidni & longius?) modo aéri humido: 
non pareant. — Refüfciratur- perdita velut eorum vis modico ca- 

lore. Quod in pluribus rentandumr effet; ur liquerer, omni- 

busne commune hoc fir, uti conjedamus. Facile colle&tu eft, 
& 


d 


Ejus. conftr- 


DE ELECTRICITATE ET FLECTROMETET A. 72y 


& cum perdita feu ob frigus, feu ob humores videtur, remo- 
tis his obílzculis eam'effe comparituram. .,Forían igitur hzc 
corpora inter per fé eletrica primary jure fuo tenzut , quia & affrictu 
pàrum ultra quod. ipfis infirum eft contequuntur, nifi impedi- 
mentorum. remotio hoc in cenfu habenda. - 


"it PrEIET : ; - : 
NErsie T p n umen cu 
— Mimus diu durave. eleétricitatem tuloruni , baculorumr,, gho- Cur elettri- 
Forum , poculorum: ceterorumque vafórum | oitréórum ,.— murrbi- corum vítre- 
morum Cc. ufus im experünentis eviucit. Horum igitur per fe erurr vir 
dicta ele&ricis ($.679.), parum valere & cradu minori infira parw»s dn- 
effe deber, neque enim ip(a nifi lucem in tenebris apparentem, ret 7 
& exiguas admoto digito & promoto fécundum éjus ousritadi: 
nem fcintillulas exhibet, perparum. ftreperas, vix egre facien- 
tes.  laterdum: fubfiílir eorum: electricirs in folo: diluculo; 
& appulfu repulfüque filorarn &ramentorunr, citra fcintillas, uti 
m phofphoro mercuriali barometrorunr, thermometrorum &c- 


$ 734 
Kcdire igitur per f£. ele&ricoruraz corporum natura eo videtur, Item im ge- 

nt inita bis corporibus fit, gradu diverfa, vis electrica (S. 729.) , nere per fe 
of majorem etberiy intefiimi conflictum ($. 727.), vel (1 mevis faci- eleffricorum 
lias, major cereris, eam exferendi, quamquam: ideo & haud &7 rejimofo- 
mmo major excimtdone vel obftaculorumr amotione ordinaria rupz. 

"fieri poffit. — Hinc tanr difficilis eff pulveris. pyrii inflammatio, 
quze fcintillis filicis chalybisque faciliime excitatur. Evehi enin 
hactenus in tantum gradum nondum potuit, ut pro lubitu citra 
periculum duntaxat particula vel lapidea vel metallica ignita red- A 
deretur, quemadmrodum fit ir collifione dicta fcintillas pariente. 
Qua alia ratione id effectum fit, poftea exponetur. 


$- .735- 


, Metalla, aliaque nom ele&rica corpora per fe, utcunque Nor eledtri: 
commota & uactata, electrica non evadunt ($.697.) . at facile ope corum inde- 


.Yyyy 3 aligrum Jer. 


72 ^ PHYSTCE PART.Y,SECT. tli. CAP) ESO 


ahiorüm. el&&iricorutn ele&tricitate ibuuntur ; ut ond 
& potant: 2' Fa igitur zor elétricorun indoles apparet per'experi: 
menta? "ut feblato Br ipfis: confisus tethevei iW os cus 
yim guis retineant" pev auturam Juam,, propagentque dlieg per, 
omnes partes fuas ($. 692: &: vicina quousque nil. (6 
696). Hucnempe facit in me pororum brevitas & angu- 
^ ftia, fimi! itudinem ] babens € eum ac xeleratione « con a uw in 
« ,, dehiori disp fad. refradas,. item ld rariori me e ocn 
voi sens CUT js. rerard arione (& Iu Je 9. Utroque - gempe.m m 
* E riupestra dee tolli porei. . In aere & ob miiuem 
,,& ob getheris inherenjis copiam infira: ,perpetio datur &rici- 
tas (& E ij avem Mo modis CINES (. 712), au; aus 
gondagug,... | per "s altus d 
olu2ulib ol: a. ni coru» 735. rd rinbdsnd 953 
Ratio effica-. ^ SCR bits irs ratio. Eiilesis cur. ele&kricztas zm 
citatir cle- ps uut angulis: Jurgentibusque ; collicalis. ague potifamum fo- exe 
rice in cu- frat. — Nempe pori corporis, unde feu egreditur ether ($. - 
Jpicilur&'z, 128.) fcu conflictum fuum foras prodit (S. 124). fant in faper- 
 ficie ejus. Quo ioitur major eff füpérficies iequalis r $e, eo 
' plus fe ibi 'snanifellire poteft. Cum culfpides gaudeant majori 
fuperficie ratione maífe Bets! quae &c. liguet, cur ibi po- 
tiffimum vis ele&rica fe mánifeftét.- ' Sic Deéficuliers ex 
cur electricus. tübus ad. füncm admorus non dliciar inrillami 
urentem. UADIT 
Ad | mill 
i» 237- 
Quid fnt ef- Bifvuia. idm Jca dicuntur confpicui illi motus dulitek & 
fiuoía cle- — ina arii. & connexorum a corporibus electricis oriundi. .  Jireae - 
(rica ? fpidibus v.g. metallorum .jam eledtricorum i in libero aére egredi * 
cernuntur, ^ quafi coni & penicilli : lucidi, in. tenebris manifefti 
. oculis nudis ($. 703), qui '&'incitándo flatum quendam in aére 
excirant, & concitatis particulis odoriferis odorem fpargunt, - 
admotis "náribus fe infirimantem iig € $715), qui fineatheris : 
& 


Sie 


DE ELECTRICLTATE LT BLECTROMETRIA. 5527 


s & una acris: odorisque vicini ánfolita:coficitatióne: fieri nón poflc, 


«sper fei patet... A etui Epift... Electvy p. ong. feqq: eflluentia: vocat, 
- Whecs. «, Nie » que fimul e poneledisicacwegiuna 


ont: te Videtur erher. safic T6. ex : cufpide yero tanquam radii e 
q liffundi, .vel ex ifto corpore egredi, & quafi exhauriri, vel- 
: rope. antis pneumatice e e quodam , loco exhauritur. Hinc . 
eriana. Differtatione . A. 175. 6. Petrópolitano pramio deco- 
edita hoc Tit. Recherche. de la caufe phy[fque .de T Elc- 
| wHricité, hac "fundamenti loco ponuntur: Un corps devient ele- 
' ; &rique autant de fois, que r Ether, eft expnlíé dc fes pores ,, cn 
| «tont oen, partie; - ;Qu bien, toute, elefhricilé coufifte dans la pri- 
... .— vation ou dans la diminution de la quantité d' Ether, dont les 
d ' corps font chàrgez dahs leur ratz:naturel. /» Un; corps: demeure 
^ ele&rique jusqu' à ce que fa. perte d' Ether foit compeníée par 
" - Y éther circonvoifin, & que I équilibre foit rerabli. «Les corps 
7. mon eleétriques font ceux; ou. cet:equilibre n^ e(t point troublé. 
5 3Nihibin-his mutandum videretur, modo, :qüemadmedum in 
- " &&fis |rernoti locuny iprómré tether fuceedit,: ia quóque extra du- 
- bium: forst; quid fit "derurque iethere/ ipfo fobrilius; | eoque re- 
7507 moto páriter in ejus loeum illico fuccedar: De ate interiori ex- 
"o gerioriqüe aliisque pareulis fe exferentibus ita féncdize eogimur, |, 
(0 Up Cquatenus- elc&trieirat admifcentus. *" Si^ vero iil bojusmodi fluidi 
78. rháberirin Harüra renim offendi poteft; cajus 'queque! vis major 
4) wietherea efle deberet; noftrüm nón e(F fingere) quac dari igno- 
" ''gambs; in $rariam. yy pothefeos nonnüllórasi; quidquid mate- 
ata n tie exiftit; ád efle compofitum & divifibilein T RT Cor- 
ponim y Ow proprias copiofasque, expulfo!ethere ita exire, acfi 
m is paneus acr vefice inclufus,  remoto-atré externo, Leam €x paudit, 
x GUT admiffo rurfus aee; vefica iterüm coit éom primitesqhe undi- 
amet por |que, üt azris-interioris volumen cüm ies éeilibrium re- 
verse, nullo veritatis infigni comprobatum vidi. Fiperimento 
NE m fieret, semprobari deberer, Y. 6 hydroftatico aut a&toftarico. 
Sed 


7 
4 v 
&.€ ^! 


Effuvia ele- 
&rica in va- corporis ele&rici cufpide profe&tum in aére, /éd ibi potius con- 
vergere & confiringi videntur , tanquam flamma lampadis aut 
candele , tubulo in arctius orificium exeunte, ope aéris citatius - 


cuo. 


728 


- 


PHYSICJE PART. I. SECT. IIL' CÁP. IIL 


Scd querendum cft, poffintne hec alirer- explicari, quamdiu 
experimenta , iuibaé niti poflomus, i in fbi. Bptins -ele- 
mento, non inem in o su cab. : bi arme dua 

cuta 


Effluvia eleflrica aire venoto mor » RÀ in conum, a 


inde 'expulfi, inflata ad alium. tubulum Vitéeuri liquefaciendum, 


ut colliquefcat ruptus, vel difflatur in globulum, &c. Quod 
non folum de efflnentibus fed & de affluentibus valet ($.757.). 


Debentur hec experimenta Celeb. Vo//eto, legunturque in ejus 


Recherches für leg. caufes particulieves. des phenomenes ele&hiiques p. 


247. &c. & Lettres für I Eletfricité p.189. feg. E poftremo li- 
bro hec tantum afferemus verba: La divergence des rayons 
ele&riques célle , quend les jets .du feu ele&rique paífent 
dans le vuide; d'ou j'ai crü devoir conclure, que cet épar- 

illement des aigrettes lumineufes étoit caufé principalement 
par la refiftance de l'air, qui eftun milieu dificile pour la ma- 
tiere électrique. Vezitablemtenz; quand le condu&eur abou- 
tit dans le vuide les rayons, au lieu d'etre divergens, fe 
raffemblent & referrent de maniere, qu'on diroit voir la flam. 
me d'une lampe dirigée par le vent d'un chalumeau. Quia 
ibi difputat contra repulfionem, addit: Ce n' eft pointlà ce, 
qu' on devroit attendre de la repulfion reciproque & natu- 
relle des parties. Cette pretendué qualité auroit des effets 
plus. grands dans le vuide, que.dans le plein; elle. 3 y feroit 
moins génée par les preílions externes. Etiam extus admoro 
ad ampnullam vacuam ele&ricam digito, congregari. potius 
duo efiluvia ele&trica, confpiciuntur agnam divaricari, Epiff. 


4. Fig. 3. 
S 739. 


" 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. X 729 


0$ 739 
Dum effluvia eletirica in. vacuo convergunt in cufpidem Quomodo 

($. 738-), mon referunt nifi motum infolitum , in cctheris equilibrio fist concipi- 
aliquousque progredientem, /67 dedalitatum iz exterzo fubinde, €? enda ? 
coruntem propterea ?nagis magisque, taudemque vitlum € extin- 
&um. Uti flamma in aére undique eque compreffa coarctatur 
maturslirer furfum & in quadam cufpide evanefcit, & fi calor 
longius promovetur; veluti flamma tubulo encaufle a naturali 
fua dire&ione aliorfum fÍimiliter dirigitur: ira extraordinarius 
setheris motus, conflidus ejus equilibrium tollens, proferre 
- fuum motum ad exteriorem stherem & eidem unita folo im-^ 

pulíu externi poteft, quousque ejus prevalere conflictus in ex- 
teriori inzquali poteft, ut non opus fit egreffu & effluxu zethe- 

-ris interni, per expulfionem ejus oriundo, fed tantum impulfu . 
ad illum pertingente, five e corpore electrico five non electrico 
($.7379- : 

Projicitur e manu lapis manus impulfu, ut non opus fit vi e manu 
eflluente in lapidem, & cum lapide aliorfum translata: & fonus 
impulíu campanz in acrem fa&to longe lateque diffunditur, citra 
fonum e campana egreffum effufumque. — Sufficit ut i&tu motus 
obortus continuari per externa tamdiu poffit, donec fuperetur. 

Dum ether aérem fimul agitat ejusque vapores, oritur ejus com- . 
motio, flatum vento in .minutiis referens, & odoratus cflluvia 
vaporum feníibilia faciens. ($.737.). 


$-— 740. 
-Eletiricitas quando dividitur in priitivam & derivativam; Que fit. cle- 
illa dicitur effe eorum corporum, in quibus vis etheris ele&tri- &ricitar pri- 
-.&a acceffu non electrici haud ceffat, vel in quibus fupereft etiam muiriva €? 

poft acceffum non electrici;. qug propterea adhibentur ad füfte- Zerizariva? 
macula corporum aperte electricorum impediuntque, ne fubito 
viribus ele&ricis priventur. —Cujusmodi funt vitrum, fericum, 
(Voli Phyf. Tom. 1.) Zzzz. refinofa 


730 PHYSICE PART. I. SECT. III. CAP. III. 


refinofi &aér purus. Hec autem. eorum, quee /f efe&rico adbi- 
bentur , illud confeftim exuunt fua vi ele&rica ;: uti animalia, aqua, 
& meralla. | 


Laudata Differtatio Euleriama ita fcifcit: On diftingue entre T ele- 
&ricité primitive & derivative. — A la premiere claffe il faut rap- 
porter ces corps, dont l éher trouve moins de facilité à fortir, 
& qui par là peuvent fervir de foutien aux corps ele&trifez, fans 
les depouiller foudainement de leur forces. - - - A la feconde 
appartiennent tous les corps, dont l'approche detruit I ele&tri- 
cité tout d'un coup, cxt. 


$ 74r 
Differatne Aliis verbis ita appellatur ele&tricias, qua per fe excitari 
ab ea, que in corporibus poteft, tra&tando nempe corpora vitrez & refi- 
per fe, aut nofz naturz attritu, affridtu, concuffu cum aliis, aut calefactu; 
per «lia in-. & quee non nifi per alia aliis communicari poteft ($.697.). Un- 
e. de jam patet, quid de ea diftinctione habendum fit ($. 730 — 
735): 

Equidem video aliam ejus quoque explicationem , quam fubjun- 
go: Cette diftin&ion n' etant fondée, que fur la flru&ure des 
pores, il ne faut pas tre furpris, files corps, qui different 
le plus à d'autres égards, & méme pris de differens regnes, 
font compris fousla méme claffe, quant àl'ele&ricité. - Ce- 
pendant ces deux claffes ne different, qu'en degréz, Ce font 
deux efpeces extrémes, entre les quelles il n'eft pas à douter, 
qu' il n' y ait une infinité d'efpeces moyennes, plus ou mo- 
ins voifines de l'une ou. de l'autre, & méme des efpeces 
équivoques, Nondum probatum video , quz fit ztheris ne- 
ecfaria voluminis magnitudo, que figura, qui ramuli flexi- 
les a Nolleto in aére diCti Epiff, Ele&r. p. i$$. nec quanta poro- 
rum anguília requiratur, & cur ea primitivis ele&ricis ineffe 
vel poffit vel debeat, ad difliciliorem exitum ztheri ex illis faci- 

. endum. 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 731 


endum, Subjungit Ewerus alteram explicationem, qu' on 
les peut ele&trifer immediatement par la friction, a priori 
non diffentire, par ce qu'en ne peur chaffer l' éther des po- 
res, qui ont beaucoup d'ouverture, ni par le frottement, ni 
par d'autres moyens; &quand on y reuifliroit, ce ne feroit, 
. que pour un tems extremement court, & que Pl' éther y 
rentreroit presque auílitot, qu'il en fercit delogé. 


$. 742. 


Quia refinofis corporibus per fe ineffe quedam electrica Eledfricitas 

vis intelligitur, etfi fiepiffime adeo impedita , ut ex(erere fe ne- naturalis 2f! 
queat, nifi remotis impedimentis, hanc zaturalem eledrzcitatem artificialis. 
cum NNolleto appellare licer; illam vero artzf/czalezm, qua non 
nifi opera humana in experimentis ele&tricis exhibetur. Epz/7. e/e- 
Eric. p.159. Utraque vel per fe ineft, fine praevia excitatione exter- 
na, velnon nifi praevia excitatione, quorum illa zz2erezs, heec /í- 
Jeitata vocari poteft. Inherens vel zer; eft vel a&uofa f. illa impedi- 
ta, hic expedita. Sufcztata artificialis non ineft, nifi opera huma- 
na precedente fic, ut excitari poffit; five immediate affrictu, 
&c. five mediate per admota electrica corpora eam in aliis cien- 
do.  Sufcitata naturalis motibus aliis a voluntate humana non 
obortis exfiftit, forfan & citra communicationem folo attritu, & 
ope communicationis , ' & conjunétim utroque modo. 


De arxificiali foliciti in experimentis fuis fuerunt eruditi, ut e copia 
adduttorum experimentorum liquet. ^ Sed fuccinum, in quo 
primum obfervara eft vis ele&trica, eam non aliunde accipere de- 
mum, fed in fe jam continere vifum olim eft, ut ab eo & vis ele- 
&rica denominaretur, tanquam vis illi per fe vel naturam fuam 
infira. Deinde & in fimilibus corporibus, fapone novo, ful- 
fure fufo cet. animadverfa eft inherere fic, ut nullo attritu prz- 
vio agat in vicinia, quibus movendis par eft, & ut diu in illis 
fuperfit & refideat, modo externa arceantur cjus impedimenta. 

Zzrz a2 Hac 


Igner ele- 


- 


753 PHYSICE PART. L SECT. IIL CAP. HL 


Hec ergo naturalis & quidem iifità vocati meretur ,- quia per fe 
ineft & inheret. Si vero externis viribus is confli&tus eohibea- 
tur fupprimaturque impedimentis non eleftricorum ; tantum 
opus eft, ut illa tollantur impedimenta, & confli&üs pravalens 
excitetur in zthere vel interno, vel externo, qui ad internum 
eontinuetur, 'Pum oritur & interna ele&tricitas fuosque edit ef- 


fecus. Sic Waitzius in fuo fpecimine de Eleélricitatis camfir $57. — 
fé44. re&e. fcribit, fi barometrum phofphoro edendo prepara- 


rum, vel & una tubulus ejus vacuus furfum ab eo colliquando 


feparatus, nec movetur nec fricatur, admoto propius corpore 
electrico orietur in utroque lux phofplios ele&rici, quali fubito 


accenfa, totam replens utriusque partem vacuam. Códtingir idem 


quoque, fi tubus vitreus affri&us in 2 vel 4 pedomr diftantia eis 
appropinquatur; nec non fi tubus affri&us in ro vel 20 polli- 
eum intercapedine celeriter. furfum deorfumque fertur. — Ubi 
manifeftum eft, etheris externi motum afficere. & excitare quo- 
que interni lueem, quz ideo merito per externum provocata, 
& fimul ele&rica ek De his nunc plura erunt excutienda , wt 
ab(srvdionibus patuerunt, & eie mandata. 


$ 744. 


Inter prodigia Zrviur L.35. c.n. refert aedes feronias in Ca- 


&irisi C a[For penate de ccelo saétas.; L. Jul. fequeftrem fulmine una cum equo 


&' Pollux. 


exanimatum, & duarum haftarum fpicula ad Monete arfiffe. 
Cum ingeris tempeftas, uti narratur in. Nat. Corzitis Mytlok L. y. 
€. 9. Argoriutas eSieeo diereffos inivafiffet, atque pro illo- 
rum incolumitate vota "Orpheus concepiffer, eeming flammae 
circa Caftoris & Pollucis cipita apparuerunt. Paullo poft fecuta 
admirabilis maris trariquillitas & clementia ventorum. — Credira 
eft ideff? his juvenibus quzdam divinitss, & opinio iemes illi 
euin poftea navigantibus apparuere; Cafloris & Pollucis arbitrio 
apparere & nautas. fervare, in extremo vire periculo conftitutos, 
tefte 2dylljo Thxocriti iu Diofetipos, quos fienum future ferenitatis 
vocat, 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. — 723 


- vOcat.. Quare hasflammae nauüs filutiferee funt habite; nifi a 
terribili Helena fugentur , quàm tamen: alii iidem. falutarem fla- 
fuérunt, Euripide autore. Quare iliis; placandis  ma&tabantur 
candidi agniy ut eft.in JZyrizo Homeri. . Quos ignes electricos 
illi antiqui Caftorem & Pollucem & Helenam dixere, illos poftea 
nauta fecundum carchefia; in antennis & fumma malo appareri- 
tes, alii vocarunt divos Nicolaum & Hermam, ali ignes S. 
Saaquer in illis. periculis implorarant. 

lr Cone apparens gemina flamma non in calefti figno » Zodiaci 

-.. geminorum, fed in navis infigni Diofcurorum, quale & illud 
fuit, quo Paulus iter fecit pos XXVIHL.w. Et Homerus & 
Horatius memorant, eos in valde periculofa tempeftate appáru- 
' iffe, & ob defevientem non multo poft tempeftate, falutares vi- 

fos fuiffe. Hic eaim. L. I. Cay. Od. 12. canit: Dicam & Alciden, 
puerosque Lede - « - - quorum fimul alba nautis flella reful- 
fit, deflui: faxis agitatus humor, concidunt venti, fugiuntque nu- 

He; & minax (quod fic voluere) ponto unda recumbit. — Hos 

- .J dgnes naturali modo: in;fuinmis nayis partibus furibunda procel- 

: ^. ffa:concitátos effe; nemo hodie' dubitat. . Plura exempla haben- 

» tur in Cefarir Bella. Afric. .e. 47... Livii L. 22. e, 1. Senec. nat. 

get 1, Plin. P tiat. L.II. e. 37. 


22577 | 


Addenda: fant obfervationes áccuratiores recentiorum nau- 
tarum, Cel. Nollctus iz Epi/io/. Eli. p. 239. fé, é7. affert Comitis 
Forbjni. narrationem phenomeni. 1696 obíervati. Scilicet nocte 
intempeíla ingéns oborta eft in rnari procella fulgure & to- 
mitru terribilis... futlit in hoc difcrimine omnia contrahi vela, 
quo-fa&o.in navi ultra. triginta apparuere flamma, vulgo cor: 


- 
- 


Reeentius 
obfervati 
melius € 
arte accu. 
Vati, 


rupteque ignesS. Helmi. Major ceeteris vifa eft in vertumto má» , 


ximae "a fzsquipedemi alia, — Juífit nautam adfcendere ad eati 


inde petendam & c deferendam. — Qui dum ad illam pervenit, ati- 
DC RAE divit 


Immo libe- 


134 PHYSICAE PART. I. SECT. III. CAP. III. 


. divir ftrepitum inflar madentis pyrii pulveris accenfi, -ver- 


tutnno autem remoto a fua fede, fubito flamma diícetfit; adhaefit- 
que fummo mali faftigio, unde auferri non potuit, fed ibi diu: 
hafit, donec paulatim confümeretur poft cateras & ipfa. Fre- 
quentius hoc phenomenon quidem in navibus occurrit, quam 
in continente terra, ubi rarius obíervatum eft ($.743.). Mis 
rum igitur non eft A. 1752.  Dalibardum in Gallia inftructa 
pertica ferrea fuper tecto. arcis, uti folent corpora: electrica vi 
imbuenda,.d. 10 Maji per obfeérvatorem in abfentia conítüitu- 
tum Scriniarium, oborta tempeflare ronante deprehendiffe, per- 
ticam vi electrica ita imbutum, ut fcintillas ederet non minus 
acfi folitis modis ea vi effet donata. Quod paullo poft plures 
alii alibi iidem fünt exper. —Vid. ANoZet? Epzff. Elethr. p. p. fegg. 


Nemo dubitat, quin eorum, qu: obfervantur, ratio dari debeat, 
fufficiens f. dererminans plane in corporibus, qua pofita ponun- 
tur & ea, que per ipfam non poffunt non effe. Que ubi femel 
re&te obfervata eft, in fimilibus cafibus, ubi tam clare obfervari 
nequit, ipfa iterum, aut fimilis tamen fubeffe (latuitur. — Ubi 
vero adeít, nec tamen eosdem edit effe&tus, quibus par.éft, ibi 
eandem impediri relinquitur, quz impedimenta indaganda & re- 
movenda funt, fi fieri poteft & effe&us optatur. — Fortior ele- 
Gricitas in tenebris & turrium cufpides &c. tali luce confpicuas 
oftendit. 


$c sc 


Inprimis Cel. /e Mozgicr D. M. eodem anno attentior- is 


rati a [uper- ymitandis his experimentis, obfervavit, non opus effe, ut per- 
vacuis C7 (ica ferrea fupra fit cufpidara, cum fi vel obtufa ffit aut capitara, 


quotidiani. 


idem tamen eveniat; neque fitum verticalem  przeíftantiorem 
efTe fitu earum horizontali; lignum quoque & corpora vivem- 


* tia, & quecunque éam vim facile capiant, fi vel 4 pedes tan- 


tum diftent a terrae füperficie, remote quoque ab edificiis ea- 
dem phenomena exhibere , quee foliro affrictu excitantur. 
- Vid. 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETR1A. 755 


Vid. JVolleti Epift. el. T. p.15. fég. Porro obfervavit, non fola tern- 
peftate fulgurante aut tonanre apparere fcintillas ele&tricas, fed 
quotidie fere eandem vim ele&ricam fe exferere , eàmque abun- 
dantiorem effe cum pluvia nubium eft: precipirata, quam dum 
ccelum tonat. - Immo aérem ferenum fepe effe valde ele&tricum. 
Continuis 6 hebdomadibus pertica conftanter electrica fuit, mi- 
nus tamen ac tempeftate ronitrali; minusquenoctu quam interdiu, 
& plerumque duabus horis poft occafum folis fere evanefcens 
humiditate noctis, renafcens vero circa horam octavam matuti- 
nam ($.718.). Sufpendere igitur ipfi: potius electricitatem nox 
videtur; quam aüferre, quia deterfà humidirate affrictu rurfus 
manifeftatur, & aér ejus velut perpetuum gazophylacium effe. 
Similia expertus Cel. Caztozur ferena tempeftate & facie cceli di- 
urna praefertim. 


Ope filorum ele&tricorum aris atmofphzrici & nubium ele&ricitas 
in fuperiori edium contignatione explorari poffet, prohibendo 
venti turbationem filorum. | Castor dicitur ele&ricitas nocturna 

- magna fuiíle aurora borea apparente. 


| $./746. 

Confirmant hec obfervata, aórzs, ceterorumque corporum Cur ea. [ic 
gatuvalem. ordinaviamque. ele&hricitatem ab. isdem pendere affrilus contingam ? 
etberii ad fuperficiemi telluris conditionibus, unde lux quoque oritur. 
Quam ob rem & de die major eft (udo licet ccelo, quam noctu; 
augefcit tamen utroque cafü oborta extra ordinem tempeftate, af- 
fri&um & confli&um ctheris intendente. — Paria cum naturali 
incremento confliétus facir voluntas & opera humana naturalem 
excirationem confliétus intenfioris imitata. —Licebir inde inferre, 
lucem ipfam fecum conjunctam habere vim electricam movendi 
ánfuüeto modo viribus haud majora. "Tubus enim non nifi ethe- 
rem continens levi motu & lucem fulgurantem veluti prazber, 
& fimul fila circumpendentia allicit, repellique ($. 71367719. 
notaque a2. $. 729.). 

Re&le 


436 —  PHYSICE PART, L SECT. IJL CAP. III. 


Rellene i igitur ars eleQrica. inftituendi amplificandique experimenta, 
dicatur tantum qualiscunque imitatio eleGricitatis naturalis in 
pavis & exigui momenti rebus? Mirandane fzculi felicitas que 
phienomeps electrica tanta varietate inulüplificavit, ut in ex- 
haufte dici poffint ejus opes, & complura Pince relervata medi- 
tationi vie sien ? ] 


| $. 74V 5s ott lin 
Quid de Mil In artificiali Ru ea Phofphorus Mercurii i in barome- 
phofphoro ris, thermometris, cererisque fimilibus machinis deprehenfus 
balendum? | eft à Cel. Prof. /Zlamauzo A. 1746. non effe nifi genus frictionis 
vitri, quod interius vitrum fic afficit, ac alias exterius afficitur. 
Deprehendit enim lucere. quoque mercurium in tubo paulo am- 
plori, aére pleno, finon plus ejus infit, quam qui obturatis 
tubi orificiis ab uno eorum ad alterum decurrere pofi. — Du 
dum quoque mihi fimilia occürrere, quando amipliora confeci 
barometra 5$. 4. 3. lineas intus compreheníà, nec non in corru- 
pris barometris lucentibus, qua vel ab aliis amicis corrigenda 
accepi, in quibus duobus tribusve locis inter iercuriurt i irrep- 
ferat aér non- unam tantum, fed duas tresve lineas occupans, 
quas in tenebris movens deprehendi lucere in fubito defcenfu 
Mercurii paullo minus, quam in parte tubi fumma aéreaut vacan- 
te, aut ne quidem amplius penitus eo carente. Utroque cafu 
idem vifum eff mihi, quod Alamanno, effe fcilicer illam lucem 
fimillimam huie, qua affrictu rubi exierno apparer in tenebris, 
quod Ham&sbejo jam in mentem. venerat, & lll. 77/o/fo fuccefTe- 
rat etiam aére non exhaufto. V. Zom.7. Exprr 7. $. 17. Minor 
lux effe debuit, quia tubus molliori Mercurio tantum in inferio- 
ri füperficie caviratis aut in confinio aéris inherentis tantum , nec 
for(an fatis fici, five defzenfu five adícenfu fricabatur parum- 
per. Proprie igitur phofphorus non ineft, (ed improprie tan- 
tum dictus pro frictione, etheris eledirica , lucem eliciente. 
Eledricam & hanc efle corufcationem Alamanno inde patuit, 
quia 


»—— 


DE'ELECTRICITATE ET ELECTROMETKÍA. — 7377 


ia plumula extus ibi- admota , ubi: celeriter "intus curtes mó-- 
e Mercurius lucebar, attraliebatur. ^ Quoniam acre remoto 


, plüs cetheris ineft, "irem nemini videi potett, lucem morül 


mercurii in tubo edi eo vividiorem, quo is eft rapidior, ideo- 

que fristio major. . Clarius lucet v. c. i intra PE arteriae per 

rà" og $^ movetur. 

mea yp tcv, T *sh^roMt J yfY 

^ iba unl $ 748. E uf i1 - 

Cum conflitiffst affri&tum vitri externum excitare vim ele- Affrittus in- 
&ricam , facilé colletu fuit , idem futurum cffe , fü. iutus affrica- terni pbeno- 
vetur. Quod licet tam expeditum non fit, quam exterior at- "ena. 
tritus, effectui ramen. datum eft, non fine fimili fucceffu. .E 

quo interior mercurii motus celerior lucem fceneratur ($:747:): 


Cel. Wbicleri éxperimenris compertum eft, fi vitrum ,' vel quafi vi- 
trum; udi mürrhinum poculum, intus fricatur coriaceo pülvino 
five aperte, five te£te, ut quid intus fiat, perfpici nequeat, vim 
ele&tricam per hac val non minus fe exferere in rietallorum fo- 
liolis'movendis, quam fi extus fata effet fri&tio. ^ Propagata 
quoque his cafibus fuit ele&tricitas' pari modo ae pe exrerni 'af- 
frius, - Di&tum fuit tale poculum. magicum, in quo interna 
fri&io occulte pera&ta eft. — Vid. Tum. II. Experim. Societ. Ge- 
dan. p. 400. 


m 749. 


Si quee fit suiio motuwrt spins £7 recedendi eloctri icortai, Explicatio 
quando illis nihil obftat, quaeratur, ea darz depreZendetur 72 fub- attractionir 
lato priori motutin equilibri io. Conftat enim ex Elementis ethe- € repulfio- 
ri affinibus aéroretricis , fi elater feu preffio fluidi compreffi ^/; e«frice. 
alicubi debiliratur inter vicina, motum fieri eo, quo eft elater 
imminutus, & fecum ducere, que ipfius vi refiftere nequeunt, 

(S. 175. J& qq. "Térometr)) & ($. 374). Quapropter dum per ex- 
orram vim electricam aetheris elarer vel eequabilis compreflio 
confli&ioque muratur, motu eidem contrario excitato (S. 72 1.), 

(Wolf Pbyf. Tom. 1.) . Aaa aa fimul 


gue 


7438. . PHYSICE PART. L SECT. Ii CAP. HT. 5 


fimul ac fieri poteft nitirur ether. ad. réftitnéndum equilibriu 
($.4849. Hinc; fi quid eum continet, velibi intercedit: inti 
fecum auferre poteft, illudeodem. fecum fert, proxime applicat, 
& tamdiu, ibi detiner, quamdiu equilibrium, nondum: inter illa 
eft in eo fitu reparatum. | Quo facto inter tam vicina feu proxi- 

ma, idem continuandum eft & reftituendum. quoque. inter rer 
motiora. Quare abigitur iterum & dimovetur id, in quo jam 
redit motus etheris ad equilibrium. Manetque. fi fufpenfum 


^ n'aére natare-feu commorari aliquamdiu valer, uti plumula aut 


foliolum metallicum, in eodem ad tubum fin. & ii idet ab 


electrico corpore-diftantia, in qua adeft equilibrium, donec il- - 


lüd ceffet; v. c; per huümidos in aére vapores , attactum non ele- 
rici corporis ; aliamve vim majorem." (0552930 doc oom onp 


L1 


Sublara elc&tricirate communicata quacunque. de caufá, uti 
contactu corporis non eleétrici, redit flatus prior, redit igitur 


quoque idem acceffus feu abreptio ad ele&tricum ;& viciffim fi- 


milis difceflus fcu depulfio ab eodem, Vulgari igitur. fermone 
dicitur non. ele&tricum ab electrico ; iün;priori cafu atirahi, in po- 
fteriori ab. eodem abigi. detrudive. Aut fi electrieum in libero 
aére (ufpenfum haereat, feu: natet ,. illud a non electrico admoto 
feu propinquo adduci & poftea rurfus repelli dicetur. Proprie 
autem motus ztheris, cujus equilibrium eft fublatum feu dimi- 
nutum , nitendo ad ejus reftirutionem f$ X alia conjuncta movet 
tum admóvendo , tum amoy 'endo prout vx aut peer ratio oc- 
currit daratve; n 


Qui etheris e corpore electrico duin" aut iufolitam camula- 
, tionem ín- eleétricitate requirunt, re ipfa nobiscum confentiunt 
/.,. & affenfum confequerentur., noffr , modo probare fatis efHu- 
. xum potius & eumulum,, quai , folum impulfum confliumque 
 políent — lta fcilicet Euloridue ex licatio in compendium; mitti- 
tor p.n. Tom. X HI. du Nouvellifz econom. Si Y on approche 

. Ie tuyau AS qn), de corps degers, ys fe. Sra aifement 

y WX) 


V 


bh 


: 
DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 739 


^ *'defon éthér, comme leslames minces de iecil, 'éther en 
^ forára pour entrer-dans le tuyau, fans domner des fignes 
éclatans d' ele&ricité, parce que 1és pores du verre ne font pas 
affez larzes. Mais ilarriverá ün autre phenomene. 1l eft 
connu par les elemens de l'hydroftadque, que dans tout 
7» fluidele mouvement diminue la preffion. Ainfi/pendaat que ^ 
Téther quitte la feuille de metal, il faut, que la preffion de 
5 Pair devienne de ce cüté là moindre, qu'elle n'etoit. — Erant 
1. - donc plus forte de l'autre cóté, elle fera voler la feuille vers 
^. lemyau, &Py tiendra comme collée, jusqu' à ce qv? elle 
ait dechargé dans le verre une portion de fon éther fuffifante 
our lareflituiion de l'équilibre,  Celà fiit, nous apperce- 
" 'vrodsle contraixedu phénomtete precedent, La feüille dépouil- 
tU " féeen partiedefon éher, en tiréta del air voifin , & principale- 
" — fentdu córé oppoféau tuyau, parce que le tuyau $' approprie 
"— "eelui, quieft de l'autre cóté. Orla prefiion del'air éantaffoiblie 
"du cóté oppofé au tuyau, la feuille s' éloignera du tuyau par 
le méme caufe, qui len avoit fait approcher, & le tuyau pa- 
roitra la repouffer. Ubi non video, cur preffionis a&rez men- 
tio fiat; cum phenomenon attra&ionis & repulfionis quoque — ^ 
fuccedat in campana aére vacua ($.689. ), fola vi ztheris. 
Neque patet, cur plumule aut lamelle eje&us ether, e co- 
piofo aéris there non illico.fuppleretur. Sed fi confli&us 
inteflini etheris in eundem gradum redire cum externo in 
aére obvio nequit, ipfa etheris, concitata vibratio major a 
minoriin aére tam cito vinci nequit; durat igitur eo longius 
inequalitas vibrationum , quo fortior eít ele&ricitas, 


orici $ 7e 
Quoniam zether replet in mundo omnia.ea loea, ubi alia nj; co;- 
corpora non fünt($.462.): zou poteff mon minus «tberis dari in pora babent 
corporibus denfiortbus, quam in vavioribus. Quo. rariora igitur plus. atberig 
-& leviora funt corpora; eo plus atheris ipfis ineft," eorumve ;, fe, denfo- 
Aaaaa 2 poros ra pinur. 


4749 PRPHYSIC/E PART. L.SECT.-1H. CAP. 11I. 


poros replet... Quo autem funt denfiora & graviora, eo minus 
aetheris continebunr. | Omnium ergo denfiflima corpora, cujus 
modi effe in tellure puziflfimum aürum conftat inter omnes, mi- 
nimum etheris fovent in fummo gelu; omnium vero levifli- 
ma, v.9. aér, feu.fummo igne expanfus, feu maxima exhau- 
ftione attenuatus , plurimum etheris in ftatu quovis naturali cum 
fimili aliorum comparando includere debet. 


Hunc in fenfum admitto verba Cel. Benj. Wilfon in his Treatife of 
Elecfricity Lond. i750. ther in corporibus denfiffimis eít rarif- 
fimus, & in rariffimis denfiffimus. | Neque enim hec fic ca- 
pi poffunt, acfi a&r in eodem loco vel condenfatur comprimen- 
do, vel rarefit expulfus calore, aut antlia exhauftus. In utro- 
que enim cafu datur ether, qui derclicta priori fede, e qua 
acre condenfato ejicitur, alias illas occupat, modo ab aére in- 
trufo derelidas.  Exhauíto vero aére fimul ac ipfe expellitur, 
ftupenda fua. pernicitate illius fubit vices fedesque defertas. 


xi | $. 753r. byte os 
Quomodo Nou alia faphetit naturalis vis € ratio etberem fuis fedibus na- 
infitur ether turalibus expellendi, quam ea, qma corporum partes avéfius coire dn 
expelli pof-^ mimus columen poffunt, feu vi propria, feu externa accedente, 
fe? vel & fola cogente... Erenim: vi etherea, naturalis vis: major 
. nulla innotuit ,; aut cuipiam exiftlenti materi inefle, evinci huc 
usque potuit, aut, quantum perfpicere licet, poterit: pofthaec. 
Neque de ulla re fübtiliori cogitari poteft, fi vacuum non eft ni- 


fi imaginarium ($.599. 611. Ozto/), & ether minima queque - 


corporum iterítitia replet ($. 464. /064.). ^ Quamobrem, quia 
vacuum proprie dicum dari nequit, fi corporum volumen mi- 
nui & pori ar&tari non debent, nulla füpererit ratio, nulla vis 
naturalis, etherem fuis fedibus exturbandi. Sed gelu, quo eft 
majus, eo magis corporum omnium volumen minuitur in qua- 
libet dimenfione ($.584 & 677.) Deinde & quadam corpora 

' alio 


"—— J———" 


A x hio w ooqa dl. ELLE 


* 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 74t1 


alio modo conden(ri poflunt v. c. comprimendo ope preli, 
ope ictuum | mallei, uti merella, . ope refrigerationis in aére, 
aqua, febo, uri vitrum, chalybs, cet. recipiendo alia diffolu- 
tà intra poros, ut graviora fub eodem volumine evadant ($. 676. 
Jéq.); feparando peregrina rariora analyfis chemice ope. — Sed 
quia aér ejici & condenfari poteft, ztheris plenus fortaflis eo 
ejecto ac cómpreffo ejicietur ether. Quomodo autem compri- 
metur aér in poris duri vitri; non vero mollioris metalli. 2) 
Nonne fuüblata compreffione illico ether aérem implebit? 3) 
Et fic non nifi vibrario etheris in vacuo orietur, vel aris ejecti 
locum :ether. fübibit.- * 


Compreffio corporum interdum fieri. poteft fublato stheris zquili- 
brio, vi alius ztheris tum prevalent, uti dum gelu intenfum 
depreífi- etheris gelidi fuperioris catene ferrem ingenti fragore 
rumpuntur. ^ Quomodo & pendula horologiorum, fecundis 
fingulis vibrantia frigore breviora evadunt, uti calore longiora 
jufto. ^ Azrem machinis condenfamus in volumen bis, terve 
minus naturali volumine, item in fiftulis ad explodendos globu- 
los prout pulvere pyrio ejici confueverunt. 


| $ 753 
Quando tubus ele&ricus vacuus per digitos ducitur, ob I» tubis va- 
ceflantem brevem affriétum, & is, & baromerrum lucens tan- cuir. pb«no- 
tum quafi fulgurat. -. Sed fi is globo vitreo continenter fri£to in sema — ele- 
aliquot digitorum diftantia manu adhibetur, totus lucet perpetuo Zriea Iueir. 
inea vicinia. Quo longius vero removetur a globo gyrante, 
eo debilior evadit ejus lux & tandem quoque nimia debilitatione 
non nifi per vices fulgurat in diflantia trium pedum. —Extincta 
fere ejus lux revivifit dum: per aérem atterentem rapidius 
movetur in diflantia eadem. — Similia contigerunt in vicinia ru- 
bra lacce figillorum fri&ke & corporis ele&tricigase non nifi com- 
municaragaudenris. Vid. Tum./7. Exper. Socict. Ged. p. i6. feq. 
, Aaa aa 3 Cel. 


742 PHYSICAE PART. I. SECT. III. CAFE. IIf. — z 


Cel. Gordoni experimentis conflat, anguítos tubos aére vacuos 
in 3 vel 4 pedum diflantia per 20 fecunda lucem perperuam 
oftendiffe prope tubum electricum ferreum; fed in. cylindris 3 
vel 4 pollices parentibus (ob debilirarem ele&ricitatis opi- —— 
nor) lucem interrupram apparuiffe, hinc inde divagantem, non 


| 
vero totum cylindrum ]uce ipei ME aycu l. c. p-; 33 r 
, 49 

; | $. 733: | 

Probatur EJfe illam lucem im tubis lucentibus ele&tvicam ubertas : 
lucis electri- eoiluim eff. ^ Ludolffus enim junior partem fuperiorem bzrome- 
e« natF2..— tri lucentis inclufit cylindro vitreo, e quo aér ope antliae pot- — 
rat educi . Quo exhauílo fila circumpendentia cam annexis 


chartulis haud fecus appulíà & repul(à fuere baromerri Mercurio 
ope fiphonis defcendente &adfcendente , acfi in aére effent fufpen- 
fa. Quando cylindrus rantum pollicem transverfum cepit,  ' 

. chartule repulíze eidem diutius adheíere; in patentiori vero fx- — | 
pius repeti experimentum potuit fine mora, eodem fucceffu. 
Duravit vis electrica in cylindro exhaufto. Vid. "Ada Acad. Sci- 
ent. Bérol. vig. p.3. féqq... Pariter & rubus electricus. externus 
excitat baromerri lucem. 


] 
| 
Quia luci in vacuo ele&tricitas ineft, ubi preter etherem nihil aliud | 
habetur: luci per fe ineífe ele&ricitas quzdam debet, "etfi ea | 
prepter varia impedimenta non ubique apparet, ; ubi lux habetur. 
Confirmatur eo ipfo explicatio noflra genefzos lucis ex ztheris — 
affrictu ($. 454): quia ele&ricitas quoque nulla re alia excitatur, — 
quam au&to przter ordinem attritu. ejus ($.67.1.).. Examinan- | 
da igitur eflet eorum fenrentia , qui remotis impedimentis, | 
emnem lucem fore cle&ricam. opinantur, nec nudum tantum 
corporum affridtum , fcd & quamcunque aliam coneuífionem, - 
vibrationem , excitatum pernicem tremorem fragoremque. NNon- 
nulla jam explorata in fequuturis adfcremus. , 


$. 754. 


c I— E 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. — 743 


VEO. coeptae S. og get no 

IT $i vitrum aquam continens in vacto habetur, & per col- De fcintillu- 
lum. campanae. ifr inferitur ftilus ferteus in aquam usque per tin- Jis in vacuo. 
gens; & extus füperne prominens: ftili exterioris capite more con- 

füeto vi electrica imbuto, intusin vacuo non nifi debiles //774/ero 
apparebant. fcintille ; nulle autem fi manu prehendebatur campa- 

ria, orbis illam füftiens, aut conductor. Eidem quoque aflri- 

&us vitri tenuis ficcique ad pulvinum i in vacuo & lucem exhibuit, 

& foliolorum auri agitationem ín vacuo, & extus in aóre cam- 

panz admora, & communicationem vis " dle&trico cum aiiis cor- 

poribus. Vid. Ejus Grf[árung bet. electrifcben Saterie, & 

Pie Otárfe ber electeifren &raft. bes 9Gaffer8 in gIifemen 

Gefájem. | Quae. confentire cum $. 689. allatis experimentis, 

patet, nosque certos faciunt, /ucez) €?" agitatiomum «i clethrica 

fhobilium a fola và etberis pendere ; fciatillas vero attritu elicitas a 

articulis corporum avulfis , & iufi ta vi advea Em eaque difplofiy, 

nifi quid obftet. 


Aérem non penitus in vacuo effe excludendum a fcintillis ele&ricis, 
inde patet, quia ha pertinent ad ignem ele&ricum ($. 703.) 
ignis autem perparum nec diu in vacuo cor: paret aut manet ($. 
6 30). Quare & fceintille ele&ricz in vacuo vix reperiuntur ta- 
les, quales in a&refcorias pariunt & vitrum ($.675.). — Hee 
enim requirunt acrem externüm, quo foveantur, ne illico diffi- 
perur calor & extinguatur lux earum.. Conf. T. IL. Experim. 
Wolff. $.139. feqq. Quousque aliquid fimile ibi fiat, experimen- 
tis indagetur. : - 


$. 75$: 


Seintille elitirice im aire non. oriuntur, fi qui vel quod tu- Qitando ori- 
Jum vel globum. elctfricum fricat, baud attingit corpora per fé tom antur vel 
ele&rica ($.741-)5. 2m conutrarzo cafa oriuztur..— Cel. VFVinelerus A. non oriantur 
1744. expertus eft, machinam clectricam in fe reflectentem fuam fcintills? 
vim, 


Delilitas 


744 PHYSICA PART. L. SECT. III. CAP. IL] 


vim, fcintillas non exferere. Tom. ZL Soc. Ged. p.562. Cel. Bofius 
obfervavit A. 1745, firefinz infifir, quisquis manu globum 
gyrantem afficit, eum non fieri ele&ricum; fi quis alius vero fo- 
lo vulgari infiftens vel digitum tantum globo applicat ,' alter ille 
duobus vel tribus arterie pulfibus elapfis vi ele&rica fentitur 
imbutus,eífe. Similiter anno fequente JFtfomius obfervavit , 


nullain fcintillam ab alio elici e fuo corpore potuiffe, quando ipfe . 


pici infiffens tubum affricuerat. Si quis vero alius minime ele- 
&ricus manum propius tubo admovir, edidir & ipfe (cinrillas. 
Porro fi machina electrica imponitur corporibus refinofis, pi- 
ceis &c. aca pariere aliisque non electricis corporibus remove- 
tur, & roram circumagens itidem pice fuftinetur; affritus ad 
pulvinum globus vitreus fiftulam ferream militarem elcétrica vi 
ira non imbuit, ut fcintillas ederet, prater rninutitfimas prima aut 
fecunda vice. Quumipfe vero machinam ele&tricam una manuatti- 
git, alteram vero fiftule, probe globum ficcis filis fericis fufpen- 
fe , obtulit, confeítim ex ea ftinrille emerferunt tamdiu, 
quamdiu manum a machina non removebat. Qando vertentis 
rotam alter pes folo, alter pici infiftebat, apparebant ad fiftulam 
fcintille , repofito utroque pede in.pice, ceffbant. Subxile fi- 
lum metallicum in hypothefi praefenti a manu pendens in diftan- 
tia aliquot digitorum a machina electrica velut attrahebatur , fed 
ad breve tempus, quo difcedebat, manebatque in fitu perpen- 
diculari. Digito autem ad fiftulam applicara femper filum ma- 


chinz: imminebat adhzrebatque, donec removebar digitum a fi- 


ftula, quo fa&to & filum recedebat in fitum perpendicularem. 

Dum vero filum a muro fufpenfum fiftulae applicatur , vel homo 

pavimento infiftens digito fiftulam tangit, & tangens hic & ver- 

tens rotam fcintillas dat copiofas, incendentesque. In his cafibus 

adeft acquilibrium aethereum , quo füblato, exferit fe vis ($. 72 1.), 
$.. 756. | 


Quoniam in conditionibus non electrica corpora arcenti- 


eleélricita- bus fcintille non oriuntur, filum ramen metallicum admotum 


parum- 
! 


! 
ACTAS 


DE ELECTRICITATE ET BLECTROMPTRIA. 745 


: Mese eft ad. iditisinin electricam G. 755): delilior "f fuifft tir unde. ibj- 
^ debet Elefhricitas, ut exili tantum uni alterive fcintille e fiftula fit ? 

ferrea eliciendae , & filo merallico alliciendo femel füffecerit in di- 
flantia minus accurate indicata. — Circiter igitur talis fuiffe intelli- 
gitu£, qualis in vacuo occurrit, ubi pariter fcintille aut nulle, 
aut perexigue folum habentur ($.754.). Optarem, ut fila li- 
nea folito more fuifent ab alio in pavimento ftante fiftule, glo- 
bo &c. admota in debita propinquitate, & ut in tenebris 
animadverfum effet, nullumne ibi diluculum in affricto tubo aut 
globo vitreo apparuiffer. Quod. verifimile videtur ex pramit 
fis. Cauàm debilitatis arbitror fuiffe in equilibrio & abforben- 
tibus eam fuftlentaculis uti cum lux in pice abforbetur ($. $17. 
Jéqq.), & calor in urentibus detinetur, & czquilibrium eft in vi- 

 treis refinofisque. 


In JWazfouii experimento forfitan nimis remotum fuit flum aurichalce- 
um a machina electrica, quam ut adduci ad illam fzpius potuerit, fe- 
mel eadem debili imbutum ele&ricitate, ideoque a maehina repul- 
fum. Elucefcere id inde videtur, quia ipfe manu fuà filum tenens, 

etit in terra, & uno tantum digito fiftulam tangens vidit illud 
machin:z adhzrefcere, nifi digitum removeret a fiítula. Preterea 
cur unus digitus plus valeat, quam ad minimum duo, intra 
quos tenuit illud? Cur idem filum a muro fufpenfum & fiftule 
applicatum confítantem illi conciliavit ele&tricitatem, ad fcintillas 
procreandas abunde aptam, fi tantum capere non potuiffet? Putat 

-* .- enim, filum forte non capere poruiffe, quantum fatis fuiffet ad 

fcnüllas. Oborto undecunque zquilibrio inter vires electricas, 

nihil ele&ricitatis fe exferer ($. 72 1./24.). . Refinofa indoles de- 
bilior in eledricis, vitro cum quo cohaeret Tic derogare videtur 


($ 700). 
AS : $& 757 
, ."— — Suppediravit nobis obfervatio exactior Gralathana hanc re- 4^ inter 
-o, gulam: feoutillas eleclricas nafci im occurfü duorum corporum ido- plura. ele- 
Li pomo Pbyf. Ton.I.) Bbb bb eorum 


746 PHYSIC/E PART. I. SECT. I11. CAP. 11l.- 


dria fein- meorum, quorum [i mom utyumque, [ultem alterutrum gt eeBhri- 
ülle orimu- cum. — Tom.l. Experim. Societ. Ged. p. jog. Si ambo funt ele&tri.- 


tur. 


ca, non edentur fcintille, quando inter fe coherent f. s. fe. - 


àbid. Sublato nexu apparent £intillee etiamfi ele&tricitas fs eft 
eequalis p. 54. $.u.— Sic & ubi multiplex fcintilla oritur in fingu- 
lis fere ejusdem catene annulis articulisve, quibus adhibentur 
incendenda inflammabilia per fcintillas ele&ricas, quando in ejus 
extreíno una major excitatur, in experimento JJ.ncleriamo, 
quod recenfetur p.;20. 7: [I]. Experim. Soc. Ged.. « Enimvero 
ubi complures cylindri ferrei v.c. 16 in quadam ferie non longi- 
us a fe invicem collocantur, quam ut inter binas quasque fcin- 
tilla oriri poffit: adhibita fat forti vi ele&rica tot de die fimul vi- 
dentur & audiuntur fcintillaruin. ele&ricarum difplofiones, quot 
funt inter cylindros interflitia, vel quor funt cylindri. — Quee 
denuo oriuntur elapío quodam tempore, quo quafi denuo am- 
pulla: onerantur neceflaria vi ad novas fcintillas , petgsnpe affri- 
&u vitrei globi. — Vid. 7/72. p. yr. eg. 


Siccine vero corruit. ele£tricitatis fons, inequalitas conflits athe- 
rü? Corrueret utique, fi connexa effet equalis elc£lricitas, quod 
hic non efl. Intercedit enim inter extrema cylindrorum, aut 
tuborum pariter electricorum interyallum aliquot linearum, fal- 
tem unius linee , ubi non habetur ferrum, fed aér atmofphari- 


cus. Manifeítum hoc inde eft, quia fimul ac conne&tuntur rur- 


fus fciffe meralli partes, non nifi in earum extremo fcintilla na- 
fciar. — Vid. Experim. Soc. Ged. T. IIT. p.535. feq. Non abs re 
hanc falutem Jcintillarum cemplodentium cffe£tor vocavit. —Scin- 
nlle funt ignis ele&tricus, ad quas preter lucem elc&tricam re- 
quiritur concurfüs mareriz inflammabilis, five pingues finr va- 
pores colligendi, uti quando accenditur (ano candele, vix fua 


flamma flatu orbatz, vid. Tem. LHI. cir. p.07. $.35 five particu- - 


Le folide ibz fint incendende, utif 675. & ($.754.). . Quia 
aCtiones & AES fibiin confliétu fimper funt equales (S. 1 56.) 
eatenus 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETR1!A. 747 


eatenus & vires inter fe debent effe equales, tamerfi nihil obeft, 
quo minus exceffus virium impendatur in motum ($. ccZ.) . 


, $. 758 


Pubd'um incendium ubi fieri debet, ibi opus eff , ut adfit va- Quomodo 

por inflammabilis, isque im tauta copia, ut [cintilla ex ,confluente vapor accen- 
velut eorum lobulo, affridlu uudique facto ipfa globili exploftone ori- datur ? 
atur. Hoc animadvertimus in condenfato vapore ferri aqua 
forti foluti /Vo/leti A. 1745. in denfo cerei extincti fumo, fcin- 
tilla ele&rica arte Cel. Gra/at/ rurfus inflammato. £L. cit.  Simi- 
liter Londinenfis Pharmacopola Watfon vaporem mixte unciae 
olei vitrioli, & limature martis in 4 unciis aqua fcintilla electri- 
ca jnflsctimàvie' Tom. offro II. p. 2:2. £g. Neque aliter accendi 
videtur fpiritus Frobenii, Alcohol, fpiritus frumenti, &c. olea 
e plantis deftillara pleraque, exceptis olivarum, lini & amygda- 
larum, & camphora comminuta in fumum refoluta. — Quam- 
quam in nonnullis huc fufficit vapor exhalans ex prope frigidis, 
& generatim. vapores fubtiles non prebent fpeciem fumi — Vix 
dubirarem, quin & reliqua inflammabilia , ei caloris gradui 
proxima, quo inflammari poflint, ope vaporis, quem emit 
tunt, denfioris , accendi fcintilla electrica poffent, uti in multis id 
praeftitit W. 2 cit. p. 4:4. Neque hoc inufitatum dicatur, 
cum vapores pingues feu inflammabiles in communi vita accendi 
obferventur, uti fumus candele extincte, qui flammam attin: 
git, vapores denfi metalli menftruo quodam foluti, vapores 
denfi fermentantis vini, & cerevifie, fpiritus vini ex pila ZEoli 
- ejedti, vapores latrinarum repurg gatarum , item. officinarum 
igniariarum, chemicarum , pharmaceuticarum, candela illata. 


Commemorat Bofius, Comment. IIT. Tentam. clectricor. A. 1744. 
fe fpirirum vini & frumenti ope digiti humani inflammaffe ; 
item valde liquefa&tam laccam fignatoriam, fervidum butyrum, 
fulfur, oleum Terebinthinz &c. per merala. — Ipfe quoque 

Bbb bb 2 cylin- 


748 PHYSICE PART. L SECT. 111. CAP. 110 


cylindrum metallicum antlize pneurmatiex fue fafpenfum tam f 
reo tubo electrico, quam gladio & digito motitavit, 


$. 759 
€ur. motus Dum affrictu eetherii conflictus in vitro &c. equilibrium 
electrici dif- tollitur, cogcitatior etberis vibratio mom im [olo corpore fridho €7' 
undantur ? fyicante : fuf (fit; fod vicium atberem circumquaque pro gradu 
pernicitatis major is itidem folicitat ($. 696.) , quousque. refiftentem 
exteruum vincere valet. Enititur enim connexus inter fe ether 
ad zquilibrium füblatum cum vicino externo recuperandum (S. 
484). Ideoque propiorem fibi magis, remotiorem vero mi- - - 
nus permoverc poteft & deber ad fimilem extraordinariam agita- 
tionem ac vincendo ejus inertiam, cui íneft, illud ad Ís rapiet, 
more caloris ($. 605.). Decreftir enim ceteris fülvis haec ejus. 
pernicitas violenta, eque ac naturalis ordinaria lucis in ratione 
duplicata reciproca diflantiarum ($.513.). Quo igitur eft vici- 
nior ether circumfufüs, reliquis paribus, eo magis ad parem 
excirabitur elec hriciarem, eoque minus illi poteft refiftcre; quo 
vero eft remotior, eo major eft ejus copia, majorque refiften- 
tia, eoque minor ibi orietur electriciras , feu inzequaiitas natura- 
lis ejus conflictus ($.686 /é27.). Contra ea, qua parí gaudent 
electricitate, a fe mutuo repellentur obítaculis remotis. | 
$. 760. ^ni 
Quid fit. ele- Vortex. elttricur vocatur aether ambiens corpora electrica 
cirica fpbe-. per illa fimul extra ordinem concitatus. Si folus fit ether, qui 
ra €7 aimo- non potuit non cum vicino extra ordinem concitari, vortex 
fphera? — ele&ricus erit purus; fi vero a&r, vapores & que preterea illi 
inhaerere folent, cum ambiente aethere conjuncta vel'unita funr, 
vortex ele fricus erit impurus, qui atinofplbara elettrica faluratur. 
s Utrobique autern is quo propior eff corpori electrico, eo eft va- 
lidior, quo remotior eo debilior, &mox ceffar, ubi victus eft. 


Vorricis nonnihil no&u videri poreít in luce angulorum, & in di- 
flantia, 


i 


DE ELECTRICITATE FT ELECTROMETRIA. — 749 


ftantia, ativáhendórutii& rcpellendotum ; tiflà quoqué atrio 
"fphere flatus, ventusve aut quafi tela atanearum fenütür 
($. 684: i PSOE ^ 
$. 761. 


SI S corpus elericum redditur , circa illud una oriri de- 
bet vortex eletfricus, 69 in are atimofpbara elefrica. — Si quod 
corpüs redditur electricum, ether in ipfo concitatior fa&us non 
poteft non contiguum isque porro alium contiguumrn circum- 
quaque atherem fimul eadem concitatione afficere, quousque 
ejus refiftentiam fuperare valet ($. 759.).- Sed dübüsque patet 
concirador faétus ather ambiens ele&tricum corpus, éousque 
cirigit illid vortex ele&ricus; five purus remoto are, five impu- 
.fü$ in n&re, qui stmofphierà electrica audit. ($.707 & 760). 
Liquet igitur veritas perceptius & fimul hujus corollarii, zthe- 
rem vicinum eo ipfo fimul incitari ad re(tituendum equilibrium. 


r ) 4 4 | C 


$.. 762. 


Qualis quantaque " ele&ricitat corporzy , tales taitusque cir- 
&itey. eff €? cortex ejus: ele&hricus, Refjondct enitn vortex ele- 
&ricus electricirati corporis, quod cingit ($.260), neque ideo 
alius effe poteft aut major, quam excitata vis corporis electrica, 
undeipíe petder. — Qualis ipitüt quantaque eft electricitas cór- 
poris ele&rici, tMlis quoque rànrusque it caterorum paritate 
&drciter effe debet ejus vortex electricus; ob debilitationem in 
conflidu cum externo. Nequit enim aliud aut plus decedere 
voitici electrico corporis, quam in conflictu zetheris interni & 
externi, pro naturà corporum & refiftentize mutua poteft oriri 
eadem in proportione. —. Minoris ieitur f. debilis electricitáris in 
corpore electrico minor erit'vortex electricus , májoris véro ma- 


Circa qu« 
corpora de- 


tur & 


Qualir fec (a 
quanta ? 


jor, maxime denique maximus. ltem narurslis ele&tricitatis - 


naturalis erit vortex clectricus, & atmofphara electrica, opera 
autem humana excitata attificialis ($.742), mixta autem mix- 
je Bbbb b 3 tus; 


? 


Cur electri- 


citas per... 
vorticem 
£0mmusidce- 
Jur? 


750 PHYSICA PART..|. SECT. Ill, CAP, l1. 


tus; globi fphaericus,, cylindri eylindricus, angulofi.. angulofus 
&c.. Exemplo fit tubus, electricus arenam, femina& fcobem fur - 
fum in fe attrahens, & plumulas, quas abegir in aére fugahs eo 
longius, quo fortiori gaudet electrica vi. 


$ .163. 

no cor "ichs ele&rici romitmtizicatur elc&ricitas eum ilis 4ft- 
tra Avortieent pecurrentibus , quatem eam capere, valent... Com- 
mufücatur enim electricirrs, dum ex alio corpore in aliud pro- 
movetur fic, ne pereat in priori ($.691.).  Luculenter jam pa- 
Tet, uti corpore. electrico excitatur ejus vortex electricus , mo- 
n. ad vicinum ztherem :connexum, continuato: ($. 761): .àta 
'quoque ab ejus vortice, continuari motum vibrationum. ,extraor- 
dinariarum poffe & debere ad corporum zetherem eidem vortici 
immerforum, ut qualis quantaque eít in vortice ele&tricitas, ta: 
lis tantaque circiter oriri per communicationem debet cum.eo, 
quod ipfi intra illum vortivem occurrit ($. 762.). Cum vero ul- 
tra captum corporis motus alterius ipfi communicari nequeat, 
experientia. magiítra: electricitas. quoque communicari cum aliis . 
nequit nifi eatenus, quatenus illam capere. valent, quod « experi- 
mentis indagandum. Quod enim femel fücceflit, eodem modo 
fuccedet femper. Porro, quoniam vortex eo eft debilior, quo 
eft remotior a fuo axe, in fphara ag litatis fug, & eo fortior, 
quo ipfi eft propior ($. 769): eo melius magisque communica- 
tur ele&ricitas cum. corpore habili , quo profundius yorupigm- 
mergitur. 


' 


Quia profundius immergi corpus vortici ele&rico nequit , quam (i 
fuperficiei electric fine periculo noxe admovetur: ubi nihil ias 
commodi verendum elt, recte efficitur, ut corpus, quo cum. come 
municanda eft. ele&rica indoles, attingat femper fuperficiem ele- : 
Grici, eive, fi fieri poteft, ex parte immergatur. . Sic tubo me- 
tallico ele&rico inferitur aliud vi ele&trica imbuendum ; j aquae 
electricx irumittitur manus vd filum metallum &c.. Sic globo. 

affricte 


DF ELECTRICUTATE ET ELECTROMETRIA. 75! 


^ effri&o admovetur- fafcicolus- filoruni' merallicorum, quo ledi 
globus circurma£&tus tám facile nequit, aefi vibus ipfe globum at- 
tingeret, quo globos diffringi experientia docuir. Non ramen 
omnino opus eft, ut corpus, cui communicanda eft confilio 
ele&brica, omnino ele&ricum tangat, fed fufficit, fi fat propin- 
que illi admoveatur, ut ibi fcintilke creari poffint. — Sic tubi ele- 
&rici hominibus aliisque merallicis corporibus non propius adhi- 

' bentur, quam ut ibi fcintille oriri fere poflent, fi actu oriri 
non debent. - 


$- 264 


- SE corpor ele&hrico propius. admovetur aliud fimile son ele&hrz- Cur nom cle- 
cum, ope vorticis elecfrici cun zllo' comnunicatur. eleclricitas , ut. ricum ad 
ether utrinque ad equilibriunz tendens, adpmvere alteri: altevum ele£fricunz 
aitatur , quatexus mibil obflat , faltem [eintilla aut lux: debilis mter. accedat ? 

utrumque excitetur. Docent hoc experimenta, cum in vacuo 
($.639.), tum in aére infüruta ($.684. 700.714.) a pofteriori. 
Idem liquet a priort ex vi aetheris vicizi zequabili, &in conflictu 
quoque ordinario & extraordinario ad equilibrium contendente, 
quousque ejus vortex porrigitur ($.763.). Quapropter fi ele- 
&rico intra vorticem füum occurrit non electricum , alterutrum, 
quod moveri poteft , quatenus nil obílat, ei admovebitur, nifü 
mutuo ad cquilibrium repirandum intento ($.759.), quafi ab 
eoattraheretur. |. Qui motus, dum ei nihil obílat, apparebit ut 
accefTus vi infita fa£tus, isque eo celerior, quo propius alterum 
ab altero abeft. — Vix autem in tam exigua diftantia difcrimen ob- 
fervari poterit, in acceleratione acceflus electrici aut non electri- 
€i corporis, nifi quis acutior artificio utatur fingulari, de quo 
nunc non difquiram. | Si utrumque corpus occurrens in vortice 
mutuo verfarur, aequalitas accelerati acceflus per fe pater ($. 
763). Utrergo in occurfü utriusque fimilis ele&trici corporis 
fcintilla edirur omnibus rite determinatis ($. 757.): fic quoque 
iden: contingir, quando tantum alterutrum eft ele&tricum (72/Z.). 
Sed 


Unde orian- 
tur. affiuen- 
tes radii non 
electrico- 
rum 2 


Quando dif- 


fundatur 


752 PHYSICIE PART. I. ECT. III. CAP. IIl. 


Sed fi nimis debilis, aut oppofita eft ele&ricitas vel intra vorti- 
cem fibi occurrens , tantum diluculum quoddam in tenebris, aut 
tenuis fcintillula orietur ($.762.)). . Conf. Haufégii experimenta, 
recenfita Zo. J. Experim, Soc. Ged. p, 269. fig. 1 


, $. 265. p- 

Liquet mune quoque origo, affluentis 1motus ele&vici e corpore 
aon ele&frico, Effluviis enim, qua dicunt, electricis e regione 
vel diametro ocrurrunt fimiles penicilli lucidi, cum efHluviis 
quafi in mutuos amplexus ruentes, five in vacuo ($.689.), five 
in aéris atmofphaera ($.714.)). Hi ergo non funt nifi motus 
etheris per vorricem ele&ctricum excitati, per atherem in àére 
intermedio propagati, & in equilibrium reparandum zquali 
actione nitentes, verfus electricum,. fi id loco moveri hac vi ne- 
quit; aut fi hoc moveri poteft, illud non, hujus adverfus illud; 
aut fi utrumque ea vi eft mobile, utriusque verfus utrumque ($. 
764). Aér tamen interje&us hoc motu excitari in quendam 
velut venum feu flatum fenfibilem, unacum inhzrentibus aut 
patantibus in eodem exhalationibus & vaporibus, odorem fuum 
tum fpirantibus, ob mobiliratem & levitatem eque & maois de- 
bet, ac plumulz, aut metallic lamelle, &c. Idem quoque 
continoit in duorum ele&tricorum vicinia, nec non iis interru- 
pris, quibuscum electriciras communicatur intra vorticem com- 
municatum ($.763.). —Poffunt hec experimentis comprobari, 
fi corpora ultra limites vorticis non electrica ponuntur, 


$.. 766. | / 


Quia, qua intra vorticem ele&ricum funt iis ingeritur 
ele&tricitas ($.763.): ea communicatur quoque cum bis, que eam 


eléivicitar? jjlico diffundunt , we im ilis nifl in temporis puncto apparere poffit. 


Cum homo interra, licono, pavimento ftat, vel fufpenfus eft. 


funiculis lineis , aliisque vulgaribus ficcis, electrico tubo afficitur, 
vis electrica in ipfo nulla apparet, fed illico diffunditur in contigua 
corpora 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 755 


corpora non electrica, : & ab his fuprimitur & velut abforbetur. 
Videtur illa, eo, quo nafcitur momento, fimul quoque extin- 
gui feu perire imillis,' ut nihil ejus retineant ($.698.); fere uti 
elicira fcintilla ex ferro ($. 706.), forfiran ipía laxitate. pororum, 
urinaére & ligno, vel & humiditate ($.698 & 702:.), que fi- 
miliseft nature. —Sufpenfüs autem.homo fericis funiculis;! reti- 
net exferitque electricitatem, quia ferícum eam non diffundit in 
alia corpora, a quibus longius diflarj quam porrigitur electri- 
cus vortex ($659 & 704. /à7.). 


| $767. 

Quandoquidem vortex ele&tricus ele&ticitatem. fecum Dehilitatuy 
fert, & in illa transfert feu difpergit corpora, quz attingit, eo- ele&fricitar 
que magis, quo illa profundius ipfi immerguntur ($. 763): fa- per diffufio- 
cile intelligitur, illam partem electricitatis cum profundius im- "£m. 
meríó non communicari; quz in alia vorticem contingentia 
ivansfertur (5. 766.). Neceffe igitur eft, ut ébilitetur feu minuatur 
ele&lricitas communicata tantum , quantum ejus diffunditur im alia, 
prafrtun illam. fuppreffira. ^ Quatenus. enim. motus electricus 
inalia tranfir corpora, eatenus in illo non manet; nec in eo fe 
manifeflar, quod primo & poritfimum afficit ($.709). Quo 
circa fi hoc cum €o connexum eft, ut illud attingat, & proxi- 

mi illius electricitas fupprimitur feu per diffufionem fe exferere : 
nequit ($.757). Si non eft connexum, fed tantum in vicinia 
vorticem electricum. affequente,, eam fien eatenus diminuer, 
quatenus ear aliorfum difpergit. Si plurium globorum vorti- 
ces mifcentur, illi fe- invicem impedient debilitabuntque. (S. 


756& 757 & 764- fig). 


Hanc rationem effe IN multorum in experimentis ele&ricis feu 
^non evenientium, feu aliter & contrario modo obfervatorum. 
* Quam multis enim eadem fuccedere noluerunt, quz aliis fuccef- 
ferant feliciter, etfi in utroque cafu fimilia funt inftrumenta 


(Poli Phy. Tom.I.) Cec cc adhibita, 


Evitanda 


754 


PHYSICZE PART. I. SECT. III. CAP.: IIT. 


adhibita, & fimiles agendi modi. /' Non tantum loci humidioris 
aut melioris natura multum differt fed & tecta inftrumentozum. 
feu inhabilitas, feu habilitas major, partim ex materiz diverfa 
indole, Os quoque ufu nondum fuba&te, partim forma in- 
epia, aliisque innumeris obflaculis ; ad quz attendi. non. folet. 
Infirma. enim. debilitataque- ele&ricitas eosdem effe£tus prefítare 
nequit, qui non nifi a valida & impedimentis quibusque liberata 
proficifcantur, Longum effet nimis; hic in ea excurrere expe- 
rimenta, que ex hac ratione conciliari inter fe poffent, fi tem- 
poris ratio id jam pateretur. — Debilitationem per plures globos 
(vicinos nimis $i ) expertus e(t JVatfon. Vid. T. IIl. taber 
Societ. Ged. p: 532. 


$ 768. 4 
Ut cvitari illa debilitatio ele&vicitatis poft , €? indaganda 


funt impedi- €9. arcenda funt. quavis ejus. impedimenta. Requirit hoc ubique 
menta debi- felix iasgarum actionum fücceffus ($. 195 — 201. P. II. .Philof. 
prac. univ). Proinde planum eft, & in electricitatis arrificialis 
procuratione, & in naturalis obfervatione. omnia eviranda effe 
impedimenta, qua eam vel tollunt, vel minuunt, fi quanta illa 
efie aut fieri poffit experiri velis... Hinc & cavendum eft pro vi- 


litantia. 


ribus, 


ne per vorticem fuum illa difpergatur in corpora, in 


quibus obfervari nequit; cum alia vis electrica non poflit non .. 
debiliari, & optato carere fueceffu. 


Sunt jam varia impedimenta ele&ricitatis exploratá, v. c. quo ad 


igneos effectus vacuum, qua alios quoque humores (4. 698.), 
acr juflo calidior, compreffiorque ($. 702. /c24.), quorundam 
corporum indoles & natura iners aut repugnans ($. 697. feq. €. 
705. fe4) colorque ($. 693 & 701.). Neque diítantia vorti- 
cis in variis cafibus ele&tricitatis adhuc fatis explorata-eft, uti ob 
finem hic propofitum explorari mereretur. Ád 10 & 12 digi- 
fos vcl 2 pedes cam fe in homine electrico. exferuiffe con(lat ex 


(9. 689. 


. DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 753 


5s 7($.689 & 691), a metallo ad 4 pedes ($. 696.); fed nec hee 
. quidem. gradum | el-&ricitatis, hujus definiunt nifi quatenus qx 
o£ io senda án uico poierit MMdlpic, | ! , 


« KE "SEITEN - ü 

EE Vi ch, chi lite cie NB 

Var admodum is dantpr eleftricimis, teftibus me- Gradus cle- 
moreris jam in hoc capite experimentis. Quorum illi, qui tan- &ricitatis 
tum in luce quadam & appulfu repulfuque corpufculorum exfe- inferiorir 
runtur, duferiorem feu minorem; qui vero fcinrills & igneos /uperiorir- 
effsdus vehementes edunt , fuperiore; feu. majorem graduum que. 
ele&ricitatis claffem confürmnt: E quo, qua izferior, quz fa- 
perior dicatur eJecfricitus, patebit. — — 


$. 770. 

Elcdh ofcopium dicimus in(trumertum, unde diverfiras gra- Qui4 fmt 
duum clefricitatis appulfüs & repulfus clare patet. — E/e£ragne- ele&rofcopia 
irum autem , unde vires electricitatis inferioris diftincte innote- ^ ele/re- 
fcunt , (menfurari poflunt) ($.769.). Ad electrofcopia ergo metra ? 
adhiberi poffunt quecunque inferiorem eleéctriciratem clare indi- 
care valent; preferritamen ea merentur, quae majores ejus ca- 
piunt oflenduntque effectus his, qui tantum minores capiunt; 

& quc maximos ejus effectus cariffime omnium oftendunt, ea 
omnibus reliquis funt praítantiora. Simillima horum quoque 
in electrometris erunt obfervanda. 


$. 771. 

Jam in vuleari feu inferiori ele&tricitate quee lux exferitur, ea Phorelecfre- 
ope photometri inferiorum lucis graduum feu diluculorum dime- metra. 
tienda foret ($.$66.)). Ad quam percipiendam cum oculi plero- 
rumque fuüfficiant, animadvertendum effet, a quanto corpore orta 
ad legendam ejus ope paginam cerro typorum genere impreffam 
in reperra di(tantia fufficiat, & quantum illa differát ab ea diftan- 
tia, qua eadem fcriptura ab iisdem oculis ope mediocris candelae 

Ccccc a2 legi 


De Helcyf- 


756 PHYSICE PART. LI. SECT; 111. CAP; III. 5 


legi poteft. . Inde lucis ele&tricee.commeníüs cum candele luce 
in variis cafibus obtineri poffet, tanquam per P/otole&/rometron. 
Cel. Gordoni lux. electrica. pertigit ad. 3 vel 4 pedes;: per 20 fe- 

*cunda. 7vo.1L Experim. Ged, p. 359. quam Grummert cerei in- 
flar diffundere promifit. 2/22. p: 1. fq. 


Prxterea quoque huc- pertineret diftantia, ad quam tucidds dirigi- 
tur efluviorum penicillus, nec non ejus latitudo in quam diffun- 
ditur in dererminato tenebrarum aür umbre generé. — Tra com- 
memorat ofi, fere in pedis diftantia Mise ab ele&rico tubo 
cepiffe filum fulfuratum, fungum a fcinillis incendendum, pul 
vere pyrio intrito , &c. ; 


$ 77 
Si vis attrabendi , quam dicum, eleftricorum corporum fpe- 


mofcopia. € anda eff metiendaque , oportet, tt ad diflantiam attendatur , e qua 
Helcyfmo- — fit acceffus ad ele&tricumtz v.v; quarum nota quedam, v.c. uni- 


metris. 


uslinee, velpollicis, pro menfura affumta, inferviet ad clare 
aut diftin&e per fpiciendum v. c. quanto plus una alterave valeat. 
Quo major enim eft diftantia, e qua idem corpus ab eodem ex- 
citatur ad acceffum, eo idjor erit vis electrica, ceteris hàud 
difparibus inoinéntis. Clare id patebit e diverfirate difantie, 
quz non eft in aquas partes divi; diftin&e autem, fi eft in 
dquas partes divifà, aur in gradus circuli, ratione corporis fü- 
fpenfi-e fixo puncto, tanquam motus fui centro. In priori ca- 
fu habebitur f4/cy/mofropium , in. pofteriori Helcysmoretrum, 
idque feu lineare, f?u graduale. 


Ponamus, res aeceífuras ad corpus ele&ricum, jacere in loco quie- 
to, ubianulla re alia, quam ele&rica moveantur, v. c. fuper 
menfa flatumini mobili impofitas, ore autem menfe admoveri 
tubum ele&tricum. — Si flatumen ante longius diíflans a tubo, . 
quam ur illi advolare vi electrica recule poffint, paulatim pro- 
pius admovetur, donec excitatz loco fuo abripiantur, illa ab 

Ora 


"DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. — 757 


-". era menfe diftantia utcunque notetur, — Deinceps fi idem tubus 
aut alius, e majori aut minori diflantia idem preílet, ibi majori, 
hic minori electricitete gaudere elare perfpicietur, etfi diftantiz 
he non nifi confufe tanquam majores aur minores a fe invicem 
internofcuntur. — Si ad notaras diflantias fcola geometrica appli-- 
«atur, menfurari divetfitas diflantie, & inde fimul eradus cle- 
-Élricitatis diverfi poterunt. In altero cafu fi fufpenfum eft id, 
quod eít pelliciendum ad alterum, iterum diverfitas virium ele- 

- &ricarum patebit e majori aut minori diflantia, wqualitas ex 
equali diftantia acceffus obfervati. — Si id cognofcere diftin&e ve- 
lis, ut arcus duo gradibus circuli in fuperiori margine inftru&ti bnt 
adínt, inter quos dum accedens. movetur, per quor gradus ac- 
ceflit, pateat neceffe eft. Conferri utrumque. genu ele&rome- 
tri poffer; utrum & quatenus. gradus cum diítanriis conveniant, 
Quod cum facile fit effe&u, aliis relinquo examinandum ope fi- 
lorum lineorum, foliorum auri. &c. 


$ 7173. 

Si corporum electricorum vis repellendi eeftimanda confu- De Elcctro- 
fe aut merienda diftin&te fit, hoc iterum fieri poterit ope lineze fcopio C7 Ele- 
rece diílantiam repulforum equantis, aut ope graduum , ad &rometro 
quos pendula vortice electrico abiguntur. Utroque caíü vel wfitato. 
confufe rantum perfpicitur fine dimenfione diftantize & graduum 
Sequalitas aur inzequalitas repulfus, aur diftinéte. Priori fcopo 
inferviat O£Zele&rofcopinm , pofteriori Otbeleirometrum. — Hoc 
hactenus nomine c/eZrometri venire confuevit. | Intelligitur ve- 
ro eo nomine non fimplex illud, quod unico depulfu conftare 
poteft modo ei analoso, quem $. 772. exhibuimus, fed duplex 
flum lini vel goflypii pendulum, cujus difpulfio vi electrica 
utrinque per arcus gradibus circuli notatos indagatur. "Tali ufus 
eft celeb. /Velletus & Aicbinamuus. lius ele&rometrum eft du- 
plex, alterum oftendens tantum cradus, aiterum fonans, quo 
ex unico filo pender pondusculum inter duas campanulas electri- 

Ccc cc 5 NUS - ^ 


vt 


Ele&fvoms- 
trum [ati- 
cum. 


^ 


738 PHYVSICJE PART. L. SEGT.:1IL CAP. !It 


cas, a quibus ira repellitur, ut repulfüm ab altera in alteram rur- 
fus incurrat, & ita noctu quoque audiatur. Vid. Ej. Epift. eleéir. 
p.c. feqq. € Fig. ig & i6. Tab. IF... Notanda vero eft diftantia 
a vitro electrico, quia in majori minor obfervatur. |... «./ 


Cel. Bofiur obfervavit diverfitatem durationis diftenforüm filorum, 
quam in fummo gradu. obfervavit per 16 horas, in aliis cafibus 
vix X hore rigorem diítenfionis fervaffe, — Ricbiannur quoque 
in nonnullis obfervavit, quamdin communicata ele&tricitas du- 
rétin maffis ferreis, & fericis tenis, v.c. a 25 grodibus $ mi- 
nutis defcenderunr rubrz , aurantie , violaccz ad 6, virides & fla- 
ve ad 8 gradus, nigrae 5 minutis omnem perdiderunt. ' Cetera 
videfis in Copimentariie Petropol, vel Tom. H, Experim, Soc. Ged. 
p. 420. feqq. * 

B. TAS occa 


"Aliud genus el&rometri vim ele&ricam ffatice ad pondera 
pota redegit. — N'aitzius v. g. A, 1745 adhibuit duo bacilla ferrea, 
6" longa, Elera, i crafía, tres uncias fingulatim ponderantia, a 
filo ita fufpenfà, ur effent pendula 48^ longa & $a fe diflantia. 
Quum ex Mechanica liqueat, vim x, qua verfus fe invicem fe- 
runtur, effead eorum pondus integrum p, uti $^ ad 48^ re- 

: TE - D. 
petibus grues ue 3p. Dum p—3 unciis vel 6 femunciis, 

m - 
habetur 413 p — 3i, vel T3 hoc eft ;5, unciz, vel femuncize 
*.. Admoro tubo electrico prope inferiorem aut füperiorem 
bacillorum parallelepipedorum partem, unumquodque a centro 
quietis X pollicem dimovebarur. Cum vis pendulum eousque 
; ? I 

arcens fit ad pondus integrum, uti *^: 48// — - -—p cà 
valuit i — $i uncie Caffelenfis. Ferunt PAilof. Trazfa&f. INo. 279, 
drt. 2. Anonymi Angli bilancem, ad globos electricos 2^ — $^ 
deftendentem, & ad plana $/^ quadratorum raptam, nifi 200 
grana 


T 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. —7$9 


grana alteri lanci incumbant , | cui bieves ddmodum ferici funi- 
culi, ne in vorticem ele&ricum lanx vulgaris pertingat. | Ideo 
quoque adhibuir lancis adrnovendze funiculos bene longos, nec 
tenues, ngc.electricos, & loco lancis ducendz füber politum. 
Juxta Celeb. Bzze Explicatiouen electricorum cffedluum, eft vis 
elecirica in ratione inverfa diflantiarum v.c. 


in diftantia e" [5 4l (oa as 
vis eít 11i 6 granorum. 


Hic diflantia procul dubio —— a fonte electricitatis non memo- 
ratur. Sed in majoribus diftantiis fere tripla occurrit ratio inverfa, 
per experimenta Gralathana, in minoribus propius ad priorem ac- 
cedens. 7:7. Ewper. Societ. Gl pj2». Si diftabat bilanx a glo- 
bo electrico-ut A, & lancis a fuperiori pertice ferrez fuperficie, 
ut B, valebat vis alliciendi electrica in granis parifinis : 


^ ; 
3" a $0: 1a 
asd 
240 PT 4 131 , 
891.21| 71! |aoi| sot ? gran. 
r 10] 353| 83|26 |74 Jj 


Inhibito globi gyro, circiter granum füperpondii valebat accef. 
fusLancis. An ob vincentem tunc repulfüm ? Lacca fignatorum 
alliciebat folium auri 11^ diftans abigébat poflea 12^. — Tubus 
viweus idem alliciebat 43 —— —— —-- —-- 56. Quarum 
diflantiarum ratio — 1: 8. vel fi utrique par eft vortex 1: 4. 
Idem foliolum refinofa vi imbutum, a vitreo tubo alliciebatur 
48" diffans, ergo utraque vis juncta praftitit quadruplo plus 
quam fimpla 12. | Vid. Cit. Zo. ZZ. p. 396. . Qua bene atten- 
di merentur vorticis acftimandi cauà, 


$. 775. 


De Pyrele- 
& «nfcopio. 


Pyrcletiro- 


netrum. 


760 PHYSICJE PART.I. SECT. III. CAP. III. 


$ 77$ 

Ele&ricitatis ignez gradus pariter vel clare tantum vel dio 
flin£&e indicantur. Clare tantum, fi quo cenere per fe electrico- 
rum, qua obícuritate loci vel noctis, vel qua claritate diei vide- 
ri; & earum difplofio ftrepitusve audiri bene poflir, item fi quis 
effectus füindllarum , v. c. incendium rerum inflammabilium, 
concuffio humanorum artuum, enecatio aut obftupefactio ani- 
malculorum , perforatio foliokurà charte &c. indubie obfer- 
vatus memoretur. Major evadit illa claritas, fi & diflantia, in 
qua orte fcintille videri & audiri fcintille crepantes potuerunt, 
exprimatur; item fi coníecutiones effe&tuum quales, quanme, 
quamque diuturna fuerint, addatur. A pofteriori effectus fcin- 
illarum zftimari poffet e diflantia clare indicata, in qua orte 
funt fcintille, earumque magnitudine « claritate. 


Sic recordor experimentorum, quorum difplofio fcintillarum extra 
concave, in quo eliciebantur, ad go pedes audiebatur. — Vid. 
Tom. LII. Experim. Societ. Ged. p. yog. , Ex Tum. I. p.22. feq. re- 
feruntur a Cel. IWinklero excitatz fcintille, que per 100 paffus & 
videri & audiri potuerunt. Scintille ibidem orte funt in diftantia 
8 linearum. ^ Bofiana quoque experimenta docuere minori vi - 
di(tantiam fcintillas creantem, effe, 4 digiti circiter, majori au- 
tem 3 pollicem, & integrum circiter pollicem. — Vid, Tom. I. 
Experi iyi. Societ. Ged. p. 291. Infra occurrent plura. 


$. 716. 

Pyrole&romctrum commodum peti poffet ex effe&u fcintil- 
larum fubito fine incendio perforamte corpora , chartam inprimis. | 
Conítitit enim experimentis, charram eo fpiffiorem fcintillis fu- 
iffe pertufàm, quo fortior fuit vis excirata. Qui effe&tus ele- 
&ricitatis plane eft fingularis & eximius, cui qua pernicitatem 
nequidem inftrumentorum caufticorum maxima effecta eequipa- 
rari poffunt. — Vehementes fcinrillas 2^ diftantium, ANo//etus vidit. 
: D-453. 


YT 


DE ELECTRÍCITATE ET ELECTROMETRI A. 761 


T- 453. Tora. noflro H4... Franklimut contendit fuis fcinillis (2 48 chat- 
tee folia efle perforaturum, quod, an praftiterit, ignoro. Id quod 
etam refpondet d;fiautke imter corpora feintillas edegtia majori 
aut minori, pro gradu electriciratis (8.775). Hiac & ipfà di- 
ftantige accuratior dimenfio pyrelectromerro inferviret, ope ad- 
hibitie geometricee fcale. Sed non plures darer illa gradus, 
quam partes diftantice fat notabiles forent. In perforandis au- 
tem charta folis duplex concurrit effe&tus, alter ex diftantia 
oriundus, (quo enim fpiflior eft charta pertundenda, eo lonoius 
diflare a fe debent corpora metallica fcintillam datura) alter ex- 
pertafüra, qui foraminis & longitudinem & latitudinem often- 

' dit modo indubitaro. Vid. $. 744. Sic eleétricitatis pertundac 
gradus fimul aperiuntur. Quodíi comparando diftantiam fcin- 
tillationis & fcintil;rum penetrationem deprehenderetur, illam 
füffhicere ad hanc quoque'perfpiciendam, Zetonzetro vel /piuzhe- 
vometro poffemus carere. 


Equidem preítaret, conítanti uti Pyrele£trometro, quam fubinde 
mutaudo. Si verum eft, fcintillas non perforare amplius, que 
aliquoties funr pertufa: novo fubinde opus cflet chartarum fca- 
po feu libro, quarum fimilitido aperta, & numerus pro arbi- 

- trio augeri minuique ita pofle, ut femper evidens effet. fora- 
minis penetrantis longitudo magnitudoque; aut fimilibus diver- 
fz craífitiei ehartis conglutinatis, pro lubitu fibi imponendis, & 
auferendis, ubi illis eft utendum treropetri loco. Si fila pen- 
dula aut bilances ibi applicarentur, ubi fcintille eduntur, ni fal- 
lor, eorum tanto f. major f. minor effet motus, quando vis cre- 
andi fcinrillas major. 

| $. 777. 
- Ut pyroletrométro uti liceat ad predicendos alios effeflus ele- Ejur wfus-in 
&ricos, illi explorandi funt. dum contingunt, €? cum ci- [cintilla- menfurandis 
* yunr comparandi. Siomnia, qux debent, in hoc examine rite 4líi5 pb«no- 
: erazuntur, pares vires pares preftare fentientur effé£tus, im- "euis cle- 


(Folft Phyf. Tom. I.) Ddd dd pares ctriczr. 


: 


Elefirome- 


762 PHYSICAE PART. |. SECT. IIL'CAP. IJI. 


pares autem, non nifi impares dabunt effcctus; minores fcilicet 


minoribus tantum. effe&ibus; majores majoribus funt fuffe&tu- 
ra. Poterit hoc examen ita brevirer abfolvi, fi quando oradus 
fcintillarum: tretometro compertus habetur, tentetur, quinam 
effe&us eadem feu equali vi füccedant, & quinam nondum füc- 
cedant. llli qui eodem: perforandi impetu femper fuccedunt, 
aut pari aut & minori. vi electrica indigebunt, ut major sbunde 
ipfis füfficiat. Inprimis hoc eo certius evader, fi duc fcintillae 
pares in bifurcata pertica fimul elicantur, vel altera primaria in 
extremo electrici anoulo, altera fecundaria, im articulo, aliove 
angulo illi propinquo ($. 257-); & gradus utriusque ad fe invi- 
cem ratio pertundendo ad liquidum perducatur. Si pertice bi- 
furcata extremitas vim quafi partiretur, & illius debilitatio faci- 
lis effet explorat, in pertica alrerum habei;:ie extremum bifur- 
catum f. bipes, alterumr ir unicum exiens geniculum: cufpida- 
tum. Hujus enim modo alterutrum extremum, modo utrum- 
que in pertundendo quid'valeret ,' experimentis inflitutis appa- 
reret. 

Conjungenda cum his fpintherometris effent elc£trometravulearia & 
ftatica prope eum. fcilicet locum, ubi (cintille terebantes oriun- 
tur, ità tamen caute, ne his vis ele&lrica diffundatur alior- 
ífumy, vel utcunque debilietur. Si quis enim nexus, uii 
Íperamur, inter motus illos florum, foliolorum, & lancis vel 
frater talis occurrit, ut majori fontille major, minori minor 
femper conveniret, liceret pyrelc&rometris fuperfedere , & ad- 
quiefcere im fimplicioribus illis. 


S... 298. 


Aliud genus ele£ronztrz 2 priori , utilius & gezetzcum ha- 


erum: geneti- beretur , fi. attentius confiderarentur caufie majoris minorisve 


«uni. 


ele&ricitatis artificialis , feu morus tantum leviculos acce(Tus & 
receffus, & diluculum , few fcintillas aliosque majores effectus 


edentis.. 


2 bah 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 7634 


edentis; Alio enim aliove apparatu inflrumentorum opus eft, 
quorum utilitas inutilirasve prius exploranda, «X poflerior, ubi 
fieri poteft, removenda eft, quam de fpe effectuum flatui pollit. 
'Tum & ufüs inftrumenrorum alius aliusve effe poteft, ad expe- 
rimenta vel promovenda, vel impedienda aut minuenda valitu- 
rus. Quorum illum periti preítabunt, in hunc inviti quoque 
incident imperiti. Reliqua obílacula, quz poffunt, prorfus re- 
mora fumo, aur remediis quantum darur fublara. Ita nimirum 
ex ipfo cenere inflrumentorum excitantium, communicantium, 
propagantium, & augentium electricitatem in anteceflum con- 
Íftarer, quanta oriri poffet & deberet vis electrica, quique ejus 
effectus... Quo minus vero fpes fallat, quodam genere electro- 
metri effe&uum indice, convincendus eíler animus, nihil oc- 
culti impedimend & improvifi nunc intercedere & obfuturum 
voro effe. — i: : 
$779. 

lugere ceteris iisdem paribusce vim ele&ricam continentes Primus mo- 
globi vitre nonnibil mctalli habenis gyrum , quo gyrus of rápi- dur augendi 
dior , ^& quo mujor eff glóbus, experieztia docuit. Bofü experi- vim elcciri- 
mehta inprimis lioc loquuiitur, quorum illud, quod bearificati- ca. 
onem eleétricam vocat, hoc eft, fplendorem lucidum ambien- 
gem torum hominem electrica vi domatum , nemini prater 
ipfum : quod fciam, haétenus fücceffir. Adhibuit autem glo- 
bos, in diametro Hio decem tantum, fed & 12, & 1$ polli- 
ces complexós," quos movit rota, que gyro nic! octo dedit 
globorum gyros. Sirote gyrus intra fecundum abíolutus eft, 
globi pedalis aequator ultra 2.4. pedes eodem tempore peragravit. 
Noftra machina electrica roram habet 5 pedes parifinos in dia- 
metro, & globos vitreos diametri. IO vel 15 pollices parifin. 
cuin rympano circiter 2/4 coninenus. —JZatfouius ufus eft glo- 
bo diamerri 16 pollicum. 


Non omnia vitra eque idonea effe excitande ele&tricitati, Hollpun- 
Ddddd 2 nianis " 


——— 


464 . PHYSICE PART. L. SECT. IIL CAP. HL. 


nianir perfpe&tum eft obfervatis Tom. II. Exper. Soc. Ged. p. 3s 

Nolletamis vero; ufu ea fieri aptiord patuit. "l'alisne fuit 2 24" am- 
plus Pistibargénfé Tom. LI. p. $36. Cel... Nolletus obfervans, in. 

metallis ele&ricam vim ceu ztheream facile recipi & propagari, — - 
fibi perfuafit, vitrum globorum 20 anglieum perius & nonnihil — . 
plumbi admixtum habens, aptius effe ad fortiorem ele&tricira- — | 
tem, quam alia vitra. — Sicut & tubos vitreos Zaffera violaceo | 
colore tin&os facile ele&ricos valde fieri fenfit. — Qui recenfen- —— 
tur Tori: H. Experim. Ged. p. 3687 376.  Waitziur vero obferva- | 
vit vitrum albidum multum continens cinerum clavciletorum, pa- | 
rum effe idoneum ad electrica experimenta, dum humores facile — | 
admittit, in acre diu harens fplendore fuo exuitur, 5. fi 
fervefit, quafi fquamulas contrahit. | Similia obfervantur in vi- — - 
tro e cineribus iom defluentis in vafibus per aquam falibus exu- 
t, & in vitro male feu breviter tantum co&to.. Vid. cap. 2. ipfius 
Dij. de caufis Elvétricitatiz. — Ex eadem ratione quoque patet, 
cur globus vitreus intus metallo more fpeculari obdu&us, vel fi 
gnatorum cera, pice, refina, aut mixtura talium refinofarum, 
fortiori meer ele&zieitate. — Nempe vitrea & refinofa. ele&tri- 
citas validius conjun&tim agit, quam fiorfum ($.775.). Hinc 
metalla vitro jun&a, vel vitra metallica ei infita, aut fimilia re- 
finofa ei adjunta pariter vim utramque conne&unt. Sic Hauks- 
bejus intus lacca rubra &c. infecit; globulum vitreum ($. 68 9). 

Bofianus globus vitreus fraus, conglutinatus rurfus, & intus 
palmari Zona obfignantium lacce veflitus, fororem exferuit 
vim. Tum. I. Exper. Soc. Ged, D.292. Plura fimilia mox fe- 


quentur. 
$-. 781. 
Modu 2. in- Quia vis plurium unita eo eft fortior, quo aptiora fünt alia 
tendendi ele» ad eam recipiendam: plures quoque globi citrei, € phma pocula 
&ricitatem. vitrea, modo fe invicerm uon impediant , ele&rscitatein largius com- 
mupicabunt , ro captu-eorum, quibuscum efl. communicanda. 
Scili- 


DF ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA, 265 


Scilicet fi par eft inter fe vis duorum vitrorum excitata neceffario 
agens, nec utraque ullatenus impedita, aur impeditior altera, 
utraque conjunétim communicara cum tertio corpore duplam 
illi dabit vim clem, qualem ab alterutro habuiffet fimplam, mo- 
do captus ejus utrique füfficia. In genere igitur augebitur vis 
pró numero fontium fuorum & captu eam recepturordm. Quee 


accuratius explorari merentur, ut quid captui diverfo, & quid 


aliis debeatur obftaculis innotefcerit. 


Bofiano experimento 5 vel 4 gyrantibus globis, in eadem forte 
machina, homo ea ele&tricitate imbutus fuit, ut ederet fcincil- 
las cutem attollentes , & pm macule diuturnum inducentes. 
Tom. I. Exp. Soc. Ged. p. 2922. Quamquam poftea & unico glo- 
bo mediocri tantumdem ceci Tom. II. p. 379. Haufeniur quoque 
lividas maculas 13 pifi magnitudinem zmulantes incuffit i/id. p. 
273: Winklerianis 4globis, & $8 poculis vitreis ab ipfomer rri- 
buitur incrementum vis electrice pro fontium numero. Sic 

, ova, lapides vulgares, lateres, cafeum, panem, nivem, glaci- 

em adegit ad fciniillas incendentes edendas. — Pyrites in manu 

electrica incendit Spiritum vini, manui nihil fenfus efficiente. 

Videtur "autem ibi propinquitate turbata & minuta effe vis ele- 

ficiatis. Hine Wu atfoniana machina 4 globis rotandis aptata, 

qui rantum 5 pollices a fe invicem diftabant, & ro^ diametro 
gaudebant, non pro numero augens vim, dedit ipfi locum in- 
ferendi, quia & in Gallia incrementa non fuere percepta, illa 
non refpondete nec magnitudini globo nec globorum numero, 
fed captui materie ca vi imbuendx. ^ In qua plures globos ci- 
tius, pauciores vel unum tardius debitum gradum ejus procrea- 
re ícifdi. — Eidem quoque non fucceffit incrementum. virium 
globo intus cera vel refina copiofa obducto. V. Tom. HI. Exps- 

- rin. Soc. Ged. p. yi et 531. fcq. — Sed videtur machina nimis an- 
guíta obfuiffe ele&ricitati, eam difpergendo: quia globus .16// 
fororem vim excitavit, quam cum 3 aliis conjunctim. f. y25. 

Ddd dd 35 Orbis 


De [cabello 


* 
^ 


266 PHYSICE PART. z SECT. IIL CAP. H1. 


Orbis odiis scien majori globo ele&tricitate dadugis; 
cum altero oblaro non. elc&rico fxintllas dedit tam fortes et. co-: 
piofas, nt 13 hominum facies bene in loco obfcuro difcerne- 
rentur, er macula per filum in manu datum rubra per 24 ho- 
ras füpereffe, — Eodem quoque homo tenens batillum, | eujus 
prunis oleum 'Tercebinthinz incenditur, fua. eletricitate fu- 
mum reddidit adeo electrieum , ut alius refinz infiflens ederet 
feinrillas indammantes — Paria effecit flamma  eledrici alcoholis, 


communi aliis fumis inflamizandis proprietate globum 7 pollices 


diametro zquanrem arbitratur parem fere concuflionem exciaffe, 
quam majorem. Quod confufio fenfus peperit effatum. - 


$.. 785. i 


Quandoquidem difpergitur ele&ricitas in alia nón ele&trica, : 


electricitat &'otticem ejus incurrentia falim contingendo, ($. 763.): auge- 


Apto. 


tur remotis bis detrimentis ele&iricitas, fi bomo, elecfrica vi im- 


bueudus, flat fuper vefinofo corpore tan amplo €? profundo, me. 


cis ele&irica in folum aliave* viciza trausmittatur. Si enim ftat 
fuper terra, ligno, lapidibus, ne apparet quidem vis electrica 
in ipfo, quaimbuirur, nifi perparum, ubi vis eff fümma. — Si 
ftar fuper refinofa maílà, et vefte tantum attingit parietem, 


lignum, aliumve hominem non electricum, idem obfervatur. 


Sranti faper mafílIa refinoíà fed angufta, nec profunda fátis, quid- 
quid vis electricze tranfit in vicina aut inferiora propinqua; id 
hominis electricirati derogatur. | Irem, fi fuper refinofo quidem 
ftat, in fufo ligneo vafi, cniimpofüum eftlienum, prope rnar- 
cinern vafis attingens, quantum ejus vis abforber lignum, &in 
vas transfundit, tantum decedet hominis ele&ricitati. ^ 


Quousque vis ele&trica in corpus penetrare poflit, IJ sid ex- 
ploraturus, deprehendit ceram & refinam pervadere 2 3 polli- 


» ess, non vero 253.  Sed:eius el&tricitas non nifi mediocris - 


"e unde ne huic quidem. mpm in planitie & profundi- 
tate 


-—/——-..———— 


" 


DÉ RLE-TRICITATE ET ELECTROMETRIA. — 267 


- ..— we tuto confideremus fi fortior effet electricitas, wt ipfe fufpi- 
catur. — Pariter Aicbuewnus Petropoli diminutionem elcftricira- 
tis obfervavit per fcabella refinofa jufto minorz. — Quia fila ele- 
Éries ex ferro 24 librarum fufpenfa à gradu 13 deciderunt 
ad 9, fuo atmétu, cum fuper, tali fcab-llo clcétricus efíe fattus 

' em. unde colligir, picer vel refinam minimum trcs pollices pro- 

— ^ fundamr requiri. Adderem quoque tot pollices pedes a margine 

— eius remotos effe debere. — Prsliret illa pedibus infuper inftru- 

^ . &uelle,- & marginibus non elc£lricis deflitui, & loco ligni. vitrí 

frafla, corium & cornu impont, — Tovr. IH. Exp. Soc. Ged. p. 422. 

424. Bofur fic legitur. auxife fcabelloruns profunditatem & fu- 

perficiem Tomr. I. p. 29r. 


pb $. 781- 


... Obférvatum eff, fcintillas eo effe validiores & propiores A«geatwrne 
| electrico condu&lori, quo longius ejus extremunr a fonte ele- el-dricitar 
&riciratis f. globo diflat.— Hinc fi conductor eft tenuis, v. c. /f- v ratione 
Ium mitallicam , quo longius illud cff , eo ceterir paribur fortiorem f«perficiei 
in maxima diflantia dabit fciutillahn. Si autem conduélor eff tu- condudcto- 
Fur temuir, quilis eft tuborum telefcopicorum & ftentorophoni- riv 
corum, &' amplitudini &' lorzitudini feintillarum viy voffondclit. 
nonnullis vifüm eff conductorum füperficiei merallicze ra- 
tionem fequi vim electricam. Num vero id recte concludatur, 
€ fequuturis erit judicandum. í 
. Quoniam vis cíc&lrica. genita a giguente, orta a fonte, undc deri- 
watur, pendet, rationi confentuneum? videtur, cam in ratione 
diífanrie decrefcere. Inde & vis admovendi & removendi, & 
20. féinrillazum edendarum di(lantia exteris paribus decrefcere obfer- 
*. owatelt, ei propter impedimenta varia nondum cuncta ad re- 
" gulam funr redacta (f. 775.). — Curr ster quo longius fubla- 
| tum cft naturale ztheris confligentis squilibriunt, eo validior 
| eriri debcat vicini niíus ad illud reparandum;, et fi inflammabi- 
I 


pU. 


um 
Ll 4 
" 


Auget C5 


768 


& 


PHYSICUE PART. L SECT. IIL. CAP. III; 


fium partium vel vaporum in aére copia prxíto fit; eo fortiores 
frequentioresque fcinuülle: harura gradus, ceteris condidonibus- 
non mutatis; refpondcre debet magnitudini. fublati equilibrii & 
copiz inflammabilis materie obvie ibidem. ^ Vid. Tum. I. Ex- 


perim. Soc. Ged. p. 27. /44- Bofius adhibuit tubum aftronomi- 


cum 4. pollices patentem et 21 pedes longum ad fortiores fcin- 
tillas eliciendas. Tom. J. Exp. Soc. Ged. p. 20. Quo vel unico 
globi gyro homo vi ele&rica imbutus fuit. — Gerdoniana experi- 
meni oftenderunt validas fcintillas in diftantia pedum 650. 
Krügerizua autem & Popiuua, efle eas tanto fortiores, quanto 
longior eft conductor ferreus. — Filum enim 200 ulnas longum 
nec exile cum. electricum fuit, ut fub eo tranfiens a fcitilla in 
capite feriretur, quz illum in vertginem egit & tantum non 
humi proílravit. — Ipfe Kriigersr ab impetu fcintille in brachio 
fenfit vires proftratas et laflitudinem infienem fere per dimidiam 
horam. V. Tom. IL. Experim. Soc. Ged. p. 5s. — Obfervavit ve- 
ro Nolletur, condu&tores longiores 80 vel 1c0 pedibus tubo 
electrico non re&tius imbui, quam fi per quindenos vel vicenos 
pedes promoveatur p. 577. ibid. ^ Inde quoque diutius gy- 
rari debet globus vitreus, ur vis electrica fortior evadat. D. 
le Monnier flo ferreo 12000 pedum vehementes fcinrillas 
concutientes totum corpus prefliüt. Tow. III. noftrum | p. 547. 


552. feq. n 
$. 785: 


Facile autem e natura vis electricz intelligitur, non folum 


sna[[a condu- extenfione metalli (8.78 2.), fed & sole ele rici purjorem induci ine- 
qualitatem equilibrii etberii conflilus , fortioremgue ideo. remifum 
&ricitatem. vicini adveflituendum equilibvium , nifiquidobflct. Comprobatum 
hoc eft experimentis indubitats. |.Crügero iam innotuit, fcintil- 
las fili ferrei eo effe majores,. ceteris paribus, quo id erat cras- 
fius, eoque minores, quo erat fubülius. 7v. JJ. eit, p. 359. 
Nec minus Zo//us profeflus eft, tanto fortiorem efle electricita- 


Goris ele- 


rem, 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETTR! A. 769 


tem, quanto ceteris paribus major. eft corporis ele&trici maffa. 
"Teutam. eleétr. p. 36. Richbnnauni experimentis innotuir, maffam 
ferri 324 librarum ruflicarum electrica. vi imbutam fic; ut fila 
ele&rometri gradum 20 affequerentur, vim fuam intra 50 mi- 
nuta fenfim perdidifie ,. plus vero dirca initium , minus fübinde 
circa. eorum finem ipfi dezeflit. — In palatio lapideo imperarricis 
vis increverat ad 25 gradus electrometri, fed ibi perdira eft in- 
tUa duo minuta. Alio rempore in pari cafu extra illud palatium 
25 minuti: perii. Maff 24 librarum perdidit parem vim quin- 
decim minutorum fpatio.  Infiítens pici attigit eandem maffàm 
quarer. et interim aliud corpus non electricum, quibusattaéti- 
bus clectrometrum rediit in perpendicularem directionem. 
AU /à 524 librarum 6to attaétu fimili exura eftfua vi commmunica- 
p. lmprimis vero JVolletaza experimenta omni dubio funt ma- 
jora, ad oftendendam vim malfa ferri. maiori infigniter auctam. 
Cum enim loco pertice aut tubi adhibuifTet parallelepipedum 
8$ redes longum 80 librarum parifinarum, ram fortis creara eft 
electricitas, ut plures quam ducenti homines manibus confertis 
in tellure feriem centum paffus fuperantem conficientes, elicita 
fcintilla vehementer fimul concuterentur & conclamarenr de ictu. 
Cum duo tantum digitos fuos propius ab invicem tenuerunt, 
inter eos oborta eítlux; cum tubum vitreum aqua refertumin- 
ter fe renuerunt, luxit er aqua fimulac omnes ictu electrico per- 
culfi funt. p. 251. z1zZ. Ex 4 angulis parallelepipedi ignei velut 
mergites procefferunt 5 pollices lonec, ftrepentes valde, 
in conrizuo conclavi ftrepitus audiretur, & etefiz velut ultra 
15 pollices fentirentur circumquaque.  Digito, vel unciali ar- 
genteo, velannulo oblato in diftantia 2 pollicum tam vehemens 
oborta eft fcintilla ad quam horz indicium in horologio confpe- 
&um eft, cujus explofio valde procul audita eft, concuffio vero 
dieiti ranta fuir, ur quafi morte obrigeret. Homo ejus opeim- 
butus electrica vi fuper pice fcintillas dedit intolerabiles, ejus 
veftis clare luxit ad duarum palmarum intervallum. — Cujus capi- 
UFolfi Pbyf. Tom. I.) Eee ee ti 


, 


7179 PHYSICAE PART. L. SECT. IIl. CAR. III.- 


üi dum manus nonnihil imminuir;- lucidi prodierunt fasciculi 
circumquaque, er capilii ftreperas edidere corufcationes. — Bra-- 
chium ejus extenfum verfus hominem non clectricum pede in- 
tegro diflanrem non e digito folum prodit virgetum lucidum 
5$ pollices longum, fed et  veflimenta exhibuerunt fruticeta qua- 
fi electrica, manu non eletrici fimiliter oblata, e qua iddenx ra- 
dii lucidi prodierunt. ibid. p. 453. fq. 


No:andum vero eít, maffam metallicam requiri continentem, uni- 
famque. Si enim conügua tantum fit vis, fe fe mutuo impe- 
dit debilitatque. — Ita. Warfozie non major occurrit fcintilla, 
quam ex oladio, ex multis ferreis contis & tubis denfioribus 
connexis , didcul dubio. ob alia impedimenta, Tom. III. noftro 
J.J34. , Neque euim poteft non vis materialis femper agere 
quidquid valet, modo nom impediatur. ($. 8. 11..  Do&ori 
le Mognier tubus ftentoreus 9 pedes longus & decem libras pon- 
derans fortiffimas dedit fcintillas, quales minime prabuit forte 
vi non fatiatus contus ferreus 80 librarum nec ahenum, nec in- 
cus 200 librarum; cum ori ftentoreo inferuiffer 4 longos tu- 
bos telefcopio infervientes, fcintilla ex ampla ftentorei ora pro- 
filiens tam fortiter percuffit uncialem numum, ut e manu vio- 
lenter excuterétut. — In fe invicem inferti tubi eoque impediti 
multo debiliores dedere fcintillas. — Porro adhibuit plumbeum 
globum 4 pollicum diametri, a'funiculo ferico fufpenfum, e 
quo ele&trieo feintillas fiepius digito elicuit, tt earum vim ex- 
plorare.  Subflimit illi. dein laminam tenuem plumbeam, cu- 
jus longitudo dimidie peripherie globi, & ahitudo diametro 
ejus effet qualis, & fic fuperficies electrico obverfe equipara- 
rentar, nec difcrimen in vi fcintillarum — obfervare potuit. 
"Tum lamellam plumbeam fesquiquartum pedem longam, 4 pol- 
lices latam, vi ele&Qrica imbuit, & fcinillarum effe&tum | in di- 
gium edidicit — Eandem convolvens in cylindrum 4 pollices 
altum, ues craffum, fcinillam expertus eít valde debilitatam. 

Diffe- 


undubamt 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETAIA. 771 


— Diffecuit lamellam aliam itidem plumbeam in duas 8 pollices lon- 
gas, & 5 pollices laras, quz a fcrico fufpenfe non nifi exiguas 
dedere fcintillas. — Harum una. fecundum longitudinem in 
$ wquales lamellas, invicem connexas , quarum fcintilla multo 
evafit fortior. Sic accrevir vis fcintillarum cum in viginti flrias 
- ejusdem longitudinis illas difcidiffer conjunxifferque. ^ Cum. vero 
| illas in parallelepipedum, decem lineas craffum & 3 latum 
Y compofuiffet , ele&ricitas multo debilior obfervata eft, ^ Unde 
longituditü potiflimum tribuendum putat elc£tricitatis incremen- 
/" gum. Sed e przcedentibus liquet, impedimentis tantum com- 
municandz ele&tcicitatis & diffufioni eius in vicina debilitatem de- 
beri; forfan & non fat diu continuatz fri&tioni; quia maíffa ma- 

: jori longiori aequiparanda eff. ($. 782.). 


$. 784 
Neque oblivifcendum eft, corpora znetallica, €? alia pev fe Auget. vim 

ele£rica, probe polita, suajorem edere vir ele&fricam , quam fi v:- polita fuper. 
dis fit eorum füperficics: | Fruftra conatus eft D. & Prof. med. fiie; corpo- 
Car. /dug. de Bergen: pertica ferrea impolita accendere fpirirum zip, 

vini, quem ramen facillime accendit adhibito gladio. Vid. 

Tom. IT. Societ. Ged. p. 359. $. 7... Sic & Gerikii globus füulfu- 

reus politus omnino fuit, zof/ro Tom. 7. p.12. & JNolleti Tum. 

JI.p. 46. Nec faccinum nifi politum ad hos effectus adhibe- 

tur; & generatim quaevis alia corpora, quz fricando eleétrica 

fieri debent. Non tantum facilius & celerius ira fricantur, fed 

.& pori aptiores ira redduntur, uri ad lucem fpeculorum ritu re- 
fle&endam, & actionem ztheris refle&entis in exferenda vi: ele- 


. . €trica intendendam, ne poris patentibus abforbeatur. ^oc 


quoque ratio efle videtur, cur quadam globorum vitra ipfo 
affritu fubinde polita & apriora evaferint ad vim ele&tricam ex- 
férendam: /Zom. //J. moffro p. gu. | Auxerunt quoque vim 
ele&tricam linreamiga & panni frictioni vitri. infervientia , 
íi cera imbuantur, & pauco oleo. c£. Zom. Z7. p. 3$... — Inpri- 

Eec'ee 2 mis 


772 PHYSICAE PART. IL, SECT. III. CAP. III. 


mis fi fricans tubum infiftit refinz diffufionem electricitatis 
prohibenti. 


lj 
— ^m 


SH tem eee 


Adjumenta Dantur quoque alia adjumenta. elecfricitatis externa ,| quo- 


- elecfvicitatir Yum alia in conductoribus h. e. corporibus eam propaganribus , 
duo. alia in feparatis adminiculis dantur. —Petita fere funt. haec: :adju- 
menta ex utroque electriciraris genere connexo, vitres fcilicet 
& refinofie. . Uti enim altera alteri adverfàri videtur ($. 700.), 
fi feparatim adhibetur ; ita una agendo f. conjunéta arcte fe invi- 
:em juvatadaugetque, cum ad eundem fcopum in natura rerum 
int comparat , collineentque. ($. 779.). Similia dantur in per 
fe & per alia electricis, ratione corporum fimiliter mixtorum con- 
citandorum aut concutiendorum. 


$. 786. 
Qui condu- Perticam ferream Haufenius vi electrica imbuit , depre- 
&ores- adjn- henditque extraordinariam eius vim in luce & fcintillis, admoto 
vent cletiri- ferro alio pice ilio. — Neque incredibile eft; idem futurum 
satem? fuiffe, fi pertica effet pice illita, & aliud ficium eidem fuifferad- 
morum. la & cylindrum fülfureum tres pollicés in diametro 


complexum ,  & 4 pedes longum affricuit, viditque eum duplo: 


reiotiora auri foliola allicere, quam electriceim virgam ferream, 
lux vero ejus exigua fuit, nec digito admoto explofionem de- 
dit. Cum vero filo aurichalceo "Circumdaretur,, iis locis, ubi 
filum fuit, fortiores fuerunt fcinrille , & earum explofiones lis, 
quz ex filo folo habebantur. — Vid. Zomr 4. zoffror. Experim. p. 
273. f4. | Corpora ficca, qua parum electricitatis admittunt, 
uti ferioum, chord: fidium animales, funiculi e fetis equorum, 
lana, pilisve confecti, cerei, candela febacec, faces, offa ba- 
lenarum quoque flexilia, cornua, non vero f humida funt; 
membrane, corrioic ex corio, pile - um coaélia, lacca fiofato- 
ria, vitrei pisi vacui aut liquore re..rti , cliurtà, «c. ferviunt 

pro- 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 773 


— propagande electricirati, fi condu&tores illis imponuntur; ipfa 
ideo ad eam longe producendam parum valent, nifi humectan- 
tur. Non electrica vero eam impediunt f. di(perount v. c.funi- 
culi elino, cannabi, voflypio, gladii aliaque metallica, charta 
omnis, arundo, ligna, foenum X fimilia herbacea & plantarum 
folia, caules, marmor, fpongia; nifi connectantur extrema 
cum prioribus , obfuturis ne vis ad latera & fulcra diffundatur. 
Sint teniz dua equales, linea altera & altera lanea, harum fi illa 
füper laneam ponatur et ferat conductorem, inhibita eft propa- 
gatio ele&ricitatis; fi fuperior fuit lanea ferens eundem, propa- 
gatio bene füccellit. f. 22$. fég7. ibid.  Filorum lineorum & me- 
tallicorum conjunctiones mox afferentur Sic & ferrum vitreo 
tubo inditum pro conductoreauxit vim, tefte JVolleto, Epif7. 
Electr. p. 255. 

$.. 787. 

Cum conductoribus ad intendendam electricitatem con- Qvid fit. ele- 
jungi confüeverunt alia adjumenta feparata, que inftrumenta au- &roplecta fi- 
gendi vires electricas fieri, ufus ipfe oftendit. Hujusmodi eft ve Pletirum 
vitrum & quafi vitr um, quor um utrumque communicatam ele- e/ecfricum. 

- ricitatem. & large accipit, & retinet accepram, etiamfi fuftine- 
tur corpore haud electrico, v. c. metallo, aut manu humana. In- 
tus vitro inseritur hydrargyrum , aut aqua , oleum, fpiritus 
vini &c. ab aliis quoque arena, fquamule merallorum in offici- 
nis ferrariis cudendo difper(e, aur fcobs limarum. —Preftat fe- 
re ceteris aqua pura frigida tepidave nomine non uno, & vitrum 
tenue extus ficcum; nec minima rima fübtus lefum, utpote 
qua vis diffunderetur in fuftentantem manum &c. uti experientia 

.evicit. Tali phialae aut ampulle inferitur filum metallicum, cui 
fuperne impertiatur ele&triciras, intus. cum vitro & aqua com- 
municanda. Quod ut cum conductore conjungi poflit, geni- 
culo incurvatur- fupra ejus orificium & capite vel globo inftrui- 


tur. Haec machina debire imbuta vi electrica, fortes edit con. 
Eeceg^5 cuffio- 


774 j fHYSICJE PART. IL. SECT. IIL CAP. 1JI. - d 


cuffiones corporis momentaneas, fi altera mannus tenentis eam, 
digito elicit fcintillam , aliove fimili modo fcintillis edendis adhi- 
betur. Effe hanc vim concutientem electricam paret ex ejus 
orieine ($. 685. /64.) . Ob valde concutientem ele&tricitatém dici 
poffet electvoplecfa f. plectrum ele&tricum ampulla, quaffans , uf 
miniffva eletfrica wel obfletrix ele&iricitatis. 


Equiri Pomerano de Kleiff, primum indubie in mentem venit £e 
experimentum , periclitand 6 Id. O&obr. 1745. quid futu- 
rum effer, fi clavum ferrenm, qui ad manus erar, obvio vitro, 
anguília colli ad medicamenta guttatim inde petenda fatto, cui 
ultra medium ventrem mercurius inerat, immitreret, eumque 
imbueret vi tubi ele£krici. — Altera manu tenens vitrum, alterius 
digitum vel clavo offerens, vel tubo ferreo, cujus ope fa&tus 
erat eledtricus, valde pungentem fenfit fcintillam. — Dein ampul- 
le largiori infundens fpiritum. vini, eique immitrens filum me- 
tallieum globo plumbeo infertum; excitata fimiliter vi ele&trica, 
elicita feintilla pereuffus eft adeo, ut brachia & humeri concute- 
rentur.  Teílata eft apud nos & paffim in. Germania hujus in- 
venti memoria, ut omni dubio fit major. — Vid. Tom.I. Societ. 
pbf. Ged. p. sz. € Tum. II. p. 400 7 442. Scripfit quidem folus 
Prof. Alamannus A. 1746. d. 8 Maj. Gedanum, Cunzum civem 
Lugdunenfem, medio anno fuperiori fonein incidiffe in tale 
experimentum. Sed illud plane in medio relinquendum eft , cum 
js dicatur intimus elfe amicus & Alamanni & Mufchenbrukii 
Cell. Prof. quorum tamen neuter id ante. Januarium 1746. fuo 
examini fubjecit, neque ipfe alium ejus teftem adduxit Vid. I. 
polt p. 426 — 435- Concedi 4lamanno poílet Cunzum in Belgio, 
forfan literis gedanenfibus monitum, id ibi prius imitatum elle, 
quam Alamannum & biduo poft Mufchenbrukium ,| qui tamen in 
fua Epiftola ad Reaumurium nihil de Cunzo fcripfi.  Nonnihil 
concu(Tionis fenfit Grajur digito prope aquam vi ele&trica imbu- 
to Tum. I. p.2zw Societ. Ged. 


/ 


$. 788. 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. — 775 


" 2 nllo ANLE 
S; quacumque de caufa minor eff gradus. eleclricitatis , com- De gradibus 

euffo illa vel plaue vel ex parte mom fuccedit. "lalis caufà eft in concuffonis 
ipfa miniftra ele&ricitatis, fi vitrum extrinfecus humidum eft, e/edriez. 
fi qua rima elabitur ejas vis, ut difpergatur (S. 787.), item fi 

ejus vacuuni collum manu tenetur. Zo. Z7. zoffro p. 242. — Ubi 

debilitas externam haber caufàm, ibi ea vel iri coriductore ejus- 

que futuris dabitur; vel in humido aére aut fervido, velin vi- 
tro affridto &c. Si fere fat valida eft ele&ricitas, eundem con- 
cutere poterit, qui manu altera tenet miniftram electricam, al- 

terius digito fcintillam e rnetallo elicit Quando abunde valida 

efl, percutit ope nexus nor: fecus aliuni fcintillam elicientem , ac 

ampullam maru tenenrem, & quidem eo rnagis, quo amplior 

eft phiala. 7 sajorz gitur gradu, ele&vicitatis pendet. €? smajor 
gradus. concuffronis. 


Atteftatar hoc Hifforia elecricitatir in Tom. LI. Experim. Ged. $. 82. 
feq. n Kleifiano experimento tubus 15 pedum condu&oris 
loco fuit, & vis tanta in vitro 3 vel 4 pollices amplo, ut 8 vel 
9 annorum liberi fuo loco raptim moverentur, neque quisquam 

bis tantam concuffionem fubire cuperet. — Poft 8 dies in ampul- 

la ele£tricitas fuperfuit. cer. — Hinc & ad plures fciniillam elici- 
entes tranfir concuffio. —Quarnjconcuffionem alii derivant a vi; 

*- poft difplofionem repercutiente eadem veliementia, quce in con- 
fli&tu fcintillam peperit, alii aliunde, A vehementi ztheris reni- 

xu ad priftinum equilibrium illam gigni negari nequit. — Quod 
licet in extremo digito fir, propter ingentem tamen conflictum per 
nervos connexos continuatur ob fubitam perculfionem infolitam- 

" que fenfionem. — Reliqua a teneriori aut debiliori membranarum 
cutis & nervulorum conílitutione pendent, quod meo atteftor 
exemplo, qui nunquam tantam fenfi concuffionem , quantam alii 

fe percepiffe profiebantür. — /Ether interior in fimilem cum ex- 


teriori rapiditatem motus infolitam abreptus, utique fecum ner- 
vulos 


716. PHYSICAE PART. I. SECT. III. CAP. IIL. 


vulos & mufculos corripit vibratque, reftituendi zquilibrii cau- 
fa. Con£, Tom. I. nofler p. 518. feq. 
. 1 
4 
$. 789. 
Modus au- "ugetur gradus concuffiouis ele&lrice partim. numero. mini- 
gendi concu- fivarum. electricarum, partim magnitudine cujusque miniftree au- 


tentem. elc- lis, ceteris falvit. Primo enim obfervatori concuffionis jam 

Gricitatem. innoruit, clavo tantum vitro exiguo indito, aut filo merallico in 
minorem oelobum thermometricum immiffo, tantam non oriri 
concuflionem ; quanta oborta eft adhibito globo 5^ vel 4^ dia- - 
metri, cui filum craífius, loco capitis globo plumbeo utens, 
cum fpiritu vini vel aqua. inditum. erat ($.758)..  JVzgclerus 
propterea majores ampullas & plus aqu ir illis adhibuit, ad lu- 
cem & percuíflionem augendam, quam & obférvavit confecu- 
tam effe, dum loco ampulle vellagene unum cantharum capi- 
entis aliam adhibuit 12 cantharos complexam. ldem quoque : 
flatuit, quo pluribus locis ampulla aquam continens abalüs non — - 
electricis corporibus attingitur, v. c: a manu humana, ametali- — 
cis catenis, ab aqua; eo majorem fieri miniftrze hujus eleétrici- 
tatem. 


6X 


Gruia una miniftra augebat ele&ricitarem, in proclivi fuit 
conje&tura, plures miniftras aucturas effe vim pro numero fuo — 
capruque ejusdem in aliis ($.780.). Quam & experimenra con- 
firmarunt. 

! 
| 


Gedani A. 1746. Gralathanis experimentis due ampulle plus effici- 
ebant, quam unica, & tres plus quam dua. Vid. Tom.l. Ex- 
perim. Ged. Soc. p. 522. | Simili modo & alii plures adhibuere 
phialas electriciratis miniftras, ut formidabile evaderet ele£tricitatis 
incrementum & periculum minaretur. Tom.IlI. p.526.  Con- 
trárii eventus impedimentis debentur. 


$. 790. 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 771 


$ 790. 


Agnofitur vero incrementum electricitatis ita obortum Prognoftica 
ex ipfa electriciratis miniflra; quando in tenebris lucere vel qua- oi» elefrice 
fi ardere & fulgurare incipit aqua, &c. & fcindlle ftrepentes concufura. 
crepitantesque frequentius audiuntur vel de die. Quo enim fre- 
quentior clariorque ifte eft ftrepitus, iíta fulguratio, eo fortior 
erit fcintilla eamque fecutura concuffio. His igitur progzofficzs 
vis concutientis uti licet, etiamfi ele£&rometrum nullum przefto 
fit. : 

Obfervata funt hzc indicia ampulle in noftra Societate Gralatho ex- 
perimenta dirigente, nec fefellerunt previfam vim, cum inter- 
dum & phiale concuffu filli ferrei ad fundum allidenris diffili- 
rent, & eflluens aqua urticarum more manum ureret. 70. II. 
p.442.  Fra&a fimiliter funt que 2. virra Equiti Kleiflio, cla- 
vo tum tantum utenti. p. 40. ibid. Conf. p. 22. 


: S. "79. 

Cozcufftonis bujus propagatio fit im circulo ele&vico, h. e. im- Cencutien- 
ter quotquot volueris corpora non ele&irica, inter fé cum mumiffra ele- tis icur pre- 
&rica conjuncia, ac momentanea tantum . electricitate imbuenda. (S. pagatio in 
787). Apud nos hzc propagatio a directore fuo facta eft gra- círculo ele- 
datim in eodem conciavi primum per duos, tres &c. non ele- &rico. 
&ricos homines; electricus enim interpofitus non contingens, - 
tumque non perdens fuam vim, nihil concuflionis fenfit. Sen- 
fit autem contingens non electricum, fuam tum vim diffundens 
perdensque. Deinde propagata eft per feneflram in fübjacen- 
tem hortum fpatiofum ope fili metallici, five comprehendentes 
fe manibus, five fila metallica diffe&ta &c. inter fe tenerent. Co- 
hzrens filum metallicum vel ambabus manibus comprehenden- 
tes in horto nullatenus concutiebantur (ob ficcas calceorum fo- 
leas arbitror $. 805.); neque concurtiebantur brachia veftita con- 
ferentes invicem (ob vis debilitatem). — Illi tamen concuffione 
afficiebantur, qui fic collocati in ferie erant, ut electricitas per 


(IFolfü Phyf. Tom. 1.) Fff ff digitos 


778 PHYSICAE PART. I. SECT. IIT. CAP. 111. 


, 
digitos propinque diftantes tranfire in eos. poffet. — Ceffbat con- 
cuffionis propagatio fi tantum per fe electrica vel funes ficcos 
aut madidos, aut baculos ligneos inter fe tenebant. Vid. Tom. HI. 
cit. p. 258 — 440... INolletus in. plures quam ducentos concullio- 
nem propagavit, fimul omnes afficientem , quorum primus am- 
pulla tenuit ele&ricam , poftremus fcintillam clicuit. Unde 
recte colligit; fieri concuffionem ictu materic clafticee perniciffi- 
ma, ipfa multitudine ramen quadamrenus debilieri. — Inprimis 
multo minor fuit concuffio fi vel duz tantum perfonz fe non 
contingerent. $i digitos haud procul a fe invicem tenuerunt, 
lux inter eos oborta eft: & fi tubum vitreum aqua refertum te-' 
nuerunt, in momento concuilionis omnium, tubus luxit. [2 
450. fig. ibid. & INollet Lettres eleclr. p. 2075. En éffc&tus electricos, 
fed momento citius ceflantes, nec ideo filo commoto explorandos. 


Nexum hominum & corporum ele&ricitatem fecum. communican- 
tium ob quandam fimilitudinem fatis apte orbem, vel circulum 
vocant ele&trieum. — De quo Abbas Nolletus cit. p. 207. fcribit: 
La condition la plus eílentielle eft, qu'il y air, ce qu'on nomme 
cercle &ie&trique, c' eft à dire une fuite non imterrompue de plu- 
fieurs corps ele&trifables, qui touche d' une part à la boutcille, 
ouà ce qui en tient lieu, «& do l'autre au conducteur, qui por- 
te l' ele&tricité a ce vaiflcau de verre. — Le cercle peut étre formé 
de toute forte de corps, pourvü qu'ils foient de la nature de 
ceux, qui s' ele&trifent par communication; que les fluides n'en 
font point exclus, que l'eau méme employée, non feulement, 
qui eft enfermce dans des tuyaux , mais encore celle, qui repo- 
fe dans les grand baffins, ou coule en forme de riviere. &c. 
Le Monnier connexuit homines catenis, per terram, prata, 
aquam du&is; item flo ferreo 2000 orgyiarum per fylvam, 
ambiendo paífim arbores, & agrum recens aratum circumdutto, 
nihilominus concuffionem percipientes, — Ipfe parall:lepipedum 
ferreum pollicem craffum 23 pedes longunr fcricis filis fufpendit, 

cujus 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRI!A. 779 


eujus alterum extremum ,. ope miniflrz ele&rice infecit ele£trici- 


tare, alterum ipfe apprehendit non fine infigni concuiione. 
Idem conrigit , quando alius homo non elc&tricus cam in medio 
manu fua tenuit, qui nihil pereufti onis fenfit. Bene obfervavit 
docurientisque comprobavit Gralathus, corpora non efie nota- 
biliter electrica, qu: recipiant & propagant motum concutientem 
Tom, IIl. p. go; ideoque ea tangens ubi continentes eorum funt 
(0o partes, mon affeimr concuffone, nifi feparata contingit eorum 
| extrema. ^ Neque enim fentitur motus parüam. continentium 
mediarum, fed extimarum. ^ Sequitur & is motus. naturalis vi- 


am breviff imam, fugiens ambages. 


$ 792 ! "un rs 


Ad velemeutiam concuffionis evitandum, qua multis intole- Morar zj- 
rabilis vifa eft, & majus periculum minari, Lia fucceffu Celeb. taudi vefz. 


Winclerus Hr- 4 eff obfrcaia bominum. £7 "Hueta) lor qualitate mentiam 


Jeiniiarum eiecrice praflitarum. — Miniflree nempe electricz lo- coszurientis 
.co. manus fubjécir metallicum flatumen | ficcum aut. aqua. ex elericira- 


parre refertum ; loco-conduétoris ilii circumdedit ferreas vel au- fir. 


richalceas catenas, quas dein flanneo orbi, fub. tubo ele&rico ita 
'.collocavit, ut merallicum. corpus orbi impofitum a tubo non 
longius diftaret, quam, ut inter ipfum & tubum oriri fcintillae 
.poffent, qua.tam fortes fuere ut interdiu ad centum paflus con- 
fpicerenrur audirenturque.  Subftituit feliciter ingenium noftri 
directoris ele&tricorum experimentorum,j merallo Ly Knpoliro 
2lobum cavum cupreum, quo acris pondus in bilarce explorari 
folet, meníce impoficum fub tubo electri ico, ad quem catena mi- 
coppa electricam circumdans alligatur. — Sic tubus electricus fi- 
ne ullo fenfu & periculo filo ferico : globo cupreo fürfum amove- 
tür, donec ftis eft vi electrica imbutus, tumque demiflus ver- 
fus globum fordílima editur fiintilla fplendens difplodensque & 
concufíura. Vid. Tum. Z. sof/re Societ. p. 522. $. 2. De con- 
Fff ff 2 ' cuílio- 


780 PHYSICJ£ PART. I. SECT. III. CAP. Hr 


euffionis vehementia autem Zom. Jf. Lá 40f. 426 — 429. 44. 
454. fi. 


$  793- 


Electricitas E circulo elethrico ($.791.) patet ratzo phenomenorum concuf- 
trans fluvios fionis eledhrice ope aque. ad lacus vel flevii alteram vipam € multo 
€ per ant-. longius per aque duttus ad fontes faliemtes propagate, €7' eodem i&- 
lias promo-. tevrupto cejfautzs.... Cel. Jinclerus evitaturus vehementiam con- 
ja. cuflionis, fed utens invento ($.792.), A. 1746. tres electricita- 
tis miniftras fufpenderat ira in horto Apelico, ut Plifl:e fluenti in- 
effent, tria vero fila aurichalcea in ipfis fuperne fic connexuerart, 
ut carenz infererentur. Sub dio duobus fulcris allicata fila feri- 
ca füftentabant tubum aurichalceurn, cujus alterum extremum 
tenebat catenam ampullarum filis confertam , alterum habebat care- 
nam in conclave productam , cui inerat machina electrica, ad 
crucem e bractea ferrea flanno obducta factam. — Sub tubo auri- 
chalceo ftatumini impofitus erat globus cupreus cavus, quem 
cingebat catena verfus ampullas procedens. Cruci vero imper- 
tiebantur vim electricam globi affri&ti. Sole ante meridiem illu- 
ftrante tubum aurichalceum, iuter tubum & globum fübjectum 
vi electrica excitabantur fcintille tam vehementer fplendentes 
difplodentesque, ut in ducentorum paffuum diftantia & videren- 
tur & audirentur clare. Vid. 70:.1//I. Ged. Soc. p. jos. fg.  Ge- 
neva Cel. Prof. Z'allabertus in lacu Genevenfi triennio poftea in- 
ftruxit machinam electricam fuper Rhodano 250 pedes ibi di- 
ftanre ab hydraulica machina, unde urbis putei replentur, una 
cum ampulla concuffionis genitrice, e qua filum metallicum de- 
fcendit ad aliquot lineas in fluvium. — A pertica ferrea, cui ap- 
pendebat ampulla, progrediebantur connexa cum illa fila meral- 
lica, fericis funiculis ad quandam antliam in urbe deducta. Af 
fricto globo ex horum filorum vicinia prodibant fcintille ordi- 
nariz leviter pungentes; fed fi quis manum alteram aque fontis 
immittens, alterius manus digitum appropinquabat filo ferreo, 
: is 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 781 


is tam forti afficiebatur commotione, acfi prope ampullam fuiffet 
" «oncuffus, cum ramen aqua per antlias prius efTet in hydrophy- 
lacium 131 pedes altius Rhodano evecta, 1400 pedes remotum 
a machina, & dein per canales in urbem diílributa. — Similia 
dein adhibito fecundo globo ad ripam lacus, fine tam longo filo 
condu&tore praftitit. — Ar & ibi interrupto, ut ante, circulo cle- 
&rico cum aqua fontana pungens tantum fcintilla orta eft, quae 
manu aqui immiffa rurfus concutit. Nec mihi dubium eft, 
ad plures antlias fimul idem & effe & fuiffe eventurum. ($.691.). 
"Taceo traduc&tam fimiliter concuffionem incendiumque ab altera 
ripa fluvii ad alteram per Fraz&linum, le Mongier &c.. Vid. Nollet? 
Epift. Elecfr. p. 200 — zi5. 


" $ 794 

Febementia motus. concutientir animalculis quibusdam , deiu- Coneuffo le- 
de &7 avibus, gliribusque &c. mortis caufa fuit , incitaudo etbegem talis eledtri- 
aéremque fanguinis im cerebro, ut venis vuptis erumpens fanguis ca. 
apoplexiam induceret. Docet hoc Hiftoria electrica 7o. 7. Ex- 
param. Ged. p. 319. S. 19. feq. €? S. 22. féqg.  Cruorem fangvinis ex. 
cutfi oftendebat inftituta diffectio in cerebro & cerebello &c. p. 
424. féq. ibid. Tom. IH. p. 454. feq. Tom. III. p. yo$. feqq. say. feq. 
Franklinus exiftimavit, fe gallum indicum vi electrica effe neca- 
turum, quod an effecerit, nondum accepi. Quamquam non 
' ddbiro, quin inrenfiori vi id effici poflit. — Si qui homines utra- 
que manu miniflram electricam tenuerunt cum tubo electrico 
. confueta ratione connexam , & digitum finiftrrae prominenti filo 
vel globo ejus appropinquarunt, concuihio manum velut per 
dimidiam horam ftupefecir & capitis contufio fimilis fuit ei, quae 
ab ictu baculi forti oriretur. Vid. soffr. 7: 41. p.527 €? 55e. 


$ 795 
Jnffrumentis elefricitatem concutientem feparatim augenti- Alia electri- 
But accenfiri quoque merentur vitris metallica vefita aut. unita. [a- eitatir mine 
* * 
Fff ff 5 mllis, fira. 


Alii modi 
concu[[ionem 
evitandi.. 


782' PHMYSICE PART.'L $ECT. IIl. CAP. fI 


mellis. Ya nempe facilior redditurcommunicatio vis Zur. T. off. 
Soc. p. 200.) & coalefcir vis per fe electrica, cum communicata 
& diverfus utriusque agendi modus ($. 785. a ciendis fimiliter 
mixtis apprime confentaneus. Cel. /allabertus vitra plana inter 
duas metallicas laminas, autalterum merallicum & alterum cor- 
pus vivens. JZtfogiur autem & D. Bem/iusadhibuerunt ampul- 
lg involutionem in folia ftanni, aut, ope induétionis vel aeolu- 
tinationis interne externeque , /Vof/. 7: //J. p. $34. five unio- 
nem loco collocationis.. « Quemadmodum & ianklizus | vitri 
quadranguli marginem fuüperiorem &.inferiorem inauravit vel 
quafi, h. e. apparente auro , obtinuitque rales effectus , quales mi- 
niítra electrica edit. Quapropter recte contendit Cel. JVollezus 


Epij]. ele£r. 2. poft iam adducta, ampullarn ele&ricam, & qua- 


dram i deauratam eidem gaudere vi ad conduaidóm 
electricitatem in longinqua loca. f. 7o. JNolletus pari eventu ufus 
e&t vitro plano in medio utrinque fpecie tenus inaurato, margi- 
ne tantum 4. pollicem nudo f. 22$. 2/7. , 


En przcipua p. 70 verba: La bouteille electrique eft effentielle- 
ment la mime chofe, que les carraux de verre enduirs de meral, 
& peut fervir de conducteur de màime & encore mieux que les 
autres corps, pour communiquer an loin & aurant de tems, qu 
on le veut, l'ele&tricité proprement dite. /— Alii quoque vitrum 
& fulfur comminurum vel picem, chartam & oleum, ligni 
metallum adhibuere. 


$. 196. ; 


Inventus auoque eft alius modus declinandi periculum ele- 


&ricitatis concutientis vel momentanew, hic non praerereundus, ' 


Scilicet cum obfervaffer Cel. Ao/etur, períonam altera manu 
maílam valde ele&ricam tenentem, altera fcintillam elicientem ex 
eadem , vehementer concuti, & fcintilla oborta aquam in tubo 
electrico eo magis lucere, quo fortior elt vis electrica: eam vimin- 

" tendere 


ki 


^ 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 783. 


tendere fategit, majoribus ampullis feu vitreis vafis aqua ex par- 
te refertis, & ponderofo ferreo. parallelepipedo 8 pedes longo 
80 circiter librarum, & infuper, opinor, bene polito. Quo, 
diuturna credo fri&tione globi, ingenti vi electrica imbuto,, fi- 
lum metallicum , ab ejus extrémo in aquam vitro cupreo tripo- 
di impofito inditam dependens, vas integrum iene replevit, 
tantum fragorem explodente, ut non auderet quemquam peri- 
culo'eliciehdee fcinülle exponere. —Cuprez ieitur regulae medio 
anfam applicuit ligueam a funiculo férico peudulauz, ut fine metu 
regula adhiberi ad fcintillam eliciendam Poflet. — Extremo regu- 
I:e alteri affirmavit pefferem, alteri chlorionem, & ope anfz il- 
lum admovit extremo ferri, hunc aque immiffo filo. Prior ex 
duorum pollicum diftantia prima fcintilla.concuffus ita eft, utvi- 
. derezur-effe exanimatus, fecunda vero plane exanimatus fit. 
Pofterior ita perceliebatur i&u accepto apud aquam, ut obrige- 
Íceret. Poft quadrantem hore rámen rediit ad priorem vitae 
conditionem. V. Hift. Eh&r. Tom. Hj. Soc. Ged. p. 252. feq. 
Deinde animadvertit, non opus efie lipnea anfà, cum in medio 
tenens meiüillum non concutiatur ($. 791.). | Adhibuit igitur : 
craffius filum ferreum (cujus locum & quodvis aliud metallicum 
manubrium tueri poteft) utroque extremo in annulum confor- 
maro, inflar arcus electrici cujus medium tenuit manu exfors 


concuffionis, Vid. Ep. ele&r. V... Tub. IH. fig. 7. &7 g. 
| $.- 797. 


Ope tabule planc vitreg inaurate quafi attentioni /olle- Condit?o fo- 
tana patuit y fciutillam eletivicam chartas illi impofitas compaétio- ragivi: vi 
res perforantem proZ;re e viíro igaufato: quia ibi foramen pa- elecfrica 
tentius & nonnihil aduftum eít, in parte fuperiori vero minus fadi. 
"eft & fürfüm aliquatenus eminet. — Charte applicuerat alterum 
arcus electrici annulum, alterum conductori merallico.  Pertu- 
dit ea fcintilla chartas, lineam craffirie equantes, horizontali fi- 


tu tabule vitree incumbenies. — ldem vero quoque evenit, 
charta 


! 


Pe metallis 
vitro cle- 
£lrice in- 


ufHir. 


/ 


784 PHYSICXE PART. I. SECT. III. CAP. III. 


charta ventri ampulle applicata. — Vid. Ep. E/e&r. P^. p. i26. 
Attamen quando aliquid v. c. flum ferreum vitro erat impofi- 
tum, ne charta vitrum attingeret, fcintilla quafi in media charta 
formata, furfum cequeac deorfum protuberantes fecerat lacinias, 
five eminulas lacerationes. 25/2. p^i27. Fig. 7. €? $. Revera igi- 
tur nafcitur fcintilla in occuffus effluviorum conflictu acerrimo 
vel medio quafi centro aut foco. 


Utinam ita. examinaffer foramen tali fcintilla in libro formatum, 
quali necabatur paíler, duos pollices diftans a ferrea maffa, fi 
eque ibi, ac in acre orta effet, quod vix credibile videtur. Ce- 
terum quantum ipfe obfzrvavi, fere in medio diítantiz duorum 
corporum emeríit fcintilla. — Id quod a&tionum contrariarum 
equalitati refpondet. — Admiranda eft velocitas, qua fcinrilla dis: 
ploditur, perrumpitque, quam fono tricies velociorem nonnul- 


li e(timarunt. 
$. 798. 


Parum vis perforandi valere videbitur, fi comparetur 
cum ea, quam Franklinus venditat, c, 4a pofitay zzter duo 
vitra lamellas temuiffhmas aureas argenteayoe fcintilla ele&rica vitro 
inufft. inpreffitque , ita, ut maculas aqua flygia delere som potue- 
rit. Penetrafle particulas merallicas rapiditate fcintillee vitri poros 
dilatantis concedi poteft, five in pulvisculum comminute fint, 
five, quod credibilius, liquefacte & inufte vitro ad inftar ar- 
üs antique vitra feneftrarum & quafi vitra coloribus, aureis 
quoque argenteisque tingendi. Claufi rurfus pori vitrei, ob- 
fuiffe poffunt, aut & arctior cum vitro colliquatio fieri, quo 
minus attingi ab aquis ftygiis potuerint. Quod forte commi- 
nuto vitro in pollinem contigiffer, faltem exactius explorandum 
fuiffer, antequam concluderetur. —Meralla fuiffe penitus mutata, 
aut deftru&ta, quod Franklino vifum eft fine ullo calore in ftatu 
frigido contigiffe. A quo recte diffentit /Vo/letus. Epz/7. elitr. 
P. 45.4. Neque enim fequitur, quia manus confeftim admo- 

ta 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 783 


tà vitro nihil caloris perceptioni obtulit, ideo nullum paulo ante 
adfuiffe. In fcintillis enim vulgaribus fufio aperte contigit, nec 
ramen manns in delapfàm fcintillam promora, feníui calorem fi- 
ftit ullum. — Neque in charta perforata ope fcintille & leviter 
aduíta caloris veftigium reftat, five ab ethere interno, five ex- 
terno ea penetratio deriverur. Quid? quod celeri motu ma- 
nus per focum fpeculi urentis ferventitffimum fine fenfu caloris 
duci poteft. 


Uti coneuffio effetus ele&ricus eft momento citius coherentes cor- 

porum partes & aquam lacus aut. fluvii, aquz ductuum & ant- 

liarum permeans fcu afficiens fic; ur filum admotum moveri non 

fentiatur ($. 79 1. nor): ita quoque fcintillarum perforatio abs- 

que incendio, metalli fufio & in vitra intrufio & contufio cum 

eis, pernicirate ztheris ineredibili peragitur abfolviturque mo- 

mento citius, ut ra&ui quantacunque celeritate fa&tum infequenti 

nihil fenfibile ibi relinquatur. — Forfan in longe majori gradu & 

maíla demum caloris aliquid fenfui obvium reflaret.. Numeramus 

igitur Jam tres pitur. ele&ricor momentaneor, immo ob pernici- 

tatem plus quam momentaneos: concuífionem longe lateque dif- 

fufam, fcinrille perforationem, fufionemque merallicam, calorisve 

fligia vix prebentcm. — Quibus penetratio in fanguinem anima- 

lium necatorum apoplexia eque velociter contingens addi mere- 

tur &c. Nec immerito inter effe&tus eleCtriciratis momentaneos 

f. citiffimos, & cum mora conjun&os vel durabiles diftinguen- 

dum erit. 

$. 799. : 

Aus ele&ricitatis eradibus 77 pulveris pyrzü incendium va- De modir 
rii dicerfo fueceffu incubuere./ Ob analogiam vaporis & fumi can- pulverem 
dele accenfi ($.7$8.). Bofiano experimento cum igne liquefa- pyrium  in- 
&us pulvis valde fumaret fcintilla incenfus eft ipfi primum , 7o. cendendi cle- 
I. uoff. p.290, dein Cel. Holiazzo Tom. 1H. p. 561. nobis quoque, &rice. 
fed ut nonnihil dubii reftaret, folane fcintilla, an ignis flamma 


(Folfü Phyf. Tom.I.) Gzsese gg incen- 


786 PHYSICE PART. L. SECT. HL. CAP. HL. 


incendiffet.. — JFatfogiws quidem contufüm cum camphora & 
oleo in cochleari ope ignis fumantem fcintilla incendit p. zi. ibid, 
Sed ibi oleo potius & fumo, quam pulveri debetur incendium. 
Ob difperfionem pulveris nudi, & fcintille defectum confului, 
eff» illum ita includendum charte, aut amaloamati, ut fcintilla 
in pulvere crearetur, quod variis modis tentatum non fücceflit 
ob debilitatem electricitatis. — F*az&/izo ob fortiorem vim ele- 
&lricam fuccelfit incendium frigidi pulveris pyrii, charraceo cy- 
lindro ita inclufi, utin ejus medio duo fila ferrea craffiora non 
loncius a fe invicem diflarent, quam ut inter ea fcintilla oriretur, 
dum ex prominente altero ope miniflrae ele&rice fcinrilla Mei 
batur. — Idem experimentum 175$ ineunte Haffniz feliciter 
exhibuit celeb. Fi. Chr. Mablizgiur, Affeffor regii Judicii aulici, 
cet. poftquam vim electricam moré Fraz£/zgi & Nollcti eousque 
auxerar, ut fcintillae librum 140 folia charta fcriptorize una cum 
involucro compactze charte tenuioris uno ictu perforarent, 
Utus ipfe eft vitro cylindrico 12 alo, & $/ amplo, intus ex- 
tusque ad quartam partem inaurato, ope vernicis pictorum 
ignobili metallo aurum mentito , nulla indira aqua, fed tantum 
catena graviore aurichalcea. Globo utitur bohemiíco 15" dia- 
metri , & ferreo conductore $0 librarum, 94 pedes longo, 4 ve- 
ro dicis electricitatis miniflris. | Pulverem pyrium adhibet po- 
litum in eranulis, eumque comminutum in pollinem & confti- 
patum in chartze luforice vel fimilis compacte cylindro duos cir- 
citer pollices longo & 5/^ vel 4^/ in diametro. Fila chalybea 
per utramque bafin cy findil immiffa 1 ^^ craffa tribus circiter li- 
neis cufpidibus fuis obtufis in medio cylindro diftan. Eminens 
e cylindro alterum extremum conneéctirur cum catena. miniflrze; 
alterum cum catena arcus ad parallelepipedum ferreum fcintillam 
elicientis; qua fcintilla accenditur pulvis, ut cum fragore explo- 
datur, & noceat miniflrz vel tibi accendenti admovendo arcum 
ad conduéctorem, nifi caveas removendo partim difplodendum 
cylindrum. quantum fatis eft utrinque ,. & avertendo ad latera 

. filo . 


^ OMERJ 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 797 


filorum intruforum illi extremitates. Que ipfius per literas be- 
nevol: communicationi in acceptis fero, arque modum conftru- 
enda hujus machine Tab. Ill. ob oculos pono. 


Monet vero fimul, nifi diftantia florum f. (tilorum chalybeorum vi 
ele&rice accommodata fit, fed ea major, & nifi caveatur, ne ex- 
tra cylindrum ambiat vis ignea, fcopum non obtineri. Unde 
vim explorandam judico ope chartarum pertufarum foramine, 
cum qua commetienda effer filorum in cylindro difplodendo di- 
Ílantia. .Sic ipfe fcinüllam per r2 chartas luforias elicuit, qua 
e fuperiori eje&ta eft pars irregularis 6/^ longa & 5'^ lara, nec 
cje&ta tantum, fed & longe inde in terram projecta. Quz fpem 
faciunt, fore ut & pulvis non in pollinem reda&us & confpiffa- 

; &in majori cylindro incendatur. Similia quoque pulveri 

in amalgama, yel pyxidem ligneam, aut globulum inclufo even- 
turaleíle, & fungo ac fomiti, vix dubitarem, modo nonnihil a£ris 
intus relinquatur, ne ejus defe&u incendium illico extingueretur. 


Quz, ut le&oribus melius patefcant, modum , quo hocce Cl. 
Mahlingii experimentum inflituum fit, Tab.III. fig. 2. delinea- 
ri fecimus.  Nàmque ibidem A, vitrum indicat extus atque in- 
tus ad 3 alitudinis deauratum; B B catenam circumplicatam, 
que flum ferreum pyroboli (bes C ràrmers) in C tangit. 
Alia catena oppofito filo ferreo D applicatur, & capulo E jungi- 
tur aurichalteo incurvo. — G G virgam fignificat ferream, de 
qua catena ferrea H fatis eraffa in vitrum usque demittitur. Qui- 
bus fatis, fi ope capuli, in loco I, aut, ubicunque lubet, alio, 
fcintilla ex virga elicitur, pulvis pyrius incenfus magno fragore 
pyrobolum disjicit. | Pyroboli jc geom longitudo r£ ^ parif. 
eft, & craffities 4; ferrea fila circiter X^ extra pyrobolum funt 
cipbsle ia; partire refert, lod ditdincr pyroboli effe a£ aut 
4c, &d, five aliam quamcunque. 


Ggg gg ? 3.099. 


788 PHYSICUE PART. I. SECT, 111. CAP. III 


$. 8oo. NU 


Extintlionir Ef €? extinslionis, ele&ricee ratio exploranda.  Docuerum 

incendii ele- enim experimenta primo D. Fucfium, fecundam fcintillam ele- 

éfrici caufa. &vicam fat validam extinguere rurfus accenfüm per praceden- 
tem Spiritum vini; deinde & Directorem noftrorum experi- 
mentorum ele&ricorum, ope miniftrz electricitatis feu globi 
plumbei ediram fcintillam fimul incendere & illico rurfüs extin- 
guere fpiritum memoratum. Vid. Tv. IIT. z0/fre Societ. p. yr. 
item 7077.7. f. ji. Quod & Equiti de Kleift jam ex parre inno- 
tuit. Zour.17. p.41. Rationem prioris cafus cum fulmine com- 
munem habet electricitas, fcilicet vehementem aéris commotio- : 
nem, tanquam ventum ($. 765.), flammam aque exünguen- 
tem, ac flatu oris aeque forti. — Secundus vero cafus a priori 
non differt, nifi repercuffione aéris eque fortiter reflantis, ac 
inflatus eft vi electrica fortiori confueto (S. 156.). ^ Cujus vis 
vehementiam concullio corporis humani atteflatur. 


$9. $or. 


Modi glolor Supereft alius. »;dus. ele&ricitatem. intendendi , fí nempe 
tulorque vi- globus vitreus , tubus, cylindrus , aut poculum, quod fricatur, ci- 
treos inten- enda electricitatis caufa, zztus Inl fricatur. vel inducitur mate- 
fiori. electri- teria vitii ele&lricitatesm augente..— INotum eft, vitra intus affricta 
citate imbu- pulvino fieri electrica (5. 748.) & mercurii internum affrictum pa- 
endi. rere electriciratem ($.747.). Hauksbejus fuum globum. vitre- 
um intus ex maxima parte media liquefacta lacca fignatorum ob- 
duxit ($. 689.) vividiorem obfervans lucem, fed ulterius non eft 
progreffus. Bofianam induftriam non prateriit obfervatio, clo- 
bi fracti, & conglutinati rurfus ita, ut zona palme zequalis lacca 
ficillante ruberet, vim poft affri&tum longe majorem fuiffe, 
quam dum integer erat. Vid. Zo. offre Societ. p.292.  De- 
dit, opinor, ea obfervatio aliis occafionem, vitra fricanda indu- 
cendi materia mixra, aque ac miniflras electriciratis ($.787.). 
Potli 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRt14A. 789 


Poffideo poculum ejusmodi materia, infe&um peculiari arrificio 
ità, ut extus ejus non nifi puncta velut varia in vitro confpician- 
mur.  Artifex promittebat duplam vim .electricam vitri, quam 
auctam quidem animadverti; íed altero tanto majoreni effe, non 
audeo affeverare. Multis modis materiam variari poffe, cuili- 
bet perfpicuum efle arbitror, quam ingerens celabat, e phar- 
macopolio eam emendam effe dicens, ut carior effe videretür. 
Sed ad ignem adhibira parumper ardet, levi calore diducitur & 
adhret digitis, ut major pars pix €? videatur, admixta refi- 
na, fuüccini capite mortuo & camphora, ne odor picis illico pa- 
teret. Sed & vario metallo, fulfure, cera Xc. obduci vitra 
poffe , dubio caret. Explorari autem mereretur, quanam ma- 
teria plurimum valeret; fpuriumne aurum, & ftannum ope ar- 
genti vivi adharens ut in fpeculis, hic quoque plus valeret, ac 
in ampulle, & tabula vitrea ($.795.)?. An quadam detur mix- 
tura plurimum valens ? 


Aquam tubo fricando inditam obeffe eleClricitati du Fay expertus 
eft, tamedfi calida. minus oberar,; quam frigida. Tom.I. noftre 
Societ. p. 202. Quod tamen ulteriora mereretur examina, fal- 
tem interna fri£tio cum exteriori conjun&a non fuperflua videtur 
effe futura, quia aqua in lagena eoneuffa recuperat ele&ricam 
vim Tow. III. p.525; inprimis aliis loco aqu: fubftitutis, aut 
aqua ipfa prius ele&riciratein tubo f. phiala imbura. Vid. Tom. II. 
p.447.  Addo|hic modum efficiendi, ut vis interior electrica 
conjungatur cum exteriori per affri&&um excitara. — Scilicet effici- 
citur, quafi malleus ferreus, quali ftanno obducentes & unien- 
tes jun&as laminas metallicas uti folent, cujas cra(Tiori parti jun- 
gitur eufpis acura in adverfo extremo. — Qui ligneo regitur ma- 
mubrio, & dum ignitus eít, cufpis ignea intus admovetur illis 
partibus , ubi vitrum fere perforari deber, ita profilitibi pars vitri 
conica, tantuni non externam fuperficiem attingens. Tot factis 
hujusmodi conis cavis in vitro, quor fufficere videntur, v. c. 

Gg8 88 20. 


Eletlricita- 
dr aperta & citate. 


799 


PHYSICIE PART, I. SECT. III. CAP. III. 


20. 30 &c. infunditur liquefatta maífa , ingrediens foramiria & 
eo fortius adharens parietibus vitri internis. — Refrigeratum vi- 
trum in machina fua, vel torno circumagitur, fricante extus 
eam partem, ubi frictio electrica fieri debet, pumice: fubrili, ita 
brevi tempore aperiuntur conuli, ut puogs a pumice albentia. 
Poflsm fubjungere mini (tras. ele&ricitaus materia fimili fuperiori 
& omni apparente parte plenas, inferior autem fcoriis ferreis 
forfaa referrur, proptgr infignem gravitatem. — Cylindrum yi- 
rreum 8 pollices longum veftir cylindrus e lamina metallica fa&tus, 
infra annulus ans fesqui pollicem fere alus. Superior cylin- 
dri vitrei. pars, latius diducta idem in cylindri formam ad 3 
pollices furfum, quoque merallico ampliori veftitur fie, ut vi- 
trum vacuum fesquipollicem fupra emineat. E patente furfum 
vitro medio eminet aliquot v. c. 8 pollices pertica 6//^ ferrea fir- 
mirer infixa materie fuperiori & inferiori occultate. — Pars pet- 
tice eminens alia transver(a fimili ferrea trabecula 9" eauder ad 
inftarlaüni T'*, — Cujus anterioris partis 4 crenz transyerfa 4/4 
lonza horizontaliter itidem inferirur, quinque fubtus annexas 
unco gereas catenx partieulas, quibus ele£lricitatem e globo vel 
conduttore haurit. Infiftit hzc machina ligneo quadro, pedi- 
bus 4 infiflenti, fupra rabulam ligneam jacet metallica lamina, 


que ope cochlee fundo vitri ejusque annulo ar&ius apprimi po- 


tel.  Annuli catenz funt I pollicis eraffi, & pollicem intus re- 
cipiunt, aliisque zqualibus inne&tuntur, 
$ $o2 


Experiundo conflitit zmpofita per fé ele&ricis imbui elethri- 
Hinc uti menfe &lecti, ita quoque pegma, theatrum 


occulta ex-. totumque conclave , cujus columnze, trabes , afferesque vitrorum 
fruítis, fcoriisque officinarum. ferrearum f. merallicarum  qua- 
rumque incumbunt, cum omnibus impofitis corporibus anima- 
tis inanimatisque ope machinz & miniítra electricae electricum 
redderetur. Vid. Zom:.Z. p.2$9. in fiue uote t, € Tom. LII. noftr. 


tenfio. 


Ex- 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 791 


Experimt. p.493. yi... Quamquam ope miniftre impofit:e idem 
obtinetur,. etiam fi menfa ftar in vulgari tabulato vel pavimento. 
alid. Quia homo ita ele&tricus factus fcintillam elicere nequit 
ex metallo miniftrze ampullee, quam tenet manu fua, 77;7. for- 
te per $. 755.4. cafum, nec alius homo in eodem tabulato ex al- 
tero fcintillam elicerer; quisque vero non electricus, aut admo- 
tum, merallum haud electricum , fcintillis eliciendis par effet. 
Alias obtineret cafus $. 757. — Huc quoque referri poffet cuzicu- 
Jus falieus, quem vocat JZatfoz, ele&fricus cit. Tom. III. p. y34. 
qui retibus merallicis fubftragulis concutiat inopinato. Conf. 


P. 403. ihid. 
$... 805. 


Ut ex variis intendendi & extendendi vim electricam tno- £ui4 bic re- 
dis jam allatis adhiberi, eligi & conjungi pro fcopo polfent ca- flet indagan- 
teris aptiores, ulterius exf/orazdum effet , quid quaptumce ad ali- dum. 
os aliosque ufus prodeffet , aut obeffet. propofito fcopo, €? quis fuun- 
qus foret. intenfiomis gradus, bDumane poteffati fubjetlus ? ^ Facile 
enim expendenti adducta parebít, longe experimenta füfcepta 
abeffe ab omni, qua excogitari poteft, variatione, applicatio- 
ne & confummatione; etfi gratiae debentur meritz his, qui gla- 
ciem quafi fregere, nec profectibus caruere laudandis. 


LH $ $04. 

Habet. vefinofa natuva. quedam. quaff. peculia el&hrica , e. co- Elettricita- 
piofo etbere fid laxiori cum heterogetieis compage oriunda ($. 751.) . tir refmofe 
Fufa diu retinent vim electricam partam. Vid. 70zz 77. Soc. Gd. peculia. 
p.454. Tom.I. p.13. fq. | Recentius fufze maffze refinofie ob re- 
fiduam in ipfis aetheris agitationem ditlipant facilius vim ele&tri- 
cam, itaque minus diffufioni adverfantur, quam poftea quam 
amiferunt e fufione refiduam vim agitationis inteflinze 7o. 7. f. 

194. €7. Tom. IL. p. gu. Exper. Ged. — Milefius. A. 1745. nigra fi- 


gillante maffa praflantilima pollicem graffa, poítquam eam 
charta, 


792 PHYSICIE PART. I. SECT. III. CAP. III. 


charta, aut laneo panno fricuerat, homini impertivit vim in- 
cendendi eundem. — Scintille fuerunt & copiofze & clariores iis, 
quas dedit tubus vitreus fic & maflà fülfurea, ligneo cylindro in- 
fufa, & albie charte involuta, promie eundem inflammavit. 
Affricta charta induit colorem fulfuris. —Citius multo. fulfur fü- 
am vim ele&tricam perdidir, quam fieillans maffa. Ex: Zrazf. 
philof. N. 479. art. y C7 10. ifta referuntur Zom. 1I. Ged. Soc: pi 25. 
feqq... .(Nollzti globus fulfureus diametri 9^. affriétus imbuit qui- 
dem ele&ricitare virream ampullam , fed debilius; . nullatenus 
vero fulfuream, refinofam, ligneam, mertallicam. p. 446. 2/77. 
E laxiori compage, quam denfitas gravitasque exigua loquitur, 
& minori refiítendi vi fluir& modus lucendi & incendendi pla- 
cidior, minori difplofione, aut leni fufürru peracta. Zum. 7. f. 
204. feq. zu2. fqq. 229. feqq. domo 1I. cit. p. 521. & alibi paflim. 


Exi(timavit Zw Fay, lucem ele&tricam effe quietam, quando atmo- 
fphera corporis eft tenuis & deítituta. pinguibus fulfureisque 
particulis, tanquam ignis alimento. — Vid. Tw. I. soft. Soc. p. 
zi. 231. feqq. — Sed explicandum fuiffet, quando & cur illud 
contingat. —Nolletur putat, nimis arCte detineri etherem in par- 
tieulis fulfureis, quam ut transmitti & excuti inde vi electrica 
poffit. Sed ita ar&tius in metallis includeretur, ubi ramen pro- 
pier id ipfum fortior eftexplofio & frequentior. Alibi nimis 
debilem vim refinofis tribuit. 7.11. p. 375. noft. Soc. p. 378 €7 448. 


$. 805. 


Aqua indo- Plus aetheris continere debet aqua quam fülfur duplo privits 
les eleéfrica. (8.7 50.), &fluida plus, quam congelata in glaciem aut nivem, quia 
glacies aé&re non diftenfà penitus fübmergitur in aqua, neciraleviter 

coheret ut aqua. Inde ratio patet, cur ipfa quiete affurgat verfüs 

corpus electricum , luceat quidem & fcintillas det parum pungentes 

aut crepantes; cur linum &lignum humidum vel madidum, lacca 

figillans madida incendant quidem vini fpiritum, fed fine PAPE- 

ione 


' 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 795 


Íione notibili, fecundum f. 2o. 7: 7/7. zoff. Societ. ; cur velforti 
vi ele&rica aqua non nifi tardius imbuatur electricirate , & edita 
ope miniftrz ele&tricze fcintilla, altera eque fortis haberi neque- 
at, nifi poft intervallum temporis eo longius, quo plus aqua 
ineft; cum inter perticas ele&trici metalli, remoza aqua conti- 
nentes oriantur fcintille. ;5;4. p. 405 €? y2t.— Cur nivis & ftirize 
vel glaciei Ícintille citius incendanr, quam aque p. 363. 403. 
cur aqua pariter ac vitrum z/id. p. j27.. tanquam vitrum naturale, 
quo eft copiofior, eo diutius vidikl retineat electricitatem ad- 
quifitam in vitro aut quafi vitro, & aliis impertiatur 707. 7/7. 
Gd. Soc. p. y25. £44. item portari & mitti ad longe ditfitos poffit. 
àbid. & Tom. I. p.y.féqg. Cur in elia vitra & aliam aquam fine 
difpendio transfundatur f. 524. i/id. cut conquaflfàta recuperet 
vim electricam. p. f2j. z/id. conf. Tum. IJ. p. gto €? 227. feq. 
Cur in aliis vafis, ut merallicis, ligneis, lapideis, terreis f. fictili- 
bus, alveis, cornu, füccino, fülfüre , cera, pice cat. aur nulla 
aut non nifi in explofione momentanea fit ejus vis (S. 791.793.) 
& on. H. z0ff. Soc. p.245. egg; cur, quie de aqua conflant, in 
omnia fimilia liquida & illa cadant, quorum major pars eít aqua, 
ut €, olea, lac, atramenta, vina, cerevifie , butryum liquefa- 
Cum cet. 707. III. p. 519; cur foleze calceorum madids promo- " 
veant concuffhonem, ficca minuant tollantve f. 525 C7 j55. 2i. - 
cur propager elecriciratem corporum eam alias jnhibenruni (S. 
695 .; cur aqua electrica effufà ex ampulla luceat, dum infundi- 
tur non electric 7n. I7. p.229; cur vapor ejus levior a&re ($. 
712.) obfit vi electrice ($. 698.). 


$. 806. 


Inprimis deZetur vi elechrice quoque motus efftuviorum liqui- Motus liqui- 
dorumque adjumentum. .Exfpiratio enim & exhalatio effluviorum 4o*um auge- 
odoriferorum augetur electricirate.  Winklerianis experimentis t" 7i ele- 
florum variorum odores fortiores fuere poft. exciratam vim ele- &ríca. 
&ricam, quam in ftatu naturali; fpiritus vini in auras eft difper- 


UPVolfüi Pbyf. Tom. I.) Hhh hh fus; 


794 PHYSICAE PART. L SECT, IIl. CAP. III. 
3 
fus; lignum fubacidum exfpiravit odorem non fine fonitu, 


Tun. Ill. Societ. Ged. p. $21. fuccinum fuum reddit odorem (S. 


684). Nec ipf virorum. metallorumque effluvia odore vacant 
(9.703. 714-//4). lta omnem alium odorem intendi ele&trici- 
tate debere, ex odorum natura. perfpicitur, qua ut effluvia in 
aére volatilia cerhereo debentur & indigent principio. Similiter 
extraordinaria etheris concitato in vi electrica, & fcintillarum 
electricarum feriem continuam , Soc. Ged. Tom. HI. p.21. fég. & 
phofphori-ficci incendium Torr. IL. p. 362. acris auram, & fpiri- 
tum volatilium , & liquidorum morum czeteris paribus auget. 
Sic aqua in fpongia haerens vi electrica, quafi quadam ejus com- 
pretlione deflillavit. Zug. eit. ZI. p. 4 Gordonis fipho alias 
tanrum $ pollices aquam fürfüm pr ojiciens, vi electrica eam pe- 
pulit ad duos fere pedes furfum per innumeras guttulas. 7571. 77. 
p.557. Cadentes deorfum guttule. electricas 4 pedes abibant ab 
orificio fiphonis, a quo antea tantum unum pedem difcedebanr. 
Parvum vitrum aqua repletum ope electricitetis duobus minutis 
citius effluxit, quam in flatu non electrico (2/72.).. Similia Zo- 
fus & le. Monnier obfervarunt. 2/id. 


De phofphoro per decem annos confervato a fe Milcfiur notat, par- 
riculam 3^ longam, charte albe involutam, admoto tubo ele- 
&rico ftatim exarfiffe in flammam & fumaffe; extin&tam in aqua 
fepties, tamen femper tenuo inflammatam effe, cum in aére in 
loco obfcuro non incenderetur per dimidiam horam, a tubo 
tamen 5 pollices diftante exarfit, & fi tubum propius admovit, 
fons radiorum lucis a tubo usque ad phofphorum quafi emana- 
vi.  Affridus diutius tubus lucem fparfit, etiam fi nec phos- 
phoro, nec digito appropinquaret & oculis dolor diutinus ex- 
ortus eft, ut credit ex phofphori effluviis copiofis. — Conf. que 
de evaporatione aquz ope ele&ricitatis obfervavit Defagulierz, 
Tom. I. Soc. Ged. p. 258. 


$. 807. 


pv 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 795 


$. 807. 

Hinc patet ratio, cur & ceza pertu/a fangvis fortius. effluxe- Fluxur ani- 
vit adhibita eletlvicitate, €7 luxerit ip tembris. | P. Gordonis ex- malium 
perimentis hoc innotuit. 7077. //7. off. Societ. p. 499. & Bofianis humorum 
Tom. H. p. 379. Quamquam jam antea D. Arügero 1745. anno electricitate 
in mentem venerat, humores quoscunque corporis humani ele- aucfur. 
&ricitate fluidiores mobilioresque reddi pofle. 70o7.7. p. 2$. 

Et D. Aratzenfleiz A. Y744. obfervavit, hominem ele&ricum ad- 
hibito horologio intra minutum hore 88, dein 96 pulfus arte- 
rie edere, qui antea vix $0 numeraverat. Quia vis fanguinis 
eft in ratione duplicata celeritatis, qua movetur, haberet illa fe 
hoc cafü ut 6400: 9216, itaque ! 1 invaluiffer P? zpji ibid. Pari- 
rer quoque tranfpiratio hominis ($. $06.) & fudor eleétricitate 
excirari augerique deprehenditur. Ipíosque fpiritus, quos di- 
cunt animales, ethere plenos, ad motus majores excitari, Zu- 
feni fuit conjectura p. 276. ibid. Halefius fanguinem affri&tu fuo in 
arteriis& venis electrica vi imbui flatuit, ut fe mutuo protrudant, 
qua in re fere confentientem habet JJ"/elerum p. 242. fégq. ibid. 


$. $808. : 


Medicis hac meditantibus Cell. D. Arügero, Kratzenffeizzo, Ufur clectri- 
Quelmaltzio, cat. nata inde eft conjectura, mox eventu com- citatis pie- 
probata, ele&ricitatem fauandi ilis egrvis profuturam effe, quo- dicus. 
vum bumores fegnius Jpffo moventur. Vid. Tum. I. noff. Soc. p 2$. 
29y./0gq. . V.c. in augendis tranfpiratione, füdore, circulo 
fanguinis , plethoricorum, hypochondriacorum , hyftericarum 
paralyticorum , podagricorum, febricitantium , afthmaticorum, 
hemi & apoplecticorum, rheumatismorum, lerhargorum, ato- 
niz, tabis, fpafmorum, cataracte , &c. Prirhis exemplis annu- 
meratur fanatio digitorum paralyticorum, & ftudiofus Regio- 
montanus a Cel. Prof. TvsA;o in meliorem conditionem redactus 
. p. 299. ibid. ^ Addantur exempla Tom. IJ. p. 4j2 & jj. fegq. 
à Hhh hh a2 Com- 


H 


* 


196 -PHYSICUE PART. L SECT. I1I. CAP. !II.- 


Complura alia recentiora exempla ipeeníere longum foret, nec 
hujus eft loci. 


Vid. Cel. Kratzenfleizii Theoria Elecbricititis, Cel. Jallaberti Expe- 
riences fur ]' Elecfricité, qui brachium quafi enerve reddidit 
priftino vigori; Steph. des. Hair de Hemiplegia per ele&tricita- 
tem curanda; & complures alii, memorantes, qux a Frankli- 
no aliisque paffim in morbis aliter haud tollendis ejus ope perfe- 
Ga funt. — Nec dubitamus, quin plura in poíterum in aliis Me- 
dicorum feandalis, arte & vi medicamentorum infupersbilibus 
fint fucceffura. 

$. 809. 
De. Pyro- Illuminationibus nocturnis infervire poffe ele&triciratem, 
rechiia ele-. cum tenebre fünt fpiffe, cozfat non tantum ex naturalibtis 
rica. phenomenis Caftoris Pollucisque ($.744.); fed & ex pyrotecb- 
mis, quae dicatur, eÁufrics ludibunda. — Kleiftiano experimento 
A. 1746. clavi tam apte infixi, tabule cerez, ut prope fcinrillze 
inter eos ederentur, & nomina exhiberent, adhibita ad exti- 
mum eleétricitate, nomen lucidum feu ardens dedere jucundum 
afpe&tu. — Zom. ZI. Societ. Ged. p. 41. Dein mappa ingentes, 
. foliaque & tabulae aureis, argenteisve figuris, quibus libuir, orna- 
te, luce electrica fplenduere, quamdiu continuatur globi ele- 
&rici gyrus. Similiter telle & cruces e lamellis ferreis ftanno 
dealbatis comparate luxere, fpargenres penicillorum radios 
motu ibidem electrico in gyrum acte rotas ardentes mentitee 
funt. Sic & fcintille continenter editae quafi feftivze filutationis 
caufà fieri, aut quafi prelia ele&rica committi poffenr, cunicu- 
lis quoque fab pedibus concuflionem creaturis. "Taceo aquati- 
cos recreationis electrica ludos in navigiis & ad littora diffunden- 
dos concuflionem incendiumque. Taceo & homines circum- 
quaque & per veíles fplendentes radüs ad 2 palmos diffufis. 
Tom. £L. p. 29t. & Tom. d£. p. 255. feq. 


$. 810. 


A E 
n——— ————ÉÀ—VOÜÓ— 


DE ELECTRICITATE ET .BLECTROMETRIA — 797 


$  $1o. 


Colorum | phenomena. elecfrica alia dicuntur abfoluta , que Colorum. ad 
enaxime im albedine €» migredine apparere videntur; | alia. velata , electricita- 
feu ad materiam , e qua. confiant , Jeu ad accedentem vel Hiotum , tein ratio, 
vel materiam peregrinam. — Nigra & alba fila ferica a rubro de- 
pendentia funiculo ferico appropinquante tubo electrico, ma- 
gno impetu longe difliluere, citius tamen nigra quam alba &c. 
Tom. I. Soc. Ged. p. 220. Ylla enim plus cetlreris conflictantis ab- 
forbent, hec minus ($. 539.). Similiter alba linea fila difceffe- 
re longe tum, cum nihil ea moraretur, tum cum füperne & | 
inferne transverfo filo eonfítringebantur, ut tantum in medio el- 
liptice aut pzne fphzrice diftenderentur pro gradu electricitatis 
(ibid. €? p. 251. fég.). — Si tubus electricus nigra tangitur chirothe. 
ca, nigrove panno lux vix apparet, praeterquam in fcintilla ; 
fed-alba chirotheca copiofam reflectit lucem. ($. $40. & $70). 
p. 20. Tom. cit. Cum fervus funiculis cceruleis fericis & laneis 
- füfpenfus fcintillas ederet electricas, nequaquam vero coccineis 
laneis inditus p. 225. 7777; viderur humiditas pofteriori cafü ob- 
fuiffe; aut color coccineus in s a^ fi fericum coccineum 
idem phanomenon femper dediffe. — Qua de duratione acce- 
pre electricitatis in fericorum filorum coloribus attulit. Ac/z;;zz- 
-mus (Tom. II. p. 421.) uberiorem exfpectant explorationem; nec 
non qua de teniis nigris & albis, fimpliciumque colorum du- 
bia reliquere Gray & du Fry. Mutatio colorum per vim ele- 
&ricam in floribus nonnihil fülfureorum vaporum ingredi fcin- 
. tillas planum füciunt. Sic D. Arüger fülfur ineffe fcinüillis, ita- 
que & acidum vitrioli erramque inflammabilem rete collegir, 
& D. Aratzenflein , & JFilfon cet. quia & odor illud prodit, & 
fimilis mutatio vel privatio coloris florum, v. c. rofie rubrz, 
viole, napelli, cyani, &c. Vid. Zo. ZI. p. 455. fg. & p, soy. 
Ob copiofàs & continenter inter metallica fila aut perticas ferreas 
fe excipientes fcintillas (V. Zo. 7/7. Soc. Ged. p. 2i). cum Cel. 
; Hhh hh 3 D. 


798 PHYSICJE PART. I. SECT. 111. CAP. III 


D. Kratzeuffeinio faciendum videtur, ea effluvia inflammabilia e 
merallis (& animalibus) vi electrica imbutis copiofe exhalare. An 
vero ex folis effluviis, aut fimul accedentibus ex atmofphaera id 
fia, tum demum decidi porerit, cum ea probe;exhaufto aére 
füb campana vitrea inftitura erunt. : 


$. Sir. 


De aliis. ufr- "ios ufus. elecricitatis fperare licet, etfi quidam venditati 
bus élethri- por mifi in conjectura manebunt. — "Talis vendiramus procul dubio eft 
citati [Pe- opinio, que nubes five terram ope cleétricitatis fulminibus li- 
randis, nec berare, vel quorfum arbitrio placet avertere pollicetur , queque 
ae. igne electrico mactare, affare, veru automatum adhibere ad as- 
fandum imaginatione feolinda cupit. Neque fcio, an machina 
electrica in cuniculis fubrerraneis lucem copiofam daruis fit, ce- 
leri gyro tubi electrici; vel & fpeculi in fübfidium vocati ; vel 
fcinülle electrice metalli fofloribus prodiruree fint mineras 
metaliferas & inanes ? Speciofa gyri electrici fallacia fupra 
memorata ($. 707.) cauros nos reddere debet in conjecturis, de 
vi menftruorum, terr mortuum, motus planetarum in "orbita 
& circa axem, de artractioniDus proprie dictis, diffolutionibus 
corporum, circulo fanguinis, ftabilitate & fiuiditate, vi magne- 
tica, raritate, denfitate, fenfu, luce, fono &calore e vi eleéctri- 
 carepetendis. Maneamus in illis, qua ex intima ejus indole - 
perfpecta demonftrari & cum phenomenis indubiis confentire - 
deprehendentur. Ea vero facient ad corporum nobis obvio-- 
rum materiam, vim & rationem mutationum , quas vel preeftant 
vel admittunt, penitius percipiendam, inprimis ratione zetheris ' 
extraordinariarum vibrationum. uz enim hucusque detecta 
funt, ea cum pernicitate motus ztherei, lucis, colorum, ienis 
birura connecti, eamque illuftrare intelliguntur. Idcirco & ne- 
xus ac habitudo zerheris ad reliquam materiam ope effectuum ex- 
ploranda ulterius videtur. 


$. 812. 


DE ELECTRICITATE ET ELECTROMETRIA. 799 


$. 812. 


Ultimo memorandus eft Draco ele&rzcis, ad vim electri- De. Dracone 
citatis, e narurali &artificiali mixte, explorandam deftinatus fe- e/ecfrieo. 
 liciterque comparatus. Omiílis aliis ejus nunc tantum facio 
mentionem, quem adhibuiffe fertur de Ao; a. 1756. Eft 
ipfe more puerorum ex charta (oleo infecta) intra marvinem ex- 
panfus in longitudinem 7 pedum, 5 pollicum, & latirudinem, 
qua parte maxima eft, trium pedum, ut füperficies tota conti- 
neat I$ pedes quadratos. Funiculus lineus quo tenetur, 780 
pedes longus, merallico filo circum volvitur, cujus ope vento 
fortiori duce ad 550 pedes fürfüm in atmofpheram attollitur 
angulo 45 graduum fupra horizontem. ^ Inferiori funiculi ex- 
tremo annectitur fericus funiculus pedum circiter 4, cui appen- 
ditur lapis pendulus ejus gravitatis, nea vento abripi draco pos- 
fit. Extra urbem, füb maenianis vel fügerundis domus, fu- 
fpendit funiculum draconis cum fuo lapideo retinaculo, eique fu- 
pra fericum alligavit tubum ferreum ftanno deslbatum,, pedem 
longitudine & pollicem diametro aquantem , ad eliciendas inde 
fcintillas. Quod ne periculofum effet factu, "iftis eft vitreo tu- 
bo fefqui pedem longo, diametri 4 linearum, fhpra capirello 
ferreo, ad inflar digiralis netricum formato, tectum; a quo ca- 
pitulo flum ferreum ad terram ufque i ità pependet, ut eam con- 
tingat, & concuflio terribilis evitetur, Quia tubus vitreusnon 
admittit fic electricitatem, fcintilla oriri non poffet, nifi terra filo 
atingeretur. Quando copitülum tubi vitrei ferreo appropin- 
quarur, dum nubes verticiimmiünent, primum non funt orte - 
nifi tolerabilesfcintille , quas & alii fuüftinuere gladium vel cla- 
vem appropinquantes. Sed paullo poft invaleftenre vi, tanto- 
pere concutitur, quantopere vix fieri poteft prafhantiffimis anre 
di&is le&riciráris ártefactee adjumentis. | Circumflantes audent 
manus conferere non tamen in orbem, fentiuntque ope adhibi- 
tz parve miniftra ictum usquead pedes quinque hominum con- 
à tinu- 


$00 PHYSICE PART. LI. SECT. III, CAP. HE 


tinuatum. Spifía nube appropinquante, quz 60 gradibus un- 
dique draconem cingit, jubet omnes. fibi cavere, vix ipfe 
amplius auder uti excirarore fcintillarum tubo propiore, cum.4 
pollices diftantem a tubo ferreo vidiffer parere fcintillam polii- 
em longam & duaslineas laraam. | Mox 6 pollices remotum vi- 
dit creare radium igneum 2, pollices longum , .4 lineas craffum. 
Quem excipiunt flammae in pedis diflantia oborte 5 polliceslon- 
ga, 6lineascraffz, quarum difplodens fragor ad 200. pedes 
auditur. Tamque fentit ad faciem deferri quidpiamm.. quafi te- 
les aranearum, tribus pedibus a funiculo draconis diflans, ideo 
.per alios duos pedes recedit, & fpectatores itidem digredi jubet, 
etfi in nubibus necdum fulgur, multo minus tonitru oriebatur. 
Animadvertit autem e rerra | füb rubo ferr eo, tres pedes a terra 
diffiro, tres quafi culmos ftraminis igneos fürgere, quorum al- 
rior i2. reliqui $ & 4 pollices longi , fe invicem "haud contin- 
gentes. Poftquam id fpectaculum quadrantem hore duraverat, 
delabuntur gutre pluvie, & denuo fentit f2 affici velur aranea- 
rum relis, auditque flrepitum velut follis officing | ferrarize, 
ideoque illico cum confortibuslonsiusrecedir. Quo facto alticr 
culmus i igneus affuroit fubito usque ad tubum ; fimulque edirur 
fragor tergeminus , velut difplodentium in Ry ignium miffi- 
lium, qui in urbe auditus pro tonitru leniori habetur. Radius 
igneus infra tubum apparuit, uti fufüs $ pollices longus, 5 lineas 
craffus; culmus igneus adfcendit ad funiculum furfum ad $0 cir- 
citer orgyias, a quo per vices admittitur repelliurque poft edi- 
tum fragorem. Quoties accedir ad funiculum, toties fcintillas 
edit conípicuas & fat fonoras. Aliud fuleur ifto tempore non 
apparuit, nec alius framvor tonans. — Olfactu fentiebatur odor ful- 
fureus, & circa funiculum confpiciebaur lucis electricae cylin- 
drus, qui prope funiculum clarior erat, & $ circiter pollices 
diametro referebat pleno die, no&tu forte totidem pedes ad- 
cquaturus. Finito ploénomeno | in terra fub tubo electrico cer- 
nebatur foramen profunditatem pollicis X latitudinem 6 linea- 
rum 


4 


: * D 
DE:ELECTRICITATE ET ELECTROMETKI!A. $CI 


ium habens, quoda culmo furfum adfcendenre ortum effe pate- 
bat. Verrebatur tum ventus, remiffior factus, copiofàque plu- 
via & crandine imrixto defcendebat draco, funiculus ejus de- 
ductus iam erat ultra $0 oreyiass, cum oborto venti impetu de- 
ducens concuteretur, ut eum e manibus excuffum dimitteret, 
qui in aliorum pedes irruens & ipfis i&tum intulit, tolerabilio- 
rem eo, quem ipfe fenferat. | Variatis tubis caeterisque incre- 
mentorum electricorum caufis plura credo derecerentur. 


Recenfetur hoc experimentum formidabile in fcripto periodico , cui 
titulus eft: tbe. Gentlemans Magazin i756. Augufl. p. 378. feqq. & 
inde derivatum eft in bes. SDremifben 9Nagagins 2 3Danbes r 
tif G. 114: 123. Franklinur ufus fuerat minori Dracone fi- 

milie fcerico panno confecto, adie&to capiti roftro ferreo, fu- 
-e niculo liaco madido, minorilonge eventu. — Conftat ramen quo- 
que hinc, omnia hec longe abeffe ab eo cafu, quo cel. AicA- - 
munnur interiit; quem martyrem ele&tricum dixere, cum indi- 
cia mortis ejus fulmen haud infolitum, & nil amplius oftende- 
rent, modo credulitati & mirabilitati narrationis nihil detur, uti 
alibi planam rem feci. | Certe ad ejusmodi effectus elcctricitati 
tribuendos hactenus obfervata minime fuffciunt, fed indubiis 
. plaue epus erit documentis, citra hominum pericula obtinendis. 
Vid. Hif. de I Acad. roy, de Paris, i752. p. 


PHY- 


Quid ft ma- 


gner 2 


$02 PHYSICE PART. L SECT. III. CAP. IV. 


PHYSIC/E DOGMATIC/E 


SECTIONIS Ill. 
CAPV'ESCODY: 
DE VI MAGNETICA sivc MAGNETOLOGIA. 
$815 


ira inter lapides minerales magnetis natura dudum obfer- 
vaa eft, qua ferrum mover, veluti attrahens illud mo- 


tu, ubi nihil obftat, telluris polos appetente,' feu ver- - 


fus polos terra in füperficie illius tendente. — Magnes ieiturlapis 
eft, verfüs polos terre fe movens, vel ferrum alliciens tenens- 
que. Quia 'T'hubalkain faber ferrarius & eris fuit, colligit Kir- 
cberus L. £L. de avte znagnet. c.g. ei venas ferri & magnetem inno- 
tuiffle cum vi fua. Adderem ego, in officina ferraria ferrum 
ipfum fitu erecto, & polari imbui vi magnetica, & inftrumenta 
fabrilia fcobem allicere manifefto, & quae malleis difpergebatur 
fquamam. 

Magneti nomen effe ab inventore, autor eft Nicander, tefte P7inio 
Hift. nat. L.36. c. 16, qui eum inveniffe fertur, clavis crepida- 
rum. & baculi cufpide hzrentibus (ad illum), cum armenta pa- 
fceret. Conf. lfioder. L.:6. c.4. Plinius ait ibidem: ferrum 
trahitur a magnete, domitrixque illa rerum omnium materia ad 
inane nefcio quid currit, atque ut propius venit affiflit, tenetur 
& complexu hzret. Sid-tibin ob hoc alio nomine appellant, qui- 
dam heraclium inflar 3 album. "Thales Milefius hunc lapidem 
ferrum moventem, cam ob vim animatum effe putavit. Refert 
enim Zrifleteles L.I. de anima c. 2. eum dixiffe «ev. 2uScy «vy 
exe, óv, vcv cidrocy wuvei. — Plato im lone inchoato ait; divina 
eft vis, que te movet, uti ineo lapide quem Euripides (panyyt- 
]w) magnetem appellavit , plerique autem (7£2Ac2y) heracle- 
Wm, nde Lucretius de natura verum. Lil. 6. canit: 

Quod 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $03 


Quod fupereít, agere incipiam, quo federe fiat 

Nature, lapis hic ut ferrum ducere. poflit, 

Quem magnera vocant patrio de nomine Graji, 

Magnetum quia fit patriis in finibus ortus. 
Quibus verbis mavult Lucretius a patria Magnefia, vel folo natali di- 
. €&um effe magnetem..| Primis Philofophis magnes dicitur lapis fer- 
rum ad fe alliciens, quod & Cicero retinet Lil. I. de Div. c. 39. Car- 
danus de fubtilitate Lib. VII. fcribi: Nullis ferme feculis inco- 
enitas fuiffe vires magnetis ferrum trahendi. Poft statem illam 
vgnílifimam, íi quid Alberto credendum eft, Ariítorelis «vo 
innotuiff: magnetis duo effe genera, alterum, quod ferrum ad 
boream dirigir, reliquum autem, quod ad auftrum, Ze »etallis 
L.Il. Tr. 3. cap. (. Evolvens locum, hzc ibi reperio: Ariflo- 
teles in libro de lapidibus dicit: Angulus magnetis cujusdam 
eft, cujus virtus apprehendendi ferrum eít ad Zoron, h.e. 
feptemirionalem, (& hoc utuntur nautz), angulus vero alius 
illi oppefitus trahit ad Afon, i e. polum meridionalem, & fi 
approximes ferrum verfus angulum Zoron, convertit fe ferrum 
ad Zoron, & fi ad oppofitum angulum approximes, convertit 
fe dire&te ad Afon.  E/ít hec editio Gualtheri H. Ryff, Med. 
Argent. Venet. 1542. 8^. p. 227. — Ytem c. 2. p. 193. fcribit: inven- 
tus eft noftro tempore magnes, qui ab uno angulo traxit ferrum 
& ab alio fugavir, & hunc Ariftoteles ponit aliud genus effe ma- 
gnetis. In przfatione fatetur, fe libros Ariítotelis de his non 
vidiffe nifi excerptos per partes, & quce habet Zvicezmza de bir 
€.3. Lib. I. non fufficere. — Qnid de his excerptis, & te&ioribus 
vocabulisZoron, Afon vel Cafon habendum fit, in medio relin- 
quo. Pre Afon P'incentius Bellovacenfit habet Afrum L. p. Spe- 
culi nat. c. 19. Zorus fertur conditor fuiffe Carthaginis. In T/eo- 
phrafti libro de Lapidibur, tantum (gzxAcizc ) magnetis vim du- 
cendi ferrum adduci deprehendo ,. nec alia in Avicenna reperio. 
Hippocrati in libro aegi eQzov , magnes fic circumfcribitur: 4 
Mee, Trig Toy eiongov dosaée. Nonne & quomodo vel fitu 
' rapiat quisquam potuit videre? 


: liiii 2 $. 614. 


Tria phanc- 
siena ma- 


804 PHYSICA PART.l/;/SECT. I1L CAP. IV: 


$ gu. 
Pbhenomeua snagnetica dicuntur , quz'cunqve evidenter 
ope maenetds contingunt... Quoniam primo in magnete obfer-. 


gnetica pri- vata fant, fortita fünt ab illo füum nomen, uti phanomena ele- 


migenia.. 


&rica à füccitio, quod Graecis. hex ]eov audir. Hujusmodi funt 
acce[fo mutua ferri ad magnetem & magnetis ad ferrum, fi ipfe 
fibi eft reli&tus, aeque ac ferrum baud impeditum. — Que fe ex- 
ferit, fi in aére haud procul afe invicem fufpenduntur, aut 
cymbule vel füberi in aqua natanti imponuntur. Preterea P/a- 
to in-lone pergit: Hic lapis non folum annulos ferreos*ducit f. 
attrahit (às), verum etiam eazdem vam indit anmulis (wy. àv- 
vapay eyri9 721 cic 02z]00:6), per quam idem quod lapis ipfe 
poflint eflicere, nempe alios annulos ducere ira, ut interdum 
longa jus dam feries, tanquam catena aünilciedd ferreorum 
apte inter fe adhaereat. (707772:), his autem omnibus ex illo la- 
pide vis illa pariter transdita & aptata fit (ovag]]ea)- ' E qua 
comparatione vis magneticae & enthufiasmi poétici patet, plura 

jam tum de magnete explorata fuiffs, quae ab aliis celata ftudio 
videntur, ne artis nauticee dux proderetur. Solus Luerezius il- 


:]a noluit ditlimulare, fed verfibus fuis intexuit L7. &. 2e zat. rer. 


Hunc homines lapidem mirantur: quippe catenam 
Sepe ex annellis reddit pendentibus ex fe. 
Quinque etenim licet interdum pluresve videre 
Ordine demiffos levibus jactarier auris; 

Vnus ubi ex uno dependet fübter adhaerens, 

Ex alioque alius lapidis vim. vinclque nofcit: 
Usque adeo permananter vis pervalet ejus. 


Adhecexperiunda opus fuitutique, ut magnes fuípendere- 
tir. Quod fi ira factum e(t, ut libere penderetin acre , fe ipfum ad 
polos convertit; fi vero & ipfe interdum impeditior pependir, 

annu- 


DE VI MAGNÉTICA SIVE MAGNETOLOGIA. — $80$ 


. annuli taimci: libere pendentes non. potuerunt mon féqui. direilionem 
ad polos. . ideoque motum magnetis verfus polos vergere, vix 
potuit attentioribus occulrum ignorumque manere, praefertim fi 
acus annulis applicuere vel fubftituere.. 


Sunt hec phenomena omnium apertiffima, & utiliffima ar hu- 
1 


* 


mano, quz ideo Numinis Benignitas ignorari nolui Cum | 
Platoni ifla perfpe&ta fuerint, Ariítorelis praceprori, vix dubi- 
um e(t, quin & Alexandro M. innotuerinr; procul dubio nolen- 
ti; ut aliis talia propalarentur, que & a cceteris inter arcana ha- 
hentur, necin vulgus eduntur. — Forfan & illius mentio n Pla- 
tone non fapereífet, nifi legeretur in libro de furore poctarum, 
in quo hanc comparationem vix quisquam quzrerer. Si quid 
taleab aliis proditum effet, id facile fupprimi potuit & omitti 
in triftibus librorum Ariftorelis aliorumque fatis. — Continet au- 
tem locus Platonis non folum vim magnetis ferrum. provocandi, 
fad & eandem cum ferro communicandi, ut & ferrei annuli ea 
vi fe mutuo allicerent & tenerent, & certüifimam ma&neris fu- 
fpenlionem in azre, ut ifla catena annulorum una cum dire£tio- 
ne fua ad polos mundi, faltem. magnetis in fufpendio illo appa- 
rere. | His vero tantum opus. eft, ad commendandum ufum 
magnetis , vel annulorum fimul appendentium in navi iter per 
mare facienti, vel in commercio nautico tam vaíto, quale fuit 
"Fyriorum, Salomonis, Phznicum, /JEgyptiorum, Grecorum, 
Romanorumque. Salomonem & propterea hic nomino, quia 
docet, uihil novi fieri fub fole, Cohel. I. g. feq. IL. 4 — 11. 
Ecquor artes: resque multo minus lucrofe, quz celari poflunt, 
hodieque in arcanis habentur, ut monopolium lucri pofleffori- 
bus, eorumque haeredibus, aut & integre genti prz aliis popu- 
lis, refervetur? Murrhinorum ( porcellanorum vulgo) vaforum 
Chinenfium & Japonenfium conflatio, "Thearum, fabarum ara- 
bicarum, íalis ammoniaci, boracis, varia balfamorum gum- 
matum, radicum, florum, frugum,  feminum,  edulio- 
d Inbwy v. rum 


T»ia alia 
phanomena 
magnetica. 


$06 - .PHYSICE PART. L' SECT. III. CAP. IV. 


rum & medicaminüm genera, colorum v.c. carmini, & fabri- 
carum, w.c.facchari preparandi, camphorz defecande, fimi- 
lesque artes, nonne magno íludio fecretis familiarum  populo- 
rumque annumerantur , premunturque olim & nune filentio fum- 
mo, fabulisve involvuntur, ne aliis revelentur, 


$.. 815. 

Attentionem in phanomenis magneticis obfervandis, & 
occultandis Grecis & Romanis non defuiffe, loquitur & hoc il- 
lius veftigium, quod non levis in hac re eft momenti. Depre- 
henderunt nempe, /magneten ferrum non tantum ad fé provocare, 
Jed €? depellere in aliis cafibus conditionibusque. Quod fragmen- 
tum P/izius nobis fervavit H/7. zat. Lib. 56. c.16. fcribens: 7Erhi- 
opico laus fumma datur (magneti), fpomdus;se argento vependi- 
tur - - - Alius in eadem ZEtliiopia mons gignit lapidem 77ea- . 
aneden. ( Germanis quibusdam 28[efer), qui ferrum omne abioir, 
reífpuitque. De utraque natura fiepius diximus. Hoccdfne no- 
tat naturam alliciendi & repellendi in eodem aut diverfo magne. 
te? Er ubi funt loca Plinii in quibus id fepe dixit? Vix mihi 
alius occurrit, quam in eodem loco pracedens hic: ^ ZEthiopici 
argumentum hoc eft, gwod zmagzcetem alium quoque ad fe trabit , 
& qui in procemio libri 20habetur. — Lucretius de eodem aperte 


fcribit LiP. 6. 
Fit quoque ut a lapide hoc ferri natura recedat: 
Inteydum fugere. atque fequi confueta. viciffm. 


Quis nefcit hoc non fieri nifi fic, uti directio ad. polos id requirit. 
Quomodo ergo hoc prateriiffet eos, qui licet erronee autocculta- 
tionis caufà id tanrum /Ethiopico tribuere, eique aliud nomen thea- 
medis dedere? Addimeretur & hecobfervatioantiqua: De ma- 
gnete fuo loco dicemus, ejusque concordia, quam cum ferro 
habet. Sola b«c (ferrea) materia vires ab eo lapide. accipit, veti- 
uetque longo tempore, aliud apprehendens ferrum, ut annulo-- 


rum 


DE VI MAGNETICA SIVE MACNETOLOGIA. $079 


rum catena fpectetur interdum, quod imperitum vulgus appel- 
lat ferrum vivum. | Lapis hic & in. Cantabria nafcitur, non ille 
magnes verus.caute continua, fed fparfa bubbatione, ita appel- 
lnt — Nefcio ND. az vitro fundendo. perizde utilis, nondum 
enim expertus eft quisquam. — Ferri utique inficit aciem, ut 
magnes, Eodem lapide Dizocbares ZArebitedlus Zllexaudrie JAr- 
"n templum concamterave iucboaverat , ut in. co fanulacrum ejus 
e ferro 1n aére. pendere. videretur. Intercellit mors & ipfius, & 
Prolemzi (Philadelphi), qui id forori füze juffevat fieri. Quae 
verba funt P/izz H. N. L.33. c.14.. Fasne eft credere, antequam 
tantum opus inciperetur, in exigua mafla fimilia fuiffe faltem ex 
parte explorata; & fi id factum, num latere directio vis magne- 
tice tum potuit? V. c. quomodo facies Arfinoés eundem femper 
fitum fervare in templo poffer, fi veluti a filis vix. vifibilibus 
fuperiori fornici vel contignationi appenderetur ? 


Sic ie dfi in Mofclla. cecinit de Dinochare: 


' Conditor hic: forfan fuerat. Ptolemaidis aule . 
Dinochares, quádro cubi in fafligià cono 
Surgit & ipfa fuas confumit Pyramis umbras - 2 
Juffus ob inceíti qui quondam fedus amoris 
Arfinoén Pharii fufpendit in a&re templi, 
Spirat enim te&i. tefludine charus Achates, 
Affatamque trabit ferrato crine puellapr. 


Num ad tegendum magnetefn tenuis adhibitus fuit Achates, aut 
ex Scaligeri conje£tura Puer Achates in deliciis Arfinocs in ma- 
gnete fculptus fuit? Conf. que dixi T. I. Diff. 42. & T.II. Sylle- 
gei Pru[. p. 133 — (75. & Tacití German. c. 44.:— Refert Herwar- 
pur in admirandis Etbice Theologie my[leriir, magnetem anti- 
quitus pro Deo effe cultum ab ZEgyptis fub -involucris 
fabularum. — Refert Kircherur L c. ex Hif. Indie ori- 


^ — emtalis, Vafcum Gamam in dete£tione Promontorii boni fpei 
in 


808 -PHYSICE PART. L SECT. IIT. CAP. 1v. | 


in quasdam barbarorum naves incidiffe, quibus acus megrietice 
ufuseffer. Unde colligit, quia visattrahendi magnetis nullo non 
tempore animos rmortabum in fui .adinirationern rapuit; curio- 
fos naturz fcrutatores eam experimentis multis fubjeciffe, itaque 
fieri poruiffe, ut dum ferra longu(cula librarent, animadverte- 
rent, ea non ad omnia ejus puada feapplicarent, fitumque polà- 

rem affe&larent. : 1 Xue 


De Canopo; Menelai, mulis navigationibus clari, gubernatore, 
qui & urbi nomen d:dit, inqua Serapidis templum fuir, & lu- 
cide navis Argo, videatur 5t; abonir Geographia L.i7. in. Eg y pto. 
Piutarchbus in Lib. de Oji-i 4 Ifid. feribit, tiderttem (magnerem) 
lapidem offa Hori, "Typhouis autem ferrum vocari, tefle Ma- 
netbone. ;. Sicut enim ferrum fubinde trahitur, & in adverfum re- 
plofum recedit, fic & bonus ac falutaris mundi excuzfus conver- 
titur, &c. Unde ipfis attrahendi & repellendi ferrum vis in- 
notuiffé debuir, polorum diverfiati conveniens. ^ Awfmur Hifl. 
Ecclef. L. IL. c:33. & Profper L. HI. de Promif[. Dei e. 35. narrant; 
apud Alexandriam in templo Serapis quadrigam ferream (fignum 
folis) nulla bafi fuffültam in aére fufpenfam a magnete pependis- 
fe, ibi fornici inferto, ut ftuporem & divinum auxilium oculis 
popnli exhiberet. — Cedremur refert, Byzantinos fimilia machi- 
natos efle in templo folis & lung, & Lucianus de Dea Syria te- 
ftarur, Apollinis fimulacrum in templo Hieropolirano ita in aere 
fuiffe fufpenfüm; nec aliter Mercurius "Treviris olim cultus fuir, 
teíte Galba oratore aliisque. R. Mofes Ber Maipo in Doctore per- 
plexorum folis imaginem in templo Beli Babilonis per fimilem machi- 
nationem fui(fe adhibitam de qua idololatria videatur 2 Reg. XXIII. 
5-15. &in Tr. Sanbedrin c. 3. Jeroboam fertur vitulis in acre pendu- 
lis idololatriam foviffe; quod & repetitur in Gemarab vap. *xy. 
(virulus). — Sivei(la de Jeroboamo prorfus ficta funt, five aliquid 
veri habent, fuílicit elucere ex reliquis teftimoniis, magnetem 
adhibitum eííe ad mentendam & admirandam vim quandam, 
(^s quam 


^ 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $8o9 


quam ignorato aut occultato magnete plerisque finxere. divinam 
effe, &ab eo ferrea fimulacra idolorum elfe furfum. fublata ibi- 
que divina vi detineri. —Perdidiffet ütique illa vis fuum ufum, 
nifi dire&ionem, qua infirmatur & perit tandem, & alteram, 
qua falva manet & augetur potius, perfpe&ctam machinatores 
habuiflent. Fuiffe magnetem quoque inter amuleta hierogly- 
phicus ille heliocantharus feu fearabzus (magnerticus) reflatur, 
. quem Jo. Gravius Anglus ex 7Egypto fecum attulit, ut prophy- 
la&icum. — Plura dabit Kircher Ze a*te magnetica L. I. P. I. c.z. 


$4.6. Ubi & Betylus lapis fatidicus & subvyos Heleni vatis 


Orpheo magnes ferri raptor fuiffe perhibetur. 


$. $16. 


Cum phenomena ifla, & reliqua, de quibus poftea di- 
cetur, non fint nifi mutationes motum inferentes, utique a vi 
quadam movendi peculiari proficifci debent , qua non rantum 
in lapidem heraclium, fed &in ferrum & fimilia cadat. | Haec vis 
a lapide cui ineffe primo obfervata fuit, cr mugnetica appel- 
latur, qua ideo eft vis convertendi fe verfus polos. ($. 813.). 
Hiec enim ea eft, quz & magneti & ferro communis eft, & 
e qua murua ad f? invicem acceflio in partibus amicis, &repulfio 
in partibus inimicis derivatur. Quia ad polos mundi tendit, 
dicione ufitata, dici quoque poffet vis. polaris polifequa aut 
polipera, fi centripetam nomine imitari licet eque inufitato. 
Sed de nomine aptiori non eft cur foliciti fimus, cum vis ma- 
gnetica ufü recepta idem notet. — E(Te vim magneticam vim fer- 
ri in magnete herentis, itaque proprie cz ferreazi, patebit 
e fecuturis. - TA 


Vim ferrum trahendi & complexu tenendi venditarunt quidem anti- 
qui potiflimum, eaque abuíi funr ad idololatriam Veneris & Martis. 
Vid. Claudiani Epigr. 14. ibique. Bartbiur. Scd occultandz pro- 
priz nature caufa communem tantum nominarunt. — Actractio 


(Volfti Pbyf. Tom. 1I.) Kkk kk nem 


Quid fit vis 


magnetica? 


Firmagieti- 
ca penetrat 
$5, 


$10 PHYSICEÉE PART. k SECT. IIl. CAP; 1V.. 


nem illam ele&rico multisque alis ineffe non ignorarunt, & 
reliquis quoque metallis tribuerunt fimile quidpism. . Philoftra-- 

ti Pantarbein dicunt lapides trahere, & chryfocollam f. amphita- 
nem Plinii L. 57. c. 1». aurum alium lapidem argentum, &c, 
Kircher de bbw. arte L. 1. c. 4. | Vcl auro ferrum admixtum 
fuiffe & argento putat, vel mercurium ita effe di&tum in. cinna- 
bari. — Cabeur autem in Philofophia magnetica L. I. c3. p. y. — | 
bene feribit: hic ubiin caufarum invefligatione defudamus a vi 

fe in mundi polos dirigendi viam aperiendam duco, quia mo- 
tus ifle fimplicior eft, & unico abfülvitur corpore, ille ferrum 
ad fe provocans duo faltem exigit corpora. Adde, quodcogni- 

ta iftius motus caufa ad alterius inquilitionem aditum faciliorem - 
inveniemus. Denique is motus naturalis eft, alter autem 
quodammodo artificiofus, & naturalia funt arte. priora, 


$. $17 
Pervadere vim magneticam uon aerem tantum fod£7 alia cor- 
pora dudum patuit. obfervatoribur anaguetir.. | Nec. audeo dicere; 
ante Lucretzuzi haec non fuiffe obfervata, utpote quz potuit ac- 
cepiffe ab iis, quos fequitur, Epicuro, Empe :docle, :.& horum 
forte praeceptoribus; D? Epicuro Li. Z/£. diferte ait: 
Te fequor o graje gentis decus, inque tuis nunc 
Fixa pedum pono preílis veft ipia figpnis, c&t; » -: 
Similia profitetur in principio hujus libri fex tid: pat. rer. 
Quojus extincti propter divina reperta 
Divoleara vetus vw Y: ccelum gloria fertur 
Hecautemin hec Zr. 6. lego: : 
Exfültare- etiam MERO ferrea (annulos ferreos ibi fa- 
: €tos).:2 
Et ramenta fimul ferri furere intus ahenis 
In fcaphiis lapis hic magnes cum fübditus effet. 
Usque adeo fugere a faxo geffire videcur 
ZEre interpofito & difcordia tanta creatur 
Propte- 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 81I 


Propterea quia nimirum prius zftas ubi zeris 
Pr:ecepit, forrique vias pofledit: apertas, 

Poiterior lapidis venit zeftus & omnia plena invenit 
In ferro, neaue haber qua tranetj. ur.ante. 
Cogitur offen(ire igitur, pulfireque flictu 

Ferrea texta (ü0 5; quo pacto refpuit ab fe 

Atque per es agirat , fine eo quz fzepe reforbet. 


- Qu d quid de autore primo horum experimentorum ope fcobis fer- 
rez fuper alio corpore vel «nco ftatuatur, quod Lucretius ut te- 
Ílis oculatus refert, neceffe eft, ut in (eui per ea experimen- 
ta incurrerit, magnetis vim elle polarem, atque duas magnecem 
habere facies, dirigentes motum fcobis eamque attrahentcs & 
tenentes, quarum alteram ferrum.;eadem vi imbutum, etiamin 
ramenüs velut in aciculas coéuntibus, fefe erigentibus, inclinan- 
tibus, & pro(ternentibus imo, penitus vertentibus, pro du&u 
magaeris feuatur, alteram fugiat. Scaphium hic adhibitum for- 
te tale eft, quali naute ufi funt, ut polos monftraret, & dux 
itineris effet, quando illud aque impofirum cum magnere libere: 
natavit. " Accedit, quod & fcaphio veteres ufi fint pro horolo- 
gioftiarerico, cujus directionem in navi magnes, vel una fcobs 
ferrea vel acus farcinatrix ficca aqui innatans mon(trare po- 
tuit. Scribit enim P'itruviur de Architecl. L. IX. c. $. | Hemi- 
cyelium excavatum ex quadrato ad enclimaque fuccifum, — Be- 
rof: Chaldsus dicitur inveniffe; Scaphen f. hemifphzrium Zri- 
flacchus Samius; ld:m etiam difeum in planitia. conf. c. 8. 
Marianas Garella vocatfcaphia rotunda ex ere vafa, que hora- 
rum da&tus (tili (in centro fphzrz terminati) in medio fundo fui 
proceritate diferiminant, qui ftilus gnomon appellatur, cujus 
umbrie prolixitas vequino&tio centri fui zftimatione dimenfa vi- 
eies quater complicata circuli duplicis modum reddit. Cleomiedi 
iode dicitur, do^-ug ove. — Plura dabit Salmafins ad. Soli- 
uuin p. 443. " 74. Liceatne hariolari, forfan fcaphium tale nau- 


Kkk kk. 2 cleris 


Ratio inda- 
gandi polos 
magneticor. 


$12 PHYSICAE PART. Ll. SECT. IJI. CAP. IV. 


cleris ferviiffe occulte, ope fcobis ferrem pro lubitu ingerende 
& egerende , aut & perpetue ibi, pro duce nautici itineris, 
magnete móbili fubtus occultato, & fimul pro feiaterico, ut 


: hoc folum oftenderetur alterum tegererur, aut horologium nau- 


ticum diceretur? Alio nomine id quoque Polum vocabant, quem 
indicabat. — Menfe. Iunio i669. Actor. Philof. Lendin. (f. No. 48. 
"Fransatk) Verfionis latin. 4. p. $1$- Ioannes: Welb. 665. — Londi- 
niedito Specimine biflorice, contendit, Sinenfes magnetem & 
Buffolam in ufa habuiffe 1 10 annos ante Chriftum natum. - M. 
Strümer in. Theoria declinationis magnetiee docet, feculo unde- 
cimo Iflandenfem quendam in ^uo Lamdzame magnetem ap- 
pellaffe den. Leidrarftein, Gpfal. 1755. 


$ 0818 ^ "matu 

Si magnetis due facies polares iudagande [umt ,, mon opus eft, 
aift [robe ferrea, ope lime comparata. | Quia enim vis magneti- 
ca Ícobem ferream allicit, & dum paullo fortior eft, eam, 
tanquam annellos ($. $14.), vi magneuca imbuit, que quo eft 
fortior, eo plures particulas fibi invicem appendit, & velut aci- 
culas format. Ubi ergo plurime magneti adherent particulae 
fcobis illius, velut barbae magneticz , ibi erunt ille facies polos 
femper refpicientes, vel polares. Quia vis magnetica quoque 
penetrat ipfà metalla, & multo megis chartam, (S. 817.): dere- 
gentur quoque facies polares, quae & fo/i zuagzetici audiunt , 
(quando magnes in fpharam tornatur 4: vel ut ralis concipitur 
ex iis locis, quibus fuppofitis chart: aut lamine metallicze pluri- 
ma cops erigitur, congregatur X movetur. Nec minus id e 
folo magnete agnofcetur & fimul exactius, qua facies Jorez, 
quzque zu/7ralis dicenda, fi vel orbi, fcaphio, cymbulz, füberi 
hemifphzricis, aut cuicunque corpori imponitur, cujus ope 
innatando aqu: quaquaverfus fe movere polfit; vel a funiculo 
haud contorto libere fufpenfus in aére here. — ltem fj cuspidem 


acus 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA . $Ij 


acus brevem v. c. I". admoves, & obfervas, qua parte verti- 
calis f. normalis fiat. 


- Loquimur hic more ufitato de magnetis faciebus & polis, uti in fen- 
fus incurrunt, ad. collineationem vis magnetice inde agnofcen- 
dam. Poli vero magnetici non ut pun&ba extima axis hic fpe- 
&antur, uti in tellure, fed fi magnes conformetur in formam 
€ubi, uti ille ejus facies oppofite, quarum altera femper ver- 
git verfus fepremtrionem, altera verfus meridiem. — Neque cre- 
dendum eft, in illis faciebus tantum vim magneticam refidere, 
cxteras vero ejus facies & intermedias partes ea vi efle deflitu- 
tas. Rationes, cur ibi fe plurimum exferat, patebunt deinceps. 
Si acus nautica preíto eft, poli erunt, ubi illa recta attrahitur aut 
fugatur a contraria parte. 


$. $19. 

- Si difficatur magnes prefartim paulo longior, inter facies po- Que partes 
lares, partes. diffétlee fibi veliclae ruvfus ita. cobuzt, uti conptuthe diecti inter 
fuerunt ante difiilionem. | Cum effoderent magnetem foffores e polor ma- 
venis magneticis , cum dividerent partes majores in minores , gnetis fe pe- 
modo atten fuerunt ad hoc, quodnoverant, alterum magne- taut, fu- 
tem alteri magneti admoveri (S. 815.), facile notatu fuit, par- giastqu«? 
tes avulfs iterum quafi praecipites mere in unionem vel adha- 
fionem.  Diffecari magnes folet eadem arte qua cryftalla & gem- 
mae duriffimcee dividuntur. Quo ficto, committe rurfüs partes 
diffe&as in libero aére pendulas prope fe ínvicem, & videbis 
tendere ad fe invicem avulfà, pellere fe autem antea extre- 
mas. Idem contingit, fi (:cpius eum inter polos diffecas. 


Caleus L. L. c. 3. notat: Confice tibi e lamina cupri, quo tenviffi- 
ma fila produeuntur, maxime levigata in acie nihilque prorfus 
dentata, ferram, qua fi fmyridem adhibueris aqua dilutum 
optime eum diflecabis. —'Pali mihi folum ceffit magnes. inílru- 
mento. Limas autem vcl chalybeas ferras ineptas ad hune 

: Kkk kk 5 fcopum 


$14 PHYSICJ PART. L. SECT. !1L. CAE. 1V. 


fcopum deprehendi. Loco laminz difficilius movendz; | qui 
gemmas exterunt, & vitra dividunt ar: Hfces, nune utuntur e- 
tulis cupreis, torni more facile gyrandis & ancrcid 


$. $820. 


Amicii inter Quia diffs&e inter polos magnetis, quoties valüetie; 
fe funt. poli partes ira rurfus ad (2 invicem coéunr, feu accedunt, uti ante 


[d 


beteronymi, nicae fuere ($. 819): manifeftum eft, partium diffeslarum po-- 


bomonymi | Jam auftralem admoveri alterius polo bar eali, itaque jungi inter 

inimici. fe polos diverfo nomine gaudentes (feu h: steronyntos) X fugare 
fe invicem polos eodem nomine gaudentes, (homonymos). 
Idem ergo quoque contingere deber, fia petra, in qua nafcun- 
tur fimili modo feparantur , quocunque id fiat fübfidio. ^ Facies 
magnetis ad (e invicem appropinquantes adharefcentesque funt 
ex, quz fuerunrin loco narali connate feu adnate. /— Hie quia 
fe invicem appetunt, dicuntur amice, vel, fi nomine poli ura- 
ris, "poli amicL — Conrrarii autem ie T DLP fe mutuo repel- 
lunt, dicunturque ideo poli inimici — Suzt igitur po/i Deteron)- 
qui amici, inimici autem bomomymui. i 


$. $2r. 


Quando par. Quia poli homonymi inter fe fant inimici , heteronymi 
tes diodli vero amici ($.820.): fi magnes diffecatur ab una fiche polari ad 
f alteram, manent poli ejusdem indolis nominisque, cujus anrea 


gnacgnetir 
ers con- ^Iuete; ideoque obverfi fe fugienr poli antea fecundum plagas 
juné s fc orietiales & occidentales inter fe conjuncti adnarique; admove- 


bitur autem & adharebit nunc facies alterius diro partis au- 
ftralis, alterius boreali, & v. v... Patefcit igirur, quaudo partes 
gnagnetis ante difionem comjuude , pol? eaza fe hs averfentar. 
; Exiítimo tamen, fiaréte conjungi rurfus poffint antea uniti, id 
vi eque non obfuturum effe, ac non obíuit ante. 


averfentur. 


$. 822. 


———MP" PN 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA.  $I$ 


, 


^7 Memini a Cafeo p. 29. L. I. c. 7. narrari, mutari polos | magncris, 

qui in vifceribus terre, feu fodinis ejus natalibus fuere, in 

contrarios, quando crutis inde füb dio verfatur. ||. His quid ve- 

riineffe poflit debeatque, nunc liquidum evadit: — Nempe pro- 

prie loquendo poli- magnetis in contrarios non mutantur, nec per 

nudam .effofIionem poffunt mutari,- nifi idonea ad mutationem 

. polorum vis accedat, de qua poft ulia premittenda erit agen- 

. dum. Sed polos ejusdem nominis a fe invicem dimoveri, e 
natura magnetis ejusque directione falva patet ($. 820.). 


$9 "$22. 


Quando temperies magnetis totius & fingularum ejus par- Magnetes 
tium ratione virium eft eadem, fàltem eatenus, ne difcrimen, fi z;/ /oj;ozc- 
quod adeft, (infiubus obvium fiat, sages erit Domogeneus vulgo si funt p 
fimilaris. In contrario cafü eferogezeus cenfeatur, Homoge- beterogenei. 
nei ivitur magnetis vis cateris paribus eft equabilis, & in ratio- 
ne mafle. ' Sed vis heterooenei magnetis eft ina quabilis, ita- 
que maílie non refpondet; fed in minoribus partibus major, in 
mojoribus vel tantum par illi, minoribus dictis infitz, vel ea mi- 
nor Virium magnetis incqualium ratio inter fe vel tantum 
arithmetica eft, vel geometrica. — Priori cafu alia erit alius pars 
aliquanra , in pofteriori pars'aliquota. — Quee projgradu virium 
admodum diverfo in utroque cafu innumeras admittit varietates. 


$... 8253 
Si magnes refolvitur, is non cft nifi minera ferri, locuplesfepe Vis sgoc- 
ditiffima, conftans ex particulis ferreis aliisque praefertim lapideis tica s02 in- 
unitis. — Quando ferrum ex magnete. probe eft elicitum exco- eff niji /zr- 
&umve, ut in materia lapidea, vel quacunque alia nil.ferri re- reír — cju; 
ftet; omnis ejus vis magnerica illi eft ademta, teftibus meralli articuli. 
fofforum chemicorumque experimentis. ^ Nequaquam igitur 
particule lapide, alieve percesrinz, ut merallicae, ferreze, fül- 
'furee, terree, cet, Vim magneticam continent, qui adhibi- 
to 


* 


$16 PHYSICE PART.IL. SECT. IIl. CAP. IV. ' 


to alio magnete non ducuntur; ducuntur autem excoéte aut 
quomodocunque feparatae particula ferree, prefértim in fco- 
bem redactae. | ld quod pariter indubia atteflantur experimenta, 
a quolibet facile repetenda, Quapropter vzf magnetica. uti parti- 
culis ferreis in maguete obods pr x ak i unice ineff , ita nec nifi il- 
lis eft attribuenda. 


De magnetis cum ferro concordia hzc habet Plinius Hifl. nat. L.34. 
c.14. fola hec materia vires ab eo lapide accipit, reüinetque lon- 
go tempore. Er L. 56. c. i6. Quid lapidis rigore prius? Ecc 
fenius manusque (natura) tribuit illi. Quid ferri duritia pugna- 
tius? fed fedit & paritur mores. — 'T'rahitur namque a magnete 
lapide, domirrixque illa rerum. omnium materia, ad inane ne- 
fcio quid currit, atque ut propius venit affifit, renetur & com- 
phxu heret./— Claudianus in Epigrammate de illo canit: 


Lapis eft, cognomine magnes 

Ex ferro meruit vitam. (/. e. om fuam) | ferrique rigore 
Vefcitur, has dulees epulas, hzc pabula novit, 

Hine proprias renovat vires, hinc fufa per artus 
Afpera fecretum fervant alimenta vigorem. 


Fortaffis primis mortalium in malleando,  fle&ndo,  fcin- 
dendo, limando perforando ferro, ope ceftrri, citius innotuit 
vis magnetica fcobis ferrez & ipforum ferri inftrumentorum, 


uam magnetis. ' 
q g " 


Merito hic fuperfedeo adducendis experimentis, qua affertis fidem 
faciunt orhni exceptione majorem, ob tantam eorum multitudi- 
nem, pervulgatamque notitiam , ut vix cuiquam ignora effe pos- 
fint Si vero & cuipiam ignora effent, facillime tamen, vel 
comminuendo fruftulum magnerisin pollinem, fegregare ope ma- 
gnetis adherentes ferri particulas ab iis, quz ferrem non funr, 
poflet, vel aliis ferri uftulationibus & exco&tionibus attendendo, 
animum de his convincere. Conf. Crameri Docimajia. tbeoret. 


pou 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $17 


|opao4- feq. Sic & aliis ferrum copiofum continentibus ineft, ut 
&olcotari ;vitrioli , arene, indice c. 


uoniam vis magnetica non ineft nifi ferrcis ejus particu- Quando 

lis ($. 823); à Eni jam ett, quomodo eisdem infit. «Corn. /cols ferrea 
minuendo magnetem ope mortarii znei in pollinem, & fepre- ad polos fc 
gando particulas ferreas a peregrinis confufe jacentes, par ticuloe camur. zat? 
ferrez, fuberi impofitze ut narare fuper aqua, vel charta fufpen- 

fe insérea feris equinis ant filis fericis haud contortis, ur diri- 

gere motum fuum adverfus polos magneticos pollinc, 2d nom 

facient, mifi ope apnei: v UM magnetice "Ol , . Dr, Tuy 22 mutura- 

lem [itbum, h.e. eum, «uo cutea in inagucte dal WOPAHE, redigum- 

dur, ut impedimcatis iu: directionis vincendis pares evadant. 

Idem quoque contingit, fi fcobs ferri eut chaly bis, ope limae 
' vel ceftri paráta, in EN ufüs adhibetur, ut a vi magnetica 
- excitata fitus riancifcatur polares. 


Decem grana limati, martis deprehendi fafficere ad chartam exiguam 
inftar lancis fafpenfam verfus polos dirigendam,. poftquam 
fcobs vi magnetica imbuta fuit. Quando enim confufe prorfus 
jacet, & "vd vi fortiori imbuta eft, impediunt fe invicem 
parüenle, ne ju(tam directionem in chartula oflendere valeant. 
Simili Edu duo vel tres magnetes, lanci plane impofii polis 
haud confpirantibus, fzd fitu diverfo fe invicem di(turbantibus, & 
avertentibus a diretione naturali, lancem libere fufpenfam nom 
fle&ent in fitum. polerem, fed in alium, qui ex conflitu mutuo 
oriri poteft. Cel. Mufcbenbrukius de. ramentis fcoriz terreg, 
que fupra incudem excufo ferro decidunt, ila acum a via fua 

. eonnihil detorquere ait Dif. 4e Magnet. p.124. 


. 00$. 825. 
Dum fcobs ferrea vim magneticam modo in fenfus incur- Minime 


rente non exhibet, nifi naturalem i in magnete fitum füfficiens ad ? 
! (JPolfii Pl. Ton. L) S Ki Ib obils. quoque ferys 


f 
] 


818 PHYSICAE PART. l. SECT. IIl. CAR. IV. — 


particule po- obftácula faperanda ejus copia obtinuit ($. 824.):: de qualibet par- 
larem fitum. ticula [cobis ferre , wem. magnetis &ferri vi magnetica infigni 


xequirunt.. 


pradid, moz aliter fatui poteft y, quam € illam fitu idoneo-ad di- 
vc&liogeni polavem vis dithe gaudere, quam: oftendit. — Requiritur 
ergo ad exfevendam izfitam vim magneticam fitus vel minimarum 
particularim ferremrum , direction polavi vefpondens , ne vim. fu- 
am mutuo impedianr vel amififfe videantur. Maxima igitur erit, 
eum quotquot poffunt particule eo fitu gaudent. ^" obr 
Situm polarem dum dico; fübaudio polos telluris magneticos, vel 
magneticos in genere ($. 818, fi vel magnetis polorum fitus 
mutatur, he congruat cum directione polorum telluris, fed re- 
fpiciat vcl plagam orientalem & occidentalem, vel intermediam 
quaüdam. , Neque vis magnetica tanta in fcobe. evadet, quanta 

effe poteft, nifi particule: vel minime directionem fitus polarem 


fuerint confecutz crcbro admotu magnetis, ut a magnete cum: 


charta. ducantur. 


n £1::11 


Unde depen- ^ ^ Qisandóquidem vis magnetica non ineff nifi particulis fer- 
scat equabi- veis (S: 823) fitum polarem natis ($:825, & vel minime in 
lis vir bomo- eundem fitum: redigendze fünt, ut fortior evadat ($.826.): pa- 


genea 


Üuanta vi 
gaudeant bo- Clarum refpondebit [uc uaffe.... Quando: enim. perfecte homoge- 


tefcit jam, quid ad magnetem homogeneum requiratur. Scilicet 
particule ferree in eodem. debent. efft equabiliter difivibuta € fitu 


polari omnes gaudere, in quem vis magnetica eas dirigere foler. 


Quo kequabilior eft copia: ferri. & quo major, item quó zqua- 
bilior eft particularum: férrearüm: directio polaris; eo erit cete- 
ris paribus validior vis infia magneris homogenei, mifle ejus 


füilicet refpondens ($.825.).  Catera erunt paria, düm impe 


dimenta exercitii & adjumenta' externa ,; inprimis aetheris exter- 
ni in magnerem actio nihil differunt: M E d 


| jeday 0 
Si diffécautur. partes zmagnetis bomogener vis partium diffe- 


neus 


D& VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA.  $Í9 


uéus eft, non poteft non exacte fuz refpondere mafÉe ($.926.). mozenei 
Si autem non nifi propemodum homiogeneus eft, partes quo- magueter 
que circiter tantum, ut difcrimen yix animadvertatur, viribus 4iffeci. 
gaudebunt füe coníentaneis maffe. V. c. fi torus masnes fe 

ipfum ferre potuir,: qualibet quoque pars ejus (e ipfàm feret , in 

pari ceterorum raiione. Ideoque & valor feu pretium magne- ' 

tis tum ponderi ejus érir analooum, fi ex aequitate pro viribus 
internis ($. 826.) determinatur. 


$02; 828. RET, : 


E contrario, quo pluribus quedam partes magnetis gau- Cur xouzui- 
dent particulis ferreis, vi magnetica imbutis, eo ille partes Ji »agnez; 
erunt validiores, in fcobe ferrea agiranda, attrahenda & reti- plures poii 
nenda; catere vero eo debiliores, quo pauciores earum con- effe cidean- 
ünent, vel& quo minus ille fitum polarem zequabilem fünr zar? 
adepte. — 'idehitur ergo talis zmagzes. plures duobus: babere polos 
mus3neticos, tot nempe quot locis magnetica vis in ipfo eft vali- 
dior. Cumque hoc cafu mixtus fit magnes, & quibusdam lo. 
cis parum aut nihil vis magnetica? habeat, fozw; zgzes ratione 
ponderis multo mizus valebit preeftabitque vi fua, quam pays ex- 
ficta validior vi. gaudens, ratioue [ue maffe, vel füi ponderis. 
Qui id obfervarunt, illi dividendo partes magnetis multo plus 
pretii ex partibus obtinuerunt, quam ex toto habuiflent ($.827.) —— 


Mira res vifa eft rudioribus, aut hac. in rerum indole parum verfa- 
tis, eundem magnerem pluribus gaudere polis. ..Quod tamen 
haud uno contingere poteft modo. — Auteniminortu ejus lapidis 
alicubi plures particule marriales fuere quam alibi, quz fi pola- 
ri dire&tione gavife funt, nihil habent a plerisque magnetibus 
diverfum, nifi in gradu virium; vel reftiterunt ipfi quzdam 
partes magnetis decuffe fprereque a fofforibus, quz non man- 
fcre infitu fuo maturali, ideoque poftquam lapidefcente fucco 
alus rurius adnave funt, diverfa quoque polorum direCtione gau- 


h LHILIU 2 debunt.. 


Cr. diffeto- 


$20 PHYSICE PART. L SECT. IL CAP. IV. — 


debunt. — "Taceo mutationem pororum interdum. vi — in- 

du&am, de qua deinceps. KE fh ei vtri AREA 
| $. 829. 

Muagnctes in locis plane diverfis , 5, aut € difftti iffonis. sers; »- 


zum C di- lilonizus polis amicis, ad fe invicem appropinguabunt €8 adbarc- 


verforum 


Jcent, ceteris non difparibus,. acfi juxta fe invicem nati vel con- 


ple ma- juncti in nitali fede fuiffent. — lidem polis, zimieis, pariter a fe in- 


gnetum ea- 
dem fit ra- 
&io ? 


De acu ma- 


gnetica &7 
pyxide nau- 


ica. 


vicem recedint , fi nibil "ep; ac fi feparati a fv invicem effent. 
Quorfümcunque transferuntur magnetes, & ad alios quosque 
applicantur, eamdem retinent & exercent polorum virm, qua- 
tenus nihil ei obflat, luculento expcrientiae documento. .Cum 
ergo poli hereronymi fint amici in conjunctim natis, iidem ma- 
nent quoque tales ratione eorum, qui in locis valde remotis a. 
prior um natalibus concrevere ($. 820.). - Contra ea poli homo- 
nymi magnetum e. diverfis prorfus-natalibus oriundi manent iti- 
dem inter fe inimici (2/22.)... Obferyavit Gz//ertuy magenetem 
20 librarum :erra erutum eandem fervafle ircélionem natando . 


in cym mapa uper aqua Lb. c.2. 
& 839. 


Cum dudum con(iterit, magnetem vim füam. cum. fer-- 
rO cormmmunicare fi£, ut vis ea in ferro manear ($..814-): mai. 
vum videri ucquit , erum elfe snagmetzs loco ful) jfHitutusn.. Alüs 
occultatus magries ope: fobis polum oftendere potuit fimul in 
Íciaterico fcaphio; alis potuit ferrum magneticum fcobern diri- 
gere ad polos in fcaphio ($. 817.): aliis multo pluribus modis 
ferrum in navi vi magnetica imbutum magnerisloco fcaphiis fcia- 
tericis admoveri potuir & rutfas amoveri. | Prour acus cotifuen- 
tium ficca aque caute impofita, & vi magnetis imbuta, natando 
füper aqua polos oftendit. Succeffu temporis de commodiori- 


bus ferrum magneti fubftituendi modis cogitare acutiores ccepe- 


funt. Motus magnetis , ut liber effer, magnes in acre fufpen- 
fus 


i 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 821 


^ 


fus eft, ut cynofuram cclo diu mübilo. oftenderce nantis, uti 
dudum füfpendi confüeverar Platonis evo. ($. 814.). Similiter 
& ferri lamiella val acus fufpendi poruiffor, nii id atu fadum . 
- eft, ejusdem finis obtinendi caufa in itinere feu meritimo feu rer- 
- reítri. Chinenfes gloriantur fe 20c0 annis ante Chriftum natum 
magnete ufos effe, & dicuntur hodieque acuin latiusculam aqua 
imponere , ut nando: fuper particula ligni aur. fuberis vi ma- - 
etica polares regiones oftendar. — Quia vero in navinatans vel 
librata lamella aut acus maritima niráiis vacillavir, quietior illi fe- 
des quarfita dauque eftin pyxide mautica occaflone forte fcapbiz. 
Ejus enim in fundo inedio erc&la cufpir eff idonea ad acui magaueticee 
Jub. orbiculo latenti liberum. gyrum fuper illa preffaudum. — Huic 
porro . adjun&e funt plage horizontis & ventorum regiones 
ac nomina; item fciatericum , utrumque ex antiquo ritu nauta- 
rum. ($. 815. /0gg.). Actor. XXVII. 12— 14. 


Kircherur de magnete L. I. P. IL. cap. 2&7 6. adducit quedam. ex 
Geographia Strabonis, item arabica & mibiana; quce fatis anti- 
qua funt, magnetis ufitati in navigatione & periculofi haud ob- 

"o fura indicia; & cup. y. ex Clementi: Alex. . Protreptieo p. v. affert 
Sibylle verba Serapim lapides rudes (quos Glycas L. 4. msgne- 
tes plurimos vocat, quibus ferrea folis figura a 4 partibus op- 
pofi tis pari vi attracla fuerit in mcdio fat penfa) inter jacentem 
Tnaxima ruina in Egypto elfs cafurum. — ltem cx Sanchiniatone 
in Eufchii Prepar. Euang. p. 57. iivcaiifa apium (carlum) bzt5lia, 
lapides animator fabricantom. (7:525 snp proegoue spievov) 
Celebzaiur quoque Zirebiriedir Bus nanüis $y racufanis. confi- 

Magnes igitur artc mechanica funt ad varios ufus 

comparat. Cap. 6. bidem ex Photii Biliotbeca art. 24. citcd 
finem narratur, Eufebium media no&bc lapidem. Dztylum ab 
acre alum, fphexicom, palmi diametro fubcandidum.& pur- 

ureum obtinuiffe esderque nocle irer confecitic a 10 fiadiorum, 

. fec Eufebium medicum, trs&tanrem lapidea illum (magnctem), 

Lll II 5 donij- 


n 


gnatus. 


822 


PHYSIC.E PART. L. SECT. I1. CAP. LV. 


dominum fuiffe motuum illiur, t alii domini aliorum lapidum, 
fcd Eufebium petüffa & oraffe, Japidem vero literir cinnabarinis 
infcriptir locum eraculis dedifi Dubia, que Kircher ibi mo- 


ver, exigui funt momenti, & per alia memorie prodita corru 


unt, quz ipfé in fequentibus «fert. Laudat quoque R. Salo- 


monem Cxetenfem , qui in horis monf(trandis ferream ufurparam : 


effe lanceolam fcribir, & Hiftoria om Indie Orientalis, qua Va- 
fcus Gama in siosdaif naves Barbarórum a. 1271" incidille 
fertur in dete&tione promonrorii bone fpei, quibus acus nauticte 
ufus fuerit in oftendendo cclefti Canobo. — L. IJ. P. IV. pro. 
7 —- p. 260 /i44. oftendit, quomodo Archyte columba Regia 
montani aquila volans, lacerta, Serapidis quadriga ferrea, Arfi- 
noes ftatua, Bellerophontis ferreus equus f. Pegafüs Bede, qua: 
ii in acre volansauthorasindicans, exhiberi arte magnetica poflit. 


Claude Foucb;t narrat Poétam Guyor de Provinces fcripfifle fcc: 
a. 12c0 de ftella polari: 


Icelle eftoile ne fe muet 

Un at font,. qui mentir ne puet 
Par vertu de la Marinette , 

Une pierre laide & noirette,. 
Ou le fer volontiers fe joint. 


Alii dire&ionem magneticam verfus polos iam a. 1100 fuiffe 
cognitam & nautis ufitatam contendunt. — Gilfertws de. Magnet. 
p. 4- Paul. Venetum oit, fcientiam acus. nauticz a Chinenfibus tra- 
duxiffe ad Iralos circa annum 1260. — Hinc Brunes Latin in fuo 
"Trefor a. 1256 deea, ut re nota, agit. Itali magnopere militant 
pro Flavio Gioja, Amalfitano, quem eam invenifle ferunt circa a. 
1300interquos nuper Greg.Grimaldi ejuscaufam egit. Concedi 


pote(, alios alia in ufu. acus magacticz nautice riutafíc, quo- 
zum invendo ipfis tribuatur. 


$. 83r. 


BE VF MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA $23 


$. 83r. 


—— Oxrdinario nature curfu vetiment magnete fi Jibi veliti €7 acus Vir magne- 
magnctice mautarum, eam, qua gaudent , vim, quorfumcumgtte tice conflan- 
transferantur , eamque exfirunt, nifi quid obflet. Diuturna enim ria. 

& antiqua experientia tefte fibi reli&tus magnes non folum iri ea 
"ona telluris. & in illo hemifpherio polari , in quo natus eft, 

verum & in altero hemifphierio polari , nativa directio polaris ti- 
hil mutatur, fed cadem, quae antea fuit, manet. Si polus terrellae 
magnetica vranfitür , videtur directio acus ibi mutari; ut ut re 
ipfi íemper eum fpedter. Idem & in pyxide nautica obferva- 
tum eít, fcilicet cufpidem acus magneticae borealem , cis eequa- 
torém an mutatam effe in auftralem trans eequatorem. (S. $829)- 


«4 


Docuerant illud nautas non tantum itinera neutica, e boreali hemi- 
fphierio in auflrale & v. v. fufcepta, v. c. in C, lico L. I. c. 22. fed. 
edam ex dilletto quovis magnete, vel terrella magnetica idemr 


c * : 
patet: Sir enim in linea b—-[-— a pars borealis b; auftralis a, dis- 
c 


fecetur in. c; tendet b c femper verfus ca &ca verfus be. Si baeft 
magnes, cc.ejus medium, tendet acusb c femper verfus c, fuper 
€ c nagneris habebif adhuc directionem bc parallelam ipfi ba, & 
ad a acceder progrediens b c. Scaliger de Subtil. Exercit. iji. re- 
fert Ludovicum Vartomannum in pyxide nautica acum in mari. 
ethiopico atque antlantico femper borealem plagam oftendifTe cu- 
fpide borea, irem ab infula Bornea ad. Javami tendens obviam fit 
.maute, cujus pixis fimilis canopum: refpexit, quem fitum: ipfr 
 mauta naturalem dixit. crt. Iüdem Ferdinand. Magellanes ex- 
, pertus eft, cufpidem acus nauice femper ad arcum polum fu- 
ifle ES Innumeri alii cum idem. experti fint; non opus: 
eít, cur his diutius immoremur. Conf. Giléertur de magnete 
Lil. LII. c.i. plures afferens teftes. ; 


- 


$ $57 


824 PiYSICI,PARKT. L'SECT. III. 'CAP, .1V; 


$. 832. "E 
Modi, quibus In partibus telluris, prafertim longe ab zequatore L 
ferrum fit obfervatum eft, ferreos coutos, €7 ferrea inffrumezta im. cul E - 


eagneticum officinis ferrariis, aliisque obtinere vim suagneticam , ff eorum iu- 
fie snagnete. Jevior pars diu aut evebrius fuperficiei telluris Ufifizt, altera favfum 
verfa cf. DBveviori rezpore id contingit, dum alrerum extre- 
mum v.c. à fepe fortius alliditur ad durum lapidem, metallum, 
filtem terram, v.c. dum ceftra, mallei, ccela, limze &c. exercen- 
rur in fio ufü; vel dum ignitur & in eo fitu frigefcir Idem 
conringit, fzd debilius, quando diu aeri £xponuztur iu fitu. polari 
qua loggitudinen faau ,- vel& atibus aut igne ad iffam dircélicmm 
breviori tempore aptantur. Cel. de]a Hire Nannis ferro vim ma- * 
gnéticam adquiri vidit. T'efte H7/7. 72cad. in Scicnt. Parif. 7o. r70j. 


Sic eruces in cufpidibus turrium dicto (irn imbibernnt vim magneti- 
cám, item ferramenta in zdificiis & muris eodem fiu uno alte- 
rove feculo pofita, nec a.ferrugine confecta. [n turri Maffili- 
enfi campana infigais fufpenfa fic habetur, ut ejus ferrei axes 
verfus orientem & occidentem fibi verrantur fuper lapide non du- 
rillimo, inde a trjbus circiter frculis, fi conjectura non errat. 
Ad axis extremirates eraffior nata cft. ferrugo cum pulvifculis la- 
pidis & oleo concreta, que infigni vi magnetica eft imbuta, te- 
fte Cel. du Fay in Hsfl. Acad. Scient. Parif. 4.173. lbi ergo na- 
tus cít magnes fimillimus intus & extus Chinenfi admodum forti; 
nec natus eft, nifi ex artritis particulis ferri & lapidis, adjuvan- 
te cx parte & retardante nativitatem ejus humore olei, Brevius 
multo potitur hac vi omne inftrumentum ferreum & chalybeum, 
eirca focum familiarem ita ufitatum, ut cufpis ordinario ufu re- 
ponatur ad folum, & manubrium fürfüm vertatur, ur barilla, 
forcipes, rripodes aliaque quibus ignis folicitatur, pale fofforum, 
bipália, ligones, fecures, paftina, bidentes, cmt.  Addirquo- 
que Coeur c. 17. L. L cir. ipfos lateres ferreos h.e ad fummam du- 
ritiem exco£tos magnedcum concipere vigorem, fi per aliquot an- 

: " nos 


" 
d ) x 


DE VI MAGNKETICA SIVE MAGNETOLOG!A. $25 


nos fuerint in muris ant flratis, viarum. — Similia obfervantur 

$- dnlimis, czlis fimilibusque opificum inftrumentis, in bacillis & 
" cancellis ferreis fencft arüm, fitum polarem aut verticelem na-.- 
Gis; De contis ferreis, "mercatores, eos hoc fitu ere&to. fcre 
femper collocantes, & emtoribus confpicuos facientes, item eo- í 
rumremtores, fabri ferrari yim magtfericam i iis adquifi tam effe 
probe norunt. Neque fidus norum eft, quid valeat ignitio & 
So pereuffí O0 convenienti fitu. fata ad breviter iinpefuendam ferro 
vim, juam hie fcruamur, & poft alia pluribus comprobamus. 


: i $833. 9 


Eg 


— Nonne concludi iam poteft, fi ferrum nüllo adhibito ma- Quomode 
enete in fitu polari multis annis induit vim magneríam , IHgze- Tagnes na- 
tél guo qur zop alibi z3fel, quam ubi ferre par ticule Cum lapideis [catur ? 
2n fitu polari per longos aumos conéreceruzt in unam. maflfam? In s 
visceribus quidem terrze & montihm de fitu verticali non eque 
conílat ,. utrum & in eo-magnetes fint nati, quia is extra polos 
:directioni magnetic non exaffe «(ed .rantum ex. parte :refpon- 

; der. ideoque füperior facies ftratorum magneticorum ; non nifi 
"mixtam quadamrenus, itaque ceteris paribus impeditiorem vim 
& debiliorem*ea adquirit, quz in dire&ione magnetica per- 
fe&a habetur ($. 832). Longa eft: ars ifta magnetes gignen- 
di, qua brevior eft ($. $52.) indicata. Elaüic addi meretur Cel. 
Marcelli rátio magnetem fimyride poliendi, & in aqua ramen- 
"tà ope màbneris 4 án fitum nativum dirigendi; ut cum ífmyridis 
polline coirent in mágnetem. 
Si verticalis fitus. magneticam vim tribuit ; uti obfervatum eft, 
.($.852): ea. nufquam ex affe convenit cum dire&ione verticali 
^. fupra horizontem, prererquam in polis: & quidem magnericis. 

"Neque enim de polis: vel coli noftri, vel telluris noftre acci- 

piendus elt (itus polagis, qui magneti Mibtur: fed de polis ma- 

-gnedcis, magnam tantum affiniratem cum polis terreítris axis 

ddl; uti poftea oftenderur. $í. 


^ QFulji Phy. Tun. 4.) Mmm mm $. 834- 


" " 
* 


$26 ^ PHYSICE PART. L SECT. HIL CAP. IV. " 


($$$. Monat d 
Pismagne- ——— Exferit fe JE vis magnetica non minus ia vacuo mec n timori di- 
tica valet 65 Jfautia, quam in aere uoffyo fide experimentorum indubitatorum. Yd 
im vacuo. — experimentum Cel. Zoylz dudum feliciter inftituit, fenfitque ex- 
haufto aére acum magneticam fuper flylo acuto mobijem. retine- 
re fium naturalem &a magnete per campanam vitream zeque at- 
trahi &.repulfam pari, ac in libero aére. — Vid. Ejus zovz Ex- 
povün. phyf. mech. Oxon. 16i. ed. Experi "im. 16... Sic & fufpenfa afi- . 
lo acus minetíca fecuta eft polum magnetis amicum, quorfum- 
eunque extra vitrum is*ducebatur. Experim. JFolfiau. Tom. ILE 
S. 44d. Neque minus eadem fierent; fi & magnes,& acus 
in vacuo fibi appropinquarentur. | . Complurium. aliorum. expe- 
rimenta idem. atteflantur, inprimis Zomz 4. mij ificlan. Sogiet.. 
Taurin. ed. r9. 40. 


"uu 


Quia lux per vitrum agens Lu: refra£&tione & reflexione hasighil 
debilitatur, quaftio fuccurrit, deturne quedam vis: magnetic 
debilitauio: eo cafu, , quando per vitrum tranfit e magnete in 
acum, aut e fufpenfo magnete fub campana aére evacuata in — 
acum "pysidis nautice exteriorem in libero are? Que nifiaccut — 
rato examineeffetuuminlibero are, &in vacub contingentium, 

; qua di(tantiam, ceterasque conditiones, earumque: um; 


,*  mepoterit décidi. — i res C wu li 
EM rS p.i coitby pen. ' 
1 ; $. | 835- FIT * ! he TP d 
Agit viy ma- Secuta etiatn funt phenomena maguetica ápterpofitis covpori- 


gnetica fubi. bus eujuseunque generis , iz pari feve diflamtia , qua im abre coptin- 
zoper cor: gunt, nec minori celeyftate perceptibili. Non. folum. enim. per 
pora quz- aquam, aliaque liquida, per januas & menfis ligneas agitar ma- 
que. gnes verforiam acum, fed. & per faxa & metalla. — /o/frazis Ex- 
perimentis per 24 orbes ftanneos füper menfa. penetrans verfo- 
riam duxit fub illis manu motus, item per $oaureas patinas, per . 

libros ingenges , vitra, murrhina, marmora & terrea vafa, per 

*4' maflam. 


^ 


DE VI MAGNETICA SIVE*MAGNETOLOGIA. $27 


maffam plumbeam 100 librarum. Nec ventus huic vi obeft, 
nec flamma ignis, fed quadamtenus folum ferruni interpofitum. . 
Vid. Evperim. Wolfttnma:l. c."$. 44: Florentine Acad. de magnete 
Exp. 1, & complurium aliorum; de «neis vafis vid. ($. 817.). 
Diftantiam in qua per alia corpora penetrat ,. docet applicáta 
menfurafere parem effe ei, qua in aére obfervatur; :celerita- 
tém Veró attentio ad morum manus, & confpectam agitationem y 
Verfofüe, vel fcobis ferree. ^ Unde ingentem? admodum effe 
vim fnaeneticam; evidenriffimum eft. e salis 
Animadvertenda hic eft infignis differentia iuter calorem, lucem & 

magneticos motus. Ille non nifi tarde cum mora quadam vel in 

tenuibus corporibus oritur; lux fubito adeft& movetur, fed 
;. opaca, lapides, ligna .& metalla non- penetrar. —Electricitas fu- 

bito quidem |; percellerecihnumera| corpora connexa valet: fed 
. magnetici motus que vis corporamomento citiuspenetrare, non 

. 4 Nero agitare valent, nififui[fimilia, h.e. vi magnetica imbuta. 

-odp., uie ii vdtors cd» e,,856 

/5^ "Quoniam-ezr ?mágzetica omnia corpora fubito penetrat, Cujur C£ 
($. 835), &in vacuo non fecus ac in aére agit ($.834): zeguit quenam fit 
zlla tribui vifi etberi qui folu$ reftat, aére penitus exhauftro, & vir magneti- 
cui vel minimi corporum pori funt pervii ($. 464.) ^ Nequit ea? 
quoque alia effe, quam vis movendi, differens tamen & in di- 
veQione, que non eff nifi polaris, qualis nec in luce, calore & 
igne, nec in electricitare datur, & in modo agendi, quia nec lu- 
cem parit, nec ele&tricitatem, multo minus calorem & ignem. 
Sed folius ferri aperti aut occulti ($. $823.) qua polos amicos as- 
fectationem adhzfionemque, qua inimicos amotionem repulfio- 
nemque ($. $20.). Ef icirur magnetismus , (fit venia nomini 
recentiorum autorum) vis ztheris ferrum dirigendo propellen- 

di verfus polos terrz propemodum: vel brevius vis etheris 

polaris. 3: 


oW 


Mmm mm 2 $. 837. 


Caufa ejus 
direciionis, 


$28 J"PHYSICI PART. L SECT. lil. CAP. IV. ^ 


il5cc Xin. 2 : sdmnlquaif 
: $ SER. dy : 


m Si admittimus, vim magneticam non. effe nifi vim ethe* 
ris,.camque propter naturam proprie : direclionis polarem: ra- 


tio :direiionis hujus nunc reddenda erit. — Conftat ex antece- 


dentibus, stherem effe materiam cali .univerfi, ubi. niliil aliud. 
in.eo darur ($451.62). . Conftat, eum circa equatorem fide. 
ris cujusque. coflficere vorticem centrifugum, y propter. gyrum. 
fideris, v.c. folis & telluris cum quo eftconnexus($. 517-).. Con- 
ftat quoque per vim centrifupam debilirari vim ejusdem centri- 
peram or dinariàm, eo macis, quo propior is eft aequatori, & 
eo minus, quo-ab 'illo- eft remotior, & circa polos nullam ($.. 
321) - »TAdeirco& conflat, etberis polarix vun certeipetam réluca- 
ri vi centrifuge , «& eniti ad eequilibsium in éthiere circa polos & 
circa zequatorem , inter mediasque Zionas reftiruendum ($. 484: 

Inde vi hac polari cometas agitari retroorados veríüs regiones 


polares revoluütos celerius quam planetas, , ut quando horum ce- 


 leritas eft — 15 illorum fit fere Y/2 ex calculo Newtoniano. ($. 


467). Nonnihilad eam directionem conferreintelligitur, quo-..- 


"que vis centrifuga fobluctans & ab &quatore verfus .polos obli- 
que depellens Bici. calorent cet. Hc invicem conferentes; 
fentimus, vim hers polarem f* quoque i in & füb füpercie 
rerre exíerere fua directione polari fapienti Dei. Deniguiffimi 
confilio & dono in materiam. ferri, reliquis .merallis copiofiorem: 
collato, propter commoga , quie inde redundant in res suoi 
as, tum prefertm rationis participes. 5.2.15. n. is. SERM 


Cum ea, qui cognovimus fidera i in ditione folari, uti fol ipfe, fuo 
" gaudeant & gyro & orbe, in quo revolvuntur, quz eadem ma- 
jeftate divina condita funt, confervantur & gubérnantur, ac ro- 
ftra tellus: credibile eft, & in illis-dari vim magneticam ex iis- 

em vel fimilibus caufis naturalibus oriunda, & ad j pares fines 
ufusque deffinaram. — Neque incredibile eft; dum fixas, omnes 
totidem foles efle, vero eft fimillimum, in earum quoque natu- 
ra 


MM" rKuuE——AMYTUTTWwTMJAMRRTUSSM C 


DE VI MÀAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $29 


ra & didone  eujusque, ircitoribusque earum analogam in vari- 
etate innumera occurrere vim «theris magneucam, & ibiwad 
parcfaciendam. de ue majeftatem comparati. : 


$.. 838. 


e Quia ratio dur debet, cur.ferro tantum, prout hactenus Cur- ferrum 


p dp eft & affinibus (cie vel ferreis: particulis i in tanta 
copia przecitis , quae mutationes fenfigiles fübire:poffint, vis 
magnetica infit ($. 70- Ozto/.);. & experientia magiftra docemur, 
in nztura rerum fimilia fimilibus; gaudere, zdjungi , adhaerere 
vel prorfus, uniri, illa fummi Numinis fapientia, quae viréS re- 
rum fimiles ad eosdem aut.fimiles fines ufusque confpirare, fe 
fuasque actiones fic augere, mutuo perficere, intendére, & mani- 


p'«cipue ad 
polgk eften- 


dé Hi «i [/7 d 
aptum jt? 


feftiores intellicentibus rebus creatis. reddere ad gloriae bis illu-- 


ftrationem firagit: non abs re collig ere nobis videmur, zo7z mo- 
do infignem partem imatevie ferri , fid 7 flyu&uram ejus im poris 
summis ita elfe comparatasn, ut aptior €? fnilior cum etbere in 
directione polarà fpe&tato im sullo alio corpore detur... Quid impedit 
igitur; quo minus etheris, directione polari ab alib zethere diffe- 
rentis, copiam fummam ineffe ferro, prafertim in minimis par- 
ticulis poros obfidentibus, eique eximiam firmiratem ac duriti- 
em, qua domare & fübigere quzequealia dura valet, quaque dif- 
fidius in ipne funditur, ac corera metalla, conciliare, autume- 
Inus? Quid bílat, quo minus & polatis: in acre ztheris cona- 
tum & actum continui ad equilibrium fervandum cum eethe- 
ris vi centrifáma in vortice fiderali tendentem, ferreas particulas 


infiras, perpetuo füo incurfü & tranfitu per poros ejus in hanc 
directionem polarem impellere, & impedimentis fublatis aut. vi- 


is couple m facere exiftimemus ? (. 837). 


s nempe apparent Tationes interne externeque,. que fapienter i in 
matura eonjunéke funt, ut confentiant, & quantum fatis eft in- 
tendantur ad manifeftandos fines divinos, & gloriam eorum 


Mmm mm 3 propa- | 


* 
$830 PHYSICU PART. L SECT, III. CAP, IV. 


propalandam cunGtis illam intelligere, & admirari TÁ—: 
, Quid quantumque rationibus internis externisve in hac motus 
magnenci dire&tione tribuendum fit, ulterius inveftigandum 
reílat ($. 59.). "T'antisper nobis in illi manendum — que 
uteunque expler&cs hucusque habentur, 

^ * "t 


$. $39. VIC j " 


An. gravitas Graviratem ferro propriam confiderantes, eandem plus 


ferro pxo- quepae & minus quam octies gravitatem aquee füperare 
pria bic at- conítat-; ideoque p/us por ororum) etbere vefertorumm continere, 
tendenda quam, cetera metalla, excepto ftanno, longe iolliori; Sed cum 
ft? differat ether, cujus vis pativa. vorüice centrifuzo eft debilitara, 

^. abeo, cujus nulla eft hujusmodi debilitatio per fimilem cum alio. 


conflictum , axher, qui-ferro ineft gradu virium majori, qui 


fianno incft, minori & vi ceritrifuga impediriori in exercitio vi- 
rium, gaudere collioatur.. "aceo jam alia de ftanno notanda. 
Ceterorum igitur rgetillorum major gravitss naturalis debilio- 
rem in ipfis! &therem & minorem fortioris hujus etheris polaris 
copiam patefacere haud abs re videatur. —Cerre adhuc necdum 
in ullo alio metallo, preter ferrum feu purum feu impurum, 
magnetica vis potuit c obfervari. Addo, quod in hac re mo- 
mento-haud car et, quo purius eft £rurum a peregrinis, eo ma- 
jorem ejus effe vim magneticam, eoque minorem quo eft im- 
purius, quoque anguítiores Qus eft poros o factum 
eft gravius magisque elafticum. Id quod man 

quando unum idemque ferrum folitis modis in chalybem redigi- 
tur. Tum enim gravius evadit, utloco 7,5 ad 7;2, immo ul- 
tra ;j ratione aque valeat. Au verfa fi ferrugine corrumpi- 
tur, fere tantum 6;3 valet ratione aqua, atque longe minoris 
eft magnetica efficacitatis, ob particulas peregrinas in deftru&i 


ferri locum füccedentes. "A quod ex infra dicendis dilucidius 
evader. * " : 5 


$. 840 


ftum evadit, - 


Bk Vi MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $851 


asd ! (004 $ 849 


F * 

— Conftat ferrum oriturque e terra, quam vocant, martieli, 4m cbemica 
(fabrubra, fufca flava vel livida) principio vitrioli f. acido mar- ferri analy- 
tiali; quod D. Iewnmanuzus terre ejus inefle docer ,,& inflamma- fir ? 
bili, nonnibil (ulfuris complectente. . Vid. ejus Le£iozes publ.de — v 
mitroy fulfure , autimonio € ferro p.38y —492. Pars terrea pro- 
dit fe in duritie, firmitate, calcinatione & fixirate in igne dum 
vimefcit. Pars inflammabilis elucet e fcintillis elicitis, combu- 
ftione, redu&tione, inflammatione fcobis in candelae flamma, & 
vaporum in folutione per fpiritum vitrioli. , Vitro cauftico 
"Tíchirnhaufiano Parifiis momento citius abiit in picem atram 
pavalem, vel bitumen. hujusmodi bulliens, evanefcente autem 

' inflammabili parte, in vitrum eft conflatim: Caterum fi con- 
fringitur & politur pallide albido fere calore fpléndet, ope alca- 
li fixi aut acidi nitrofi folum inflar fanguinis rubet; in croco 

. martis & acido filis folutum colore croceo fuperbit; inacido vitri- 
olico folutum pulchram viredinem exhibet; ccrulei berolinen- 
fis precipua eft materia, violaceumn profundum, purpureumve 
colorem induit jufto ignis gradu; aurantium in floribus falis am- 
moniaci; atramentum przeber non folum fcribentibus, fed & aliis 
snultis corpora nigredine inficientibus. — Durities ferri valde au- 
getur dum funditur, ob inflammabile fere combuftum, quo 
ipfo ejus flexilitas perit du&ilitasque, quee reddiró inflammabili 

. fedi. Augetur dum in chalybem formatur, ope rerum alcali 
volatile in igne prebentium, v.c. unguium, cornuum, item 
ope alcalinarum partium terreftrium , ex Gineribus, file marino, 
fuligine, & pülvere carbonum. Reftituitur ferrum fufüm & 

ile in conditionem rmalleabilem, fi in igne offibus calcinatis 

tes flinze ejus abforbentur , & pulveris carbonum parte tertia 
addita offibus inflammabilis pars fovetur. . Oflibus paria facit 
crócus Martis. Elucet e fingulis pheenomenis hisce magna affi- 

- nitas ferri cum aetheris luce; igue, coloribus, vi ingente. cohae- 

Li 


rendi, 


pebilitatio 


'- 
$852 PHYSICJ RART.l sECT. III CAP. IV. 3 


»ndi, refiftendique vi ignis & Mercurii, qu'prem sevi 
etfi pars. inflammabilis confümitur. ., "Potitfimum i 

martialis etherem polarem comple&ti videtur, cum impii 
lis compluribus fit communis, nulla vi polari affectis. -Citius & 
facilius reliquis metallis ignetit, ignitum fcintillat, folvitur falinis, 
men(üruis.& aqua; ferruginem contrahit, fandituiflutem difRi- 
cilius; fit maxime elafüi-um N bern d.e i in fila, 'chordas'fo- 
noras. : n i Jj 2 mi 


Nec pratereunda hic eft fumma utilitas. ferri & parabilitas opé Re : 
mana, quia purum ferrum vix usquam nafcirur, nifi forte in cxi- 
gua molecula, cum tamen principia ejus in omni regno naturg, 
minerali, vegeta' ü& animali copiofe occurrant diverío licet gra- 
dn. nos taurum in materia firma & ftabili, verum & in fonri- 
bus faluaribug vitriolo foluto abundanbil &c. uti acidulis & 
thermis quibusdam. Inprimis haematites, rubrica fabrilis , ma- 
gnes ferro abundant & minerz lapidez hepatis circiter Mw 
przferentes. Forfan exa&tior colorum genefis ope ferriad ethe- ' 
ris virium gradus nofcendos nonnihil conferret. — Narivus ferri 
fra&i UE omnium fere colorum fummum in ipfo pre fe fert 
& pororum magnitudinem, chalybis autem eorum. parvitatem, 
& indolem compa&iorem. . Ali fulfur & falem magnetis "rre 
junctam flaruunt, negantes fulfur & fale effe caufam magnetic" 


virtutis zx Quorum rationes dabir Dij. 4. magnete Mathis 

kii p.i fe Ett 
$. Ws 1. PN an 

Maenes & fer édim candefa&tum trahitur quidem. & trahit, 


vir magneti- fed vix dimidia vi, qua anrea gaudebat. - Magnes per E asd 


cz pev 
ignem. 


horas in ione vehementi derentus (combufto ferro) amifit par. 
tem ponderis; fui, atque im imbecillis. 'evafit, ut fcobem ferream, 
vix moveret , (d tantum in agillimam : ageret verforiam. Com- 
minutus in pulverem, a fortiófi magnete ramen eft atttaétus, fed. 
in Tin&uram ope filis ammoniaci : folutus perdidit omnem attra-- 


Lj - H 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 833 


hendi vim. Atin vitrum opacum fufcum (quod & admodum 
grave fuit & fundi ducique poterat fcilicet inflammabili parte re- 
cuperata) muratus eque fortiter attraxit verforiam, quam ante 
vim ab igne perpeffam. Accedit, quod ferrum ienirum, v.c. 
virea cylindrica, diametri 4: pollicis; 6 polliceslonga, verfo- 
riam acum zeque attraxerit polo boreo, ac auftrali.— Alia duplo 
cra(lior & 10" longa candefacta eosdem oftendit effe&us , nec 
non parallelepipedum quadrata bafis 1^ & $^ longum. Quee 
funt experimenta Cel. Mufchbeubr ukiim Di. de magnete No. igi. 
qui tamen monet, hic tentamina modo capi potuiffe adhibito " 
verforio capfüle aeneze vitro tete inclufo. Ionem enim ex fer- 
ro tanto impetu eoredi & verforium nutum concutere, ut ipfi 
tremores, ofcillationes , motusque inordinatos inducat, impedien- 
tes, quo minus aliquid obíervetur attractionem fpectans. — Reli- 


qua videfis p. 5;. fg. p. 71. fégq. ibid. primum a p. 1$ iq. 
$ 842. 


Enimvero fatetur laudatus autor, maenetem non omnem Corciliatio 

vim fuam in igne amittere, fed debilitari, & quomodocunque aehilitatio- 
tractetur, aliquid ejus retinere cit. D27/ p. 77.04. $$. —— Fatetur nir cumim- 
(- i14. feq.) licet candefcens in igne lamina ferrea vim ragneti- pertione 
cam fcobem perliciendi amittat; ignem tamen ferro quoque vim ejusdeni. 
illam. impertiri, fi in eo jacet in longitudinis fitu polari dum 
candefit, (p. 254. 22;2.), fiin eo fitu frigefit in aére, velaqua; 
aut fi ad perpendiculum erigitur vel in aqua vel fuper lapide, &c. 
faltem in fitu femipolari, 45? eu horizonrali, feu verticali (p. 25 5. 
Jéqq. ibid.). Quo cafu apud boreales populos cufpis inferior eft fe- 
ptemtrionalis, ideoque fuperior meridionalis, illa verforii auftralem 
polumallicit, fugatboreum. Obfervatum tamen eft, quo longius eft 
ferreum, vel filum velbacillum, eo validiorem fieri vim magneti- 
cam ; contra eo debiliorem, quo eft brevius, ut vix animadvertatur, 
fi tanrum pollicis longitudinem habeat. (p.258.2/77.). Quam- 
quam filum non longius flamma candele afflata candefa&tum &ad 

UFolfi Pbyf. Tom. I.) Nnnnn fcbum 


A 


854 PHYSICZJUPART. I. SECO TIT. CAPS. TWC 


fcbum refrigeratum deterfumque fenfi nonnihil fcobis proximae 
eveherefecum& tenere. Quare patet, majorem vim ignis nimis agi- 
tare &tbercm interiorem quaquaverfts , ob naturam dilatandi & ex- 
pandendi, ut tantifper direclio magmetica, ameti & ipfa fortis, ftre- 

valere vix pofft,. zifi boc ejus. impedimentum mox tollatur , & ipfo 

fitu conveniente sagneti facilior reddatur actio etberis polari. is i fer- 
vi longitudipem , feu ad veparandum prifiinum flatum ,- naturalem, 
Jiu ad vim diretliouis polaris , qua carebat, adipifcendamt. " 

Quia dirc&tio actionum atheris nequit fimul effe polaris & non po- 
laris, stheris magnetici vero eft polaris, fed in igne agentis quo- 
quoverfus tendit, itaque polari tantum derogat, quanto poten- 

tius in omnes aids plagas tendit: manifeftum eft, ignem dero- 

gare vi magnetice eamque debilitare in exferenda commotione 

ferri vel limati ad fcobem, etfi acum mobiliffimam & fat longam 

movere pote(t, eoque oftendit, non omnem fibi vim ademtam 

effe. Quam & comminutio magneris in pulverem plenius pro- 

dit, nifi ve] per comminutionem, eque ac per conflationem in 

vitrum illa denuo excitata eft, aut quoque extus magis eft per- 

verfa & bxcap- quam intus adimi per ignem potuit. Czre- 

rum quia calor a'ftivus ab hiemali parum differt, perperum quo- 


que magnetica a&kio tantum ideo eft diminuta, nifi & alia acces- - 


fere impedimenta. In conta&tu enim fucrunt zquales, quod & 
meis refpondet obfervatis, in diflantiis vero exigua fuit differen- 
tia v. c. in diftantia unius linez, uti grana 150: 140; duarum 
linearum uti 215: 205. quatuor linearum uti 172: 149. o&o 
linearum uti 106: 100. In TinQura folutio in perminutas 
partes fada, quarum vis falibus impedita fuir, exferere fe uti- 
que non potuit; remotis vero his impedimenris fupereffe agnita 
fuit. Et mirum foret in ipfo vitro eam fe fortiter offendiffe, ni- 
fi igne reparata fuit. — Nuda enim vitrcfa&tio per fcintillas e ma- 


gnete elicitas, aut ex candefa&bo ferro diffilientes, nihil reli- 


quiffe virium videtur, fi ad frigefatlas fcintillas magnes adhi- 
betur. 


$. $43. 


DE VI! MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGI4. $835 


$. .843- 

Sz fcobs ferrea ?nizuta. vel pulis maguetieus vare. [pargitur Scobir fer- 
2m fuperficie plaga circa magnete ibiin naturali fiu. pofitum, rece diredfio 
digito fortius ad. füperficiem allifo.dire&o za/is ejus circa ipfüm circa ma- 
orietur, que verfus polos limeis proximam eo viam h. e. re&am gnetem. 
Jpestantibus , vid. Kircher de magnetica arte p. 7$. eg. & in caeteris 
partübus curvarum fpeciem pra fe ferentibus, tendit; fi ipfe 
magnes confpergitur, fimilis obfcrvabitur directio, & copiofi- 
or quafi barba circa polos orietur. Ubi tota fuperficies eft con- 
fperfà copiofius magnete infra eam adhibito, & hinc inde verfus 
polos commoto, erioetur mareria magnetica fecundum ductum 
polorum modo verticaliter, modo inclinate, modo profterne- 
tur ad füperficiem in horizontali fitu pofitam, & productu ma- 
gnetis dirioetur vel verfus borealem vel auftralem polum negyro 
quidem tabule obfiante. Habere quisque experimenta poteft 
pro fuo lubitu, fi adhibet magnetem, tabellam planam ligneam, 
aur menfuülam, & ícobem ferream. —Qui legere illa volet, re- 
periet illa in. Dif] Mufcbenbrukiame Exper. y. feq. 

Similia cernere licet, fiterelle h. e. fpherz magnetice imponitur 
pyxis nautica, vel manu illi circumquaque admovetur efilo pen- 
dens acus magnetica, ira ut cufpis alterutra eam fere attingat. 


$. 844. 

Naure acum) muagnueticam, fab equatore €? im vicimia eius Ubi aeu; 
navigantes deprebenderugt quafi vagam 7 dubiam quo fe vertat. 445i si 
Cujus flu&uationis rato inde patefcit, quiaibinecborealis, nec cjr 2 
auílrina vz; dire&tio prevalet. Inde GZ//ertus L. 2. c. 2$.  coi- 
tiones eo effe validiores ait, quo funt polis propiores, eo au- 
tem debiliores feu infirmiores , quo fünt ab illis remotiores, 
tandemque tam languidas fieri, ut in equinoctiali circulo pror- 
fus fint enervataee & evanida. — Jreberus L. J. P. 2. tbeor. 19. in- 
inde paradoxum fcifcit, verforium validiflimo magnete affri- 

&um, tamen nullam habiturum effe directionem polarem, cum 
Nnnnn 2 fi; 


836 PHYSIC/E PART. I. SECT. 11). CAP. TV. 


fi ad ejus zquatorem affricetur, nulla fit ratio, cur ad polum bo- 
ream fe potius vertat quam ad auftrinum, neutrius poli viribus 
ibi pravaliruris. — An hac ita fe habeant, dubium videatur, 
quia & acus vi quantacunque directionis gaudentes, ibi tamen 
vacillaare dicantur. Quibus fic f& habentibus, non quod nulla 
ibi vis fit, fed quod equilibrio atheris poláris utriusque & in- 
termedii per centrifugam tantum impedita fit, concludendum 
cenfeo. Nec affert Kircherus exemplum acus ad terrellam, vel 
füb aquatore ad magnetem affricte , & directione magnetica 
ideo deftitute. Preterea quoque ejus fententia de polis &equa- 
tore magneticis, non vero telluris valeret. 


Quoniam terrella magnetica praefertim. homogenea quoquoverfus 
eadem vi gaudet, &, fi vel per equatorem, aut. quamvis aliam 


dire£tionem zquatori ejus parallelam fecatur, partes diffe&tz in- 


ter fe manent amice & rurfus in priílinos ruunt complexus fitus- 
que, modo nil obeít: quzlibet pars plani equatoris fegmenti na- 
ruralem fuam vim retinet, exercet erga quoscunque alios, & is- 
dem impertitur; & qua facies auftrum vel boream fpe&tavit, ea- 
dem & poft diffetionem eum refpiciet & fequerur. — Si ergo po- 
nis, acum ferream affricari ad zquarorem, quia is non eft pun- 
£um, affri&us in alterutrum hemifpherium aut fvpius aut for- 
tius fiet, atque ita acus fibi reli&a ei magnetis polo fe applicabit, 
à qua majorem vim haufit — Quamquam apud nos totus ma- 
gnes ubique praevalet vi boreali. — Germani ab ufu nautico ma- 
gnetem vocarunt ben C'egeffiein. — Quem olim sthiopes vendita- 
runt, tefle Silio Italico, canente: 

Venere /Ethiopes, gens haud incognita Nilo, 

Qui magneta fecant, folis honor ille metalli 

Inco&um chalybem vicino ducere faxo. 


$. 845. 


Gelu nium Midletoni obfervatio frequens in finu Hudfonis Americee 
eb[it Kev glacie repleto docuit vim acus magnetice non unius tantum , fed 
com- 


| .DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $37 


complurium, etiam ope magnetis denuo animatatum , ubicun- cur magze- 
que in navi aut corbe mali ponerentur, inhibitam fic fuifie A. zie ? 
1737. ut omni motu proprio carerer, nifi diu vel calida manu 
.veliene foverentur, aura ricido gelu liberarentur. Vid. P/; 

lof. Tran yfaét. IN. PT» p. 300. fa. Non obfuit motui acuum 
vel.ftru&ura inidonea, vel oleum, quod congelafcendo fiftere 
mobilitatem potuiffet. Quia hec frequentior effet obíervatio, 

fi a gelido aére folo penderet, licet fufpicari, ob mare tum non 
quietum humidum in nave aérem adfperfiffe vapores cufpidi & 
conulo cavo capituli, ut alicubi vix notabilis congelatio efficeret 

acus immobilitatem. — Si autem. frequenter idem evenirer, de 

alia caufa refiftente dirc£tioni motus magnetici cogitandum effer. 
Experimentis poffet res ad liquidum deduci, fi, ubi rigidum gelu 

eft, pyxides eque mobiles collocarentur, alrerain loco ficco plane 

v. c. exháufto aére fub campana vitrea, pro lubitu mobili, alte- 

ra in loco humido f. vaporibus non carente. &c. 


Si ingens gelu frequenter itamotum acuum magneticarum impediret, 
forfan ztheris frigidi verfus terram. depreffio impedire dire&tio- 
nem polarem crederetur, quando nihil congclationis in cufpide 
daretur aut dari poffer. — Extraordinarium enim zatheris motum 
ordinarium in magnete inhibere poffe, vel ex $. 8414. colligatur. 


$. 846. 

Anno 1681. d. 24 Julii in mari ful/ren tetzgzt navem angli- Fulmen uti 
cami, vela quaedam incendens, malum corbe fiffo perforans, ?nuier polos 
explodendo incendium creans & dijiciens varia & antlias na- magnetico: ? 
vis. Urens materia bituminofà fuit, odorem fpargens incenfi 
pulveris pyrii, nefcia extingui, donec effet combufta vel con- 
fumra.  Ingruente nocte animadverfum eft, ogzes acus zauti- 
cas eff. incerfas, impetu fulminis, gubernatori infervientem 
verfus auftrum , alteram in conclavi pendentem eodem, alteram 
verfus occidentem borea cufpide, cujus integumentum vitreum 

Nnnnn $3 erat 


Polorum 


838 PHYSICZE, PART. .L:SEGT. LIT.- CA'PAv Vos 


erat fractum poftquam in Neoangliam efferebatur, & tum gére 
accedente prorfus vifua privabatur. ^ Vid. PAefK Zramfadl. xo. 
17.p.j20. Eadem de caufa alia navis pyxidis ductu redire do- 
mum ccpit donecab obviaalia navi errorisconvincerentur nautae. 
Simile exemplum contigit A. 173 1. in taberna mercatoris anolici, 
cujus in angulo copia cultrorum cum furcillis in pyxide larga re- 


condebantur, fulmine longe lateque disjiciebatur, aliis füfis; 


fractisve, aliorum manubriis aut vaginis combuflis, adiílis, aut 
illefis & intergis. Hi cum imponerentur menfe, in qua clavi 
ferrei & annuli erant, & tollerentur deinde, adharebant pleris- 
que firmiter clavi annulive magnetica vi infigni. —Culter ex eo- 
rum numero per fesqui annum vulgari ritu ufitatus omnem reti- 
nuit vim fuam , alius quoque plane ignitus eadem vi gavifus eft, 
cum effet refrigeratus. | Eorundem Zéorum teoffzamozio No. 237. 
p.74 f4. : 

Apertum ex his eft, vim stheris fulminantis non impedire tantum, 
^fed & mutare. dire&ionem vis magnerice fua directione coptra- 
ria, & deílruere feu tollere illam poffe. Egit ergo & hic vis 
&theris & rerum illi admixtarum extraordinaria in ordinariam 
polarem, quam ob vehementiorem impetum fuum fuperavit im- 
muravitque uti, 4. 8441. feq. — Opraffem, ur materia, quz dici- 
tur extingui nefcia difertius effer defcripta, v. c. quibus adhibitis 
modis non potuerit refingui, prefertim in tanta aque marine 
copia, que prefto fuit. 


$. 847. 


Quod natura preivit, z4 ars deigde ffuduit imitari inpole- 


mutatio urte y15 320utatione. Hoc dudum obtinetur ex parte erecto fitulon- 
fatía ichi- guriorumferreorum Gi/Pert;, Boylii idibus, & Selleri ratione. 


bus. 


1666 acum parandi ; item ope ienis, affinitatem cum fulmine ha- 
bentis, in fitu polari ferri polos ieniendo dilatantis, & mare- 
ri: magnetic viam per illos aperientis, fi preefertim in eodem 
f. horizontali propemodum feu verticali aut medio faltem, re- 

frigre- 


N DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $59 


frigefcit. ($. 832.). Saverus obfervavit frufti exigui magnetis 
polum illico mutari in contrarium, fi majori admovetur propius, 
etiamfi ne attingat. quidem eum. INo. 414. P///of. Trazrad. p. gu. 
f. Deinde ob vehementiam ictus in fulmine obfervati, quo 
nihil tam firmiter coherer, quod €o non disjiciatur, adhibiti 
quoque fuere ictus, ferrum for titer ducenties & fzpius percutien- 
tes, quia eorum vis longiffimeabefta vi fulminari. | Cel. Ze Re- 
auimttr à. 1725 ineunte enarrat fua experimenta, quibus inflru- 
mentis vim quandam megneticam conciliavit folo. i£tu mallei ad- 
verfüs alterutrum extremum aliquoties fuper ferro alio facto. V, 
"Aa Acad. Scient. Parif. dicli anni p. $3. Vice ver(à ictibus con- 
trariis eadem vis rurfus perditur p. $7..€ 97. fé7. &fitu contrario 
in ferreis inftrumentis focorum. p. 105. Inde a. 1726. Mar- 
ccllus, qui obfervarat a. 1722 ingentem perticam ferream, que 
erecta ftererat , fcobem ferream exkremo fuo duxiffe ad. $ polli- 
ces longam, accepit ferream cochleam 9o librarum, eaque fü- 
per incude 50 vel 12 librarum in polari fitu maffam ferream pol- 
licem quadratum in bafi habentem, 33^ longam $ librarum, in 
altero extremo in rotunditatem expolitam ,. in altera fere obtufe 
cufpidatam, fricuit in fitu cochlea verticali fortiter eam appri- 
mendo a borea femper verfus auftrum duodecies in quavis facie, 
fummatim 400es. Quo facto ejus vis magnetica tanra fuit , 
quanra fieri affri£tu magnetis potuiffer. Eodem modo pauciori- 
bus multo affrictibus acus nauticas paravit tam fortgs, ut altera 
polari cufpide 1 immo integram unciam ferri portarent. idem 
contigit in cultris aliisque ferramentis & quidem in quacunque 
directione füper incude parum fuo vortice ad hanc vim per fe 
conferente, ira ut polus boreas femper in eo extremo effer, un- 
de femper ceperat affri&tus. Vid. Plo. Tragfatf. N. 423. p. 294. 
fq. a. 1728. Cel. du. Firy variis experimentis oftendit, ad mu- 
tandos ferri magnetici polos füffhcere fortes ictus, five ferro, 
five cupro, five ligno, fuper ferro, quod manibus tenetur; 
item fuper lapide aut ligno infra pofito ope ferri factos, cui vis 

- Ina- 


Flexu quo- 
que reflexu- 


que. 


Momentanea 


quomode 
"mu 


$849 PHYSICAE PART, I. SECT. III. CAP. ] V. 


moenetica eft tribuenda, aufcrendave & mutanda in contrariam 
directionem, V, Zdda hcad. Sc. Parif. a.1728. p. 365. fega. 


$. 848. 

Ne quidem tanta vi iuum opus effe ad quandam polorum 
mutationem expertus eft €? ll. de Reaumur & du Fay. Me enim 
flettendo ferrum. & refle&endo donec rumperetur, fenfit in 
ipfo oriri vim magneticam & polos in ruptis extremis, fortio- 
res dis, qua malleorum percuflione oriuntur. Vid. Aozur. 
Acad. cit. 1723 p. 9f. féqq. Eandem rationem ferrum imbuendi 
vi magnetica pluribus excoluit hic alter à. 1728. in foliis longu- 
riis obfervans, fiin fitu verticali rumpuntur circa partem infe- 
riorem, longurius rum ibi amicus fit auftrali acus magnetticee 
polo; alterum vero cxtremum abruprum boreo. $i lon- 
gurius a parte rupta 2 polli cum diflantia iterum flectitur & refle- 
iur, aupetur ejus vis polaris , id quod & fit ulterius in par- 
tibus remotioribus donec circa medium deveniatur, ibi enim 
contorfio illa vim ejus diminuit, immo perderet tandem ulterio- 
ri progreffu & transferret in alterum extremum quod àntea- 
amicum erat boreo polo acus. — Mozum. 74cad. Parif. v729. p. 366. 
faq. Repetüilla mererenrur, ut exploratiora forent. 


$. 849. 

Levioy quoque polorum C7 momentamca fcre mutatio datur , 

quam obfervavir laudatus dc. Aeatiur a. 1725. 1. c. p.103. feq. Ver- 
tendo enim cito longurium ferreum in nudo acre furfüm, obtu- 
lit dein acui magneticee modo extremum ejus fuperius, modo 
inferius, & hoc deprehendit allicere polum auftralem füperius 
boreum.  Confeftim autem vertendo extremum inferius recta 
furfum, poli erant mutati, idque nunc alliciebat boream cufpi- 
dem & abigebat auftralem. — Idemque tories illico contigit, quo- 
ties rurfus aliud ejus extremum furfum deorfumque momento. 
citius vertebat. — Quod olim. Grzgza/di obfervatis occurriffe de- 
pre- 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 841 


prehendit, & adnotatum ad propof &. Dif. de Lumine. — Confir- 
mavit illam polorum mutationem idem dw 77, quilongurium - 
vel perticam poft iznitionem unius extremi vel in fitu polari ho- 
rizonti convenienter pofiram nondum habuiffe vim acum ver- 
rendi obíervavit, quando refrigerarat; fed illico eam oftendiffe 
vidit, poftquam alterutrum ejus extremum deorfum vertit, 
tum quod motum non eft, allexiracus cufpidem boream: auflra- 
lem vero idem dumalterum furfum erat converfüm.. Z. c.p. 5j6. 64. 
Itidem polorum mutato contigit in ferro*alio non mapnetico , 
quoties extrema perpendiculariter fur(um aut deorfüm aliter fünt 
verfa. Si fuperior pars ejus acui admovetur, vel in fitu verti- 
cali, illa ducit cufpidem acus boream, leniter vero eam demit- 
tendo donec pars media cufpidi occurrit, ceffat eam ducere, 
neutrifavens polo. Simulatque eam altius tollis, verteracum & 
- ducit auftralem ejus cufpidem. — Fadem fiunt, fi verfo longurio 
pars ejus antea füperior jam facta fit inferior. .. Si longurii alte- 
rà pars eít gravior, non in medio longitudinis, verum in cen- 
tro gravitatis erit pars neutra, vel initium quafi mutare dire- 
&ionis verfus polos. ^ - 3 


Si ce fer eft plus £pais à un bout, qu'à l'autre, le changement de 
l aiguille f» fera vers fon centre dé gravit&, c' eft à dire, qu 
&anr placé vercicalement de forte, que la moitie de fa longeur 
foit au deífus de l'aiguille, l'aiguille prefentera le nord filapar- - 
tie la plus groffe eft en bas, & le fud, fi elle et en haut; & 
que pour faire changer la dire£tion de Y aiguille ,. i1 faudra elever 
ou abbaiffer la barre, en forte, quela partie, quieft au deffus, 
foit non pas aufli longue, mais auffi pefanre, que celle, quieft 
au deílous. Add. p. 55 8. l| 


$ 850. 
Ob ram variam polortz/ magnericorum mutationem, 2t Ove muta- 
! galilitas eorum son. flum concedenda, fed €? diffinguenda eff , in tio polorum 
|. UFolfüi Pbyf. Tom. I.) Ooooo faci- 


$42. PHYSICE PART. L SECT. lll -CAPR. IV. 


fit facilis aut facileun atque dificilem. — Vaclem illam effe oportet, quee fola 

dificilit..—. converfione longurii ferrei extremorum furfum deorfamque fa-. 
&a, immo centri tantum gravitatis ejus infra aut fupra cufpidem : 
cus promotione (S. 849). Hzc quoque tam brevis eft, ut 
non diutius duret, quam longurius in ifto fitu ratione dee iti- 
dem infirmioris manet: inde mütato ifo fitu momento citius 
mutatur directio polaris, tanquam momenranca folum (z5;Z.). 
Difficilior atem eft, que fine ingenti vi adhibita non obtinetur, 
& contra quam facilis illa mutatio polorum nihil valet: — Talis 
eft, que fulmine, ignitione alterutrius. extremi longurii & re- 
frigeratione i in fiu erecto, item affrictu ford, & ictibus com- 
pluribus conciliatur. Hujus duratio quoque KE manet fi 


xa, quamdiu nulla vi majore füperatur. á " 


Si Y aiguille, inquit du Fay I. c. elt fort bien aimantée & fort libre 
fur fon pivot, fa tendance vers les poles fera telle, qu'il ne faut 
pas s attendre à ramener vers le nord le bout 'auítral avec un aus- 
fi foible aimant, que l'eft une barre de fer, qui ne tire fa ver- 
tu que de la difpofition refpeGüve de fes 2 a boris "FATO 


$. $5r. : 
Unde oría- Diverfitag amutabilitatis bujus eff a gradibus diverfis virium 
zur. diverfa mag reticavum. Eít enim vis magnetica modo major, modo 
polorum im- minor non folum in diverfis ferramentis , & magnetibus, fed& 
miudiio, in ejusdem magnstis aut ferri partibus diverfi is, aut. & omnibus. 
Sub zquatore id perhibetur de,omni nautica acu, : an vero in for- 
tiffima magnetum & chalybis viidem eveniat; nondum explo- 
ratum puto ($.844.). De aliis magnetibus ferreisaue corpori- 
bus id paflim jam oftendimus compertum effe ($. 822.826. 835. 
Kéq. 847. /cg4-.). Plura in hanc rem facientia pofthzc afferentur. 
Quo minor igitur eft vis magnetica, vel quo majora impedi- : 
menta illi refiffunt, €o ceteris ülvis facilior erit polorum dire- 
&onis muratio. Inady er(o cafü eo erit directio polorum diu- 
à . rurnior 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA 843 


turnior ac confiantior, mutatio vero difficilior rariorque. Con- 


firmant haec cupeeimenta ($. 847 — 849)- 


Ninitist quando mutatio polorum contingit fimul ac. ferri longu- . 
rius in libero azre ia vertitur, ut fuperior extremitas cjus fiat 
inferior & v.v. (& 848.) debilis admodum & exiguus debet es- 
fe gradus dire&ionis magneucz. — Contra ca admodum firma & 
Éorris elfe debet vis, que & in igne, & promifcuo cultrorum ufu 

Afalva manet. ($. 84.6.). 


$. 852. 


Ratio debilitatis virium ferri magneticarum in impedimentis Unde fit 4. 
dire&lionis polaris eff quaerenda. Ferrum enimiin fe ira eft compara- /i/itar sia. 
tum, ut folum ipfum fit vis magnetic fübje&tum | ($.823.) . gnetifozi ix 
Quo magis minimz ejus particule funt in fitu polari conjunéte ferro. 
($.831.), quo purius ferrum eft, eo aptius eft ad vim magneti- 
cam exferendam, füublatis impedimentis ($.849). E contrario 
quo plura illi peregrina infunr, quo pauciores partes minimae 
habent fitum polarem; quo plures vero funr in fitu per turbato 
perverfoque, & quo plura extrinf&gus obítacula naturalem ejus 
dicectionem impediunt, eo debilior fiibinde evadet facultas con- 
vertendi fe ad polos, ut quandoqué vix ulla ineffe, feu tora 
pérüffe videatur, aqualibus nempe impedimentis oppreflà. 


Sic patet, cur & quando ferro nulla vis magnetica ineffe videatur, 
etiamíi admovetur fcobi ferri fubrilifims, aut acui magnetice 
mobiliffime: item. quando & cur tam debilis eccurrat, ut acus 
2 ferro perparum moveatur, non ob equilibrium vis utriusque 
polaris ($. 849.), tunc enim ineffe aliunde cognofcitur, nec fub 
vquarore e pari eaufa ($. 84.4.), ubi poli non permurantur; f.d 
ob imbecillitatem feu impedimenta, que ipfi refiftunt. — Externis 
igitur impedimentis abfentbus , interna vis & directio polaris 

| tum parum vincet non polarem ipfi adverfam, 


Ooo 00 2 $. 855. 


Quid mutet 


[L 


$44 PHYSICZ PART. I. SECT. III. CAP. IV. 


$ 853 
Si nulla vel admodum debilis ef dire&io ferri joris . Vo 


polos ferei | eam vincet expediti etberis externi magnetismus. .. Etenim fi nul- 
dubii debi- la eft ferri fenfibilis directio polaris, ether externus fua vi pola- 


lisve ? 


ri poros ejus penetrando, fimilem in ferro determinabit dire&io- 
nem, füperando inertiam feu impeditionem ejus, qui ipfi eft 
proprius (5. 838.024.). .In boreali igitur hemifpherio inferior 
ether boreali , fuperior auftrali direétioni refpondet, itaque lon- 
gurii ferrei extremitas inferior usque ad centrum gravitatis, ob 
actionis & refiftentize aequalitatem ($. 156.),. gaudet pariter dire- 


&ione boreali , ducitque cufpidem acus magnetica auftralem, 


Quid infit 


fuperior vero tanquam auftralis boream ducit fecum cufpidem 
acus($.849.). Verfo in contrariam ere&ionem longurio , mu- 
tatis ejus polis contraria erit efhicientia magnetica (z/72.). 


Si admodum debilis eft vis ferri magnetica, iterum ea non 
poterit non vincia perflui aetheris vi longe fortiori & expedita. 
Idem ergo &tunc eveniet, quodin prioricafuü, quamdiu alteru- 
tra pars longurii ultra aut citra centrum gravitatis ejus acui ob- 
vertetur. . Confentiunt hzB8'cum vecte feu bilance, cujus equi- 


librium mutatur. 


Ducit ergo in fuis cafibus ether externus fecum internum virium 
fuarum excéffu, qui femper in morum impenditur (6. 156.). 


Cum autem ferrum tam firmiter cohereat, ut difficilius tardius- 


que fundatur in fummo igne, quam ullum aliud metallum, que- 
rendum reítat, quomodo veda in flatu exforte vis magneticz, debili 
tamen & velut momentanea directione ad polos imbuatur, cum 
in horizontali directione meridiana idem tum repente non fiat, 


$ 854 


Quia megnetica vis minimasferri perticulas illico erigir fle&tit- 


rolis ferri? quein fuam directionem ($.825.), & luculenta experientia msgi- 


|] 


ftra 


p———" "— ——em- 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 845 


ftra in parentioribus interftitiis quoque & foraminibus ii. & 
magnetis hujusmodi particula: hereré confpiciuntur: prona in- 
"deeft conjeétura, zz porir quoque znzi/ibilibus Dujtsmodi: acicu- 
las ferreas vel pilos ferri minimos Aerere; qua'dum ether poros, 
ejus pervadit fua gravitate, fübito ejus directioni obfequuntur. 
Naftitur ergo ibi quafi torrezs 2nagzeticur, cujus ductum & acus 
náutica eo usque fequitur, quousque ejus porrigitur vis, 
fua major fáltem molis caufa. — Adquirit illa infigne robur prope 
veriratis ex ea actione; qua homines vel allidendo ferrum, vel 
percuriendo illud vehementius itidem vel creant illi polos, vel 
mutant creatos. 


LI 


Prolufit his quadammodo Carrefiur, Principior. Philof. P. IV. in 
ferro & magnete meatus & pariüiculas ftriatas fuo more ad expli- 
cationem Phenomenorum adhibens. Sed brevitatis caufa tan- 
tum affero verba Reaumurzi p. oj. feq. Monum. 4cad. Scient. Pa- 
rif.172j. Si on fuppofe avec la plupart des Phyficiens, que 
les canaux, parou la matiere magnetique coule, font heriffez 
de poils , que la force neceffaire pour fe faire paffage a àté celle, 
qu' il lui a falu employer pour les coucher; la force, dont elle 
a befoin pendant fa circulation eft celle, qui eft neceffaire pour 
tenir ces mémes poils couchez; ils font fans doute de la mime 
nature, que le fer, ou dont ils ne font, que des parties plus fines; 
ils ont par confequent du reffort & ce reffort tend à leur faire repren- 
dre des pofitions differentes de celles, ou la matiere magnetique 
lesa mifes - - - Dans le fer aimanié les. paffages les derniers 

- ouverts font toujours les plus libres. — La preuve en eft, que 
peu à peu ces paffages fe fermentà la matieremagnetique, puis- 
qu' une force d'atürer tres fenfible eft quelque fois detruite en 
moins de 24 heures. — Conármat eandem fententiam pluribus 
du Fay, L. cit. a. 1728. p. 363-[e. . Unde tantum. hec adducam: 
lmaginons, que ces petis poils peavent par leur propre poids 
retomber les uns fur les autres lorsque le fer eft dans unc fitua- 

Oooo00 5 tion 


4n ferrum 
Jit atheri 
polari im- 
pervia. 


$46 PHYSICA PART, ]. SECT. III. CAP. 3 Neo 
* 


P M 


tion verticale - - --on verra qu. alors ' bout füperieur. dis .la 
barre attirera toujours l'un des poles de l'aiguille - - - Si l'on 
renverfela barre, ces peris poils fe coucheront dans une fimia- 
tion contraire - - - Un long efpace de remps, pendant lequel 
un plus grand nombre de poils fe fzront couchez les uns fur les 
autres, les y aura affujetries de facon , que quoiqu'on vienne à 
renverfer la barre, il n'y en aura, qu' un petit nombre, qui 
xetombera, — Cetre barre par confequent conf:rvera fes poles & 
Íera un veritable aimant - - - Une barre de fer, qui n'avoit 
nulle veru maegnetique ayant été frappce forremenr dans une fi- 
tuauon verticale contre la terre, acquir rout d'un coup deux po- 
les tres marquez. La partie infericure attiroit vivement le fud, 
Y autre le nord de l'ai: zuille.: Je la renverfai & la frappai par 
Pautre bont, f.s poles chaügerent, le bout, vers le quel j' avois 
déterminé lá chüte des pois par lé fécisisfe atiroir le fud de 
T aiguille, &fe dirigeoit vers le Nord? e«t. 


$..855- 
Torrentem tmagneticum nonnulli purant. facile permeare cor- 
pora queque, excepto ferro; ferrum aurem reti iftendoallicere ejus 
actionem, cum in ceteris nihil fir, quod eam inciter; vel cur 
in ea agat. ($. 343. Co/Tiol.). | Sic externa foret dice£lio magne- 
tica, veluti fi fuber longum fuper aqua fluminis natat, quod di- 
rigit ducitque ira, uti minimum refiftit h.e. fccundum longitudi- 
nem. Euimvéfo magnetica vis eque in fpharam agit mogneti- 
cam ac in magnetem aut ferrum longum, neque poli mutahtur 
in magnete breviori inter polos quam in "partibus orientem oc- 
cidenremque fpectantibus. Intus ieitur effe aliquid debet, quo 
directio morus polaris nitamur. — Quod nifi in poris effet, tam re- 
pente non mutaretur, quia partium durarum fitus eft flabilis, ita- 
que rali motu non afficeretur, multó minus contrariam fortire- 
tur dire&ionem. —/Erheris quoque natura, poros minimos oc- 
cupans, adveríatur huic opinioni ($. 464.). 


" Redle 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNEITOLOGIA. $47 


ReBle dicitur, corpus (& vim materialem, qualis & ctheris eff) non 
agere in alterum (aliam), nifi quatenus hoc illius motui vel cona- 
tui movendi refiftit; ideoque eadem (equali) vi id agere in alte- 
rum, qua hoc ipfi refiftit. ($. 543. Cormol). — Fitillud inomni 
corpore, quatenus ejus poris ether ineft aut movetur, neque 
tamen propterea ad polos diriguntur. | Mutatur quidem dirc&io 

-"ferri modis fupra di&tis, fed non aliter, quam fie, ut mutatio 
fitus magneticorum polorum inteligatur precéfüffe,. qualis vi 
magnetica in fubtili fcobe ferrea contingit. Sive igitur vi athe- 

— ris efficiatur, five itu & perchiffone augeatur, accidifle tamen 
in utroque cafu intelligitur: uti impedirur? minuitur vel defttui- 

tur, contraria aut pervérfa & perturbata pilorum vel particula- 
rum intimarum directione. — Hinc ferrum vulgare fpe£tatur, ut 
magnes imperfe&tus, cujus particule tam confufum habent fitum, 
ut in neutrum polum vis pravaledt, nifi ope adjumenti externi 
efficiatur, ut alterutra vincat. : 


3 $. $856. | 
Si fcobs ferrea imponitur ingenti lamelle aut Praec ferree, Num magze- 
& füb bractea movetur magnes, quiftobem fuper oinni aliocor- ricavir baud 
ore exciat, regir ducitque, quorfum ipfe movetur, fere nihil agar inter- 
rale obfervatur , fed /coZ5 77/2 peze quizfcit. Cujus phenomenira- pofita lamina 
tio cum dari debeat, cel 7e Mom hanc attulit, ferream bra- ferrea. 

7, Beam efle magnetic materiae & viimperviam. | Si effet pervia, 
inquit, eque transmitteretur ad fcobem, ac fi (üper auro, ar- 
gento, cupro pofir eflet, & fcobs eque agitaretur. — Quod 
dum non fit, experientia mnagiftra , negat materiam magneticam 
ferrum penetraree, "Verum hoc argumentum parum valere in- 
de iam patet, qnia ipfe fatetur, fcobem fere immobilem man- 
- -fiffe, ergo non omnino, nec nifi difficulter in lineas curvas reda- 
&am effe; &affirmat magaetem quadruplo plus ferri portantem, 
. 8eipíe ponderat, & ad 20 pollices acum magneticam movendi 
yi gaudentem, non egifft in eam in 5 pollicum diflantia, inter- 
pofitis 


" 


* 


, 


$498 PHYSIlCIE PART. L .SBCT, lIL. CA'P. Wi 


pofitis uibus tabulis f. thoracibus e ferro fufis fibiinvicem incum- 
benübus, velad fe invicem fitu ere&to appofitis: Hoc fcilicet 
non probant,.plane non transmitti zgeherem magneticum per 
ferrum, fed tantum majorem ejus partem feu diftribui in eo 
quoquoverfus affociari ipfi ferro congeneri, feu perturbato ad- 
modum fitu partium ferri penetrandi valde debilirari ($. 855. 
54ot), & refiduum ejus tantum ultra tendere in vorticem, qui 
pro latitudine laminz tenuis ferrez longe patere nequit. — Infti- 
turo experimento füpef trulla caementariorum $ pollices lata, 
ultra 7 longa & fere 1 lineam raffa, deprehendi fcobem ferre- 
am quidem fuper ea vix quidquam moveri pro facto fub ea du- 
&u magnetis haud fortis, utpote qui non multo plus ultra fuum 
pondus portat; at impofita acus magnetica fuper trulla in fua 
pyxide tam promte movebatur & invertebatur, acfi trulla non 
intereffet inrer magnetem & acum. — Ut alia experimenta füper - 
longe amplioribus fornacum januis & laminis pratermittam à 
id tantum addo, ad fcobem ferream movendam non levem vra- 
dum vis polaris requiri. Experrus quoque eft Mufcbenbrukius , 
limaturam ferri faper parallelepipedo ferreo 6^ craffo a magnere 
fubtus moro furfum eripi. Quod & factum eft, fi idem. alteri 
parallelepipedo 1^ craffo,.& denfa fcobe operto poneretur ; 
(nifi utroque cafu vis magnetica ambiens ferramenta per acrem 
id potiffimum effecit) Vid. Dzjj. de magnete experiment. 67. 


-Leguntur experimenta in Hifl. Academ. Scient: Parif. 733. p. 14. feq. 
Unde hzc fuffecerint plerisque: Il fe fervoir d'une feuille de 
tole & à toujours vu, que la limaille jettée deflus demeuroit prer- 
que immobile, & ne prenoit point, ou ne prenoit que difficile- 

ment & tres imparfaitement les formes de courbes, qu'elle 'à 
coutume de prendre. Qui pouvoit l'en empecher, que la tole 
- - - qui n'eft que du fer. La matiere magnetique le tráverfe 
donc plus difficilement, que tout autre corps. — Une pierre d ai- 
man - - - qui à la dillance de 29 pouces agit encore fenfible- 

ment 
^ 


DE V1 MAGNETICA SIVE.MAGNETODOG! A. 849 


5 mentfum une aigüille;aimantée , ny agir-plus;à la diflance de 
451.8" ow environ, fi lon interpofz 4; plaques. de fonte, -mifes les 
-mmes.contre les autres. | Similem 4feiütenuam foviffo Lucretium, 
^s Hiqnetex (. 817. Non midlori modo ibi' quoque /e Monnier iu 
dubium vocat vorticem magneticum p. i. /e4. » 


91 


wt - $ 857. . E osbac 

"Circa torrentem -mabrneticum'alii cum Cartefio duplicem fits fon- 
flatuuüt, alii recentiores tántum fimplicem.' Hi vel polum bo- pJex torre: 
reum flatunnt prebere materie magnetice introitum, auftra. magnetic ? 
lem vero exitum five egreffum; vel fecus. ^ Quia magnetic 
vis polus boreus non tantum cis, fed & trans eéquatorem idem 
manet ordinario naturz ritu ($.851.), nec nifi extraordinaria vi 
vehementiori mutatur ($7846. 67.) : oporteret in pofteriori fénten- 
tia, ut v. &. non nifi polus boreus attraheret, & auftralis repel- 
leret, quod experienti& adverfitur; item. ut-circulus materiae 
magnetica per totam füperficiem relluris zequabilis daretur, quod 
gyro telluris ejusque -vorticis item .obfervatee fub zequatore va- 
cillarioni acus nauticae haud refpondet ($. 844.). Propius ergo 
veritati accedit fententia, gyro telluris, €? cujusque alterius fide- 
ris debilitari prefronem etberis: im vatione fitum. ab equatore. ver- 
Jus polos reciproca; polarem autem preffonis vim reluttari buic de- 
bilitatiomi €? ad. equilibrium veffituendum ita niti, ut nifus veci- 
proci venifusque inter. fe fint equales ($. 3$6.). — Ydcirco füb cequa- 
tore nifus borealis & auftralis eetheris fünt equales inter fe & pa- 
res vicentrifuga, qua ibi fumma habetur. Inflituenda effent 
eum in finem experimenta, quibus debiliratio vis magneticee 
cirea zquatorem , «X incrementum verfus polos ad menfuram 
rfevocaretur. ^ tus E eO n 

Cel. du Fay obfervans A. 1 729. longurium ferreum allifu ad terram 
induere & mutare polos magneticos ita, ut extremitas, quz ter- 
ram percufferat, duceret acus magnetice cufpidem auftralem, 


UFolfü Pi»f. Tom. L.) Ppp pp ita- 


850 


PHXSICE.PART.L/SECT; HL CAR IV; ^c 


itaque loogasii ;polus boreus effet; intulit inde; materiam ma- 
guericam intfare per exgrétitarerai boróalem, & exire. per auftra- 


"ldem... Ecce verba gallich Hiftarig dicti: auri p. y. 'La-amatiere, 


quifórt par le Sud de l aiguille; eftcelle qui eft entrée par le Nord, 
& par confequent, il faut concevoir le tourbillon toral ,qui enve- 
loppe l'aiguille & la barre, comme dirigé dans fa 1re moitié du 
Nord au Sud, & de hat em bas; & dans la feconde du Sud 
au Nord & ds basen haut. . Celà fe conclut des experienges,. & 
fclon cette idc le tourbillon magnetique n' eft point double à la 
maniere de Defcartes, qui a concü , qu' un courant de matiere 
entroit par une pole, tandis qu'un autre fortoir par le méme po- 
le. La matiere n'entre ici que parle Nord, & ne fort, que. 
parle Süd. Conf Jer Memvirer cj. anni. p. 543. ubijipfe du Fay. 
ait: La matiere maguetique entre feulemenat par le pole, qui at- 
tire le Nord de l'aiguille, c eft à dire; qui fe dirige vers le Sud: 
car il eft evident, qu'elle trouve plus defacilité à entrer par le pole, 

qui lui prefente les poils renverfez, que par celui, qui lui en 
prefenteroit les pointes. — Suppofant donc un tourbillon de mari- 
ere magnetique, qui circule autour du globe de la terre, il y en- 
tre par le pole feptentrional, & en forr par le meridional, d'ou 
parcourant la furface, ou méme l'iaterieur. de ]h terre par tous 
les cercles verticaux, il difpofe les morceaux d'&imant ou de fer 

fuivant cette direction, lorsqu'ils font dans une fituadon qui 
leur donne la liberté de ceder à ce torrent. Ante 1 5 circiter an- 
nos Cel. Eulerur & du Tour in Dif. de Magnete, que praemiis 
gallicis decorate funr, illa $.37. hac no. r. & 5r. flatuerunt 
materiam magneticam intrare per polum auftralem , exire per 

borealem. | Ambo Berzullii tamen in fua diífertatione de Ja Na- 

ture €9 der proprietez de T aiman $. 25- duplicem ftatuunt | torren- 

tem magneticum alterum alteri contrarium: quia uterque polus 

gaudet vi attrahendi appulfü. marerize magnetic. ltem dupli- 

«em concedere debent ob reditum, qui fimplicem dicunt, Favere 


quidem 


? DE.VI M.ÜGNETICA SIVE MAGNBIOLOGIA. $5 


2i d;iquidem waist porhe(] vidatur fimplicitss nanrz ; quia-loco 
cv duplicis materia & motus conrinentisnon: adhibetur. nifi unicus, 
513 Sed fiis unicus ratione axis magnerici intrat a borea ;; exit ad: au- 
^c flrüm revercendo in faperficie curva ," movetur ab auítro verfus 
"boream; item neceffaria rerum diverfitas, & via breviffima, quz 
-05! 4n na&ira ubique regnát ; on facile conciliatur cum unica dire- 
:0: 18 86ohe, ünbaeibifs in qugfi circulis; ubi funt compendia przfíto, 
D T'&btamen dir&tio fecundum axem polorum: in chorda fieri. debe: 
CIUURerey parte illáj & ex altéra in femicireulo.-' Si vero omnis 
—. "wrher per totam telluris orbitam agit in. magnetem ^ fufficit in- 
«cu ERES her geRqeri, omcibes eonfeemnews f. homoge- 
neas, quibuscum quaquaverfus ejus dire&io confpiret, quz per 


215r] 


: Is £o SNHG TFHIGIM. hac 
... folis &c. vim centrifugam. fimu] determinatur. 
rre i nie (3 a^ 2 Ve iip tele ", Pu f f: 
$0 $8 


«c Ef ethbeyem dioerfe fubtilitatis , cujus fübtilior natura tan- 4 diverfa 
tum (it magnetica iw miegtibus ferr? quafi arteriis, cel. Euleri eft opi- etheris fub- 
nio iri eitata-Di/JErtatione. --. Ubi. Q. 15. recte negat. poros ferri tilitar, val- 
Go magnetis e(Te. materize-fübtili impervios; quia tum nulla ejus ?wiir diri- 
in:certam plagam directio. oriretur. Pergit vero, idem eveni-genda. | - 
rét.fi magues quaquaverfus materie tranfitum liberrime conce- 
derer, quie fic in omni fitu gque facile permeare poflet. . Inde . 
concludit, magnetem quidem illi tranfitum concedere, non ta- 
men quaquaverfus eadem. facilitate , fed. (S. 14:). meatus ejus fe- 
cundum certam directionem effe difpofitos, quam ideo affecter, 
quia hi tranfitum mareriee fübrili ira pra bent, ut- fecundum alias 
directiones permeare nequeat. Curn vero fic duz manerent di- 
re&tiones oppofita, ad quas induendas zque proclivis effe debe- 
rer. quod experientie non refpondet, qua conftat, eum tan- 
rum in uno firu quiefcere :. mearus: non effe utrinque fimiles fta- 
tuit, ; fed tantum in una directione tranfitum concedere, in alte- 
ra denegare. : Ob reditum materie in eadem direclione recu- 

cM Ppppp2. farum 


—" 


" 


$52. 


PHYSICE PART. L SECT. IIL, CAP. IV. — 


Rtuirr $. 1 5. arguit poros ejus effa fimiles: quadamirenus. canalibus 
animalium fanguiferis zer. irum--prabentibus non reditum val- 
vularum ope- :«Similem igitur.machinationem in meatibus. ma- 
eneticis agnofcit in villis fibrillisque renuifimis poros obfidenti- 
bus & verfus unam regionem reclinatis, per hos meatus arclis-. . 
fimos negat tranfire pofle zetherem.craffiorem , cum.tantum füb- 
tiliorivel fabrilifiimo pareant (S. 17.).; Nihilominfts «&. eratlio- 
rem: & fübriliorem aequali. vi elaftica gaudere: flatuit «- quia hec 


hypotheáis imullam'involvit contradictionem. 


corpora omni ether pervia, extra;dubium ponit. ., |... 


LI 


Simili modo de r magnetice r materia : diteclione i in ferro. fénticbam s 


Ut $5. gBESII 


17 36 in ben 9 ectücbigteiten [53 Pjistur t p.35 $;.de magnete 
agens. Nec onge aliter Bernullii (ncunt, qui infüper &fyíto- 
len atque diaítolen quandam in venis magneticis admittendam ar- 
bitrantur, ob naturalem hanc in animalibus & plantis humorum 
eirculationem, $. 1 s.p. 128. fe4. cit. Dif. Sed fümma stheris 


fübtilitas & vis refpucre mihi düdum videtur illam fibrillarum mo- 


Tecularum ,. & álvularum analogiam ,"quam & Stairénr aifumfe- 
rat. Neque quidquam vitie hift £eiro aut magheti , ài anitram. 
tibus vegerautibusque. . Cunt aurum & multa alia longe ferro 
deafiora facile & illico pervia: fint: magnetici zetheris pernicitati , 
non video ,- quid: hicvalvule valerent; unde diverfa fubtiliras fic 


' probari pof tj7& ipfa directio, 'pororüm cnim ' dire&tionem ab 


ethere efie, concipere valenius; non stheris dire&tionenia poris; 


per experimenta arire memorata. — Subita polorum mutatio. pilo-- 


rum quidem fitum fübico intelligitur mutare, uti in fcobe a ma- 


gnete commota apparet, ubi pori eque non mutari videntur ,'. 


ac fi- fcaphe ab aqua ducuntur ,' quorfum illius motus ferrur, aut: 
ventus. Siintusin poris fcobis mürores multo particule jin 
ab ethere magneticodiriguntur fua partim gravitate, partim zthez 
*is, aut ictus impulfa, nil aliud ibi concipiendum foret, quam: 


plius 


[ 
quod ope fcobis in fenfum incurrit. Sed hac dilucidanda ame 


.Reliqua-autem - 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGN SEOESSIA. 855 


phus. forent experiments eum, in. fingm data opera aptatis. 
Pauca nunc. tentabo. 


1&3 ro f9firi. $. 859. 
Attendendo ad fcobis ferrez, fuper vitro vel charta ra- Phenomena 

. rius alibi alibi denfius difperfe motus, deprehendimus, uni- direclionis 

co tantum magnete fubtus pofito , füpra & prope polos in fitu /colis ferrea 
quieto erectas flare fcobis particulas , veluti dum milites] hono- fuper charta 
ris aut exercitii. caufa fua furripunt arma. — Si moventur magne- &. 
tis poli circirér fecuridiim meridianum ; , extrema fcobis , quibus 
ut bafibus in fitu erecto innitebatur, ita moventur, ut vel una 
cum magnete aliquaténus moveantur quafi rependo , vel fic in- 
dinentur, & randem fe profternant, aut illa pars, que polo . 
fuit proxima, illi & in fitu jacente propior maneat, five maenes 
antrorfum moveatur, fiveretrorfum. —Z/ter polus alterum. Jco- 
Dis extremum |ducit , | itaque. invertit aciculas ,. ut bafis prior 
iam furfüm tollatur, tum €? peritus erigit, nclizat, fuoque abitu 
Fevnit , vel dire&lioni gravitatis permittit. In medio polorum, 
&'utrinque pro magnetis longitudine & vis magneticee gradu 
majori aut minori, magis aut minus diftans fcobs; quieta acer, 
ur non nifi illa, que propior eft polis ad illos fef? dirigat. In- 
termediz ftobis, prafertim ejus, qu& circa magnetis equato- 
rem eft, hujusmodi directiones, qua curves exhiberent ab au- 
ftro verfus boream tendentes , non animadverti , five nudum 
adhiberem magnetem, five armatum. Similia his haber Az- 
fcbenbrukianum experimentum 6f, .— Nec Prof. Maierus vidit nifi 


lineas catenarias, 


" Nudus magnes, quem omiffis duobus aliis adhibui, debilioris eft 
mature. Licet enim 2j pollices]longus, 11^ craffus, .& 11^ 
^' gltus fit, non tamen ducebat acum verloriam in pride dif in 
* ^ diftantia 10 pollicum, five in acre horizontali linea offerretur, 
five in idem diflanua fub craffamenfa querciua, — Rofam nau- 


: Pppp? 3 ticam 


Item fuper 


854 


PHYSICAE PART. L' SECT! I1t. CAP. iV. 


fieam in pyxide fua tres pollices longius diftans movebat parum- 


per. Super charta acicule fcobis longiores erant; ^& earam con- 
7 . . vr; NS 

verfio verticis in bafin mclius -confpiciebatur, quam fuper vitro. 
^ ; 2 LR ; 

Motus, qui appulfu vel placido excitantur, fi vel nullus adfit 
fnagnes, murant fitum fcobis, itaque fi adeft magnes, mixtum daür 

illi (itum, e quo omnino certa ron lucent. Vid. Experim. 66. 

2 ; MIO 21:014 239IEG GIL. FUUTES O3 

Mufchenbrukian. ; da JL 
: lisc eidool 535 ^518 0,- un 
$. 4860. 5 nos yum 1H8 c 


Si magnes homogeneus obruitur fcobe ferri tenuiffima; 


magnete €? vel pulvere indico, undiquaque, mullum fere erit'in ejus (ü-- 


infra eum. 


De fzobe 
£ompacía in 
calamo vel 
tubo vitreo. 


perficie punctum, quod non-oftendàt adhzrentem materiam ^ 
que tamen longe'mzjori copia ipfis polis & eorum vicini ^ 
quam partibus intermediis adhxrebit. «E quo experimento 64^ 
Mufcbenbrukius couczladit, omne quidem punctum magnetis attraz 
here ferrum ,. edamíi non eque valide fequenti experimento 
docet, quid.fiat, rare difperfze fcobi füper aliuscorporis, etiam 
ferri, plana füperficie, quando alteruter maonetis polus furfum 
verfus füb ea fuperficie dextrorfum finiftror(umque movetur, - - 
fcilicet confentanea $. 8$9. — Sr vero magnes fuper [robe smovetur, 
erecla fcobs parte viciniore , h. e. fuperiori , maguetis du&um féqui- 
zur y ficus ac fi fabtus fuiffet ductus. 


m $... $61. | 
Kircler de. Fel. snagnetis L. I. P. II. tbeor. ig: affert expe- 


viyiiitum fcobis ferree in'calamo feriptorio bene conf?ipatee €? obtu- 
rate ,. tum fuberi aque iunatanti impofite. — Quo facto: vidit eam 
ductum admoti magnezss primum f2qui, quod in flatu diflipato 


non fecerat, deinde adquifita majori vife quoque fuper aqua 
(olim ad polos diriyete. Quod non fecir alius calamus pulve-- 
re comminüro maonetis pariter refertus. — l'rioris enim fcobs ac 
 magnere facile tanta copia in magneticum fitum traducta eft, ut 3 
ea directio reliquas vinceret, Quod in pulvere lapideo non a 


que 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA.  $5$ 


que fieri potuit; item in fcobe ferrea nec fuit ante admotum tna- 
gnetem , nec reflat fi demuo fitus fcobis in calamo perturbatur. 
Pulvis magnetis tamen laxatus di(lolutusque in calamo a magne- 
te ducitur quidem; fed debilins ob lapideas partes copiofas, . 
quam ut fe ad polos dirigere valeret. — Mufchenbrukius igitur 
fcobem ferream tubis vitreis ar&te compactam ope afirictionis ad 
magnetem, ejus vi pariter imbuit, acíi ferrum integrum afiri- 


cuiffer. Experim. 7r. ) 
| : $. 862. 


Quia fcobs ferrea circa magnerem verfüs polos recta ten- Unde fit má- 
dir, nec inregram curvam efforme ($. 859./07.) & fi per" polos £"£fic 4i 
fetla tranfit, utique rectam fequitür viam: nulla adeffe intelligi- "^ élio ad 
tur neceffitas revertendi e polo egreffüs ad polum ingreffus , pony 
prefertim cum aetheris tanta fit copia, ut omnia repleat loca, 
ubi alie res non dantur ($. 464.). Preterea in cthere nulla 
fübtiliratis, fed tautum celeritatis differentia eraduum dat colores 
($. $44). Neque in eo, quod in materia omnium eft mini- 
inufn, concipi quidquam differenti poteft, nifi in gradu, qui 
in vitibüs movendi infitis non eff nifi pernicitas diverfa. ($- 154. 

195. /e44. Cufinol.). — Scilicet zther allidens circa gquarorem ad 
terrae fuperficiem lege reflexionis repellitur mojori parre verfus 
polos, cui ibi debilitato occurrit polaris nitens ad equilibrium 
reparandum. ($7735.). Jom alia igitur re opus ef ad maguetis €? 
ferri directionem polarem , quas ut ipfa ffruchura partium. amul- 
"tum vequivat etberis , in particulis vel minimis, e regionibgs or- 
bitze quibusque, vel fi mavis orbis terreftris petiti, cui forti fuo 
zifu uaturali externus 67 ipterlabeus in poris fe utrinque a(fociet ff- 
mili proportione, mutua perfectionis in agendo & concurrendo 
ad gloriam Dei manifeftandam cauffa. Namque & in fcobe vi- 
demus, cnfpidés auftrales tendere verfus borealem magnetis, & 
ad auftralem cufpides boreales. — Quidni ergo & in villis majoris 
corporis magnericis idem fiat, quod infcobe evidenter fieri vi- 
; demus? t . 

KCt Mutuz : 


856 PHYSICA PART. L SECT. I1L' CAP; IY. 


Mni: perfeftionis caufa fimilia funt creata deftinataque, - PECES 1 
eam. tendunt feu nituntnr, ubicunque eccurrunt.fibi invicem. 
Dudum hoec animadverfum eft inculcatumqueantiquo illo: Simi- 
le fimili gauder. —Particule falis marini v. g, in aqua folute, 
evaporante ea rurfus cocunt fuopte nifu in cubulos pulcherrimos. 

. Cui ignote funr (achari cryílalli pariter in figuram fibi conve- 
nientem coaeulate? Feruntur ergo in mutuos amplexus mate-. 
rie íimiles absque externi opificis adjumento,, absque vi; quam 
Newtonus vocat, impreffa ^ Multus eft Cel. Mufcbenbrukiur in 
refutando materie magneticz regreffu verfus eandem faciem, in 
quam ante intraverat, quc ipfi relinquimus, inelligentiumque. 
examini — Ratione cubi magnetici, eujus 6 facies , ait, $. 587 
Effsi de Phyfique , pulverem magneticum & indicem attraxiffe, 
opraffemus, ut differentie attra&tionis rationem nou pratermi- | 
filfet, cum rationes quidem attraclionis facici borealis & inferio- 
ris in noftro hemifpherio, item auftralis & fuperioris aperta. fit 
vis ibi prevalens ($. 85 7.), Sed ratione faciei orientalis & occi- 
dentalis parum Occurrit , quod cidem lenocinatur, mifi partes 
polis viciniores ibi fuam vim exferuere, & media pars exigua 
zquatori parum attente fpe&tata eft, aut ipfa claboratione & po- 
litura ibi quoque tertius velut polus eft excitatus, eo fere modo, 
de quo infra dicendum crit, alias ipfe ftatuit magneti non effe 
ni(i duas facies polares, quarum altera alteram attrahit $. $43. 
[e44- & $55. ibid, — Quid violentia in hujusmodi cafibus valeat, 

patet ex notatis $. 846. Abfolvi directio polaris ob paremfe- 
re ad utrumque polum corporum-homogeneorum appulfum in- 

telligitur pari circiter oblu&tatione ztheris reflexi verfus polos, & 
in jhs directa prefti one debilitati, & polaris ,. illi occurrentis non- 
nihil majori vi, utpote per centrifugum vorticem haud infir- 
mata. -Sic nullo opus eff: videtur recurfu materie magnetice 
ad polos pergente nifu centrifugo reflexo & centripeto renitente 


apolis continenter in fuo tramite & fccum co ducente refiftere 
nefcia generis ejusdem. 


acil n 2 ado, 1i 


br vl MAGNETICA SIVE MACNETOLOGIA. $857 


d: euugeathl $. 865. 


Cum vero & ratio dari debent cur acus magnetic & Cur. per f 
magnetes ipfi directionem polarem per fe non mutent, nifi vis ea4cm fit 
externa interiorem particularum fitum invertat ($. 846 — 850): Ziredtio 
recordandum eft, efle & aetheris vim non nifi materialem , - ita- polariz. 
que ad unicum dire&ionis pernicitatisque gradum in fingulis ejus 
particulis dererminaram. ($. &). — Quare & complures aetheris 
particule in maeneticis corporibus conítruétz, mutua in fe invi- 
cem actione non 1 nifi unicum fitum obtinent; x vi inerti in eo- 
dem | perfever ant, donec vi impreflà eum mutare cogantur ($. 1$ 52 
Iam tellus in fua 'orbiti circa folem elliptica i in perihelio propior 
fit foli ejusque vortici centrifugo , quam in aphelio 168 diame- 
tris füis — 288,960 milliaribus germanicis, quorum 15 & gradum 
circuli maximi abfolyunt ($.264.) In tanta diflantiz variatione 
utique & eradus vis etheree pernicitatis ($. $62.) ita Vea de- 
bent, ut fenfüi obvium fieri poflit difcrimen in magnetica dire- 
.€one. Hinc mirum non eft, etherem perihelio viciniorem 
femper fuum retinere gradum, eque ac eaphelio viciniorem ; 
ideoque o/ 27 dtum. familem atberem eandem Jervari. cis, £7 ultra 
equatorem iu utroque orbit terreffris folarz ambitu proportionem 
dircthionis ad auféruim Loreazt, que. 


— 
InusvIida 


TUPMREI gradum pernicitatis wtherez intra tequinoftium & bru- 
mam f. perihelium differre ab eo, qui ab equino&tio ad diem 
"longiffimum feu aphelium habetur, adeo quidem, ut difcrimen 
fenfui patere poffit; tum regnabit commenfus puenantis utrin- 

que dire&tionis polaris & in hemifphzriis atobobus telluris, & 

in orbita differente pari proportione. Si difcrimen forfan in 

, fenfum incurrere poffit, id experimentis effer explorandum, u- 
» trum fe exfereret diverfo gradu portandi ferrum in eodem ma- 
| gnete, an in verforie acus mutatione graduum dircclionis, eodem 
magnete in eadem diftantia in diveihé s climatibus, & diverfis an- 


[2 oljti Pbyf- Tonz.L.) Qa4q4qq ni 


Situe telluf 
ipfa magne- 


tica? 


$58 PHYSICA PART. I. SECT. III. CAP. IV. 


ni temporibus adhibendo?: Hiec enim hactenus ab obfervatori- 
bus videntur elfe neglecta. : Bro 


$64. 
Quia tellus ipfa conftantein retinet fitum ad polos in fua 


orbita filem tempore perlongo ($. 259 & 599. 67), Gilberto 
multisque aliis ea fübnara eft opinio, ipfum vel ingentem. effe 
magnetem, vel plurimas continere particulas magneticas, qua- 


quaverfus di perfas, ferri copia & matrice atteflante & i inprimis , 


ubi poli magnetici funt, coagmentaras. — Cofeus non a fola rellu- 
ris vi magnetica qullicunque, fed ab interna effentia & natura 
magnetis precipue repetendam effe vis magnericee directionem 
animadvertit L. 7. c. ». Num recentiores in pororum ftructura 
& velut valvulis motui ztheris obverfis hanc conditionem inter- 
nam fátis recte collocarint, ipfi videant & rationem reddant, cur 
non in aliis corporibus affinem indolem & materiam natis, v.c. 
in cupro, ftannove, tali vi, qua in ferro pororum , &, quas 
addunt, valvularum "fitus iridem effici & mutari queant? 'Si po- 
ri ipfo aethere formandi fufficerent, vix ratio dari poterit, cur non 
aucti aetheris vifsujignefummo, foco cauftico, gelu maximo &c. 
inaliis quoque efficerentur. At fi alia requir irur materia, ratio di- 
verfiratis eft manifefta, quod in alia materia idem fieri nequeat. 


Cel. Euieri de tellure fententia hac legitur, fummatim $4. 22. pi dema- 
D 


guetez Si globus A v B reprafenter tellurem in qua meatus 


maeneticiab A ad B Gar. difpofiti ita jut materia etheris fübrilior ad 
Aingrediatur, in B vero exeat, tum ob rationes oppofitas mate- 
ria fubtilis a B. erumpens utrinque defle&tet, atque ad CD cir- 
cumfle&tendo revertetur ad A, ubi denuo in meatus magneticos 
intrabit, ficque vorticem permanentem circa terram conftituet. 
Neque tamen perpetuo eadem materia etheris fubrilior ad hunc 
vorücem formandum impendemr, fed in C & D  con- 
tinuo quzdam parücule cum there circumfufo fefe per- 

mifce- 


|^ pE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $59 


bunt, que ja&ura autem flatim per novam firhilis materie fub- 

tilioris ab zthere fcerertionem ad A factam refarcierur, ita ur non 
Obílante perpetua ermixtione - - - vortextamen perennis con- 
"fervetur. Erunt igitur A & B ambo poli terre magnetici, qui 
| cum a difpofitione meatnum magnericorum AB pendeant, neque , 
cum veris terrz polis fingularem habent connexionem, mirum 

non eít, quod poli magnetici a polis mundi difcrepent. - - 
Concludit inde $. 23. vim ztheris claflicam circa terram fenfibi- 

liter diminui, & quidem fic ut. diminutio fit reciproce propor- 

tionalis diítantis a centro terre, & hanc effe gravitatis caufam, 


$.. 865. 
uia ele&trici motus nitebantur fübláto ztheris in quibu$- Rario copie- 
dam corporibus zequilibrio ($. 721); & metus magnericiitidem / affuxu; 
non nifi in corporibus magneticis contingunt (S. 823): viden- az/eri; a4- 
tur &illi quodam niti zquilibrii ztherii defectu, e füblato a qui- ferru,, 
Aibrio ejus oriundo. '.Sed hoc eft ordinarium perpetuumque, 
illud extraordinarium rariusque, ideoque hoc placidius fe. exfe- 
rit, illud haud raro non fine vehementia($. 812.). Oritgr illud 
. ex affrictu infoliro corporis per fe electrici ($. 697.); Zoc'&utem 
ab ordinaria lucta atberis per reflexionem a füperficie telluris cir- 
ca zequatorem verfus polos debiliiati ($.'$19.), & a polis ten- 
dentis ad reftituendum zquilibrium füblatum verfus aquatorem 
($. 862).  Aftrictu electrico vidimus oriri infoliras ztheris vi- 
brationes, cum aethere externoconfligentes, quas ad zquilibri- 
um reducendss affluebat undique zther externus. ($. 721. /67.). 
In magnericis motibus ordinarius eft conflictus zetheris polaris & 
reflexi circa eequatorem vel torridam zonam & ulterius utrinque, 
qui in ferreis particulis fuam haberarenam. Inde in poris ma- 
gnetis itidem tolli, mutua luctantis etheris pugna ibi collidentis, 
deber cetheris equilibrium , ut exterior itidem confluar ad refti-: 
tuendum equilibrium, potiffimum in directione confligenti pro- 
pria h. e. polari, ex parte tamen quoque in reliquis dircctioni- 
BCCECEE .o obs 


Magne: for- 
tYor ducit 
debiliorem. 


$60 PHYSICE PART, I. SECT. l1 CAP. IV. 


bus haud. omnino adverfis. Occurrere fic in poris fé sether 
fibi poteft fere uti in foco, fed tam exiguo , qui caloris plane ex- 
persgmaneat. Forín & pars stheris abforbetur in ferreo ad- 
jungendo aetheri infito. Addi poteft & pororum anguítia bre- 
vitasque & pilorum utrique motui polari favens. - 


In Euleriana bif. $.27. hec habentur: magna debet efie vis mate- 
rie magneüce, cum femel poros corporum magneticorum intra- 
re ceperit, TN fummam celeritatem, qua tum moveur, hac- 
que vi, fi percurfo quodam fpatio poros minus congruos offen- 
- derit, eos facile ad ordinem dirigere, atque fillamenta tenuiffi- 
ma, quibus pori funt obfii, ira infle&ere valuit , ut meatus 
continuos con(lituerent. 6. 30. fi magnes Jam in vortice terre 
eft conítirutus, majorem EH virtutem pr opterea; quod ma- 
teria maenerica ibi valde abundat, neque demum a reliquo ethe- 
re fecerni deber, & in vortice terre. in motu jam eft pofita; ut 
majori vi in meatus magneticos irrumpat, fecundum fuam mo- 
tus diretionem. | Bernulliana Dif. 6.7. ait: Il eft certain, que 
E refte etant Cgal, plus les parties font contraintes, plus elles 
nt agitées BEI, de màme qu une corde Ars fes vibra- 
tions avec d'c autant plus de viteff, qu'elle cft tendue d' avantage. 
La ftru&ture des corps fera donc cuf, que les agitations fc fe- 
ront plus ou moins vite - - - Je concois l' aiman comme un 
corps compoft de fibres tendues claftiques & paralleles, agitées 
continuellement d'un mouvement tres rapide, reciproque, & on- 
doyant. cet. - LS ; 


$. 866. 


Sz mage magueti vel acu magnetic adinovetur, ceteris 
par ibus fortior polo amico , acum taggticam dacit. allicitque, ini- 
niico autem abizit pro gradu virium fuarum (S. $13./eg4.), magi-.- 
ftra experientia fideli. Quo major nempe eft vis magnetica, eo 
longinquius operatur, & celerius, validiusque. Quo minor 
eit vis, eo minus praflabit, eoque propior- acui effe deber, ut 


LOSLA 
itu 


^^ — DE VI MAGNETICA SIVE:MAGNETOLOGIA. — $61 


eim ducere aut arcere. poílir (5.859.574). Ducendo €. pellen- 
- do ávocat acuim ma Jue c & escam i HB ) 
'—50 N'9ino9bsmDoQ0" : kp 22791 / 
" : Ms MEN. n. 867. í Met 

.—  Magnetica direHlio in alii; tcllaris loeis nihil vecefit a meri- Diretlio ma- 
diazo magnetico ;. i2-aliis a). codem receditwob/ique verfus oceiden- gnetica vel 
tem aut orieztenr.. | Fuit ea. quondim opinio. Geographarum, sridiana 
ibi pfimum eííe meridisnum , ubi directio: mogpetica, inciditin ve/ cPiqua. 
lineam, méridieznam, quem ideo infilis Azorícis f; fortunatis tri- 
buerünt, ubi acus mágnerici polum refpicere obfervata eft. Vid, 
Caulci magit. * Pbilof- LIII. c1. 


Ali aurem alia loca primo meridiario a(fiznarunt, .ob eandem circi- 
—rerraionem v.c, infulam 5$. Nicola? promontorio viridi Africe 
v"; adjacentem; infulam 72cobi; aut dc/ Corvo inter fortunatas. Re- 
^.  eentiores Teaeriffam ob montem Pico, aut Palpjam inter Canii- 
as, aut Eorum infalaig, in Flandricis infulis, aut c Ferro inter 
' —anarias — Eílet quidem ea ratio nonnullius momen, fi non 
nifi unus daretur meridianus magneticus., f. circulus terram per 
polos magneucos ambiens, quia faliem in quodam tatu cum 
meridiano circulo firus locorum conveniret. Neque enim poli 
magaüetici incidunt in polos axis telluris, circa quem gyrus diei . 
- moti abfolvitur, fed remoti quadamtenus funt ab axi telluris. 
' &eus perpendiculaziter infifteretelluzi vifa eft 7612. boreali, 30? 
' longitudinis, & auftrali 3545^.long. 60^ a Londinenfi. — Neque 
conftat adhuc, finrne in eadcm. recta f. diametro telluris colloca- 
ti, necne, irem fintne tres, quatuor, vel plures, "irem fintne 
faxa velut magnetica, irregulariter uti montium catenz circa fu- 
perficiem telluris continuata, an paffim intzrrupia, aut & per 
intima terre vifcera penetrantia. 


.$. $868. 
 Defletionem directions magnetica (in fitu horizontali) DecTinatio 
2lod meridiano vocamus dcc//zatiogem sogueticum. — Fee fü- quid fa 67 


4 Qqq44q 3 per quotupiex $ 


$862 PHYSIC/£ PART. I. SECT. III. CAP. IV. 


per polo magnético non datur, fedibi promifcue- in omni pla- 
gà tanquam meridiana quiefcit. Que quoniam alibi rite obfer- 
vata vel recedit verfus orientem , vel verfus occidentem cer- 
tis gradibus vel minutis, duplex eft, fcilicet oricztalis & occi- 
dentalis ($.867.).. llam gra&co nomine anatolismum dixere, 
hanc dyfismum Stewzus, JGrcberus aliique. «Ad obfervandam 
declinationem facit acus verforia f. verforium (inftrumenrum) , de 
cujus fabrica, vid. Aut benbru&ius Dif: de Maguete p.229. fog. 


Stevinus in. Limeneuretica fcribit: in Corvo infula maenericum in- 
dicem feptemtrionem oílendere, fed quo magis inde navis ver- 
fus orientem profigifcitur, eo magis illum evz/e»icey:- -.- A 
Plimmutho rurfus decrefcere 2s2/2)uzpov &c. Kirchero pas- 
fim ufürpatur/ s)4772pevog xou avEovoqucveg oves ]oNyrcog ans uu- 
eicuoc. rem Euroclifis, & Zephyroclifis. Ira & Belge dicunt 
de Naald Oofterr, Wefítert: — Alii vero acus grzciffat, anatoli- 
zat.  Ghabotur euim obfervavit Aux 534. Hartmannus A. 1536. 
eum in Germania 1o ? deprehendit tefle Keplero in Stereom. & 


A. 1269. Petrus Ad/ingeriur 5 graduum. " 
$. 869. 
Quales ejur Declinationis magnetice talis vatio €? caufa dari debet, qua- 


caufe dari hem ipfius determinatio requivit, à; Debet enim omne id inde pen- 

deleamt ? — dere, oriri & exiftere, quod ineffe declinationi fentitur ($. 57. 
feqq). Hinc ubi declinatio eadem diu durat, ibi & ratio caufa- 
que ejus tamdiu durare debet. Ubi vero brevi tempore muta- 
tur in aliam, ibi & ratio accaufa ejus eque mutabilis modo fic 
modo aliter eam dirigat, necefle eft. ($.667.). 


6. 7.920577 
, 
De 2i 9a- Experimenta docuerunt quidem, parvos muagnetes eximia 
gnetum . fub- oi preditor, mon tam late longeque vim fuam exferuiffe , quam ma- - 
werranes- —. ores licet minori vi praditor; item tres quatuorve bene invicem 
Cim. ; : junctos 


- 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA $63 


jun&os plumbo.circumfufo ad majorem diflantiam egiffe, quam 
fingulos feorfum. uod multo magis valét de fragmentis ita 
collocatis, ut poli ejusdem nominis eandem fpcctent plagam. 
Grandior magnes haud generofus manifefto movit acum 14 pe- 
des rhenanos diflantenr, alius in. 1$. pedum diílantia. Sic & 
Derham refert magnetem focieratis anglicae füfpendiffe claves 
aliaque ferramenta a fe invicem pendentia ad $ & 10 pedes, alio 
vero tempore tantum ad 4 pedes. Vid. Mufcbenbrukiaz. -expe- 
rüm.42t7 45. Sedin qua diflantia ad fodinas ferreas &imacne- 
ticas acus ducatur, oprarem ut exploretius effet. —Sfazriu; qui- 
dem Explor.9. 2.17. notat, fimiles effe motus magneticos in al- 
tiffimis montibus & profunditIimis puteis; fed Clariff. AZz//erus 
in Collegio experim. p.237. notat ex fratris füi obfervatione, acum 
in montibus Saxonie, Dohemiz, prope vetus Brifacum, aber- 
raffe 107. 20. 50, & 90? a meridiano. Quod a montium ve- 
nis ferreis repetendum arbitratur Aufeeezbrakius Diff de Ma- 
gnete p.59.  |Nec video quomodo illud fàlva vi acus aliter con- 
üngere poffet, quanquam non legitur ibi, eos montes ferro 
abundare mdpnetibusque. ^ Neque de montibus Svecie ferro 
abundantibus recordor narrari, magneticas acus in eorum vici- 
niaab ipfis duci. In montium fodinis, ubi ferrum & magnetes 
habentur, acus reddi inutiles ad plagas fübterraneas definiendas, 
Geometriz fübterranez docent. Quod nemini mirum videri 
' poteft. ! 


Habent quidem aurore boree, utinfra dicetur, nonnullum in ma- 
 gneticas acus influxum, fed lonse his inferiorem. —Forfan ibi 
prope fuperficiem fuerunt venz magnetic, fi fides habenda eft 
obfervatis; aut fortuito fupra terram jacuerunt magnetes, haud 
examinati, aut arena magnetica propinqua fuit, quz talis non 
eft vifa. Utinam pyxidum nauticarum circa & fupra montes 
magnetum & ferri feraces, accurate obfervationes paffim adhi- 
bite, proftarent. — Eabulas de navibus a fcopulis magneticis attza- 

i; &is 


$64 PHYSICU PART. L. SECT. 11i. CAP. Ivo A 


£is non moramtur, de quibus videi d ada in mem. 
CELA ANN RUE EA ntoo5t oo LG 


iR. igi j re 

Declanatio Mugnetica declinatio o. quidem ia iisdem telluris lecis eade 
saagneti 04* qyagget. jid unitatur jrogulari , ut t pleri "s ol férzator ibus lodic- 
orat mirifice. aug videtia , quadimtenus ; curdation:- i oe enim i in codem 
loco tepori refpondet variatio declinanonis, neque "ubi nulla 
eft declinatio, ibi femper reftat. — Parifiis v. 9. A. 1550. declina- 

vit verfus orientem $^; 1589, 1117; 1616, 8; 1649,53". 1666, 

B 1670 , verfus occidentem Regn lip) 1680. Lys ; 49". 

1686, 4. 1692, 6i; 1700, $ ,12/; 1710,10". $04; MM 

15-. 1728,14^5. 1735, 157- 40; 1750 d.16 Jun. 171. An- 

nis 1720 — 1725. f'arionarius fuit 15^. fitus , progreffus. c T 

tompore alias eft major, alias minor. Ab anno 1580 usque ad 

annum 1735. elapi funt anni 155 , quibus variavit ibi declinatio 

27^. 10/ — 1650', unde axquabilis pro8reffus quotannis foret 10^, 

j circiter. — Logdigi A. 3$ 76 & 80 orientem refj exit 117^. 
216377m OA. 1700—8 verfus occidentem , 3725. fer. 

dos Quorum 3pnprm fumma 149 dedit variationis progres- ' 

fum ad 231^ — 1395*. Unde fi equabilis fümatur, foret 9/ 

& 2/ fere. Gedani 1600 declinangnem orientalem. Crügerus 

Qí9, Hevelius 1642. occidentalem 34?. 1670 jam 74? nunc 
Ii?circiter. Summa igitur annorum 160 babuit progreffum 

ig? —11:70'^ , Unde equibiti progreffui cederent 7 T 23". In 
Promontorio Hornano centrüm annis declinatio non variavit, 
& Quebecce intra 37 annos tantüm 50 minutis mutéta fertur. ^ 

A. 1700 infüke fortunate S. Marice declinatio fuit 6?- quae A.- 

175 depPeHenfa eft' graduum, 15: "Tornez- A. 16957 fuerat. 

7? fed A.1737. $i. $^. &que ac ultrajecti 1735 fuerat 155, fed 

17398 tantum 125^. - Neque in locis Antipoduim convenit inter 

fe, quia A. 1700 in gradu longitudinis465 fuit 10? verfüs oti- 

: entem, 


EAS 4Ó 


d 


DÉ VI MAGNETICA SIVE MAGNITOLOGIA. $65 


entem, od gradu 345 non ro fed o^. item 3 30? latitudinis au- 
- ftralis 60?, futt 47. fed 310? — 25*. 


Inter. primos hujus variationis obfervatores fuit Gaffendus, qui A. 
1632 eam agnovit & A. 165 5. diem obiit fupremum. V. Kir- 
. £beri ars magnet. p. 345. — Sequuti fant Lynfchoten & Hackolit, 
indias petentes. Majori ftudio eam accuratius evicit inter Bri- 
tannos Getbibrandus A. 1625. ante eum inter Germanos Repio- 
1nontanus.  Hoxton eam A. 1724. d. 7 Sept. in latitud. 41?. "- 
19^ bor. & 28? longit. 3153? circiter plane vagari per horam vi- 
dit. Tranfa&t. 417. 


$...872- " 

Rationem declinationis magnetic variantis alii aliam cxco- Rat?o dechi- 
gitarunt. Cum Gilberti opinio , tellurem non efle nifi ingentem "atiozi; Gi/- 
magnetem, qui reliquos minores fua vi imbuat, phenome- /ei5 Kir- 
nis parum fatisfaceret, quia nec prominentem terram fe&tatur, cheri. 
nec conftans in quovis loco eft, ut ipí? fibi perfuafit Z. 777. ;. 
fn: Kircherus de arte magnet. L.II. P. F. c.5- p.356. fégg. mate- 
riam & vim magneticam totam quidem terram potiffimum fe- 
cundum dire&ionem axis polorum pervadere, attamen & fe- 
cundum fornicis arcus, & fic otiffimum coagmentetur in 
corpora confimilia (venas ferreas) & circa fuperficiem in fcopu- 
los magneticosve tra&us infra mare & continentem protenífos, 

& ad polorum latera. Hos magnetes fübterraneos pro majori 
aut minori vi fua fürfum aeque ac deorfum & ad latera fuam vim 
ducendi acus masoneticas exíerere ,. easque flectere fecundum 
fortiorem ductum. — Quod experimento illuftrat, pofitis in pel- 
' vi füb aqua paffim variis magnetis fruftis in genuina directione, 
&'veiforio fuper aut fubter aquam librato, quod füper fingulis 
fequitur polos, fed in intervallis declinat ad ductum fortioris, 
five ad orientem, five occidentem is habeatur, aut remortioris 
vis a propiori, quamquam minus valido vincatur. Ita vidit 


QPolfii Pbf. Tom. I.) t Rrr rr M2 


$66 PHYSICAE PART. L SECT. Ill. CAP. IV. 


verforium declinaffz 1? usque 12? & ultra. Ejusmodi rupibus. 
magneticis trahi acus magneticas obfervavit in portu - 
ve alisque locis, & Merfennum ftripfiffe ait, in freto Davis 
acum $0? ex relatione Batavorum declinaffe, quibus fimilia in 
fodinis fetri obforvantur. Terre motibus arbitratur «mutari fi- 
tum venarum: p. 346. & directionem vel & axem telluris. — 


* 


Concedenda hujusmodi phenomena effent; ubicunque exftare hu- 
jusmodi venas magneticas, per omnem illam regionem, ubi di- 
re&tio magn:tica expers eft declinationis, continwari, & vim fu- 
am eousque diffundere fe poffe manifeítis obfervationibus ex- 
ploratum effet. - Dubium vero occurrit in hac hypothefi, 1) 
quousque fufficere talis venz maguetice vis poffet,. ad declinatio- 
hes acuum fenfibus obvias vel furfum vel ad latera diffundendas. 
Fidem enim pene fuperare videntur. declinationes in tam longin- 
qua fpatia hujusmodi vi regendas. — Fatetur Kircherus l.c. p.339; 
expertum fc effe, acum inter infulas & montes ferro fcatentes in 

gyexieriori fuperficie vix a firu fuo diílrahi, / 2) Utrum tam conti- 
nentes ille venz ftatuendz fint, ur nihil interruptionis derur in 
tam longo vaftoque tra&u, quousque linea expers declinationis - 
extenfa obfervatur. — Interrupta enim funt faxa, venss metalli- 
cas aliasque mineras complexe finu fuo, tefte metalli ferrei quo- 
que fofforum experientiaavita. Quare fiab interruptis venis magne- 
ticis penderet acuum declinatio, non poffent non acus paffim inter 


À- 
fcopulos iftos inverfionem polorum fubire, ut fi A B fit. 
c 


rupes magnetica, ejus polus ar&icus A, antarGlicus B, acus verfus 
B illi appropinquans cufpide borea, eadem ver:endo fe illum fe-. 
querur progrediendo , fupra C flu&uabir, fi ibi in medio vis equa- 
tur ($.844.), quod cum in.multis locis ita evenire deberet, i | 
perientie obvium foret. Quod tamen obfervatores non funt - -— 
experti. 3) Salva maneret ejusmodi declinatio, quamdiu du- | 
rareut in ifto tra&u venz magneticz, 1d quod iterum obfervatis 


Ls 


f adver- 


e 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $67 


adverfatur eque ac Kircheri terre. motus ralem fzriem non fer- 
7 — vans, uti declinationis variatio, nec fubito, fed paullatim con- 

tingentes. m 

Buieiitow pA oo C MERM | 

.. Quapropter ad. variationem declinationis attendens Cel. 

Hallejus A. 1685. IVo. 128. Philo. Trazsac. aliam. excogitavit hy- 
pothefin ingeniofum. ^''elluri ceu ingenti magnetico globo 4 
affignat polos magneticos attrahentes, duos sa MER & toti- 
dem auíirales, ab axis terreflris polis diffitos. Eorum duos in- 
teriores mobiles tribuit nucleo telluris globoío mobili & liabita- 
bili, vid. /Vo.z9; €? 321. /.c.. E polis magneticis arbitrarur copio- 
fe effluentem materiam magnueticam vifibilem fieri & efficere au- 
roras boreas, qualis A. 1716. d. 17 Marr. eadem declinatione 
occidentali apparuit /Vo. 347. 2274. — Cui opinioni favere videtur 
recens obí&rvata in Svecia variatio declinationis extraordinaria 
rempore aurorarum borearum. .Interiorem globum luce athe- 
rea & calore ejus foveri fic poffe opinatur, ut habitari queat, 
ejusque lucis effluvia exiftimat effe erumpentes interdum borea- 
les auroras. : 


Obftant vero huic opinioni pleraque ad $. 872. notata, & preter- 
ea nuclei interioris fumtio fine exemplo, motusque a motu tel- 
luris exterioris longe diverfus, ^ Ne quid nunc feorfum addam, 
de ingenti di(lantia interioris a fuperiori terra, fi atmofphzra 
conveniente gaudere deberet, & luce atque calore foveri; illud 
non pretermizendum puto, íi duo pol exteriores immobiles 
effent, illam collocationem obfervationibus ferme conflanibus 
locum daturam effe, quod confirmari experientia obfervatores 
negant, cum ubique declinatio variari deprehendatur. | Ufus in 
rem fuam eft Halleus & fuis per itinera maritima collc&tis & 
aliorum obfervatis, fcd his imperfe&ioribus longeque pauciori- 
bus, quam ut firmiora inde deducere potuerit. Suppetias illius 
. fententiz ferre alii poítea funt conati, inter quos prater J/^;/fo- 

Rrr rr 2 num 


Hallejana 
ratio vari- 
autir decli- 
nationi. 


4n inteqna 
telluris mu- 
14tio fit va- 
viationis 
£dula? 


i 


868. PHYSICI PART. L SECT. l1l CAR. jV. — 
r , - ^ 


num eft Pieflerur ,: cujus meditemanta. excerpfit Cel. Mufchenbru- 


Kir Phyf. P.I. 6.579... Ubi & mappam Hiullejanam declinatio- - 


num A. 1706. harum affert, quarum precipuz funt tum exper- 


tes declinationis, altera per Chinam ac Hollandiant novam, alte- - 


ra per maré atlanticum a Carolina Americe 80? longit. 3 4? la- 
tit. per equatorem curvo flexu defcendens fere infra promontori- 
um bonz fpei ad gradum latitudinis 60, longitudinis fere Lon- 
dinenfis, cet. Sed in itinere Anfoniano declinatio in variis Io- 
cis fuit orieBtàlis, ubi in mappa apparet occidentalis , ut diffe- 
rentia 12 vel r 3? in auftrali America circa Chiliam fuerit minor 
Halleana. — Conferanturanotata Mr/fcbenbrukiana in Dif. de Ma- 
gnete p. 160. [c44. ubi ex vafiatione declinationis plura haurirí 
poffunt. »S 


$ 874 

Aliam declinationis magneticee caufàm commentus eft Cla- 
riff. du Tour , in Ipecimine fuo ( Effai fur 7 aima) praemio deco- 
rato. Ubi motum variationis periodicum, quem Hallejus 700 
annis abfolvi putavit, non refpondere experientie, fed irregu- 
larem videri contendit, Vo. 72^ Ipfe igitur putat V. 74. zajores 
circa nucleum telluris amaggetes poffe izfivinari €7 roborari. variir 
odis : Y) per culcazor, quorum 300 vel 400 numerantür in re- 
gionibus cognitis, qui magneres modo in calcem vertant, iraque 
majorem ea parte debiliorem reddant; modo nocuas partes adi- 
mendo affluxum materize magnetice augeant. —2) 227uas fer ter- 
vam percolatas corrumpere ac diffolvere villas pororum magneti- 
ticas, & magnetes ferrugine deflruere. — 5) Propius füperficiem 


mineras ey petras ferreas paflim exedi & confuümi, & alibi alias. 


naf poffe; 4) obturari meatus magneticos variis modis poffe, 
& alibi novos reperiri. — $5). Z?rre motibus magnetum fitus €? 
axes diffipari & aliorfum transferri poffe. « Cum igitur caufze de- 
clinationum tam íint mutabiles , viciflitudines declinationum 
non poffe miras videri & irregulares effe, uti caufz funt. jVo, 
7f. o Habet 


DE VI MAGNETICA SIVE MACNEITOLOGIA. — 869 


Habet hac fententia ex parte rationes admittendas ratione vulcano- 
rum humorumque fub terra labentium. | Sed in quaflione par- 
tim quedam ex illis relinquntur , quz ad $. $72.. feq. notata 
funt, parüm non tanta anomalia & confufio in declinatione ma- 
enetica regnat, quanta ex his caufis flueret. Vidimus enim per 
fesquifzeculum, immo duo fcula progreffum ejus in boreali hemi- 

|. Áphazrio continuari verfus telluris plagas occidentales. ($.869 65. 

871)... Si quid igitur his caufis tribuendum eft, id in venis 
magneticis fuperficiei propinquis aliquamdiu aut diminutionem 
progreífus vel retardaüonem, | aut accelerationem rariorem, nec 
longe fe diffundentem praflaret:. quia effe&tus major effe nequit 
fua caufa. — Potuiffet autor pro fe adducere locum Kirc/eri L. cir. 

. 345, ubi narrat in China regionem 300 leucarum in circuitu. 

fuií(s fubmerfam, quz infignem in axe globi variationem pos- 

fet caufari. (fi credere fas eft). — Narrafle fibi amicum Neapoli- 

. tanum, non ita pridem poft incendium Vefuvii declinationem 
-  motabiliter ab ea abiiffe, que ante incendium habebatur, 


, c | 0$. 875. ! 

Eoreoio Eulro ideo difplicuit Hallejana hypothefis, quia Euleriane 
preter neceffirarem fumir, polos maeneticós in eodem fitos es- zariationit 
fe meridiano, ideoque duos fixos, & duos mobiles adícifcit. explicatio, 
Noi opus efft 4 polis hujusmodi ftatuit, cum duo poffizt phemome- 
uis fujicere , f£ u0n fist e diametro fibi invicem oppofit in diverfis 
meridiamis, mec im eadem a polis axis tevrcfévis diftautia. Sic 4 
emergere poffe cafüs: 1) Si e diametro fibi opponunuur, 2) fi in 
duobus oppofitis meridianis, inequaliter a polis telluris diftan- 
tibus occurrunt, 3) in eodem meridiano, 4)in duobus meridia- 
nis. Quia poli magnetici mutantur fücceffu. temporis ,' fieri 
poffe, ut hi.omnes cafüs perveniant ad actum; quorum declina- 
tiones definit. — Vid. 4v. 4e [| '7dcad. des Science. de Berlin.a.v78. 

Pariter fere iz Diff. de. Magzcte à. 17744. premio affecta $. a1. 
vorticem magneticum circa tellurem. docet, meatus magneticos 
Rrr rr 3 errá 


^t 


$70  .'PüYsicU PART. IL. SECT. III. CAP. ivu39 
ferri petentem pervadentemque; $. 28. autem , meatüs illos efle 
mutabiles per diurnum terre motum f. rotationém: circa" axem 


ab occafu in ortum. — Perinde enim effectus etheris fe habere, - ! 
acfi terra quiefceret, ether autem «equali celeritate ab ortu in 


occafüm circumferretur. Ob hunc motum atherem in. meatus 3 


magneticos óblique incurrentem, exercere vim füam ad mea- 
tuum directionem imrutandam;, "hinicque polos terree magneti- 
Cos ab ortu ad occafum promovendos. Quoniam pori magnetici 
facile mutari fe patiuntur, uti ex ferri pheenomenis conftat, fuc- 
ceffu temporis factam pororum magneticorum variztionem actu 
animadverti debere, eo magis, quo longius poli magnerici a 
polis mundi füerint remoti. Exinde naíti canfam murabilitatis 
polorum iagneticorum terr, & declinationis inde oriunda. 
6.29 & 39. Tatgitür Hallejo; poffe plures polos tmagneticos 
telluri ineffe. 
Ineft huic hypothefi magna fpecies veritatis, modo comprobari pos- 
fet cirenlus materie magnetice per & circa terram, & magne- 
tum fumtorum in terratum magnitudo, tum vis tam [pd adi NH 
exfezendi, tum wa&lus. continenüiffimus citra interpolaionem — ' 
aliorum corporum tum denique ratio mutabilitatis tantz , quan-- 
tam ph:nomena requirunt. Fatetur $. 38. ob. fummam decli- 
nationis irregularitatem fpecialem explicatioriem fperari non pos- 
fe Ex obfervata tamen declinatione acus magnetic curfum . 
materic magnetic cognofci poffe; a priori tamen nihil cer ad- 
huc definiri poffe ( $. 39.). 


; 


$. 876. 
Mea ejur- d mea qualicunque fententia conftantem ZepreDerdo ratio- 
dem explica- nem gyri telluris, €? ilius ergo excitatum vorticem. centrifugum, 
rio. eique-oblu£ juntem etherem polavem , :eniteutem itidem ad equilibri- 


um usquequaque voflituendunn (S. 484-). Sub aquatore. gyrus 

magnericus defideratur, cur ergo illum eo reponam; fat gra- - 

vemnon video rationem. In tellure copiofam quijem dari ter- 
ram, 


/ 


DE VI.MAGNETICA SIVE.MAGNETOLOGIa.  $7lI 


ram; »giemendo ferro aptam, omnes fatentur; fed multum fer- 
. ri, magnetesque magnos & fortes in ea occurrere, idoneis refti- 
bus rationibusque caremus. "Negant quoque oculari teftes fuper 
montes , inagnete «& ferreis minéris fcatentes , ecum magneticum 
infolito.declinari. ($..872). .. Scobs ferrea fübtiliffima e:there ma- 
gnetico ira regitur , ut irum polarem adepui ,. eodem magnetis 
polo iterum (imiliter oblato parum. erigatur moveaturque;. alte- 
ro autem polo adhibito. invertatur fic, ut quz ante fuerat. pars 
infima, nunc fiat fümma feu vertex. — Uti ergo extus ether ma- 
gneticus fine impedimento inter particulas adjacentes transmitti 
tur, & fimiliter centrifugus ab a:quatore huc deflectit & equi- 
librium utrinque reparatur; itain poris quoque idem fieri pot- 
eft, ut expedite uterque per eosdem poros tranfeat, nil depre- 
hendens fibi adverfum fed potius cuncta amica, Hinc & utro- 
que affluxu vicina amica utrique polo appelluntur , effluxu autem 
inimica ab urrovis repelluntur. | Prout vero curfus aetheris in 

meridiano aut manet, aut ab eo caufis naturalibus deflectitur: ita 
4 quoque eodem regitur declinatio acuum magneticarum. Iam or- 
9 dine nature ad füperficiem telluris concurrunt & confligunt i inter 
fe vortex folaris cum vortice relluris & lunz;, idque in varietate 
mira fitus orbitarum &intervallorum inter fe invicem. - Acce- 
durit- quoque. reliquorum planetarum. & cometarum nifüs reni- 
fusque erga fe invicem, pracefliones quoque &quinoctiorum, 
fitum poli &quino&ialis in tellure variantes, quamquam lentius 
multo, quam ut inde hac variationis phenomena deduci 
omnino cum Scaligero queant. — Ether omnis inter fe eft con- 
nexus, & utie luce patet, motus in eo conting entes continuan-. 
tur quaquaverfus. Quidni igitur quoque morus ; fiderum in eo 


contingentes influere poffenr i in magmeticos effectus, denfiflima 
. corpora penetrantes, quz impervia funt luci? Non negatur hic 


materia magnetica in univería tellure, fed, ob ejus directionem 
in ccelis conftanter eandem ac polarem indi a condito mundo, il- 
la infira omnibus ejus parübus. Saltem cum illis. communicata 

ftauui- . 


$72 PHYSICAE PART. f. SECT. III. CAP. IV? ^ 


ftatuitur, licet non nifi in ferreis particulis magnetis ejus exces: 
' fusinconflictu cumimpedimentis confpicuusfia. Neque enimin 
fenfus incurrit, nifi quod in conflictu virium movendi ita obfta- 
cula vincit, ut in fenfus incurrere exceffus virium in motum 
erumpens poffit. Ita infunt huic explicationi non folum fere ea- 
dem, que $. $75. fümuntur, fed & plura alia, quz ob nexum 
rerum mundanarum & phénomena fecutura non pretereunda 
fuerunt. Plura quoque fucceffu temporis detegenda fpero. 


i jit. qp 
Turbat  Zurore Loree in direGionem acuutamagneticarum evidentem 
acum tna- üduxere anutatienem. — Varie in hanc rem proftant obfervatio- 
gneticamau-nes, quarum nonnihil eorum caufà, quibus hcec ignota aut. du- 
rora borea, bia videri poffunt, adducere juvabit. Non tantum nauteeatten- 

* tiores circa Grónlandiam obíervarunt, acum nauticam aberrare 
& feducere, quando aurore infignes nebulzque ipfis occurrunt; 
fed & obfervationes eruditorum in Svecia accuratiora idem do- 


cuerunt. "Yrium virorum Cel. Ce//Z , Hiorteri & JV'argentini in, 


Ais "cad. Scient. Suec. 1747. €7 r750. allatae obfervationes fátis funt 
luculentze. Sufficiat hic monuiffe, Warcentinianis obfervatisd. 2. 
& 34 April. 1750 mutationem declinationis durante ampliffima 
aurora borea (quam Gedani non obíervavi) $ gradus effeciffe, 
fcilicet a gradu 7 ordinario ad 4?. 56^, & 9?: 55^. deflexit. 
Idem quoque obfervator h. 4 a meridie d. 28 Febr. vidit acum 
50' ad occafum brevi tempore abire predixitque. Ekftromio 
auroram boream no&tu eff? aparituram, quod eventus egregie 
confirmavit, acu interea inter 6?, $0/ & 9?. 1^. vagante. Hanc 
auroram Gedani d. 27 Febr. iam obfervavi & deícripfi eodem 
menfe itt bet Can6iger 9&ad)ricten. — Ad acum. magneticam 
vero non attendi, turn, quanquam alio tempore & in aliis & in 
Mufthenbrukiana 1^ & 4^ longa, lufüm inter 9? & r 1 1 vel 12? 
deprehendi. Eadenfinquies acuum accuratarum infolita docuit 
quoque continuari aurore phenomena interdum per aliquot dies, 
etfi 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 873 


etfi tum non videntur, aut cum propter plenilunium parum vi- 
dentur. Quod fepius obíervavi, & quodammodo de die in 
ccelo velut tenuiter nubilo, frigidoque animadverti, no&u ple- 
num aurora confpectum , ubi nubes aberant, offerente acred- 
dente. Nonnunquam ad. montes &.terrz füperficiem tenuis 
hujusmodi velut nebula, ventofa, frigida, quafi fermentans, 
ftrepera, & falis ufti odorem fpiransa viatoribus percepta eft, 
tefle HZoria harum aurorarum JIVargentin. a. 1753. snenfe Zprili. 


Non agimus hie, nifi de nexu auroxe boree cum variatione decli- 
nationis magneticz, que utique meretur ulteriorem attentionem 
excuífionemque, ad pericula navigationis avertenda, quse illius 
ignorantia multi incurrere poffenr, aut iam fübierunt. Sane hoe 
negari amplius nequit, materiam auroras boreas creantem ,' pé- 
netrare lignum, ebur, czreraque corpora luzi impervia, quibus 

includi acus confueverunt, ne vento turbentur; & agitare acum 
. &c turbare declinationem ejus confüeram. Quat ideo erherem, 
a polis terre verfus equatorem tendentem, effe confirmamur. 
Vid. Hifl. aur. bor. cit. a. 1752. Ybidem anno fequenti D. Gif7e- S 
ri obfervationes laudantur, & Hellant leges nonnullas variatio- 
nis magretice durante illo phxnomeno eruiffe fertur. 


$ 878. 


Habet acus gmagnetica. quoque anigores declinationis variatio- Variatio 
ues quotidiazas. — "lachartus a. 1682 coram rege Siamenfi in ur- quotidiana 
be Luvo eam declinafle uno die, verfus occidenten 16/, fecundo acus decli- 
31^, tertio 35^, quarto 38^ alis diebus 28^. 21^. — Grabam naatir. 
Londini 1722 die 8 Martii fere qualibet hora& ejus ;! variatio- 
nem declinationis obfervavit easque differentes in acubus dua. 
bus, eidem magneti affrictis , altera cupreo , altera ligneo 
vaículo inclufa, & eidem lineze meridiane impofita. | Vid. PZ;- 

Jof. Transact. N. 585. p. 96. V. g. ; 


UFolfi Pby. Tom. 1) Sss ss liga. 


* 


1 U 
$74 PHYSICA PART. L SECT.:IIk CAk. IV. 


fign. (14?.30/:14.15114-25 |14- 25 | rz: 15114. 0|15-50| 14-8. e 
cupr.4 14^. 25^| 14-10 
r- Age vba: 5. | si $$ 
In quibus non omnia confentire deprehenduntur, nefcio quo er- 
rorein obíervationibus admiffo. Cel Muf lenbr ukiuy a. 1728. 
mení? Martio & Aprili Trajecti fimilem expertus eft variatio- 

nem inter 13?. 14^ & 20' comprehenfam. T dr magnet.p. 
56.024.  Ynter Svecos a. 1740. Ce/ffus acu 1; pedem longa d. 

30. Aprilis variationem deprehendit ludere a 24^ ad 5 1^. & d. 

Maj. inter 46 & 45^. fingulis fere horis plusaut minus. Men- 

fe lulio in horto declinationem mediam occidenzalegt deprehen- 


dit 8?. 49^. Hiorter a. 1747 obfervavit acum quotidie a declina- 


tione aliquem fervare progre(Tum & regreflum,  & interdiu ple- 
rumque effe celeriorem majoremque quam noctu. Que con- 
firmantur obfervatis Wargentinianis, qua/ mane verfüs orien- 
tem, dein verfus occidentem aliquot minutis vagantur a. 1750. 
tempore verno. Non opus eft, ut his nonnulla de meisobfer- 
vationibus jungam: id enim ex adductis iam patet, fine majori 
& accurata probe acu & graduum circuli divifione ope lenus mi- 
nutorum diuifiones exhibentis hec obferyari non pofle.& quo- 
tidie intra pauciora aut plura minuta unius gradus fübfiftere, ni- 
.fi extraordinarig accedant caufe. * 


$. 879. 

Unde be va- Tam harum variationum qnotidianarum, & infolirarum ab 
riationes de- auroris boreis pendentium ($. 877. £24.) rationes nemo fànus 
pévdeant? a magnetis aut vulcani cujusdam fübterranei conditione derivan- 
das exiftimibie. Quoniam illarum*cum diei & no&is, harum 

cum auroris boreis nexus apparer manifeflus, utv.g. cum auros 

ra oriantur, durent, ceffent ldeoque zo ifi zm etbere motus 
viciffitudines ordiaarias 67. extraoydiparias pro caufiy earum. varia- 

tionum babere licet. (S. 6€. & 57). E quibus nexipus illae orrum 

ducant, 


14.20|14.00|I4.10|14. O|13:40| I4.O. X. — 
| 57b 6 (T 5". &c. 


" 
o—-—A Ae—oc€M————EEERESETPmH————€CCD—--———ÉI——É 


[4 
DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 875 


ducant, fintne cum ventis, -aut etheris vorticum conflictibus 
undecunque oriundis, conjunéte, quasque habeant leges pecu- 
lives , id non niíi obfervationum accuratiorum multitudo in 
omnigena varietate confiderata, &.cum locis terre, lune, cir- 
citorumque folis reliquorum in fuis orbitis comparatio poterit 
docere. Uti ergo harum variationum, fic & majorum rationes 
externe e fimili eetheris inter fe agitatione, melius intelligitur de- 
rivari, quam ex hyporbefibus indoli verum terrenarum vix ac- 
commodandis. 


Eo minus egemus vulcanorum incendis, quo exploratius habetur, 

eorum eruptiones, terre motus tam TC effe non poffe, 

sc propter hec phenomena effe invita hiftoria naturali effe debe- 

rent, item quando vel maxime & latiffime diftenduntur vulca- 

norum effe£tus, ne talis quidem nexus cum declinatione magne- 

tica obfervatus fuit, qualis in auroris boreis. Quod enim a 

tremore terre commote in direftione acus mutatur, id analo- 

gum eft illi concuflioni, quam tonitru, fortis curruum ftrepi- 

tus, aut ictus manuum vel pedum cet. in menfam, aliudve cor- 

pus, fuper quo pyxis magnetica quiefcebar, tremcefaciendo 

efficere foler. ; 

$ 880 
Datur in magnetica directione quoque relatio ad axem, vel 9u;7 ft in- 

ftrictiuspropenfio verfus polum magneticum ita 'nitens, ut ipfi po- c/i;a:jo pa. 
lo acus|verticaliter'extra polum oblique immineat infiftatque. Vo- £netis? 
catur hzc propenfio cufpidis magnetica ad polum f. poli magne- 
tis unius in polum alterius, zzc/zatzo ziagzetica. Quia oritur a 
deflexione alinea horizontali, axi parallela, recte definietur per 
deflexionem maeneticam ab axe aut horizonte, vel per difceflum 
&linea horizontal. Poffet quoque Zbratzo szagzetica appellari. 


Videlicet declinatio olim a Gilberto vocabatur variatio; verum hoc 
nomen generale re£tius ad declinationis aberrationgm | mutatio 
$sssS 2 nem. 


Quid «qua- 


T 5 
$76 | PHYSICE PART. L SECT. IIL CAP. IV. 


nemque in iisdem & diverfis locis; & que tum. declinatio dice- 
batur, nunc inclinatio audit, cujus itidem variatio: occurrit. 
 Mufchenbrukio p. i$9. Diff. de magnete inclinatio ( ab inferiori par- 
/te) dicitur depreffio acus infra horizontem; eodemque jure ab 


altera parte erectio acus fupra horizontem certis circuli gradibus - 
minutisque dici poffe. | Primus eam in Anglia obfervaffe fertur - 


Rob. Normannus, nauta & opifex acuum nauticarum ;, A. 15776. 
Capite enim 5. fcripti fui Nel attraélive refert , fe acus elabora- 
tas equilibraffe , fimulae vero fuper magnete ducebantur , eas 
cufpide borea preponderaffe & infra horizontem defseuditie: ut 


oppofite parti ejus aliquid cerz affigendum effet, que fuo pon- - 


dere equilibrium reftituerer; vel nonnihil cufpidi boree ideo 
. adimentum effet. — Paulo latius dici inclinatio poffet refpe&tus ad 


axem vel horizontem , aut converfio (comparatio) ad horizon-. 


tem. 


&-^88To - 


Quando ex magnete formatur globus , terrella vulgo, cir- 


tor € clima culus a polis ejus undique aequaliter diftans, vocatur eqwator za- 


magnetis ? 


gnetis. Idcirco. planum aequatoris dividit globum magnericum 
in duo hemifpharia, & partes quales; & diameter zquatoris 
fimul eft diameter fphera macnetice. Simili modo telluri tri- 
buuntur Poli magnetici, & equator; medius inter polgs circu- 


lus ($/155.). .. Regiones inter polos & equatorem interjacehte$)- 


Zonz & climata magnetis dici merentur ($. 135 &7 254). 


Magnetem, inquit Eulerur in. Dif. de magnete $. 57. fum confide- 
raturus omni fere craífitie carentem , in quo meatus ab uno ter- 
mino (polari) ad alterum fccundum lineas re&as excurrunt, at- 
que acui magneticz fimilem. Sit hojusmodi acus gravitatis ex- 
pers, feu ita fufpenfa ut fe liberrime, in eum fitum, quem vof- 
tex. terreflris intendit, recipere ,poffi t- - - Quamquam lineas 
curvas, per quas materia ad polum reverütyr, defiire non au- 

fim , 


^ 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA $77 


. : ^ 
| fim; tamen mauife/tum e(t; .dari.in eis dire&tionent'ad polos & 
intermediam quafi equatorem magretieum. |: Ex ej Tour, eap, é. 
fue Diff. m.28. Y inclinaifoa. de l'aiguille fumantée «ít fon.écarte- 
ment de laligne horizontale parallele à horifon fous ]' equatcur, 
Comparari inclinatio in terrella pote(t. cum latitudine, uti decli- 
natio cur) meridiano feu longitudine. | - Itaque losa fi terrella 
quoque determinantur interfeGtione- gridoum longitudinis Jatiru- 
; Boite €$. 156.). )9 m3 ; odo ufa 


$. $m T 

Dirc&iio magnetica mon petef? non refpoudere dire&liomi etbe- 
ris interni €? exterui , ab cequatore verfus polos reflexi, &a po- 
.lis verfus &quinoctialem renitentis-ad equilibrium ;.« conflictu 
cum fuperficie terr .& calore. débilitatum, réftituendum: .. In- 
de enim pendet pilorum i in poris directio, & connacüs particula- 
rum ferrearum fitus in magnete cum ea concordat Inde & di- 
re&io acus magneticé fuper rerrella , & in. fuperficie telluris, 
Ducit ergo vortex athereus terreftris & fecum rapit pro fua di- 
re&tione di miagnerem, & acum vii magnetica imbutam , dum 
nihil obftat, vel fibi relinquuntur. - Directio autem eetheris con- 
fligentis pendet praeter motum telluris annuum in orbita eclipti- 
cà 23? a gyro diffecentem partim a: directione vorticis folaris 
& füperficiei rerreftris ejusve vorticis &therei, partim a refle. 
xione stheris verfus: polos ,. & polaris detheris renifü verfus 
sequatorem. —Collidendo igitur inde oritur directio fecundum 
diagonalem virium POM Air & in graduum pernicitatis pro- 

portione, qua polarem effecit. directionem. 


Euleriare Diff. $. 34: feq. componit Epi lenia aim USA al 
e fitu meatuum raagueticorum XX materie fübtrilis vorticofe dire- 
&ione & celeritate, uide celcritazem in diagonali derivat, & infert, 
vir magneticam, qua meatus verfus dire&tionem vorticis inflccti- 
tur, ele in ratione compolita ex celeritate materie vorticofe, & finu 


$ssss 3 . anguli 


Rationer di- 
reclionis 
magnetica. 


bU 


$78 . PHYSICI PART. I. SECT. III. CAP. IN; 


anguli direCtionis ejus eum meatibus magnetis." Manente iegitur 
celeritate vortieis quafi eadern, meatus magncticos quiefcere non 


poffe, nifievanefcente prorfus illo angulo. . Hec agunt de cafu, 


quando acus a fitu polari dimota eft; fed plures «tlieris motus 

d hie coneurrere, nec opus effe valvulis in meatibus, ex antea dictis 
eonflat. ^ Potiffimum quidem duc vires polares oppofitz ;: nem- 
pe ab equatore verfus polos, & ab his verfus zquatorem, fuo 
confli&u direCtionem magneticam conflituunt. — Concurrunt ta- 
men ad ejus dire&tionem inclinantem una vis centrifuga terreílris 
& fol&ris vortticis pro gradu celeritatis variantis, 


, $.. 883. . T: 
Ubi nulla fit Stritliori fonfu fub equatore magnetico inclizatio-ff sulla: 
inclinatio — latiori vero eff ibi (ax?) vel borizonti pavallelay féu equilibrium. 
extra axem. Strictius enim aecepta inclinatio interfs&tionem lineae horizon- 
ralis notat; latiori autem quemcunque refpectum ad axem, vel 
horizontem ei parallelum. ($..880.). Sed illo cafü in eequatore 
directio eft horizonti parallela, eumque fecare nequit, itaque 
nec inclinatio ibi dari poteft. Hoc vero cafu axi parallela vel 
horizontalis eft dire&io vis maenetice, iraque ibi datur refpe- 
étus definitus ad horizontem five equilibrium. ($. 882). A. 


1706 Hallejus nullam vidit inclinationem prope infulas Capo 


Verde ; Noéllius 12,?. Lat. bor. 
$. $84-. 


Ubi [it inich- Su) polis magngicie direflio acus imelinantis eff verticalie, ita. 

natio verti- que ad. borizoutóm ibi cf? normalis. Infer enim refpectum ad 

calis? axem magneticum ($.980.), quem dictis cafibus continuat, & 
horizon ibi diametro equatoris eft parallelus, iraque verticalis, 
& ad horizontem. polorum magneticorum normalis, ut nec in- 
clinet, nec declinet ullatenus. , 


Habetur ergo modus, polos relluris magneticos nofcendi, ubi fint, 


nempe ubi acus magnetica illi ad perpendiculum infiflit. Qui 


tamen - 


, 
T €—-—————————————L ———"n— 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGiA. $79 


tamen cum & per cufpide$ acuutn in terrella obtinent, fallacize 
locum dare poreft,. ut magnetis, cujusdam latentis peculiaris poli 
habeantur pro polis telluris magneticis , nifi otnnino caveatur, 
ne talis cafus fubefle queat. — Quod inde perfpiciatur , fi eirca ta- 
lem locum undique ca acuum iuclinatio convergit, qualis circa 
polum peculiarem dari nequit, Polum. magncticum boreum ex 
'ebfervatis Noéllianis utcunque eruit Mu bénbrukius cit. Dif.. p. 


' 2i2. circa 131 latitudinis & a Londinenfi meridiano veríus ortum 


30? , auflralem vero fecundum "Tasmauni obfervationem,. curi 
À. 1642. non procul ad occidentem abeffet a "Terra Diemenfi & 
vcrforium ejus nusquam dirigeretur, & Nofllü notata de fua acu 
incinante, qua auflralis latitudinis, 507. 35^. 25^. perpendicu- 


laris ad horizontem, ultra goo milliaria a promontorio bona 


fpei verfus orientem... Ad objeQionem, cur acus verforia litjjus 


. non fuerit indifferens & mutata in tanto tra&u, Mufcbenbrukiur 


p. 23- I.e. xéfpondendum. putat, latam. plagam. occupare polum 
auílralem,. itaque aeum impofitam verfus centrum undique con- 
fpiraffe, in folo vero centro pofiram effe indifferentem verfori- 


am. Sed potuit fubeíls aliud. feu impedimentum, | feu vitium 


obfervatori vel acus ad tam. minuta difcrimina haud füfficientis, 
Quod & diffenfus infiguis obfervationum infinuat. — Halleju po- 
lum magneticum boreum alterum a telluris polo 7?. abeffe con- 
je&avit, alrerum. 15?; auftralem vero alterum 20? a polo ter- 


fe, cetera videantut in ipfo. Phiof. Tranfect. No. 19.:& Whiflo- 


ni Lib. of tbe Dippiug Needle. | Requiruntur atique multo plura 
obfervata, amtequam accuratiora conjef£turis dari poffint. In- 
primis attendendum videtur ad loca ubi inclinatio nulla e(t; qua 
probabiliter a polis magneticis pari abfunt. diftantia. |... Noéllio.& 
nautis a. Kivehero. L. IT. P. F. $. y. laudatis inclinatio mulla appa- 
ruit in dibattis 101^ latitud. borealis ad littus indiz-& fub equa- 
tore 1037. . Quid fi ergo diagonalis inter gyrum & revolutig» 
3 l 
sem telluris — Lm circiter atheri illam directionem magneti- 


eam imponeret? ($272. 477). $. $85. 


Inclinatio 


$80 PHYSICAE PART. L SECT. IIl, CAR. IV, 


$7885: , $3 4s nias uad 


Intra equatorem e polos magnetici vorticis inclinatio erit | 


obliqua gra- obliqua, vefpomndebitque gradibus interceptis , nift quid obffet.- Ratio- 
dibu: differt nes enim inclinationem dirigentes (S. 882), manent eedem, ni- 


Biffculta: 


eon[^ uendi 
libellas ma- 


aneticar. 


fi quid illis accedit vel impedimenti, vel adjumenri,' eam non- - 
nihil mutantis. Quapropter in perperuo terrz 2yro & curfü in 

orbira fua, ordinariz rationes motuum non mutantur ,, nifi pro 
graduum "orbitz, & füperficiei ratione. — His igitur ordinaria 
obliquitas inclinationis magnetica refpondebir, ubicunque nihil 
caufé varianris occurrit. " Gradus autem potiffimum latitudine 
different, licet quoque nonnihil variationis in longitudinis gra- 
dibus dari per caufàs peculiares , alibi non infitas, credibile fit. 


Collegit. variorum /obfervariones. in indies nauticis fa&as , nec 
diífenfum earum diffimulavit, ob difficultates mox memorandas. 
Quare alii accuratiores eruere voluerunt, ^ fed haud multo felici- 
ori fucceffu.: |. Si enim fphiera magnetica /fiátj vix unus idemque 
fatis eric homogeneus, multo minus plures diverfi easdem da- 
bunt iüclinationes vel eadem acu inftitutas, eademque accuratio- 

ne.  Inípiciantur tabule ex aliis congefte in Mufcbenbrukiana 
Dif. de magnete p.308 — 3u. & 223. feq. 


ES orit 


Simplices acus magzetice inclinationi oMeorcamde firi 
zes difficulter zta parantur , ut propemodum: accurate fint amobiliffi- 
maque. Ut enim partes eraduum non negligendas indicare vale. 
ant, I)fatlongz requiruntur, v.c. 2^.5^. 4^. nectamen incurvandae 
fua gravitate, 2) in medio latiores, ut axem transrnirtere pos- 
fint in centro eravitatis, 5) utrinque in acutam cufpidem exe- 
untes, 4) exacte cequilibraree ab utraque parte in fitu horizonrali 
& alio: quocunque quiefcentes ,; 5) axis fit ex chalybe indurato 
tenuis & perfecte rotundus poiliiffimusque , 6) vi magnetica 
rite imbuatur acus f. libella, & in excipulis mobiliifima fit. Quae 


non 


* 


- DE VI $TAGNEÉTICA SIVE MAGNETOLOGIA.  $$t 


noa nifi preeflantiffimus artifex improbo labore & patientia fum: 
mà quadamtenus perficiat. 


"Tales libellas exa&as habuere Whifton, Graham, Mufchenbruki- 
us, vid. hujus Dif. de maguete p. wo. feg4.  1bi p. 194. afferun- 
tur experimenta, e quibus liquet, diverfam acus longitudinem 

- diverfam dare inclinationem eodem tempore locoque in magne- 
tico meridiano. Acus 4'longa A. 1728. d. 23 Mart. "T'raje&ti 

w plerumque 67 gradibus depreffa apparuit; alia cylindrica in api- 

cem definens 42^ longa plerumque 727; tertia 24". longa, 
zque eidem magnetis polo affri&ta inter 59 & 6 1 inclinata fuit. 
Whiftenus & Graham unius pedis acum Londini inter 74. & 75? 
deprehenderunt, cum 4 pedes longa 75?. 10 oftenderet. Dif- 
ficilis igitur eft confenfus inclinationum in libellis hisce obtinen- 
dus, quantocunque ftudio id enitaris, immo impoffibilis plane. 


$887. 


Ef €? obfervatio zuclinationis difficilis ob. amultas acus ofcil- Dificultas 
- latiomes. Quo major ceteris paribus vis magnetica acui ineft, o//erozz4; 
eo plures edit ofcillationes antequam ad quietem perducatur vel zc/izario- 
revertatur.  Mufchenbrukiana libella 4^. A. 1728. d. 26 Mart. nem. 
comparata cum pendulo fecunda indicante, dimifía e 5?, decem 
primis ofcillationibus gradus denos defcripfit 5^, 32^. decem fe- 
quentes 3*. 12^. iterum decem 2^. 54". & fic porro fequentes 
-ofcillationes eo breviori tempore funt abfolutze, quo arcus fuere 
minores ofcillaionibus defcripti. — Acus 42^ in iisdem gradibus 
primam ofcillationum decadem abfolvit 2^. 44^. fecundam 2. 
I^. Acus 24/! pariter primam decadem 1^, 45". fecundam 30^. 
Vid. Exper. 162. in meridiano magnetico capta. —Experimento 103. 
ofcillationes in plano ad angulos rectos meridianum fecante cef 
(ante prima decade abfolute funt tempore 4^. 43^. fecunda 4^. 
31. acu 4 pedum, cat. tardius potentia imbecilliori, cujus re- 
ula Whiftoni hcec eft: quantitas potentie magnetice acceleran- — e 


« QFolfü Pbyf. Tom. 2.) T tt tc tis 


882 


PHYSICIE PART. L. SECT. I1I. CAP. IV. 


tis eàndera acum. inclinatoriam, ofcillanrem in variis planis ver- 
ticalibus eít femper ut cofinus angulorum. factorum ab his planis 
& meridiano magnerico, furto fupra horizontem ; item ut co- 


finus, 
finus 


ita complementa declinationum infra horizontem. — Quia 
4o eft a:qualis dimidio radio , adícenfüs acus fecundum 


60? diftantiam a meridiano magnetico erit dimidium maximi 
adícenfus. E 


Londini inclinatio -acus unius pedis fuit J 3^. adícenfus ejus à Na- 
P 3 ) 


dir 161 1^: fed inclinatio acus 4 pedum — 752? & cómplemen- 


tum 145 , ideoque adíccnfus in diftantia 60^. ab hinc 8$? per 


Inclinatio- 
gir magneti- dem 


acum 1^ & 7;í per acum 4 pedum iterata experientia refle. 
Quia acus horizontalis tantnm movetur a parte potentie inclina- 
tionem efficiente: quando libella eft verticalis ad. horizontem, 
verforia erit iudifferens ad quamcunque plagam ($. 868.), utpo- 
te flans fupra polum , quem cafum obfervavir "Tasmannus 


($884). | 
$.. 888. 


Datur €? inclinationis magnetice variatio nou tantuin in eo- 
loco diverfis dicbus, fd €9 eodem die in eadem acu f. libella. 


e& variatio, Graham A. 1725. 


pne meridiem vidit — —— 757. o*. "Xon of 
d. 29 Marti 
39 MAN Um. LL E ME 
st —— —— —— 74.55. t1. O. 
d. 30. — 
sj v adia —— —— (L— 94.50. 4. O. 
b j 
qo P——/ -— ——) —— 7425. .6.43. 
d. r. April. ; AEN y abeo oeil mei 74- 26. 9. o. 
c RN LE AME aam $i. o ne eli ; 20. gU AC, 
d.3. — SUCUS T. HR PENNE 44 958 
b (74: $9- 4. 15. 
44 — i 74^. 55'. 10". 147. $0. 113. 74- 40. 12. 45- 
» b——2 —miumR Gddsdis d ae 


DE. VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $85 


4 fA. Merid.. —-— 74?. 40^. 9^. 1 5^. 
t dba. Merid. —-— 74.30. 8.15. 


d. 6. —— | —— | —— 74.35.10. Oo: 
d.7. —— —-— 0 ——"74. 35. 10.20. 
d. 8. ——  — —— 74. 40. 12. 15. 


Plura videfis in Philof. 'T'ransa&t. No. 389. 


Longiffima acus, ait Mufthenbrukius , adeo mobilis eft fu- 
pra esxem, ut nunquam minuti fpatio quiefcat, fed perpetuis 
ofcilltionibus agitetur, non ab aére, fed magnetica vi. 7. c. f. 
13»./6g. Londini Normangus eam A. 1576. ponit — 71?. so*. 
Ridizyus A. 1613. inter 72 — 73; Bondius 1676 — 75?. 30'; 
JFoiffonus &.1720 — 73?. 45'. " Que fi re&e fe habent, incli- 
natio magnetica ibi creviffet 2? vel 3?. itaque longe minus quam 
declinatio ($.871.). Traje&i Mufchenbrukius eam A. 1724. 
obfervavir menfe Z'az. inter 67? — 68?. 28^. Febr. 68?. 25! — 
69*. 50. Mart. 63?. 10! — 70?. Zdpril. 6895. 45! — 7Y?. May. 
699.25! — 70?. 35". . Z'un. 70?. 25 — 7Y?. 15. Z'ul. 71?. 30' 
-——72?. Aug. 71? — 429. 3. Sept. ^ Y?. 45! — 72^. 30'. O&L. 
40*. 45! — 72?. 30*. INov. 70?. 35! — 72?. Decemb. 71?. vof 
— 72?. 48. Nec tamen femper refponderunt fibi dezlinationes 
& inclinationes. Vid. PAilof. Zrausac. No. 225. p.357. [£gg. Conf. 
ibid No. 426. ubi obfervationes anni (1730. habent $?. 45^ , fcil. 
inter 75?. & 66^. 15/. intra biduum d. 25 Marr. feq. citra caufam 
afliznabilem; & A. 1731. animadverfà debilitate. inclinationis 
acum nova vi imbuit, quo facto valde crevit. Unde ea quotan- 
nis videtur reparanda effe. —Viíà eft co anno ludere inter 67?— 
725, 50*; & menfe Decembr. denuo vis renovanda fuit. For- 
fan aurora borea in Martio fuit non obfervabilis, cum d. 6 & 8 
quzdam effer obfervata.  Dire&io auroree fi folam inclinationem 
effecit, declinationis variatio potuit, uti obfervata eft, unico 
minuto abíolvi; quadie 19 Maji quafi errabunda evafit toni- 
tru defuper commeante, ut ne affrictu. quidem ad magnerem 


dtttr** * acus 


e 


De caufa va- 
riantir in- 
elinatio- 
air. 


$84 PHYSICJE PART. L. SECT. IIl. CAP. IV. 


acus vis reparari potuerit: quo menfe inclinatio 21 gradus varia- 
vi. Non igitur neceffario coheret variatio inclinationis decli- 
nationisque. T . 

| | $. 889. ! : 

Quia qualis eft effe&tus quantusque, talis quoque tantaque effe 
debet ejus caufa. $. 927. Oztol.), & dato effe&u dari quoquede- 
bet ejus caufà füfficiens ($. 898 /i7.), pofitoque effe&u codem, 
poni quoque debet eadem vel fimilis caufà ($. 925. ibid): lece- 
lit argumentari, quemadmodum motus in acre, qui venti vo- 
cantur, modo horizontaliter feruntur, modo furfum deorfum- 
que, & per plagas intermedias, equilibrio quacunque de caufa 
füblato, ope nifüs intenti ad illud reftituendum; itaque zz et/e- 
ve faniles inotus, ut in luce & calore irregulares quoque fublato 
per caufas naturales , quales in rebus electricis vidimus , etheris 
zequilibrio, orzri poffe, qui modo declinatiogem acus smagnetice , 
anodo inclinatiogem au&lam , minutamve preffent , donec veflituto 
equilibrio im saturalem flatum vedigatur. — Yra fcilicet & ordinariae 
inclinationis, & variationis ejus, zque ac declinationis origo 
genuino & unico fonti fuo, qui illi par fit ubique & in qualibet 
«onditione, aílignatur. 


Fruílrra quefivi, & jam nunc quero, in aliis meliorem caufam, 
praefertim in Triumviris premio ma&tatis. — Eulerur $. 38. ge 
neratim ait: directionem in polis effe verticalem, in locis inter- 
mediis (potius equatore magnetico) horizontalem, indequo ma- 
gis ad polos accedatur , eo majorem prodire inclinationem mate. 
rie fubrilis ad horizontem. — Specialem hüjus motus cognitionem 
ob fummam irregularitatem negat fperari poffe. — An id recte 
ftatuatur, pofteritas defniet. — Du Tour No. $2. arbitratur, cau- 
fas declinationis ( magnetes ingentes in terra) influere quoque in 
inclinationem , & filoram magneticorum imperum per certos 

. tra&us efficere variationes poffe, Bernullii fubfiftunt generatimin 
torrente magnetico circa tellurem & fibris magneticis diverfis ver- 

s fus 


i: 
rs vir MaCcNETICS ui MACNETOIÓCIA — S96 


E € $9 
queri eee RD ti 
3 e, quomoc Rau Rer T hs iiim 4 cmapum 


! nmerxc BEC ÉTZViER- 
te&us, fecems Matierheuizum "Cus xus p z* pon- 
derivie $155 erems. & nommiti 7 cups : E) 


inckmanons Cel Dm. Pm. Him Lic an 
- les d'imciosius & Gichocis m mom scxmm mcc-Éirurn omine. sew. 


Convenien- 


ia contineant, haud vulgari attentione digna... 


$86 PHYSICE PART. 1 SECT. II. CAP. 1V.- 


do id optime fiat... Quae multo fufiora funt, quam ut hic enar- 
rari poflint... Ideoque. in ip(à Differtatione autoris ,queerenda 
funt ;- praefertim cum non tam phyfica;. quam. mechanica artifi- 


j« 2 BHL 


Inter alia evincit, non tam fimplicem acum f. libellam effe adhi- 
bendam, quam compofiam, alteram ex chalybe, alteram ex 
cuprolingularum loco, ut przveniatur incurvationis incommo- 
dum, & centrum gravitatis in. verticali mobili femper continea- 
tur, qui per axiculi medium traníit, minimaque axiculi frictio- 
ne, que haberi poteft, laboret. Acum a centro grouitatis ran- 
tum 45 linez difcrepantem docet parere errorem 5 graduum; & 
fi vis magnetica totalis valet 5 grana ià acu 4, pedes longa eam a 
jufta declinatione: aberraturam effe 37 gradibus. — Item fiin Bel- 
gio veram. offenderet inclinationem, eam ramen alibi 10 immo 
30 gradus aberrare a vera incliiatione poffe. In acu Mufchen- 
brukiana 6105 grana ponderante a gradu 67 ad zquilibrium 
revocafida, oflendit p. 34. feq. 22 grana addenda effe ponderi ce- 
re. II grani, & fic 4 grana requiri ad acuin 2,677? vel 70? ad 
zequilibrium revocandam, vcl 4$ grana. 


- $. 892. 


lucens nonnihil nexus inter declinationem & inclinatio- 


tia variatio- pem magnericam anfam dedit Celeb. Daz. Berzullio eum ulterius 
num magne- perfcrutandi inventis perfectioribus libellis maeneticis. . Quibus 


ticarutn. 


patuit, crefcente ordinaria declinatione a meridiano maenetico 
crefcere quoque inclinationem, & quando inclinatio eft 9o* f2u 
eadem quoquoverfüs tum & declinationem eff» fituam omnige- 
namque b. e. ad omnes plagas circumquaque eandem ;, vel gra- 
duum 9o. o dien 


Vid. le Journal des Savanr, lanv.i7g7. p.27. feqq. — Ubi afferuntur 
poíteriores curz ad Difl. 173. premio affe&am fur /a Manierc 
dc conftruire lez boules d' inclinaifon, optaturque, ut non mi- 

"d nus 


(DE VI MAGNET?CA SIVE MAGNETOLOGIA. $87 


fius inclinatio, quam: declinatio acus effer exculra;-obfervato fimul 
.mexu (rapport) variastonum: utriusque , cum eiusdem fint utilita- 
tis. Derivat neglectum harum obíervationum a defe£tu acuurm 
idonearum ad obfervationes ubique terrarum reéte: capiendas, & 
recentiores quoque Cail/auas obíervationes a. 1751. ad bone 
Ípei promontorium inílituras, fatente obíervatore: vibus gradi- 
bus fimplici. inverfione in(lrumenti váriaífe; Spam: acum for- 
mar inftat- navicule textorum: circiter 16. pollices.longam; 4^ 
in medio latam, & paramper linea cra(fiorem ,: axiculo: perpo- 
.lito. cylindrico 1 lineam in diametro habentem, ponderentem 
600 grana. Movetur axiculus fuper vitro nnlio, ita ut cen- 
trum gravitatis & magnericum confoirent ad veram inclinarescr 
acus exhibendum. . Hoc obtinet ope acus equarionum;. eidem 
axiculo fic impofitze , uti indices minutorum im horologiis, ut 
moveri circa axiculum poílint;, fua tamen gravitate non movea- 
. tur, cujus pondus fit pars fexagefima acus primarie, & cufpis po- 
- nitur ad hoco. eft, initium graduum in circulo neo a fitu horizon 
tali pofitum, quod oftendit quoque ofcillationibus pera£tis acus 
primariazquilibrata, antequam vi magnetica imbuta eít. Tum ope 
atus (zquantes) az quationum, iadem vi magnetica carentis, promo- 
te queritur, fitus cjus nectílarius ad hoc, ur primaria acus fuc- 
ceífive inclinetur accurate ad gradus 5, 10, 1 5. pergendo fic us- 
-que ad 360, isque fitus netatur ad circulum ,; ut interpolande 
finguli gradus intermedii adi dein queant circulo &neo | 4. polli- 
.eum in diamerro ín 560 gradus reCte divifo & primaris acuiap- 
plicato ad ejus centrum axis. — Hane feriem graduum noratorum 
appellat tabulam equationum, | additque, quamcunque incliva- 
tionem acui primarie dare lubet, aciculam a pofitione verticali 
parum tantum abfnturam , & utramque acum eugulos fcre 
quales efle percurfuram, v. c. ut aquans acus 33? oftendat, 
cum primaria ad tricefimum inclinatur. . His peraftis primaria 
acus chalybea indurata probe quanta poteft vi magnetica imbui- 
turita, ut poli magnetici accurate cadant in lineam per cufpides 


" & 


883 PHYSICE PART.I. SECT.*I1I. CAP. 1V, 


;^& centrum axiculi concipiendam. ;Dodecadem hujusmodi aeu- 
nm ab artifice in diverfa diraesfione elaboratarum: plene confen- 

- fiffz indieiis fuis, ait, modo vitra; fuper quibus movetur axiculus, 
gaudeant vero fitu liocsobtadl & obfervaturus libella-meridiano 
magnetico impofita omne ferrum procul arceat, nec pulverem 
vel humorem acui adherere patiatur. — Veram inclinationem Ba- 
filez tum haberi 711^, & ante violentum terre motum dimidio 
gradu majerem fuifle obfervatam ab eodem artifice; narrat. 
Eandem quoque inclinationem obtinere ait, dumacus exigua tagn- 
tum vi magnetica pollet. 


$... 893. 


Regula. con- Inde folvit problema hocce: -principali mcis acus 
venientis — fub meridiano magnetico, & declinatione macnetica data, repe- 
uriationum rire inclinationem acus ubicungue; fequenti modo: Ubi fe Ja- 
direélionis — bet fügus totus ad inclimatiomis principalis cotazgentem y | dta. quo- 
magnetic. que cofizus declinationis anagmetice acus libelle , ud contangenutemr 
quefite incligationis, Monet tantum, ubi indinatio prineipalis 
minor eft, itaque ofcillationes ampliores, ibi melius eas obfer- 
vari poffe; & examine acuum libellz fecundum hanc]regulam in- 
fütuto, eam effe bene confirmatam, ut eo ipfo fimul ibellarum 
perfedio pateret. Eum in finem addit, opificem feciffe libel- 
las circa axem verticalem mobiles circa bafin rotundam infertam 
pyxidi horizontali gradibus declinationis inftruétee, ut obferva- 
turus aequantem acum ita dirigere polit íscundum rabulam eequa- 
tionum uti id requirit primariz inclinatio. Ita & inclinatio & 
declinatio codem inílrumento fimul oftenditur, quia non opus 
eft, nifi ut libella ad-90? erigatur, feu verticalem fitum fuper me- 
ridiano fuo nancifcatur, quo facto erit in equatore magnetico. 
In equalibus ab zquatore magnetico intervallis acus utrinque 
sequaliter inclinatur, & horizonti obvertit aciem cufp:dis oppo- 
fitam, & inverfio libellas ab auftrro verfus,boream nil mutat in 
acus inclinatione. Non vero tantum variationem dire&tionis 
fnagne- 


DE Y! MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIa. — $89: 


magnetica; fed & virium magneticarum in diverfis faltem locis, 
variationem inveftigandàm effe arbitratur. '" Spe&tari enira poffe 
vim inclinationis abfoluranm in meridiano magnetico , & horizon- 
talem, .ex.illa refülrantem, cum ervàtur multiplicatione ducen- 
do illam in cofinum vera inclinationis acus; «X variationem al- 
térutrius directionis infervire cognofcendz variationi alterius, 
attendendo. ad. ejus numerum ofcillaionum eexiguarum v.c. 5?. 
utrinque , fummatim 10^. intra certum. numerum minutorum 
hore: quia vires zuagzetice funt i2 vatioue duplicata numeri ofcil- * 
lationum tempore eodem f. equali fa&arum , modo acus declinans 
accurata fit & prorfus equilibrara. ^ Cereris paribus fore cres 
deciirationen eficientes proportionales. coffnui imelinationis cujusque 
loci, nullus vero, ubi illa eft 99 graduum. Inde nati. nauta- 
rum obfervata sia fatua (fcilicet "bi indigatio fere ett 9^.) ali- 
ibi & dein ruríüs declinantis. | "e 


" Optat, ut Abbas de la Caille in LS itinere ad promontorium S 
fpei, bis oblata fibi occafione obfervandi inclinationem 90? uti 
potuiffet jufta libella.  Erroneam fuiffe Magnii libellam, qua im. 
promontorio eft ufus, vel inde oftendit, quia invedil io cufpi- 

.— . dum trium graduum differentiam erubuit. Eríi vero regularis 
convenientia variationum declinationis & inclinationis e regula 
data innotefceret; irregulares ramen fuperfuturas effe, uii in de- 
clinatione ($. 871.), ita & in inclinatione, nullus dubito, qua- 
rum irregularium rationes relationesque itidem explorandz effent 


($. 889) 
$. 894 
Incubuere nonnulli Eruditi in tollesdam verforie acus snagne- Num tolli 
- tice inclimationem. declinatiomemque , obtinendi uberioris ejus poffit decii- 
ufi;.»ufa —Verforia quidem acus rite eequilibrata antequam im- za:io verfo- 
buta eft vi magnetica, poft eam adeptam in noftro hemiíphario riz. 
, propendet cufpide bóresli eo magis, quo propior fit polo. Sed 
hac inclinatio facile pro re nata tollitur ope pauxill cerz cufpi- 
dicii: d Tom. 1.) ] Uuuuu di 


$90 PHYSTCJIE PART. LE Wiecns fIl CER TV» 


di auftrali: fübjeQtee allieque, fi tin nihil ipfi adimere fabet. 
Quoad declinationem Kirc£erzs L. TT. arti mhagnet. P. F. Q.2p. 
j3. notat, fi verforia duo in formam erücis adaptantur; neu. 
irum rc&a polum refpicere, fed pro virtutis proportione modo 
aequaliter a polo effe receffura, fi equali gaudent vi & longitu- 
dine; modo pro exceffu virium alterutrum magis minusve. : effe 
declinaturum. ^ Ceteris paribus longioris declinationem ad bre- 
vioris fe habituram effe uti longitudines ad' fe invicem. - Parifiis 
le Maire fabricavit acus fpirales, & e variis annulis chzlybeis) 
eidem phano infertis ira ut. poli eorüim fe invicem compellant in 
eandem directionem. — Quee vero alibi non fuere expertes decli- 
nationis, fed tantum: diminuta. — Nullius major. fuit induftria; 
in variartione' declinationis tollenda Cel. Au/c/ezhru£ii eó com 
paratis curis. Enerrateas ipfe in- P/yffcz in gallicam linguam 
a Maffueto translara $. $61.67. & obtinuit quidem aquilibrio de 
clinationum orientalium & occidentalium dire&tionem in meridi- 
ano magnetico, acubus duabus fupra fe invicem pofiris. Dein 
plures acus fupra fe invicem collocavit, item plures annulos ex 
eadem tàbula TO bs polita torno elaboratos, quorum diame- 
ros interiores & exteriores, una cum pondere confignavit $. 
$69. Sed& fic obtinere nón potuit, ut declinario in uno loco 
- fublara , ubique ceflarer. Neque apparet, quanrum ita profice« 
retur. Sirenim in eodem loco acus expers declinationis, quid 
aliud ibi habererur, quam ubilinea magnetica declinationis ex- 
pers eft naturalis. Nam ne ibi quidem. conflans eft, nec per- 
petuo in meridianum loei ,, multo minus in eundem meridianum 
ubique cadit; ut pater e mappa Fallejana. 


Quomodo variet linea. expers declinationis magnueticze fcu meridia- 
nus magneticus, iarclligi quadamtenus poteít,. fi confulimus ob- 
fervationes. f 1638. Vienng in Auílria nulla fuit declinatio, 
nec.Londini 1657, nec Parifiis. 1666, nec in: promontorio 
das Aguilhas A. 1600. — Quantum: poft ea inde recefferit ver-" 

Íns 


DE£ Vi MAGNETICA SIYE MÁAGNETOQLOGIA. — $89& 


fus occafum, perfpici poteft ex $..8 7 1. v.c. Parifiis usque ad A. 
1750. inde. difceffit: 171? — 1035/, itaque numero medio 

quotannis 12^, fere.  Boreali declinatione verfus occafum, au- 
ftrali verfus ortum crefcente lentius tamen hic quam ibi, in me- 
dio relinquo, quid habendum fitde obfervatione Feuilléi, qui 
:$ annis poft Hallejum ad latitudinem bor. 5?. 24^. & longitudi- 
nem 357^. 3^. eque ac Hallejus, nullam declinationem, five 
meridianum magneticum reperiiffe fertur, & num inde inferri 
- poflit eum Mufchenbroekio diff. de magnete p. i67. ibi effe centrum 
.'hujus meridiani; an forte aurora borea in alterutra obfervatione 
interceflerit ($. 877-), aliudve impedimentum. — Per obfervatio- 
nes Huffajanas A. 1 705. nulla declinatio fuit 22^. lat. bor. & o^. 
& 357^ longit. Vid. Hifl. de I Acad. roy. A.170$. At 1706. in 
eadem longitudine, latitudinis bor. 18^. 15/4. dicitur fuiffe 27. 
30^. Siin promontorio Hornano integro feculo eadem fuit 
declinatio lat. auft. 639. longitud. 3007, ejus ratio novis experi- 
mentis indaganda foret, fitne tautum apparens, an vera.  Cc- 
-terum Kircber im arte magnet. p. 310. profert problematis: s"- 
gneticum globum preparare, qui portatus conflanti lege meridia- 
nam lineam. toto orbe mon[iret , folutionem per jac. Grandami- 
eum fa&tam , ope globi maegnetici exquifitiffime virtutis fupra ra- 
ticula fuberea in calice vel concha fat ampla natentis ita, ne ad 
4narginem allidatur, & ut axis magnericus fit ad fuperficiem 
aque normalis Qui globus in gyrum a&us non quiefcit, nifi 

in meridiano magnetico, ad meridianum loci, cui infiftit, dili- 
geater referendo. Quam in lineam meridianam in bafi notatam, 

fi perpendieulum demittitur, vifus abfeindet in globo magnetico 

lineam meridiane exacte refpondentem. — Cujus experiment fe 

4eítem fiftit, addens, effe illam lineam meridianam colore in ma- 
gnete depictam univerfalem, & quamcunque in partem globus 

ubicunque vertatur, femper depi&tum illum meridianum in glo- 

bo noi quietarum effe nifi fupra lineam. meridianom loci, &c. 

De his quid habendum fiz, inielügitur.e $. 884. & 892. c4. 
Uuuuu 2 $. 895: 


$92 PHYSICAE PART. Ll. SECT. 11L. CAR. 1V. 


$ 895. 
Quid baben- Lilelle inclinatio. quam facile tolli poffit , ex: antecedentibus - 
dum [t de patet. Scilicet fi acus inclinanda in zequilibrium redigitur , ante- 
fublata incli- quam donatur vi magnetica, apta manebit, poftquam adepta eft 
natione? — vin magneticam quantamcunque ad. inclinationem: ubivis terra- 
rum recte oftendendam,, quando conformara eft inventis Bernul- 
lianis: Nec alia re opus eft ad zquilibrium ejus reffituendum, 
ubicunque placet experiri , quanta fit vis inclinans. eam, quam ut 
tantum cere cufpidi furfum fpe&anti addatur, quantum requi- 
ritur pro gradu inclinationis ($. 891. zof-). Sic enim comparari 
vis gravitatis cerz zequilibrium reddens poreft, cumr vi mate- 
rie magnetice, hr. e. etheris inclinantis acum, quae. univerfam. 
acum. dirigit, iraque nom uti cera, extremirati cufpidis affixa 
confiderari poteft, cujus vis premendi ibi compofita eft, ex 
proprio pondere & diftantia ab hypomochlio. Praterea vero 
vix aliam prabebit utiliratem inclinationis remotio. — Utriusque 
directionis conjunctio naturalis, conjungt quoque in obíervatio- 
ge poteft, more Bernulliano. ($. 893.)-- 


" Quomodo Kircherur libllam magneticam conjunxerit cum verforia, 
cernere licet ex ejur arte magzetica p. 307. ff(44- Ubi & modum 
docet, ope inclinadionis magnetice fimul, adhibito .quadrante: 
chartaceo: & 90.gradus, & refpondenres ipfis gradus inclinatio- 
nis magnetic oftendente in. fphzra vitrea, latitudinem loci re- 
periundi, celo licer nubibus te&o. diu, no&tuque: — Ubi & no- 
tat, idem infílrumentum verforium duplici gaudere motn, | hori- 
zontali, ut meridianum inveniat, & polarz, quo ad polos fe di- 
rigit, ut latitudinem quoque prodat. — Quod pluribus modis va- 
riori poflet. Narrat ex epiftola obfervationes: tali fphera ma- 
gneticarum [dire£tionum indice inflitutas. — Nempe Uliffipone 
folventes inclinationem. vel fole obfcurato: deprehendunt Brigeii 
tabulis: confentaneanr, & altitudinem. poli exacte exhibentem.. 
Appropinquaates autem zquinottiali;, verforium perpetuo motu: 

fuis 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $95 


fuit'azitatum & incertz dire&tionis. — Verfus orientem in auftrali 
hemifpherio aliter elevarum eft, f. adícendit, quam verfus oc- 
«identem: dire&um,. ut Micah effec iT IO graduum. 
Non vero indicarur, utra major vel minor fuerit. Iter factum 
eft usque ad 38^. gradum latirudinis ad evitendas ternpeftates 
€&yca promontorium bonz fpei. Im reditu fimilia funt obfervata. 


f. 896. 


-"Adnomala bujusmodi obfervata. eff diretlio, qua utrimque Quid deuni- 
acus fcu ferri extremum non ifi eundem [pe&lavit polum. - Ufü id co polo ejus- 
venire poteft, fi frufta magnetis inimicis junguntur polis; v.c. 4e acur 
auftralibus, qui tum im medio. érunt & fe exferent, extremis cufpidum £ 
ambobus.boream petentibus , & auftralem: acus cufpidem ductu- 
ris ($.826.). Acus quoque fimili vi anomala imbuetur , ;. i utrum- 
que extremum: eidem polo mapnetico affricatur usque $ ad vel 
mediam partem five capitulum. ($.814.); item percuffu vel fle- 
xu verfus mediunr reflexuque adhibito ($. 847- Ji.)- Adducit 
experimentum 93 Mufcbenbrukianum sliquot cafus im quibus: ver- 
forii cufpis borea attraxit alterius acus polum boreum,. nec norr 
auftralem, altera cufpide, quod & Cel. Hzergeri acus magne- 
ticae partialias. five. in neutrunr polum: directio, vel inertia, 
docet- 

In programmate de hac re edito- fcribit Hamlerger * Acum in fü- 
perficie fuperiori polo. magnetis boreali ftrinxi ab extremitate 
verfus centrum, quz impofi ta flilo-nec. fefe verfus fepremtrio- 
mem dirigebat, fed im quovis fere fitu quiefcebar; aliqualem 
tamen conatam petendi feptemtrionem: obfervabam - - - Ad- 

. moto polo magnetis boreali ad acus cufpidenz, hec recedebat « 
magnete, nec "eund acos accedebat, fed tota acus poft aliquot 
vibrationes reciprocas ita fubfiflebar, ur ad lineam per polos ma- 
gnetisad centrum acus du&lam: effet perpendicularis etc; Nec 
femel tantum contingere poteft, ut intra extrema ferri feu-acus 
Uuuuu 5 aliug 


Oui snagne- 


I 


] 


894 PHYSICE PART. L SECT. IIT. CAP, (12 0 


&lius habeatur: polus, quam im ipfis extremis, fcd idem queque 
fepius obfervatum, ac arte effe&turn eft: quando nempe lapi- 
dis frufta diverfa polis inimicis-in diverfis polis coaluere, aut 
affri&us non nifi ad quandam acus partem pertigir, cique alius 
eodem polo fuit oppofitus. "Tum intermedia pun&a inter. eos- 
dem polos.diverfo eaudebunt polo, ac partes utrinque adiacen- 

tes, & fic plura dabuntur pun&la in eodem ferro longiori diver- 
fave polari predite. Ejusmedi loca alternis polis affecta Mufcben- 
brukius d. c. puncta confcquentia appellat, que polorum varias 
vicifliradines prebent, faltem aliquamdiu, donec uniformis di- 
xcÜlio vis maguetice recuperetur, . 


.$ 897 


In cominunicauda vi 69. dircilione anagaetica aliit tiagnetibus 


ze liberales | aii Junt praffantiores , ffve plus praftaut , meque uiajores validio- . 
Jit, qui V- vesque in trabendo 8. vetinendo ferro fomper. tantum. comumuuicant , 


liber ales? 


L 


quatum: alii parvi delülesque..—. Dudum hoc obfervatum effe a. 
fabris acuum nauticgrum , docet. AZufcDezhrukéus de nune Ex- 
perim.3g4. line illi emaegzetzs anquirunt. 2era/es potius, quam 
magaam ferri molem fuftinentes, fed illiberales, h. e. parumyi- 
rnm magpeticarum ferro impertentes. Adhibuit landarus 
Profeffor magnetem pxzftantiflimum I4 pedes remotas acus 
ducentem, qui bene armatus $0 circiter libras ferri geftaffet ad 
polum boreum lamellarum ferrearum ftringendum, quarum 
vim adquifitam pondufcula extremitatibus appendendo explora- 
vit. lisdem igne vi fua orbatis a magnete parvo debilique , 4. 
libras tantum artollente, communicata fuit vis magnetica multo 
major, affri&tu licet dot prorfus modo facto equalibusque re- 
petitionibus. Eadem fuis experimentis confrmarünt , ^ /hijfo- 
yus , Latius, & Fi indhamus. Cereris autem paribus & plerum- 

ue fortiores plus virium tribuunt, quam debiliores. Quod 
indo forfin fit, quia fabrica partium ferri alia convenientior eft 
magneti fimiliorque aliis eorum mifcelis: dum fimilia fimilibus 


foclantur. $. 898. 


" - ' 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $95 


DR s^ 7$. 898- 

"lia quoque fervi conditio, molesque aptior eff recipieuda az Quodnam 
grietice mature majori, minorique. .— Pramónemus , mos iantferrem phu 
non agere de ferro magnetica vi iam przdiro; | nec de aperte fm/mive ma- 
corrupto ,. feu colliquatione vehementi , feu rubigine, (eu fco- £nerirmi ee 
ris &c. V. Experin. 39. € 56. 65 Mufebenbrukiamum Cel.dz la Hz- pias ? 
ve, tefte. Hif. Idead. Sciemt. Parif a. M92. obíervavit, virgant 
vVferreim ;. 6^ loneem ; 44^ craffanr a pravftantiore. tnegnete ali- 

uoties:applicato fere nihil virium adquifiviff?; qui virgis tenui- 
oribus plurimum virtutis fue largiebatur. | Sic parallelopipedum: 

. ferreum 6^ longum, unum latum altumque, fuper magnetis 13 
libere, & exarmatura 7 libras geftantis polo aliquoties juxta lon- 
gitudinem ductum, & per diei fpatium illi adjacens, vix tulit: 
acum 1 grani ponderantem. - Plura' fimilia experimenta docue- 
runt, quo ferrum eft craffius, eó minorem vim magneticam il- 
lud adipifci. Nec tamen ferrum ejusdem indolis & longitudi- 
nis, quo plus eft attenuatum , eo majori vi magnetica eft. dona- 
tum, fed determinara craffities plus ponderis attraxít, quat vel 
exilior. vel mejor, v.c. cylindrus 49" longus: diamerri 23 
pollicis extremo circulari complures geftavit acus 8' grana con- 
junétim zequantes ;; cylindrus diametri ;25 taritum 71 grana poni- 
derantes; diametri 565 non nifi 4 granos. Loncitudo omnibus fuit 
eadem, & extremum obtufe eonicum. plus geítavit, duam cir- 
culre. Que a JMufebeubru&io- confirmata. vide Experzmento 31. 
Unde coll'git, ferrum oblongum planum majoribus donari vi- 
fibus, quam cylindricum; ferrum & latitudine & altitudine ma-- 
gneti affri&tum ceteris paribus plus virium nancifci; lamella 4^. 
longa, ;z; lata, ;*5 alta affricta eodem polo magnetis, accepit 
vires 12 grana geftandi, quantum in craffioribus & tenuioribus 
non potuit obtineri... E 6 lamellis re&tangulis 455^ craffis & 4/ 
lonis, alta 1^" geftavir 15 gran.; 2^! —-— roj gr. 3/4 -— — 
7i gr: 4/ — — gr. 5" —— 11 gr. 6^ — — 1,5 gran. Diffe- 

rente 


, 


Gradus tra- 


$96 PHYSICE PART. SECT.I11L CAR. IV, c 


rente fola longitudine in dimenfionibus, latitudinis $^ & craffi- 
tiei 515 longa 132^ ter fuper eodem magnetis polo. ducta, .eo- 
geflavit extremo 2$ granà; diminuta ad ro^ — — 43 gr-ad 9^ - 
—C— 19 gr. ad 8" — — — 17 gr. ad 4 ——-— 1! gr. Inde 
colligit ad maximam virium communicationem certam requiri 
longitudinem , equeac craffiriem. — Hic regula defideratur pro- - 
portionis exploranda. st ene | à 
Pertinere huc queque opinor phenomenon, quod Cel. Eulerur in 
Diff. de magnet. $. 5 4. refert. Chemicus Petropolitanus mifcuerat 
' ferrum & ftannum, quod fufum magnes generofus non. traxit, 
debilis vero attra£tum tenuit. Ubi proportio virium magnetica: 
rum effeciffe videtur, quod impar proportio przítare non valuin - 


4 


$4899: 5. ng D 


E 


Jdem anagues im ceterorum paritate fortius trabit fevum, 


pendi fer- quam cbalybem , bunc mollem fortius quam tenp:ratum &7 fortius 
sum 89 cha» Zemperatuun quam fammrpere induratum; etfi aj vitu majores cum 


Iybem. 


chalybe communicat vi retrabetdi ac is eas gnelius confirvat. . INO- 
sat Mufcbenbrukius experim. 42 lamellam chalybeam.remperatam 
4"! longam , 5^ latam, 5" altam fuper polo magnetis & len- 
te & dererminata appreffione ductam adquifiviffe vim ab extre- 
mo fuo geftandi pondus ferrenm 72 granorum, curn par alia 
ferrea mollis non geftarer nifi 1O grana, nec repetito crebrius. 
affrictu plus valeret: En proportionem feptuplam, nifi puritas 
& indoles diverfà in Sveciee , Germanizeque fodinis diverfiratem 
invi parit — Hartfékerur dudum obfervavit , fi magnes aufert 
regulam chalybeam 3 unciarum, ipfum ferri militar "uncias 4, 
geflaturum effe. —Diururniorem virium confervationem  chaly- 


bis experientia teftatur. g£twty 


Rationem hujus phenomeni deprehendimus in mólliori ferri, & du- 
riori chalybis natura, . Quo enim rarius f. plenius eft ferrum 
i mieati- c 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. $97 


/maaribus, | eo pleniores funt illi ramentis ferri & villis mobilibus, 
eo cirius illa directionem polatem admittunt, | & magnetica vi in- 
duuntur, /:.Qua vi dum ferrum gaudet, . non poteft non natura- 
lier niti-ad fibi fimile appetendum eique adhzrendum, ea lege, 
.,qua fimile fimili gaudet. . Sed. ferrum in chalybem induratum, 
& gravius. eft, ideoque minus parvorum meatuum habet, & 
durius; ideoque ramtenta, quz infunt rigidiora quoque funt, & 
firmiorem fitum, nec.tam facile mutabilem funt; na&ta. Inde 
uti aliud metallum, vi magnetica deftitutum, | aut fcorie minus 
trahuntur, quam ferrum appenfum, fic & chalybs minus duci- 
tur,- quam ferrum, & durior chalybs minus, quam mollior. 


S. 9oo. * 

Magnetes €7 fimilia ferramenta f 10 gaudent vortice uagneti- De wortice 
co , eoque ampliori, quo ceteris falvis fortius ferrum trabunt, aut magnetica. 
quo plus ferri &c. " guftant. Magnes enim, magnetem aut fer- 
rum traheré dicitur, dum torrens magneticus ruens in magne- 

. tem fimilia fecum dudt'& appellit (S. $36. fé). Hinc quo ma- 
joris ambitus eft affluxus erheris mapnetici, eo plus fecum ab- 
trudere illi, & eo fortius ciriusque appulfum peragere, & ap- 
pulfüm tenere debet. Sed quo fortior eft vis trahendi ferrum 
&c. &quo majoreít magnes, eo major eft ad illum ztheris ma- 
gnetici confluxus experientia tefte. Itaque quo fortior eft vis 
magnetis, quoque is eft major, eo amplior eft ejus magneticus 
vortex, quo circumdatur. Quoniam. magnes rantum vi ferri, 
quod continet, valet, quidquid precipuum habet ($. 816. 823 j 
quzelibet quoque maffa ferrea, dire&ione partium polari abun- 
dins, eo majori gaudebit vorrice magnetico, quo majori vi ig 


lari pollet. Vid. $ 870. 156 


" 
4. 1723. in. Hifl. Acad. Scient. Parif. p. 4. refertur Reaumurii vord- 
cum magneticorum experimentum, quo ufus Mufcfenbrukius ex- 
perimento 12) effecit, ut lamina chalybea 1 2 pollicum vi magne- 


UFolfi Pbyf. Tom. L) Xxx xx tica 


$98 PHYSICE PART. l. SECT. IIL CAP. IV. | 


tica imbuta aliám virgam aut laminam ferream haud craffam in 
fabri incüde pofitam, appofito/altero extremo fortiter traxerit & 
retinuerit, quo duplo vel triplo minus fa&um eft virga, altera li- 

gno aut alii corpori non ferreo impofita. Quo major fuit incus, 
€o majori vi, & ad majorem ab incude altitudinem virga "eft at- 
traCka. Sic & duce claves fupra magnetem ad notabile interval- 
lum coherent, pariter ac fuper incuda. — Quare & ferrum & 
magnes fuo cingitur vortiee magnetico, viribus ambitu fuo re- 
fpondente, quo vicina homogenea ad fe invicem admoventur. 
Facile autem colligi poteít, vorticem illum circa polos majori. vi 
pollere ac circa medium inter eM ; inprimis quando homoge- 
nea eft maffa, » 


$- got. 


Quomodo vis Forticis mugnetici vis effimari pote? qua extinfneqn e di 

vorticis ma- flantia, in quam fe diffundit, qua intefionem ex pondere , quod 

gnetici efli-. tollit portatque. . Diftantia, ad quam porrigitur vis magnetis, 

metur ? facile perfpicitur, fi verforio mobiliflimo ita admovetur, ut 
axis fit ad acum perpendicularis in eodem horizonrali pleno , ' do- 
nec a fitu verforium incipiat detorqueri [ta Fozfenellius eam 
vim expifcatur Hf. 7Zcad. Se. Parif. a. rj7. p. 5. & Mufcbenbru- 
kius Experüm. 5 € 22. ad 18 pollices eam externe dividit, im- 
mo ad pedes I1 & 14. p. 23. Qui tamen & hac methodo uti- 
tur, ut acus chalybea tenuiílima natet in fuperficie aque , &tum- 
fenfim illi appropinquet magnes linea polari per acum tranfeun- 
re, donec acus moveri X adnatare j incipia. Meis experimen- 
tis vix difcrimen apparuit, five mzgnes verticali five horizonta- 
li fitu acui appropinquaret. 


Pondus autem, quod fert magnes aut ferrum magneti- . 
cum, ex bilance appendendo & zequipondio cum noris ponde- 
ribus innotefcit, ac comparari fic cum aliis poteft, & cum ipfo- 
met magnete. Neque minus gradus intenfionis pro diverfa a 
magnete diftantia eodem modo reperi poffunt. 


: - Notavi- 


DE.VI MAGNETICA S1IVE.MAGNBTOLOGIA — $99 


Notavimus $. 869 ad 10 immo 15 pedes magnetis vim verforium 
movendi fe exferuiffe. |^ Magues Londinenfis 60. librarum acum 
ad 9 &. IO-pedes ducit a.fe remotam. :Wad. Oldenbin gii Aca 
" Dhilof, a. Vd. N. 23. p. 340 42... Küreberus de arte magnet. p.153. 
fcribi: eft mihi magnes ingens, qui eum fibi conj flagi vix 
trahat aciculam, ad pedem tamen Geometricum diflantia com- 
. movet verforia; funt & alii minores quidem mole, fed in'/tra- 
hendo & retinendo eflicaciífimi , etfi grandiori in a&ivitatis fphae- 
ra cedant. Sive in majori latii pars quedam magnetis fortio- 
ris, quam externus quafi cortex fuit, five minus ; is tamen ut- 
pote per externum impeditus in tantum intervallum agere non 
pouiffet , cum ne nudus quidem. expeditusque efficacior eodem 
vim fuam porrexerit. Unde colligimus; eo plusetheris ad 
 magneiem afiluere, quo major eft ejus roles fuperficiesqüe, non 
autem quo major ejus eft efficacitas in forro 'attrahiendo" ténendo- 
que. Hinc necopuseft, utex & in tantá diftautia éó' eonfluat 
ether polari dire&ione ages, cum ei fufficiar in: minori difan- 
tia obvius. Lemery fiepins imp magnerem modici pomi ma- 
gnitudinis, qui ferreum mortarii piftillum '2 2 librarum tenuit, 


Vae " 902. 

Pondus ferreum, pvefivtim magneticum, majus ferunt 1ma- Quomodo 
guetes, quam noz magneticum aut ue ferreum: quidem. /. Ferrum differat. vis 
nempe eft magneti cognatum ($.8 14), & in magnetica actione attraen4i, 
non apparet nifi-vis ferto propria (S. 816). - Ponamus; parti- raiione gia- 
culas ferri ita effe confufàs, ut ejus vis polos petens plane impe- terie. ra- 
ditafit, ac necdum fe exferete poffit. Si tàmen vortici ma- beude. 
gnetis, cui appenditur, immergitur (S. 900), ejus vi imbue- 

' tur fenfim magis magisque ( $. $43 — $849). Cum fic m:jor 
circa utrumque criatur confluxus setheris polipeti in regionibus 
telluris aptis ($. 901 & 844.) & e longinquiori ditlantia : appelle- 
rur corpus ferreum ad magrieticum, & majori vi ei adheer ebit, 
quam yllum aliud i impos magnetica directionis. — Plus ponderis 
XXX XX 2 . igitur 


900 PHYSICAE PART. I. SÉCT. III, CAP. IV. 


igitur ferrei attrahent füftentsbuntque magnetes, quam ponde- 
ris- ferrb exfortis. ^ Praeterea qu0 major eff ferri amt magrtetis. vis 
ashagnetica ,- quoque major faltem snaguetis liberalitas fervique:babi- 


litas ($897.64), eo fortior erit mutua. appulfio appveffogue, 7 
eonjuncterum co amplior bier vortex, íeu a&tiviratis fphera. 


Cel. Mufcbenbruki, - de Magnet. Experimento 15. maffam ferre- 
am. parallelepipedam , - bafis 224/ quadratarum ,. longitudinis 
51 rhen. que nunquam magnetem attigerat , tabule impofuit, 
& fuper illo fufpeudit magnetem formz parallclepidae ex fune li- 
bra annexo, ita ut axis utrosque polos concclens eflet in hori- 
zontem perpeudicnlaris , tranfiretque. per axem ferri, & depre- 
hendir. in diftantia 5". 7/^. attra&tionem ferri unum, valere gra- 
num medicum , in diftantia 6 — 32,,& 1^ — 1IQo rare. 
ldem deprehendit magnetem. eundem P rceciug in diflantia. 8^ 1 ^/ 
duxiffe vi — 1 grano, fe contigenrem tenuife vi — 12g gran. 
Experim. 4. fed ferrum hoc vi — 180 gran. itaque ferrum for- - 
tius ad fe trahere, quam magnetem. Idem magnes ferrum mi- 
noris. forme, ponderis & bafis magneti equalis , fucceffi ye pro- 
pius admorum in contactu bafis illud retinuit vi — 720 gran, 
Magnes rotundus diametri 6;^^-impofitus menfe duxit alteram 
18^ diítantem vi 1 grani, tenuitque priorem vi 340 grano- 
rum.  Experimento 39. deprehendit, magnetem fortius. multo 
attrahere ferrum purum, -quam rubiginofum, & experim, 40. 
magnetem inermem duas uncias tantum ferentem. non potuiffe 
ferrum uncie uniüs cum uncia alterius metalli ; etiamfi fuperfi- 
ciem priori maffe fimilem haberet, quod & Dechaler | iam -obfer- 
varat. - Denique experimento 43. eodem. duce. docet, conjungi - 
in unam maífam fufo plambo varia magnerum fragmenta eo ordi- 
dine poffe, ut poli cjusdem nominis fpc&tent eandem partem, 
quemadmodum à natüra locatz fuerant vel fuiffeur, ut multas 
vires longeque parentes exerceant. Confentiunt hec cum $.- 
900, & ex eodem inelligi poffunt. ; 


$. 905. 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 9O1 


| $. 903. — 
"Quo profundius ferrum. immergitur cortici anagnttico, to Quomodo 

fortius attrabitur. Quo enim propior eft vortex atheris polá- ratioze di- 
ris magneti, eo denfior ibi eft, dum e longinquo confluens ibi verfa di- 
tanquam circa centrum quoddam cumulatur. Sed quo denfior f'antí«. 
eft, eo magis vis eft unita, eoque ideo fortius cognata appellit 

feu trüdit verfus magnetem. — Comprobant hoc quoque experi- 

menta $. ie allaaa  Experimento 1. hzc affertur progreflio a 

Taudáto obférvatore. 


In diflantia magnetum 1^ vis — 186 vel 240 granis. 


I — — I4O. 
2 — — T9. 
4 — — $0. 
; (485 9 00:504; 
I2 — — 23. 
i — — 240. 
i — — I40- 
Bsp uxo 
: SCLIDD 82585 
Stub. AR . 
I2 —— — 23. 
21 — — 12. "7 "^. . Wi 
Bg — Np. 
: 4$. cota 
d He 
gjgo—-— iu 
" 
$. 904. 


Si im diverfis intervallis impedimenta , quantum fieri potefl, Artradlionir 
remozentuy , progveffo decrefcentis vis attrabendi: utrinque tnagfit- regula inza- 
tice reperitur in ratione difiantie. imcerfa fere triplicata. | Duplici riata di. 
modo illud incrementum decrementumque explorari poteft, 1) fanria 

XxxxX 3 ope 


L 


€02 PHYSICE PART. L,. $SECT, I1L, CAP. 1 Vo 


ope verforii a magnete e fitu fuo dimoti feu declinantis, 2) ope 
bilancis & ponderum accuratorum. Priori cafü a medio acus 
puncto, tanquam centro mobiliratis ejus, usque ad medium 
magnetem diftantia concipitur, & vis magneris equaliter agit in 
acus partes fingulas, ideoque earum omnium efficacia ei zequalis 
erit, qua in puncto 2a centro mobiliratis acus dimidice remoto 
collecta cenfeatur. Hinc terre vis tota magnetica erit ad vim to- 
tam magnetis convertentem acum, uti finus deviationis acus a 
magnete ad finum declinationis acus a meridiano magnetico, & 
radices cubice virium magnetis fünt inverfe ut diflantie, five 
vis magnetica reciproce erit inratione fere triplicata diftantiarum. 

Quae latius deducta & tabula experimentorum illuftrata reperi- 
untur a Cel. Ca/ezdrizo ad Neutozi Princip. Pbilof, nat. Tomi II. 
P. 7. Propof. 6. coroll. s. p.z:o — 23. Quse monet repetita effe cum 
duobus diverfis magnetibus, & armatis, & armatura fpoliatis; 
licet alias armati magnetis ferrum füftinentis vis multo major fit 
vi non armati. 


Pofteriori modo ftatico Mufcenbr ukiana ex perimenta Tom.1. 
Pbyfice $. 27. fuppeditarunt rationem diminutionis vis magne-. 
tica fere quadruplicatam diflantiarum inverfim. Sed ufus eft 
globis magneticis duobus, quorum diametri ita differebant, ut 
61^ & 117, ($. 544). Utut vero poftea quoque qualibus ufüs 
eft globis, altero ferreo, altero s LINE diametri ;á5 polli- 
cis, quia 


diftantie 1 attractio fuit — 64 grenorutit 


2—— —— —— 29 
uer o PA 
$——«2— 3 gr. 


Yon apparet ibi nifi circiter inter I & 9 grana ratio prope qua- 
druplicata, qua eft 1: 8. fed à 9 ad 64 eadem non datur, &fi 
ponitur 8: 64. Praeterea ob figuram fphorricam reftat difpa- 
rias diftantiee particularum , nec. "docet , vim globorum fuiffe 
itidem aequalem. Ubi 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA — 903 


Ubi alterutrum corpus parum eft magneticum meis cxpe- 
rimentis in diverfa diftantia magnetis a ferro captis potiflimum 
. Occurrit, ratio invería diftantiarum duplicata, quc refpondet 

aliis cum notis etheris legibus ayendi. ^ Necab hisabhorret Mu- 
fchenbrukianum globorum zqualium expérimentum, quo in 
diftantia unius linez vis attrahendi fuit 64 granorum, & in di- 
flantia $^/ — 1 grano. Jam $8'— 64. Rich. Helsbam in fuo cur- 
Jf. Lectionum Philo. nat. anglico,: eandem progreflionis levem 
obíervavit. Ejus enim magnes ad ferrum in lance def&endit ad 
xi pollicis Lond. & 453 9rana reflituebant equilibrium bilanci. 
In diflantia ;5^/ opus fuit 171 granis ad recuperandum zquilibri- 
um. Ubia:: 171 2591: 4— 1:25. Hauksbojus & Taylor 
grandi magnete focieratis regie acum magneticam in diítantia 
unius pedisja centro motus duxerunt ad 81? 45^. in diftantia 9 pe- 
dum ad 1^. 55^. & in 5^ diflantia ad 9^. Sic experimenta $. 503. 
prope accedunt ad inverfam duplicatam.. Nec mea experimen- 
ti aliud oftenderunt, nec Cel. Prof. Mayer .in fua Magnzetis 
Tori. 


Occurrunt hic varii cafus a fe invicem difcernendi: attraCtio vel du- 
&us magnetice acus; inclinatio ad alium magnetem aut ferrum; 
& impedimenra-externa. Haec in utramque methodum vario in- 
- fluunt modo, ut difficilius ad regulam reducatur experientiz 
conformem. Varia eft acuum vis & mobilitas; varia magne- 
tum vis & indoles magis minusve heterogenca, polorum inter- 
dum numero & debilitate diverfa. « Neque zqualis eft vis attra- 
hendi repellendique, in utroque polo confluens, quamquam 
plerumque apud nos repellens aliquanto. minor fentitur. ( Exper. 
g.c.5.). Denique bilances minus-perfipe accurate, carum- 
que ufus facillime invitis utentibus aut. non exate attendentibus 

ad impedimenta in crebra. ejusdem rei ponderatione alia aliaque 
fiftunt, nifi errorum caufas omnes evirare noris. — Taceo ante 

' memoratam diverfitatem atrractionis ferri & magnetis , & utrius- 
que 


Quomodo ra- 
tione tempe- 
nd 


uoties fná- 


gnes [uum 


904 PHYSICAE PART. L SECT. IL AP. tV. — 


que differentem molem, vim ftatumque, & impedimenta: exterio- 
ra(f.902.905. &c). . Taceo dimenfionis diflanrig difficulta- 
tem, perquam haud fatis accuratà habetur, Quid fi interna 
debilitas vis magneticein caufa effer, ur major minorve diftantia 


requiratur ad veram legem pro$re(Tionis incrementorum & decre- . 


meniorum. perfpiciendam? V. c. experimento 2. & 3 dimidium 
visin contactu habetur. in 4 diílantia, X inter x0 & 12/^. Ex- 
perimento 5 dimidium ex 340 habetur in 6^. di(lantia, & 1 
cadere - cirbiter videtur in 12//4 Experimento 7 eít 


16 
268, - Ad 6", & ad alia 6 f. 1 4" cadere vidcre M 42. 


2 
Simplicis repulfionem obfervavit Experim. ig. Fetres inyer- 
fum diftantiarum. | 
$. 905. : 

Nec otini tempore vires attvabendi magzetis. eque fortes de- 
probenduntur , fed ordinarie sninores tempore cefizo funt, biemali 
frigido majores. Deprehendi illud in eo magnete, cui in lance 
ezenea zeneum pondus ferendum dare confuevi, femunciam circi- 
ter hiemali tempore addi, eflivo auferri debere, ne dimittere- 
tur. Extra ordinem fimilia alia tempeflate obfervavi, irem dum 
plauftra onufta magnam excitarunt zedificii & feneftre ad quam 
pendeba, trepidationem. ^ Experiments 2 & 3 Mufchenbru- 
kianis A. 1725. d. 11 Jul. vires magnetis ejusdem in diftantia 8^ 
valere 100 2rána, & in 1^ vicinia 270 in contactu 300 &rana; 
quz d. 24 Decbr. priori cau 106, pofteriori 290 & in contactu 
440 valebant. . Major diftantia ,-, minor ;28 vel I eftiva vis 
contactus jj valuit ; in mea obfervatione ,* vel 42, quia non 
duos magnetes comparavi. Forfin & in his lex progretlionis da- 
rur pofthac ex au&to calore detegenda. 


$. 9o6. 
Quousque valeat vis magnetica im. ducendo ae portando. ferro, 
aliisque oneribus ,, necdum aliter. quam ope collat experientia ex- 
pedimus. 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGI A. 905 


pedimus.... Quamquam enim (tius foret , a priori id perfpectum pendu; 
habere, non tamen fructu caret. cognitio graduum attrahendi fe- /erat ? 
rendique ferri, miniflerio fenfüum adquifia. ^ Ubi illico atren- 
dendum eft difcrimen inter ambitum vorticis, & vim contactus. 
Mufthenbrukiano experimento TII. attractio alterius magnetis 
"hyberna ad 151 pollices valuit nonnihil, fed cui pondufculum f: 
pars grani refpondens non przfto fuit. In contactu vero valuit 
vis'340 grana. Magni Ducis Florentini magnes equalis eft 
pondere 29 libris, & armatus 65 libras füfpendit. Ejus igitur 
vis ferrum tenendi ultra 21 fuperat ipfius gravitatem. "Magnes, 
quem ipfe exploravi, politus non eft, & 6 uncias noftras pon- 
dere aequat, armatus timen fert 2 libras, h.e. quinquies plus, 
quam ponderat. 1s acus magnericas movet ad fesquipedem pa- 
rifinum, immo ulnam gedaneníem. — Manfredi Sepralii rmiaenes 
unius libr: 60 libras geflavit. — Londini dari perhibetur exi- 
guus, qui fuum pondus in ferro trecenties fert. Quo validiores 
funt magnetes, eo & pretiofiores cenfenrur. 


$. . 997. 

Multo major fpecie tenus fuiffet vis magnetis quinque [i- De flupenda 
bris Caroli du Lieu, Lugdunenfis in Gallia, fi is, quod SeZot- vi magnetis 
tus narret in Mage uriv. P. IF. L.35. & irceber in Magaete fol. 575. narratio 
longum ferrum propinque admotum rapuit ea vi, quam 2 vel Sc/otti. 
tres viri fuperare non potuerunt, tantaque vi arreptum reri- 
nuit, ut decem viri avellere i(tad non poffent; fi trahatur fecun- 
dum,lneam horizonti perpendicularem. — Si enim ram extra- 
ordinaria vis fuiffet, utique emror non defuiffer, & adhuc füper- 
effet ,. (an&teque in quodzm cimeliarchio cuftodirerur. Quod a. 
nemine memorie proditum effe recordor. Si quid veri orco 
fubeft magnificae narrationi, adhzfio, qualis inter marmora duo 
polis remoto omni aére, inter chalybis & ferri fimilia plana ad- 
hiberi potuit, quam dudum nemo miratur. Reliqua de lateris aut 
faciei propinquirate fumma, qui partem adhzeficnis jam conti- 

QFolfi Pbyf. Tom. I.) Yyy yy nuit, 


Cur armir 


906 PHYSICE PART. L SECT, IIl. CAY. Iv. 


nuit, di&a efl« poffunt. Tpf» enim Schottus & Kircher hac nec 
vidit, .nec lucide fatig enartat;» ^72... "Qn. es iS der 


Pofito. quemque illorum — decem virorum Sm vim 
1 100 librarum, quod fieri pote adhafiffer: ferrum: magneti vi 1000 libr. 
L.120 AG cU E II ass Tve—- Ec lois T un 
pari... Conferri hoc onus cum pondere magnetis. potuiffer, fi 
accuratior. narratio retentorum ponderum appenforum conditio- 
nem non omiliffet. Sed veritus ipfe eft Schottus , ne pro fabula . 
haberetur, quod fcripfit, ideo ex poffefforis, & alterius focii 
confirmatione illi autoritatem. conciliandam putavit... Kircher ad. 

dit, non effe dubium, quin hominem cataphractum appenfum 
teneret. Quiífi 2050 libras ponderat, feipfum 50es ferret, 

que modica vis foret. 


$. 908. K 
Comper tum olim babetur , maguetem nudum non mifi parum; 


ferreir mul- ferro autem ad polos ii matum , quod à ig pedes parallelepidos. politos- - 
tum) augea- Que exit, multo plus valere in ditrabendo temendoque ferro. Cujus 
tur vip;na-. nunc ratio innotefzit ex. perfectiori vi polari ferri politi, & in 


£neir. 


ea retinenda chalybis natura ($. 816. 897 —898J).  Diverfa 
vis parit & hic varieratem. — Sic inermis 5 uncias , armatus 200, 
alius exiguus inermis 2. drachmas , armatus plus uam 200 tulit. 
Francifci Z0iii de Lamis, Magnes Memunciám ponderans, nu-- 
dus duntaxat $4 rana fuftulit, armatus vero fefcunciam — $64 
granis, iraque triplum fuum pondus, «& quindecies plus; quam 
inermis. | Alium Roma vidit, qui nudus drachmam tulit; fuo 
circiter ponderi parem, armatus vero. uncias, itaque quadra- 
ginta drachmas. Maui edi Scptalii magnetis vix libralis vis: fer- 
rum ferendi, s unciis par fuir in flatu inermi, fed in armato. 60 
libris, h. e. 192 quincuncibus. — 4Zerfézzi magnes trilibris iner- 
mis non nifi femunciam, armatus autem 10 libras, itaque 320es. 
plus quam inermis tulit — Hiccine aliquatenus fimilis ei, qui 
5006s Londini fuum ferr pondus? : In 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 907 


. In his cafibus difcernendum videtur, quid. propriz vi magnetis de- 
beatur, quid. proprie ferri aut chalybis, anteavi magnetica aut 
deflituti, aut imbuti, quam magneti adjungeretur. Quod cxa- 
men » pratermiffam ab iis videam, qui ifta memoriz prodi- 

t derunt, nihil certi habeo , unde de illo virium magneticarum in- 

cremento ejusque caufis judicium ferri poffit. — Debilem & ar- 

* mis carentem magnetem figure prope parallelipeda examinavi, 

.. qui non tulit nifi aciculam cufpide agte affriiam, uti Kircheria- 

"ur (per nor, $. 906); verforium tamen " 8 pollices movir. á 

Kircherianur ad 12". — Longitudo mei eft 2I pollic.. parif. alti- 

tudo 11^, latitudo 12^. — Appofitis armis nondum magneücis, 

nec ipfi adaptatis trabeculam alterius magnetis, quem exarmare 
nolui, nec commode potuiffem, ferebat paulo femuncie pon- 
dus fuperanrem, ergo ula 280 aciculas tales, qum fere 
ponderis hujus lapidis conficiunt. Unde magna dcbilizas virium 
ejus et manifefla.  INec tamen abs re opinor immiftuiffe fe ge- 
flationi rrabecule hujus vim ab alio magnete adquifitam , qui 
plus quam fe ipfum ferre folet. De modo armandi magnetes 


pluribus alii, & precipue Helpline i Dif seat exponunt. 
$. 909. 


. . Cum magnetica vis fit a ferro in magnete naturalem (bi Quemode 
fitum tenente ($. 816); cum & a folo ferro per f& adquiratur 2re mite. 
partim naturaliter ($. 832. 835.) longiori tempore , aut & tur vir sa- 
mutetur breviori($. 846.); partim artificialiter ($. 847 /6g4.): gzetum ? 
mirandum uou eff, po[fé "quoque. arttim. bumana vim anagnetum 
mutaye ,. qua directionem , € qua igtenfionem; ut vel minor. fiat , 
vel major, quamtum in crementi ejus andoles capere potefl. | Save- 
rus acum tant vi donavit, ut 29s portaret fuum pondus. Vid. 

Philf. Tranfaél. No. aua. in für ejus. experi. anagneticor. D. 
Gomin Knight multum lucratus effe fertur fua arte, applicando 
- idem illud, ut opinor ad magnetem, quod plures alii ante 
ipfum in ferro vi magnetica donando, augendo, minuendo, 


Yyy yy 2 mu- 


* 
i4 


Y 


" 


908 . PHYSICE PART. LI. SECT. III. CAP. Iv. 


mutaridoque tentaverant felici fucceffu ($. 841.847. 1275) Fer- 
tur arte.celata non tantum polos permutafíz, fed & traduxiffein 
illas ejus regiones, quce antea orienti & occidenti obverteban- 
tur. Quod ex antecedentibus colligereinde potuir, quia apud 
nos longurii pars fuperior fpe&tat auftrum, inferior terre inni- 


tens boream ($.849.) Ideo & nati magnetis pars fuperior fi- 


milis eft quadamtenus natura, ut ducat cufpidem acus boreanr, 
inprimis dum arte perficirur ad hanc directionem modis ($. 847. 


/&4.) enarratis accedente for(àn & affzictufortioris magnetis. Au-^ 


xiffe a. 174.4. perhibetur vim aptorum magnetum, ut duplum 
& duaduplum fui ponderis geftarent. 


Quemadmodum Sellers a. 1 666 artem fuam occulravit, nec jnvita- 
tioni Societetis ad eam detegendam, que legitur in verfionis lati- 
ne n. 26. p. 385: ita & nofter artificiofus Knight vel premio 
triplo ab Acad. Scientiarum Parifina moveri fe paffus eft, ad fua 
artificia magnetica detegenda, perfpiciens multo plura fe ex il- 
lit occulratis lucrarurum effa — 1d quod ipfi ex voto fucceffit, 
fucceditque etiam nune, quantum fciam. —Afferam verba OIl- 
denburgii ex loco citato: Ait, fe conciliare acui virtutem  ma- 
gneticam fine ope magnetis, aur alterius cujuscunque rei haben. 
tis ex illo virtutem traduCtam. - - Speramus eundem virum fo- 
lertem non dedignarurum e/le addere modos, quibus utitur in 
infundenda virtute magnetica in chalybem & acus fine ope ma- 
gneris. Hoc tamen non fa&tum effe docet altum de hac re filen- 
tium; etfi nobis fufpicio nafcatur, ufum eum effe artificio Gri- 
maldi a. 1663. mortui, cujus mentionem fecimus $. $49. ad- 
jun&o forte & illo, quod attulit $. $47. MNonne-duumviri 
hi Aneli (quorum cives Germanis vitio dediffe recordamur, quod 
non fi incere ipforum ritu détegant a fe : inventa) luculeatet PAUSA 
mant id, quod de prifcorum filentio circa ufum magnetis nauti- 
|! cum füpra conjeCtavimus ? 


'$. gro. 


s 


PE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA X909 


$. 910. 

Hac in magnetibus effecta, uti ortum duxere e fimili fer- De artificio- 

ramentorum & chalybis tractatione, ira potifrmum quoque ab fa iutenfione 
eodem artifice exercitat funt in vi polari eorum ob indolem oi; ssagne- 
oppofitiflimam nativam ad fümmum quod tribui illis poteft, fa- tice. 
fligium perfectionis evehenda. ERecit i igirur chalybeos quafi 
bacillos Nepperianos h. e. parallelepipeda, undique optime polita 
3 vel 4 fere pollices longa, 4 vel 12 lineas lata, unam vel 2as 
crafIà, tanta plerumque vi donara, ut à.1754 fuum pondus fexa- 
geplum imo 8oplum, v. c. 3 lamelle — uncic 1. $2as uncias 
geflarent. — Vid. PAzof. Tranfac. IN. 274. p. 161. £g. — Quan- 
quam quz ego vidi, five ipfius non effent ope fa&ta, five pra- 
va tractatione a poffefforibus corrupta, perquam longe infra 
eam vim valebant. Quoniam fide digni alii tantam eorum vim 
atteftantur, nullus de veritate hujus effe&us dubitabo. Neque * 
id negaverim, quod a. 1745 relatum legi, eum tantam vim ex- 
hibuiffe, qua fuum pondus quingenties &quaret füperaretaue. 
Novi enim, vim chalybis ferentis,. & geftati infignem aut a- 
qualem fe multum j juvare; Novi quid momenti vortex magne- 
ticus ingentis incudis in hacre habere poffit; novi quid multitu- 
- do punctorum contactus aére omni exclufo inter perfecte polita 
ad fe invicem huc afferre quesnt, marmorum exemplo. ($. 
990—907.) Nuper Petropoli premio decoratus eft. ZZut/eaul- 
e ob mo puer artificial. paraudos quem nondum vidi. 


"I acuit Sellers arcanum fuum, tacebit, opitor, & Kvigthur, pra. 
ferüim inter hzredes fuos artem foil ditandi fi conferv ari vo- 
le. Incitavit hec reticentia multos, ut invito ipfo artem dete- 
gere & propalare fluderent; fed pafübus haud equis ipfum fe- 
&antes.— Quanquam propterea laudibus fuis non funt defrau- 
dandi, qui in detegenda & cum erudito orbe communicanda 
quzdam fimilia ante & poít ipfifn incubuere, uti funt Sazerur, 
vie du Hamel, Mitchel, Canton , Klingenflierna ; Nebel, 


Yyy yy 3 Rich- 


Be magneti- 
bus arte 
compofitir. 


91o PHYSICIJE PART. I. SECT. III. CAP. IV. 


2 


Richmannm. —Poftremus Tomo IV. novor. Comment. Acad. Sc. Pe- 


zropol. p. 237. [zq4. affert experimenta fua de virtute magnetica : 


absque magnete communicata. Is Michelium imitatus, lamel- 
lam politam pofuit inter 2. parallelepipeda ferrea, quorum borea- 
le fuit 30 (8, auílrale 18 (, ipfa vero inclufa lamella 6o vel 
80 grana ponderavit. "Tum alio ferro vel vero unius libre eam 
a borea verfus auflrum ítrinxit centenis duGibus, mon vero 
retrorfuni unquam fatis ; & additis aliis 60, mec vis increvit 
ad 8 drachmas fuftentandas. — Senfit vim lamelle debilitari cre- 
bris in pavimentum proje&ionibus, inflexionibus, candefacien- 
do, malleando & contrariis affrictibus crebris. — Quatuorlamel- 
le iam magnericz fuo affri£tu quinte inter parallelepipeda majo- 
rém dederunt vim, dum furfum in fitu verücali manent jun&z, 
infra autem flringendo binz in oppofitas plagas polares moven- 
tur, quod non contingit fine 4. verticalium debiliratione. — Sed 
nimis prolixum foret omnes enchirefes commentorare , inter 
quas Cantoninz przferendz funt. vifz, quamdiu Knightianz i in 
arcanis latent. 


XE PE LUBOT. à 
' -Quia ope artis humanz in ferro & chalybe equales exci- 
tari poffunt vires marneticce ($. 909.); atque juné&tz magne- 
tum particule plus valuerunt, fàlrem in vorticis ambitu, quam 
feparae ($. 870.), etfi feparatim plus portarunt, tefte Experi- 
anento Mufcbeubrukzano 41. pluribusque aliis: facile in mentem 


, venit artificibus credhdee ingentis vis magnetic confilium com- 


ponendi lamellas magneticas variis admodum inftitutis. Quee 


una cum eventu enarrare, hic nec licer, nec vacat conquirere - 


fingulatim. . Illam tamen Daz. Berzulli regulam in fAamilibus in- 
zer fe magnetibus, examinatam cuperem, qua flatuit, cre; re- 
fpondere. fupevficiebus , vel. pouderum cubic. vadici. . Quia enim 
artefacti maonetici bacilli plu$ valent maenetibus natis, fperari 
major efiectus potuit ex eorum apta conjunctione, qui ideo a 


variis tentata fuit. Loco - 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 91I 


Loco citato Mufcbenbrukiu: fcribit: Magnes ope ferre in aliquot 
partes ita dividatur , ne concuflione interiora ejus turbentur , tam 
fumma ponderum ferri, quam omnia fragmen:a feorfum fufti- 
nent, multum fuperat illud pondus, quod antea integer porta- 
bat. Raro grandis datur magnes, qui fuum geítet pondus, feu 

| feipfum fera. Minores vero multi dantur, qui decies, vigefies 

- . & ulta fuum pondus füperantia retinent. — Minimo: vidi, quo- 
ec yum virtus quingenties gravitatem excedebat. — Praetet majorem 
- vim infitam, major minorum. fuperficies momentum in hac re 
habere cenfeatur, nec non majora vi iafía diffantia. — Inter eos, 

qui laminas chalybeas magneticas conjunxerunt, facile, primus 

eft Hartzosker, quiin fcripto: — Eclaireiffement. des. Conje&iures 
plyfques p. oz. notat, vires attractrices fingularum laminarum, 

12/ longarum, 2^ latarum, & 51^ craílarum, deprehendit 

efle 6 unciarum); magnes;ex earum 1$ compofitus, ferri 6 vel 

7 libras geílavit, qui elapfis 6 hebdomadibus fortior in ferendo 

evafit, licet fingulz lamelle feorfum examinate. tantum fesquiun- 

ciam ferrent. Ambo eorum poli viribus gaudebant zqualibus, 
- Mufchenbrukii magnes earundem in laminis dimenfionum, que 
laminz egregii magnetis viribus predite, cognominibus polis 
. fe contingentibus, & armis fortiter conílri£tz fuerunt, eo majo- - 
res obtinuit vires, quo plures laminas in eo compreffit, licet 
non exaéte vis pro numero lamellerum crefceret:. quia quo plus 
diftat vis a pede, eo & minor cvadir ejus effectus. — Catera eo- 
dem modo deprehendit fe habere ac Hartfuker. — Alii conjunxe- 
runt polos heteronymos alternos ; alii & transverfas interpofue- 
re lamellas polaribus fitu horizontali aut verticali... An D. Kuig/ 
compofitis utatur laminis & fic quoque augeat vim fuorum ma- 


. gnerum, non habeo exploratum, 
$. 9125.09 i. 

Conflat jam , qaomodo snagnetometria ft inflituenda ? Scilicet De magneto- 
' declinatio &inclinatio menfüratur ope meridianz & axis per circu- (etri. . 


losin gradus & minuta, quam accurati(Iime fieri poteft, dicitonos 


912 PHYSICJE PART. I, SECT. III. CAP. IV. 


&operegulee aut lineze fiducize, in quamcufpis media cadit ($. 868. 
feqq. € S880. iq). Vis movendi acum magrieticam, qua di- 
ftantiam vel extenfionem menfuratur ope accurate fcalae geome- 
trice ($.906.), qua remotionem a fitu naturali, ope circuli de- 
clinationum , & ope mechanica. Vis intenfiove trahendi portan- 
dique ferrum menfürz loco utitur fübtili bilance rite applicata. Nec 
non comparatione ponderis geftati cum geftantis gravitate ($.906. 
fq). Conjunxit apte Dan. Bernullius meníionem declinatio- 
nis, inclinationisque ($. 892.). Si e mutatione directionis natu- 
ralis ratio celeritatis vis maenetum erueretur, una & intenfio in- 
norefceret. In fe enim conjuncta vel eadem eft vis magneticce 
dire&io intentioque. ^ Opus igitur tantum effcr, ut ex modo 
dire&ionem mutatam pro lubitu ope ofcillaionum amplitudinis 
& celeriratis recuperandi exploraretur intenfionis, in ducendo 
mobilifimo corpore magnetico, ratio proportioque; & ex hac 
vis ferendi. 
Hac ut obtineantur ante omnia exploranda effet verfori acus vis 
ducendi aliam acum, & ferendi ferrum, uti Saverus fuam acum 
vieies & novics fuum pondus, portaffe refert ($.909.). Tum 
ejus ofcillarones ex variis gradibus annotande ae conferende 
qua eeleriratem. cum vi attrahendi; cum vis attrahendi nexum 
cum celeritate fe dirigendi ad conformitatem cum lu&a atheris 
centrifugi & centripeti polaris, & celeritas virium cum vi reti- 
nendi ferri habere videatur, faltem in certo gradu, & ab exter- 
nis feu adjumeniis, feu impedimentis liberato ftatu. — Relatio ad 
exteriora per regulas ex parte jam adnotatas nullo fere negotio 
adjungi ordini fimpliciori poffet. 
913. Ey: 
Paradoxum videtur. primo obtutu, quod. experientia: docuit, 


firmior ma- infirmiorem magnetem fortiori. auferre aliquid, cui ferendo ipfe ta- 

gnes fortiori men impar eff. Nempe fortiorem eripere infirmiori exceflu vi- 
: 2 es j t " 

eripiat am- rium fuarum, quod hic porrat, nemini videbitur mirum; fed 


debiliorem auferre fortiori, quod hic geftat, ipfe tamen folus 
. "ferre 


-$ 


DE VI. MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 913 


ferre ablatum nequit, hoc videtur fieri non poffe... Verum res 
faciles haber explicatus e perfpe&ta natura vorticis, megnetick Ma- 
gnes major & fortior, majorern. habet. vorticetn/; magnericum , 

quam minor infirmiorque ($. 900€ ?4.). Skiamen münor debi- 
liorque immitütur in forticem: majoris, augetur affluxus mate- 
rig magneticze circa minorem, quantum. denütare' vorticis ma- 
joris. fieri. poreft (S. 995): : .Ponamus jam clavum,.a fortiore 
trahi vi, ur, 4. debiliore vi ut ER &obslum vel. annulum ferreum, 
a majori fortiorique fufpenfum,, altero extremo tintum eousque 
perüngere, ubi vis vorticis tantum fupeteft, ur 2. Cui fiad- 
movetur minoris vis, ut 3, augetur eaa vi vorticis majoris, 
que eft ur 2,, iraque fere in conjunctione eft. aut 5. Qua Vi ut- 


p gnajori ipfi ur 4 pofita, utique farripiet majori ferrum il- 
d 


An.regigng., Sed firemoveatur extra. vorticem majoris, 


füa Vi ur .g 'geflare non: poterit. fexrum. ad quad: geffandum. re- 


quiritur vis, ut 4 Immo jam intra yorticem,. ubi illi non fü- 
per eft nifi vis ut $ vel I dimittet ferrum alteri | (urrepturn, cui fe- 
rendo j jam. non Wi Quod de  mognere. diximus, ; valet quoque 
de gag netico ferto. scia má 


li2Y B&V ?I:09qQ . ni 1 Uuijnis Inuoliuu 
Gillertür eut obfervavit cafum;- quo ferrüm: sunk es dapib id, 
"""quod ipfe geftabat, ^ Li. c- 4. fcribens:: fi-ponatur pulvis ferri 
/ "vel elavus ferreus fupra magnetem mazntim , ferrum adjunctum 
UU ferripit a magnetefeabem & clavum ,: & raüner tam diu, quam 
juxta magnetem fuerit ,; quomodo: dica magis attrahitiferrum 
quam magnes, fi a magnere affirimatium fuerit , maneatque i intra 
orbem forme effu(e. — Galeur fal. 351. fegq. oftendit, inter ma- 
«da SES & ferramenta idem phenomenon oriri, ut debilioris vis 
ai 1 furripiat m majori ue tenet, fed ex pari cabfa, dum debilior a 
, majoris vortice "hvalefeit i diftantia cérta ultra vim majoris, 
Ataque quo longior eft obalus, eo facilius illum fazripi ; nón ve- 


"Om 
ro idem. valore, fi is eft brevi ior, quam ur'ibi vis majotis fupe- 


rari a minori poffit; icem fiet longior, quam ut fphara aBtivi- - 


: (Poli P. Tom. I) Rz Z2 MESI. 


914. PHYSICA PART. L SECT. IIl. CAP. IV. 


tatis minorem fat roborare poffit. . Kircherur paradoxo tertie 
fol.93:.ea approbát, & iride docet, quando equales tantum funt 
vircs, niliil cale evenire, mulio: minus, dum: por vis majo- 
ris in illa diftantia. "nu 
5. cS cera om com 
Quandoacur VWolfiano experimento: Tomo III. S. 48 acus, aipide acutà 
eu[pidem 4e- sdberens fortiori mageti , avulfu.-ab illo eff ope deliliaris porfora- 
bil or EFIPAAE irr extrepnun cottingentiss quam ab eo pendentem nec fortior 
salidiori. cufpidi admota avellere potuit. Extremum perforatum fortiori 
adharens, a debiliori avelli cufpide ta&a nequivit, etfi cufpis 
creuit verfüs amicuri ejus polum, & adhaerens eodem verfüs 
latera fitu perpendiculari dimora eft. — Cujus ibi ratio haec reddi- 
tur, quod magnes non omni viíua attrahit, fed ranta folum, 
quanta & debilior ean movet, & ideo pro mimero punctorum 
attacfus. Similia contigerunt acu ir medio circiter diffradta, & 
parte cufpidata magnetibus applicata. 


Videntur in hoc. exemplo non multuny deftiriffe viribus «dhibiti ma- 
gnetes, cum alias ordinatie vis adhzerendi. non refpondeat. nu- 
mero. punctorum atta£tus, fed in pedibus vis velut coagmentata 
'deprehendatur;: &.ne quidem: trabecula .clialybea pedum plantze 
adzquetur,: fed interdum onere exigente. velut linea ejus tantum 
pedi adhaereat. Plura refert paradoxa de magnete Kireher im arte 

o magnetica p. 9a. feq4-..:.. Ubi. p.05. de. cufpide acus-& parte 
ejus craffiori fimilia notantur; item. ferri. longum latere firmi- 
us adherere, quani polo alterutro. 


M 


np 
! 


S. 91s ^ 
Uti. globur Sz nagnes. 1277 icus & politus in fcypho vitreo aut iiyuibe 
magneticur. eburnea femifpharica. ita conflituitur, ut polus boreus deorfum 
plagas mun- vergat, fürfüm vero auítralis in linea ad horizonrem normali , & 
di, ac inci: iig vafe aqua pleno natare permittatur ;. iy poft nonnullas vibratio- 
nationem de- nes tandem quiefcet in [itu flabilz , ad quem dein redibit ad quam- 
clinationem- cunque partem poftea dimoveatur, a£ facz/e fit is co. getarz par- 


tes, 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 915 


t8, plagas nudi 4, principes ;. ceterasque femper refpicientes; que indica- 
Si vero polis ejus inditar axeulus utrinque equalis , ay in armillato. rer 2 
quadrante circuli fimul igdicare poterit gradus iuclinationis, & in 
alia armilla recte ad hunc ufum accommodata, gradus declizatio- 
uis. ($.890. 893.). Prius inde liquet, quia naturaliter natans 
corpus partem graviorem femper deor(um vertit; & quantum- 
cunque homogeneus e(t magnes, aliqua tamen parte paulo gra:: 
vior erit, eaque intimum occupabir fitum. |. E quo conftanti fi-. 
tu-reliqua defignatio fponte fluir, faltem in locis ratione directio- 
nis magneticz feu convenientibus, íeu non nimis differentibus. 
Quorum pleraque iam. notavit. Archer ip. arte 2nagnet. fol. 271. 
312... Ut vero libere nater ,; vel acum magtieticam tantum adhi. , 
. bet füberi ita infertam, ut natet, /0/. ét. atque GilJerti corrigit in- 
. ventum ope olei "Tartari fpiritui vini affufo fic) ne oculo difcer- 
nantur liquores & in eorum medio naratus fübfiftat. fo/. z$. 222. 
deduci illa. quoque jpoffunt ex Ca/ez Magzet. PAilof. L. 5. c. a. 
muta hypothefi perfe&i equilibrii utriusque undique. hemi- 
fpherii; vel Mercurio immittendus eo usque eft :magneticus 
globus, ut rantum pars eminens fupra mercurium aqua regatur , 
& fic vitro idoneo ad tifüm obturando includatur , quando expe- 
rimentum eft capiendum. ^ Pofterius a. Gi/Perto excogitatum, 
a Cubeo & Kirchero emendatur, & a Berzullio ($. 890:893.) & 
adlapidem lydium revocatum eft. — Poffintne hinc alia fücceffu 
temporis erui, iam in miedio relinquo feftinaturus ad finem la- 
bori huic imponendum. ind. 

$. 916. 

Modum quidquam ferri im. a?re füfpendendi €7 movendi ope Varie pa. 
magsetir dudum varii tentarunt, inter quos Jrc/erz induftria cbinz ma. 
eminet. Cufeus L. IF. c.1$. quamdiu 4 hexametri recitabantur, gnetica. 
acum inter duos magnertes füfpendit, fed difficilis eft reperitio 
hujuseexperimenti, nec durare poteft. Facilius unus magnes 
acum tenet in aére nitentem ad illum accedere, quz tamen a fi- 

Lzz7Zz2 lo 


916 PHYSICU PART. L SECT. HL CAR IV. — 


lo per ejus forament dicto dependens detinetur. fol. 355. Kzrebe- 
rus vero Lib. I. deurte znügnet. P. AF. probl. o. fobg. reje&tis mo- 
dis ineptis, docet, quo pato ftatua Arfinoés,' Serapidis quadri- 
ga, equus Bellerophontis f. Pegafus, Arcliyte columba,  Regi- 
montani aquila, Mahometis fepulchrum & fimilia in aóre 'exhibe- 
ri polfint arte magnetica, tanquam quiefcanr,aut volent. ^Adki- 
bet magnetem préepotentem, qualem vidit, qui obelum 4 fe- 
re dicitis a maonete- fufpenfum tenuit." Icon columbz, Pegafi, 

vituli inaurati, volucris pingirur in charta, aut formatur e mate- 
ria qualibet perlevi, per cujus os igoftium , pectusque filum fer- 
reum magneticum exir, magnerem petiturüm quem attingere ne- 
quit: quia retinetur filo fericeo invifibili, quod alicübi in- fubli- 
mi loco affirmatur. - Si horologium occulratum füperne ma- 
gnetem in. gyrum' ducit, columba, lacerta, fequetur motu - 
fuo maenetem & horas itidicabit indicis wvolanB ad inftar. Qua- 
le machinamentum fe exhibuiffe refert, ut prodigium vel magi- 
cum ignaris videretur. De aliis horologiis magneticis. Vid. 
ibidan P. IH. 


- Wolfiano experimento. P. LI. Expezim. $. 49omagnes pedibus armo- 
morum furfum verfis fuper menfa jacens acum ferream, fefqui- 
pollicem longam, cufpide alterum. polum contingentem, ope 
amici alterius poli. fufpenfi ercétam verticalirer oftendit, | caden- . 
tem fimul, atque fuperior magnes parumper dimovebstur, Kircher 
I. c. problemate 7. aliud. refert horologium magneticam, quod &: 
indice horas morrílrat, & ope lacerte in tubo vitreo adfcenden- 
üs ac defcendentis. — Usdécino -Problemate oftendit, quomodo - 
Herbipoli A.1631. Jonam a pifte abforptum & evomitum arte 
magnetica exhibuerit , cujns defcriptionem editam dein Caf. Enr 
fuo. Thaumaturgo math ematico inferuit. -- "Taceo fciaterica, ane- 
mofcopia magnetica, fpheram Archimedis, 7. planetas. cum 
fuis moiibus HUERAT A, fphzram magneticam in. medio li- 
quorum libratam diu perpetim circumeuntem, | horas, circulos 

ccle- 


DE V1 MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIa. 917 


eceleftes & aftrolabii vices oftendentem, quz isdem im anteceden- 
tibus problem. de(cribuntur. delineanturque &c. "Taco atietes fc 
cornibus impetentes, hydromantiam , freganologiam &c.. Aurum 
perfe&e mentitur tenue vitrum colore circiter flavi ele&tri tin- 
ftum, intus vero tenuiter Mercurio obductum, quod fimul fpe- 

^-— uli vicibus fungitur, & variis globis, ftatisque Dadali ambu- 
7" pantibus, aut ornantibus effingendis adhibetur, vincatque Tom- 
S? batéum vel deauratum fpecie per fe polita obfervatum cít ; acum 
vel obelum ferreum, magneti altero. extremó' adhzrentem, ac 

^' quantumvis gyrantem, ipfo gyro non ob(lante eque adherere 
acíi quiefteret, quod & rationi motuum magnericorum confen- 

- tit. . Vid. $. o. T. HI. Experim. Wolff. Quare fi chartz orbis in- 
auratus , vel erux horizoncali fitu illi applicata vi ele&£rica imbue- 
retur, jucunda in loco obícurato, aut no&turno tempore, cjus 


'.. gyro fpe&tacula edi poffent, fulgura incendiaque. 


$ 917. 


Delilitatur. vis. amagnetica. nagmetum. & ferramentorum 
magneticorum 1) fitu directioni polari adverío; 2) rubigine ab 
humore invalefcente; 3) fi alterius inprimis fortioris polo inimi- 
. Co obverfüs jacet vel pendet; 4) fi debiliori jungitur, ut eque 
hujus ac illius villi pororum convellantur turbenturque in ejus 
fpharaagilitatis, 5) Si nihil'limaturze Martis aut ferri portandi 
ipfi jungitur; 6) affridtu frequenti & diuturno ad rude ferrum 
aliave corpora, item lapfü ictu & percuffu, dire&ioni polati 
haud refpondente, fed eam potius turbante & huc illuc, anrror- 
fum, retrorfum ,. flexu reflexuque &c. agitante & pervertente; 
7)igne vehementiori diutinoque forte confümente aüt in fcoriag 
vertente pilos pororum ferreos ($.842.); 8) aquis ftygiis fer- 
rum foiventibus; 9) fordibus € pinguedine pori velobftruuntur, 
vel aditus aetheris quadamtenus impeditur. 


Zzz zz 3 1 Quid 


Delilitatie 

vir mague- 
tice uti fiat 
€ caveatur. 


Modus opti- 
me imbuen- 
di acus .Si 


polari, 


918 PHYSICAE PART.L SECT,lJL CAP. IV. .— 


Quid ad debilitationem magnetice vis humana negligentia in his de- 
bilirationum caufis avertendis , & opera in illis augendis conferre 
poffit, e precedentibus liquet... E contrario quoque patet, quid 
waleat provida eorum cura in confervanda & augenda vi dicla, 
& quid ars eo facere poffit. — Vulgaris modus eft, fi in polari 
fitu vel reponatur fcobe circumdatus ferroque animatus; vel fu- 
fpendatur, nt ferrum intra vorticem fuum in. debilitata dire£tio- 
ne portet, ac id ferrum fuftinendum paulatim augeatur ,' quan- 
do portatum adhuc vi magnetica fovetur, 


$. 918 ; 4 i 
Eft & fübtilior debilitatio. acuum magneticarum , e; smodo 
eam Jaud beze imbibendi pendens. Nempe vulgares acus non fà- 
tis recte indicant plagas , parrem quia parüm imbiberunt vim po- 
larem; partem quia medium ejus directionis rariffime incidit in 
mediam acum & hypomochlii punctum, aut in longa acu plures 
fünt poli, fe'alrernatim excipientes, cum preflarer, non effe 


nifi duos. — Hoc agznofti poteft e fcobe ferrea fuper charta di- 


fpería, cui acus admovetur, vel quz fecundum longitudinem 
acus infpergitur, tumque tabula moderate percutitur. Quo fa- 
&o tot velut circuli circa eam nafcuntur, quot eiinfunt poli. Jd 
evitare docet clariff. Prof. /Zepizus in zov. Comment. "cad. Scient. 
Petrop. 757. fta Dil. de emendationibus quibusdam acus magteticee 
£7 pyxid. naut. Scilicet acui optime induratze ope lamellee ene, 
cochleis acui affirmandez , capitelli centrum ad centrum acus ap- 
plicat; & more Cantoni acum utrinque plurimis affrictibus ba- 
cillorum magneticorum cequalibus a-medio verfüs extremum bo- 
reale, ab exrremo auftrali vero verfus medium, uti par eft vi 
polari probe imbuir. Reliqua petantur ex ipfà differtatione, 
nec neglivantur, que in antecedentibus hic jam fünr addu&t».: 
Proderi: utique accuratiori indicicio dire&ionis, quando cen- 
trum vis magnetice cadit in centrum acus. 


$. 919. 


DE VI MAGNETICA sivi MAGNETOLOGIA.  g'D 


91g. 

Joe. - fimilitudinem. quandam deri inter effi a5 Analogia C? 
eletfricos atque magnetico, jam intelligi quadamtenus poteft ex. 4jfivilitudo 
communi caufa, aetheris nempe centripeti & centrifugi confli- mugyetifmni 
&u & equilibrio füblato circa & intra ferrum ($. 749-837, 876). & cetirici- 
Pluribus eam expofuit laudatus Prof. ZEpiz:u: A. 175 7. in oratio- tarir. 
ne  Petropoli in Academia Scientiarum habia. . |n ea contendit, 

dari vis magnetica: phaemomenon, cui non refpondeat 
fimile ele&ricum, fed non vicitlim ; easdem effe earum leges, 
& pofitivze refpondereattractionem; negativze repulftonem. Pu 
£ipua convenientiz capita patent ex przemiílis obíer vatis, Vide- 
licec par efficacia i in vacuo ab aére loco, ac in aére ($.659. 834); 
origo uuiusquea vi. etheris ($-219- 336. ), fe non impedientis 
(8.694); vis appellendi (attrabendi) & repellendi ($. 874. 728. 
'815)5 penetratio per poros corporum fübita ($. 713. 5/7. 817 
& 835.); communicatio vis magnetice adquifire cum ferro ($. 
2 J'q« 698. fejq. 815. 825. /£7.); vortices magnerici & | cle- 

rici in-effe&us influentes ($. 760. //64- 9c0.); propsgatio ope 
condu&loris ferrei & theris ($. 709./e44. 901. 67.) Rhe. io x 
dgbilitario ($. 756. 767./67- 779-/247- S10- 901:919.//27); 
mentaneus quoque datur utriusque actus (771. 849. peus 
menfurabiliras ($. 770. £44. &9r2) 


Sed refhat fimul diffimilinido. Nam eledriciras éget affrictu 
"qualicurique ,. cadit in omne corps in qualibet direstiohe ; ima- 
gnedsmus rantumr detur in materiis ferrum juto pilorum fitu 
«omplexis, nec nifi in directione politi cum adharente declina- 
tione & inclinatióne ac utriusque varidonibus. llla conjunéta d 
eft cum luée, calore, difplofione, incendio aliisque moribus vi- 
olentis ; que magnetice vi nec profunt nec obfunr infirniter (S. 
$41. fip), ut que ordinarie in frigida hieme validior : fentitur, 
quam in eeftivo ardore ($. 845. 905 & 835. ). Interim quod ila 
imperuofe ad inflar procella feu fulruinis agit , breviterque abfol- 


vit, 


Ratio tante 


adbefionis 
magnetica. 


5 peranda ft 


detecfio lon- 


gitudinis 
marins a 
magnetica. 


vi 


920 PHYSICIE PART, L SECT. f1I. CAP. IV; 


vit, hoc hec placidius multoque. 'durabilius preftat, ut v. g 
propria gravitas quingenties a vi homogeneum acipina din tenen- 
dique fuperetur (S. 910 € 911. zor.). 


fs, 
Que vis adherendi ad ftupendam  etheris' vim re- 
lata perparum eft; zu minus miranda, cum cylind- 


ri ferrei, diametri rii pollicis rhenani in aqua bulliente 


ealefaci & tum feb ili cohzrefcere politis bafibus ap- 


prelfi ita ceperint, ut frigidi vi 300 librarum demum divelle- - 
rentur; plus vero calefa&ti & fimiliter juncti non nifi 950 libris 
divulfi funt. Vid. Mufcbenbrukii Efüi de Phyfigue $656. 'Cy- 
lindrus ferreus, cujus diameter ;5 pollicis rhenani ruptus eft 450. 
libris ($671. ibid). — utr oduétio ejis ad corporum firm 
coberentiam experimento 77. docet, antequam rumperetur filum 
id prolongatum efle in conum, tcuncatüm , 'cujus disiet- in 
fractura tantum ;55 pollicisfuerit. — Filum diarnetri ;5! ruptum 
eft libris 250, & cujus diameter 45^ libris: appenfi IS 130. Unde 
patet vim coharendi non omnino homogeneam fuiffe. Pra- 
terea antequam rumperentur fila ipfo attritu partim clongataru 
parumper & artenuatarum infignem ibi concepiffe calorem; 
ruptumque abiiiTe in tremores concitatiffimos, quibus partes«fe 
mutuo fricando atterendoque ignem quafi conceperint. 
EU $. 920. ioa ves 
- b 
-- Antequam chnflarer error, . meridianum. magneticum. con: 
gruere cum meridiano. primo infularum fortunatarum vel Cana- 
riarum v.c. del Corvo, Pici, Teneriffa, deFerro cet. eumque 
effe conftantem ,. item pofiquam declinatio ab eo innotuit, «re- 
ditum! eff . pole longitudinen: locorum dn füparficie telluris. detgi, 
ope obfiérvationum magnpeticarum. .. Contra quam. fententiam pu- 
gnarunt dudum Ca/eus Lib. cit. III. c.t2i f. 221, 0g. & Kircber L. 
4I. art. Magnet. P. FI. probl, 6. fgg, fol. 3j; ?. 44... Nihilominus 
poftea Chrifoph. Ebardard venitin fpem de tegodi ope fuz, sid 
edidit 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 921 


edidit Lip/ie rz:2. ato. tbeorite magtietice , longitudinem €? latitu- 
dinem locorum geographicam. —Exiftimat enim, telluri ineffe 
duos ingenites nucleos magneticos, quorum Europeus & À fiati- 
cus alter, Americanus alter dicatur. lllum qua boreum gradi- 
bus 10. a polo telluris abeffe, qua auftralem pertingere usque 
ad 4omum Afiz gradum. — Hunc aquilonia parte abeffe a terree 
polo 8 2radibus, parte vero auftrali ad 6o0mum latitudinis meri- 
dionalis gradum patere.  Europazi magnitudinem motumque 
prope effe fentiffem magnitudinis terreftzis, & motum fuum 
circularem abfolvere annis 1232 ab ortu in occafum.  Invenien- 
die longitudini & latitudini tres adhibet acus magneticas, decli- 
nantem unam, alteram inclinantem in directione polari, ter- 
tiam inclinantem verfus orientem & occidentem, qua potiflimum 
confidit. Obtulit füuum inventum illis curii magni Britannize 
membris, quibus examen inventionum longitudinis in mari eft 
demandatum. — A quibus & nautis commifla eft machinz obfer- 
vatio in nauticis itineribus. — Cel. Doppelmayerus Noribergee paul- 
lo aliam rei enchirefin fufcepit. Sed neutri ha&tenus (uccetliffe 
fpem fuam accepi. Sperant tamen nonnulli etiam nunc, ali- 
quid ea in re fücceffu temporis dete&tum iri obfervationibus diu- 
tius continuatis. — Prout D. Gow. Azigt derivat magnetica 
phenomena a fole & curfu annuo telluris, ac arbitratur, tellu- 
rem efTe ingentem magnetem, cujus poli non exacte refponde- 
ant axi illius, & in quo dentur falfi poli, a mineris ferreis, ea- 
rumque diveríà maturitate, fitu & mutationibus pendentes. Le- 
ges igirur variationum per periodos e prefenti & proximo fta- 
tu obfervationibus eruendas effe putat. Sic Clari. AMouztaize 
& Dodfon a. 1744 dare cceperunt mappas magneticas exaétiores, 
& obfervationes a Socierate fcientiarum ex anno 1755 i74. 
colliguntur. . Vid. Jourzal Pritamique Maty Menfé Maj. € Jun. 
rf. Recentius Dam. Berzullius. Tom. 25. du Sfourn. des Savans 
ftatuit, vires acus verforie effe proportionales cofinui anoculi 
inclinationis loci dati, & /i /;see differeztium inclinationum eque 
(QFolfii Phyf. Tom. I.) ^ Aaa aaa p 


022 PHYSICE PART. L SECT. IIL CAP, IV. 


proffarent ac declimatiopum , eavum intevfeélionem anfervituram effe 
fongitudini veperiunde ; earumque variationem probe obfervatam 
plus lucis pofteris effe fceneraturam. 


Meo qualicunque judicio inventio longitudinis nauticee ex 
hactenus inventis vim magneticam tractandi | modis parum pre- 
fidii aut fupplementi i in cafü neceflitatis accipiet; attamen fi leges 
mutationis ejus ad liquidum perduci poffent Bernullianis artibus, 

cclo diu nubibus tecto, reliquis inventis in fubfidium vocatis , 
cuidam ufü effe poflet. ($. 881. zot.). 


Quoniam premia eximia propofita funt inventori longitudinis & la- 


üitudinis ab Hifpania, Anglia, Belgio cet. muli in cjus inven- 


tionem incubuere, incumbentque pofthec. — Kirchberus ait Lib. 
eit. 360. Cbph. Burrum putafle, fe longitudinem ope magnetis 
inveniffe, aufumque effe poflulare a Rege Hifpaniarum 50 du- 
catorum millia, cui ipfe fpei vanitatem & lubricas aberrationes 
eam fibi fufpe&tam reddere offenderit. In ufu nonnullo funt 
enecometra varia, utpote clepfydre, vel clepfammi & horolo- 


gia automata accuratiora, ventilabra, quale Kircber probi. $. 


P. 6. Lib. II: Art. magn. delineat defcribitque; anemometra. pro 
orthodromia & loxodromia f. curfu re&o & obliquo navium 
comparata & ad tabulas reda&ta; navicula pedem longa & 3 lata 
cum funiculo longo, compluribus nodis diftin&to, ad quinas 
orgyias, qux dum in mare proje&ta eft ex prora, narrantur fe- 
cunda, que elabuntur antequam in puppi extrema aparet, &re- 
fiduum deglomeratur v. c. intra minutum f. ;25 hore cet. & 
infertur , fi par eft ventus 455 dat hexapodas v. g. 50, quid da- 
bunt 120 f. integra hora? Sic iter horarium a loco noto com- 
puratum innotefcit, & diftantia loci navis a meridiano portus, 
€ quo folvit.  Murato vento qua dire&tionem & vim, iterum 
zflimatur navis motus ope navicule f. ligni (Log dici) cum» - 
ta, f. cylindro mobilif(/imo & fic ulterior porro mutatio longitudi- 
füs navis in mari computatur, De qua re conferri meretur Cel. 

Poleni 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 923 


Poleni Diff. de optima vaticlle divietiendi iter navir Jine obfervatio- 
nibus aftromomicis, ubi excutit errores.a motu navicule, quz 
in eodem loco manere,deberet, a curvedine catenaria funiculi, 
quz pro re&a habetur, item aflu&tibusretro velantrorfum agen- 
tibus, vel torrentibus marinis, & diverfo motu navis, modo ab 
impetu citatioris, modo remiffioris. — Curvedini medetur diftan- 
tie nodorum ante facla menfuratio; motus navicule per fluctus 
curate funt obfervande & fubtrahendz, quantum opus eft ad 
evitandum errorem infignem, vel loco nodorum adhibentur 

trochleoke ex fubere, qux cum duabus trochleolis faciei propio- 
ribus comparande , ut lineam curvam. doceant: inter extantes 
trochleas, cujus tum fubtenfa facile eftimatur. — Mutationes per 
ventum Gee prudenter funt experimentis. determinandz & vel 
fubtrahendz vel addende pro re nata. Fluxum detegunt annexi 
minores funiculi in qualibus diflantiis e.g. 4 vel 5 orgyiarum, 
quorum alterum extremum folutum globo dimidium fupernatan- 
te gaudeat, qui vim Huxus fequentur & clarius quam funiculus 
indicabunt. Sed hec folum interdiu valent, aut quando nox 
non eft adeo obfcura. — Minuunt curvaturam fluctus retro a&i, 
augent antrorfum tendentes, quod globi additi illuflrant. Peri- 
culum dimetiendi bis vel fepius qualibet hora faciendum, ut er- 
ror minuatur, cum ventus faciles & repentinas fübeat mutatio- 
nes. "Tandem Polenus ipfe proponit machinam fimplicem ei- 
dem fcopo profuturam. Quse conítat ex columella parallepipeda 
" folidafatis erecta, bafi ad tabulatum navis cochleis inferenda; ad 
quam fuperius eít regula 2 pedum metallica.& mobiliffima, cu- 
jus alterum inferius extmemum globo metallico deprimitur, re- 
gula depreffa ad quadrantem columelle affixum gradus depreflio- 
nis monflrranre. Superius regule brachium femicirculo ifi gra- 
dus divifo, e cujus centro prodit funiculus; in extremo globum 
tenens, quiin aqua natet, cujus diameter circiter trium pedum. 
Firmata bafi columelle in tabulato navis, ubi'globus commode 
in mare propendeat, & quidem in fitu tam humili fupra mare 

Aaaaaa 2 ac 


- 


PHYSICAE PART. I. SECT. Ill. CAP. IV. 


ac fieri poteft v. c. e regione hifffhilioris feneftrz que bellicis in- 
fervit tormentis, Hinc globus projicitur in mare ea funiculi 
longitudine, ut ad fuperficiem maris perveniens ibi natet nonni- 


fi parumper eminens. Columella cireumvolvatur, donec funi-. 


eulus parum diílet a limbo femi eireuli. Dum navis progreditur 
trahetur una globus, cui refiftit columna aquea, ejus circulo. maxi- 
mo zqualis, tantaque erit velocitas navis, quanta velocitas globi feu 
aque in ipfum incurrentis. Ab aqua trahetur funiculus, ab hoc re- 
gula, que accommodavitur ad eum angulum, ut equilibrium fit in- 
ter vim aque refiftentis & pondus globuli alteri brachio affixi. Si 
regule fuperioris. & inferioris equilibrium eft demto pondere 
globuli plumbei, erit hoc pondus ad a&tionem aqux in globum, 


uti perpendicularis ad funiculum e centro regule ad perpendicu- 


larem e centro globuli plumbei in horizontalem feu limbum qua- 
drantis e centro regule formati. am vires aque refiftentis 
erunt in duplicata ratione velocitatum; Ergo vires aqua. per 
pondus globi plumbei note patefacient rationem velocitatis, & 
e quibusdam tranquillo fatis mari captis experimentis reliquae 
eruentur, feu petentur e tabula eum'in finem conítruCta.. Glo- 
bi rerarda:io navis ratione evanefcit. — Mutatio velorum & nume- 
rus itidem eft ad caleulum revocandus, fi prudenter navis iter 
eílimare velis. — Funiculus quidem vi gravitatis fue ad curvam 
inclinabit, fed ob exiguitatem curva non poterit a re£ta difcerni, 
itaque menfure anguli nihil notabile deceder, praefertim fi adhibe- 
tur funiculus, qui haberi poteft gravitatis quam minima. A-flu- 
&ibus quóque ofcillatio quedam funiculi orietur & regule, fed 
recurrens idemridem ad eum fitum, quem refiftentia aque re- 
quirit, aut ofcillazionum fumetur medium. — Ratio fluxus mari- 
ni, fi quis adeft, plerumque indicabitur motu $lobi navi non pa- 
ralleli, quoties is latus navis petet. ; 


Henricus de Saumaretz. poft aliquor navium ja&uras invenit novum 


inítrnmentum, quod vocert 77e suaríne furveyor. (hodometrum 
mari- 


DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOLOGIA. 925 


marinum). ^ Cui. forte anfam dedit 4»f// Boet. de Boodt 
L. II. de Gemmis €? Lapid. p. 25i. ed. Hanov. 1660. 4to. Id 
conítat ex pertica merallica annulo inftru&ta, e quo funiculus du- 
citur.  Pertica eft 27 pollices longa & in duo crura dividitur 
45? complexa, & r5 pollices longa, in quorum extremis duo 
funt velut extrorfum verfa hemifphería , fed oblonga & cava 
( pallets), quorum alterum in aqua deorfum fertur, dum alte- 
rum furfum venit in ejus motu ob aque refiflentiam, itaque gy- 
ratilla furcula. — Hz dug quafi pale funt 41 pollices late, oto 
autem longz. — Funiceulus, qui inferitur annulo five per fe, fi- 
ve ope unci, eft 5 orgyias longus, pro altitudine hodometri, 
feu indicis vie, qui e(t velut podometron automaton. In ta- 
bula ítannea vel ferrea eft mobiliffimus axis cum annulo, cui al- 
ter uncus reílis ita affirmatur, ut dum machina rotatur in aqua, 
illa vertat axem cum rotula indicem vertente, immo pluribus ro- 
tulis & indicibus pro toto itinere. — Si lubet, pro orgyis, leucis, 
milliaribus, immo 5000 milliaribus cet. ille inftrui poffunt. 
"Tora machina furcata non nifi 4 vel 6 libras ponderat, index 
circiter 2 libras. Ita nil impedit iter, femel autem inflruendum 
eft ope notarum diftantiarum peragratarum v.c. 50 vel 100 pe- 
dum, &c.  Inítruitur autem pro lubitu v. c. ut una rotatio in 
aqua valeat 5, 10, 15 pedes, &c. dum angulus dilatatur aut 
conítringitur , item per crurum lougitudinem aut brevitatem, 
nec non palarum diítorfionem majorem minoremve, — Determi- 
nara femel revolutionis via, reliqua perquam funt facilia reper- 
tu. Uuüfirevolutio 5 pedes valet, index decem revolutionum 
valet 50, 12 revolutionum 60 pedes. Pedes 50 nautz vocant 
4 Kuot, nodum. — "Tum alter index priori cafu 100, pofteriori 
120 pedes, & centum revolutiones 5o pedum valebunt $000, 
60 pedum 6000 pedes, h. e. milliare anglicum. — z! gradus 
equatoris. Simplicitas machinz expedit fe ex omni impedimen- 
to innatantium herbarum, virgultorum, pumicum, &c.  Ea- 
que in cirarori navis curfu celerius, in tardiori autem lentius 

1 Aaaaaa 3 move- 


926 rHYs. P. I. SECT. III. C. IV. DE VI MAGNETICA SIVE MAGNETOL. 


movetur, fic ut revolutio femper refpondeat eidem vie pér'ex- 
perimenta explorate. —Przterea durabilis eft machina in 50 & 
centum annos, nec fumtu paratur majori ae vulgare inftrumen- 
tum /oz; nec opera eget ulla, nifi eam reponere in navim velis. 
Valet in omni dire&tione, vento, fluento, zcwítuve cquali- 
ter, immo & deviationes a re&ta via oftendit & admonet periculi 
a vicinis vadis. Valet quoque ad evitanda pericula no&urna, 
vulgari computo ingreflus & egreffus inter litora, & vela vento 
danda, ubi in tenebris nondum confultum eft, Que peritiorum 
& nautarum examini funto commendata. 


E'LNUES 
PHYSICJE PARTIS PRIMJE. 


M ANEN Ao M A Q7 
Bye Xe 

27 LÀ AS c: 
— Lega 


LÀ 


229 LETT m 
J eU " 


| STAT h 


NOTA. 


Cum ob locorum diftantiam , fchedulae non- 
nullae Auctoris, imprefiis jam plagulis ad 
quas pertinent, fero nimis fint transmiffae; 
oportuit eas hic fubnectere. Et quidem 


1) Ad Scholium $.246. Paul. Frifius quidem contendit, in di. 
menfione gradus "T'elluris facile 2^ effugere fagacitatem Geo- 
metre in optimis micrometris, quz 32 orgyias terreílres 
faciunt & bis 6$ vel 7o. Item Triangula alio ordine fumra, 
aliud dare produ&tum uti in Maupertuifiana dimenfione 5 pro 
ipfius fententia afferuntur, 7 vero contra illam pugnant. At- 
tamen arbitratur axin ad diametrum 'Terrz cum Newtono fta« 
tuendum effe ut 229:230. Inde radio equatoris tribuit-Or- 
gyias 3, 280166, femiaxi tantum 3, 265954. — Dantur & 
alii, de dimenfionum prorfus exa&arum executione dubitan- 

* tes. Ipfe tamen numerus confentientium dimenfionum a tam 
diverfis & diffentientbus quoque inter fe non folum circa 
Lapponiam & equatorem, fed & in Gallia, Belgio, Anglia, 
Italia inflitutarum ,. verifimilitudinem prafílat haud fpernen- 
dam. Irregularem tamen quadamtenus figuram telluris often- 
derent italice dimenfiones Bofcowichii & abbatis de la Caille, 
fi accurate fatis fuerunt, 


2) In $. 45 6. haec verba funt inferenda: Lux non eft nifi vifi- 
bilis (fenfibilis) copia vibrationum stheris. Non enim nifi 
vifü & tactu aliquatenus clare percipitur f. fentitur. 


3) In initio Scholii ejusdem &. — Fit illa copia vibrationum ethe: 
rearum vifibilis, quando ex aére pet tubum barometri phos- 
phorefcentis irruit ether in tubum defcendente hydrargy- 

' ro; aut quando ex tubo vacuo affri&o tralucent & ope aéris 
fimul commoti in. oculos incurrunt; aut quando in libero 
acre atmospharico vibrationes copiofe contingunt. Semper 
igitur opus eft, ur una in aere ille vibrationes excitentur, & 
illius ope deferantur in oculos. Hinc infra oftendentur ob- 
Íervauones $.577, pr quas pater, fi vibratones ille aérem 

! Hc] 


ita non afficiunt, ut is continuare eas usque in oculos poflit, 
eas non videri, licet aliunde certiffimum fit, eas ibidem ed- 
effe, Uti vitrorum fpeculorumque cautticorum foci in libe- 

ro aére & ethere'non videntur, docentque, folem ex puro 

zthere non conílare. Adeít quidem in campana vitrea aere 

vacua lux, v. c. diei vel candele, per quam videri poffunt, 
que intus vel intra campanam contingunt. Sed flamma ibi 
plerumque non oritur, fi quid füb ea in foco cauítico poni- 

tur, quod alias promte incenditur, lucet aut inflammatur, 

Certe interdiu ibi fcintilla, flamma & ignis non videtur, ubi 

nihil fupereft aéris etfi lux exterior in pellucida campana con- 
fpiciatur, eademque reflexa a corporibus rurfus transmitta- 

tur per campanam in oculos fpe&tatoris. Nec obfunt tene- 

bre no&urnz, quo minus affri&u campanz vel fpharz vitrez 
evacuate in ea lux oriatur, & vitri pelluciditate transmittatur 

ad oculos, Nam & he vibrationes ztheris intus & extus ope 
vitri aérem feriunt & fic lucent vifibili modo. Si forte per 
faccharum in tali vitro affridum micationes fcintillularum te- . 
nuiffimarum orirentur, ne ille quidem omni aére intus inclu- 

fo & attritu. emergentes, citra acrem orirentur. De aliis | 
phanomenis lucidis in vacuo alibi agetur (8. 630.). 


4) Ad Scholium $.808. Nec pratereunda videtur fanatio vir- 
ginis anglice L. B., quz in Medical Obfervations and Inquiries, 
a fuis inveteratis convulfionibus ad rabiem interdum progres- 
fis, in Americam excurrit ad Franklinum, & ab eo duobus ma. 
tuüinis & totidem vefpertinis i&ibus ele&ricis fanata eft intra 
duas hebdomades A. 1752.  I&tus quoslibet precefferant 200 
gyri globi ele&rici, qualem ipfa fecum in Angliam tulit cum 
miniftra ampulla, & ab eo tempore ultra biennium incolu- 
mis fuerat, cum iíta feriberentur. 


, Y 


IuEECPT DROUNNEPET 
-— » ST Hn 


- a 
E YI 
DO------.... 
Rss 1552 AM 
Ns. ES. 


PX 


oS 
SE nimus NU 


FL 


fEquinotiium habet punta feu mobilia f. im- 
mobilia, 255.quando foretperpetuum, 257. 
noftri przceffio annua, 310. quid a przces- 

(IFolfii Pbyf. Tom. I. ) 


^ 


m e X, icti A Ill. 


ED dos 
7g. "2s, 3799. 


Iuceat, 479. 
JEtberis omnia mundi loca funt plena, übi 
alia entia uon dantur, 462, minuni quoque 
(A) aris 


dg. ao. $68 


CJom. 1. uo: ca b. TII. 


G7. 2 «9 $99. 


] 


EN D 
dE oes 
bk e 


INDEX 


- 


PHYSICAE DOGMA TICAE 


"PARTIS 


PRIMA E. 


NVMERI PARAGRAPHOS 


A. 


ccelerstio motus, quid fit, 175. eftvel 
zquabilis vel inzquabilis, ibid. que 

fit uniformis, 176. Regula unifor- 
misaccelerationis, 177. quz grauia cadant 
uniformi ecceleratione, 178. quantum illi 
decedat :quabili refiftentia medii, 179. 
Comprobatio eius Galilzana, 180. applica- 
tio ad plana inclinata, 181. et hemifphz- 
ria cava, I$2. genefis- ejusmodi accelera- 
tionis in diagonali, 183. in parabola, 184. 
cur minuatur cesfetque, 190. 
Alio, cur fit equalis res&ioni, exceffus vero 
in motum impendatur fecundum dire&tio- 


nem fortioris, 156. 
Adbafionir vis v. coharentia, 
4Equator , quid fitin globo, - 134. 


Equilibrium virium conflizentium, 720. f74. 
fEquinoctium habet pun&a feu mobilia ( im- 
mobilia, 255.quando foretperpetuum, 257. 
noftri przceffio annua, 310. quid a przces- 
(JFolfii Pbyf, Tom. I.) 


DENOTANT. 


fione illa pendeat, 429. quz ejus caufla, 
324.et 4350. 

Acris exavitas eo eft minor, quo is eft altior 
fuper terra, 192. refiftentia in lapfü gra- 
vium, 176. et pendulorum ofcillatione, 194. 
Aer ferenus quotidieeft ele&ricus, 745. Et 
quidem fua natura magis interdiu quam 
no&u, 746. 
Aflas, quanto fit longior hieme, 265. quid 
fit, "SI; 
JEffus marinus, quatenus fit a luna, 311. et 
fole, ] 221. 
ZEtber, quid fit, 451. quodutique detur, 452. 
lucetaffri&u in tenebris, 454. affrictus cor- 
poris non excitat nifi vibrationes repenti- 
nas et copiofas, 455. Ejus copia vibratio- 
num vijfibilis eft lux, 456. eft igitur mate. 
ria lucis, 457. in coelis eft obícurus, 480. 
inter fe connexus 481. quando in ccelo 
luceat, 479. 
J&xtberis omnia. mundi loca funt. plena, übi 


alia entia aon dantur, 462, minuni quoque 
(A) axis 


INDEX 


atris pori, 464. afiones infe invicem qua- 
les , r 483. 
£Esberi, quznam fint impervia, 463. qua. per- 
via, 465. eft vis centripeta, 482. cft zquili- 
brium naturale, et vis fublatum reftituen- 
di, 484. de conflictu vid. electricitas, 
fEzberem omni ineffe corpori debere, 462 et 
464. Cur id? 59r. ftapenda gaudere vi 
gyrandi et centripeta, 276. lucis pernicitas 
docet, 433 /74. differre tamen vim gradu 
pernicitatis et dire&ionis, 482. tefte pernici- 
tate diverfa revolutionis ae &yri planeta- 
rum X. 9. gl. 2p. b. quam videfis; li- 
ect eadem nulla creetur lux, 486. nifi per- 
exigua una perihelium ibid. vim in vortice 
folari effe compofitam, 489. 

Eibere magis abundant rariora quam denfio- 
ra corpora, 759. nullo alio fübftituto, Uti 
quadamtenus exuantur corpora, 751. Vid, 
EleGricitas. 

FErberis avrisque vibrationes conne&i lege 
continvi videntur, 559. feqq. 575 regula 
pernicitatis Euleri, 728. Preíffio ubi fe 
exferat, 413. 

AErberologia, quid fit doceatque ? 38- 

AAffecliones materiz et corporum V. corpora 
et materiam. 

Mffiricturs corporum ficcorum , ut fuccini , vi- 
tri etc.ope X quoque, 747. /&4. parit lucem 
ele&tricam, 452. 648. calorem, 577. 582. 
fcintillas, 674 fcq. ignem et incendium, 

326. mor. fé. 585. 684. f(q. 703. 

Affrictu ztheris fimilia fiunt, 455. feq. in dies, 
72. féq. in. focis organorum caufticorum, 
629. feq. 648. feq. 664. feq. nec non in 
pho«sphoris, 678. pyrophoris, 679, inliquo- 
rum quorundam effervefcentia et inflam- 
matione, 676. electrica quoque 717. 748. 


et 758. 
gendi vis corporibus non eft deneganda. 
4- feq. qualis? 8- 


VAlbedo, quid fit, 539. cur fit fümma omnium 
fimplicium colorum, biz. varii ejus gradus 
dimenfi, 570. 


Alittdo ftellayum quid appelletur? 420. sor. 
meridiana — ibid 

"Amalgama , undefiat ? 146 nor. 
Analyfts corporum differt a divifione, 143. 
— -— chemica, qua dicatur et przftet, $87. 
"Anomalia. circitorum celeftium vera, quz fit, 

t 61. 
Annulus f. fornix faturni, quid fit et uh. 


; . 243. 
Annus fiderum, quid fit, 251. et anni ftat 
tempeftates, ibid. 
— — unde fitin tellure, 261. 267. 
Annus nofter fidereus, tropicus et anomalus, 
ubi differant, 268. 
Annum 2). 5. 9. g^. 2L. 5. etcometarum, Vi- 
de fuis locis. 
Annus platonicus, quís quantusquefit, 429. 
S. Anthelhni ignes ele&rici, 743 fé. 
"Apbelium ettfolftitium, dies Ciceroni et lon- 
eiffimus, apfis fumma, 270.251. 
Apfides , quid fint, et quid línea apfidum, 270. 
Aqua eít per eaufàs externas liquida, 320. mor. 
Archyte columba volans magnetica arte Kir-. 
ceheri, 916. 
Ardor caloris f. ardens calor eft ignis, 584. 
feq. ardens fumus flamma, 5 86. et 596, quz- 
nam faciat, A 586. feq. 673. 
Aree in orbita fiderum defcriptz funt ut tem- 
pora motus, 312. 
Arfinoe ferrea in. templo a magnete fuspen- 
denda , $15. 
Afcenfio fideris re&a, quid fit, 420. quid obli- 
qua, ibid. nor. quomodo reperiatur obfer- 
vando, 421. 
Afjera , quaenam fint, et quz afperitas, 129, 
quomodo lzvigentur. ibid. 
After et aftram eft ftella et ftellarum congre- 
gatio, 233. tot. 
Aflrologie notio, 448. et inanitas, 449. 
Armofpbera telluris, quid fit, 273. movetur 
cum illa eadem: celeritate diurna et annua. 
276. Lunz, 297. omniumque fiderum reli- 
quorum, 366, nor. 


Aramen- 


PHYSICAE DOGMATICAEPARTIS PRIMAE. 


Aeramentum Íympatheticum, quid, 215. mor. 
et inde fiat, ibid. 
Aractionem, quam dicat Neutonus, 223. mor. 
eatenus concedendam facile, ibid. 
"Auctumnus, quid fit, 25 1. cur brevior;vére no- 


ftro, 265. 
Aurantius color, quis fit, 538. 540. 
4Auri granum, quibusque fit divifibile, 144. 
Aurum fülminans, quale fit, 680. 


dxir globi, quz linea dicatur, 134. Telluris, 
261. ejus ratio ad diametrum, 246. orbita 
ejus, 270 f74. axem D). (9. planetar. etc. 
V. fuislocis. Axis mundi, ejus polos con- 
necteret, 400,— 404 feqq. 
Axis telluris nutatio , unde, 309. 


B 


quen lapis, quis dictus fit, et que illi 
tribuantur, 830. 
Barilia quid fint artificialia, ibid. uot. 
Barilla ferreavi magnetica imbuta, 829. 832. 
fine magnete, $32. 
Barometra, docent. diverfam agris gravitatem 
in diverfis a centro terrz diftantiis, 192. 
lux eorum electrica, 713. 747. 
Batboftopium marinum Hookii, 190 not. 


Bellerophentis equus, vti a magnete füfpenda- 
cs ec RD 916. 

Dom. Bernullii acus inclinationes magneticas 
indicans, 


Bilancis ufus in examine vis ele&tricm, 774. 
item vis magneticz, 904. et 9I2. et gravi- 
tatis abfolutz, 164. 

Booris ar&turus, an peculiari gaudeat motu ? 


445. 

Bradlegii fententia de pernicitate lucis fixa- 
rum expenditur, 437. f4. 
Bruma dies breviffimus, 258. idemque apfis fi- 
ma folftitium hiemale, et perihelium tel- 
luris vel circitoris cujuscunque , 251. 270. 
de Buffon incendit longinqua fpeculis pins 
29. 

Bulla squx habet vices alternz lucis reflexio- 


nis et transmiílionis, $36. Bullitionis gra- 


dus quando fit conftans, 623. quz caufa 
C P 


| Venter in vacuo quz fit celeritas, 162. 
quz ina?re, 163.quz regula defceénfus 

accelerationis gt retardationis, — 177/04. 
Celum Vid. ccelum, 234. 
Calefcunz corpora in vacuo affri&a vel allifu, 


577* 

Calor vel fummus in vacuo excitatur folis ra- 
diis in focum colle&is, 576. 
Calor nafcitur folo ztheris inter fe conflictu 
extraordinario, 578, expandit partes corpo- 
ris quoquoverfus, 579. laxat nexum par- 
tium, minuit denfitatem, raritatem ac. vo- 
lumen auget, ibid. eft. amplificatie mea- 
tuum totius corporis etc, 580. vulgo com- 
paratur cum noflro feu nobis falutari, 583, 
et frigus continet, big, in fe eft conflidtio 
aetheris tactilis, quia reliqua efficit, 98r. 
Caloris, quz fint caufe, 582. viresfunt zqua- 
les quz equales edunt effe&tus, zbid. in nor. 
divifio gyaduum vulgaris in teporem, z- 
ftum, fervorem , ardorem; frigufculum, 
frigus, gelu, rigorem letalem, 184. 
Caloris ardor, velcalor ardens eft ignis, 585. 
ejus effectus vulgares, 586. et chemici, $87. 
Calor vitalis, quinam dicatur, 588. 
Calor naturalis quis ? 589. debetur ztheris 
confli&ui, $90. eo omnes res materiales im- 
bui debuerunt, 591. cum eo cohzret fola- 
ris lux, $92. pendet a folenosletomnia fo- 
vente, 493, quo maior vel minor eftlux fo- 
lis eo et calor nat. 594. quo major defectus 
hujus lucis, eo minor calor nat. 595.fimi- 
lia occurrunt in luce candelarum et ignis, 

6 

Caloris nat. cauf fpeciales funt duz, E a 
etrevolutio, 597. illi debetur differentia ca- 
loris diurni et no&turni, $98. huic differen- 
tia caloris ftstarum anni tempeftatum, 599, 
item caloris climatum diverfi. 600, Regula 
hujus diverfitatis. 6o. — Ejus et frigoris 
au&us fuceeflivus ubique, 602. quo altius 
(A) 2 pese 


INDÉX 


penetravit, eo. diutius fupereft. 603. Ubi 
1ol diutius lucet, ibi fruges citius mata- 
refcunt, et ubi diutius non lucet, ibi et 
frigus crefcit ; quo fol remotior a vertice, 
€o diutius, quo propior illi, eo brevius 
manere füpra horizonte debet, 604. Calor 
fe quaquaverfum diffandere nitítur ad 
equilibrium confequendum, 6035. 
Calorem alia corpora citius recipiunt et amit- 
tunt, alia tardius, 606. diutius durantem al- 
tius penetrare corpora obferyamus, 607. et 
majorem citius id przxítare, quod minor 
tardius, 608. item interruptum zquipollere 
exceffai per interruptionis gradus dimi- 
nuto, 609. 
Calorem variantem pro diverfa Solis' altitudi- 
ne in fummam colligendi modus. 610. 
"Tabula caloris in zquino&iis et folítitiis 
pro decimo quoque gradu. 611. Caloris 
praecedentis quo plus fupereft, eo plus 
eum Sol auget, 612. calorem folarem dit 
fundit atmofphera, 613. Summa caloris 
annui, uti in climatibus ineunda, 614. qua 
methodo? 619. 
Calor isextraordinarii caufe et impedimenta du- 
plicis generis, 615.perpetim aut diu durant 
montes editiores, maria et oceani, filv 


ingentes, et fuperior atmofphzra, 616." 


Citius orfuntur et cefíant venti, nubes et 
qua inde gignuntur ; ferenitas, 617. Coha- 
ret et cum evaporatione xefrigeratio, 618. 
Calore volumen corporum plus, minusve 
mutatur. 620. Priora gradibus caloris dis- 
cernentisac thermoinetris funt aptiora. 62I, 
Ad majores caloris exadus indicandos nul- 
]um liquidum przftantius eft mercurio vi- 
vo, 622, prafextim bullitionis liquidorum, 
623. 
Caloris ardentis gradus aftimantur fpeculis 
planis, quorum radii folares congregati 
incendunt, 629. Sextuplusne igitur calor 
naturalis inflammat? 630. feq. exceffus di- 
firibuitur vicinis in ratione mafTe , manen- 
te communi, 662, caloris effe&us non funt 
Aui tempora, fed nocui. 670. 


Calva, qus fint, Van, 
Capillus metallo polito eircumdatus, eur non 
accendatur a flamma vitrum liquefacien- 
te, - 635. 
Candele lacent et eslefaciunt pro fuo sioda- 
lo, $96. per fe, 237. noz. lux, uti fe habeat 


ad plenilunium et folis lucem, 567. 
Canonica fiderum, quz dicatur, 351. 
Canopus, ubi fit dux nautarum, 815. nor. 


Carimizur cotor , unde fiat quantumque tingat 
aqua, 149. 
Caflor et Pollux, ignes electrici, 743. accura- 
tius obfervati, 744. 
Cauda cometarum, quid fit, 368. 
Caufa cfliciens , uti in phyfici icis per experien- 
tiam iny eftietur, 57. five unica fit, five 
una e pluribus, ET que internis debetur, 
non eft tribuenda externis ét v. Y. 59. tec 
toti, quod non nifi parti ineft, 60.uti olim 
mundus di&us eft rationalis, 61. 
Catifc flit, qua fint, 62. 
Cau[z? proxima. fufficit ibi, ubi longa datur 
caufarum feries 63 qu. vel mechanica eft, 
vel hac latente phyfica vis aut qualitas, 64. 
fi ea eft vis infita, illa nunquam a refalva 
aberit, 65. fi cft externa , mutatio non con- 
tinget , nifi ea acente nec impedita, 66. 
mutationes corporum et internis et exter- 
nis rationibus egent, 67. 
Caufz probatio inductione vel completa cau- 
te fuscipienda, 68. ftadendum tamen com- 
plende, quantum datur, 69. uti incomple- 
tis utendum, 70. exempla fint indubia, eo- 
rumque quaratur ratio fufficiens, et ufus 
fit hypotheticus, 71. quid ille requirat, 72, 
uid habendum de unico exemplo, 73. 
quid de alienis , 74. modisque et relationi- 
bus, LO 
Couflica vitra praftant. fpeculis, 650. eorum 
incommoda quzdam et quomedo minuan- 
tur, 651. 
Celeritar curfus equi perfaltus, 141. mor. Ce- 
leritas &yri et revolutionis fiderum, vor- 
. ticum, fonorum, et lucis, Vid. fuis locis. 
Centrum exavitatis , mundi etc. V. fuis locis, 
Chincu- 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAE. 


Chinenfi , quando magnete iam vfi fint, 
r 817. 830. 
Cintalarir, quid continest, 142. nor. 


Circirorer ccleftes, qui fint, 238. quotuplices, 
239. reguntur a. Sole, 370. fé. quid red- 
dant foli, 373. fuperficie fus confligunt cum 
folis vortice, 374. inde debilitatio vis cen- 
tripetz alibi maioris, 375. eo major, quo 
major eft centrifuga, 376. et mutuus qui- 
dam acceílus vulgo attraétio, 377. eorum 
periodorum caufe, 378. fitne mutua actio 

* 8 gravitate, 379. quot fortefint, 395.fig. 

Circulus meridianus verticalis, horizontalis, 
qui dicatur, 134. lacteus quid fit, — 418. 

Chiraur inzqualitates motus lunae extrica- 
vit , 288. 

Clarizas lucis, quid fit, 453. nor. 

Climara, quid fint, 135. quomodo dividantur, 


253. et varient, 254. 
Coactilia , quid fint et coacta, 127. 
Coclio, et effe&us ignis, 586. 


Celum, quid fit, 234. cjus variz regiones, 235. 
Coberenria in tellure quanta, 277. uti ejus cau- 
fe explorentur, 222. unde zftimetur in fir- 
mis et liquidis 210. 216 — 224. latior in 
vortice telluris et fiderum , — 226. feq. etc. 
Colores iridis, quidet unde fint, 537. Quinam 
fimplices aut compofiti, 538. exomnibus 
fimplicibus componitur albedo, 539. uti al- 
bedinis defectus et contrarium eft nigredo. 
ibid. Simplices diverfa gaudent refra&ione 
et reflexione, 540. intra $0 circiter minuta 
comprehenía. 541. Utraque circiter par eít, 
542. 

Colores corporum lucem reddunt coguomi- 
nem, À ipee s, 

—. Colorum caufa, num lucis denfitas vari, 544 
an potius pernicitss, 545. unde ea -"— 
546. 

Colorem eorundem eradus fünt velut octava 
tonorum intervalla, aut celeritatum ratio 
dupla 554. nor. an I2 potenti? ibid. 
Colorum difparitas e(t menfürabilis, $57. mix- 
tura eft innumera, 558. menfurabilitas qua- 
lis, 561. refolutio qualis, 560. 


Color ceeruleus eft infimus, er cur eclo com- 
munis, 480. ruber vero fiinmus, caeteri in- 
termedii, 538. 

Colores pictorum fünt mixti et heterogenei, 


siad ato .. 5388543. 
Coliri zquino&iorum et folftitiorum, quid 
fint, ; 255. 


Comeza, quid (it, 339. eaudet orbita elliptica 
longiorequam planeta, ibid. 
Cometa vel dire&ti vel retrogradi, et quando 
nobis|appareant, 348. alii foli propiores 
Y., alii 9, olii terra, alii marte etc. 349. unde 
noscatur eorundem reditus, ibiZ. num fint 
fidera damnata, 369. migrant per omnes 
cceli regiones, 364. dire&ti ducuntur acen- 
trifugo vortice folis, uti planete eo tar- 
dius, quo obliquius, 366, retrozradi, an ab 
ejusdem vortice polari, 367. 
Cometarum orbita circa perihelinm, ipfabru- 
má et parometer, uti deteeatur, 360. item 
ulterior orbit, 361. orbitz axis et integra 
orbita, 362. eq. eorum motus regulz, 365, 
sn quorundam orbis circa duas fixas de- 
fcribatur, 367. 
Comerarum coma et cautz etc, quid fint, 368. 


eccentricitas, unde fit, 364. 
Cempre[Jio, quid fit et quomodo fiat ac «fti- 
mettür, I24. 


Conden(are et condenftio, quid fit'et quomo- 
do fiat, 117. unde innotefcat, 119. fé4. ma- 
terze propriz, 120. item flexibilis, 122. feq. 
ex compreflione, 123. feq. 

Confüicius xtheris naturalis et. violentus, niti- 
tur ád equilibrium, 727. V. Electricitas. 

Congelarionis initium idem ubique, 217. nor. 

Contractus et contiguitas non eft nifi corpo- 
rum, $t. 

Conrigua, quz fint, 80. fg. quid intereffe pos- 


fit, 82. 
Contintia, quz fint, 88. et continuitas in exten- 
fione, 4 


Conrinuitas naturalis Istius patet, et in tem- 
pore, motu qualitatibusque datur v. c. in vi- 
ribus centripetis, 412. feq. inluce, umbrs, 
(A) à tenebris, 


INDEX 


tenebris, 511, fe44. in pellucidis et opacis, 
522. in tonis et luce, 561. zor. in. refractio- 
ne et reflexione lucis, 525. in omni vi ma- 
teriali 406 feq. 427. 

Conrinuitazis naturalis lex, quid inferat, hinc 
liquet, 400. 412. excluditnempe poflibili- 
tatem intermediorum meliorum, ponens 
feriem naturalem convenientiffimam 400. 
et 413. 

Corpora, quid fint, 12. caudent materia varia et 
forma, 76. partibus extra fe invicem pofitis, 
77. connexis tamen, 78.et unitis faltem 
quibusdam, 79. aliis contiguis, 8o fe4. aut 
diítantibus et peregrina admittentibus, 82. 
99. quatenus fint extenfa, 84 /e44. trifa- 
riam, 97. et continua, 88. Sitne extenfio 
eorum effentia, 85. funt mobilia, 108 
Corpora gaudent magnitudine, 89. eaque tri- 
plici, 9o. et menfurabili, 91. f&4. terminata 
et finita, 93. ac limitata, 94. porro figura de- 
terininata, 95. rotundaangulofa aut mixta, 
96. differente uti fuperficies, 97. a figura 
ex parte pendet puleritudo & deformitas 
eorum, 98. quz fint porofà, 100, etquate- 
nus, IOI. 
Corporum. volumen, quid fit, 102. datur in 
omnibus, 103 feq. quod & poros comple- 
&itur, 105. & fpatium corporis abfolvit 
106. locumque, 107. quem explet, 108. & 
alia ex eo excludit, dum in eoeít, 109. 
Impenetrabilitas quid fit, r10. quod detur 
in omnibus, 111. fe4. pori funt pervii pere- 
grinis minutioribus, 113. maíía qu: dica- 
tur, 114. denfitas, quid fit, 115. uti eruatur, 
116.etcrefcat, 117. refpondet ponderi, 119. 
materir proprie undezítimetur, — 120. 
Corporum flexilitas, quz fit, 121. partes red- 
dendo cavas condenfat, convexas diíten- 
dit, 122. unde utriusque zftimatio fiat, 123. 
eq. inflexiles partes rumpuntur, funtque 
fragiles, friabiles vel fiffiles, 125. tra&tiles 
& vifcofe quz, 126. & coadtiles, 127. 
Corporum firmitas cohzrentiz, varios habet 
gradus, r25, mollities quz fit & durities, 
I28. quz afperitas & lzvitas, 129, quz gla- 


brities & calvities, 130. quz plumz, fqua- 
mz, fpinz, lanugo * ibid. 
Qro Gd fit, 131. quot fint, 132, 
uperficies cubi, qua fuperior inferior &c. 
dicatur, 133. quis verticalis & horizonta- 
lis in globo &c. 134. quz plage & zonz 
in fitu horizontali, 135. quomodo fitus in 
globo determinentur, 136. unumquodque 
proprio gaudet fitu, .- CAST. 
Corporum duratio& exiftentia in tempore,138. 
etiam interrupto, 139. tempora difcernun- 
tur zquabilimotu, 140. ad quem partes 
fpatii quales applicantur, 141. 
Corporum divifibilitas in ea homogenea, e 
quibus conftant, 142. refolutio in hetero- 
geneas partes, 143. metallique auri divifibili- 
tas in lamellas, & denfibilitas, 144. fe. 
diffolutio ope acidorum, 145. pracipitatio 
folutorum humida, 147. fuforia tali addi- 
to eget, quo partium nexus tollitur, 149. 
colorum v. c. carmini infignis divifio, 149, 
odorum item ut afe fetidz, 150. diffolu- 
tio eft fuübtilior divifione, I5 1.coharentia 
requirit modum unionis finitum & omni- 
no determinatum, 152.ratio unionis quo- 
tuplex, 153. naturaquid fit, esque omni- 
no determinata, 154. 
Corporum gravitas & proprium pondus, quid 
it, I57. unde ea clareinnotefcat, 158. un- 

de gravitas abfoluta, 164. vid. gravitas& le- 
vitas. Nifus verfus fe invicem quam ha- 
beat reeulam, ...; 225. 
Corporum vis lucem refle&endi & refringen- 
di par eft, 542. 
Culninario fideram, quid fit? 420. 
Cupri fale ammone foluti gutta, quamdiu 
det viridem flammam , 149 nor, 
Cuprum an in. ferrum transmutetur? 147 in 
tot. 


Cyclus lunz, quid fit? 310. 


D. 


J]Jy** fpiritus vini primum eft. ele&xice 
incenfus, 7 17: item fumus candelae, 758. 


utrumque opera cel. Gralathi. 
Dibi- 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAE. 


Debilitario celeritatis actionum fit per impe- 

^ diments (miners), 156. 162. & 165.lucis 
per reflexionem, 434. 518. & refractio- 
nem, $47. debilitatio furfum proje&o- 
rum. vid, fub rerardatione, item motus fi- 
derei caloris, ele&tricitatis, magneticae at- 
tra&tionis &c. fuis locis. 

Declinario fiderum, quz dicatur, 422. cui pro- 
blemati inferviat, 426. magnetica, quae di- 
catur, 867. ejusque varíatio, 870. 

Denfitas corporum, quid fit? 115. quomodo 
obíervabilis reddatur, 116. & ad fenfum 
mutetur, I17. autin impetu primo fe ex- 
ferat, 118. eft ponderi proportionalis, 119. 
ftrictius dicta ratione puritatis, 120. 

Defcenfus gravium eft. uniformiter accelera- 
tus, I78. quando fit tardior adfcenfu. pro- 
je&orum, 202, 

Dies, quid fit, 250. dierum folarium & fide- 
reorum differentia, & utilitas, 250, diei 
Iux, quanta V.lucis menfura. Dies nofter; 
quomodo efficiatur, 326. fég. item reliquo- 
rum circitorum, 371. fed. & perpetuus 
ipfiusfolis, 373 

Diffolutio metallorum fit ope acidorum, 146. 

Divifibilitas corporum quorumque, 142. in 
partes unde orta fant; itaque non in infi- 
nitum, ibid.mor. colorum lucis, 149. 

Divifo differt a di(lolutione vel refolutione, 
143. etc. fitin homogened, ibid. divifio auri, 
144. metallique ope fulfurisincenfi, 145. 
odorum, 159. et colorum in aqua, 149. tu- 


cis folaris, 570. 
Docimafiz infervit ignis chemice tractatus, 
587. 

Draconis ele&trici effe&us miri, $12. 


Duclilia quz dicantur corpora, I2I. duáili- 


tss metallorum, 128. fior. 
Dura quz fint corpora, 128. quz eorum fit 
3 2I 8 LI 

Duriries eft cohzrentía partium preffioni non 
cedentium, 128. 


E. 
j ognseri eradus variant pro gravitate at- - 


mospharz, quz, fi iit eadem, gradus cft 


conftans, $25. caufa quz fit, 624, etin aqua 
frigida aére atmospharicoremoto,  ;bi4. 
Fclipfss C) et D) 300. 95- 304. 
Fcliprica in eadus dividitur more circuli, 256. 
ratio finalis obliquitatis ejus, 258. quz cau- 
fa efficiens, 259. an folinea moveatur 260 
an potius tellus, 261. ejus eccentricitas, 264. 
Effervefcentia, quid fit, 587. differat a fermen- 
tatione, ibid. liquorum, uti oriatur, 676. 
Efficiens caufa, uti indagetur ope experien- 
tiz, $7. uti plures, 58. vid. caufa. 
Effiuvia electrica, quid fint, 737. remoto aére 
cur non expandantur fed convergant, 738. 
oftendant debilitatem. brevi victam, 739. 
eflluunt quoque e non electrico corpore, 
761. 
Elaflicitas, quid fit, & qux ejus notz, 226. 
unde ejus gradus zfítimentur, 227. ftupen- 
da ztheris & lucis, I Xo. 231. 276. feq. mo- 
tum fiderum non impediens, IIO 7f. 
Elcctriciras, unde dicta, 684. f74. quid fit, 686. 
in globo electrico Gerikii & vitreo Anglo- 
rum, 688.quibus corporibus infit, 687.690. 
obfervatur ini vacuo, 689. 
Communicatur cum aquia, oleo, Yo, 690. 
cum metallis & homine, 691, & in lon- 
ginquum per baculos & funiculos ad com- 
plures pedum centurias, 692. colorum in 
funiculis exiguum difcrimen inbac re , 693. 
eius ratio, 810. communicata aliquamdiu 
durat, 695.necimpeditur vi magnetica, 6 94. 
transfertur quoque in diftantia vel per 3, 
pedes, 696. 
Eleiricitas aliis per fe, aliis per communi- 
nícationem ineft, 697. fé4. uti in homine 
fericeis funiculis vel refinae &c. impofito, 
699. item eft vel vitrea vel refinofa, 700, 
Eldriciras vefle&itur ab alba, abforbetur & 
"nigra chirotheca, 7OI. ratio eius, —$IO. 
Eleciricitati nocent aér humidus, rarus & 
compresíus, 702. 


Elcciricitatir penicillus lucidus & fcintillae, 
703.705. vi plures res & homines fimul 
imbuantur, 704. gradus diuerfi oftendun- 

tur 


INDEX 


tur in fiiis, potiffimum lineis, 706. eortm- ' 


que gyro circa globum electricum ; 707. 
item attractione & repulfione, 708. 
Eleclricitatis pxopagatio per condu&tores fu- 
niculos, 709. & aquam, 711. regulae quae- 
dam, 710.ratio phaenomenorum cjus, 712. 
& in barometro lucente, 713. & in galea 
vitrea, 714. & cylindro fulfureo, 715. odor 
electricus, zbid. vis. concitat fuccos anima- 
les ad motum, & marís aeftum. 716. in- 
cendit fpiritum aethereum, item poftea vi- 
ni, 717. 
Ele£lricitatis vis omnibus communis fieri pot- 
eft corporibus, 718. in vacuo pendet ab 
aethere folo, 719. impedimenta ejus natu- 
rae, quae fint, 720. effectus ubi dari debent, 
ibi tollendum conflictus aetherei aequili- 
briüm, 721. cujus gradui refpondet effe- 
Cum gradus, 722. babet is vel plus vel 
minus, quam conflictus naturalis, 723. 
Elccivicitatis pofitivae & necativae differen- 
tia, 725. an ideo plus aetherisrequiratur 
vel minus, 724. idem corpus modo pofiti- 
ve ele&ricum eft, modo negative, in diverfis 
partibus, 726. gradu tantum differt. utra- 
que, 729. nec non virrea & refinofa 730 
refinofa eft quafi iam ele&rica, 731. & diu- 
tius durat, 732. quam vitrea, 733. 
Elctricitazis per fe diverfi gradus, 734. com- 
municatae major diuturnitas, 735. & pro- 
pagatio, 736. effluyia, quid fint, 737. quo- 
modo fe habeant. aére remoto, 738. feq. 
Eleclricirarir primitivae & derivativae diffe- 
rentia, 740, num differat ab ea, quae per 
fe, & peralia ineft, 741. 
Elcélricitatis naturalis & axtificialis diftinctio, 
742. five inhaerentis, &ive fufcitatae, ibid. 
Pyoris exempla funt Caftor & Pollux aut 
St. Anthelmi ignes, 743. recensaccuratius 
obfervati, 744. item aér per fe ele&tricus, 
745. magis interdiu quam nodu, 746. & 
lux Mercurii in vitreo tubo agitat, 747. 
aeque ac fi extus fricaretur, 748. 
Electz'icitatis attra&tio & repulfio, unde fit, 749. 
lux in: vacuo brevior diutiorque, 752. ea- 


que electrica, 7523. fcintillulae, undeibi fint, 
754. quo patto in aére oriantur, 755, etiam 
inter 2 electrica, MESC. ^ 
Elcctricizaris debilitas, unde' patcat, 756, quae 
caufa, ibid. & 767.. uti cxcitetur, 768. re- 
motis impedimentis, 768. 
Elcciricizatis vortex, quid fit, 761. ab eo cít 
ele&ricitatis qualitas & quantitas, 762. cjus 
ope .& communicatur cum aliis intra vor- 
ticem obviis, 763. fi non ele&ricum pro- 
pius admovetur electrico utrumque utri- 
que nititur occurrere , faltem fcintillae na- 
fcuntur, 764. & penicillus eletricus, 765, 
communjcatur fic etiam cum bis , quae eam 
illico diffunudnt, 766. 
Eleclricitatis gradus fuperiores & inferiores, 
769. oftendit ele&rofcopium clare, ele- 
&rometrum diftindte, 770. 
Eleciriciratis intenfio augetur vitris inetallo 
mixtis, 779. fri&ione interna fimul, gor. 
numero elobulorum & poculorum fe non 
impedientium, 780. fcabello vim non dif- 
fundente, 781. an in ratione fuperficiei con- 
du&orum, 782. an mole ele&trici condu- 
Goris, 783. metallis polítis, 784. externis- 
que adjumentis, 785. ficondu&tores metal- 
lici pici, vitrei refinofis junguntur, 786. 
ope miniftrae ele&ricitatis f. ampullae, 787. 
au&o earum numero & volumine, 789. 
miniftris quae accenfeantur, 795. 
Elctlvicitatis concuffio minor, 788. vehemen- 
tioris prognoftica, 790. concuffionig pro- 
pagatio fit in circulo ele&trico, 79I. vehe- 
mentia uri evitetur, 792. 796. transfertur 
trans fluvium cum incendio ope aquae, 793, 
Necat infecta avesque, 794. perforet fcin- - 
tilla varia conditione, 797. inurit folia me- 
tallica vitro, 798. incendit pulverem py- 
rium frigidum quoque, 799. extinGtionis 
incendii electrici ratio, $00. 
Elclricitatis extenfio ad menfas plenas, le- 
os, conclavia, 802. tam aperte quam te- 
&e, ;bid. ad aquae du&us, ftagna &c. 793. 
Explorandum , quis fummusforet. gradus 


extenfionis & intenfionis, - 803. 
Ekcri- 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTISPRIMAE. 


Ekchricitaris vefimoe péculis, $04. item 
caquez& vaporum,- ^ * $965. 
Lieciricitaris momentanec notio & veritas, 766 
Diectrieitaris -uías in augendo motu liqui- 
dorum ,::$06. fanguinis. quoque , $07. 
inde ufus in fanandis 4norbis, 808. in 1l- 
luminationibus no&urnis, 809. lii fpe- 
randi, vel non, 8rr. in draconibus de- 
Gricis mira przflangbus, $12. 
Elcciropletia, qua machina fit, 787- 
dieélrofiopia Grelectroinetza uti different, 770. 
alia a pofieriori metinntur lucem electii- 

; cam, 771. alix vim attrehendi, 772. aut 
repellendi, 773. ftaticum, /eg. aliaignem 
electricum ,^ 775. ex effectu fcintillarum, 
776. carum comparatio-cum reliquis effe- 

| €tibus,:;777. alia spriori genetice, 778. 
Element antiquotum: 4. quie fint, 232. qui- 
bus & quintáóm eddunt, dum.alii plura, 
li pauciora ftatuunt, ibid.mor. adumbra- 
^to 4. elenentorum üt fiat; ^ 2T4.zor. 
Henr el'enfui vel confilio debentur ,T9. 
crucis quac dicantur, ibid. ommis generis 

- ufui funt, 20. mults fepe idem probant, 
2I. fruftrà autém pluribus efticitur , quod 
paucioribus qué poteft evinci, 22. opus 
eft fele&tu evidentiorum certiorumque, 23. 

. tot tamen opus eft, quot ícopus requirit, 
-24. ratio plurium. interdum | adhibendo- 
rum, 25. autet faciliorum, 26. quomodo 
illis in- phyfica utendum fit, 27. funt arte 
experiundi ulterius excolenda, 28. uti uten- 
dum fit alienis, 29. quanam fintrepetenda, 
30. quo pacto utendum norirepetitis, 3r. 

.. Extent) won eft effentia corporis, vase 
Exzenfum, ut oriatur, 83. quatenus corpus fit 
extenfum, $4. 

ni 


prese ealefaciuntque pro firo moda- 
lo, 596. an per fe;- 237.mot. 
Fermentatio, quid fit? 586. ejus gravitas, 839. 
fquamz & fcintille 840. 
Ferrum unde conftet, 840. maeneticz eft inco- 
lis,8:6.& 823. vid. magnes, . fulminans ,680. 
Fila metallica & vitrea e du&ilitate nafcuntur, 
(IFolfii Phyf. Tom. I.) 


128. zor. tla imfeiniuntcondu&orsbus ele- 


s&ricis, itein linea &c. 793. feqq. 
Firma, quz vocentur corpora, 217. 


lirmiratis vis & menfuratio, 219. in lignis, 

- metallis &c. ibid. mor. 

Eiffiia, quz corpora dicantur, 125. uti ligna, 
fchiftus &c. 

Fixa ftella, quid fit, 233. uti fol circitoribus 
gaudet, ibid. 

Fixartm, conftans eft lux, unde, 389. .& fcin: 
tillario, 350. molesan foli par. 390. diftan- 
tia a fole; .391. a polo. mutabilts »:428. feq. 
motus exiguus tantum in loneitudinem 
latirudinemque, 431 & 445. lacis pernici- 
tas ftupenda, 433. nullus influxus in alias 
przterlucem, 447. magnitudinis apparen- 
tts mutatio, 446. ordines apparentis lucis, 
350. et 392. f?gq. 

Tixitaris earum ratio, qux fit, 387. lex quie- 
tis quafi, 386. & regendi circitores in mo- 
tu ac perficiendi, 388. 

Flamma eft fumus ardens, 586. lucet & cale- 
facit, 596. 

Flivus color , quis fit, 538- fe44. 

Flexilia, qua fint cor pora, I2IT. quomodo den-, 
fentur vel laxentur ipfo flexu, 122. qvan- 
tum in cavitate & convexirate, 123- 

Iluiia & liquida, uti differant; 2IO. nar. 

EFlumira et flnvit propaeant. augentque cle- 
&ricitatem, 793. 

Focus vitrorum & fpeculorum cauft. & orbi- 
tarum vid. fuis locis. 

Fürbini curatior obfervatio Caftoris & Pollu- 

- cis electrici, 744- 
Fragilia corpora, quae fint, 125. 
Franklini experimenta eledrica fi ingularia, 

793—798. 

Friabilia corpora, quae dicantur, 125. ambo 
funt inflexibilia , ibid. & aor. 

Frigoris gradus v ulgares, 384- exa&iores ther- 

mometra docent, 622. 
Frigus continetur fub calore, 580. eft & in 
vaéuo, $76. quomodo vulgo concipiatur, 
583. ejusreeula, 604. admittitur & amit- 
titur ab aliis citius tardiusve, 606. diffun- 
(B) dir 


dit fe & ad aequilibrii reftitutionem ten- 
dit, 605. quid in frigore debeatur temporis 
diverfitati, 607. quo altius in corpora pe- 
netrivit, eo diutius im iis fupereft, 603. 
quo major eft ejus gradus, - vel diutius du- 
rat, eo altius penetrat, 608. fummum & $ 
coagirlat feu congelat, 677. 211. nor. vid. 
calor. 

Fulininansauxum & pulvis, 680. 

Funus candela incendítur fcintilla- electrica, 


758- 
G. 

fpe: quid fit, 394.418. 444- sn mun- 
di zodiacus folaris, 417. feg. ei fimile, 
478- 
Geli, quid appelletur, $84. incipiteradu 33. 
Fahrenheit. 211. soz. & 623. acus ma- 
emeticr impeditio, 845- 
Gener hliace, quid dicatur, 448. eft commenti- 
tia & vana, 449- 
Glibra, quae fint corpora, 130. 

Glacics, quid, 210. sor. & 21r. t 
Gladiss repente gyratus circulum mentitur 
et rotam, SAI. not. 
Globus cceleftis, quis dicatur, item mundanus, 


221- 

Gralatb cel. incendit elc&trica fcintilla, 757. & 
* fumum, ,738: 
Graitar, quid fit in genere, 157. an vis cen- 
tripeta, 25d. unde nofcatur confufe, 158. 
«omparanda eum volumine, 159. modus 
minutias ejus nofcendi, 160. 
Gravitas in vacuo labentium eft eadem, 162- 
propria f.abfoluta unde pateat, 164. mínui 
videtur quantum illi refiftitur, 165./6 "a 
ubi variet, 168. diverfitas directionis in aliis 
fideribus, 169.208. quae fit vera aut apps- 
rens, 371. 
Gravizatir, quae fit caufa, 170. ratio ad diftan- 
tiam a centro, IgT. num ad fuperficiem fit 
maxima, ibid. aéris decrefcit furfum, 192. 
item aliorum corporum, 193. in ofcillatio- 
nibus, 194. in diverfis climatibus, 199. in 
diverfis circitoribus & fidcribus idem eius 
éfticiuim finisque, 380. 


INDEX. 


Gravia, quomodo refta cadant, fi ipfis nil ob- 
ftat, 178. & fiquid obftat, 179. quomodo 
oblique in plano inclinato, - 180. 

Gyri telluris in aequatore celeritas, 261. 269. 
ejus rationes, 266. folis & circitoram  reli- 
quorum. vide fuis locis. 

Gyrus telluris, num influat in menfem di- 
emve lunee, 293. 


H. 
Loi in Luna, 312. b. ceterisque cír« 
citoribus, ut. in tellüre, V. fuis locis; 

in fole quoque, 329. & fixis quibusque, 

Í . .  238-389./eqq. 
Halleji Cometarum variorum. orbitz circa fo- 
lem computatz, 348. feg. : Declinationis 
magneticz variatio unde fit opinio; 873. 
Computus. tranfitunm. Veneris fub. fole, 
335. no.. & Mercurio, 338. motus ar- 


&uri 431. 
Helcy momezrum electr, 7742. 
Hekna, ignis electricus, 743- 


Flcliccaufficum , 665. dioptricam & catoptri- 
cum, 666. modus tis utendi, 667. ulte- 
riorum graduum «dimenfio, 668. compa- 
ratio plariorum eurvorumque; :669. 

Hicns, quz anni tempeftas flata?. a bruma 
incipiens, 25 I. brevior aeftate, 265. 

Hirfiga & hirtacorpora, que dicantur, 130. 

Hodomerrum warinum Poleni pra ftantius vul- 
gsri Log. 920. aliud. autoris de:Sauma- 


fetz, . ibid. nor. 
Humida , quz corpora dicantur, ^^ 210. moz. 
Humores funt liquores eraffiores, ibid, 


Hydrarg yrum v-mezcurius vivus. 
IL 


[. quid fit, 585. elementaris eft zthe- 
reus in foco urente, :bid. eius effe&us 
vulgares, 586. & chemici, 587. gradus 
admodum diverfi pyrometro fimt menfü- 
randi, 652. nti minores ignito ferroque- 
rintur, 655. gradus fl:inni, plumbi li- 
quefadi &c. 656. fég. vid. pyrometra. 
Summi effectus ejus, qui fint, & nti ob- 
tincan- 


, 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAE. 


tineantur, 673. modi ignem extinguen- 
di, 6$2.cat. ufus ejus, 603. 
Imago rei, ubi in fpeculis exhibeatur, 552. 
unde multiplex, 553. uti & unde in ocu- 
lis pingatur, 492. inomento citius, 493. 
vivisque coloribus, 494. vid. lux. 
Ynimnazeriale (nec materiale) quid. appelletur, 
przfertim vis immaterialis, II. 
dmpenetrobile & impenetrabilitas, quid fit? 
IIO. in ommi datur corpore, III. uti 
ejusattributum fit, II2. 
" dnccnfi) fpiritus stherei, vini &c. (cintil'a 
'eledrica, 717. nuda tantum coufufione 
liquidorum quorundam, 676. 
Inerzia materie , quid fit, &.cur fit rimanda, 
1. xgfiftit omni nif fuo alterius motui, 2. 
confufe tantum fentitur, 3. non eft nuda 
: yis patiendi, fed & agendi, quatenus re- 
fitit, 4- & vis movendi, 5. & confligen- 
di cum altero, 6. eft phiznomenon | enu- 
clesndum diítinsteque concipiendum, 3. 
& 7. vis ad unicum agendi modum re- 
flricta, 8. in agendo neceffaria, 9. ideo- 
que ad alium iners, IO. eft vis materialis, 
I1. 
Infrma, quz fmt corpora, 217. quz infir- 
mitatis eorum menfura, 218. vid. tabulam 
ibid. in mot. 
Infl:xio lucis, quid fit. 497. facit umbram 
folito majorem, lucem vero majorem per 
rimam in obfcurum locum delatam , 498. 
ejus qua fit lex, 
Torerluniuso, quid fit, 
Inte msmndia qna, 396. nor. 
Siupiier Planeta maximus, ejusque dies, an- 
nus, pernicitas motus, 340. compreflus 
ad polos 32^, quatuor cinctuslunis, 341. 


K. 


Kt , uti leges fidereas detexerit, 312.2 
X Kircheri ars niagnetica paflim adducta 

. cap.ult. 
D. Kaighr artificia magnetica exercet. celat. 
gio 


L. 
T via vel la&teus circulus coeli, quid fit, 
418. 
Lavia, qu fint corpora, 129. 


Lamberti Photometria paffim laudats, cap. I. 
Se&. 3. 

Lapfus, quas vires eadenti preftet? 201. ma- 
xime fi nil obítat, ibid. 

Latitudo fiderum infervit eorum locis affi- 
gnandis, 426. an qusdamtenus mutetur 
& cur, 431. & 445. 

Leges motus, quz fint, 155. fégq. accelerati 
lapfus cadentium, 177. retardati afcenfus 


eravium, 185. 
Lever mundi generales, Aue c 


Leges fiderez, 351.[égq. lucis inflexz, re- 
fexz, refra&tx V. fuis locis; irem caloris & 
frigoris, ele&trice, maeneticz. 

Lentes, vitrez quomodo debilitent lueem, $73. 

Lentor vifcidorum, unde nofcatur, 21 

Levizas eft minor gradus gravitatis corporum, 

* — IÓ6I. ftr. 2. 

Lignum ardens lucet & calefacit per fe, 237. 

"ot. 

Liquida, quz dicantur corpora, & liquores, 
210. quid in illis detur, 21r. unde exi- 
litss particularum nofcatur, 213. quorum 
poros fubeant, velnon, 214. alis aliis 
liquidiora , & tenaciora, 215. quie fint vi- 
Ífrida, 216. quzdam confía cur efferve- 
fcane, immo incendantur , aut frigefcant. 
vid. fuis locis. y 

Lour occupatur a corpore, IO8. "X fuus 
cuique eft locus, I 

Log nautarum fimplex , & compofitum, quid 
fit, 929. rtot, 

Longitudo locorum globi & fiderum, quid fit, 
& uti ferviat loco eorum nofcendo, 136. 

7 426. marina, uti queratur, 920. 

D. Ladolff primus incendit ele&rica. fcintilla 
fpiritum zthereum, 717. 

Lucet quidquid videri poteft, 460. 

Lumen, quid fit ftxictiori fenfu, 453. zodia- 
&eum, 321. & 478. fünile galaxis & 

(B) 2 (telle 


f 


INDEX 


ftelle nebulofz, ibid; & 444. ubi definat 


videri, 664. 
Luna,quidfit, 242.283. quantum difler 2 


"Tellure, 284. quanta gaudeat orbita, 285. . 


quo tempore cam peragret, 286. motu 
inzquali, 287. cujusmodi int inzquali- 
tates ejus motus, 288. 
Lure cyrus & dies, unde patest , & quantus 
fit, 289. orbita quantum decinet ab ecli- 
ptica, 290. motus libratorius, unde fit, 291. 


axis ad eclipticam normalis, "quid pratftet, ; 


292. eysus, num &. vorüice telluris juve- 
tur, 293. annusejus, unde pendeat, 293- 
quantum diminuta" fit- vis vorticis terre- 
ftris in lanam, 294. motus duplicem ze- 
quirit vim conftantem, 295. 
Lune ineft vis. quafi centripera verfus terram, 
296. falva propria gravitate ma(Iz & at- 
amospharz, 297. quz fit denfitas, 298. 
centrum. gravitatis cum. terra commune, 
2 
Lume oyacias occultat terricolis alia fidera 
ipfümque folem interdum, 300. in ecli- 
pfibus centralibus & platicis, 300. diame- 
. ni, que ratio" ad tcrreftrem , 301. mon- 
tes '& valles, 302. item maria, terre, fil- 
va, ibid. umbra & penumbra, quando 
in terram cadat, 303. eclipfes unde fint, 
304- quantzque interdüm, 365. qua da- 
ratione & ufu gaudeant, 306. 


Lüne lax no&em noftram regit, 307. men- - 


fesque, 289. quantum illi terra xeddat, 
307. lux plenilunii, cur ne quidem in fo- 
co maximorum caufticorum calefaciat, 308. 
a&ioni in terram quatenus debeatur nuta- 
tio axis telluris, 309. przceffio zquino- 
&iorum, 310. & aftusmarinus, —— 3IIF. 
cn moveri iisdem legibus, quibus VE. 
tr, 312. a. & habitari, 312 
Lnx, quid fit, 453. lucet in tenebris , ín 


quo affrida excitetur, 455. nti genetice .- 


Tpe&tetur, 457. eít phznomenen c compo- 
fitum, 458. cur compofita fit & dividi 


poffit, 490. fég4. & 537. fégq. propria 
unde, 389. 


-Lucidum f. radians panum, quid fit, 466. 


Lucere, quid fit, et pellucere aut pellueidum, 
459- fiqq- 


radiat circumquaque, CEU Gr. 

Lucr materia, que fit, 457. quz forms, 
456. nempe copia Vibreiionüm ztherear. 
vifibilis, ibid. ubi detur materix lucis, 462. 

doc de Jig 

Lucis radius, quid fit, 468. quotuplex, 46g. 
re&us vel eft fimplex vel compofitus, 
470. uti reflexus & refrictus, :;bid; inci- 
dens quis," 471. vel normalis vel obliquus, 
472- incidens normalis re&ta tranfit per 
medium diverfz denfitatis, 473. ab opa- 
co in fe ipfum refledtitur, 474- 

Licis propagatio, quid fit, 381. & 425. quo- 
modo non fiat; 476. quomodo vere -fiat, 

477. 384- fiqq- 

Lucis aberratio, que dicatar, 381.. & unde 
fit? ibid. in planetis, '383- 

Lucis abforptio, quid inferat, 517. ejus gra- 
dus & effectus, 518. fq. 

Lucis inflexio, quid fit, 497. unde fit, 498. 
qua lege fiat, 499. $40, 

Luci: veflexio, qua dicatur, 500. afüinis in- 
flexioni , 301. eius lex; 502. & hase 
505. vid. reflexio. 

Eucis vefradio, 470. feq. ejus ratio -— 
lex, 525. fcd. 540. vid. refractio. 

Lacis dcbilitatio per abforptionem , 518. fe4. 
per reflexionem & dilperfionemi ,' quánta 
fit; $48. 563. per rezationem: quanta, 
547- 549. 573. refíaftio" & "reflexio- ih 
Íphzricis, 551. ubi per fpeculum fiat, 

3 552. 

Lucir veflexz pernicitas, quanta fit, 384. in 
eclipfibus jovialibus, adn nor. et planeta- 
rum, 382. 

Lucis dire&z pernicita$ multo major effe de- * 

Bes quam xeflexz, 434. unde id probe- 

;435./éq. quanta flatmatur a Bradle- 
jo. 437. mira ejus confectaria, 438. quie 
expenduntur, ibid. major multo eft Brad- 

lejana, 488. 

Luci ejusdem folaris divesfa pernicitas, a 


- 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAE 


ft, $46. cjusdem in there apparitio cir- 
- "ed 20dfscum, : SNB 40. 
"Eucir transuiiffió per "foramen "undique citra 
* ^confufiorem, pp $506. 
Lux reflexa; quando wmbram forimet, $06. 


& penumbram, 510:/feg. aftperfieie xfpe- 


ra, quid referat pimgatque, $20. quid 
rediens a polita, 521. pingit corpora egre- 


;' gie in oculis, 452. trremento citius, 493. 


"Uwiyisque coloribus; 494. tbi im fpeculis, 


1:552. qualis fit abatrofpecaloreflexg, 557. 


Kucis intentio: eradus habet innumeros, 512. 


"feq." 5600 vibràtionibus ad billonem ' 


for&n progrediens, & inter potentias va- 
rias di(tribuenda,  g75. 
Lucis menfüra vel fynthetice vel analytice 
"ineunda, $54. 560. féq. etiam coloratz, 
sU 457.570. feq. ozulo non melius zftima- 
tur, quam inm ratione zquilitatis, 565. 
quomodo in mineribus gradibus, 4466. 
quomodo in majoribus; comparando ple- 
nilunir:ucem «cum | fplendore folis, 567. 
& cum his comparando lucem planetaram, 
diet ac exudelzrum ext. 568. deterniinan- 
'-do lunites errorumi judicii de zqualitate 
'- lácis, : 569. 


Lucis vis ftüpends;: 430. e pernícitate pates, ^ 


434. 488. 
M. 


A fagner, quis fit lapis, 813. mutus gar 
M et Pur vam alium; & ferrum, 
"peritque polós," $14. c7." qu&ndo alium 
*"'depellat, 815. quousqné othn nottis, $15. 
/füam vii férro deber; 816. & $23." for- 
* tior ducit debiliorenr, $66. ati rofam tíau- 
ticam exhibeat, ' g15- 
Magnezis vis penetrat poros omnium corpo- 
.rumt, 817. "faciesduzm polares, 819. "uti 
* detegantur, & diiectie partes cocant, 819. 
poli heteromymi fanf amici, homonymi 
inimici, 820. quande-fe averfentur pur- 
tes antea conjunctc, mr NET. 
Magnetes homogenei & heterogenet, qui fint, 
$22. unde & qux fit vis homogeneo- 


"rum, diffectorumn fe4.. £26. 827.  eujas- 
^modi heterogeneorumn, ibid. 828. uti na- 
"Ufeantur; $353. libersles & illiberales, 897. 
?''Icotripohti. ; 
"Mugnetica vis dirigitur verfus polos; 814. & 
816, penetrat illico omnia corporn, $17. 
835. exferit f& pariter in vacuo ,. 834» ne- 
quit tribui mifi 2cheri; 836. & quidem 
polari, qui obnititur centifugo ,. 837. in 
^ ferro fe potiffimum exferenti ob fimilitu- 
dinem inaterie, 838. fé4q. in minimis 
particulis; 825. f6g4. in fcobe & fquamis, 
818.824./6q. & 843.' item aciculis & 
pilis rororum, 54- 
Magnetica vis, fitne telluris, 864. ubicanque 
nata, alibi eadem dircétione agit, 829. 
quorfüméunque transferatur modo nil 
obftet,; 331. in ferro. & chalybe opiime 
fe exferitper acus pyxidum nauticarum &c. 
830. & nalcitur fine magnete adhibito 
"naturaliter, 832. fe. item arte. humana 
naturam irzitante, 832.946. 
Magnetic vís debilitatur ízne ingenti, 940. 
non tanen omnino, fed ita ut & adquiri 
eo poflit, 841. debilitatur quandoqte & 
fiimmo gelu, 845. .& fub. zquatore pla- 
né'vdoarur; 843: am etiam 3n. terrella ma- 
""énetica, $44. debilitatur: impedimentis 
intetnis & externis, 851. jj. fitne zthe- 
fis: fübelitf. | $8 
Matnetiee vis dire&io polaris uxrde, pendeat, 
$37. & S61. feqq. "cur. fit eadem. ubique 
ttrrarum übi nil obftat; £63. eft yel me- 
ridiana vel obliqua, $67. fj. utraque mu- 
tabilis in. eodem quoque loco, vaxiis de 
eaufis, penitus trütatur in contrarium ful- 
mine contrarie directions, $45. homi- 
num opera affrictuque, 846. i&u,flexu 
" quoque & reflexn, 847. momentanea 
longurii ferrei: verfiore furfum deorfum- 
ve, B48. alix polorum mutqtio facilis, alia 
difficilis, 849. unde flt illa diverfites, $30, 
aede quiis 852. f4- 
Magnetice direGionis declinatio, quid fit, 868. 
orientalis vel occidentalis, ;big. qualem 
(B) 3 requirat 


rq t INDEX 2 z. ' n 


requirat caufam, 869. num fit a vi fub- 
terraneorum magnetum, 870. variat & in 
eodem loco, 871. quc ejus ratio fecun- 
dum Gilbertum & Kircherum, 872. qua 
fecandnm jx one $73. an interna mu- 
, tatio, 874. Euleriana exploratio varlado- 
num, 875. mea, 876. influxus aurorz 
borez in cam, 877. variationes quotidia- 
nz exigue, 978. unde pendeant, 879. 
declinationis tollendz tentainina, $94- 
Magnerice dive&tionis inclinatio, quid fit, 800. 
quid zquator «& clima terrelle magnet. 
$81. ubi nulla fit inclinatio, 883. curil- 
la refpondeat, $822. qualis fub colis ma- 
gneticis, 884. lex obliquze. inclinationis, 
$85. fimplici acu vix accurate oftendat, 
$36. & dithieulter obfervatur, 887. ejus 
variatio in eodem loco & eadem acn, $88. 
quz ejus caufa, 889. Euleriana explica- 
tio, 890. & Bernulliana inventio ne gra- 
viras illi obfit; $91. inclinado tollitur fa- 
cile, fed inutiliter, . o. 89» 
Magneticarum. variauonum declinationis & 
inclinationis. convenientia incrementorum 
-& decrementorum, 892. regula conve- 
nientiae utriusque, — i 893. 
Vis magnetic debilitatto, 917. diverfis mo- 
dis , ibid. fubrilior, uti evitetur, 91 $8. ano- 
mala directio utriusque cufpidis im eundem 
polum, unde, 896. intenfio naturalis & 
artificiofa, 905.903.910. figg. 
Magnericus | xorrens regitpilos poror. &c. 
$94. quz eorpora facile permeet, 355: 
quatenus impediatur interpofita lamina 
tabula ferrea, 856. fine fumplex an du- 
plex, 857. fitne tantnm ztheris fubtilis- 
fimi, $58. prodit fe directione fcobis fer- 
rez, : $59.//q. 
Magneticus vortex datur circa omnem magne- 
tom, ineudem &c.. 906. &c. influit in 
hanomena magneuca. varia. pro ?radu 
«- duz amplitudinis & intenlionis , ibid. am- 
plitudo zftimatur e diftantia in qua agit, 
intenfio e pondere quod fuftinet, goT. eo 
plus ferri fuitinetur, quo id magis eft ma- 


gneücum aut vortii immerfum, 90a. 
item eo majori in diflantia, 903. regula 
variat? difantiz, go4. item variatio ob 
tempeftatem zftivam & hiemalem, 905. 
diftantia,: ad quam valet, vel minus, eft 
obfervanda, 9o8. .quando debilior mae - 
gnes forriori fübtrahat ferrum, | g13. feq. 
Magnetometria, quomodo fix inftituends, 12. 
ratione extenfionis & intenfionis, vis. at- 
trahendi, & repellendi, ac retinendi; ,de- 
clinationis«& inclinationis, &c.- 
Magneticorum 4 eiectvicorum. effe&tumm. &- 
militado & diffunilitudo , 919. varizma- 
chinz magneticos effectus exhibentes, 917. 
an eorum ope longitudo inarina detegen- 
da, 920 
Magnitudo, qux omni ineft extenfo «& cor- 
pori naturali, 89. fég. eaque menfurabilis, 
9I. feq. finita; 93. limitara, 94... & figu- 
ratà, 95. quotuplex figura, 96. /eg. pul- 
; .cra vel deformis, "org. 
Mablingiana incenfio frigidi pulveris pyrii ele- 


Grica, 799. 
Mars planeta, 339. & reliqua de ipfo no- 
tanda, ibid. 


Maja corporis, quid fit, I14. 
Mareria corporis quid? 1. eft vel propria vel 
aliena, 76. item conítans & mutabilis, 
homogenea & heterogenes, interlabens- 
que, zbid. materiale, quid appelletur, rr. 
Mazurare, quid fit ? 5: 35B8- 
-Mecomezra marina varia explanata, 920. nor, 
JMenf/s periodicus differt a Synodico, ano- 
malo.& dracontico, 286. 
JMenfuratio magnitudinis omnium corporum, 
91. fe. caloris & frigoris, lucis & umbrz, 
vis ele&rice & magnetiez. vid.fuis locis, 
Mercurius planeta veneri fimilis, 337, ejus 
magnitudo diametri, diftantia a fole, ey- 
rus, dies, annus, motus, phiznomena, 738. 
Mercurius. vivus folvit metalla, I46. quot 
gradus caloris & frigoris indicare vaieat, 
622. fummo gelu & quanto demum co- 
aeuletur, 21 1. no. 663. ejus lux in barome- 
tris aliisque vitris nuun fit phosphorus, 747 
e 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAE. 


eft cinnabaris agro "- pars, 143. 
iubstnflét. 

Morallorum ids lo in fariellas o ope forum E 
dheénforum, 145. íolotio ope aced, & 
acidorum , A45. & ope $ ibid foluto- 
rum pracipiratio humida, 147. & fo- 
rid, I4g. alia inter fe mifcentur, alia non, 
214. illa fiunt graviora, ibid. 
Milliare cermanicum, quantum in phyfica 
; flatuatur, 269. not. 


Minium in vacuo incenfum valde difplodens - 


'obfervatum a Stairio, 526. f7. 587. 678. 
7g. quare? ibid. 
127 necne corpora, 214. illa Xd 


viors, ibi 
Mobilizaseft proprietas corporis, " ^ -TO$- 
, qua fint corpora, 128. 


Montium altitudo ad diametrum Tena vix 
fenfibilis, 245. tinis ufusque, 249. 
Motus leges i in Phyficadilacidand:e , 40. item 
generales & fideree &. ztherez, 41. unde 
fint petendz, 42. 
vulcaris lex prima, d fecunda; 


.156. teitià, . ibid. 


— abíolutus & relatus, 172. re&ilineus 
& curvilineus, 173- 

Morus xedtilineus a. vi fimplici, vel in L m- 

plicem refolubili, 174- 
— curvilineus non nifia vi duplici, — 174. 

Mou; vel zquabilis , vel inaquabilis, hic. fi- 
Ve acceleratus five rerardatus, 175. feq. re- 
nh zquabilis accelerationis & retardatio- 

176: 

rw caloris & frigoris difanduntur ad.ví- 

cina, 605. eledtrici pariter, 759. & * 
motui quando refiftat, 

Mundi perfectifimi leges generales , 412. " 
progreífionis virium in eodem, 413. or- 
bitsrumque fiderearnm, 414. centrum, 
415. an folare, 416. zquator, &. 10dia- 
eus, 417. qui "videatur e(Te galaxia , 41g. 

- "vis centralis fuum cuique locum affignans, 

- 406. 


Mandar verus non eít nifi unicus, 397. is- 


- que optinnis:& maxirmus- omnium mun- 
' dorum dabilium,598. pulcheirinus, 399. 

expers faltus & continuitatis plenus, 400.8. 
finitus, 400-bi nobis, non in fe ime 
menfus , 401. figure globofz, 402 — 
404. unionis optima, 405. per virescen- 
trales, 406. gradu & directione differen- 

tes, 407. ordinem. & fitum. motumque 
praftantifinum gignentes , 408. item 
unionem fiderum , | eorumque vorticum : 
409. & profpedtus. i innumeros, 4IO. et 


vires movendi differentes, A41I. 
N. zi 
Nee, quid appelletur, 134- 


Nazura corporumt, quz fit, 13. n&- 
--turale quid fit, 13. 
Niprédo vel nigror, quid fe 539. an co- 
lor minimus, fpiffa umbra &c. 
Noviluaium , quid appelletur, 283- 
Nox; quid fit in tellure, & unde oriatur, 
250. nox inedia vulgaris diei initium, 
ibid. ox lunz , quanta fit; 289. nox te- 
liquormn ciititorum; vid.fuis locis. nox 
"foli eft nulla; 237. 313. 217:372:& 373. 
Rde nec fixis noxerit, 238. fimile quid 
cirta polos telluris, ^. 253. fé. 
Nubes folis, an fint macnlae i ineo apparentes, 
316 
Nemeat. aureus in motu lanae, quid. voce- 


tur, 31o 
Nuiitio axis telluris, :quid& unde fi t; 3o» 
Nyclalopia quoründam, 562. 

o. 
De eclipticae, quid fit? 259.  ejus- 
-que caufae & effectus, 259. 


Obfervariones phyfieae vel funt induftriofae, 
vel artificiofáe, 17. frequentiores vel ra- 
"tiores, 18. ià Phyfi ca empirica attenden- 
' dde, 16. 20. quando. multae idem pro- 
bant, quae fint praeferendae, 2I. 
Occuliatio fiderum erfolem, 328. per lu- 

nam & fidera reliqua. vid. fuis locis. 
Oculorum vis valde diverfa, ut & quidam E 
co 


34D Xw"70083*^517* 


&u vídeant, $62, vi teneriori. deftinati 
funt gradus lucis minores; 1:0bis igno 

E ibi 
Odorum fabtilitas, ijo ingens diffufio di- 
vifioque, 7A 
Off: Helmontiana;. quae dicatur, 23.901. 
Opita corpora, quae fint; 459-474. quan 
do & cur fiant;pellucida, 522. unde co- 
haereutodonzitiuaofesie, | 0250. apt. 
Orbira fiderum quid fit/273.: qua. lege: dfi- 
1dera ip dis movesntur j 352. quibus viri- 
das in illis retineant, $53. fég.i periodi 
in ilis, quales fint, 358. nti inveftigetur 
orbita elliptica, 355. 359. 363. non eft 
qgniana, "414- 
Ofcil'ating quid fit ;. 196. qualis 4 in: pebdulis, 
£987. ejus lex impedimentorum,: 188: de- 
-xrefit pro ansjàri idiffantia a termo; qua le^ 
ee, I93. quid. in illa variis eaufis vindi- 
candum fit, ibid.im morr. quid in ea mu 
tat aéris diverfa raritas, I94.. quid diver- 
fitas fieurae, .195. quid caloris mutatio, 
196. quid fegnitles horologii, 197. quid 

: vis centrifuga diverfa, 198: . animadver- 
fio quaedam; :200. quid de tellure docue- 


vit, 262. 
Drbeleflromerrum, quid indiéef; 773. 
E. 
crie fatur lapides trahere, | 816. 205 


Parallaxis fiderum. fixorum, an. motum 


terrae ahriuum docent , 262. Lunae quan- 


tam doceat ejus a teyra. diftantiam, 284. 
Solis, 315. 271. caeteras vide fuis locis. 
fixarum an 2", 437. mot. 
Paranetor- orbirae: cizcitoris, mti xeperiatum, 
360. 

Parzes corporum funt. extra fe invicem. 77- 
unitae tamen, 78. ut,nihil diftent ,, 79. 
aut contiguae, 8o. aut ;interruptae, 99. 
inde porl,. IOO. etcorpora porofa, IOI. 
Peélen colores fimplices repentino motu in 
album quafi verrit, $41- 
Peliucida corpora lucem transmittunt, 459. 
quojnodo id fiat; 521. peliucidiras, uti 


mutetttr at perdatur , $23. v. cin s fpluna 
^jmpeditur lentum et bullarum conta&u, 
Peuetrare, i t, i feiern 
Pradulorum oftillationes , vid. ofcillatio. lon- 
gitudinis lex, 195. y 
Penunbra quid, 410. adhaeret umbrae, gt 
habet diverfos exadus, $12... ;unde illt na- 
fcamtur,. 513.4 44- difficulter: ab rm 
-difcernitnr, 513.. 
Perfeclio fui eenexis. non extendens. ad. 
abfolutam, s 
Peribclium, quomodo eperiatur, 3 
Peruicitas, quid, dicatur, .273- gyri tellaris;. 
;. 269. 274. rev ofutionis ejus in orbita, 270. 
381272. not. voxticis. terreftris, ! 2744. 
Pernicira: gyri et vorticis folaris,.. 3), 2,4 
es 25; bs. et: cometarum. Vid. - lo- . 
«is; 15 
Phofées. Ynae; quae TROP RE 238. ita et. 


9, dX etc. fuis locis-quaerantur, 
Phosphororum indoles, quae, S 
Phorelectrometron, EE 771 
Pborometria cenetica quaenam, 554. nititur 

"fucis prócréstione; condenfaríone et" diffi- 

"fione arbitraria, 555. et «bí alíó modo. 

talis intelligt-poteft, 556. uti in reflexig-" 

me, refractione per cauftica, ihid.moz uti 
lucis celoratae tanquam div ifae 557- item. 

"ope mixturae lucis et umbrae nome, 55g. 

"optima foret per Tümeraüm vibistionüim 

aetheris computata; Di e: 
Phorametria analytica dividit et refolvit]u 

"$n «olores et vibrationes acthiéris; 560.' 

quae- uti; toni determinantur numero 'Yi- 

brationum a7 "ris, ad colores quoque traris- 


foedo, 561- docetur per exempla, dd 


Plorometum fibiplest; 'quemodó 35 | camera 
obfcura inftruendum fit, /- ^^ .574- 
Phyfca , quid fit, r4. quid' epirica et 
'tionalts (dogmatiex) mir illa obíervatio- 
nibus et experimentis nititur, 16. lisque 
omnis genes, I7. féqq. qua prudentia, 
2I. 


. PHYSICAE DOGMASICAE PARTIS PRIMAE, 


c21—3I. cur empirica fit imperfecta ;-32. 
dogmatica qnomodo fit tractanda, 33. ad- 
hibitis pa(Tim rationibus finalibus: Teleolo- 


, giae 34- 
Pby/rea generalis, quaenam praemittat, 36. 


Phy/ica celeftis £uranologia ei fubtungitur, 
37. 


Piyfia setherea. faetherología eidem anne- 
-- &enda, Bg. 


Phyfice pars prima. haec tris continebit, 39. 
- una cum lezibus motus, 40. gerieralibus, 
fidereis, aethereis, 41. e phaenomenisido- 
neis et natura rerum petitis, - 42. 


Phee mundi in fitu horizontali , quae, T3. 


quae cardinales, 


Planete , qvi fint, 239. alii primarii, alii. fe- 
cundarii f. lunae, 240. illorum noftri fo- 
- lis tres faperiores vel foli propiores, tres- 
que inferiores, 241. 
Planetarum horum diítantia a fole fere in pro- 
. grefflione dupla, 344. ratio circuitus ad or- 
bitum, 358. orbitae ad parametrum et 
annum, 359. 


Planetarum fecundariorum proxima nobis lu- 
na, 242. circumjovialium .4. memoran- 
, da menfium etc. 343. et progreffio diítan- 

. Sarum, 245. circumfaturniorum 5. me- 
moranda, 342. £4. et ratio diftantiarum, 
246. confe&iarium, 247. 


Planétis intra zodiacum accenfendi extra. zo- 
^ diacum obvii, longiores orbitas nacti, co- 
metae, 239. vid. cometae. 


Pleirum ele&ricum v. Electropledte. 
Plowfa, quae diconmar, 130. 
Plumbum fola appreffione fnirari^ 222. mor. 


o ui qud Gan epe 


€Iolfü Pbof. Tem. 1.) 


Poli terrae, Lunae, folis etc. mundi, v. fuis 
locis. 


Poli, liorologia nautica, 817. not 
Poli magnetis differunt a polis telluris, 848. 
et 833. nor. 


Pondus corporum, uti. variet in. diverfis. cli- 
matibus, 199. 


Pori corporum, quid fint, I00. quae poro- 


fa corpora, ror. funt perviialüs, — I13. 
Praceffio aequino&tiorum, 310. 324. 


' Propagatio lucis, quid fit, 475. ele&tricitatis 


quomodo fiat, 709. vid. Ele&tricitas. 


Pulvis fuhninans, quis dicatur, 680. 
Purpureus color, quis fit, 538.540. 
Pyrantbropometrum , quid fit, 624. 
Pyrekcéir. "um quale fit, 7735. 
RS. Aa 679. 


Dyromerra , quid fint, 652. quaereliquis aptio- 
r3,653. ferrea an praeftantiora, 654. Mu- 
fchenbrukiana, 657. ad alia applicata, 658. 
limae modo formata; 660. Lcferiana, G61. 
an Thermometra eousque extendi queant, 

- 663. fég. celeftia funt heliocauftica, 665. 


eaque f. dioptrica f. catoptrica, 666. 
Q: 
vadre lunae, quae dicantur, DR2. 


Quuliformis umbra et penumbra, quae 


fit, 5 IO. nor. 
Quifi eclipfes Telluris, 303. et 304. lunae, 
304. 

Quafz ( quies fixarum, 386. sd feifüm nem- 
pe. Ejus lex. ibid, 


Qua/? umbra dicatur penumbrs, 303. 5o. 
qualem faciat eclipfin, 303. 
C 


Quies 


INDEX 


Quier, uid fit, nempe oppofitum motus, r. 
79:. quomodo differat a motu, ibid. quie- 


tis ftatus, quid notet, 3. goz. mntari poteft 
in motum, $.8. aor. i 


* 


R. 


Rx pun&um, quid fit, 467. 
: Radius lucis definitur, 468. eft vel re- 
&us vel curvus , 469. fimplex quis etcom- 
pofitus, 470. incidens quis, 471. nor- 
malis obliquus , 472. ille transmittitur vel 
non, 473. quis refringatur vel refle&tatur, 


474 
Rarefieri, quid fit, I17. nor. 
Raritas in corpore quid, 115. 


Rapiditas, celeritas motus violenta, 260, mor. 


Razio fesquiplicata, quid fit, 356. tempora 
fiderum periodica funt in ratione fesqui- 
plicata diftantiarum ab umbilico, 357. 


Reflexio lucis, qnid fit, 470. ejus varii gra- 
dus, 540. et lex, 502. debilitat lucem, 
-. 477- xeflexionis et transmiflionis vices al- 
terae, 536. 


iRefractio lacis, quae dicatur, 470. ratioan- 
guli refra&tionis; $26. in eodem medio 
pellueido conftens, 525. eradus diverfi, 
540- aeftiva in atmosphaera differt ab hi- 
berna, marina a montana, et ubi viden- 
tur cefatura, 529. wii mutet pernicita- 
tem lucis, 531. 


Refraciio ex aére in. vitrum fecundum | gra- 
dus inclinationis 'poffibiles, 526. 


Refrafio ex atre in aquam, glaciem et vi- 
trum , adamantem &c. 


Refraciio varia in noftra atmosphaera, 529 


Refractionis yatio ad liquidi denfitatem et in- 
fiammabilitatey2; 529. fiq. 


- 


— caufa Newtonia dicitir attractio; $32: 
mea explicatio , 


Refracorum exéuntium & incidendum  re- 
diorum parallelismus,. 524. 


Refraclorum. exeuntium radiorum refolutio 
in colores, 7. 337. qui noya refractione 
non amplius mutantur, 538. 


Refractorum exeuntium debilitatio eo. niajór; 
quo plura & denfiora funt vitra &e.- 534. 
|. 

Refrigeratio corporum per evaporationem hu 
moris fuperficiei, 618. liquorum confu- 
fornm, 677. ignitorum tempus. non nifi 
in paucis fecundis refpondet mutationi vo- 
luminis, - 659. 


Regimen circitorum. mechanicum & fomen- 
tum foli debetur, 


(087h 

Rer materisles & immateriales, qua diean- 
tur, ; 1I. 
Refiflere, quid notet, UY 1 


Refolutio corporunr, quid fit, 143. eft fub- 
.tilior divifione, ' diio dO X5i. 
Rerardatio motus, quz dicatur, f75. quc 
uniformis, 176. unde fit, 185. in jactu, 
186. lapfus in liquidis, 189. qualis pro 
ejus denfitate, & fuperficie maffz, "ntimi- 
nuatur &ceffet, 190. uti id explofáii im? 
: V UTUPEL UEM e s 
Rerroce[fio punctorum zquino&tialium, 
tafit &c. 429. unde fit, . DA L 


Revelurio fiderum eft eorum  oxbitz. peragrs- 

tio, | 273- 
Rigor gelidus, quo corpora obrieefcunt, 584. 
Rorunditar, qua. fit, ' 96. 


Ruber color & rubedo, quid fit, 538. e 


$, 


533. 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAE. 


S. 


sche plaueta 5$ cin&us lunis, ejus ey- 
rus, annus, motus nobis apparens, 342. 
- item miras annulus fpeculumive, quo cin- 


C egitur, 543. &c. 
Scapba & fesplium, quale fciatericum  fue- 
Hit»: 807. "tor. 


"AScarerica antiquorum, qualiafuerint, 817. 


Scintilla, quid fit, 674. ele&xica quid, 754. 


quando in szre Orletur, 755. unde ea- 


rum debiliss, 756. oriter & inter duo . 


.ele&rica, 757. quomodo perforet, 797. 
X& inurat vitro metallum, 799. incendat 
pulvemn pyrium, 799. & extinguat in- 

- enfa, 800. ut augeatur, 8OI. & exten- 

- datur longe lsteqne, 802. 


Stob; ferrea, uti a maonete rezystur, $19. 
E 824. /74- 859- 
Seremitüs, quid fit, 451. vibra nonnihil 

puri atheris attributum ceruleum, 479. 


Siccum , quid appellerur, 210. mor. & 232- 


Sidera, quid fint, 233. quotuplicia, 235. 
quz per fe luceaat, 237. & fixafint, quz 
vagaf.circitores, 238. quz planetz aut co- 
metz, 239. 


Siderum afcenfio re&s vel culminatio, quid 
fit, 420. quomodo reperiatur, 421. de- 
clinatio, quidfit, 422. uti reperiarur, 423. 

- 1oca & fitus quomodo determinentur, 424. 
Jatitudo & longitudo, quid fit, 425. 
quomodo utraque locum fíiellje doceat, 

- 426. 


—  diftantia a polo eft mutabilis, 428. pro- 

-- prer praceffionem zquino&iorum, 429: 
fcintillatio: eft ab atre impuro agitatoque 
itsque prope horizontem major, quam 
Oprope verticem, —.. 380. 


Similitudo obfervationum, quid doceat, 55. 
«eft vel effentialis vel accidentalis, 56. item 
cum eodem tertío, ibid. 


Sim:nfes, quando ufi dicuntur maemere, 
812.201. & 830. 


Sirur, quibus rebus tribuatus, I3I. ejus di« 
verfitas, 132. fuperficierun cubi 6. 133. 
in globo verticales & horizoriales, 134. 
in hoc plage 32. pluresve, 135. 


So], quid fit, 313. quantum abfit a tellure, 
314. quantusíit, 315. 1nutabiles habet 
maculas, 316. diverfo motu przditus, 318. 
vertitur Circa axem fuum 2541 diebus no- 
ftris, *317. 


Solis declinatio f'inclinatio axis ad cclipticun, 
:319: : motus quidam. annuus-perexiguus, 
320. pernici:es gyri zequatoris folarie, 32 1. 
irem limen zodiacale, ibid. 


Sulis denfitas quanta, 325. effe&tus fintne ab 
igne, 326. an potius ab athereo vortice, 
327. opacitss unde conftet, 328. fimili- 
*tude cum terra, 329. 


Solis lux , unde fit, 473. an demum $8 mi- 
iota poftortum ejusad nos perveniat, 433. 
quanta fit pernicitas lucis ejus; 434. ma- 
teria fitne mere ztherea, 4546. goz. lux 
ejus nos calefacit, $93. radiorum conden- 
fatio in foco fpeculorum & vitrorum cau- 
fücorum, vid. fpecula cap.629. &c. ma- 
gnitudo.major, quam omnium ejus circi- 
torum aggregata, 390. fpejtrum anteo:- 
tum &c. 435- 

Solare fy(fems, quid fit, 370. recitur natu- 
raliter a fole, 371. luce ejus.& calore fo- 
verur animaturque, 372. quid foli red- 
dat, 373. ope confügentium vorticum, 
374. mundanum fyftema fitne itidem fo- 
lare, folem in medio habens, 417. 


 Solicirare, quid 6c, 4- 
(C) 2 Soma- 


Somatologia, quid fit, 26. 


Sonus, quid fit, 229. fonore, quz dicantur 
corpora, ibid. diiferentia fonorum, 230. 


Spatium imascinarium, quidfit, & quale, 106 
—110. verum quid, 106. datur in quo- 
libet corpore, 107. utlocalias, - 108. 


Specula plana, ubi imaginem exhibeant, $32.. 
ubi multiplicem, 553. 12 imaginibus fo- 
lis unitis incendunt, 629. cauítica quid 
fint, ibid. pleraque cava funt fphzrica, et 
majora quid efficiant, 648. incendunt & 
radiis prunarum collectis in focum, 633. 
& prunz radiis lente refractis in foco fpe- 
culi unitis, 658. 

Specula parabolica augent foci calorem, 646. 

Speculorum pluxium foci conjungunturad au- 
gendum: calorem, 647. 


Speculorum: caufticorum: incommoda, 649. 
ufus in metiendo calore radiorum folarium,, 
666. feqq. 
Speculum nigrum imaginem quidem: praftat, 
$51. at non calefacit, 649. 
Spinofit, qua dicantur; 130. 
SpintDerometrum, quid vocetur, 776. in ele- 
&ricis fcintillis.. 
Splendor. folis, quid fit, 453. mor. & fixa- 
rum; 236. 
Squamofá, qu: appellentur, 130. fquamx 
ferri, uti differant a fcintillis, 657.818. 
Srabilia, qux dicantur, 210. &firma, 217. 
uti liquentur, 220. 
Status corporum. naturalis aut violentus, 220.. 


Sella, quid fit, 233. quz fixa, 238. que 
vaga, ;bid. fixa eft fol, 350. nova, qua 
dicatur modo major, 439../c4- mmodo mi- 
nor, 440. certa periodo rediens, 441. 


INDEX. 


evanefcens in celo apparenter, 442. quo 
modo, 443. nebuloía, quz? 444. vid. 
xa. 


| Succinum affritum attrahit. minuta. quafi re- 


Syffema folare, 370. vid. fol. 
| T. 


T^ refiftentiz a&ris adverfus projecta, . 


203. wor. 


Tabula gravitatis mutatz pro latitudine loco- 
rum, 199. nor. 


— climatum telluris diverforum, 253. & 


longitud.in illis, 254. 
— periodi planetarum & fatellitum eorum, 

357. 
— commenfüs Thermometror.. 625. 


Tada ardens lucet & calefacit fua luce, 596. 


Takum , ut vitrum , electricitati. augendi 
fervit, 795- 
Telolzir, quomodo utendum in Phyfica 
dogimatica , 34. 


Telluris defcriptio, 233. 241. diftantia a fo- 
le, 271. figura prope globofa; 243. dia- 
meter, 244. immontium altitudo, 245. ra- 
tio axis ad diametrum, 246. rotunditas, 
247. umbra conica circularis apparet in 
Lunz Eccipfi, 248. montium neceffitas, 
249. dicrum. & no&ium viciffitado-ne- 
cefíaris, 250. & ftatarum anni tempefta- 
tum, 251. Tropici & Zonz, 252. & cli- 
mara diver, 253.- diverfe loiigimdinis 
& latitudinis, 254. colurizquinoctiorum 


» 


pellitque, 684. vi electrica, 685. 
Supernatantia inter fe (ant. ut. partes immer-. 
fx, 224. 
Syntbefis chemica, quid fit, 587. 


PHYSICAE DOGMATICAE PARTIS PRIMAÉE. 


& folftitiorum, 255.: progreíTio diurna in 
ecliptica, 256. perpetuum zquino&ium, 

- quid inferret, 257. finis obliquitaris ecli- 
pticz, 258. ejus caufie, 259. dies & an- 

— nus nam motui folis, 260. fed telluris mo- 
tui tribuendus, 261. 


"Tellus eft planets, 262. isque primarius, 263. - 


. tertius à fole, 24I. luna ftipatus, 242. 
& 283. qui nos vehit & nuit, 233. pro- 
pria difcernitur diametro, orbita & per- 
. micitate motus utriusque in illa &c. quan- 
tum diftet a |una; 284- 
Tellus movetur circa axem , 261. quibus de 


rationibus , 266. qua celeritate zquato- 
ris, 269. movetur in orbita circa folem, 


261. qua eccentricitate; 264. ob quasra- -. 


tiones, 267. citius. in femeftri brumali 
quam zítivo, 265. qua pernicitate, 272. 
ua vorticis pernicitate;' 274. ubi illa ces- 
i: 275. qua pernicitate utraque* major 
vis centripeta, 276. quanta eaudeat par- 
tium coh:zrentia , 277. quomodo per earr 
res vifui appareant ;: 2798... qux inde phz- 
Jonomens oriantur, 279. num quid illa 
pernicitas conferat. ad. genefin lucis, 280. 
num metuenda: fiderum :eaptivatio , 281. 
venti zonz torridze flati a vertigine, 282. 
eur axis nutationem prodat; - 309. 


Tempora circuitus circitorumr, qua gaudeant 


ratione ad areas orbit, 351. & 357. 
Tonperis partes, quum fint'exigum, 272. 
. nor. 


"Tenacia corpora ,-quz dicantur, 126. 


Tinebre noSis, quid fint, 372. non offi- 
ciunt luci fixarum, planetarum &c. 490. 
pérüngunt quousque umbrz porrigirur, 

243. 248. not. 305. f&q. 

Tenuitas opacorum. facit, ut. fint» pellucida, 

522. 


Theamcdes non cft peculiaris magnes, 815. 


Thcrmometra , quid fint, 621. mercnríalia 
valent ad majores gradus caloris & frigo- 
ris pro-captu indicando, 622- quot gra- 
dus conítantes requirantur ad coummen- 
fum. & es recte confhruenda , 625. & com- 
paranda ad ufus varios botanicos, . clini- 
cos, chemicos, phyficos &c. 626. ad py- 
rometriam uti extendenda fint , 663. feq- 

- quantum eorum vitra mutentur, 627- feq- 


Tonus, quid fit, & quorupkx, 230. ut 
. mumero vibratiomum  diicernantur, jbid. 


? * "0t. 
Trails, qux fint, — : 126. 


T»vpici telluris circuli, qui fint, 252. qui- 
.bus fimiles im aliis fideribus concipi pos- 
/fünt. vr d. 

Tubus vacuus affrictus, 452. & 688. feq. in- 
tus affrichu mercurii, 748: quando citra 
affri£tum perpetim luceat, 752: fime illa 
lux electrica, : 753- 


1 yu 


; J/ em purum, cur non detur, IIO. nof. 
^: fed vuleare f:ab.aére tantum, ztherem 
icompie&tens,;. IÍO.707. & 169. mor- 


Vapor inflammabilis incenditàr ele&trice, freft 
fat copiofus, 758. 
V'erüs planeta explícatur, :330/ejus diame- 
ter, inacule & montes, 33T. motus: di- 
urnüs & amis &c. 332. inclinatio axis, 
333. quando faris & retroerada appareat, 
-334- quando ante & pone folem tranfeat, 
335. ejus fatelles ter obfervatus;, 336, 


Vr, quid fit, 25 1. longiusauctumno, 265- 
Via Jactea cali, quid fit; 418 


Vibratio, quid fit, 228. parit fonos cum to- 
nis, 229.. & lucem cum coloribus, 231. 
: 559- 


(C) 3 Vices 


INDEX PHYSICAE 'DOGMATICAE PARTIS PRIMAE. 


Y^'icét alterne kefiexionis & errem lu- 


cís,.- ha 3i3lc436. 
eie dicen '&nidtium, eur: eb 
)5 :o 

Viridis €olor jquis dicar i. dtem- vio-^ « 
JU cens; T ! 2 37. fà. 
Yi, quíd fit; ad quà xabvts IH. tno- 
vendi, e ain M. 


Ws Ss henadi? nem dicati! INeutonos; 222 

jo POf, LApfi i facile. igrgesdena ibid, vid. vis 
magnetica. - 

Vis centralis, ' 406. fad 427. 

Vis centripeta, quz dicatur, I57. ea urgen- 
tur fluida, 376. inde apparens atrractio, 
377-. impeditur. "affictu ad feperficiem, 
374. inde ibi. eft Ain. ubi ita non jim- 
peditur, 

Vis centrifuga, quz dicetur, 168. sor. Ael- 
'! loris; is .& vortidis jus; 074. fic & 
"Lans, Solis &c. vidifuislocis: ubi cefia- 
ret, 275. füperatur qm: centripeta in. tellu- 
ve, 276. Gcuniverfo, 419. colrrtenitiz, 2235. 

Vis electrica, 685. vid. eletricitas. 

Viftofi, qux dicantur; 120, vilodorüm no- 
tee) 216. 

Vis itertia; cuí tribuatur , 1. eft vis refiften- 
di & agendi;: 4: ad'unienm agendi mo- 
dum reftricta,-8. ad alios iners, Ao. 

- Fi; magnetica, quz dicatur, 816. gaudet 
. directione polari, 917. ineft & cuidam 
arenz, 823. vid. Magnes. ; 

Virum thermometri. calore & frigore exteg- 
no ante mutatur ,.quam: liquidum inter- 
mum, 627. quantum id cenfendum, 628. 

Unbilicus orbitz fiderum:eft is focus .ellipfis, 
in quo fol continetur, vel primarius pla- 
neta, 352. eft centrum virinm, 357- 

Umbra, quid fit; 506, eft vel recta vel ver- 
fa, 509. refpondet corpori fio, $67. qua- 
lis fit forina ejus a olobis, 507. fég. fcil. 
cylindrica, conica, qualiformis, illi adhz- 
vet penumbrz, S1l. 

Umbra gradus diverfi, $14; magnitudo & 

"intenfitas diverfa, 512. an gradus men- 


Jib ÁU I Uor 


Xs ) (o v 


v cillum- lucidum, 


furari poffint, 558. quo: mijoreftomiben 


| eoaninorlucis.calor-dbi j^ .* 593. 


"Usionir corporez ratio inetngk externa; 153. 


Volinien, quid fit,-102. corporicuique ineft, 
103. complectitur &. poros ;' rog. & fpa- 
"fium, Io06. & locum, 107. -eft in fpatio 
& loco, 108. 
Vor Tex ele&rieus , quid fit , .760. ubi ori- 


;fur, 761. qvalis. qeantusque. 762. com- 
^ inunicat elechricitatem , 26 Du .quo- 
"modo , pariat ' fcintillam, ta 


Vortex telluris, quid ff fit; 273. hift 
aér etherque cum fidere cohzrens. ita fo- 
lis, lunz &c. vid. fuis- locis. 

Vorticis. terreftris pernicitas;.. 274. : qnómo- 
do videamus, quz extra eum funz,:278. 
lex; 323.mor. vis quomodo decrefcat,254- 
quid. przítet in. confi & effri&u-ad fu- 


perficiem alterius; 374; debilitando: cen. : 


tripetam , 375. & fluidorum equilibrium 
minuendo,- 376. ut mutua Spese at- 
tractio, tuop7. 
U 'anologia quid notet ,.. 37. 'continet &. le- 
ges fidereas, . T at. 


4 Ww. 
]J/ veins colligit e Bradicjana bypo- 


thefi,. fixam poft interitum 5 annis - 


confpicuam xeftiniram, 438. 
JVolffius quantum flaruerit fixorum nume- 
rum, 394."0t. quot ille requireret ordi- 
nes fixarum, ibid. an major eo recte, & 


unde colligatur, . ibid. in feqq. 
énit , quid appelletur, I 
££ Zeftometrum, quid 1i t, 82s. 


Zodiacus planetarum, quid 8 it, 259. quis 
mundi zodiacus exiftimetur, 417. feq. 
Zodiacale umen, quid fit, 321. & 478. quan- 


do confpicietus , 478. funde galaxie, &' 


nebulofis ftellis, ibid. 
Zone Tellviris majores, quotnumerentur, 135. - 
Zonule multo pluves, ibid. qua & de alüs | 
fideribus yalent. 


ERRATA QV/£DAM. 


$. 6. lin. ult. leze contrariz. —$. 162. loco Frenidius lege Frenicdiius. —$. 
214. loco 2o lege Q. lin. feq. loco platiciam lege platinam, $. 230. not. 
p. 172. lege: tono-congruere 17, 6. p. 282. l. I. lege prodeat. $. 3124. 
not, lin. penult. lege: de motibus. . p. 299. 1-3. lege: omiffo, — $. 335. I. 
14.lege: Ludovico - - - e duabus compofita. $. 362. litere p. à (O non 
feparandz funt duabus lineis. p. 368.1. $. 400a.loco 360. $. 392. 1. 20. 
lege: nafci poteft. $. 584. p. 562. 1. r. & 593. lin. penult. lege: calorem, 
$. 658. p. 652. lin. 28. lege: fere.  $. 662. íchol. Ll. 9, lege: appellatur. 


Reliqui errores per fe facile le&oribus equis & eruditis patebunt , & feftinaigr 
ni vel incuriz autorum. condonabuntus, 


UY 1 | T jmd jo ae 4? m iin dcin 
aw ipstgseldqg 9b E i ucL- x pl 
acis. atl dad kis e 4 rev sem usse etsi : 


prn err 


i 


E dándga üibut A con ewjceis ill 
"e 


E AE 3 S $ E E irit RI 


^r 
dd 
Ld 


; PN 


i^ Gs 
DO To PES